SPECIMEN HISTOEICO-THEOLOGICTJM

HEEMANNO WITSIO

THEOLOGO BIBLICO.

^ Î

tm

M

w

rif

i

J^ 4 5s- lt; J-S.-.\'^r«^ ^ »nbsp;__________________

SPECIMEN HISTORICO-THEOLOGICUM

DE

HERMANNO WITSIO

THEOLOGO BIBLICO.

quoD

annuente summo numine,

EX ATJCTOEITATB BECIOKIS MAGNIHCI

JACOBI ADOLPHI CAROLI ROVERS,

PHIL. THEOR. MAG. LITT. HUM. ET JURIS DTnlUSftUE DOCI. M THEOK. UTTER. PROI\'. OHD.

AMPLissiMi SENATUS ACADEMICI consensu,

ET

hobilissimae EACULTATIS THEOLOGICAE decreto,

Wro ë^rabit podorafus

SUJIMISQ,UE

in theologia honoeibus ac pbivilegiis,

EITE ET LEGITIMB COKSEQUENDIS,

publico ac solemni examini sübmittit

jsmoi^ ^»ETMIJS MEKIMGA,

1\'. d. 11.

e,nbsp;33e.iüicii.ni/nbsp;Se^ptewfc.^

a. d. vii m. kovembkis,.anhi mdccclxi, hoea i.

AMSTELODAMI.

IÏP1S MANDAKUJST metzlek amp; basting,
mdccclxi.

« Servi Dei in necesaariis unitateni custodiant, in non neces-
sariis libertatem, in ntrisqiic prudentiam et cliaritatem, in omnibus
couscientiam inoffensam in diem Domini. •

WiTsius (Orai. inaug. Traiect.)

PIAE MEMORIAE

AVI ET MATRIS

Lquot;T ET

PATRI OPTIMO CA RIS SI MO

SACRUM.

: . ;

.. : . .r Anbsp;-\'V-\'V\'--i\'\'.-if:::?

•m:

______....... .nbsp;fV\'-\'ii^,:

ismÉÉmi

PRAEFATIO.

Quorum nomina primum appellavi, Avi mei et Matris,
Carissime Pater, ea Tihi in memoriam revocent praeteritum
illuä tempus iueundum, quo Tihi adhuo vivehat Coniunx
pia et carissima, et mihi Mater, qnae semper me cete-
rosgue liheros suos maximo amore amplexa est; vivebat
etiam Pater tuus Clarissimus, quem, etsi nunquam eo usus
sim, soio tamen gratissimum olim fuisse muÜis Jiominihus ^
diseipulis, asseclis, amicis sive iam defunctis sive adhuc
viventiius, aut Traiectinis aut per totam patriam nostrum
et extra eam dispersis : neque ineognitum habeo JEimi mag-
num sibi laudem in disciplinis et in ecclesia peperisse,
huiusque Academiae lumen et gloriam fuisse et plus semel
eius servatorem. Cuius igitur fama excitatus, nomine
quem fero ne prorsus indignus vider er, studiis theologicis
pro iuvenilibus meis viribus operam navavi atque hunc
lihellum composui. Quem Tibi offero, Pater Carissime,
atque maximas ago gratias pro maxima opera, quam, edu-
cationi tribuisti. Accipe benevole scriptum meum, idque

Tili eo iucmidius sit, quo ?nagis argumento stio historico se
commendat. Tradidi enim vitam, opera et studia witsii;
cuius indoles magis quam eruditio, magis pietas et pacis
studium quam orthodoxia mihi arrisit, quamquam ét ertidi-
tionis ét orthodoxiae laudem apud aequales sibi comparavit.
Tibi autem iam rude donato per longum adhuc tempus
otio fruendum Tibi det Deus 0. M.

Jueundtm nunc mihi officium imponit temporis opportu-
nitas gratias agendi Praeceptoribus meis et Fautoribus
omnibus. Quortim praeter cl. Boumannum et cl. ter Haar,
appellari volo. Te cl. vinkb. Vir aestumatissime et anii-
cissime! qtii Avi mei, cuius provinciam in hac Äcademia
obtinuisti, grata tibi memoria ductus, munere Promotoris
suscepisti, cuius rei in me contuUsti magna beneficia
quorum, nunquam obliviscar. Summas Tibi ago gratias
ob benevolentiam, qua me per totum ctirriculum meum
Äcademicum in amieitiam tuam et äomum recepisti,
praesertim ob auxilium quod mihi studiisque meis praebuisti.
Persuasissimum liabeto, Praeceptor amicissime, in rebus
quae religionem pertinent me eandem,, qua Avus mens
damit, animi libertatem semper petiturum. Grata Tibi
et in poster um sint studia mea, rogo. Placidae Tibi sint
ultimae vitae dies. Per gas esse decus ecclesiae, cuius
gloria olim fuerunt witsius et Avus rneus.

w

Et Te, cl. opzooMEK adgredior, cuius discipulum luben-
ter me appello. Qtianttm institutioni tuae debeam, non
satis eloqui possim. Talis haec erat, quae veritatis amore
me imbuit. Nam veram philosophiae viam mihi aperuisti.

m

Omnium artium ae discipUnanm communem originem et
nexum me docîiisti in iisque empîrice indagandum esse,
unde etiam disciplinae theologicae, in quïbus versor, muUa
commoda repetunt. Tuanm igitur lectionum dum magna
cum iucundia recordor, doctrina me Tihi ohstrinxisti.

Quem primum appellare debui, doctissime et dilectissime
TEN wsmK., \' Praeceptor Gymnasli Traiectini, antea Hector
Gymn. Appingadammensis, omnem litter arum cognitionem
meam Tihi me dehere, luhenier palam profiteor. Ut pro-
fecto cititis ohliviscetur sui dextra mea, quam ego institu-
tionis tuae qua olim fruehar ohliviscar, neque amicitiae
qua etiamnunc me prosequeris. Quanta Tihi dehetur mea
et fratris meae gratia, qui non solum erudiendis lingua-
rum elementis sed et historiis gentium tradendis rov
y.uXoy.ayudov aw,ore iuveniles nostros animas infiammaris.
Tna institidione, Vir optime, tinon scJiolae sed vitae di-
dicimus,quot; quihus verbis nahis animum addere solehas. Sed
ne laudes de te Itaheam, vetat tua modestia. 0 maneat
semperqtte fioreat quam nos coniwngit amicitia. 0 sit
propitius Tibi Deus domuique tuae.

Te etiam, Glarissime moll, Professor in Atlienaeo
Amstelodamensi, compellare me liceat, Tihique summas
a.gere gratias oh magnam benevalentiam, qua ne Tihi antea
incognitim accepisti et consiliis tuis me adiuvasti. Quae-
renti mihi eam Ustoriae ecclesiae helgicae partem, qua
Witsius theologus bïblicus cognoscatur, tractandam ita
proposuistï, ut statim scriptis calamnm imponerem, unde
ortum est hoc meum opus. Quod quantis vitiis laborat)

T\'u Clarissîme, q%ii de- àisioria ecclesiae muUum merilus
es, optime cognihm Tiahes. Quulquid sit, accipe, quaeso,
gratum animum meum. Sis mihi semper talis, qualis
adhuc fuisti.

Praeter quos iam appellavi, multi alii viri doctissimi
et aestumatissimi mihi sulsidio venerunt aut consulendo
scriptis ineditis aut libres ïnspieiendos dando aut me aliter
luvando. Vos omnes, Faîitores aestumatissimi, accipite meas
gratias, T\'w doct. pluygee.s et lodeesen Bibliotheearii
in Acad. Leidensi et Athen. Amstel., Vos, Viri Beverendi,
snoek, doct. m. v. staveren, hoevers, Tuque inpri-
mis doct. proes, Pastores in ecclesiis Leovardiorum et
Biimewijzent; prae omnibus vero Tu, e. heringa Vir
Bev. Patrue mi carissime, qiwcum cognatione et amicitia
aeque stm coniunctus, quanta Tibi debeo ! et Tu ph. hulst
Vir aestumatissime, quem- magna veneratione prosequor et
amore, qui in eodem pago habitas quo ego ministerio sacra
fungor, mihi multis in rebus adfuisti, mihi tanquam pa-
ternus amicus eras.

Penique Vos omnes, mei Amici, nonnullis ante, annis
unius eiusdemque Academiae cives, inter quos Tu, Prater
géminé dilectissime, ut amicitia vobiscum junctus semper
permaneam vehementer rogo ; Vos iterum iterumque valete.

Dabam ZU1D-SCHÄRW0UDE,

m. Novenibr. mdccclxi.

conspectus.

introïtus.

Pag.

§ 1. De notione tbeologiae biblicae eiusque liistoria, . . 2.

§ 2, De varia tlieol. systematicam tractandi ratione in

Protestai!tium ecclesiis...........14.

1. Aetas ante Witsium. — Theologia Scliolastica
reiecta. MetLodus localis, synthetica, foedera-
lis, Schola Bremensinm...........15.

3. Aetas Witsii. ■— Voetii Scliolasticismus. The-
ologia Cocceiana. Philosopliia cartesiana cum
theologia coniuncta. Status controversiarum in
ecclesia belgica. Neonomorum et Antinomorum
lites in Anglia. Theol. practica. Labadismus . 21.

DE WITSIO THEOLOGO BIBI.ICO,

Pracmonenda...................49.

PARS I.

HE WITSII VITA , STUDIIS, OFElllBTJS ET INDOLE.

§ 1. Witsius puer, civis academicus; eius vita biblica. . 51.

§ 2, Qualcm sibi tlieologi ideam informaverit Witsius.

Eius stadia....................57.

Pag.

§ 3. De wiTSii yitae praxeos pietatisqiie promovendae

studio................64.

§ 4. De indole wiTsil.............73.

§ 5. De loco, quem witsiüs inter Voetianos et Cocceia-

nos obtinuit...............75.

PIES II.

BE WITSII THEOLOGIA BIBLICA.

Praemonenda................81.

CAPUT I.

DE WITSII THEOLOGIA BIBLICA UNIVERSE SPECTATA.

§ 1. De fide quam witsius habuit s. scripturae ....nbsp;83.

§ 2. De usu quem witsius rationi liumanae tribuit .. ,.nbsp;88.
§ 3. De ratione, qua veritatem religionis patefactae e. s. scrip-

tura et e miraculis peti voluit........91.

§ 4. De ratione, qua s. scripturam adhiberi voluit witsius.nbsp;94.

CAPUT 11.

quot;WITSII THEOLOGIA EOEDERALIS.

§ I. De witsii theologia foederali, qiialis praesertim in

eius opere Oeconomla Foederum exponitur ....nbsp;96.

§ 3. De emendata a witsio tlieologia foederali ....nbsp;120.

Epicrisis..................138.

introïtus.

w itsium tJieologum lïblicum iure appellari ex Us
tribus uobis patebit, scilicet e vera notione theologiae
biblicae qualis bodie tractatur, porro e recta cognitione
temporum quibus Noster vixit, denique ex iis quae vita
et scriptis praestitit. Tribus illis rebus rite inter se
collatis, videbimus eum ob biblicam in theologicis agendi
rationcm non uno nomine laudandum esse. Hisce con-
sentaneum primum historiam theologiae biblicae quae nunc
est breviter narrabimus, ex quo veram notionem et in-
dolem huius disciplinae eruere possimus ; deinde de rerum
theologicarum conditione ante witsitim usque ad eius aeta-
tem nonnulla in medium proferemus; denique ipsius
quot;quot;-viTsii agendi rationem in biblicis tum vita tum scriptiâ
exponemus. Haec omnia arctissime inter se coniuncta
sunt.

l)e notione theologiae hihlicae eiusque historia.

Theologia biblica ex eius historia cognoscitur. Haec
autem historia theologiae biblicae arcte coniuncta est cum
historia universae theologiae et religionis doctrinae. lila
sine hac intelligi nequit. Unde semper non tantum The-
ologi orthodoxi sed et Kationalistae et Supranaturalistae,
deinceps quoque nostri temporis scriptores critico-historicï
pro suis sententiis hanc disciplinam biblicam vel ampli-
ficarunt vel transformarunt. Licet theologia biblica pro°
prie sic dicta turn demum orta sit, ubi Eationalismus
prodiit, tamen ad illam etiam referri possunt ea omnia
^quae antea de scriptura sacra eiusque studiis scripto pro-
lata sunt. Itaque illius fata per tres périodes rite enarrari
possunt pro varia ratione qua historiae methodo hac in
re usi sunt theologi.

Prima periodus ab initio saec. XVII usque ad sèmLE-
IiiiM. Hac periodo theologia historica separata erat a
theologia thetica s. dogmatica; est aetas orthodoxiae.

Secunda incipit a semlero. Qua historica et philosophiae
studia inter se miscebantur et Raiionalismus regnabat.

Tertia denique periodus incipit post tria priera huius
saeculi decennia, Hac periodo ratio critico-historica pri-
iûum locum tenet;

Quod ad primara. Theologia hillica tum demum exsti-
tit^ quum Protestantium ecclesiae iam diu floruerant,

seil, medio saeculo XVII. Nonnullis enim annis post
rerum sacrarum instaurationem praeterlapsis, ecclesiae
doctores doctrinae sacrae capita e scriptura sacra eruere
et in unnm corpus, unum systema redigere coepti erant,
quo tauquam symbolo universae ecclesiae Mem continente
uti possent fidèles. Haec igitur symbola, quibus fides
ecclesiae qualis tunc erat cognoscitur, ita composita erant
ut, quemadmodum semel e. s. scriptura erant petita, ad
banc pro tempore redargui et renovari deberent. Postea
vero accidit ut, neglectis s» scripturae studiis, doctrina
ecclesiae articulis stabilita unum ac integrum verum exis-
timaretur; adeoque is praeprimis pietatis nomen apud
omnes gegeret, qui orthodoxiac laudêm ferebat. Quo
fieri non potuit, quin magnum detrimentum caperent
studia biblica. Praesertim autem ars exegetica Iiis labo-
ribus adeo premebatur, ut prorsus evanescere videreturi
Subiecta enim et serva erat dogmatibus ecclesiae» Itaque
longe aliter quam bodie tractabatur. Interprétés buius
aevi in rebus biblicis et dogmaticis apologetice et pole-
mice versantes, s. scriptura tanquam armis utebantur^
quibus sua dogmata, suas opiniones contra secus senti-
entes defenderent. Talis cum esset disciplinarum condi-
tio, tlieohgia Uhlica vcri nominis et ab omni parte abso-
luta nondum fuit neque exsistere potuit. Colügebani
quidem, nec tamen interiore quodam nexu coniungehant
singulos s. scripturae locos, qui in tlicologia dogmatica
dictorum classicorum s. probantium instar usurpabantur.

Ita pedetentim dogmatica quaedam interpretandi metbodus

1*

orta est, e cuius principio s. scriptura ita enarraretur,
ut eius argumentum cum doctrina publice recepta et
sancita conspiraret. Theologia biblica illo tempore nihil
erat nisi dogmatica popularis. De hac disciplina bene
mernerunt sebast, schmidius [collegium Uhlicum 1671),
baieeus {analysis et vindicatio illustrium s. s. dictorum
1719), joh. hulsemannus {vindiciac ss. per loca classica
systematis theol. 1679), alii.

Secunda periodo fuerunt Rationalistae, qui studia biblica
a vinculis dogmaticis, quibus a nullis non theologis con^
stricta erant, liberarunt. Qua in re ita versati sunt ut,
neglectis historiae praesidiis, usum sanae rationis in in-
terpretandis s. s. libris, iusto longius provehentes omnia
ea quae ab eorum sensibus abhorrèrent reiicere coepis-
seut. Si quaeramus, quo tandem modo fieri potuerit, ut
Eationalistorum doctrina tantum in disciplinam theolo^
gleam valeret, primum hie provocandum est ad WOLEiUMi
Hie enim philisophiam leibnitsii in ecclesiam introdu-
Xit. Statuit in religione patefacta nihil contineri quod
sit hominum sanae rationi contrarium, adeoque discrimen
fecit inter religionen naturalem et revelatam quarum illa
habeat huius caput et nucleum et haec ad illam trans-
formari et emendari delaeat. Sic exstitit rationalismus
qui dicitur théologiens gt; vel potius theologia rationalistica-,
Etenim in illam philosophi sententiam discesserunt ét
örthodoxiae patroni ét hor um adversarii, hi autem quia
dictamina sanae rationis s. c. enuntiatis et ecclesiae doc-
trinae anteferebant, Uli vero ut dicta s. scripturae, cuius

auctoritas iis constabat, enuntiatis rationis humanae sta-
bilirent et corroborarent. Haec sententia interpretandae
s. scripturae multum profuit. Nunc enim theologia biblica
symbolica et dogmatica rite distincta liberalius tractari
poterat. Primus semleetjs sententiam protulit, magnum
discrimen intercedere inter s, scripturae doctrinam et
ecclesiae. Eum lessingius docuerat Verhtim Bei a codice
sacro bene distinguere, porro negandum esse scriptores
sacros afilatu divino inspirâtes fuisse et huiuscemodi
plura. Quare summam libertatem in tractando s, codice
praedicavit, et spiritum s. nihil differre ab ethica vi et
mente quae in Christo efficax fuit, ab eo animis secta-
torum instillatam et ab his ad ecclesiam transmissam esse
contendit, Docuit porro localia et temporalia in s. scrip-
turis bene distinguenda esse ab iis quae ad omnia tempo-
ra omnesque homines pertineant. Jesum enim suo soli tem-
pori docuisse, atque multis in rebus sese captui homi-
num accommodasse. Historicae denique interpretationis
principia et necessitatem exposuit, qua tum e scriptoris
ingenio ac sentiendi modo tum ex temporis quo vixit et
populi cuius socius fuit notionibus historicisque rationi-
bus sententiae eruuntur. Cum eo fecit Ernestim, qui
grammaticam inprimis interpretationem laudavit, i. e.
eam, qua scriptoris cogitata e verborum tum singulorum

\') Eo consilio scripsit varios libros inter quos: Instit. ad doctr. christ.
liberalHer discendam 1774. Hist, und Krit. Sammlumjen über die söge-
nannten Beweisstellen in der Bogmatik, 1764—68. Einleitung zu Baum-
gartens Glaubenslehre 1759, 60,

tam iunctorum vi et significatione, ex loquendi consuetu-
dine et nexu sententiarum enucleantur. Docuit libros ss.
non aliter ac profana scripta explicanda esse. Horum
autem utrorumque virorum auxilio clarior lux theologiae
exegeticae afPulsit, Sed non solum hermenentica et exe-
gesis, etiam critica ars et historia ecclesiae melius quam
antea tractabantur, atque multa attulerunt, ut universa
disciplina theologica renovaretur. Cuius rei testes sunt
opera virorum clarissimorum moshemii et michaclis.
Nunc melior exstitit ratio in theologia biblica tractanda
apud omnes theologes. Et Supranaturalistae ét Eationa-
listae semleuo concedebant, magnum esse discrimen inter
doctrinam s. scripturae et ecclesiae. Omnes hi doctrinas
suas et ecclesiae dogmata recte intelligere et acute secum
invicem comparare studuerunt, ut scirent quid in illis
verum, quid falsum esset. Ealionalistae hac in re id
spectabant, ut doctrinam ecclesiae rationi sanae con-
ciliarent; contra Orthodoxi id agcbant, ut ostende-
rent doctrinam ecclesiae in omnes partes convenire
cum s. scripturae doctrina; illamque hac magno-
pere confirmari et stabiliri. A Eationalistis stetit
bahkdt ab Orthodoxis sectatores veteris scholae Tu-
bingensis, seil. Stoerius elatt, bengel, steudel
aliique. Hos ingenio superarunt zachakiae et hüef-

Versuch eines hihi. Systems der Bogmatih, 2 Bde. 1769—
Doctrinae Christ, \'pars theoretica, ex sacris Uteris repetita, 1793,
Bihl. Theologie oder Untersuchung der hibl, Grundes der vornehm\'
sten, theol. Lehren. 5 Theile 1786,

nagel i). Inprimis hic laudandus est praeter ammonem
qui monet s. scripturae dicta non inter se miscenda sed
in ordinem chronologicum esse redigen da, — gablerus,
qui disciplinam biblicam flrmis fundamentis stabilire cer-
tisque circumscribere limitibus coepit. — Hic enim
magnum discrimen esse docet inter theologiam lïblïcam
atque dogmaûcam, illam esse e genere Jiistorico tradentem
quid scriptores sacri de rebus divinis senserint, tlieolo-
giam contra dogmaticam e genere didactico, docentem quid
theologus quisque pro ingenii modulo vel temporis, aeta-
tis, loci, sectae, scholae similium id genus aliorum ra-
tione super rebus divinis philosophetur. Totus eius labor
in id dirigitur, ut secretis iis quae in libris ss. proxime
ad illa tempora illosque homines spectent, eas modo no-
tiones purae, quas providentia divina omnium locorum
et temporum esse voluit, philosophiae super religione
fundamenti loco substernantur. — Sed quae gableutjs
docuerat, haec postea ab aliis non satis observata sunt.
In his numerandi sunt bauer , xaiser de wette s).
Optime GABLERTJS discrimen posuerat inter notiones uni-
versales et inter eas quae singulis scriptoribus propriae

1)nbsp;Handb. der Mbl. Theologie, 1785—89.

2)nbsp;BiM. Theologie, 3 Bde, 1801, 1802.

®) Scripsit libr. de iusto discrimine iheologiae bihUcae et dogmaticae
regundisque recte utriusque ßnibus 1789.

Theologie des Ä. Testawients, 1796. Mythologie des Ä, und N.
Test., 180.3.

Die Mbl. Theologie oder Judaismus und Ohristianisrrms, 1813—21,
Bibl. Bogmatik, 3 Ausg. 1831.

sunt; quae tamen notiones universales (secundum ilium)
ex ipsis s. auctorum scriptis erui debent. Contra, baüE-
Eus has notiones aliunde et a suae ipsius rationis dicta-
minibus repetit, et quidquid his contrarium sit, id ope
accomrnodationis theoriae explicat. Kaiseui liber, licet
ceterum lectu dignissimus et ad cognoscendas diversas
variarum religionum formas utilis sit, sub falso titulo
non s, scripturae doctrinam, sed ceterarum religionum
placita exponit. De wette autem non tantum unum ab
altero scripforem distinguit, sed etiam discrimen facit
inter V. et N. Testamenti periodos, seil, hebraeorum,
iudaeorum et christianorum, deinde inter doctrinam Jesu
et apostolorum Paulli, Joannis cett. In harum partium
constructione historiae rationem quidem sequitur; sed
philosophiae systemati Friesiano nimis consulit, cuius
ad dicta transformare s. scripturae enuntiata studet, ita
ut in compendio eins mora theologia biblica contineri dici
non possit. Ceterum, omnes huius periodi scriptores
vehementer errarunt, quia religionis nexum cum vita et
honestate solverunt, neque theologiae practicae et morali
ullum locum reliquerunt. Itaque ne hac quidem se-
cunda periodo methodus historica processit; et theologia
biblica, licet non prorsus neglecta, tamen rationalisnii
et philosophiae vinculis constricta fuit.

Tertia denique periodus, qua ratio critico-historica

Cf. d. schmid, Veler das Interesse und den. Stand der hibl. Théo-
logie des N. Test. in unserer Zeit, in « Tübinger Zeitschrift für Theolo-
gie.quot; 1838. Heft 4.

primum locum tenet, incipit a steinig qui viam,
quam gablerus aperuit, ingressus studia quae hic ince-
perat tractare perrexit. Remotis ét ecclesiae dogmatibus
ét pbilosophiae enuntiatis, fidei placitis cum vitae prae-
ceptis sive moralibus arete inter se coniunctis, theologi-\'
am biblicam e J. C. scriptis historice exstructam com-
ponere studuit. Quod ut ei contingeret, quaesivit
quomodo illa ad religionem quae Jesu aetate habebatur,
deinde quomodo ad nostri aevi philosophiam referatur.
Reiecto accommodationis hypothesi et repudiata sanae
rationis auctoritate, theologiam biblicam ita describit:
//est ea disciplina, quae singulas s. codicis notiones mere
historicas e cuiuscunque scriptoris indole explicatas in
systema contrahit. Qua in re ita versatur, ut neque theo-
logia dogmatica neque religionis doctrinae nostri aevi
consulatur, sive quoad argumentum, sive quoad for-
mamquot; Huic theol. biblicam tractandi rationi con-
grucntissimam duxit methodum chronologicam sive histo-
ricam, qua secundum varias historiae periodos pragmatice
tractatur. Itaque huius disciplinae expositio his tribus

1) Scripsit libr. üeher den Begriff und Behandlungsart d. bibl. Theol.
des N. T., in keile\'s und tzschiknek\'s ÄnaleU. III. 1. 1816. Cf. schir-
mer, die hihi. Dogmat, in ihrer Stellung zu dem Ganzen der Theol. 1830.

0. 1. p. 190: «Sie ist diejenige Wissenschaft, welche die rein-hist.
und dem jedegmaligen Charakter der Schriftsteller gemäss erklärten, ein-
zelnen Bibellehren systematisch zusammenstellt, dabey aber weder in
Ansehung des Inhaltes, noch in Ansehung der Form, die Dogmatik und
ReligionspMlosophie unseres Zeitalter zu Eathe zieht, so wenig, als es
ihr ism ein solches Christenthum zu thun ist, das die Bedürfnisse irgend
eines Zeitalters, z. B. des unsrigen, befriedigen soll,quot;

continetur: prirmm exponantur singulae cuiusque s. co-
dicis scriptoris notiones eo quidem temporum ordine,
quo ab ipsis auctoribus scriptae sunt. Deinde indicentur
notiones universales quae omnibus ISl. T. scriptoribus sunt
communes, unde intelligatur summa religionis christianae.
Denique doctrina ipsius Jesu exponatur. Hac in re mere
historica ratione versatur auctor. Secundum hanc me-
thodum nihil quaeritur de dogmatibus ecclesiae e. gr. de
trinitate ; sed de eo tantum agitur, quid de nvfvi.mxi ûyÎM
docuerint Jesu apostolique, quidve ex eorum mente de
ceteris cogitandum.

Praeeunte steinig aliisque hanc mere historicam
tanquam unice veiam methodum sequuntur ad unum
omnes theologi biblici hodierni. Cuius rei magno iis
emolumento sunt opera quae exstant exegetica, herme-
nentica, critico-historica. Quibus doctrinis cuius animus
excultus est, is non potest non longe aliter quam an-
tea fieri solebat sacros libros legere et mente percipere.
Nostra enim aetate multo accuratiora studia exstant lin-
guarum et historiae. Magnum usum praebent indagatio-
nes nonnullorum de ortu religionis christianae eiusque
in mundo propagatione, de origine canonis codicis s. et
singulorum librorum compositione. Itaque nonnulli his

1) Inter hos eatjmg. ckusius {ßrundzwje d. hihi. Theol. 1828). Dan.
v. cölln iliiU. Theol. 1836). Steu.del {Vorlesunrjen. über die Theol. d.
A. T.) Contra, vatke {die bibl. Theol, 1835) more veterum Eatioiialis-
tarum res historicas suis e philosophia ductis opinionitus accommodare
studet,

subsidiis instruct!, sine partium studio, veri tantum
amore imbuti, singulas partes doetrinae biblicae scriptis
mandaverunt; inter hos tjsteei i), köstlin , pkom-
mann neandbe, , alii universum c. s. argumentum
exposuerunt, e. gr. hüveknick aut exegetice et cri-
tice, sicut eetjss aut in formam systematis reduc-
tum, ut ltjtz

Sed hi omnes non eundem locum in hac disciplina
Usionae tribuunt. Alii aliter hac de re sentiunt. Non-
nulli monent, theologiam Uhlicam proprie sic dictam a
theologia dogmatica hillica (biblische Dogmatik) decernen-
dam esse, utrique vero suum pretium tribuendum. Se-
cundum hanc sententiam ilia grammatice, exegetice et
historice tantum indicat veras notiones sacro auctori cui-
que familiares; haec vero ibi non subsistit, sed alterius
procedens notiones hasce sacrorum auctorum omnium di-
ligenter inter se comparat, ad certum principium refert
et in unum systema comprehendit. Illa nihil est nisi
historia dogmatum biblicorum adeo que fin em ponit ubi
incipit historia dogmatum ; haec ea est disciplina quae
religionis doctrinam e s. scriptura petitam docte et sub-
tiliter exponit et fundamenta iacet quibus superstruenda

Ewtmeklung des Paul. Lehrhegriffs.
Lehrlegr. des Evangeliums und Briefe Johannis.
3) Der Johann. Lehrhegriff.
Ä\'post. Zeitalter.

Vorlesungen üher der Theologie des Ä. T,
®) Histoire de la Theol. chrétienne au siede apostolique,
\') Bibl. Bogmatik,

est Theologia quae dicitur dogmatica. Igitur theologia
dogmatica hiblica media posita est inter tJieologiam hi\'
hliam proprie sic dictam et theologiam dogmaticam. Con-
venit enim cum illa quod sola e s, scriptura petitur;
contra theol. dogmatica etiam symbolis ecclesiae et sanae
rationi hnmanae consulit ex iisque tanquam e fonte hau-
ritur; attamen cum hac id commune habet quod syste-
matica ratione pertractatur

Quidquid de hoc discrimine sit, de nominibus sane
non est disputandum. Quod ad rem ipsam, ad ipsum
argumentum attinet, omnis theologia biblica hodierna hoc
sibi propositum habet, ut singulae cuiusque scriptoris
doctrinae dare exponantur et quid commune habeant in
luce ponatur, unde intelligi possit quae quisque docue-
rit vel vita factisque comprobaverit. Pritnum igitur, quod
ad theologiam IST. T. attinet, ostendi a theologis hodier-
nis solet, qualis fuerit Jesu Christi cum vivebat religio,
deinde qualem apud apostolos spiritu s. imbutos sese ha-

Cf. hagenbach {Eitcyclopaedie und Methodologie d. theol. Wis,9en-
Schaft) p. 205: « Je beweglicher in dieser Hinsicht die hibl. Dogmatik
gehalten, je mehr die zn Begriifen erstarrte Materie wieder in Fhiss ge-
setzt wird, desto mehr nähert sie sich der Bogmengeschichte, und desto
entschiedener gehört sie dem historischen Gebiet an; während da, wo
das Interesse vorherrscht, die auf exegetischem und historischem Wege
gewonnene biblische Lehrsubstanz nach ihrem innern Zusammenhang als
Fundament der Kirchenlehre hiiizastellen, sie schon mehr in das Gebiet
der systematischen Theologie einschlägt; doch unterscheidet sie sich atich
in dieses Gestalt noch immer von der eigentlichen Dogmatik; indem sie
sich nur auf den Anfang d. h. auf die biblische Urzeit beschränkt mit
gänzlicher Beseitlassung der kirchlichen Entwicklung.quot;

buerit. Et sane quo id diligentius, historia duce, secun-
dum regulas grammaticas, criticas et historicas, sine ullo
aut dogmatism! studio aut vanae philosophiae amore
agetur, eo melius officio suo fungetur theologia quae
nunc exstat biblica. Neque peius res agetur, si diversae
notiones universae in s. scriptura hic illicve sparsae evol-
vantur, deinde diligenter inter se comparentur, denique
suo quaeque loco apte ita disponantur, ut commodus et
probabilis doctrinarum nexus ac ordo exsistat, i. e. si
omnia ad unum principium referantur et in unum sys-
tema comprehendantur. Etenim quum sacer codex, licet
non exhibeat systema, tamen materiem praebeat e qua
eiusmodi systema sit condendum non est quod miquot;

i) Sunt verba Clar. vink.® {Theol. christ. dogm) P. I. p.. 90. Cf. quae
monet hagenb. o. 1. p. 268. — Ceterum est modus in rebus. Inter
theologos alii ordinem systematioum prorsus negligunt, alii plus iusto lau--
dant. Inter illos eeuss o. 1. p. 10 : n la théologie biblique n\'a rien à
faire avec la dialectique et le raisonnement subjectif. Son instrument à
elle, c\'est une saine herméneutique et une exégèse consciencieuse.quot; Inter
hoss GRIMM [Instil. Theol. dogm. evang.) p. 2 : « theologia dogmatica hi-
hliea est pMlosophdeo-historicci disciplina j qua notiones biblicae ad rectaé
rationis normam ita exanimantur, ut ea, quae per se vera ideoque om-
nibus omnium temporum hominibus conveniunt, ab iis secernantur, quae
soliUs biblicae aevi rationibus accommodata fuerunt, ea autem, quae ad
liane normam eruta sunt, philosophiae robore flrmantur, ad certum prin-
cipium referuntur, et in artis formam rediguntur.quot; — Séd recte lxitz,
0. 1. p. 1 : » Die Aufgabe der bibl. Dogmatik ist die Darstellung der
bibl. Keligion in ihrem System,quot; et p. 6 : » Durch die system. Zusam-
menordnung wird ein wichtiges Geschäft erfüllt, denn manche einzelne
Wahrheit wird nicht recht erkannt, bis sie in ihrem Zusammenhang ist
eingesehen werden. Diese system. Ordnung unterscheidet die bibl. Dog-
matik von der bibl. Theologie.quot; Cf. mitzsch, Syst, d. christh Lehre, p, S.

M

remur multos theologos haue disciplinam systematice
tractari velle. Id si bene tenebimus, si in omni theo-
logia biblica sysûmatico ordini aeque ac methodo Usto-
ricae recte consulendam esse mcminerimus, facile ad
finem nostrae disqnisitionis percipiemus, quo iure wiT-
sius theologus Uhlicus a nobis appelletur. Sed id lucu-
lentius patebit ex iis quae de variis theologiam tractandi
methodis, quae witsii aetate et antea in ecclesia belgica
exstiterunt, nunc narrabimus.

§ a.

î)e varia tJieoL systematicam tractandi ratione, quae in
Protestantium ecclesiis, inprimis in Belgia, inde a
Reformatorihus usque ad witsitim exstitit, et de
litïbus inde ortiSi

Si, quidquid de hac disciplina amplificanda pro tempo-
ris et rerum conditione qua vixit meruerit witsius, acute
cognitum habere velimus, priusquam haec inquiramus,
nonnulla nobis dicendum est de varia methodo, qua
olim in Protestantium ecclesiis theologia tractabatur, et
inprimis de illis studiis, quibus coccejus theologiam
quasi nova faöie induit. His praetermissis eo facilius
exponemus, quantum Noster vel superstruendo vel de-
struendo novam introductam methodum, studia biblica
promoverit.

1. Aetas ante witsitjm. — TJieologia ScJiolastica
relecta. MetJiodus localis, synlhetlca, feederalis. Schola
Bremensium.

Variae metliodi theologiam systematieam tractandi ante
wiTSiUM et coccEiTiM ab initio in Ecclesia Protestantium
exstiterunt. Inprimis animadvertenda est Scholasticorum
ratio, quia antiquissima erat et per multa saecula unice
regnabat. Haec autem prorsus destituta erat accurata
atque sobria scripturae interpretatione. Scholastici fue-
runt ii, qui nimis argutiis et subtilitatibus indulgebant,
et in spinosissimis et inutilibus quaestionibus discutieuquot;
dis praestantissimas ingenii vires profundebant, atque
ita, quamvis non deessent inter eos qui animi pietate
et vitae sanctimonia excellerent, tamen in theologia
nexum religionis cum vita fere prorsus solvebant. Unde
instauratores rerum sacrarum, qui practicis praesertim
emendandis operam ac studium impendebant, illam pro-
fligarunt» Sed — ut ajebat lutherifs, non omnia
reiicienda fuerunt, quae apud Scholasticos reperiebantur.
Laudandi enim potius quam vituperandi erant, quod in
disciplina tlieologica systematice versabantur. Instaurato-
res igitur ordinem methodumque theologiam dogmaticam
tractandi, quam scholastici adhibuerant, retinuerunt, earn
tamen a vitiis scholasticorum repurgare adgressi sunt; quo
magis hoc eorum negotium procederet, compendia ac
systemata scribere coeperunt.

Inter Protestantium theologos primum locum tenet
melanchthon. Sed non hic tantum, verum ceteri quo-

16

que Eeformatores zwinglius et calvinus compendia sua
e scriptura s. eruerunt; quibus igitur operibus systemata
biUica contineri jure dici possunt. A melanchthonis
scripto, cuius titulus est Loei communes rerum theologi-
carum, nomen suum habebat methodus localis quae
tunc exstitit quaeque iam ante instaurationem sacrorum
ordine synthetico tractabatur. Quum enim Codex sacer
rion*contineat systema dogmaticum, lioc ex illo derivari
tantum atque componi potuit et debuit. Primarum
huius melanchthonis Hbri editionum forma fuit simpli-
cissima, auctorque in iis severiorem Augustini sententiam
secutus, potissimum Paulli epistolae ad Eomanos datae
argumentum pertractavit, nec nisi quod ad pietatem,
sanctimoniam et beatitatem valeret exposuit, omissis
obstrusioribus contemplativis dogmatibus: in iis autem
quae inde ab ann. 1535 prodierunt editionibus adornan-
dis non solum contemplativa dogmata recepit, sed etiam
maiore cum arte versatus et method um aliquam secutus
est 2). Ex his autem posterioribus originem suam duxit
illa methodus, quae localis appellari solet.

Sed et alia theologiam tractandi ratio exstitit, quae
dicitur synthetica quaeque locali methodo cognata, aeque

i) Hoc scriptum variis titulis ornatum erat. Praeter allatuiu noti
èûnt hi: Loci communes theologiei. — Loci praecipui theoJogici. — Ey-
polyposes theologiei, cett.

3) Cf. HEPPE, Dogmalik d. deutschen Froteslantismils im 16é Jahrh.i
1857. Tom. I. pgg. 9 seqq.

ac illa orta est e Locis Melanclitlionis ed. 1535. Secun-
dum hanc methodum primum agitur de deo tanquam
principio omnium lerum et salutis (deo triuno), turn de
mediis salutis (div. gratia, Christi incarnatione, fide),
denique de fine theologiae et hominis (vita beata). Om-
nes post MELANCHTHONEE Lutherauae ecclesiae doctores
hanc methodum adhibuerunt usque ad illud tempus, quo
exstitit CALIXTUS, qui novam vel potius renovatam et
olim in ecclesia catholica usurpatam rationem introduxit,
seil, analyticam; quae incipit a fine cum obiectivo turn
formali, deinde agit de subjecto, denique procedit ad
ïnedia quibus finis obtineri potest. Hinc systema dog^
maticum tres partes continet, quarum prior est de theo-
logia, altera de authropologia, tertia de christologia vel
èoteriologiai Illam autem methodum syntJieticam, c^di,
mus usus melanchthön cst, zwinglius et calvinus in
scriptis dogmaticis suis receptam con summa ver unt, ita
ut in universa ecclesia reformata per longum tempus
unica illa vigereti Cuius rei causa in eo latuisse vide^
tur, quod haec methodus synthetica sensui religioso a
Deo dependentiae, qui primum in illa ecclesia locum ob«
tinebat, aptissime accominodari potuit. Haec autem me^
thodus localis et synthetica manebat, durante saec. XVI»
Neque parvi aestimanda erat. Magno enim erat emolu-
EQento illius aetatis theologis, dummodo erroribus immu-
ne® manerent. Quominus hi Scholasticismi culpam statim
in se contraherent, impedivit alia quaedam sententia^
fluae multorum scriptorum in ecclesia inprimis Eefor-

mata ab initio erat, qua omnis religio vinculum et com-
munio inter Deum et homines intelligebatur, Huic sen-
tentiae tanquam fundamento superstructa erat methodus
quae dicitur f oederalis, cuius semina iam instaurationis
sacrorum aetate iacta erant, adeo ut illa agendi ratio
magis magisque per saecula subsequentia in usum venerit,
et Cocceii Witsiique studiis biblicis quam maxime pro-
fuerit.

Haec autem theologia foederalis cum spithetica aliquid
cognationis habet. In illa enim Christus caput omnium
est; ante eum homo cum Deo init foedus operum, per
eum ictum est foedus gratiae. Haec (seil, synthetica
theologia) primum loquitur de Deo, denique de salute
aeterna et intermedins positus est Christus Eedemptor
et Mediator. \'Foederalis vero methodus utriusque melior
habenda est, quippe quae singulas partes in unum crga-
nicum quid contrahat Haec foederis notio, qua con-
tinetur Deum inter et homines necessitudo; Eeformatae
ecclesiae theologis propria fuit, etiam apud zwinglium
reperitur. Sub variis nominibus haec notio prodiit: vel
regni Christi, vel ecclesiae foederis Dei, Ei coniuncta
erat notio unionls cum Christo essentialls sive insltionis
in Christum, in corpus Christi mysticum, et pefseveranquot;
tiae sanctorum,

Harum trium notionum ope multi theologi loco metho-
di localis, qua singulae systematis partes iuxta sese

1) Hagenb. op. 1. p. 288.

ponuntur, illam foederalem rationem componere potue-
runt, qua (uti iam diximus) theologia dogmatica ad unum
organicum quid construebatur.

li qui hac parte de theologia dogmatica sive systema-
tica multum meruerunt, fuerunt andeeas geuabdtjs,
MetJiodi theologiae cett. lïbri tres, boqtjinus, Usxeg. divi-
nae atque hum. y.oivmvlag, olevianüs, de mlstantiae foe\'
deris gratuiti inter Deum et electos cett., tjesinus , corjp^
doctr. christ, eccles. a papatu reformatarum continens
explicationes cateoheticas ; sghotits, Opera cett. Hi theo-
logi, etsi oeconomiam foederum non eo ambitu, quo
postea id fecerunt coccbius et witsius, exponerent, tamen
his materiem praebuerunt c|ua universum systema con-
struere possent. Omnes hi foederalistae qui dicuntuf
cum veteres tum recentiores in eo conveniebant, quod
eorum in theologicis agendi ratio Scholasticorum methodo
e diametro opposita erat. Secundum Scholasticos religio
homini tanquam externum bonum aliquid accidit; secun-
dum illos nihil continet nisi quod ipsa ratio et cons-
cientia dictant. Theologiam scliolasticam quisque infidelis
etiam doceri potest. Theologia contra foederalis non nisi
hominis recreati et resipiscentis mente percipitur. Denique
scholastici scholae tantum, sed foederalistae et vitae do-
cuerunt, adeoque vitae praxin et pietatem magnopere
promovere conati sunt.

Theologiaquot; igitur systematica, quae foederum notion!
superstructa est, per muitos iam annos in ecclesia refor«
mata stabilita, Scholasticifemi erroribus immunis maner e

3«

facile potuit. Sed a nemine magis exculta est nisi à
Bremensis scliolae doctoribus.

Sclola Bfemends theologiae foederali et bibliae mag-
nopere profuit, cumque ecclesia belgica amplius centum
annos arctam necessitudinem habuit. Ibi condita acade-
mia, ab anno 1610, tanta amplitudine erat, ut multi
exteri ex omnibus Europae regionibus hue migrarent, eius
praeceptorum lectiones auditum. Professores autem et
doctores Bremenses in theologicis semper eandem indo-
lem quae melanchthonis erat usque ad medium saecu^
km decimum septimum tenebant. Misit quidem Hof-
dracennm ecclesia Bremensis tres deputatos maktinium
nempe et isselbtjbgum et cuocitjm; qui vero a Senatu
iussi sunt in iis quibus de praedestinationis dogmate
quaerendum esset, mediam viam tenere. Itaque canoni^
bus Dordracenis subscripserunt ; postea vero hac de re
ita sententiam Suam protulerunt. Mautinitjs enim //me
nunquamquot;, inquit //in huiusmodi conventum rediturum
profiteor. 0 Dordracum, Dordracum, utinam te nun-
quam vidissem!quot; Idem rogatus, quid sit in electionis
doctrina placitum Deij respondit: //mihi persuasum estj
talibus quaestionibus multos homines a simplicitate s.
scripturae aberraturos/\' Eodem sensu ceocius universal
lismum professuë est^ //Nos stamus,\'\' inquit, //pro

1) Qui scholam Bremeflsium melius cognoscere oupifc, là légat IKEnii
lihrum de illustri Bremensium. scMa, 1741. Cf. etiam thoeuck, das
Jkad. Lehen des 17 JaJirh. Hal. 1854. II. p. 296 seq. — Heppe, o. 1.
I. 195 seqi

gratia miiversali ac sufficiente, quam cum speciali elec-
tionis gratia nihil pugnare existimamus.quot; Praetor hos et
BBEGtrs atque millius in praedestinationis doctrina non
adeo severi erant. Quoad methodum theologiae systema-
ticae tractandae, cum liberalioribus theologorum Bremen-
sium de gratia Dei, de praedestinatione cett. arcte con-
iunctae erant eorum foederum notiones. Maetinius
accurate discernit inter foedus naturae quod Deus in pa-
radise iniret et foedus novum s. gratiae cum quihusdam
peculiariter electis, // ex quorum numero ego sum.quot; Ho-
rum virorum scriptis et operibus Schola Bremensium ad
theologiam tractandi rationem liheriorem redditam co-
lendam conservandam amplificandam de ecclesia Belgica
bene iam meruit. Haec vero scholae Bremensi plus de-
buit, postquam ibi surrexit ille vir, qui magna animi
pietate imbutus linguarum studiis valde eruditus, Refor-
matorum instar, theologia biblica e tenebris in lucem
collocata, methodum scholasticam profligavit in perpe-
tuum, nempe cocceius. Itaque, primo huius paragraphi
commate pertractato, nunc nobis videndum est, qualis
fuerit illa aetate in nostra patria ecclesiae et scholarum
conditio; adeoque ad aetatis witsii et coccEii historiam
narrandam transeamus.

a. Aetas witsii. — Voetii Sclwlasticismus. Theologia
cocceiana. PhilosopMa Carfesiana cum theologia coniuncta.

In op. christ, doctrinae summa capita, 1603.

Status coniroversiarum in ecclesia lelgica. Neonomorum et
Äntinomorum Utes in Anglia. Theol. practica, Lalaäismus.

Scholasticam rationem eodem fere tempora quo in Ec-
clesia Lutlierana invaluit, in ecclesia belgica introduxit
primus MACCOVius, qui e Polonia oriundus anno 1613
ad Academiam Eranequerae vcnit, ubi duobns annis post
professor creatus est. Multi theologi hoc Maccovii exem-
plum secuti sunt In ipsis etiam Eemonstrantium et
Contraremonstrantium controversiis, quae synodo Dor-
dracenae occasionem praebuerunt, patuit iam tum scho-
lasticam theologiam magna apud reformates sumpsisse
incrementa; siquidem utraque pars alteri exprobravit,
quod cum terminis etiam principia sua ex Scholasticorum
lacunis hauserit.

Haec nos docent, quantopere dissidiis suis mutaverint
et neglexerint theologi illius aevi simplicem illam agendi
rationem, quam Rcformatores olim secuti sunt. Neque
haec mala diminuta sed potius aucta sunt a Syn. Dor-
dracenae decretis . Haec enim Synodus iudicio suo

Breviter hio memorandi sunt: \'wai.aeus {Loci communes theol!),
essenius (syst, theol.) , wendelinus {Christ, theol. libri duo methodice
dispositi), maeesius {syst. univ. theol.), hooknbeckius {Instit. theol.),
ABK. heidanus {Corpus doctr. christ!) , mozes ämyealdus {Theses theol.),
AHNOLDITJS ; denique aliquatenus hue referendus est oioppenbUBGius
{Aphorisma theol. christ, et E.rercit super locos communes theol!). Hic
autem postea dedit Disp. XI theol. de foedere Bei, et Test. Fetere et
Novo, quibus methodum foederalem tractavit, atque hac ratione a recepta
Scholasticorum agendi ratione decessit.

J. Hekinga El. pil. {Orat. de theologiae in scholis institutions ad
praesentem reip. christ, cond. prudenter accommodanda, pg. 39), ubi de

reprehensit quidem Maccovii err ores, at toleravit tamen
postea. Semel composita et stabilita a Synodo Ecclesiae
doctrina cui nihil addi vel demi licitum erat, libertas
docendi et s. Scripturam interpretandi tota sublata est.
Ejectis Arminianis, ecclesia etiam in posterum privata
erat studiis exegeticis et historicis nonnullorum virorum
eruditissimorum, inter quos geotius, episcopius, cle-
eicüs, limboechius, beandt, westeniusnbsp;Et inter

ipsos ecclesiae reformatae asseclas e\'t professores ét antis-
tites nisi libris symbolicis subscriberent, officio suo
fungi non poterant. Id tantum iis agendum erat, ut
ecclesiae placita scriptis suis confirmarent, docendo ex-
plicarent atque vitae praxi accommodarent; deinde ut
ilia defenderent contra secus sentientes adeo ut universa
eorum theologia apologetica et polemica facta esset. In
his studiis vero versati sunt instar medii aevi scholasti-
corum , qui arcte inter se coniunctam et revera nnam
disciplinam esse eo sensu judicaverunt theologiam et phi-
losophiam, ut haec illi plane subiecta fieret Ut illi
definitionibus argumentationibus et syllogismis philoso-

Cocceii meritis pronuntiat , ita pergit: i: Scholasticam istam theologiae
cum Aristotelis institutis misceridae rationem , a Calvino ceterisqiie doctr.
christianae instauratoribus eiectam, postea vero in his regionibus per
prava cum primis Maccovii, hominis Poloni, reprehensa quidem a Syn.
Dordr., at tolerata tarnen,, studia revocatam cett.quot;

1)nbsp;Cf. MAX GOEBEL, Gesch. d. Christi. Lelens. Tom. II, pgg, 137,139.

2)nbsp;Die bereits von Augustin und von Scotus Erigena ausgesprochene
Einheit der wahren Religion und der wahren Philosophie war das Prin-
cip der Scholastik.quot; Noack, GescJi. d. Philosophie. Weim. 1853. pg. 144.

phiae Aristotelicae usi sunt quibus varia dogmata auc-
toritate ecclesiae iam antea firmata arte dialectica expo-
suerunt, et, si quae in iis falsa esse videbantur, ea ve-
ritati christianae revera consentanea comprobarunt om-
niaque in unum systema omnium contradicentium dubia
superans comprelienserunt : Ua et huius aevi theologi scho-
lastici doctrinam ecclesiae e s. scriptura erutam Calvini-
cam, ope methodi analyticae, auctoritate Aristotelis cor-
roborare atque confirmare studuerunt. Eorum primus
atque princeps fuit voetius. Hic, aeque ac coccEius
eius adversarius; magni nominis vir fuit, eruditionis et
pietatis lande celebratus. Etsi praeprimis in doctrina
ecclesiae explicanda atque contra Eomanenses, Socinia-
nos, Arminianos multosque alios acriter defendenda in
toto vitae curriculo et senili quidem aetate usque ad
mortis diem occupatus fuerit adeo ut pila orthododae
fuisse censendus sit; tamen eo nomine iure laudatur,
eum mores aequalium emendasse atque bona opera pro-
movisse. In theologicis non tantum apologetice et po-
lemice agebat; sed et mysticam rationem tractabat. Ee-
ligionem non tantum in intellectu sed etiam in sensu
ponebat. Eo concilio orationem habuit, qua anno 1634
scholam illustrem ültraiecti inauguravit, cuius titulus
est de pietate cum scientia coniungenda. Eo etiam spcc-
tabant eius u collegia pietatisquae in commodum iu-
venum studiosorum constituit; et intime utebatur loden-
stenig, teelinkio et netheno, qui valdc occupati erant
in pietate quam maxime promovenda; neque a Labadio

discessif, priusquam eum ecclesiam turbare intellexit.
Quia enim unitatem ecclesiae conservare eiusque doctri-
nam tenere sibi propositum babuit, omnes eos sibi ec-
clesiaeque inimicos iudicavit, qui aut ab ecclesiae socie-
tate aut ab huius placitis vel minime sese removere vi-
debantur. Itaque ét pro orthodoxa ecclesiae doctrina ét
pro pMlosophia peripatetica scholasticorum tan to ardore
tantaque virium contentione pugnabat, ut unam vel al-
teram aliquatenus mutari omnino non ferret. Hanc uni-
cam ob causam ei invidiosa erat cum theologia cocceiana,
tum pMlosopMa carteslana, quae illi a nonnullis con-
juncta erat. De utraque hac disciplina nunc videamus.
In quo negotio ita nobis versandum esse videtur, ut
bene distinguamus ipsorum auctorum sententias ab utri-
usque asseclorum cogitatis. Hoc de utraque doctrina va-
let. Igitur nos primum inquiremus quidnam docuerint
cartesitjs et cocceius; delude quales fuerint opiniones
Carteslanorum et Coccelanorum eaeque inter sese mix-
tae; ex quibus denique controversiarum status in ecclesia
belgica rite formatur.

Ordiamur a caetesio. Hunc primum inter recentioris
historiae periodi \'philosophes idealisticos fuisse adeo ut
novae philosophiae pater ac conditor nominari possit,
apud omnes viros doctos constat. In qua disciplina
dialectice, non empirice, sicut baco, versatus est. Cogi-
tando tantum, non sensuum ope, res quae in mundo
sunt cognoscendas esse putavit; et quales esse debeant
neque aliter esse possint, ex idea Entis Supremi 0^noW

concludendum i). Nihil melius se facere arbitrabatur,
quam si omnes opiniones simul et semel e mente sua
deleret, ut deinde vel alias meliores vel certe easdem,
sed postquam maturae rationis examen subiissent, admit-
teret 2). Sed ipsum loquentem audiamus. // Quoniam quot;
inquit, //infantes nati sumus, et varia de rebus sensi-
bilibus indicia prius tulimus, quam integrum nostrae
rationis usum haberemus, multis praeiudiciis a veri co-
gnitione avertimur; quibus non aliter videmur liberari,
quam si semel in vita de iis omnibus studeamus duUtare,
in quibus vel minimam incertitudinis suspicionem repe-
riemus.quot; Perversa autem erat ratio, qua Cartesius
ex idea Dei ad existentiam eius concludi volebat

Quam dubia enim et incerta omnium rerum cognitie ab
eo reddatur facile intelligi, non est quod hic dicamus 5).
Quomodo enim quis, quaeso, res externas et visibiles
clare et distincte cognoscere posait, nisi recte et acute
utatur sensibus audiendi, sentiendi et gustandi? Quo
tandem modo ex iis quae in nobis sunt et secundum
ideam nostram exsistunt, ad ea quae extra nos et realia
sunt concludi possit? Num aliqais ex eo quod idea Dei
nobis sit innata, muudum extra Deum exsistere possit

Cf. cart.; Fnnc. Phil. edit. 1650, p. 10.
Eiusdem, Biss. de methodo recte utendi ratione, edit. 1650, p, 11.
®) His verbis incipit, Princ, sua Phil,
*) Cf. Princ. Phil., p. 5 seqq.

®) Qui melius id doceri vult, legat clar. opzoomeki Wetenschap en
Wijshegeerte, Amst. 1857, pgg. 21—26,

efficere? Nonne potius assentienduni est apostolo di-
centi, non ex invisibilibus visibilia, sed contra ex bis
illa cognosci i) ? Sed quidquid de ratione qua Dei exis-
tentiam probare studuit dicendum sit; tamen maiorem
sibi laudem in ceteris comparavit caetesitjs. Primum
hic animadvertendum est ad fundamenta s. principia
systematis, quibus quo libcrius philosophiam superstrucre
posset, discrimen posuit inter philosophiam et theolo-
giam, inter rationem humanam et patefactionem divinam,
inter religionem naturalem et religionem positivam, inter
ea quae sciri debent et ea quae credenda sunt, haec ad
solam religionem, illa vero ad philosophiam referens.
Philosophiam peripateticam et methodum scholasticam
quae in academiis id temporis principatum tenebat et
apud omnes fere acquales recepta erat illis sententiis tam
feliciter oppugnavit, ut prorsus profiigata esse judicanda
sint. His suam philosophiam, suam methodum antepo-
suit, ob eamque rem magnam sibi laudem iure vindica-
vit 2). Illam scholarum methodum perversam et iuven-
tuti damnosam esse judicavit. //Prima,quot; inquit, //ex
illis artibus est puerilis illa dialectica, cuius ope olim
sophistae, nullam solidam scientiam habentes, de qualibet
re copiose disserebant ac disputabant. — Et ideo dam-
nosissima est, non tantum adultis, sed praecipue iuniori-
bus, qui dum ei assuescunt, et ex opinione doctrinae per

i) Ep. ad Rom. I: 20.

^ Legeeius^/ï. ad Gisb. Vçetium «de latroductione libri eet,quot; pg. 13.

ipsam acquisitam superbiunt, rationem suam naturalem,
quae alioquin aetate posset maturescere, plane corrum-
punt Haec sufficiant quae de cartesii philosopliandi

Itaque noii ex omni parte assentimur doct. dukeko, (Diss, hist theol.
de pugna Voetium inter ei Cartesium) pg. 188 de Voetio ita disserenti:
« Niet geheel juist is verder des Hoogleeraars (Voetius) voorstelling der
philosophie van Descartes, alsof deze in de eerste plaats is gerigt tegen
het Aristotelisch systeem en allermeest de peripatetische wijsbegeerte
zoekt te verdringen van de hoogeschool.---Descartes toch ver-
mijdt steeds zorgvuldig alles wat recht zou hunnen geven tot een derge-
lijke meeningquot; seqq. Ad hanc sententiam flrmamdam auctor laudat, prae-
ter alia, ea quae Cartesius scripsit in Diss, de Methodo pg. 22 (pg. 30
Edit. 1650) et Trinc. Phil. P. I, §. 17. Sed ex his duobus locis nihil
efïici potest nisi quod locutiones quasdam ex antiqua schola adhuc réma-
nentes nonnunquam usurpavit Cartesius. Neque mirum : ubi enim novam
sibi creavit methodum, non statim omnem technologiam reiicere neque
quoqne errare carere potuit. Sed id minoris est momenti. Philosophiae
enim aristotelicae vel potius scholasticae (nam haec sola Voetii et Cartesii
aetate florebat) hoe imprimis proprium erat, in ea regnare Logicam per-
versam, définitiones inutiles, logomachias et quaestiones futiles qaibus
nniversum systema construi sclebat. Huic suam philosophiam Cartesius e
diametro opposuit. ld disertis verbis professus est. Praeter loca supra
a nobis allata, multa alia eaque plura quam hic citari decet, ubique in
eius operibus inveniuntur. Eo quoque spectahat universum opus Frinc.
Phil. seil, ut luce clarius poneretur discrimen inter philosophiam veterem
et novam. Eo porro spectant quae in Praef. ad illum librum scrihlt de
fructibus quos prae vulgati habet sua ipsius philosophia. In eadem
wDeinde Logicae,quot; inquit, «operam dare debet non Uli quae in scholis
docetur cett.quot; Neque adeo stultus censendus Voetius est, ut Cartesium
philosophiam veterem profligari veile existimarit, si nulla huius rei esset
caussa. Contra, hanc sane ob causam magno erga Cartesium « novato-
remquot; odio ferebatur, quod a ratione vulgari et in ecclesia scholisque re-
cepta illum quam remotissimum esse duceret. Ceterum recte monuit
auctor, Voetium per iniariam nulla non obiecisse Cartesio , quae non huic
sed REGIO potius referenda erant. Hoc enim erat Voetianorum contra
Cartesianos et Cocceianos disputantium.

îatione adhuc attulimus, quae, semel in theologia et
ecclesia belgica recepta, quantas res novas et inauditas
protulerit, facile intelligitur. Nunc alterum illum virum,
cui aeque vehementer sese opposuit Yoetius, audiamus,
seil. coccEiTJM, cui licet nulla familiaxitas, tamen fere
idem ac Cartesio scopus erat profligandi .philosophiam
antiquiorem et perversam Scholasticorum methodum.

Supra iam vidimus, nonnullos theologos ét in aliis Ger-
maniae regionibus ét inprimis Bremi urbe studia biblica
secundum methodum foederalem magnopere coluisse. Ex
hac autem Bremensium schola prodiit cocceitjs. Gavisus
enim ibi est eruditione virorum, qui, antiquata iam et
exstincta methodo analytica, biblica ratione in theologia
exponenda versabantur. Totum se dedit litteris atque
studiis biblicis et linguarum inprimis orientalium, adeoque
indolem theologiae novae, quae ilia aetate in ecclesia
vigebat, facile percipere poterat. Inprimis multum operae
navavit in studiis exegeticis Testantur hoc non parvi
ponderis eommentarii, quos per multos annos in diver^
sas s.c. partes edidit.

Quod magis etiam nobis patebit, theologiam eius foe-
deralem spectantibus Tota eius theologia continetur
in celeberrimo opere quod dicitur: summa doctrinae de
foedere et testamento Bei. Ibi historia patefactionis divi-

1) Plura hac de re vid, apud v. gokkom in Spec, iheol. de J, Cocceio
S. Codicis interprete , pg. 11 seqq.

Cf. V. D, FLiBK, Spec. Ust, iheol. de Joh. Cocceio, Änii-Scho-
lastico.

nae procedit et totum s. scripturae argumentum sub
imagine foederis proponitur. Magnos laudes hoc opere
sibi comparavit cocceius ; nam bene de theologia in Bel-
gia meruit, quod internum nexum inter varios s. c.
scriptores indicavit et scholasticam interpretandi metho-
dum plane profligavit. Etsi in singulis dogmatibus,
sicut omnes eius aequales. Ecclesiae doctrinae addictus
erat;.tamen, quoad methodum et principium, a recepta
theologiam tractandi ratione toto coelo distitisse negari
nequit. Suis enim sententiis et hypothesibus adhibendis
cocceius nova theologiam facie induit, et theologiae mere
biblicae et historicae fundamenta, quibus novum quid et
melius systema superstrui posset, jacere coepit. Eodem
fere Cartesii philosophia tendebat, nempe ut reiecta per-
versa antiquae pbilosophiae methodo certa rerum cognitio
acquireretur.

Sed hoc sufficiat quod cocgeiüm et caetesiüm attineté
Nunc de utriusque viri asseclis et discipulis aliquid nobis
dicendum est. Utinam hi omnes officio suo bene functi
fuissent, quum celeberrimorum illorum duumvirorum
exemplum sequi eiusque tractandi rationem ob omni parte
récépissé vindicarent! Sed prorsus aliam quam illi mon-
straverànt, ingressi sunt viam. Primum hic indagandae
sunt sententiaé Cocceianorum, deinde vero Cartesianorum.
Inter illos scriptis excelluerunt, praeter collegam Cocceii
seniorem Hbidanum, peanc. buemanntjs, wittichius,

momma, bbaunius, allinga, t. d. hagen, wayenus,

geoenewegen, alü. Inter hos ehegius, mbyerijs, wolzo-

genus, velthusius, ealth. bekkeuus et cocceiani, Hei-
danus, Wittichius, Burmannus, alii.

Cocceiani multo ulterius processerunt quam coccejus
unquam voluit, adeoque ab eo aberrarunt. Nam cocceius
libere et sine partium studio, veritatem miice spectans,
in rebus theologicis versabatur; sed sectatores eius in
verba magistri iurabant. Ille sola e s. scriptura sapere
volebat in eaque re fere semper sibi constabat; horum
vero nonnulli, Aristotelica vel potius scholastica methodo
■ reiecta, novam cahtesii philosophiam in theologiae doc-
trinam recipiebant. Denique ille graviter docte et cum
verecundia rem agebat; hi alta voce saepius clamantes j
dissidias rixasque spargebant. Cocceii enim cogitata de
V. Testamenti characterej de auctoritate Mosis, de legis
et sabbathi pretio, de prophetis aliisque, a vulgo receptis
longe recedentia, discipuli et asseclae praeter modum urgere
coepti sunt, adeoque acerrimas controversias moverunt. —
Quod methodum foederalem attinet, plerique illorum
hanc doctrinam ita proposuerunt, ut suas eidem admis-
cerent hypotheses, et plane neglcctis studiis exegeticis ;
a doctrina biblica longe aberrarunt i). Et sic in ceteris.
E. gr. quoad typicam scriptorum propheticorum inter-

Quo facto alii contra hanc methodum sententiam suam palam pro-
fessi sunt, eos qni omnem theologiam ad notionem foederum Dei cum
hominibus leferunt, minime sibi constare. Aliam itaque viam hi ingressi
sunt. Sic MELCHIOK LBIDECKEU et VITIilNGA, Cf. YPEY, GescL d. Syst.

Godg. ii, 66, et eius Oesch. d. XVIIIe eeuw. Dl. VIII, p. 126i Btm-
DEUS, Isagoge hist, theol. I, 429 sqq. edit. 1727.

pretationem, cuius auctor in patria nostra habendus est
cocceius, eins sectatores in propbetarum vaticiniis expli-
candis illustrandisve maximum quidem studium posuerunt
et alii quoque illorum exemplum secuti sunt, adeo ut
ea theologiae exegeticae pars, quae in vaticiniis inter-
pretandis versatur, quaeque theologia prophetica vocatur,
hand contemnenda inde caperet incrementa. Cocceiani
tamen nonnulli modum hoe in re excesserunt Simili
modo in aliis doctrinae sacrae capitibus explicandis Coc-
ceiani a vero tramite aberrarunt, e. gr. in diei doinini-
Cae dogmate. Cocceius docuerat, certae diei celebrationem
multum usum ecclesiae praebere. Cocceiani contra iusto
ulteriusprocedentes, pro Concione auditores suos monuerunt,
ut se, videlicet primum audito dominico die, omnes secure
irent rursus ad solitas operas, modo nimirum id fieret
absque scandalo
Ita Cocceiani. Nunc transeamus ad Cartesianos, ut

In quas varias ac ridiculas sententias Cocceiani de uno illove loco
S. S, per tanc typicam interpretationem abirent, nos docet PFAFrirs,
Introd, in hist, theol. litt.. Tub. 1724, Lib. I, 95, ypey, Oesch. d.
XVnie eeuw. Dl. VIII, 386 sqq., 467 sqq. et Aanhangsel op Dl. VIII,
5^9, pfapfirs 1. 1. p. 100 narrat schivaezium («Miscell. Theol.quot;) cura
observasset bochaetum in » Hierozoicoquot; et tvitsium nostrum in » Oeo.
Foed.quot; tarn paucas narrare rationes typicas inter agnum paschalem et
Christum , ipsum quinquagint\'a (!) attulisse.

Sunt verba witsii in op: Twist des Heeren met syrien Wijngaerii
ÎJtr. 1710, p. 298: »En hierop dringht men met grooteii ernst, vér-
inaenende dé Hujslieden vaù de Predikstoel, dat zij eerst ter preecSè
geweest zijnde, onbeschroomt zouden wederkeeren tot haer dagelycks
werclc, soo het sonder aaüstöot gheschieden koüde.quot;

videamus quanara ratione hi in physicis et metaphysicis
egerint, et quaenam eorum fuerint sententiae.

Cautesiant, Cartesii assedae et discipuli in nonnullis
procul aberrarunt a magistro, ideoqne adversaries suos
iratos magnopere moverunt. Ut hoc unum exemplum
afferam, Caktesius (uti supra diximus) magnum discri-
men interesse posait inter philosophiam et theologiam.
Multi contra Caktesiani, etsi eas non unam eandemque
esse dicerent, tamen adeo inter sese utramque miscue-
runt, ut novam philosophiam fere eodem, c^uem antea
antiqua tenebat, loco ponerent. Alii rationis humanae
dictamina cum s. scripturae enuntiatis, ubi magna inter
utrasque discordia erat, in concordiam redigere studue-
runt. Quo facto in quantas difficultates delapsi sint,
nemo non facile intelliget; quas illi vero tolli posse
putaverunt assumenda accommodationis doctrina. Sed ita
novam suspicionem sibi pepererunt, et dum charybdum
vitare voluerunt, in scyllam inciderunt. Wittichitjs
cocceianus, cartesianismo addictus, docuit, non Jesum
sed et Deum, saltem in rebus philosophicis, i. e. meta-
physicis et physicis, falsis hominum opinionibus sese
accommodasse Sententiam suam stabilire studuit his
verbis: //Loquitur Deus cum vulgo, sed non cum vulgo
sentit: loquitur cum vulgo errante, sed non ideo cum
vulgo errat.quot;

Eo consilio anno 1652 duo scripta cdidit, alteram quod dicitnr de
scripturae in relus pinlosophicis abusu, alterum: consideratio theologiea
de sfilo scripturae.

Alii denique fuorunt inter cartesianos, qui rationi liu-
manae s. scripturam subiectam et banc ad illam mutan-
dam esse contenderunt i), Sed ad unum fere omnes in
eo cum ipso cautesio convenerunt, quod philosophiam
non amplius theologiae //ancillamquot;, sed ei aequalem esse
habuerunt. Omnes sibi ius libere docendi et loquendi
de rebus phïlosophicis vindicarunt, quod si in usum
scholarum et ecclesiae recte vertissent, si praecepta Ma-
gistri omnino tenuissent, multis sane erroribus, quibus
incidere nunc iis necesse erat, cavere sese potuissent.

\'Verum enimvcro nullos inter eos fuit, nisi forte unum
excipias , qui cabtesii pbilosophiae principia tota mente
perciperet. Inde non pauci inter eos inveniebantur qui
magnam operam in eo tantum collocabant, ut carïesii
verba in omnes partes cum dictis Yerbi Dei convenire
certis argumentis comprobarent; immemores adeo o])erae
et laborum, quibus ille scriptura s. sar ta tectaque relicta,
nulla religionis patefactac ratione habita, philosophicarn
unice disciplinam certis limitibus circumscripserat. Pue-
runt quidem, sed rari certe, qui meliora eaque scnten-

Hoe sensu Meyeeus, medicus Amstelodamensis, Spinozismi nccusa-
tns, anno 1666 scripsit (op. Fhilosophiae scripturae Interpreted : » quid-
quid rationi contrarium , illud non est credendam.quot; Cum eo fecit Woll-
zogen iu op. sqo Be scripturarum interprété contra exercitatorem para-
doxum, Ultrai. 1668.

Hic fuit Balth. Bekkerus , qui omnium Cariesianorum moderatis-
simus de philosopliia cartesiana sobrie et acute disputavit in scripto eius
magni pretii, cui titulus est: BerigM aang. de phil. van Bescartes, in-
serto op. ;^de Friescho Godgeleerdheid,quot; Amst. 1693, i)g. 681 seqq.

tiae cautesii ponvenicntiora prodidercnt, inter quos bek-
KERUS (qifb prudentior nemo inter cartesianos fuit), qui
caetesii instar, ad controversias componendas philosopliis
et theologis fines terminosque, extra quos egredi non
liceretj constituit : verumtamen nonnulli viri docti theo-
logi e cocceii schola mox prodierunt, qui, monitis ma-
gistri neglectis, philosophiam inter et theologiam, inter
scientiam et fidem, inter Cartesmnismmn (^i Cocceianismum
amicitiam iungere acriter conati sunt.

Et revera eorum conatus, quibus licet ecclesia belgica
per multos annos perturbaretur, prospéré processerunt.
Id quo fieri potuerit, non primo obtuitu tantum intelli-
gimus. Nam primum, si in memoriam revocemus eun-
dem et philosophiae cartesianae et theologiae cocceianae
fuisse scopum, sc. ut profligaretur perversa philosophiae
aristotelicae tractatio- scholastica, nec|uaquam mirum est
quin tanta inter utramque familiaritas intercesserit.
Deinde autem veram utriusque disciplinae indolem spec-
tare debemus. Magna enim erat convenientia inter car-
tesii philosophiam et theologiam cocceii foederalem; id
solum iis intererat discrimen, cocceium in rebus inpri-
mis theologicis, cartesiiim vero in philosophicis versari.
Utrique cum studio ac fervore occupati erant in discer-
nendis rebus homini naturaliter inditis ab iis quae ei a
Deo estraordinario modo data sunt. Sicuti cartesius
religionem naturalem a religione revelata discernebat,
ita et coccEius una m eandemque religionem âinXovQov
adeoque bipartitam esse docuit, i. e. foedus, alteram

gratiae, alterum operum. ld non eo dictum est, ut ali-
quis putet religionem naturalem foederi operum ct reli-
giouem revelatam foederi gratiae omnino aequiparandam
esse: quum enim in theologia foederali ét foedus operum
s. naturae quidem cum homine Adamo Deus hgt;quens
ideoque sese patefaciens initum proponi soleret, camque
oh causam hac una parte religioni naturali alienissimum
et contrarium censendum sit; tamen ab altera parte illa
apud utrosque viros doctos bipartitio in làs tribus con-
sentirent: primo seil, vinculum quoddam sen necessitudi-
nem omni homini esse cum Deo; secundo, Deum ex na-
tura quoque et ex ratione humana coguoscendum; tertio
variis modis cognosci Deum. Denique si rem altius re-
peti velimus, non omnem usum rationis in ecclesia re-
formata unquam abrogatum fuisse memineriraus. Id nemo
ullius aevi theologus, ne scholasticus quidem, ucgave-
rit ; at contra sana ratio humana tanquam naturale
donum inde a E-eformatorum aetate per omnia tempora
praeterlapsa semper nutrita, conservata, exculta fuit.
Exinde et usus aristotelicae philosophiae repetendus.
Igitur huius aevi theologis, quum, reiecta philosophia
antiqua, alia quadam nova indigerent, quam gratissimas
CAKTBSii novitias fuisse, non est quod miremur; praeser-

1) Sic Mabesius {Syst. Theol. p. 347): » Nostrorum (i. e. Keformatae
ecclesiae) axioma est, esse quidem mysteria religionis supra rfttionem,
non tamen contra illam. Rationem iu omnes partes versare dübemus,
quo capaciores simus mysteriorum recipiendorum. Eevelatio sup»3r natu-
ralis praesupponit in homine lumen naturae et usum rationis.quot;

tim quia ille clare et distincte docuerat, quo teuderet
hic rationis usus, quaenain esset eius origo, indoles,
finis cett. Itaque haec tres caussae aderant, oh quas
Cocceiani cum Cartesianis in amicitiam inierunt, eo qui-
dem consilio, ut theologiam et philosophiam secam invi-
cem commiscerent. Quae funesta dissidia, quanta scripta
eristica, quantae acerhae vexationes mutuae ex illorum
novis opinionihus et hypothesibus, quas multi acriter
defendehant, nata esse ex historia pugnae inter Voetianos
et Cocceianos patehit.

Status controversiarum Summa controversiarum ad
novem rerum capita redit. Ilis continentur theses Car-

1) Si quis statuin controversiarum pcnitus cognoscere cupiat, is légat
libellos qui dicantur polemici, quique non pauci illo tempore in lucem
prodierunt. Huiasceinodi libellos numero tredecim uno eodemqiie ann.
1650 editos sub ooulis habeo. His omnibus continetur summa rei, quae
illis diebus iu controversis erant (la question biulante). Horum nomina
sunt: j. du bois, pred. te Leiden, Naecktheyt van de Cart, Fhilosophie
ontbloot, Ultrai. Contra eum scripserunt l. t. velthuysen. Med. Doct.
Leid. Bewys dat noch de leere mn der Sonne stilstant en des Äertryx
Bewe(jingh noch de gronden van de Fhil. van Ren. des Cartes stryduj
syn met ßodts Woord, Ultrai. Anonymtis, Wishonstigh Bewys der on-
noselheyt van J. du Bois en het hestryden van de Hyiiothesis v. Coper-
nicus en de Fhilosoof van Bescartes. Koter. — Contra Ininc rursus du
Bois, den Ingetoomden Cartesiaan enz. Deinde praeter alios duo scripto-
res opera ediderunt, unus pro Cartesio, alter contra eum. Hie est sue-
toniüs TEANquiiLus (pseudonymus). Slaat des Geschils over de Cart.
Bhilosoph., Ultrai., et Ben overluyghden Cartesiaan cett. Leid. Ille est
irenaeus PHII.aletheus (pseudonymus) Bedenkingen op den Staat des
Geschils cet. Roter et De overtuigde quaetwilligheyt van Suel. Tranquil-
lus, Leid. ~ Denique Spec. phil. Cart. Thesibus LU express., anet.
Libeiuo jiodes\'rmo Theologo (pseudonymo), Ultrai.

tesianonm de Beo, de creaiîone, de mmuïi aeternUate,
de quiete coeli et motu terrae, de natura animalium rati-
onalium et hrutorim, de libero arbitrio, de concupiscentia,
de scriptura s., denique de prava qtiae in scholis vulgo
docetur doctrina

De his praecipuis rerum capitibus cum Cartesianis mag-
nas controversias moverunt voetius eiusque asseclae.
Voetius primus sese opposuit Cahïesio deinde vero et
CocoEio. Jam anno 1639 contra ilium scripsit opus
cui Caetesius epistolis suis respondit % Ille enim,
quia ecclesiae orthodoxae patronum et pbilosophiae anti-
quae propugnatorem sese profitcbatur, aegre tulit quod
Caktesixjs et Cocceius, rejecta plane antiqua docendi
ratione, novam methodum introduxerant; ob eamque rem
utrosque viros accusavit, quod //uovitiarumquot; rerumque
inauditarum studio ducti, multa quae ecclesiae et recep-
tae in academiis docendi rationi nocitura erant, docue-
rant. Sed haec falsa fuit accusatio,

Nam caetesius nihil de religionis patefactae mysteriis,
sed tantum de iis quae homo mente perciperc aut ex idea
innata repetere potest, docuit % Eo autem ingratior

î) Haec omnia plenius tradita sunt a duumyiris Yoetianis, quorum
tiuus est auctor operis Spec. phil. Cart, thesibus aliquot expressum, alter
vero SuET. TfiANCitJiiLus in libello q. dicitur: Nader openinge v. eenige
stucken in de Cartes philos. Leyd. 1656. Cf. etiam Witsii, Twist des
Beeren in s. uayng. p. 262 sqq.

Cuius titulus est: Libellus de Athéisme,

Ep. ad celeberrimum virum, Gisb. Foetium.

Cf. quae hac de re scripsit Cartesius in Ep. ad Voelium, 14.

atque iuvidiosior Voetio haec cautesii philosophia erat
quo remotior a s.s. doctrina illi videbatur. Sed erravit
voETius. Gaussa huius erroris in eo latehat quod philo-
sophi scripta non satis cognita habebat Qaid mirum
saepius injuriose in his controversiis egisse voetium?
Ubi autem vi, non verbis, palmam pracripere studebat \'
hoc turpissimum sane aestimandum est, nisi forte hanc
eius asendi rationem ab ecclesiae sincere amore et veri-
tatis studio, quae ei erant, repetendam esse statuamus
Non intelligens voetiüs, quid sibi vellet cauïesixis, a
dubitando incipiens, huic improbavit quod omnia dubia
atque incerta redderet. Sed aliter res sese habuit. Nam
dubitabat equidem cartesius; sed, quaeso, de quibusnam
rebus dubia movebat, et quasnam res falsas esse statue-
bat? Solas praeiudicatas opiniones, quas a pueritia inde
nobiscum tulimus. Et quonam consilio ea pro falsis ha-
bebat? Ipsum scribentem legamus. //Ut tanto clarius,quot;
inquit, ffquidnam certissimum et cognitu facillimum sit,
inveniamusquot; Igitur Scepticismi vitio caruit. Sed vob-
Tius dubitando ecclesiam verti societatemque christianam
turbari sibi persuasum habuit. Tam acriter illum agressus
est, ut at/ieum eum appellaret. Ei cum modestia carte-
sius respondit

1) Memoratu dignum est quod pater jesuit. Meesennus ad Voetium
scripsit, ;;se non posse intelligere quomodo is in Carteaii pliilosophiam.
invehi ausus sit antequam eum totum perscrutatus esset.quot; Cf. dtjkei(,1,1.
p. 117.

F?-mc. Phil. pg. 1.

Cf. Epid. ad Voeiimn, pg. 14.

Uti Voetias contra caeïesium, ita Voetiani bellum re-
novarunt adversus Cartesianos, conflata societate ab bis
cum Cocceiaràs, praeeuntibus inprimis heidano et wrr-
TiCHio. Voetiani metuentes ne quid detrimenti caperet
ecclesia, in duos hos errores inciderunt. Primum enim hi
CARTESIUM culpae alienae reum egerunt, quae ab ipso
magistro scriptis prolata putabant, ea revera non ad hunc
sed ad ipsius discipulos referenda fuerant. Deinde autem
non diligent er in philosophia cartesiana inquisiverunt,
sed unam alteramve partem systematis spectaverunt aut
singula loca hinc vel illinc e scriptis cabtesii attulerunt,
e quibus statim totum systema judicare conabantur; adeo-
que fieri aliter non potuit, quin multa dubia mo ver ent
contra Cartesii docendi methodum, quae tamen captum
illorum maxime superabat.

Etenim uti nostris quoque diebus nonnunquam fieri
videmus; sic tune accidit, ut, quum haec nova disciplina
semel exstitisset, eius enuntiata in se spectarentur neque
e suorum ipsius systematis quo contiuentur sed ex alius
cuiusdam principio iudicarentur atque ponderarentur; adeo-
que sane speciem quandam erroris secum traxerunt. Sed
et Cartesiani, ubi se contra iniuriam adversariorum de-
fendebant, seque immunes errorum esse contendebant,
vera cum falsis confundebant. In eo maxime occupati
erant, ut ostenderent, philosophiam caktesii cum s. scrip-
turae doctrina ab omni parte consentire. Sic e. gr. mo-
nuerunt hypothesen de coeli quiete terraeque motu etiam ,
in s. scriptura contineri. Contra Voetiani iis obiecerunt.

ita rem se non habere, quia Yerbo Dei contrarium quid
doceret i). Itaque et civitati et ecclesiae damnosam esse
contenderunt philosophiam cartesianam, hanc orthodoxam
non heterodoxam, ancillam non dominam agere debere,
Ilagaris instar e domo dimittendam. Accessernnt et aliae
caussae, quas optime cognoscimus e iudicio qnod Senatm
Acad. Traiect auctore et suasore Voetio edidit 16 Martii
1642 Verum non Traiectinac tantum sed et ceterarum
in patria nostra Academiarum Senatus décréta contra
illam ediderunt, et gelkiae et inprimis leidensis, annis
1644, 1647, 1648, 1651, 1655

Haec varia et Senatuum, placita et synodorum grava-
mina secuta est anno 1656 interdictie Ordimim Eollan-
diae, qui decreverunt theologiam a philosophia seiungen-
dam esse, illam e s. scriptura, hanc contra e sana ratione

1) Sed errartmt hac in re Foetiani, erranmt quoque Cartesiani-, nam
illa de terrae motu cett. hypothesis a s.s. neque approhatur neque im-
probatur, quia prorsus nihil de rebus physicis dooet. Qaare facile intel-
ligi potest, quo loco habendum sit indicium a FOEKE syoeeds allatum {,Ker-
Jcelijke Gesehiedenksen, Leeuw. 1771), ubi p. 483 ita scribit: »eene
Stcllin/,e, die wanneer zegden Cartesianen uit de H. Schriften met klaere (?)
getaigenisseu betwist wierd, egter als eene ontwijffelbare waarheid staande
wierd gehouden.quot; Idem valet de dubiis quae affert casp. sïeeso. Hag.
Com. Magister Foeiianus. in Diss, de usu philosophiae inter Christianas,
Hag. 1656 , pg. 12.

Legitur boc indicium apud caiit.: Ep. ad Doignet. p. 188 sqq. Nar-
rat du bois, 11. p. 13 hoc decreto Senatum respondisse Principi ludovico
Heneico, qui Senatuum omnium academiarum belgicarum interrogaverat
in rebus claubeugii qui Herhornae Professor creatus sed nondum inaugu-
l\'atus, Cartesianismi id temporis accusatus est.

Vid. du bois, 11. pgg. ß, 13.

petendam et demonstrandam Idem fecerunt postea Sy-
nodus Amstellodamensis anno 1664, et classis Leovar-
diana anno 1668 Sed Cartesiani omnem senatuum,
et synodorum auctoritatem repudiarunt. //Nitebantur in
vetitum, cupiebantque negataquot; Cartesii sententia sen-
sim sensimque vincere et apud multos omnium acade-
miarum doctores nec non oratores sacros grata accepta
fieri coepit

Quod ad Cocceianos attinet, pugnam cum iis facessi-
verunt anno 1658 Voetiani 6). Bes autem quae in con-
troversiis erant, ob quas ét cocceium ét cocceianos aut
heterodoxiac aut nimii novitatum studii reos habebant
voETius eiusque sectatores, ad haec tria capita referri
possunt: 1. hypotheses eorum de prophetia et typica in-
terpretatione 2. sententia de pretio V\'®. T\'. inprimis
decalogi, eique annecta quaestio de peccatorum condona-
tione sub V. T. sive de discrimine inter r)]v urpwiv ac

Cf. benthem, Holländische Kirchen- und Schulenstaat, Tom, II,
pg. 58.

Hoc gravamen ansam dedit balth. bekkeeo edendi libellum cui
tilulus est: w Beriyt onz.quot; supra laud, insert, n de Friesche Godg.quot; pg.
689 sq. Cf. Praef. ad hunc librum.

His poetae verbis liane in rem utitur ingeniöses irenaeus phil.
11. p. 19.

Cf. VEiTiiUYSEK, 11. in pracf.

®) A parte Voetii statuerunt: maeesius, essenius, hooekbeck , hui,-
stus leidekker, v. mastricht, aliique. De origine nominis voetianorum
■vid. Ypey S. 6. II, 109. Buddeus 11. II, 1089. Universam pagnam inter
V, et C. describit Ypey, 11. II, 75 sqq.

®) Unde universa theologia cocceiana appellabatar hypothetica. Sic iiUL-
sius, »Theol. hypothetica,quot; Cf. tiioluck, o. 1. II. 380.

nû^taiv ûftuçTÎiov, 3. opiniones eorum de salbaio. Ip-
sam historiam huius belli litterarii, quia satis superque
nota est et apud omnes huius aetatis scriptores ecclesias-
ticos scriptores legitur, plenius hic narrare supervacuum
est Hoc tantum monemus, inde ab anno 1673, ubi,
delata ad guilielmum III summa potestate, vetera schola
iterum victoriam reportavit, ecclesiis Amstellodamensi,
Gulicae, Clevae et Berghae litem componere studentibus,
Voetianos usque ad finem huius saeculi superiores fuisse,
sed magis tamen vi quam eruditone.

Nunc autem, antequam ad vpitsii opera et mérita
narranda transeamus, breviter narrabimus, qualis inter
theologos Anglos et nostrates esset necessitudo, inprimis
sub imperio Guilielmi III Eegis et Gubernatoris.

Disciplina theologica apud Anglos multo liberior et
simplicior, quam in ecclesia belgica fieri solebat, tracta-
batur. Erant quidem theologi systematici, e. gr. usserius,
prideaxjx, hubeertus, baxteeus alüque; sed scripta tay-
loei, hammondi, mori, stillingfleeti, sherlokki, clar-

Primus heidanus scripsit: Tract, de Sabbaio et die domiuica. Con-
tra eum scripserunt essenius op. de perpelua moralitate Decaloyi cett.
et hooknbeck., Thescs de Sabbato. Quo facto, alteram Tract, de Sabbaio
et die domin. edidit Heidanus; Cocceius autem Tract, suam de indaga-
iione naturae Sabbati et quietis N. T. Postqnam denuo hooenbeck et
heidanus edendis rursus aliis scriptis inter se vehementer pngnaverunt,
Cocceius ad litem componendam edidit; Typum coneordiae aniicorum circa
honorem Dominicae. Quum vero scriptor aliguis malevolus natu. John-
son, s.S. Th. Licentiatus, Cocceianorum paries luderet edendo libr. Sen-
tentiae Socinianae de Sabbato inimica pietati cett., acriter ei sese oppo-
suerunt heidanus et van tu.

Kil wjiiïBii alioruraqae satis superque testantur, theologes
Anglos, repucliata methodo scholastica, simplicem et so-
lidam rationem semper amasse. Inprimis vero studia his-
torica colebant et ope Critices doctrinam Christianam
intelligere studebant Magnam operam dederunt theo-
logiae exegeticae, in qua eadem fere ratione, qua h. geo-
ïius in patria nostra, versari solebant. In theologicis
contra dogmaticis a rigidioribus calvini principiis quam
remotissimi, eam fere tractandi rationem sequebantur
quae Remonstrantium est Neque vero omnes eodem
modo agebant. Ab episcopalibus qui dicuntur discesse-
runt PEESBYTEEiANi. Hi magis doctrinam calvinicam tene-
bant. Itaque et in Anglorum ecclesiis primum omnium
ortae sunt de lege et de sabbato lites, quae tamen non
aeque acerrime ac in Belg\'ia agitatae sunt. Ex Anglia con-
troversiae istae transierunt in Belgiam, adeo ut cum
Foetianis neonomi, cum Cocceianis antinomi, aliquatenus
conferri possint

Sed multo magis salutaris et ntilis ecclesiae belgicae
erat practica illa et moralis theologia, quam magnopere
cxcoluerunt theologi angli. Inter hos fuerunt peekius,

1) Huius rei testem arMtninique citamus PfArnuii, historiae serip-
torem gravissimnm, o. 1. II, 253.

Cf. LAMi\'E, Synops hist. p. 455: «Errores RemonstrantiuBi multos
in Anglia asseclas praecipue inter Episcopalcs invenerunt.quot;

Clare et distincte controversias anglic asdescribit witsius, quod infra
videbimus. Silentio praoterimus llehrdizantes sectaries, cuius principia
cxstant in libelle: « ontdekliinge van de waarheyt des Euangelii.quot;

BAXTBKDS, GOODWIN HAMMOND, TILLOTSON, alü: quorum

exeraplo multi e remotissimis regionibus viri docti esci-
tati sunt. Etiam e nostra patria, ubi theologia practica
magni semper pretii habebatur, multi in Brittaniam,
transvecti sunt, lectiones Anglonm- doctorum auditum.
Inprimis practica eorum theologiam tractandi ratio pla-
cuit VOETIO, TEELLINCKIO, LODENSTEINIO, BBAKELO, KOEL-
MANNO, qui vertendis anglorum scriptis pium ingenium
spirantibus multum operae tribuerunt. Hi sine dubio in-
defesso labore ét sermonibus cum privatis tum publicis,
ét canticis orationibus sacris pietatisque collegiis, eccle-
siae belgicae multum profuerunt. Et revera iidem, quam-
vis in ceteris orthodoxae ecclesiae doctrinae toto animo
addicti essent, magis tamen caritatem et bona opera
promovere studentes tales sententias, quae dogmatibus ab
universa ecclesia receptis contrariae censendae sunt, non
nunquam protulerunt.

Quod autem ad theologiam foederalem attinet, haec
illi practicae agendi rationi aliqua parte cognata fuisse
censenda est. Si enim quaeramus de theologiae foedera-
lis indole, statim intelligimus notioni foederis Dei cum
hominibus subiacere notionem necessitudinis quae inter
hominem et Deum intercedit ita, ut theologia quae est
foederalis praeprimis agat de homine cum et in Deo
sancte vivante: itaque ei idem scopus erat quem ilia
Voetii aliorumque ratio practica habebat. In quo latebat

Idem est, cuius libello « Moses et Aaron.quot; praefatione ornavit witsius.

caussa, cur nounulli theologi foederalistae cum Voetio
ejusque asseclis in amicitia essent. Nam omnes utrarum-
que partium theologi belgici idem consequi conabantur,
seil, ut perversas ecclesiae mores emendarent.

Huius loei est mentionem facere labadii eiusque soci-
orum üti Spenerüs in Germania, ita Joannes laba-
raus in Belgia de ecclesia meruit. Tristis enim erat
conditio ecclesiae. Haec dissidiis lacerata. Orthodoxiam
colebant plerique, non pietatem. Prope aderat, quum
instaurari deberet ecclesia. Huius autem officii bene sibi
conscius Labadius, per totam vitam in hac re cum studio
versabatur. Quin hoc nomine magnopere laudandus sit,
negari nequit. Sed modum transiit, ita ut ei professo-
res, antistites, synodi, classes et qui antea illius amici
fuerunt, acriter sese opponerent. Cuius rei caussa aperta
est; Labadistae enim praeceptis, monitis, exemplo eccle-
siam emendare, nisi ipsi earn relinqiierent, se non posse
putabant. Hanc unicam ob causam saepius in indicium
seditionis advocati sunt. Ceterum vita integerrimi fue-
runt. Quod autem ad eorum de baptismo, de sacra

Praeter socios citari possunt duo eius amici qui cum illo eadem
sentiebant, nethenus et unteeeïk, quorum ille praeceptores habuit
voetium, lodensteyn et jtjsttjm bogaaebtium, qui Witsio amioissimus
fuit. De utrisque viris et de commercio quod olim fait inter ecclesiam
belgicam et Gulicam aliasque vid. max goebel, 1.1. II, 303 sqq., tho-
LUCK, 1.1. II, ,S01 sqq. — De Labadismo eiusque meritis melius quara
dim fieri solebat judicarunt, praeter max goebelum, in patria nostra
inprimis h. van beekum, de Labadie en de Labadisten, 2 din. Sneek,
1851, II, bl. 170 — 175, et proximo saeculo foeke sjoeeds, Zert.
Geschied., pg. 519 sqq.

coena, deque gratia divina opiniones attinet, hac quidem
a sensu communi longe recesserunt; sed iis tamen con-
sentiebant et alii ecclesiae orthodoxae doctores quam
aestumatissimi, e. gr. lodensteyk, wilh. à brakel et
venema, prof. Pranequeranus. Quum vero LahatUslae
a societate hominum et ecclesiae seperati vivere et con-
venticula constituere coepissent, undique libelli iu lucem
prodierunt et décréta magistratuum ac synodorum placita
contra illos édita sunt — Sed hoc sulRciat de Laha-
distarum operibus. Ex eorum fatis prosperis et adversis
nobis pateat, in ecclesia belgica, quantumvis licet litibus
et contraversiis mota ess\'et, non paucos tamen esse re-
pertos, qui veram fidem et simplices mores maxime
commendarent. — Haec igitur erat theologiae et eccle-
siae in Belgia conditio ea aetate, qua surrexit Wiïsius.

Omnia quae adhuc narravimus, hue redeunt :

Primo, theologia biblica, quo magis historica ratione
traditur, eo melius officio suo fungitur.

Semmclo, variae in Protestantium ecclesiis semper ex-
stiterunt theologiae tractandae methodi. Harum omnium

VoETius primus contra Labadium scripsit trad, de ecclesiarum se-
paratarum unione et syncretismo, insert. Pol. Eccl., HI, 488 et alibi.
Ei respondit Labadiüs et defensionem scripsit lib: Nouvelle conviction
manifeste des cahtmn. cett. — Contra Labadinm multi alii, inter hos
landman et saIjDantjs, corn. gentman et j. boestius. Nemo autem
tam leniter de Lahadistarum erroribus iudieium fecit quam witsius ,
^it infra videbimus, ubi etiam de illorum fatis plnra.

praestantior et simplicior fuit ea theologia quae dicitur
foederaUs, quaeque religionem e natura utriusque foede-
ris Dei cum hominibus esplicat.

Tertio, hanc theologiam foederalem, licet antea non
prorsus ignotam, eo tamen ambitu primus in Ecclesia
reformata applicuit cocceius. Eeiecta ab eo est methodus
antiqua. Profligavit cartesius perversam Scholasticorum
philosophandi rationem, instituit novam. His alii sese
opposuerunt. Hinc ortae lites sunt. Interim exstitit,
magis magisque processit purior ac simplicior in theolo-
gicis ratio, quae tamen multis erroribus et falsis hypo-
thesibus cum theologicis tum philosophicis premebatur.
His omnibus vehementer turbata ecclesia, theologi bel-
gici in duas partes abierunt.

DE WITSIO THEOLOGO BIBLICO.

Praemosenda.

Ex iis, quae adhuc ailata sunt, eiïicimus, theolo-
giam foederalem biblicam, a cocoejo introductam, mul-
torum cogitatis vanis et opinionibus falsis inquinatam,
ipsamque ecclesiam in duas magnas partes divisam fuisse.
Vidimus plerosque cocceji discipulos vel asseclas magnos
in errores incidisse, quia aut in verba Magistri jurarent,
aut philosophiam novam solidam quidem sed non satis
eognitam justo liberius in theologiam reciperent, adeoque
eos magnum damnum studiis suis ecclesiaeque attulisse.
Hinc prope erat, ut surgerent alii, qui sibi constantes
nullique auctori addicti, mediam viam tenen tes, etiam
alteram partem audirent. Et revera fuerunt rari quippe
boni, qui Magistri vestigia prementes, sola e s, scrip-
tura sapera conarentur. Hi satis eruditi, omni philoso-
phia rejecta, intra ecclesiae fines sese retinebant, ortho-
doxiae patroni erant, nihil tamen novum nihil antiquum
rejiciebant nisi quod veritati contrarium sibi videbatur.

Sludia biblica promovere pergentes, necpie Coecejo nerpie
Voetio ab omni parte consentiebant, sed in nonnullis
ab utrisque abeuntes, solius veritatis amore dueti, suani
viam ingrediebantur. Eo denique spectabant, ut lites,
quibus ecclesiae et scholae laceratae erant, componerent.
Inter hos primum fuisse witsium, nunc nos ostendemus.
Etenim eum totum in eo fuisse contendimus ut aequales
suos ad puriorem et simpliciorem theologiae tractationem,
s. scripturae ratione habita, revocaret. Nullo metu in-
cussus, nulla ambitione incitatus, inprimis veritatis aman-
tissimus, omnes sociorum errores \'detegebat, omnes ad-
versariorum virttites indicabat, adeoque veram viam
monstrabat, quam ingressi Ecclesiae doctores ad literas
sacras rite cognoscendas libereque interpretandas perven-
turi essent. Itaque placebat ei aurea illa sententia: in
necessariis uniias, in non necessariis liherias, et in omni-
bus prudentia et \' caritas, quam pro solito sjmbolo profi-
tebatur. Quantopere per totam suam vitam id tenuerit,
nunc videbimus.

Hanc autem disquisitionem ita instituemus, u.t jsnV««»«
nonnulla dicamus de wiTSïi vita, studiis, operibus et in-
dole, quibus cognoscere possnmus, talem eum theologum
evadisse, qualem sibi ideam informari semper voluit;
unde etiam nobis patebit, quemnam locum inter aequales
obtinuerit, vitam publicam ingressus. Quibus praemissis,
in altera parte ipsam eius theologiam biblicam expone-
mus. Sic altera alteram partem illustret.

i^^ns PRIOR.

ue witsii vita, studiis, opebibus et indole.

§ 1-

Witsius puer, civis academicus; eius vita pmhlica.

witsius natus est lionestis et piis parentibus, enchu-
sae, Friesiae oc|identalis iirbe, die 12 mensis Febr. anno
1636, eodem igitur mense et anno, quo illustre gymna-
sium Trajectinum publico ordinum diplomate ius et Pri-
vilegium A-cademiae accepit. Pater ei fuit Nicolaus Ja-
cobus wits, vir integerrimus, et, cum omni vitae insti-
tute tum muneribus quae in ecclesia patria Diaconus
primum, dein Presbyter, et Eei publicae admotus,
Quaestor porro et Consul obiit, nlodestiae, mansuetudi-
nis, iustitiae, non fucatae pietatis, et priscae denique
simplicitatis nomine, civibus suis carrissimus. Nostri
Mater fuit Johanna Gerliardi, femina prudens et pia,
filia Herm.anni Gerhardi, qui multis pro religioiie certa-
minibus exercitus, ultra triginta annos Enchusae Euan-
gelium fideliter docuit. Eermanni nomen nactus, a te-
neris unguiculis instillatis ipsi religionis et pietatis
cbristianae praeceptis, ac porro reliquis rudimentis quae

puerilis aetas exigit, educatus est. Ipse Noster liac de
re in Or. Inaug. Franequerana ita loquitur: //Ecclesiae
me tenellnm adhuc puerum pii parentes devoverunt,
curaruntque iis doctrinae ac pietatis praeceptis imbui,
quibus paulatim ad virum domui Dei non indecorum
elformari possem.quot; Praeceptorem habuit avunculum Fe-
tfum Hermanni, virum latine graece et hebraice bene
doctum, qui eum in omnibus doctrinis erudivit, eumque
amore ac cultu verae pietatis et virtutis imbuit. Pbilo-
sophiae autem ac theologiae etiam cocceii gustum apud
eundem adeo hausit Noster, ut flexis genubus Deo gra-
tias egisse narretur, quod per eum nova lux ecclesiae
prodiisset. — His cum in paterna domo instructus esset
praesidiis, ann. 1651, aet. 15, ad Academiam primum
UUraiectinam missus est.

In qua p. voetium et leusdkntim ea sedulitate eoque
cum fructu audivit, ut. an. 1654 recitata oratione he-
braica de lud. et CJiristianorum Messia egregios profeet us
suos in hisce studiis concioni academicae probaret. luterea
theologicis, quae sibiquot;proram et puppim studiorum suo-
rum constituerat, non minus strenue dedere se coopérât.
Magistris autem in sublimi ista disciplina gnaviter ad-
modum usus fuit Viris prorsus eximiis gisb, voeïio,
hook.nbeeckio et ESSENio. A quibus postquam hauserat
solida theologices principia, ann. 1654 Groningam se
contulit ad celebratissimum illo aevo systematicum ma-
EESiuM. Exacto vero anno Groningae, quominus Leiden-
sem, adiret Academiam, quara eximia lumina heibanus

et cocceius tunc ornabant, grassans illic pestifera lues
impediit. Itaque cocceium, quem voluit, non potuit
audire; in eoque caussa latere videtur, cur postea Coc-
ceianismo, cui a pueritia inclinatus erat, non toto animo
addictus fieret. Multo maiorem contra literarum sacra-
rum, scholasticismo rejecto, cognitionem sibi comparavit.
Eemeavit autem caram sibi Traiectum, ac professores
summa diligentia, ut antea, publice et privatim docentes
audivit. Inprimis tune familiariter usus est venerando
justo van den bogaekdt; ex cuius colloquüs et exemplo
interiora regni Christi mysteria se didicisse, ut regnum
Dei, ejurata omni scientiae vana gloria, ut puerulus
acciperet, fassus est. Quantas gratias Noster praecepto-
ribus suis haberet, ipse postea professus est in Or. inauff.
Traiect. [Mise, sacra, Tom. II, 873): //Hic ego ex do-
mestica meorum institutione emancipatus primum solidi-
oris doctrinae succum hausi. In huius me ecclesiae gre-
mio renatum ex semine incorruptibili, per sermonem
Dei vivi et manentis in aeternura, in Domino gloriari
licet. Hic primum mysticae dapis particeps, ac domini-
cae mensis conviva factus sum. Ex hac ipsa cathedra

- - — voetios, hoornbeeckios, brunios, essenios,

nethenos, at quanta nomina! qui tune Academiae huius
lumina erant, de divinis rebus sapientissime et copiosis-
sime dissertanteis audivisse me grata mente recordor. Et
profecto eitius obliviscetur sui dextra mea, citius arido
palato adhaerescet lingua, quam ego ecclesiae atque Aca-
demiae huius, beneficiorumque ab utraque in me collato-

rum obliviscar, desiuamque et illos et haec efferre supra
summam laetitiae meae.quot;

Ad ecclesiae usum publicum transiit anno 1657, Mi-
nisterio sacro in pagis prope urbem patriam IVestwoud
et Binnewijzent admotus. Quo munere functus per qua-
driennium, ann. 1661 ad JFormeranam ecclesiam transiit.
Inde vero a. 1666 ad Goesanos profectu.s est, ubi adeo
placuit doctrina, moribus et industria sua omnibus, ip-
seque ea animorum coniunctione vixit cum collegis suis,
ut non nisi aegerrime ab iis divellendus videretur. Avul-
sus tamen est, petentibus cum enixissimo desiderio Le-
ovardiensibus. Ad quos, anno iam praecedcnte vocatus,
venit m. Aprili an. 1668. Quanto illic in honore fuerit
Witsius, nos docet byleu (in Praef. ad Witsii Schedias-
ma theol, pract.) : //Civiumquot; — inquit — //adhuc me-
moriae inhaeret,quot; Sed non iis tantum carissimus fuit,
verum etiam aulae ita probatus, ut serenissimi Principis
Nassaviae, Prisiae Gubernatoris haeriditarii, nimis im-
mature exstincti, hemeici casimiei, iuvenilibus studiis
aliquamdiu praefuerit, illiusque illustrissimam sororem
ameliam, quae dein Duci Saxonico Eisenaci nupsit,
Principem sanctissimam in religionis negotio insigni suc-
cessu informaverit, ac dein professionem fidei, quam
uterque magna cum ecclesiae aedificatione publice edebat,
praesente Principe Matre albeetina Auriaca, moderatus
sit, sicuti videre est ex iis, quae ipse Noster scripsit
in coneion. qua Leovardiae valedixit. Tanta certe Lux
clarius fulgere non poterat quam protracta in academiae

palaestrain. Quapropter, mortuo scuotano, Curatores
Academiae Ftanequeranae, moti viri pietate ac summa
eruditione, eum sibi vindicare studentes, vocarunt ipsum
ad professionem theologicam, anno 1675. Quanta animi |
humilitate witsius illos honores acceperit, nos docet ejus
oratio inauguralis de vero theologo, quam hac occasione,
die 16 Mai habuit. Nunquaminquit //parentes mei
in animum adduxerant, nun quam ego, fore aliquando ut
tot ac tam celebrium et florentium ecclesiarum ministerio
defunctus, et per varias foederati Belgii provincias cir-
cumactus, tandem honorrficentissimam hanc in Alma Eri-
siorum Academia stationem obtinerem.quot; Ibi fulgorem
mox coeperunt spargere eximia mérita eius adeo, ut ad
eius cathedram confluebat e variis et dissitissimis Euro-
pae partibus sacra inventus magno numero. Quo excitati
mox Groningani, jac. altingio mortuo, in cathedra
nee non suggestu academico eum desiderarunt successo-
rem, sed frustra. Eeliciores vero Groninganis fuerunt Traiec-
tini, qui, defuncto celeberrimo i\'. buumanno, legatione
spectatissima serio rogarunt ut ad suam academiam et eccle-
siam ornandam transire vellet. Eorum votis annuit ctTraiecti
Professione initiatus est ann. 1680. Illic ultra duodeviginti
annos nullis se laboribus subduxit ac omni modo labo-
ravit ut academiae et ecclesiae utilis existeret. Quibus
rebus non solum suis civibus sed et exteris quam gratis-
simus erat. Nam, quum Legationi Praepot. Oïdinum
Belgii nostri ad Eegem Jacobum II a sacris esset, grata
hac occasione primariis antistitibus, Cankmrlend, Ion-

clinensi aliisque theologis Anglis, cum magna sui existi-
matione propius innotuit. Ipse Noster de hac vita, quam
in Academia degebat ita locutus est, in or. inaug. Lei-
densi: //ibi ultra duodeviginti annos in aliqua hominum
luce vixi; atque ita vixi, praefiscine dixerim, ut neque
me Ultraiecti, neque Ultraiectum mei pudere ac poenitere
debeat. Nimirum ita, nisi fallor, res erat: ego assueve-
ram IJltraiecto, Ultraiectum mihi.quot; Cum ita ipsius fama
per orbem se longe lateque spargeret, Illustrissimi Lug-
dunenses Academiae Curatores, opprobante illorum con-
silium Magno gtjilielmo III Bnttamrum Eege et Belgii
Gubernatore, witsium ad Lugdunensem cathedram voca-
runt, adeo ut huic invitationi Witsius pareret anno 1698.
Illic per decennium summa assiduitate, sapientia et pru-
dentia docere, maxima pietate vivere, et nitore scribere
perrexit, ut merito ornamentum et sidus Academiae splen-
didum appellaretur. Sed, quum videret corporis vires vix
amplius sufficere, maluit ab opere suo desistere quam
in eo deficere, ob eamque rem e voto suo immunitate
cum a Professorii turn Eegentis Collegii munere dona-
tus est, 8 febr. 1707. Paulo post, sequenti anno 1708,
die 22 Oct., placide ac pie, spe et fiducia plenus, obiit.

Ex his quae de vita Witsii universe iam diximus, con-
stare satis possunt admirandi viri dotes cum corporis turn
animi et virtutes. Quod ad priora attinet, byler narrat :
H corpus habuit secundum omnes dimensiones recte pro-
portionatum, staturam egregiam et erectam, vultum ad
gravitatem et gratiam aliorum sibi conciliandam compo-

situm, fadem pulcram, gestus comptos, vooem sonoram
et suavem, visum et auditum acutum.quot; Sed inprimis mag-
nae ei erant animi dotes et virtutes: ingenium promptum,
indicium solidum, memoria firma. Hae dotes, quae raro
sane concurrunt, cum diversa et contraria temperamenta
reqiiirant, in illo uno cum admiratione omnium exstite-
runt. De eins indole postea videbimus. ISTunc autem de
eius eruditione nonnulla in mediam proferemus deque
eius studiis praesertim iis quae cuique theologo esse
debent.

§ 3.

Qualem sibi theologi ideam informaverit Witsius.

Mus studia.

Ut eruditionem Witsii ditfusam eiusque studia bene
cognoscamus, inquirere debemus, quodnam officium ille
theologo germano tribuerit; nam qualem sibi informavit
ideam theologi, talis ipse fuit Noster. Jure igitur eum
MAuCKiirs in oratione funebri laudat // non ore tantum sed
et opere verum theologium fuisse, sapientiam suam di-
vinam sincera pietate in Deum et Servatorem suum ex-
primentem semper.quot; Comprobavit hoe ipse Noster dua-
bus orationibus inauguralibus, Franequerana et Leidensi,
quarum prior est de vero theologo, posterior de theologo
modesto. //Theologumquot; — inquit — //quum dico, eum
intelligo, qui solida Dei et rerum divinarum cognitione,

ipso Deo Magistro, imbutus , non verbis duntaxat sed el
universe vitae suae institute, admirandas Dei virtutes
célébrât\'totusque adeo ad ipsius gloriam est.quot; Eum appel-
lat verum tlieologum qui bene cUscit, bene docet et bene
vivit. //Nemo enim,quot; inquit, //bene docet, nisi qui prius
bene didicerit. Nemo bene discit, nisi qui discit ut doceat,
Utrumque vanum est, si praxi destituatur.quot; Hoc inpri-
mis multis locis in ceteris quoque omnibus scriptis liaec
praxis, bic usus ei in omni disciplina inprimis tbeolo-
gica et in omni religione summa est. Quod autem attinet
ea quae discere debet verus et sincerus theologus, Wit-
sium ita loquentem audiamus: //Qui verus tbeologus et
magnifico istboc nomine dignus cluet, eum oportet stu-
diorum suorum tyrocinia in inferiori naturae schola ponerc
et ex conditu universi, ex providentiae divinae admi-
randis, ex veteris ac recentioris historiae monumentis,
ex quarumque artium penetralibus, ex variarum lingua-
rum elegantiis, ea congerere atque in memoria veluti
sanctiore aerario reponere, quae mox ad supcriorem Aca-
demiam promotus, grandiori aedificio quasi fundamenta
substernat.quot; Longe abfuit, ut philosophiam prorsus reii-
cerct: //quicquid,quot; inquit, //in humanis, artibus sani et
sobrii, quicquid in philosophia veri et solidi, quicquid
in politioris literaturae apparatu elegantis et decori est,
id omne a Patre luminum, omnis rationis, veritatis, ele-
gantiae, inexhausto fonte promanat: quod idcirco undique
collectum ipsi rursus sacrum fieri debet.quot; Prae ceteris ta-
men auctor commendat S. Scripturam eiusque piam et

»

attentam perscrutationem: //E naturae scliola in superius
Scripturae gymnasium adscendat theologus necesse est.
Ad legem et testimonium. Nisi in illam qnis loquatur sen-
tentiam, non rutilante gandebit aurora. Non homini, non
prophetae, non Apostolo, non ipsi angelo magistro fidem
suhstringat suam, quasi vel hominis alicuius vel angeli
dictata norma credendorum sint. Deo, Beo soli fidat. Non
humana enim, quam discimus, quam docemus fides est,
sed divina plane, eonsqne delicata, ut nullum sibi fun-
damentum stabile satis arbitretur praeter unicam, nun-
quam falsi, nusquam fallentis, Dei auctoritatem.quot; Hue
omnia quae dixit Witsius recidunt: mns theologus hu-
milis scripturarum discipuUcs est.

Neque etiam, ubi de docendi arte veri theologi dis-
serit, hunc spiritus sancti institutionem omittere posse
professus est. y Ad intinam,quot; inquit, //verbi divini venam
postquam ductore spiritu pervenit, earn tam perite in-
cidere potis est, ut uberrime aquarum ad vitam aeternam
salientiura scaturigines, sedandae fratrum siti;, erumpant.quot;
Deinde vero, postquam de ampre, quo theologum s. scrip-
turam explorare decet, locutus est, perstringit vanam et
perversam agendi rationem cum scholasticorum tum no-
vitatorum quales tunc erant inter Cartesiano-Cocceianos,
his verbis: //Apage vana illa, curiosa, audacia, con-
forta, solo novitatis illicio quibusdam abblandientia, ab
aliis niero partium studio arrepta, quae tamen nihil
bonae rei sunt, sed potius quaestiones praebent, quam
aedificationem Dei, quae est per fidem. Cui aedificationi

ut melius consulatur, caste Theologas coelestes veritates
habeat, neve eloquia Dei htmanae philosophiae quihusdam
veluti naeniis intercalaribus dehonestat. — — — Res
Dei commodius explicari non possunt quam verUs Bei.
Male putat quisquis praesumat, se accuratius, vel clarius,
vel efficacius, vel ad intelligendum aptius Theologiae ar-
cana explanaturum, quam iis terminis et phrasihus, qui-
bus post prophetas apostoli usi sunt.quot;

Sic ubi de modestia dicit, quae hominem theologum
decet, scripit: //theologus inprimis meminerit, se non
nisi interpretem verborum Domini esse; quibus nihil ad-
dere licet, nihil demere. Summa fide, prüdentia ac reli-
gione in tractandis Dei oraculis versandum est; verus
eorum ac genuinus sensus ex accuratissima verborum et
rerum omnium eo facientium indagatione eruendus, aper-
toque Sermone ad conscientiam auditorum, demonstran-
dus est: ita quidem ut divinorum eloquiorum sapientia,
sanctitas, simplicitas, majestas in Candida luce collocen-
tur. In re religionis nihil audere dicere, nisi quod di-
centem audiveris Deum, quodque ex Dei sermone, omni
adhibita animi contentione, probe intellexeris, haec de-
mum vera est theologi modestia.quot;

Talem quum sibi informaret theologi ideam, aegre tulit
Witsius //nonnullos criticos et philosophes sceleratas ma-
nus sacratissimis tabulis iniicere. Vel ipsam vitiantes s.
Scripturam, vel, ubi non poter ant, genuinam illius meu-
tern venatis suis glossis corrumpentes. quot; Hac de re ita
loquitur: //Quum pulsa,quot; inquit, //scholarum barbarie

melioris philosopliiae atque erudioris Critices exorsa nuper
lux sit, dolendum esse aiunt nisi quae ceteris scientiis
artibusque inde accenduntur faces, eae etiam in scriptura-
rum inferrentur adyta.quot; Igitur contra hos, inter quos
praesertim marshamus et spekceetjs theologi angli erant,
scripsit librum, cui titulus est Aegypüaca, ad defenden-
dam divinam S. Scripturae auctoritatem, inprimis Mosis.
Id sibi propositum habuit witsius ut indicaret, quomodo
religioni Israeliticae sua sanctitas, caeremoniis suum mys-
terium, Mosi sua fides et integritas constarent. Quanta
eruditione, quanta modestia illis in rebus versatus sit,
nos docet magna rerum copia historicarum aliarumque
quae in hoc eius libro inveniunter, adeo ut etiam apud
exteros magnam sibi laudem compararet. Ex quibus itidem
nos efficere possumus, eum exegeseos et critices non
ignarum fuisse. Non huius loci est totum illius operis
argumentum narrare. Summa hue redit. Primum afferuntur
a Witsio sententiae maeshami (in opere canone Chronico)
et spenceei (in op. de legibus Hebraeorum, ritualibus et
earum rationibus), quae ita leguntur : //Aegyptii ut nolinla
ita et religione gentes ceteros praecesserunt; eorum ritus,
ad alios populos translati etiam ab Ebraeis (non sine emen-
datione forsan) usurpati sunt. Hi enim, qui in Aegypto
primum hauserunt spiritum, in dominorum suorum mo-
res et ingenium toti transierunt. quot; Iis Noster respondens,
disquisitionem ita instituit, ut primum ostendat, magnam
convenientiam in religionis negotio fuisse inter veteres
Aegyptios atque Hebraeos; deinde eas rationes proférât.

quibus inductos se testantur viri eruditissimi, ut ex
Aegyptiorum fontibus liebraeorum plerosque rivulos dé-
rivâtes esse credant; denique, ut subiungat epicrisin suam.
Nunc autem spencebxjs et maushamus contendant. Ile-
Iraeos ea quae cum Äegyptiis communia habebant, ab
Aegyptiis hausisse. Contra hanc sententiam suam profe-
rens Noster ita loquitur: //quae a jure naturae remotiora
Aegyptiis tamen atque Hebraeis communia fuerunt, ea
probari non possunt apud Aegyptios quam apud Hehraeos
antiquiora fuisse; quum illi qui laudantur scriptores omnes
Mose non paullo recentiores sint. Ex adverse probabile
est, Aegyptios ab Ahraliamo, Josejjlio, Mose, Salomone
multa accepisse. quot;

Ita de industria his //Aegyptiacisquot; scribendis sese Cri-
ticorum illius temporis audaciae opposuit, et multa eru-
ditionis et ingcnii sui testimonia praebuit. Et revera, si
spcctemus nonnullorum illius aetatis in theologia et phi-
losophia agendi rationem, si meminerimus — quod su-
pra in Introductione diximus — quam audacter plerique
tlieologi, cartesianismo addicti, s. scripturae enuntiata ad
suas falsas opiniones refringere et transformare studerent ;
non miramur Witsium ita scripsisse. Sed ne quis putet,
eum omnem philosophiam et certam criticam répudiasse,
is recordatur eorum quae supra iam hac de re monuimus.
Ipse enim non solum disertis verbis testatur, //philoso-
phia et critice, si modo in homines modestos inciderint,
ac suis se contineant terminis, dici satis non posse, quam
salubriter lucem suam per omnem rem literariam diffun-

liant.quot; Sed et ipsa eiusdem studia., cpiibus per totani vi-
tam die noctuque occnpatus erat, testes sunt, quautopere
ille omnia quae in ceteris disciplinis vera sunt in theo-
logiae usum converterit. Verum pietate et Scripturae amore
excitatus Verbum Dei incolume haberi voluit. Quidquid
huic contrarium, reiecit ; nihil contra accepit nisi quod
eo comprobatur. Sic eius theologia biblica elucet. Talis
ut esset theologus, semper studebat, qualis sibi ideam
ante formaverat, et in hac theologia biblica et discipulos
suos erudivit.

Ex multis Nostri verbis allatis etiam cognoscitur eius
scribendi gravitas et elegantia, de qua re nunc nobis
pauca dicenda sunt. Laudatus enim est eius latini ser-
monis nitor prorsus eximius, sed et belgica eius et gal-
lica, ubi pro condone dicebat, facundia, animos audito-
rum movere apta. Jam anno 1654 in Academia Gronin-
gensi, modérante Maresio concionibus etiam lingua gallica
habendis se exercuit. Qua in re earn sibi facilitatem
tandem comparavit, ut, facultatem a Gallorum fratrum
coetu Dordraci coacto nactus, in eorum ecclesiis aliquo-
ties UUraiecti, Amstelaedami, nec non deinceps Leovar-
diae, feliciter pro condone dixerit. De eius eloquentia
MABCKius (Orat. funebr.) ita scripsit : // quanta gratissimi
eloquii promptitude in iis exponendis, insinuandis et
urgendis sciunt prope quotquot unquam Virum viderunt
vel audiverunt. Nec minor erat ipsius latinus nitor, om-
nibus dictis scriptisque testatissimus, qnam belgica fa-
cundia, qua, ex suggestu dicens, cum gestium et vocis

moderatione summe decora, rapiebat Melis populi animos
in assensum sanctissimum, incredules atqne impios ipsos
in stuporem, pudorem et metnra.quot; Quid plura? Elo-
quentia eius gravis et elegans ex eius publicis et prae-
claris scriptis plurimis cognoscitur. Addimus hoe: eius
orationes sacrae mirabili simplicitate praecellere solebant^).
Itaque exemplo suo comprobavit quod alios docuit, om-
nem scil. de rebus divinis sermonem eo meliorem esse,
quo simplicior em..

§ 3.

De Witsii vitae praxeos pietatisque promovendae studio.

Praesertim autem eo nomine laudandus est witsius,
quod mores emendare studeret et pietatem promoveret.
Quanta enim alacritate his in rebus versatus sit, nobis
patet ex iis quae egit ad tollendos abusus qui ex antique
in ecclesiis Westwoud et Leovardiae remanserant, et ad
melius celebrandam diem dominicam, multis quoque ob-
stantibus patet quoque ex eo quod in ecclesia Wor-

Eius orat. qua Leovardiensibus valedixit, de 1 Cor. XV: 58 has
tres partes continet: 1. de vriendelijke aanspraak, 2. de deftige verma-
ning , 3. de bewegelijke aandrangh. Ceterum de eloquentia Witsii omnino
consulendus est benthem, o. I. 1 , 366 et II, 465.

Haec legere sunt in Act, Synedrii Binnewijsent combinati alteri
pago Wesiwpud, et Synedr. Leovard. — In pago Binnewysenl cum ver-
sabatur, nonnulli ex huius pagi incolis cum aliis e vicino Oosterblokkero,
auctore \'wrrsio, se coniunxerunt et legates miserant qui ab Ordinibus
Sollandiae peterent, ut décréta darentur contra eos qui diem dominicam
profonabant.

merana, quae motibus intestinis nimium tune erat tur-
bata, ad pacem christianam et communem salutem omnia
sic composuit ut ab omnibus peraeque amaretur ipse,
fructumque laboris sui amplissimum in iis cerneret. Leo-
vardiae magna vigilantia et öde et prudentia incubuit
ecclesiae aedificandae excitandae et moderandae; difficil-
limo illo etiam tempore anno 1673 qui hostes in Bel-
gium irruerunt, plurimas eius civitates citissime occupa-
verunt, atque alias omnes commoverunt, quando animis
etquot; pectore non minus prudenti quam firmo vere opus
erat. Quantopere etiam in theologicis praxin et pietatem
promovere sibi propositum haberet, nos docent verba,
quibus in Oratione sacra qua Leovardiensibus valedixit,
parentes excitaret, ut liheros suos ad se Eranequeram
mitterent, eo consilio ut verae religionis et pietatis amore
quam maxime imbuerentur Et Eranequerae urbe cum
versabatur, tanta ei omnium fides habita est, ut nihil
fpjidquam grave extra ordinem agendum esset, etiam
cum Schismaticis labadii asseclis, qui tunc in Erisia
sedem suam praecipuam fixerant, quod non per hunc
Yirum ipsi Proceres aeque quam ecclesiae Praefecti cre-
derent expediendum fore. Scilicet quum anno 1675 Syn-

gt;) Haec verba, memoratu digna, 1.1. ita legB.ntur; »Sendt niy uwe
Soónen, die gy Gode hebt toegewyt, ick zal haar des Heeren vreese
leeren, en een Gods-geleerdheyt soecken in te scherpen, die enelcelych
op Gols onfeylhaar Woort gegrondt en daaruit gehaelt zynde, een vyan-
dinne van alle scheurmakende kibbelsucht, en verwaande lust (ot
Nieuwicheyt, en Moeder ende Voestevsse van vreedsame en stille Gotsa-
lickheyt sy.quot;

oäun LeovanUensîs et Or dînes Frisiae nonirullos dep ut a-
tos Waltîiam, Labadistarum sedem, mitterent, avitsius
iis additus est, qui yvonem eiusque assecias de opinioni-
bus eorum interrogaret; de quibus tune et postea senten-
tiam talem protulit, quae honestatem et vitam christia-
nam in veritate et caritate vindicabat. Nam ab una
parte Lahadistas heterodoxiae et schismatum suspicione
absolvit, ab altera tamen parte postea iis acriter sese
opposuit, quia non solum ipsi ab Ecclesia separat! vive-
bant, sed et alios ei eripiebant et novos discipulos at-
trahebant. Cui consilio una cum wayeno scripsit libel-
lum, cui titulus est: Ernstige hetuyging der Kerle, te-
gen hare afdwalende hinderen cett. Sed in eo Laladistis
consentiebat, quod pravos aequalium mores ore et scrip-
tis acriter perstrinxit; adeo tamen ut ecclesiam non
relinquendam sed potius purgandam et servandam esse
doceret. Clare et distincte, cum iuvenili quodam fer-
vore, sed et religionis et pietatis amore, id docuit in
Tractatucui inscribitur: Contentio Domini mm sua vinea
ubi ita scribit pg. 228: //Semper debemus reformate,
si quidem reformati esse cupimus, et nomine isto digni,
quia studio.quot; Huius operis argumentum paullo uberias
tradere nobis utile erit, si quidem bene cognoscere ve-
limus quidquid ad emendandos mores aequalium suorum
patraverit. Scopum autem huius libelli indicat auctor

Libellus liie belgico sormone scriptus est, sub titulo : Timides
lleeren met synen v:yngaerdt.

pg. 5 et in c/Praef. ad Lectorem.quot; Praemissis verbis
cpiae leguntur libro proph. Jesajae Cap, Y, sect. 4, se
hoc plenius explicaturum esse dicit, eo consilio ut lecto-
res bene intelligerent, quaenam mala, ex eorum peccatis
orta, et ecclesiae et reipublicae imminerent. Scripsit
hoc anno 1669, igitur paullulum ante ilium annum fa-
talem 1672. Plortatus eos est, ut omnibus peccatis
suis valedicentes et mores pravas removentes ad verum
Dei cultum et pietatem redirent, adeoque calamitatibus
adventuris liberarent se suosque liberos. In qua re sic
sese acturum esse profitetur, ut régula teneatur: parcere
personis, dicere de vitiis. Accusât ibi Magistratum am-
bitus, iis exprobrat eos religionem nimis negligere, cru-
deli dominatu teuere populumnbsp;Accusât populum

inobedientiae magistratuum. Accusât Euangelii ministres
quod imperiti sint dicendi et docendi et parum studiosi
in rebus sacris agendis, in praedicando, in catechizandis
pueris, in exercitiis domesticis, cett. //Non accusamus^\'—
ita pergit scribendo — //universitatem, sed nec univer-
sitatem possumus excusare. Illi non timent imperii
gestare coronam, in quibus avaritia regnat, ambitio
imperat, dominatur superbia, sedet iniquitas, luxuria
etiam principatur.quot; Porro eos monet, eos rogat ut
maiore studio officiis suis fungantur et res sacras quae
ei erant curent. Deinde queritur de nonnullorum atheïs-

\') Vid. pg. 322 sqq., uM auctor affert carmen aliquod eAMi\'Huair,
quod leetn digüissimum est.

mo, de plurinm superstitione, de plerorumque omnis
generis peccatis, qualia sunt mendacium, ebrietas, adul-
terium, alia; inprimis vero de profanatione diei domini-
cae deque pompa qua eam celebrare soient christiani,
longe aberrantes a simplicitate apostolorum et christiano-
rum primigenitorum Postquam omnium peccata ita
reprehendit, illorum caussas indicat, ad quas refert ni-
miam prosperitatem multorumque divitias, perversam in
ecclesia concionandi rationem, disciplinam ecclesiae pau-
latim labentem adeo ut mores magis magisque labantur;
nam //pereunt urbes, pereunt provinciae, cj^uia pereunt
disciplinae. Vera autem disciplina est thronus regnantis
in ecclesia Christi, est custos spei, retinaculum fidei,
dux itineris salutaris, fomes ac nutrimentum bonae iu-
dolis, magistra virtutis, quae nos faciat in Christo mauere
semper, ac jugiter Deo vivere, et ad promissa coeleslia
divinaque praemia pervenire; quam et sectari salubre
sit, et aversari ac négligera lethale.quot; Aliam denuo cau-
sam latere in ministrorum litibus et aliorum sapientia
mundana. Denique, allatis ex patria historia nonnullis
fatis et rebus insolitis, quas pro signis imminentis irae
Dei habet, alloquitur magistratum, populum, ecclesiae
ministres, homines urbanos et rusticanos omnesque rei-
publicae cives eosque adhortatur ut quisque colat hones-
tatem et veram pietatem, ne pereat ecclesia, et incolu-

Pag. 316; » En zoo wort — Gods Soon-dagh, Soen-dagh, Son-dagh

Ondandcbaarlyck verspilt, verspeelt, verspeldt in Sond-dagh.quot;
Conf. etiam eius praof. ad cavei Primit. Christianismi.

mis maneat civitas. Ita witsius. Puerunt inter eius
aequales, qui auctoris moerorem acriter exagitarent; alii
contra eum laudibus ad coelum extulerunt. Nos quidem
hac de re sic iudicamus, witsium, ubi de Cartesianorum
erroribus loquitur, nimis audacter et temere ipsius Car-
tesii sententiam perstrinxisse (uti mox infra videbimus),
sed morum et cultus pravitatem omni iure reprehendisse.
Ex omnibus autem quae scripsit, satis nobis eluceat
eius religionis amor et vitae praxeos pietatisque promo-
vendae studium. Cuius rei veritatem argumentis ex aliis
quoque scriptis allatis comprobare volumus, quia in hac
practica ratione nucleus s. summa eius theologia conti-
netur, quo witsius tJieologus UUicus cognoscitur.

Eeligionis pietatisque praxeos amorem witsii cognos-
ciinus e ratione, qua fidei notionem describit Eidem
enira, quae salidaris appellatur, rite distinguit a fide
quam vocat historicam, i. e. nudum assensum praebitum
iis quae in verbo Dei continentur, propter auctoritatem
asserentis Dei, sine ullo pio voluntatis motu. Itaque
qui hanc fidem habent otiose duutaxat speculantur circa
ea, quae verbo Dei docentur, neque referunt ea ad
praxin. Difi\'ert a fide saluiari cum in agnitione veritatis
tum in applicatione veritatum euangelii tum in gaudio
tum in fructibus. Witsius hanc veram fidem tam arcte
couiungit cum amore, ut hanc illius actum nuncupet,

De Jide cff. quae auctor scripsit Oec. Foed. Lib, HI, Cap, Vît, et
îiiercitt. in Symb, Apost, pag. 21—43.

cuius rei comprobandae caussa provocat ad augtjstintjm
dieentem: quid est credere in Denm? credendo amare.
Deinde haec fides appellatur fames et sitis Christi, recep-
tio Christi, reclinatio in Christum, unio cum Christo,
unde oritur fiducia, tranquillitas, gaudium et pax. Hanc
ita describit: //vera in Deum per Christum fides est vi-
ta spiritualis, quae per regenerationem electis inditur,
princeps actus et sequentium vitalium operationum sca-
turigo.quot; Monet autem auctor, earn non esse unum
aliquem singularem animae actum vel habitum neque ad
unam duntaxat animae facultatem restringi debere, sed
esse aggregatum quid e variis actibus se invicem incon-
fuse permeantibus, et dulci GvtvyU se mutuo promoven-
tibus iuvantibusque constans: totius hominis mutationem
importare; totius vitae spiritualis fontem, et denique
totius animae sanctam erga Deum in Christo operosita-
tem esse.

E dictis intelligi potest, quo loco habuerit witsius
vitae praxin et verara pietatem. Alibi quoque disertis
verbis id repetit. Incipit Bedicationem libri Ixercitt. iu
8ymb. Apost. his verbis: //ex quo tempore rei academi-
cae admotus sum id mihi negotii credidi primum dari,
ut sacratissimam euangelii veritatem, quantum illius a
me fieri poterat, pure, perspicue, accurate, modeste,
graviter studiosae iuventuti inculcarem; totamque quanta

quanta est ad generosae pietatis praxin referrem.----

Non est coelestis illius sapientiae idoneus auditor, ne
dignum imnc doctorem dicam, qui non animum ei sub-

mittat aequum, pacificara, placidum et pietatis non fuca-
tae sedulo studio sum.quot; Et alibi : religio non in lingua
sed in animo, non in verbis sed in factis, non in specu-
laiionum subtilitate sed in cordis puritate, non in novorum
tv^riliôxiùv adsectatione sed in novae vitae studio sita est,
Hanc ob causam witsius minoris pretii ducebat eas res
quae ad salutem aeternam prorsus nihil valent. Ita,
ubi de creatione agit, loquitur: //quaestio, an singula
singulorum dierum opera momento facta sint, an aliquo
temporis tractu non est magni momenti. Ego eam inter
problematicas colloco, de quibus salva fide et charitate
inter Eeformatos disputari potest,quot;

Pietatis amorem et studium ut apud suos excitaret,
ut de methodo et via alios erudiret, de industria scripsit
opus suum cui titulus est: Schediasma theologiae practi-
cae, quo veri ac interioris Christianismi genuinum exer-
citium, ac generaliora saltem atque universaliora pietatis
officia, quanta ut fieri potest brevitate exponuntur i).
Brevem operis delineationem hanc constituit, ut complec-
tatur praecipua et universalia officia christian!, quatenus
versatur 1. circa Deum, 2. circa Christum, 3. circa se,
4, circa proximum.

Ita Witsius scribendo et agendo, doctrina et exemplo.

1) Hoc opus posthumum, ab ipso auctore nunquam forsan publico de-
stinatuni, e sciinio siio protulit et in Incem edidit ven. a, bylek. Gro-
lt rngae , 1729, qui in praef. monet: w Witsimn. dietasse haec privatim
suis discipuüs, dum OUraieeU professorali munere fungeretur, et quidei»
anno 1696.quot;

longe a Scliolasticoruin ratione abiens ecclesiae dogmata
ad pietatis praxin referre et pacem caritatemqne apud
omnes conservare studuit. Mnem bic ponimus allatis
mauckii verbis liisce : Noster docebat ntiv\'webat, et vivelat
quemadmodum docebat. Haec vera pietatis nota est. Nos in
liac materia longe versati sumus, quia witsii practica in
tlieologicis ratio arcte cum biblica ita est coniuncta, ut
quidquid ille hac in re doceret, id sola e s. scriptura
erutum esset ad hanc melius cognoscendam et intelligen-
dam.

His igitur peractis, in duabus paragraphis sequentibus
nonnulla de Nostri indole narrabimus et de loco, quem
inter aequales suos obtinuit.

§ 4.

I)e indole Witsii.

Ex iis quae de wrrsn pietatis et pacis amore diximus,
nobis aliquatenus jam constiterit, quaenam eius fuerit
indoles. Habuit Noster ob indolem suam et characteram
multos laudatores; perpauci contra scriptores eum vitu-
perarunt. Nec mirum: nam erat vir perquam amabilis
et facilis. Amicitias sane egregie et firmiter colebat cum
multis suis aequalibus; inimicitias cum nemine habuit,
et licet alii ipsum aggrederentur, placide et sine aculeo
respondebat. Si omnia quae apud plurimos de Nostro

auctores legimus, in unum contrahimus, nos witsium ob
bas praecipue tres virtutes laudamus, quod gaudebat
mente lïberali, pacifica, sihi constante,

Makckitjs hoe ei elogium dedit, cui vbiemoet (1.1.) as-
sentitur : // nullius ab homine pendebat dictamine, sed
solius Spiritus discipulum se testabatur et praestabat.
Hinc procul abfuit, aeque a veterum fastidio et novo-
rum pruritu, quam a novorum odio et veterum insano
atque inerti amore. Noluit ille cogi a quoquam, sed
nee cogere quemquam, partes nee sequi nee facere doctus.
Nee potestis dubitare de viri zelo pro ficle semel sanctis
tradita, et pro vera in Deum pietate, quem scriptis mo-
numentis expressit, cum esset apud Leovardienses et

Franeqtieranos.--Fuit utique, si quisquam, senex

noster in pacem et concordiam fratrum verornm pronus,
nee aliquid egit unquam ad eam turbandam, sed omnia
ad eandem sen firmandam seu revocandam, et tollenda
dissensionum semina cuncta. — — Ita vixit wiïsius
noster, nemini-gravis, et omnibus quibus aliqua ratione
coniunctus fuit gratissimus, nee ulli bumanitatis et fra-
ternitatis officiis facile secundus. ■—■ — Fuit praeterea
eius modestia plane singularis, qua ipse non tantum cam
omni sollicitudine versabatur semper in tractandis litteris
et mysteriis sacris; sed et qua sibi ipse vix placebat un-
quam in iis quae felicissime dixerat et scripserat, in
necessariis borum laudibus etiam amicissimorum sinceri-
tali diffidens. Studiosos, qui ex omnibus orbis universi
oris ad ipsum confluebaut, ut fratres, imo vA. Jilios am-

plectebatur ac fovebat. Illorumque studiis, cousilio, ad-
monitionibus et omni opere prodesse conabatur. Quare
ex ipsius schola egregii prodière viri, quorum adbuc multi
et academiae et ecclessiae insignia sunt ornamenta.quot; Cum
hoc mauckii iudicio conveniunt sententiae ceterorum scrip-
torum cum belgicorum turn exterorum: beyleei, buddei,

WBISMANNI.

Sed ipsius Nostri scripta inspiciamus, quibus eius
mentem et indolem optime cognoscere possimus. In
Exercitt. in Symb. Apost. // ad Lectoremquot; scribit : // Chris-
tian! sumus. Unum Jmlemus magistrum et doctorem in-
fallïbilem, Christum, Ad homines ubi ventum est, tune
unius semper sententiam sequi, non id curiae sed factionis
est^ A qua ego me alienum esse profiteer, fore spondes.
Non me cuiquam mancipavi, nullius nomen fero, multum
magnorum virorum iudicio trïbuo, aliquid et meo vindico.quot;

Quod attinet controversias, quae illa aetate moveban-
tur, cuique libertatem vindicat his verbis: n Liberias etiam
aliqua eruditis permittatur, in explicatione locorum scrip-
turae, in selectio argumentorum pro communi veritate,
in usu phrasium ac terminorum, in determinatione quaes-
tionum, quas problematicas vocare solemus; sed libertas
modestiae, prudentiae et caritatis limitibus circumscripta,
ne in petulantem licentiam degeneret, ac Zionem nostra m
in Babelem vertat Non minus lites componere male-
bat quam multiplicare adeoque pacem servare semper

Bedic. Oec. Toed.

studebet. vNon probare,quot; inquit, r/eorum studia pos-
sum, qui, dum de dissidiis nostris disserunt, non deca-
das modo aliquot sed et\'centurias controversiarum nume-
rant, truci eloquentia in innoxia quandoque saevientes.quot;
Si rogamus quo tandem modo circa lites versandum ei
videretur, ita respondentem audimus : //mea sic stat sen-
tentia, candide agendum esse in omnibus: et in quavis
disputatione non id quaerendum esse ut quam longissime
ab adversario distes, sed ut ad amicam et sincere quae-
sitam veritatem quam maxime accédasnbsp;Nam Veritas

nusquam se pandit explicatius, quam ubi animum nancis-
citur ab altercationum aestu tranquillatum, et praeiudiciis
affectibusque vacuum Haec eius animi constantia et
pacis studium cum pietate erant coniuncta, turn factis
turn verbis probata

§ 5.

Be loco, quem witsius inter Voetianos et
Cocceianos obtinuit.

Tam varia inter viros erudites exstitisse indicia de loco
quem inter partes dimicantes obtinuerit Noster, non est
quod miremur. Witsius enim nulli parti addictus, nul-

1) Misc. s. I., 120, Ed. 3.
a) Misc. s. II, 939, Ed. 2.

3) Cuius rei exemplum legitur in Act. Spied. Leovard., supra laud.,
ubi Witsius amekpolio euidam,qiu eum iniuria ali\'ecerat, ignovisse traditur.

lius ox sententia pendens nec docti voeïii nec magni
coccEii mancipium erat. Ex iis quae supra de eius
charactere diximus, etScimus witsium soli veritati fuisse
addictum, partes hand facientem neque sequentem, lites
minuere non augere studentem. Sicut nullius nomen
gerebat; non curabat a quo quid dicatur sed qtiid dicatur.
Quaerebat semper verum et accipiebat, peraeque existi-
mans quicunque id locutus esset. Itaque eum neque Voe-
tianum appellare possumus, uti benthemius, neque Coclt;
ceianum, uti plerique scriptores, neque ecleoticum, uti
ypEY, neque eum sententiara suam unquam mutasse exis-
timamus, uti tholucous Sed theologus mere hïblicus
appellandus est.

Theologum mere biblicum ipse cum semper se profite-
retur neque nisi cum s. scriptura loqui velle, hac in re
ab initio usque ad finem vitae publicae suae sibi consti-
tit. Witsium suam viam ingressum esse, fere omnes viros
doctos concedentes habemus Si in unius vel alterius
scriptoris dicto reperiebat, quod verbo Dei congruum

») 0. 1. II, 246.

Cf. scheöckh, Christi. Kirchengesch, seit der Reform. VIII, p.
545 : w Aber eben dieser Parthey (der Coccejanen) hatte das Glück Män-
ner um sich zu ziehen, wdche dreist genug waren, mit ächter Gelehr-
samkeit und prüfenden Geist, dem Stifler derselben bis auf manche sei-
ner Grundfesten nachzugehen, und sie zu erschüttern; wenn sie ihm
gleich sein Hauptverdienst unangefochten Hessen. Wen also von till
und rs. bukmann und joh. beaunn und andere allerdings gelehrter
Männer ihm beinahe auf jedem Schritte nachfolgten: so erlaubte es sich
dagegen der seine Kräfte fühlende hekm. wits oder witsius bisweilen
einen anderen Gang zu nehmen, und Schwächen aufzudecken, die der
gemeine Sektiver geflissentlich verbirgt.quot;

ducebat; id statiin accipiebat, cetera autem reiiciebat.
Haec pluribus dictis bic illicve e Witsii operibus allatis
non potest non probari. Etsi civis academicus nunquam
ipsum coccBiUM vel Cocceianum quendam theologum, sed
VOETIUM, hooenbeeckium, ESSBNIUM, MAEESIUM aliosque
Voetianos audiverat; tamen et linguarum inprimus orien-
talium studio et s. scripturarum recta interpretatione,
legendo, relegendo, meditando eo pervenit, ut palam
profiteretur, se cum iis facere, qui fundamenta doctrinae
foederalis iéiciieY olim in ecclesia tradita esse opinantur
adeoque ab hac una parte in cocceii sententiam discedit:
ab altera tamen parte multas cocceii hypotheses reiicit-
Magni faciebat witsius semper cocceii scripta. Sed suum
inter haec nunquam repudiabat indicium. ,/ Omnis pagina
mea (inquit anno 1694 tertia Edit. Oec. Eoed. Libr. IV,
c. VI, § 74, p. 679, cf. Vriemoet, 1.1. 540) loquitur,
quo loco mihi vir iste celeberrimus sit. Cui licet non
per omnia inconsiderata credulitate adstipuler, haeresios
dicam, ne per somnium quidem, scripsi; nedum in hac
causa, (de hirco Azazele, de quo illic egerat) ubi non
tam de dogmate quam de instituti alicuius Mosaïci mys-
tica significatione controvertitur; salva utrimque communi
fide.quot; Multis locis Witsius Cocceium laudat, sed et
multis ei contradicit ita, ut inter Cocceianos ab omni

Cf. Älloctd. irenicam Oec. Foed. praefisam.
2) Conf. ad unum Mise. Sacra, 1, 172, 673, 727 sqq. II, 593, 616.
Melet. Leidens, pag. 444 seq.; ad alterum Mise. Sacra, I, p. 38—40,
100, 164 , 735 sqq. II, 153, 223, 600-611 passim.

parte iiumerari non possit. Sed neque totus foeiianis
addictus erat. Erat quidem, sicut voetius, orthodoxiae
patrouus; cuius laudem apud omnes suos aequales repor-
tavit. Ipse etiam liac de re ita loquitur in Allocutione
irenica : // doctrinam gratiosi foederis ita tractandam se-
legi, ut et veritati, hactenus in ecclesiis traditae atque
creditae, sua constaret sarta tecta incolumitas. quot; Atta-\'
men longe alia ratione quam voetius solebat, ecclesiae
doctrinam propugnabat; nam ad s. scripturam, ad ver-
bum ipsum Dei, omni dogmaticorum rigore et scliolas-
ticorum ambagibus reiectis, semper redeundum esse do-
cuit. Audiamus ipsum studiosos theosophiae alloquen-
tem^): //quoties bortatus sum, ut non contenti ex locis
commnnibus, systematibus, summis, synopsibus ea didi-
cisse, quorum in Examinibus reddenda aliquando erit
ratio, generosioris animi stimulis instigati ad maiora
eniteremini, ac sapientiam Dei, per universum scripturae
corpus, non in dogmaühis solum, sed et historicis et
ritibus et prophetiis, mirabili varietate partitam, ae quae
par est diligentia rimaremini?quot; — Igitur mediam potius
viam inter duas dimicantium partes ei ingrediendum esse
sibi videbatur, et (uti iam saepius diximus), lites inter
utramque componere studebat; quod consilium assequi ut
ei contingeret, statum controversiarum e vero semper
formavit: //uemini quicquam affinxi, quod pro suo non

Haec allocutio praefixa est Exerc. in oral. TJominicam.

debeat agnoscere; îisque pugnavi argumentis, quae meam
prius expugnaverunt conscientiam.quot;

Ita studebat Noster aequales suos ad unicam veritatis
viam revocare. Unica autem illa veritatis trames —
verhum Dei ei erat. Theologus (inquit) cum Deo loqui
debet. Yocem clamantis in deserto fuisse Witsium, his-
toria nos docet. Neque tamen a consilio suo deterreri
patiebatur. Studiosos theosophiae, discipulos suos, ubi
de studiis biblicis sermo erat, ita alloquitur : //Ita est,
mei iuvenes; modo cum Deo incipiatis, modo naviter
opus urgeatis, verbo ut dicam, modo vobis ipsi non
desitis, desperandum non est de eximiis profectibus.quot;
Itaque, cum in omnibus sane biblica ratione versaretur,
acriter sese opposuit Cocceianis et Cartesianis, qui philo-
sophiam et thoologiam inter se miscebant, et s, scriptu-
rae enuntiata ad suas perversas opininiones accommoda-
bant. Negari sane nequit, viriTSinM paulo alacrius et in-
iuriose in illos et in cartesium invectum esse, ubi, in
■Contentione Dominîcum sua vinea (p. 263 sqq.), contro-
versiis ad decem rerum capita relatis, cum voetio, cum
du bois, cum suetonio tranquillo caeterisque Yoetiani\'s,
philosophum ilium, quia omnes res indubias redderet,
appellavit atJieum; sed hoc iuvenili ardore ignoscendum
est; postea tamen multo mollioribus vocibus de eo ita
scripsit: //Habent philosophi illustres observationibus et
experimentis suis viros, ex quibus nunc unam duntaxat
felicium ingeniorum trigam nuncupare lubet, verula-
mium, boylium, et quern, nescio quo or dine coUocare de-

so

learn, iiividum aliquibus, venerandum aliis, celeberrimun
cunclis fatentibus nomen, eenatum caetesium.quot; [M\'isc.
sacr. 11, 941).

Id enim inprimis spectabat witsius, ut ecclesiae uni-
tate servata omnes in amicitiam reconciliaret. Qua in
re tantam sibi laudem etiam apud exteros comparavit,
ut theologi Angli de controversiis suis iudicium eius
postularent: quo facto quantopere illorum votis satis
fecerit witsius, nos docet liber quem hac occasione
scripsit. Ceterum fidei praxi studens, in exornanda et
rite disponenda theologia aseetica ita excellait, ut si
parem aliquem, superiorem certe neminem agnosceret;,
adeoque inter voetios, teelinckios, hooenbebokios, bea-
KELios, tillios, qui theologiam asceticam descripse-
rant, non ultimum locum tenebat. — Ita witsius,
eruditione et pietate excellens, nidli factioni implicitus,
non humano nomini mancipatus, in mediam viam, quam
ipse tenebat, aequales suos ducere conatus est, adeo, ut
theologiam biblicam promovisse iure a nobis judicetur.
Id autem luculentius patebit ex iis, quae de ipsa witsii
theologia biblica in altera parte nunc narrabimus.

de witsii theologia biblica.

Praemonenda.

Witsii theologia biblica imprimis petitur ex eius Oeco-
nomla Foederum Dei cum hominihus in addita Allo-
cutione irenica. Hoe primum et iterum edidit Leovardiae,
ann. 1677 et 1685. Sed editio tertia, Trai. ad Ehenum,
ann. 169é, Dedicatione guilielmo III® ornata, priores
longe superat, postea édita est Herbornae ann. 1712 et
Basileae ann. 1739. Hanc belgice vertit reverendus
maut. haelingius, Ecclesiates Hornanus, et iam tertia
vice prodiit Amstel. ann. 1716. — Consulenda deinde
sunt nonnulla alia scripta, in quibus multa rerum sacra-
rum capita, quae in Oeconomiarum libris vel passim vel
breviter saltem tanguntur, uberius et copiosius tractan-
tur. Haec sunt praeter ea quae supra iam laudata sunt :
Miscellanea Sacra, Tom. I, quibus continentur, praeter
alia, dissertationes lectu dignissimae de //Prophetis et
Prophetiaquot;, de //Tabernaculi Levitici mysteriisquot;, de
// collatione sacerdotii Aaronis et Christi, quot; de // Syne-
driis Hebraeorum,quot; et de //sensu Epistolarum Apocalyp-
ticarum;// Meletemata Leidensia, quo volumine inter alia
continentur //Praelectiones de vita Pauli Apostoliquot; (ubi
sententiam suam antea prolatam mutavit, motus auctori-

täte spànhemii) et de //miraculis Jesuquot;; denique eius
Animadversiones irenicae ad controversias Antinomorum et
Neonomorum in Brittannia, quae alia occasione inserta
sunt Misc. Sacr. Tom. primo. — Cetera scripta quae Wit-
sius edidit, haec sunt: Judaeus Ckristianisans circa prin-
cipia fidei et S.S. Trinitatem, ann. 1660, in 12«, Praxis
Christianismi cum Imaginïbus Spiritualihus, 1665, belgice
sermone edit; Ernstige hetuyging aan de afdwalende lin-
deren der Kerhe tegen de gronden van St. Jean de La-
ladie en de syne, Amst. 1670, Aanstootelyche Nieuw in
Waarheyt en liefde ontdelt, 1673. Biss. epistolica ad Vir.
Huherwn de scripturae s. auctoritate divina. Idem vero
argumentum quod hoc scripto continetur, habent Mise.
S. Tom. II, in his tribus Exercitatt, de //Usu et abusu
Eationis circa Mysteria fideiquot;, porro r/de Conscientia
nunquam an aliqnando errantequot;, denique de //Efficacia
et utilitate Baptismi in electis foederatorum infantibus.quot;
His adde Praefationis, quibus w. cavei Primit. Chris-
tianismi, et Antiquitates Aposiolicas, ut et th. godwini
Mosem et Aaronem ornavit. Etiam th. gattakeei Opera
critica, Ultraiect. 1698 in folio edidit. Quibus omni-
bus annumerari possunt, praeter nonnulla carmina spiri-
tualia, Orationes quaedam sacrae Mss. Ex his omnibus
scriptis bene collectis et altero alterum illustrando cog-
noscere poterimus witsii theologiam Uhlicam. Qua in
re ut recta viâ progrediamur, primum videbimus de eius
theologia universe spectatâ, deinde de ipsa theologiae
forma quae dicitur foederali, qualis inprimis in op.

Oec. Foed. invenitur. Denique in Fpicnsi nonnulla de
eius laudibus et vitiis adiiciemus.

CAPUT I.

de witsii theologia biblica universe spectata.

§ 1.

De fide quam Witsius Jiahuit s. scripturae.

Witsii theologia biblica maxime cognoscitur e fide
quam habuit s. scripturae. Eam unicam fidei normam
esse iudicavit, ita ut quidquid cum ea non convenit, pro
falso haberet idque reiiceret. //In arcanis,quot; inquit,
//scripturarum libris sacratioris sapientiae secreta pan-
duntur. Quicquid ex iis non eruitur, quicquid iis non
superstruitur, quicquid cum iis non exactissime conspi-
rât, quantacunque se sublimioris scientiae specie vendi-
tat, quantacunque se vel traditionis antiquitate, vel
doctorum consensu, vel verisimilium argumentorum pon-
dère, tueatur, vanum, futile; merum denique menda-
cium estquot; {Misc. 8. II. 855).

Quaerere hïc nostrum est, quid Witsius cogitaverit

de his quatuor rebus : primum de fide nixa auctoritate
{Ilisc. S. II, 158, 159); porro de theopneustia sive iu-
spiratione prophetarum {Mise. S. I, 84—87); deinde
de infallibiiitate Apostolorum {Mise. S. I, 325—345);
denique de articulis fundamentalibus et non fuudamenta-
libus {Exerc in Symb. Apost. p, 11—21). De singulis
singulatim videamus.

Summa rei breviter hue redit. Quod ad primum atti-
net: //Aliud est,quot; inquit, //fidem adhibere alicuius tes-
timonïo, ad quod sola dicentis suSicit auctoritas, aliud
est rei veritatem agnoscere ex argumentis; ad quam rem
requiritur perspecta recte subductarum rationum proba-
bilitas. Quae duo, etiamsi in scripturarum pia lectione
jungenda sunt, ex rei tamen natura toto genere sunt
distinctissima. Nemo Christianus est qui dubitet, quin
Christo et Apostolis quidlibet afflrmantibus simpliciter
sit credendum, propter auctoritatem divinam, quod pro-
ferunt, testimonii. Sed non semper Uli dictis suis apos-
tolicam ohtendunt auctoritatem!\'

De prophetarum theopneustia, ad 2 Petr. I: 21 hoc
animadvertendum esse dicit, actum divini spiritus tantam
esse efficacitatem, ut inspiraverit sanctis ea quae dicenda
haberent, ad dicendum valide impulerit, denique in di-
ceudo tam sapienter ac certo direxerit, ut in mente eius
explicanda ne minimum quidem aberrarent, adeo ut ipsa
quae proferebant verba pro verbis spiritus sancti habenda
sint. Quod attinet magnam apud prophetas dictionis
diversitatemƒ witsius negat hoc ita concipiendum esse,

quasi res quidem revelatae a Deo, stilus autem et cha-
racter sermonis a prophetis sint. Sed et neque hoc cre-
d en dum, spiritum sanctum singulis singula verba afüatu
quodum dictasse, nulla ut prophetae in iis meditandis
et disponendis rationalis opera intercesserit. Inde etiam
prophetae non semper eadem praecise verba retulerunt,
quomodo ea ex ore Dei audiverant. Sua enim prophetae
quadam libertate usi sunt. Verum ita spiritum s. cum
hominibus rationalibus rationali modo egisse credibile
est, ut eorum se accommodans ingenio, singulorum na-
turales qualitates in usum suum adhibuerit, sibique fece-
rit inservire: adeoque quidem ut conveniter suae indoli
loquentes ita directi fuerint a Spiritu ne quid ab ipsius
intentione deflecterent. Atque hinc aliter locutus est
Jesaias, aliter Ezechiel, uterque tamen ex Deo. Apostoli
etiam atque euangelistae sermones Jesu quum recitant,
turn quoque quando ipsum directe loquentem introducunt,
non iisdem quibus Dominus utuntur verbis: quia non
iisdem utuntur inter se. Id modo teneatur, prophetas,
quando ut prophetae loquebantur, instigante Spiritu,
semper ita fuisse locutos ut Spiritus eos volebat loqui,
semperque mentem Spiritus suo sermone expressisse.
Itaque quot;Witsitjs orthodoxe quidem, sed tarnen lihere hac de
re disseruit.

Haec autem quae de inspiratione statuit, arcte coni-
uncta erant cum eius sententia de ivfallihilitate aposto-
lorurn-. alterum ex altero consequitur. Quae sententia
hue redit. Ad eam infallibilitatem apostoli non nisi

certis quibusdam gradibus pervenerunt Apostoli. Christi
promissio (Joh. XIV: 26, XVI: 13) non extendit se ad
singula/«c?;«, ut patet e Gal. II: 11 —14. Et in ipsa
doctrina revelavit iis Spiritus quae temporis ratio exige-
bat. Attamen Apostoli veritates omnes quas scire et
docere debebant edocti sunt non ab hominibus, neque
ratiocinationibus sui ingenii, sed per revelationem im-
mediatam Dei, quae fieri non potest ut unquam fallat.
Itaque Spiritus quem doctor em ductoremque habebant,
non passus est ut ullum unquam errorem, sive scii sive
inscii, pro coelesti veritate populis obtruderent. Cete-
rum, fuerunt quidem apostoli instrumenta spiritus s.,
sed rationalia-, spiritus s. iis non adimebat ratiocinandi
facultatem, quam natura concesserat. Itaque si quaera-
mus, qualem tandem infallibilitatem witsius Apostolis
attribuerit, eum ita loquentem habemus : // non attribu-
mus nos apostolis infaUiUlitatem metapkysicam, neque
credimus illos mera fuisse organa spiritus, qualis est
fistula ad os ac in manu musici. Sed credimus, eos
quoties docebant, tam liquide a Spiritu Sancto fuisse
informâtes, ut nunquam errorem pro veritate euangelica
obtruserint.quot; E dictis apparet, witsium in his omnibus
orthodoxam ecclesiae doctrinam professum esse, adeo ut
iure dicer e potuerit //haec summa est orthodoxae fidei,
quam profitetur ecclesia catholica.quot; Ad hanc suam sen-
tentiam dicta Luc. XII: 11, Joh. XVI: 13, Act. XV:
28nbsp;xw dyiü) nvtvixaxivMi Tqi^iïv), Act. X (de Petri

ignorantia). Gal. II (de discrepantia Pauli et Petri),

Act. XXIII (Pauli apologia, ovy. fiSnv on èativ d^/uQ^-^d
explicat et contra philosophorum et criticorum, inprimis

CLEKICI, dubia defendit,

Denique locum de s. scriptura dilucidissime exponit
WITSIUS doctrina sua de articulis fundamentaliius, sive
de iis quae ad salutum aut ad religionem aut ad eccle-
siam creditu et cognitu necessaria sunt. Eius sententia
hue redit. 1quot;. Nihil pro fundamentali articulo haberi
debet, quod in scriptura non reperiatur et quod ibi
evidenter propositum non sit. Clare autem in scripturis
exstare censenda sunt, non modo quae totidem verbis ibi
leguntur, sed et quae per evidentem, omnibusque atten-
dentibus obviam, consequentiam inde deducantur. Nam
per consequentias etiam fundamentales Mei articulos pro-
batum passim ivere Christus et Apostoli. — Id so-
lum pro E. A. tenendum est, sine quo neque fides neque
resipiscentia potest consistere. — S«. Fundamentale est
quod scriptura fundamentum vocat, sive expressis id
verbis fiat (1 Cor. Ill: 11. Matth. XVI: 18, 1 Tim.
Ill: 15, 16), sive aequipollentibus, et sine quo id quod
necessarium est nec credi nec cognosci potest (Gal. I: 8). —
40. Quinam aut quot praecise articuli ad salutem neces-
sarii sint, determinatu si non impossibile, certe admodum
difficile est. Neque id oppido necesse est; sive singulos
spectes, sive universam ecclesiam. Sufficit id generatim scire,
eum necessaria tenere, qui Deum, in Christo, ex animo,
amare eique confidere didicerit, interimque officium om-
nium esse adolescere in cognitione mysterii Dei et Christi.

De usu quem \'Witsius rationi Tiumanae tribuit.

Vidimus iam, quanti Witsius s. scripturam fecerit.
Nunc autem inquirentes, locum quem ille rationi Imma-
nae tribuerit, eius rationem biblicam cognoscemus. Cuius
rei argumenta nobis praebet wiTsn tractatus de usu et
alusu rationis circa mysteria fidei. Summa huius libri
hue redit.

Postquam professus est, se in hoe difficili labore eni-
surum ut mediam teneat viam inter eos qui circa ratio-
nis usum in rebus fidei in cxcessu peccant, quales sunt
critici et philosophi, et eos qui, abiecta ratione sana,
credulitatem suam auctoritati aliorum mancipant, verum
controversiae statum ita déformât : utrnm satius slt scrip-
turae verha flectere ut cum rationis axiomatïbus conveni-
ant, an rationis axiomata ad eum sensum corrigere quem
scripturae verha fundunt? Huic quaestioni ita respondit:
quia ratio humana, si pro facultate sumatur, in nemine
mortalium prorsus recta est; quia maxime errare solet
circa res divinas, quam vis alioqui solertissima; ex bis
consequitur, rationem ita comparatam non esse idoneam
rerum divinarum arbitram; nefas igitur est rationi vim
facere in exponendis Dei eloquiis, ut ei gratificemur in
tuendis ipsius axiomatibus; nam mysteria religionis trans-
cendunt axiomata rationis, sed axiomata rationis ceitis

limitibus circumscripta sunt ultra quos eniti nolint; sie
ut nequaquam rationi liceat mysteria isthaec eo nomine
reiicere quod nihil unquam iis simile in suis ideis et
notionibus invenerit. Igitur in inquirendo divinorum
verborum sensu, non est consulenda primum ratio, quid
e se de iis rebus norit; sed nnice attendendum, quid
ipsa verba signiücent. Sed ex bis omnibus sequitur,,
rationem habere quod conqueratur, quasi hac methodo
non satis sibi sit reliclum negotii : nam ratio quantumvis
corrupta unica facultas esse manet, quae res divinas
cognoscit; et in mente fecit Deus multas luminis sui
scintillas residuas, quarum ope ratio format axiomata
quaedam incontestatae veritatis, atque ex iis deducit con-
conslusiones quasdam liquidissimas, quae recta ratio dici
possant. Cluum enim verum vero non ponit esse contra-
rium, uti nee Deus sihi ipsi, consequens est, nunquam
Deum supernaturaÜ revelatione aliquid lomini patefacere,
quod repugnet veritatïbus per se notis, sive rectae ratio-
nis dietamini. Mdes igitur est convictio rationalis, quae
non assentitnr nisi veritati Uquido cognitae ; quamvis non
cognitae ordinaria rationis via. Concluditur: rationis
humanae multos usus esse in cognoscenda, dignoscenda,
probanda ac tuenda mysteriorum a Deo revelatorum ve-
ritate ac firmitudine, non modo quatenus facultatem men-
tis nostrae, sed et quatenus scita quaedam et axiomata
notât: neque tamen agnoscendam esse pro norma et
amussi ad quam exanimanda sint omnia religionis myste-
ria priusquam recipiantur fide.

Hac in fide cum staret witsius, non mirum est, quin
neutiquam se pati posse ubique testaretur, rationis auc-
toritatem a nonnullis criticis et philosophis supra scrip-
turam longissime extolli, et banc illius imperio prorsus
subiici, vel interpretamentorum ludibriis everti. Luge-
bat , imo aegre ferebat, quod illi res ipsas arcanis volu-
minibus proditas, ubi a sueto naturae tramite recedunt,
ita tractabant, ut quod in iis extraordinarium, miracu-
losum ac prodigiosum est, prodigiosa (sic ait) simplicium
verborum torsione tollerent: lioc audaciam, hoc proter-
viam, hoc contumeliam, hoc impietatem dixit {Misc. s.
Tom. II, 200).

Ita witsius. Nostrum non est hic rogare, utrum
witsius in solitum supranaturalistarum errorem inciderit,
studens miracula ex ipsa Dei natura repetere; qua in
re sibi non constitisse censendus est. Id tantum dici-
mus, witsium, quum provocet ad illud Davidicum dic-
tum: //benedictas sit Jehova Deus, qui facit mirabilia
solus;quot; witsium, dico, ita contra criticos s. scripturae
auctoritatem supra rationem longissime extollentem, et
hanc illius imperio subiicientem, ratione mere hiUica
agere. Nam //res Dei,quot; inquit, //commodius explicari
non possunt quam verbis Dei.quot; Ecce witsius theologus
bihlicus, vel, si mavis, scriptuarius.

§ 3.

Be ratione, qua veritatem religionis patefactae e s.
scriptura et e miraculis peti voluit.

witsius, quum s. scripturam (ut supra vidimus) unicum
et verum religionis et veritatis divinae fontem ac fidei
normam haberet, multum operae in eo collocabat, ut
euangelii, quod N. Testamentii libris continetur, aucto-
ritatem divinam comprobaret argumentis petitis ex indole
dogmatum, quae praedicarunt Jesus Apostolique, inprimis
vero e natura miraculorxm, quae patraverunt. Quam
argumentationem instituit hac ratione. — Ad dogmata
quod attinet, ea partim talia esse dicit, de quibus ne
hilum quidem homines suspicati essent, quae tamen post-
quam innotuerunt, apparuerint manifesta et rectae rationi
esse admodum consentanea, et cum iis quorum notitiam
aliquam ex ipsa natura hauseramus arete cohaerere, et
ad summum bonum consequendum esse absolute neces-
saria. Alia sunt (sic pergit Noster) quae mentem huma-
nam superant; attamen si quis in ea paullo diligentius
animum intendat, perspiciet tantam in iis esse tamque
Deo dignam sublimitatem ac sapientiam, ut neque ignota
reperiri, neque reperta componi connectique ab humano
ingenio potuerint. In hunc sensum refert adorandae
Trinitatis mysterium et quae illud consequitur incarna-
tionem Tilii Dei ex intacta Virgine. Haec omnia inac-

cessa semper homiiübus mansissent, nisi per scripturas
propheticas ex imperiô aeterni deo ad obedientiam fidei
omnibus essent notificata

Inprimis autem witsius e miraculis Jesu argumentum
pro adstruenda euangelii veritate petiit et contra Judae-
orum et Gentilium obiectiones vindicare studuit Mi-
racula intelligit sütpenäa eiusmodi opera, quae praeter
aut contra communes naturae leges facta, omnemq^le crea-
tarum caussarum valentiam superantia, a Beo ad fidem
veriis suis faciendam adUlentur Ex bis autem wit-
sius ineluctabili argumente confici vult, quod Jesus ma-
gnus ille propheta, patribus olim promissus, a Patre in
terram demissus, atque adeo verus Messias sit. Prae-
missis nonnullis de numero, de vario genere, de origi-
ne de salutari usu miraculorum Jesu et quae plura sunt,
ita pergit : ,/ Quae argumentatio sie conficitur : quum mi-
racula (ut initio diximus) eiusmodi operationes sint, quae
natura leges superant, divinae semper omnipotentiae cer-
tissima sunt argumenta. Non est autem probabile, ut
Dens, qui suprema Veritas est, et veritatis studium ho-

Cf. Or. inaug. Traiect. de praestant. verit. euang., insert. Misc.
Sacr. Tom. II, pag. 878 sqq.

Hoc exposuit Witsius in triiu-s dissertatt., quae continentur libro
cui iuscriptus est titulus: Meletem. Leidens., pag. 330—389,

Haec est clara et distincta definitio, quae mihi vera esse videtur.
Utinam omnes, qui hodie de miraculis certant, sive ab orthodoxorum sive
a liberaliorum theologorum sententia stent, in acute detiniendis rebus
Witsii exemplum sequantur! Turn enim multae lites, quae verbis luden-
dis adhac agitantur, silebunt.

minibus adeo commendat, et ad veritatis cognitionem
adsequendam idonea ipsis media suppeditat, ut ille, in-
quam, veracissimus Deus, omnipotentiam suam nequam
hominibus mutuetur ad confirmationem mendaeii et de-
ceptionem pierum. Si quis ergo Dei nomine se venire
narret idemque missionem suam tali effectu probet in
quo manifeste Dei digitus eluceat, caussa dici non po-
test, cur non talis ille ut a Deo missus fidei obsequio
recipiatu.x.quot;

E dictis iure efRcimus, witsitjm non e nudis miraculis
sed ex iisdem arcte cum Jesu doctrina conjunctis pro-
bari velle evangelii veritatem. Inceperat autem witsius
hanc argumentationem supponendo, ipsam illorum mira-
culorum historiam, prouti N. T. libris continetur, indu-
biam et veram esse eique adeo omnem fidem habendam.
Eestat igitur nobis, ut et hanc miraculorum veritatem
vindicantem witsium audiamus. Id breviter confecit in
altera de miraculis Jesu dissertatione. ,/Omnes,quot; inquit,

idonei testis conditiones in Apostolis inveniuntur. Hae
conditiones sunt: 1. accurata rerum de quibus testaturus
est scientia, 2. probitas et fides, 3. omnis proprii com-
modi abnegatio, 4. invicta animi in asserenda testimonii
veritate constantia quot; A^ddidit hoc: talia sunt Christi mi-
racnla, ut, si non exstiterint, ne fingi quidem potuerint,
neque arti alicui magicae aut diabolicae adscribi; haec
miracula divina virtute édita ab ipso Deo in argumen-
tum divinae missionis data sunt: ceterum Jesus nihil
unquam docuit quod non in Mose et prophetis sit fun-

datum, imo veram aenigmatum mosaicorum clavem suis
dedit. Ex his omnibus invicte conficitur, Jesum a Deo
missum adooque Messiam esse.quot; — Quidquid de huius
argumentationis vi sit iudicandum, hoc certo certius ex
iis nobis liquet, witsium solis e s. scriptorum dictis et
narrationibus, vel potius, proprie et accurate loquendo,
ad ipsum Deum veritatem euangelii referendam esse sta-
tuisse. Scripturae autem sacrae tam vehementer a se
laudatae qualem nsmn witsius tribuerit, nunc videamus.

§ 4.

De ratione, qm s. scripturam adhiheri voluit Witsius.

Talem sibi elegit witsius s. scripturae interpretandae
rationem, quae hodie a ia.QmivMi% pneumatica appellatur,
eaque tamen cum grammatico-Mstorica arcte coniuncta.
Plena sunt huiuscemodi interpretamentis omnia eius
scripta ob eamque causam inprimis optimi eruditissimi-
que Interpretis legis et prophetarum nomen apud aequa-
les suos nactus est, et etiamnunc non laudari tantum
sed et consuli meretur. Simplicitatem prae omnibus ama-
bat, sententiam suam nunquam tegebat, earn semper cum
modestia aperiebat. Cuius rei, praeter plura alia, haec
adsunt testimonia. E. gr. ubi in Hebr. IV : 12 de sig-
nificatione vocabuli rov Xôyov rationes et afiirmantium et
negantium cum e veteribus, tum e pontificiis et e nos-
tris attulit, hanc epicrisin edit : n si mea mihi hic quo-

que aicenda est sententia, equidem fateor tam speciosa
in utramque partem argumenta videri, ut utra eligenda
foret animo haesitaverim. Omnibus tamen expensis, eam
interpretationem simpliciorem arbitrer, quae hanc Pauli
pericopam ad sermonem euangelii refert; ob eam potissi-
mum rationem, quod omnia attributa euangelio optime
conveniantquot; Ob simpUcitatem laudandus est Witsius,
quando in Gal. IV: 35 t? livœ\'IsQovaahju contra Coc
ceium ita scribit: non multa collectionum ambage opus
est, ut ex oppositione cognoscatur, quid notant ilia ver-
ba, nimirum ecclesiam Testamenti Novi, quae spiritualis
est et coelestis originis atque indolis, cett.quot; ™ Longe
ei antiquior erat simplicitas scripturarum omnibus subti-
litatibus scholarum. Satins ducebat intra scripturae phra-
ses se continere, quam aliis utendo multiplicare contro-
versias 3). Zibere docebat, adeo necesse non esse in
oratione eodem semper vocabulo eadem significatione uti,
ut pars oratoriae elegantiae sit significationem acute va-
riare Denique ita in s. s. interpretanda versari so-
lebat, ut singula enuntiata ex ipso Dei verbo explicata,
comprobata argumentis ad praxin religionis applicaret.
Audiamus ipsum loquentem: ,/Summa Me, prudentia ac
religione in tractandis Dei oraculis versandum est; verus
eorum ac genuinus sensus ex accuratissima verborum et

1)nbsp;Misc. S. II. 118.

2)nbsp;1. 1. p. 153.
s) 1. 1. p. 757.

3. 1. p. 140.

rerum omnium eo facientium indagatione eruendus, aper-
toque sermone ad couscientiam auditorum demonstrandus
est; ita quidem ut divinorum eloquiorum sapientia, sanc-
titas, simplicitas, maiestas, et quam Graeci eleganter
dicunt dtnnQamp;neiu in Candida luce collocentur Ita
Noster ea quae in scriptura patefacta sunt intelligere tan-
tum ad salutem, non vero plura sapere studebat, adeo
ut mere bièlici instar theologi cum apostolo se facer e
professus sit:

^.lYj imfç cpQOvuv nàç o Stï cfQVVHV, ôllu (fi^ovttv lig to

a(orfQovH)\', Misc. S. I, 376.

CAPUT II.

witsii theologia foedeuatjs.

§ 1-

Be Witsii theologia foederali, qualis praesertim in
eius opere Oeconomia Foederum exponitur.

Primum utrumque Dei cum hominibus foedus in se
spectatum trademus; dein videbimus de iis ecclesiae dog-
matibus s. decretis quae hie illicve systemati suo insé-
rait witsius.

1. 1. p. 911.nbsp;\'

Foechs Dei cum homine est conveniio inter Deum
et hominem de ratione consequendae consummatae heatitu-
dinis, addita comminatione aeterni exitii quo mulctandm
eü beatitudinis, ea ratione ohlatae, contempior. Foedus
Dei tria in universum complectitur: 1. promissim con-
summatae beatitudinis in vita aeterna, 2. designaiionem
conditionis, qua praestita ius illius homini acquiratur, 3.
mnctionem poenalem advexsus eos qui praescripta condi-
tione non stant. Omnia haec bominem integrum spec-
tant, ut anima constat et corpore.

Foedus cum homine pacisci Deo dignum est; deduci-
tur hoc ex ipsa divinarum perfectionum consideratione,
e Dei sanctitate, amore, iustitia.

Foedus Dei hactenus /.lOvonXovQOv fit öinXüVQov, cum
homo eidem foederi adstip%latur. Hoc vocat scriptura:
transire in foedus Domini (Deut. XXIX: 12), cuius ad-
stipulationis formam habemus, Ps. XXVII: 8.

I) Auctor monet, voc. n\'^ns gt; ®nbsp;creare, ordinäre (in Piel

succidendi significationem habens) sive anbsp;derivetur, non uno

significatu in sacris litteris venire. Aliquando, inquit,nbsp;, ali-

quando proprie nsurpatur. Improprie notât haec:

1.nbsp;immutalile stalutum. de aliqua re, cui nec addi nec demi debet,
quo includitur notio testamenti sive ultimae et irrevocabilis volun-
tatis , Jes. XXXIII: 20; XXXI: 36. Cf. Hebr. IX: 15-17.

2.nbsp;certum et stabile/jromiiSKm etiamsi mutuum non sit, Esod. XXXIV : 10.

3.nbsp;pracceptum, Jer. XXXIV: 13 , 14 , coll. Gen. XIV: 13.

Non minas nolvarjuov Graecorum Siadrjy.rj est. Notât aut testa-
nientum aut legem, Oec. Foed. p. 2 , 3. — E varia hac vocabuli signi-
ficatione ipsum foedus varias habet relationes prouti accipiatur pactum,
proprie sic dictum , i. e. operum, vel testamenlum quale est foedus gratiae.

Non est in arbitrio hominis foedus Dei amplecti vel
reiicere pro lubitu. Ipsa enim hominis eonscientia dic-
tât, foederi huic, quoad omnes sui partes, summam inesse
aequitatem. Et suo quisque amore ad summum bonum
fertur, cuius potiundi, praeter conditionem a Deo prae-
scriptam, nulla ratio superest.

Duplex foedus est, Operum et Gratiae, quae in scrip-
tura reperiuntur, Eom. III: 27, ubi sermo est de lege
openm et lege fidei. Per legem operum ea doctrina in-
telligenda est, quae viam monstrat, qua mediantibus
operibus obtinetur salus; per legem fidei, ea doctrina,
quae viam monstrat, qua mediante fide sains obtinetur.
Formula foederis operum est, qui fecerit ea homo, vivet
in iis. Rom. X: 5. Formula foederis gratiae: quisquis
credit in eum, non pudefiet. Ibid. vs. 11. [Oec. Foed. Lih.
I. Cp. § 1.5, I. Ed, 2). Conveniunt haec foedera quoad
fartes contrahentes (Deus et homo), quoad promissionem.
(vitae aeternae), quoad conditionem (perfecta legis praé-
scriptae obedientia), denique quoad finem (gloria Dei).
Differuut vero in his, quod in P. gratiae Deus est summe
Misericors, non tantum Supremus Legislator et summa
Bonitas, quod solus habet Mediatorem, qui conditionem
perfectam obedientiae praestitit vel praestiturus, quod in
foedere operum aliquid exigitur ab homine, ut conditio;
foedus gratiae meris pollicitationibus Dei constat; de-
nique in foed. operum homo consideratur ut operans,
contra in foed. gratiae homo foederatus consideratur ut
credens [ibidem), Foedus operum, alias E. legis et natu-

tae dicitur, quia lege praescribitur, o/jera ut couditionem
exigit, et naturae superstructum ac coaevum est. {Lib.

I. Cp. II § 1).

Foedus id est conventio inter Deum et Adamum ad
imaginem Bei conditum, ut caput et principem totius ge-
neris humani, qua Beus pollicebatur ipsi vitam et felici-
tatem aeternam, si perfectissime omnibus praeceptis suis
ohediret, addita comminatione mortis, si vel in minima
peccaret; Adamus autem conditionem hanc acceptabat.
Quia Adam fuit creatura ratioualis, Deo vTitlovmolt;; ac
siélex, integer, ad imaginem Dei conditus et sufficienti-
bus viribus ad omnem iustitiam implendam instructus;
fuit subiectum habile, cum quo Deus foedus pacisceretur
{ibidem § 3).

Huius foederis lex duplex est: 1. Lex naturae k^^ma
increata, et 2. lex symholica, de arbore scientiae boni et
mali {Lib. I. Cap. Ill § 1).

Lex naturae — est norma boni et mali hominis
conscientiae iam inde a creatione a Deo inscripta, ide-
oque divina auctoritate hominem obligans. Haec primi-
genia lex in rei substantia eadem est ac Becalogus-, nam
lex naturae non potuit aliud esse quam praeceptum con-

i) gt;, Non admodiim accurate locutus videtur , qui dixit lex est
recti et pravi. Neque enim lex proprio est notitia, sed notitiae illius
oUectum. Legem hanc dicimus naturaliter homini notam; sed absurde
quis notitiam naturaliter notam diceret. Notitia est actus noster, et qui-
dem iuxta legis regulam componendus. Lex est norma divinitus prae-
scripta, omnium actuum nostrorum regula.quot; Lib, L C. IV, pag. 17.

7*

firmationis cum Deo et perfectae caritatis; quod est in
Decalogo. Prima et universilissiraa huius legis praecep-
ta non in diiferenti Dei placito sed in sanctissima eius
natura fanduntur. Perfecta autem harum legum foede-
ris observantia dedisset homini ius ad praemium. Lib. I.
Cap. III, § 13.

Sub hoc foedere operum placuit Deo sacris quibusdam
symbolis promissionum suarum certitudinem firmare.
Quae fuerunt quatuor:nbsp;arbor vitae, arbor scien-

tiae boni et mali, sabbathum. Monet hic Auetor haec
ita esse explicanda ne confundantur cum iis quae alterius
foederis post lapsum sunt: nihil hic de Christo dicendum,
nihil de fide iustificante in ipsum et quae eiusmodi plura
reperiuntur: universa illa ad aliud foedus facere. {Lib.
I. Cap. YI).

De Sabbathi primi natura Auetor haec statuit. Distin-
guendum est inter quietem Dei et hominis. Quies Dei
non est tantum cessatio, sed et acquiescentia in opere
suo. Quies homini mandata complectitur abstinentiam
ab omni malo opere, deinde acquiescentiam in solo Deo,
denique cessationem ab omni opere impediente praestati-
onem officiorum pietatis, quo tempore illa solemniter
peragenda erat. Horum consequens in peccatore est, ut
iuxta Dei exemplum septimo quovis die se recolligat ad
vacandum cultui divino. Sed et mysticum significatum
habet hoc sabbat um {Lih. I. Cap. VII).

Poedus operum totum violatum est primo protoplas-
torum peccato. Lex enim foederis proculcata est quando

homo quasi rerum suarum arbiter, propriaeque fortunae
faber, invito Domino, res non suas attrectavit, iugumque
Deo debitae obedientiae excussit. Hie autem lapsus ab
aeterno fait praecogniUis a Deo et praedeterminatus, uter-
que infallibiliter futurus. Quod ita demonstratur. Omnes
causae secundae ab una prima in agendo dependent.
Quod et ratio comprobat. Nam si daretur alia caussa
praeter Deum, quae independenter ab ipso operari pos-
set, sequeretur plura dari prima principia. Non intluit
solum Deus in actiones caussarum , sed et in ipsas caus-
sas, ut agant. Quod etiam valet de actionibns vitiosis
seil, in qtmntim actiones sunt. Quum enim actio peecati
sit ens quoddam, sequeretur quod si actiones peecati a
Deo non sunt, aliquod ens essentiam habens a Deo non
esset; et ita Deus non esset universalis caussa omnium
entiura. Quod est contra perfectionem primi entis. Ad
has autem actiones voluntas humana etiam efficaciter
praedeterminatur. Non tamen hinc sequitur, hominem
obligatum fuisse ad simpliciter impossibile, aut coactum
fuisse ad peccandum, minime omnium deum auctorem
peccati esse. Witsius palam profitetur, se Dei omni-
potentiam cum libero hominis arbitrio secum invicem
conciliare non posse {Lii. I. Cap. VIII).

E. operum, postquam per peccatum hominis violatum est,
ab ipso Deo aliquatenus antiqiiaMm est, sed aliquatenus
tantum. Nam multa in hoc foedero aeternae veritatis sunt

1) Cf. Spnh, Apost. 476. Vitkinga , 244.

Et peccator adhuc obligatur ad obedientiam. Ete-
nim nullo hominis maleficio Deus suo iure excidere
potest. Hoc autem ius Dei est, ut homo omnisque
adeo creatura deo omnimodo subiiciatur, in quantum
subiici potest. Antiquatio ista divina in eo sita est,
quod Deus declaraverit, neminem hominem vi huius foe-
deris amicitiam secum habere posse, aut vitam aeternam
consequi: adeo ut promissione foederis, ac spe promissi
illius iuxta id foedus potiundi, omnes excidisse pronun-
tiet, Atque ita quidem foedus illud antiquatum est, ut
renovari nullo modo possit. Manet ergo lex, prout norma
nostri officii est, sed antiquata est eatenus, ut non habeat
rationem foederalem, nec possit obire vicem conditionis,
cuius praestatione ipse homo sibi ius ad praemium com-
parare queat {Lib. I. Cap. IX).

Eoedere operum ita violato per peccatam hominis, et
antiquato per iustum Dei iudicium, miser homo in pro-
fundum perditionis barathrum praecipitatus est. Äccedit
etiam quod homo, postquam foederatus Dei esse desiit,
sine Deo in mundo fuit, neque poterat rationem aliquam
excogitarc Deum decentem, quä, salva veritate, iiistitia
ac sanctitate cum Deo reconciliaretur et in gratiam redi«
ret. Placuit tamen Deo iuxta divitias impervestigabilis
sapientiae suae, violationem hanc foederis legalis, stu-
pendis operibus suis ut commodam occasionem subster-
nere, erecto novo foedere gratiae, in quo inaestimabiles
thesauros omnisufificientiae suae multo clarius panderet,
quam si omnia feliciter homini successissent, secundum

prius foedus. Hoc foedus gratiae est conveutio inter
Beum et eleetum peceatoreni, Beo deelarante Uberum bene-
placitum smm de sahte aeterna, omnihusque eo pertinen-
tibus, foederatis gratis dandis, per et propter Mediatorem
Christum: homine autem per sinceram fidem beneplaeito
illi adstipulante {Lih. II. Cap. I).

Foederis Gr. hipartita est conventio: I. Bei cum Me-
diator e, II. Bei cum electis.

I. Pactum Patris et Pilii intelligitur voluntas Patris
Eilium dantis nt Caput et Eedemptorem electorum et
voluntas Eilii se ut sponsorem pro iis sistentis, in qui-
bus ratio pacti et conventionis est. De hoe pacto legitur
Luc. XXII: 29. Plebr. YII: 22. Gal. III: 17. Zach.
VI: 13. Quoad legem quam Deus Mediatori proposuit,
variae considerationes esstant legis et Mediatoris cui
lex illa data est. Lex enim considerari potest: 1. ut
norma naturae et ofificii, 2. ut conditio foederis. Mediator
ipse considerari potest tripliciter: 1. qua Beus, 2. qua
homo, 3. qua mediator S-Mqcohoc. Qua Beus nulli legi
subiici potest. Sed non obstat quod Mliîis ab aeterno
spoponderit pro hominibus. Qua homo legi morali non
tantum subiectus fuit, sed et legi ceremoniali et politicae.
Qua Mediator dupliciter sub lege: 1. ut imperante con-
ditionem perfectae obedientiae, quod cum nostri caussa m
se susceperit, merito obedientia ipsius activa nobis im-
putatur; 2. ut ohligante ad poenam debitarn electorum
peccatis, quae etiam in se susceperat. Eilius qua Deus
pacto quidçm se subducere potuit, non vero qua homo.

Errant igitur Memonstrantesnbsp;, obedientiam Christi

prorsus fuisse liberam; si provinciam suam non susci-
peret, eum non meritum esse poenam. Remonstrantium
TtQtüTov yjfvâoç, unde ceteri errores pullulant, hoc est,
libertatem voluntatis consistere in indifferentia, ut quis
possit obedire vel non obedire; quum constituenda sit in
spontanea animi lubentia {Lib. IL Cap. III. inprimis § 27).

Legi, cui subiectus est, ab omni parte satisfecit Chris-
tus Sponsor et Mediator. Quo facto Christus hoc impe-
travit, ut qua Mediator ius in omnes electos habeat (Jes.
LIII: 10). Sed inprimis electis impetravit immunitatem
ab omni miseria, et ius ad vitam aeternam. E locis Matth.
XXVI: 28. Gal. L 4. Titus II: 14 et Eph. V: 25—27,
dare patet, affectum satisfactionis Christi non esse nudam
possihilitatem remissionis peccatorum nostrum et reconci-
liationis nostri cum Deo, sed remissionem et reeoncilia-
tionem actualcm, abolitionem dominii peccati, et denique
salutem ipsam, quorum fieri non potest ut exsortes electi
maneant, nisi incassum Christus pro ipsis Patri satisfe-
•eisse censeatur Et ius ad omnia gratiosi testamenti
bona cunctis electis simul partum est morte Christi;
hinc electi etiam ante vocationem efiicacem varia supra

\') Ingeniöse hoc probat Auctor interpretando vooabulo dnoXvTQCoaii,
lt;juo satisfactio Cbristi significatar. n Proximus eniminquit, » effectus
redemptionis et solutionis XVTQOV est immunitas captivi, non nuda possi-
bilitas libertatis. Non est in more positum, neque cum iure convenit,
nt post solitum pretium incertum adliuc maneat, num solvendus sit cap-
tivuä, vel secus (Lib. II, Cap. VII, ^ 4.)

reprobos privilégia babent. Sed momeiitosa quaestio est,
utrum CHRISTUS pro omnibus et singulis hominibus spo-
ponderit et satisfecerit, an tantum pro omnibus et singu-
lis electis? Eespondet auctor: non pro omnibus et sin-
gulis hominibus, sed tantum pro electis. Quod facile pro-
batur, modo ad naturam sponsionis et satisfactionis Christi
bene attendatur. Quum enim Christus sponsione sua in
se susceperit, ut omne eorura debitum, pro quibus spo-
pondit, tanquam suum, convenienti passione, expunge-
ret; et ipsorum loco omnem iustitiam impleret; idque
satisfactione sua plenissime praestiterit, non minus quam
si ipsi illi peccatores omnes poenas peccatis suis débitas
tulissent, omnemque iustitiam. consumassent: consequens
est, ut pro iis omnibus et solis spoponderit et satisfe-
cerit, qui actu a peccatis suis solvantur (Lib. II. Cap.IX)

II. Huic autem pacto Patrem inter Piliumque super-
structum est P. Gr. Dei cum electis. — l*\'. De huius
foederis natura primum in genere haec docet. Deus hoe
foedere se offert hominibus ut sufficientissimum, miseri-
cordem et iustum. Homines hic veniunt: ut peccatores,
electiet illi, pro quibus Christus spopondit. Huius autem
foederis promissa gratiae et gloriae aliter promittuntur bic
ac promissa erant foederis operum. In f. operum polh-
cebatur Deus homini vitam sub con^iiio^e perfectae obe-

1) Vocc. ndvxtQ et y.off^iOQ eo sensu a -wmio accipiuntur, ut signi-
ficent non: omnes homines, sed omnes et universos electos. Sic 1 Tim.
11: 4 et Jo. VI: 51, 1 Jo. II: 3, S Cor. V: 19, Jo. I: 29 (ibidem
H 8, 9, 14, 15-17).

dientiae, quam obedientiam se ipsum in homine opera-
turum mn pollicebatur. In f, gratiae ita pollicetur vitam
aeternam, ut simul polliceatur dare fidem et resipiscen-
tiam et perseverantiam in sanctitate, sine quibus vita
obtineri non potest, et quibus positis non obtineri non
potest. Sed foed. gratiae nostri respectu conditiones pro-
prio dictas non habent. Nam primum: conditio (proprie
dicta in materie foederum) est talis actio quae praestita
homini ius dat ad praemium. Sed. in F. Gr. ius ad vitam
non fundatur in ulla actione nostra, sed in sola iustitia
Domini nostri. Porro F. Gr. proprie est testamentum
(Hebr. VII: 20, 21), immutahile J)q\\ pi\'opositumnulla
suspensum conditione, sed et quasi ultima voluntas hae-
reditatem aeternam electis dandi: quae, quum innitatur
TW dfUTud-énp T/jg ßovXijg tov amp;iov et sancita sit morte
testatoris, uti fieri non potest ut subvertatur ulla elec-
torum infidelitate, ita etiam firmitatem suam non nancis-
citur ab ulla hominis fide; quum hoe ipso testamento de
fide non minus immutabiiiter, quam de salute disposue-
rit Deus. Denique evangelium stricte dictum meris pro-
missis constat. Igitur fides non est conditio s. causa pe-
tendi mercedem, sed via, non ad ius, sed ad possessionem
beatae vitae. Fides est instrumentum quo Christum Do-
minum illiusque gratiam et gloriam apprehendimus. Bona
opera nihil sunt nisi testimonia fidei nostraeque cum
Christo unionis i). Itaque F. Gr. respectu sponsoris magis

Res solet declarari hoc simili; extensio manus mendici qua ad man-
datum divitis donum misericordiae gvatuitum acceptât, est actüs mendici

est foedus {SlnXovQov), respectu nostfi m^gk testamenium
{/.lovónXovQOv) 1). Quum vero Deus promissa sua in euan-
gelio certo ordine proponat; quum homo vi legis suiser-
vientis Foederi Gr. obligetur ut promissa illa eo ordine
amplectetur per fidem; quum ea acceptatione homo fide-
lis se obligat ad vitae novae studium, antequam de vita
beata praesumat; sequitur, hac ratione foedus Gi. fieri

nmtmim. [Lib. IH. Cap. I).

Si ipsam P. Gr. substantiam spectemus, non nisi unum
illud unicumque est, neque vero ut aliud sit fieri ullo
modo potest (Gal. I: 17. Hebr. XIII: 20).

Nam in foed. Gr. est una salus, unus salvator, ma
fides. Sed si eircumsfantias spectamus, variis illud saecu-
lorum oeconomiis dispensatum est. {M. HI. Cap. II).

Placuit Deo idem Gratiae foedus diversis temporis pe~
riodis diversimodo dispensare. Diversitas harum oecono-
miarum duobus summis capitibus comprehenditur, quae
Veteris et Wovi Testamenti nominibus ab Apostolo desig-
nantur. Per V. Test, nullo modo intelligendum est pac-
tum legale, de adipiscenda salute per opera nostra, quod
a foedere gratiae distinctissimum est. Sed fetus P. notât
illam f. Gr. dispensationem ; quae ante Christi in carnem

a divite praescriptm: non tamen qna actus mendicum ditat, sed quate-
nus hoc modo donum sibi applwat et suum facit. {Lih HI, Cap. VIII,

§ 51, p. 294, Ed. 3.)

Duplicem hanc significationem habere voc. n^S. 7toXvOgt;]^iOv
est et saepe idem valere quod pn oQiOfioc definUio, aut certa pro^
missio, etiamsi non mutua sit; vide supra, pg. 97.

adventum obtinuit; quaeque mh typorum quorundam int-
perfectionem aliqimm illius status connotantium et con-
sequenter suo tempore abolendorum involucris pa,tribus
quondam proponebatur. Novum Testamentum est eiusdem
Foederis Gr. dispensatio postqiiam Christi sanguine con-
secratum stabilitumque fuit. Diversitas utriusque Testa-
menti non est in promissa vita aeterna, sed iu eo
sita est quod in V. T. typica ratio exstabat, in N. T.
dilucide, redemptione actu iam praestita. Y. Test. incipit
mox a lapsu et prima gratiae promissione, ac finit in
Cl:iristo. Veteris F. oeconomia quartas habet periodos.
Frima incipit ab Adamo; viguit proteuangelium proto-
plastorum. Mors Christi profigurabatur persona Abelis a
Caino occisi. Adscensio ad coelos typo Henochi. Secunda
incipit a Noaeho ; typi in hac periodo sunt e. gr. Lame-
hus, Noachus, Area. Iris. Tertia incipit ab Abrahamo.
Quarta incipit a Mose. iVöwm autem F. incipit a Christo,
sive a die eius nativitatis, sive ab anno praedicationis,
sive a morte Christi, sive a Pentecostis festo. Habet
periodos duas (propheticis litteris et praesertim mystica
Joannis Apocalypsi accurate delineatas) : ecclesiae seil.
militantis et eccl. truimphantis {Lil. III. Cap. III).

2. His autem in genere pertractatis, witsius in specie
eo transgreditur, ut primum narret bona, quae ad F.
Gratiae in se absolute consideratum pertinent; ideoque
omnibus foederatis sub quacumque Oeconomia communia
sunt. Hue referuntur: electio, vocatio efficax ad commu-
nionem Christi, Heg ener atio, Fides, lustificatio, Fax spi-

ritiialis, adoptio, spiritm adoptionis, scmcüficaüo, conser-
vation glorificaüo. Haec omnia, qnae per totum librum
tertium ab initio usque ad finem tractat Noster, agunt
de Eoedere Gratiae, quod eius stdMantiam attinet, nulla
variae eius dispensationis ratione habita. Bona ibi expli-
cat, quae Eoederi Gr. essentialia sunt. In omnibus bis
fidei capitibus ab ecclesiae doctrina recepta minime aber-
rans, witsius orthodoxiae laudem sibi comparavit, atta-
men nonnulla edidit ad meliorem ac liberaliorem S. Co-
dicis interpretationem promovendam.

His autem peractis, Auctor de duabus oeconomiis,
sive varietate dispensationum, tpibus foedus illud admi-
nistratum est, in specie agit, nempe de Vetere et Novo
testamento. Primum Yeteris, dein Novi P. rationem
enucleat. Quoad prius, nobis unice attendendum est ad
rationem, qua Y. T. doctrinam typis quoque figuratam
esse docet witsius. Causam, cur typos in V. T\'. libris
interpretandis adhibeat, his verbis indicat: //sane, nisi
prisca numinis instituta /ivarr/Mç â/^lwaeiç suas habuis-
sent, puerilia ac ludicra Deoque indigna non immerito
censerentur.quot; Mystica igitur (secundum W.) significatie
Christum respicit, in persona, statihus, officiis, operibus
et corpore suo spirit^iali s. ecclesia. Christus enim finis
legis est, Eom. X: 4, corpus umbrarum ceremonialium
Coloss. II: 17, centrum prophetiarum Act. X: 43, adeo-
que spiritus et anima totius et N. Testamenti. Ad
tres classes typos illos referendos esse dicit: ut alii sint
naturales, alii historici alii denique legales. Per natura-

no

lemtypum intelligit: adspectabilis huius mundi creationem;
pel historicos: HabeUm, Henoelwm, Noachum, arcam
Noaeli, diluvium, cohmbas, Isaacum, Mosen, Aaronem;
per legales: arcam foederis, operculum propitiatorium,
cherubinos, vectes, urnam mannae, expialionis diem et
Ureum azazelis. Sed haec de typis sufficiant: quia quae-
nam esset summa hac de re controversia et quosnam ca-
nones de explicatione typorum det auctor, mox infra-
videbimus {Lib. IV. Cap. VI).

Quod ad sacramenforum usum attinet: uti deus, du-
rante foedere operum, promissiones suas sacris quibusdam
symbolis confirmavit, ita et inprimis sub foedere gratiae
cum in finem a Deo hominibus data sunt sacramenta,
ut foederis sui sigilla sive - arrhae et pignora amicitiae
suae essent; atque ea quidem in multiplici differentia;
vel enim consistunt in rebus naturalibus, quo arcus Noë
refertur, vel in rebus nliraculosis, quales erant manna
coelitus depluens et aqua e rupe; vel in ceremoniis qui-
busdam sacrisque ritibus a Deo res spirituals significan-
das institutis, e. gr. circumcisio et pascha {Lih. IV, Cpp.
VII, VIII, IX, cf. Cap. X).

Porro, si quaeramus quaenam sint bona V. Testamenti,
necesse est ut omnia ea bona quae foedere gratiae, qua tali,
promittuntur, in Veteri T. suum quoque locum habeant; nam
V. T. nihil aliud est nisi foedus gratiae prout ante Christi
in camera adventum dispensatum est. Bona autem foederis
gratiae essentialis sunt ipsa salus aeterna, et quidquid cum
salute necessarium habet nexum, qualia sunt regeneratio, vo-

caüo cett., quae supra attuliraus: haec omuia igitur quoad rei
substantiam in V. quoque Test, viguerunt. Exstant tamen
et alia, quae Veteri T. sunt propria et praesertim qui-
dem sub Oeconomia mosaïca. Ea autem sunt quinque:
1. electio populi Israelitici in populum peculiarem, 3.
haereditas terrae Canaan, 3. familiaris divinae maiestatis
demonstratio et inhabitatio, 4. mysteriorum divinorum
adumbratio, et quotidiana obsignatio per religionem ce-
remoniarum, 5. prophetarum d-tom\'tmnov continua ferme
series. In his omnibus typicam rationem inesse ostendit
suo modo Auctor {Lib. IV. Cap. XI).

Habuit tamen V. T. suos quosdam defectus, quorum
nomine ^a/nrpnui (Hebr. VIII: 7, 8.) et propter quos
locus debuit fieri Novo. Lefuit V. T. patribus caussa sa-
lutis praesens et consummata, i. e. Christus; habuerunt
tantum eius figurani. Ceteri defectus erant: obscuritas,
rigor, servitus elementorum mundi, spiritus servitutis,
parcior donorum gratiae mensura, sitis melioris condi-
tionis {Lib. IV. Cap. XIII).

Ex his autem quae Veteri T. defuerunt, sequitur Vê-
tus illud foedus non semper potuisse manere; igitur
antiquari s. abrogari debebat. Et potuerunt sane anti-
quari ceremoniae illae veteres. Nam fundatae erant
non in naturali ac immutabili Dei sanctitate, sed in
libera et indifferenti Legislatoris voluntate, et ideo
tantum bona erant, quia praecepta; ideoque pro di-
versa temporum ratione vel praescribi vel aliter prae-
scribi vel oinnino non praescribi poterant. Neque hoc

arguit defectum aliquem sapieutiae Dei. Longe aliter
haec concipienda sunt. In eo noXvnoiy.dov quidem, sed
constantem tamen semperque sibi simillimam sapientiam
demonstravit Deus, quod cuivis ecclesiae suae aetati se
attemperaverit. Porro, quum non propter se institutae
sint ceremoniae, sed propter aliud; eadem sapientia, cpia
institutae sunt exigit, ut, institutionis caussa cessante,
et ipsae cessent. Messia autem exhibito, caussae illae
cessant. Itaque poterant abrogari ceremoniae. Sed in-
primis typicum illud quod in ceremoniis est, facit, ut
post consummationcm Messiae observari non possint.
Scilicet est in ceremoniis iugum, quod libertatis tempore
confringi debuit. Itaque antiquatum est testamentum
vetus per institutionem testamenti novi, sicut nocturnae
tenebrae dispelluntur per surgentis aurorae iubar [Lib.
IV. Cap. XIV, inprimis § § 2, 6, 6, 19, 21).

Hoc autem novum testamentum s. foederis gratiae dis-
pensatio nova sua habet bona. Sunt haec: 1. exhibitie
Messiae consummati; 2. euangelium regni, quod magnas
habet praeeminentias ; nam Christum praesentem praedi-
cat; sine figurarum involucris, perspicuis verbis omnia
ea quae communem salutem spectant edisserit; seposita
severitate legali, suavissimis nunc et uberrimis consola-
tionibus animos fidelium demulcet; 3. vocatio gentium;

4.nbsp;spiritus laetioris uberior mensura, cuius effecta sunt:
clarior et magis explicita mysteriorum fidei cognitio, ge-
nerosior sublimior alacrior sauctimonia, consolatio laetior;

5.nbsp;libertas maior ac melior, quae considerari potest, vel

prout communis est omnibus fidelibus, quae tamen sub
T. Vetere paullo fuit restrictior, vel prout quot;Novo T. pro-
pria est; 6. reductio Israelis ad communionem Dei in
Christo; 7. totius ecclesiae opulentia et quasi nova vita
e mortuis {Lih. IV. Cap. XV).

Denique sacramenta Novi T, non nisi duo sunt: bap-
tismus nimirum et coena dominica. Haec plenitudini
gratiae, quam in Christo habemus, significandae et ob-
signandae sufficiunt. Quum enim ad felicitatis nostrae
consummationem duo requirantur; primo ut absoluti a
criminibus, abluti ab immunditie nostra, per communi-
onem spiritus Christi ad novam vitam gratiae regenera-
mur; deinde ut in ista vita gratiae nutriamur; i.^ e.
sustentemur roboremur crescamus, donec promoveamur
ad vitam gloriae: utrumque nobis gemino hoe sacra-
menio sufficienter confirmatur {Lib. IV. Cap. XVI).

Nunc autem nobis breviter videndum est de iis fidei
capitibus, quae in opere yOec. Foed.quot; inveniuntur, et
salva foederis notione facile omitti possint, quae tamen
systemati suo ita inseruit cumque singulis huius parti-
bus tam arcte coniunxit Auctor, ut ea silentio praeter-
ire non possimus. Talia sunt dogmata Christi utrimque
naturae, satisfactionis, electionis et quae plura sunt, de
quibus singulatim nunc videamus.

Diximus supra, Auctorem pactum Patris et Pilii pro-
posuisse tanquam salutis nostrae fundamentum, in hoe
pactum Filium ut sponsorem se sistentem ad faciendam

voluiitatem Patris, acquiescentem huius promissioni cett.
Ex hac autem pacti s, foederis notione repetit Auctor
sententias suas de utraque sponsoris natura et de ipsius
sponsionis indole. Quoad primum: sponsor verus homo
esse debuit, ut legi pro nobis satisfacere posset. Idem
vero et Deus esse debuit; nam nemo praeter Deum po-
test nos asserere in veram libertatem [Lïb. II. Gap. lY.
§ § 2, 3 sqq. et § § 12, 13 sqq.).

Cum eâdem foederis s. pacti notione arctissime con-
iuncta ■ est notio saüsfactionis, quam spondendo in se
suscepit Eilius. Sponsor — ait Witsius — sponsor/oe-
deris vel festamenü dicitur Hebr. YII: 22 non solum
quia noUs spopondit nomine Dei; sed quia Deo pro nobis
spopondit, se eas omnes conditiones pro nobis impletu-
rum, quibus praestitis haereditas e testamento ad nos
perventura esset. Haec rursus satisfactie intelligenda
non est sensu Sociniano, quasi in eo solum consistât,
quod Christus omnia quae salutis nostrae causa ipsi a
Deo fuerunt imposita, plene fuerit executus idque pro
nobis, h. .e. nostro summo hono\\ sed in eo sita est,
quod Christus nostro loco ac vice nostra satisfecerit iusti-
üae divinae tam legislatoriae quam premii retributoriae
ac vindieativae, perfectissime implens omne ôty.uuof.ia rov
vdf.iov, quod lex alias a nobis requirebat ad immunitatem
a poena, et ad ius vitae aeternae. In hac, inquit //sa-
tisfactione non est ulla legis abrogatio aut derogatio aut
obrogatio aut surrogatio, sed explicatio y-ar mitizuav
Sufßcit ex Christi obedientia omnibus electis redimendis

propter dignitatem personae. Hinc tamen non sequitur
nos ab obediendi necessitate immunes esse. Satisfecit
etiam Christus iustitiae vindicativae dei patiendo. Per
totam autem vitam passionibus satisfecit pro hominibus.quot;
Quare reiicit Noster sententiam eorum qui distinguunt
inter poenas convincentes et compensantes, inter heUicas
et iudiciarias; compensantes et iudiciarias eas esse dicen-
tes, quas sustinuit Christus durante trihoria tenebrarum,
ceteras duntaxat convincentes et bellicas vocantes. Reii-
cit hanc ob causam verba Augustini: potuit Deus longe
alia via nos ad salutem deducere, imo verho aut nutu
redimere.quot; Sententiam suam firmat argumentis allatis
ex iis quae Apostolus docet de Dei iustitia Rom III: 25
alibi. //Justitiae, Ôiy.aioavviiç voce — inquit — non in-
telligitur tantum Dei veracitas et constantia in praesta-
tione promissorum antea per prophetas suos factorum;
sed significat rectitudinem illam qua Deus secundum le-
gem suam inflictis doloribus dignis manifestat meritum
et odium peccati, et quod se non deceat communionem
habere cum peccatore, dissimulata violatione gloriae suae.quot;
Hoc de sponsore sufficiant {Lih. IL Cap. Y et YI).

Restât et alia res. Witsii enim foederis notioni mag-
nopere serviebat, imo fundamentum universe eius syste-
mati praebebat decretum suum de electione Dei, quod
est in omni doctrina dogmatica pro praeclaro loco ha-
bendum. Accidit, quod ei rectam et sanam Pauli ver-
borum interpretationem vel explanationem subiicit Noster

adeo, ut eius veri amor nec non mere biblica ratio cer-

8 •

natur. Electionem ita describit: est aeiernum, Hierum
et immutaUle dei consilium de revelanda gloria gratiae
suae in certorum quorundam hominum salute aeterna.

Provocat ad usum Paulinum (Eph. I: 4, 5, 6; 2
Tim. I: 9; Eom. VIII: 28, IX: 11 y.ax hloy^v 7iq6-
3-taiq ê\'sov) in voce viQod^iati, quae significet propositum
aut praestitutum Dei. Exquisite hoc Apostoli vocabulo
notari certum firmum fixum dei decretum, cuius ipsum
nunquam poenitere potest; quodque aliunde non depen-
det, sed in solo dei beneplacito fundatum est Elec-
tionem hanc internam et consilii bene distinguendam
esse dicit ab electione externa facti, quae significet
actualem sequestrationem fidelium ab infidelibus per vo-
cationem efiicacem, quo sensu Dominus Jesus dicebat
apostolis suis Jo. XV; 19 ,/uXX eymnbsp;v^mg èx

TOV v.óoixov, Sm TOVTO /MGH Vluüg O y.óa/.ioc.quot; Neque aliter
electionem internam differre ab electione externa nj^i
quod haec sit illius demonstratio et executio. Audiamus
Nostrum hanc sententiam suam plenius exponentem,
semper non nisi cum scriptura loquentem. //Electio haec,quot;
inquit, //non est generale aliquod dei decretum, sed «jse-
cialis designatio certorum hominum in individuo, quos
deus haeredes salutis scripsit.quot; Neque id habendum esse

Conf. omnino doct. lamping , Pauli Apost. de Praedesiinaiione de-
cret. , Leov. 1858 , p. 18 , de vera significatione voc. TiQod^taémq. Eecte
laudat vir doct. et miM amicissimus hio et alibi (o. 1. pgg. 80, 57, 84,
183, 126). Witsii in toto hoe fidei placito ratiocinium et ipse sua
acuta interpretatione firmis ar^umentis probat.

decretum, quo tales homines salvantur, quales in fide
ac pietate sua persévérant ad vitae finem. //Nunquam
enim/\' inquit, //scriptura electionem describit, yxi deter-
minationem certae alicuius conditionis, per quam et sine
qua non obtinetur salus. Nullibi dicitur fidem a Deo
electam, aut libro vitae inseriptam esse aut aliquid simile,
sed quidem homines a Deo electos.quot; Provocat hie ad Eom.
VIII: 29, 30, ubi notât, non dici in textu: quales ta-
les, sed: quos illos, ad 2 Thess. II: 13 et ad usum voc.
o^f^f/v (cf. lamping, 0. 1. p. 30, 57), vocc. inQO \'/ßöviüv
(uiovliàv significat al aeterno (lamping, o. 1. pgg. 55, 84).
Quam luculentem locum haec witsii de electione dei ex-
planatio teneat in Oeconomiae foederum disquisitione sua,
nemo non facile intelliget, modo ad foederis gratiae indolem
attendere velit {Lil. III. Cap. IV, inprimis § § 3, 4, 8).

Eodem modo cetera ecclesiae dogmata, e. gr. voca-
tionis, iustificationis, adoptionis, sanctificationis, conser-
vationis et quae plura sunt, systemati suo inserit, iisque
totum argumentum illustrât. Sed ex ungue leonem. Ne
longius hac de re dicamus, haec silentio praeterimus.

Nunc autem, ad finem huius paragraphi, nobis ob veniunt
nonnulli viri docti qui non sine ullo iure disputant,
utrum witsii opus de Oeconomia foederum pro systemate
habendum sit nec ne i). Sunt, qui ei omnem fere ratio-

1) Ita schköckh, ypey, alü. Semlerus {ßinleitung in. d. dogm. GoUes-
gelehrsamkeit vor baumgarten\'s Imny. Glaubenslehre. 3 Bde., S. 119
sqq.) de Oeconomia Foed. witsii ita iudicat: /; es sey voll von eigenem

nem systematicam renuntient. Hi ad sententia-m suam
stabiliendam contendunt, nonnulla eaque, praecipua dog-
mata, e. gr. de scriptura sacra, de deo eiusque attribu-
tis, de creatione et de providente deo ibi non inveniri.
Et revera haec omnia in quovis systemate aegre deside-
rantur. Quae cum ita sint, tamen ne omnem rationem
systematicam Nostro denegetis, - caveatis. Nos equidem
hac de re ita iudicamus. Auctor, etsi nonnulla quae
hodie scripto quoque dogmatico contineri solent omise-
rit, tamen omnes eas partes, quae ad ipsum utrumque
foedus eiusque duplicem oeconomiam pertinent vel ex
iis consequuntur, arctissime ita inter se coniunxit, ut
totum pro systemate quodam theologico quodammodo re-
putari queat. Sed praevalent hic practica ratio et usus
religiosus. In quibus latet caussa, cur Auctor alia doc-
trinae sacrae capita passim tractaverit, alia rursus eaque
lectu dignissima hic illic inseruerit, quae quidem salva
foederis notione praeteriri possint, nihilominus tamen
rite hue afferuntur adeo ut Mbliea eorum ratio clariorem
in lucem prodeat. Hisce consentaneum est, nos in hac
disquisitionis parte primum egisse de ipso foederis syste-
mate, deinde vero locutos esse de iis quae systemati iu-
serta cumque eo arcte coniuncta sunt. Sed et alia erat

Nachdenken; entwickle viele Stellen der Bibel; nütze gute Hülfsmittel,
und sey eine bescheydene Einschränkung und Widerlegung der Cocceani-
schen neue Erfindungen u. Einfälle; daher auch viele Abhandlungen dar-
inne vorkämen, die in eine wissenschaftliche Glaubenslehre nicht ge-
hörten.quot;

caassa, cur witsius ita egerit. Nempe liunc habuit sco-
pum, non ut, ecclesia relicta vcl turbata, nova quaedam
et inaudita crearet, sed potius ut novitatorum audaciam
repudians interquc eos et Voetianos medium tenens eccle-
siam orthodoxam stabiliret eiusque dogmata olim om-
nium suffragiis recepta probaret, Hac de re (in Dediea-
tione Oec. Foed.) ita scribit: vEt quandoquidem doctrina
gratiosi foederis, quo homini peccatori restaurandae cum
Deo amicitiae modus ostenditur, illiusque foederis non
una dispensatie, malefaustum eridos pomum in Belgio
nostro factum est; adeo ut quaecunque ferme disputan-
tur, si prophetiarum explicandarum novam methodum,
et recentis philosophiae placita, non bono consilio in
theologiam instrusa, excipias, hue referri et possint et
debeant: hanc mihi inprimis materiam selegendam esse
existimavi. Sed quam ita tractandam susciperem, ut et
veritati hactenus in ecclesiis traditae atque creditae sua
constaret sarta tecta incolumitas, et in illius defensione
nihil procaciter, nihil acerbe, nihil denique contra cari-
tatis leges-ageretur.quot; Quod ad singulas res attinet, quae
hoc opere continentur, has omnes, quantum potuit, me-
thodice ac clare exposuit, obscurioribus scripturae locis
lucem passim foenerans vim ^hrasium sollicite scrutatus
est. In quibus Auctor placido procedens gressu, a claris
ac confessis ordiens et assertiones suas continua conca-
tenation« nectens paulatim ad abstrusiora progressus est,
omniaque ita proposuit et composuit, ut unum organi-
cum quid prodiret. De ipsa methodo foederali et de

ratioae qua eas res quae ad religionem pertinent in sys-
temate suo proposuit, in Epicrisi infra uberius videbimus.
Jam vero id tantum monemus, witsium in exponendis
rebus theologicis nulla auctoritate nisum, suam ingressum
viam, theologiam foederalem, quae Cocceio auctore florere
inceperat, multis vitiis et incommodis, quibus adhuc pre-
mebatur libérasse. Quo facto, quantum de theologia bi-
blica provehenda apud aequales et posteros meruerit,
nunc nobis videndum est.

§ 3.

Be emendata a witsio theologia foederali.

I. Primum hic nobis attendendum est ad rationem
qua witsius concinno ordine et nexu singulas partes con-
seruerife, adeoque totum suum systema composuerit, ut
foedere operum semel rupto et abrogate statim foedus
gratiae exposuerit. cocceius contra foedus operum funda-
mentum totius systematis constituons, alterum foedus
scil. gratiae sub forma abrogationis foederis operum tra-
diderat. Docuerat, foedus operum Dei semel cum homine
ictum nullo modo unquam solvi potuisse, sed vim habere
aeternam; hominem autem post lapsum, beneficiis foede-
ris peccato amissis, obnoxinm comminationi ex lege foe-
deris manere, Deum autem misericordem viam aperuisse,
qua in eius communionem homo redire posset. Commu-
nionem illam plane demum restitutam esse nonnullis

abrogaüonihm s. antiquationibus s. abolitionihus, quarum
has quinque enumerat. 1 quoad possibilitatem vivicandi et
iustificandi per peccatum. 2. quoad damnationem, per
chkistum in promissione propositum et fide apprehensum.
3. quoad terrorem sive efßcientiam metus mortis et ser-
vitutis, per promulgationem Foederis Novi, facta peccati
expiatione. Qua constituta, ii qui redempti sunt, sunt
sub lege Eedemptoris, Ita ut eadem lex, in redemptore
abolita ut lex peccati, fiat lex servatoris, et iustitiam
addicat iis qui sunt ipsius. 4. Quoad luctum cum pec-
cato, per mortem, corporis. 5. Quoad effecta omnia, per
resurrectionem e mortuis. ISfegari interim nequit, cocceium
ita agendo intimum nexum, quo singulae s. scripturae
partes inter se coniunctae essent, indicari voluisse; atta-
men hac in re plus suo ingenio quam veritati serviisse
iudicandus est, Witsius autem solam priorem, quam
statuerat cocceius , abolitionem divinam accipit Sed
in ceteris antiquationibus a cocceio quam longissime abiit.
Haec enim dubia contra ceteras illas quatuor abrogationes
movet: a. //Omnia,quot; inquit, quae hie recensentuï perti-
nent ad foedus gratiae: foedus autem gratiae antiqua-
tionem foederis operum non facit sed supponit.quot; b. Foe-
dus gratiae non est obrogatio Foederis operum, sed con-
formatio illius, in quantum Mediator omnes conditiones
foederis implevit, adeo ut iuxta Foedus operum, cui a
mediatore satisfactum est, fideles omnes iustificentur.

Vid. supra pgg. 101, 102.

c. Eadem lex, quae homini integro (sub foed. Opemni) erat
praeceptum ad vitam et homini peccatori est lex peccati,
addicens eum dominio et reatui peccati, in redemptione
fit rursus lex spiritus vitae. Omnis mutatio in statu ho-
minis est, nulla in lege foederis operum, quod nullo
modo aboletur, nisi eatenus quod homini impossible fac-
tum sit propriis operibus suis vitam consequi. Ex quibus
omnibus concludit et iudicat witsius, melius de hisce re-
bus tractari, sub titulo de fructihus effecüs foederis
gratiae, quam sub titulo de abolitione foederis Operum.
Itaque accurate Noster inter utrumque foedus e S. Scrip-
tura distinguendum- esse dicit (lÄb. I. Cap. IX adßnem).

II. In alium quoque errorem inciderat cocceius, tres
non duas foederis gratiae oeconomias esse statuens. Sed
haec falsa opinio fluxa erat e falsa Auctoris opinione de
tertia E. Operum antiquatione supra allata, in qua uni-
tas V\'. et N\'. T\'. eorumque differentia cernendae essent.
Duplicem nempe in foedere gratiae distinxerat oecono-
miam, alteram exspeetationis Christi, alteram christi
revelatT, quarum illa per tempora arvte legem et sub lege,
haec aetate Christi £vadQy.ov procedat. Ita nactus erat
tres periodos s. dispensationes E. Gratiae: 1) sub pro-
missione, ante legem, quam promissionem merae gratiae
et libertatis fuisse contenderat, sine ullo iugo ac legis
accusantis onere; 2) sub lege, ubi volebat incipere Vetus
T.; 3) sub euangelio, ubi incipit Novum Hanc dis-

De hac tripartitioue foederis Gratiae witsius in Dedicat. Oec. Poed.
et huius operis Lib. III, Cap. III, pag. 218, ita-. h Non tanti est ob-

tinctionem witsius totam subvertit his observationibus.
In priorem Cocceii periodum demonstrat, patres ante
Mosen non fuisse gavisos plena libertate, sed revera le-
gis iugo subiectos; eos nempe non tantum habnisse le-
gem naturalem, sed et victimas lege, i. e. a Deo prae-
scriptas; iisque fuisse sacrificia hilastica pro peccatis, ut
et circumcisionem quae etiam esset iugum. Quoad se-
cundam periodum, i. e. legis s. Veteris T. attinet, coc-
ceius haec argumenta protulerat: 1. voluntas et propo-
situm dei fuit dandi populo suo haeriditatem terrae Ca-
naan. 2. F. V. initium sumsit ab exodo ex Aegypto et
monte Sinaï. His witsius ita respondit: //arcte nimis
Yetus T. circumscribere videntur, qui id sola destina-
tione terrae Canaan in pignus coeli definiant. Sane e
Y. T. haereditas terrae Canaan data fuit Israeli. Yerum
non absolvit hoc integram Y. T. naturam, quae in pro-
positione typica coelestis haereditatis constitit et omne
illud involvit quod servitutem typicam importât, et abo-
lendum introductione T. Novi est. Porro promissio ter-
rae Canaan non est facta ad montem Sina, sed 430 an-

servatio illa de triplici Foederis Gratiae oecoaomia, ut tot praelectionibus
aoademicis, tot sermonibus ecclesiasticis, tot libellis, qua Latio, qua ver-
naculo sermone, scriptis inciücari debuerit, qTiasi in ea omnis eruditionis
theologicae prora atque puppis consisteret. - - Non esset haec diver-
sitas tanti momenti, ut propterea vadimonium deserere debeamus, se in
sola temporum supputatione consisteret. Verum quum immane admodum
inter Oecono?nias hasce discrimen statuatur, van ah re erit cogitata haec
examinare.quot;

nis ante i). Quoad substantiam legis moralis et ceremo-
nialis attinet, earn quoque fideles Patres habuerunt.
Quod ita probatur. Quum enim decalogus, qui princi-
pem praeceptorum foederalium partem facit, quoad sub-
stantiam suam priscis quoque Patribus, ut Dei foederatis,
in normam gratitudinis ac novae vitae datus sit; non
potest absolute negari foedus illud cum Veteribus quoque
pactum esse. Ex quibus omnibus liquet, non posse ex
allegatis locis demonstrari, Vetus T. ab exodo ex Aegypto
vel monte Sina primum initium sumsisse et multo tutim
et Scripturarum analogiae convenientius receptae opinioni

Cf. qaae hac de re pro uaitate utriusqac Gratiae foederis ita scrip
sit o. ]. p. 213: probe est observandum diversitatem Veteris et Novi T
non in promissa collocandam esse haereditate, quasi Veteri T. addicatur hae
reditas terrae Canaan, Novo T. haeriditas coeli. Nihil cogitari potest
quod minus accuratum sit. Addictio haereditatis coelestis est ex Testa-
mente gratiae absolute considerate, quod sub quacunque Oeconomia unum
invariatumque manet. Sed eadem haereditas diversimode proponitur, in
Vetere Ï. sub umbris, et in quadem eius periodo, sub pignore terrae
Canaan, et ut parenda aliquando morte testatoris; in Novi T. dilucide,
sine pignore, cui aliquo modo serviendum sit, et ut iam parta Testatoris
morte. Prommissio communis salutis, quae in Christo est, sive patribus
olim facta sit, sive nobis fiat hodie, non pertinet ad V. vel ad N. T.
qua talia ; sed ad Test, gratiae absolutae. Diversitas testamentorum est
in diversa dispensatione et propositione eiusdem salutaris gratiae. Quid-
quid in illa dispensatione typicum fuit et connotans imperfectionem ac
confessionem nondum soluti Xvtqov, id ad Vetus T. pertinet. Quidquid
redemtionem actu praestitam consignificat, id Novo T. proprium est. Sine
huius rei proba animadversione fieri non potest, ut utriusque T. naturam
accurate cognitam habeamus.quot; — Eodem sensu viteinamp;a Vetus T, no-
minavit tempus ènayytXlaç, Novum T. tempus tvayytXlov, In illo
regnabat spes, in fides.

insistere.quot; Ita witsius sententiam suam pro duabus foe-
deris gratiae dispensationibus recte contra cocceium dé-
fendit ac utriusque discrimen acute tenet {Lib, III. Cap.
III, § 16 sqq).

III. Sed haec quaestio tum demum recte intelligitur,
quum cognitam habebimus aliam quandam Cocceii sen-
tentiam, quae est de preüo quod Veteri Testamento in
F. Gr. tribuendum sit. Cocceius tantum abfuit a Veteris
et Novi T. discrimine plane solvendo, ut potius ad hoc
plus iusto extollendum, illud nimis deprimeret. Quo fac-
tum est, ut negaret, priscis sub priore dispensatione
fidelibus collata esse vera et permanentia bona, ipsamque
sulutem non fuisse ipsis re ipsa patefactam. Alia, quae
fidelibus sub V. Test, existimabat cocceius defuisse, haec
sunt: cireumcisio cordis, inscriptio legis in corde, remissio
peccatorum, adoptio, conscientia tranquillata. Denique
subiecti fuerunt (secundum cocceium) angelorum domina-
tioni, metui moriis, irae et maledictioni dei. Has autem
hypotheses witsius cum modestia respondens singulas
singulatim réfutât. Haec omnia hic narrare longius esset.
Una tantum pro omnibus stet, nempe quae omnium
princeps et caput est, qua witsii eruditio ac moderatio

II Nunc nobis res est cum fratribus, quos aestumamus in Domino ;
ita tamen, ut potior semper sit sacra Veritas. Litem e lite sine caussa
serere, bene vel tolerabiliter dicta in sequiorem sensnm torquere atque ita
torta invidiose traducere nostrum non est, neque cuiusquam Christiani
esse debet. Non est id faciendum in hostes, nedum in fratres.quot; His
verbis Noster incipit dispntationem de hac re. Vid, Oec. Foed. Lib. IV,
Cap, XII, pag. 592. Ed. 2.

optime cognoscuntur, nempe ea sententia quae est de
rij drpéati et t^ naQSOfi rcüv duaQriwv. — Constat cocceium
docuisse, ante Œristi adventnm veram remissionem pec-
catorum non fuisse, aut, si fuisset, vim in animis non
habuisse. Cui consequens fuit, ut discerneret inter xi]v
TiaQsoiv et Tijv acp^aiv, per banc intelligens earn peccati
condonationem qua Deus satisfactum suae esse iustitiae
per Christum declarat et causam iuris ad vitam actu iam
exstare pronunciat, peccatum deletum dicit, chirographum
discerpit, et denique apocham dat. Contra nuQiaiv notari
vult transmissionem, praetermissionem, dissimulationem,
per quam fit, ut Deus non puniat peccata, neque ani-
mum ea exigendi a peccatore habet, ita tamen, ut non
declaret sibi esse satisfactum, sed contra reservet sibi
ius compellandi peccatorem, hoe est commonefaciendi de
debito nondum expuncto et exigendi ab ipso chirogra-
phum. Hoe a scriptura vocari naqitvai cui respondeat
irmn silere Ps. L: 21. Ita cocceius in Foed. § 339,
Summ-Theol. cap. 51: § 11 alibi.

Huic wiTSius ita respondit. Primum observât, in summa
rei non posse esse controversiam, modo id constet reatum
peccatorum non ita incubuisse fidelibus, ut illi, supposita
Christi sponsione, ad eum in propria persona luendum
compellari potuerint. Addit porro, illam controversiam
fundamentum in scriptura non habere, neque e verbis
nuQËGtwQ y-ai drpsa(coç distinctionem illam demonstrari posse.
Nam ucptaiv adscribi fidelibus ante actualem peccati ex-
piationem (Lcvit. V : 10), et sic passim. Neque proba-

tum esse, Trâçtaiv notare praetermissionem. dissimuiatio-
nem, sileniiam. Ubi cocceius dixerat, to nuQitvai respondere
Tio U^^inn silere, witsius ei respondet: //dicit id quidem
Vir Doctus, verum non probat. Adducit Esth. VII : 4.
Sed siluissem ibi significat: impunitam dimisissem isiam
iniuriam: sed taciti me submisissem indignitati illi,
neque ulla peti tione raea Regi facessivissem negotium.
Quod ad nuQiaiv nihil facit.quot; His aliis pluribus argu-
mentis witsius cocceio contradicit, et ad linguae hebraeae
indolem provocans, demonstrat translationem peccati esse
oblationem eius; etenim voc. quot;T\'^yn transire fecit ori-
ginem suam petere ex opposite njj*? collocare coram se
quod elicitur, quando Deus peccata vindicat, adeoque
ex adverse significare condonationem peccatorum. Conclu-
dit witsius his verbis: //tanti non esse decantatam illam
distinctionem, ut illius verbis et academica pulpita et
suggestus ecclesiastici, et typographorum praela, tot iam
annos calefieri, et incertum vulgus in contraria studia
scindi debuerit.quot; Cocceius ad sententiam suam stabili-
endam provocaverat ad Act. XIII : 39; sed witsius ei
obiicit, ibi non esse oppositionem T. Y. et N. sed in-
ternae communionis Christi et externarum ceremoniarum ;
illius autem communionis Christi etiam sub Y. T. partici-
pes fuisse fideles, extra controversiam esse. CcccElus
denique pro sua sententia attulerat locum Hebr. X : 18
coll. Rom. III : 25, et, e more suo verba plus faciens
significare quam revera significare possunt, totam doc-
trinam de Testamentis ex maie intellecta comparatione

Paulina sumserat. Sed \'witsiüs : u d(psaia}ç vox sensu
iransmissionis peccatorum fidelium N. T. semel exstat Hebr.
X : 18, sed semel duntaxat quod sciam. Alias frequenter
arfiaiç antiquis patribus adscribitur. Quum ergo Scriptura
frequenter doceat Veteres Patres remissione peccatorum
gavisos esse, et, vel semel, vel raro, remissionem, cum
annexa quadam limitatione, N. T. contra distincte a V.
adscribat, non videtur prudentiae cbristianae esse, toties
negare, remissionem sub V. T. fuisse.quot;

Ita witsius. Ne autem miremur eum tam copiose de
hac re contra Cocceium disputasse, nos recordemur necesse
est, quaestionem hanc de V\'. T\'. pretio arcte coniunctam
esse cum eius sententia de pretio legis mosaicae s. decalogi
universe spectata et speciatim de usu quem tribuit diei
dominieae, de quibus omnibus cum coccBio disputavit
witsius.

IV. De deealogo et de die dominieo.

Cocceius, licet magnam prae V. T, praestantiam tri-
buendam esse Novo T. existimaret; tamen ad utriusque
oeconomiae veritatem conservandam docebat, decalogum
realiter diversum esse a //foedere operumquot; et re ipsa
foederi gratiae consentaneum, adeoque eius praecepta ad-
monitionibus Apostolorum sub N. T. aequiparanda. Quo
tamen facto, Ille Vir discrimen quod prius inter utram-
que foederis Oeconomiam praedicaverat, nunc, omni
historica ratione neglecta, prorsus sustulit, dogmatismi
cupedine ductus. Contra witsius hac de re meliora co-
piose docuit.

Quae hue redeunt. — Quaerunt an leges, quatenus
pér Mosern populo israëlitico datae sunt, perpetuae sint
obligationis, quae ad nos Christianos quoque extendatur?
Respondit witsixis : u quum Decalogus contineat legis
naturalis summam, et quoad suhstantiam cum lege natu-
rali una eademque sit, eatenus universalis et perpetuae
obligationis est; non solum quia praecepta eius rationi
consentanea sunt, sed et propter auctoritatem iubentis.
Neque Christus eam abrogavit. Attamen lex sub V. T.
oeconomia lata abrogata est in sua o/sffft foeäerali\'.
quoad rigorem, quoad maledictionem. Usus legis igitur
est vel absolutus, quia est icon verae virtutis, vel relatus
ad certam hominum conditionem «iïa^wmque.quot; Explicatur
ab Auctore Exod. XIX: 5, 6 adeo, ut Deus iis verbis
ab Israele non existimetur stipulari obedientiam omnibus
partibus gradibusque perfectam, ut conditionem foederis.
Nam tum tota haec propositie nihil aliud fecisset nisi
intimatio inevitabilis maledictionis. Quandoquidem isti-
usmodi perfecta observantia homini peceatori, imo etiam
regenito et sanctificato plane est impossibilis. Sed sti-
pulatur Deus sinceram, licet non omnimodo perfectam
praeceptorum suorum observantiam. His praemonitis su-
perstructa est altera haec quaestio: utrum foedus super
Decalogo facto habendum sit foeäns operum, an vero
foedus gratiae? Cui respondet: neutrum formaliter, sed
foedus sincerae pietatis, quod utrumqve illud supponit

Cf. Mise. Sacr. Tom. IT, pag. 738 seqq.

Illud enim pactum foedus operum non esse potest, quia
Deus (uti iam dictum) non est, pro conditione foederis
huius, ab Israele stipulatus perfectam obedientiam, ut
causam iuris petendi mercedem; sed slnceram obedientiam
ad demonstrationem reverentiae et gratitudinis. Sed car-
nales Israëlitae ad consilium Dei non, uti oportebat,
attendcntes, a vero huius foederis sensu aberrarunt et
amplexi illi sunt ut foedus operum, atque ex eo quaesi-
verunt iustitiam suam. Neque tamen fuit formaliter
foedus gratiae eam ob causam quia non promisit aut
contulit, sicut illud, vires ad obediendum. Neque dccem
veria sunt proprie formula foederis. Nam quum foedus
proprie dictum in mutua conventione consistât, id quod
proprie formula foederis est, mutuam illam conventionem
continere debet. Sed decem verba habent duntaxat
praescriptionem officii, munitam hinc comminationibus quae
desumtae sunt e foedere operum -, illinc promissis quae
ad foedus gratiae pertinent. Verum qua instrumentum
foederis verba Decalogi viam monstrant ad aeternam sa-
. lutem, sive continent conditionem potiundae beatitudi-
nis. Idque tam sub foedere gratiae, quam sub foedere
operum. Verum hoc discrimine: quod sub foedere ope-
rum exigatur haec conditio praestanda ab ipso homine:
sub foedere gratiae proponatur ut praestanda vel praesti-
ta per mediatorem. (LH. IV. Cap. IV)

Haec omnia conferri debent cum iis quae brevi et dare de hac re
Noster disputât in Tmst des Heeren m. s. w. pgg. 291 — 293.

Quod Sahhaü celebrationem attinet, witsius (uti su-
pra vidimus) docuit, quarto Decalogi praecepto homi-
nem septimo quovis die ad cessationem operum et iuxta
Dei exemplum ad vacandum cultui divino obligari. Sed
cocceius contra, uti totum Decalogum potius ad P. gra-
tiae quam ad F. operum referebat, ita et quartum prae-
ceptum illi aptandum esse docuerat. Discrimen fecerat
inter sabbati legem ceremonialem et moralem Docuerat
porro, illam abrogatam esse per novum foedus, hanc
contra manere; illam solis Israelitis in deserto versanti-
bus datam esse ut ab operibus se abstinerent, hanc vero
etiam foederis gratiae fideles spectare et praecepto de
vero sahlato continere; veram autem sabbati et moralem
significationem esse tempus omne, quod Beus homini tri-
luit post absoluta opera ipsius, quibus homo utitur, sane-
tifieandum esse. Statuerat igitur, nequaquam ad veram
sabbati notionem pertinere, quovis die septimo ab opere
homini abstinendum esse. Ex iis denique consequi —
quod ad ecclesiam christianam, quae morale tantum
ceptum a Deo accepit — nihilo Christianis incumbere
praeceptum ab opere cessandi die definite, iisque potius
omni vitae die a malis operibus abstinendum ut et Deum
fide et gratiarum actione celebrandum. Magni tamen ec-
clesiae interesse putaverat, ut ad Dei glorificationem et
ad congregationes religiosas observandas unus dies prae
ceteris conservaretur. Ad hanc sententiam stabiliendam

Vide supra pag. 100.

Cf. WITSII, Twist des Ileeren m. s. w. pgg. 295—298.

cocceius provocaverat ad Gen. II: 3 voc. Ts^\'^ facere,
quod significet conmmmationem restaurationis et distinc-
tissimum sit a consummatione creationis, versu primo
memoratae. Haec ita interpretatus erat : coelum et terram
perpulcre a Deo consummata die sexto, sed foede a Sa-
tana homineque vitiata fuisse. Hinc novum laborem die
septimo Deo natum esse, ut ita vitiata et corrupta resti-
tueret ac de novo consummaret. Itaque Deum hoe eo-
dem die promissionem Mediatoris dedisse, adeoque reve-
ra laborem fecisse; quae postquam peregerit Deus, ipsum
in hoe opere ultimo suo acquievisse, quam quietem labori
illo succedaneam sabbati fundamentum esse.

His omnibus witsius reiecto discrimine inter sabbati
legem ceremonialem et moralem, ecclesiae orthodoxam
de die dominico sententiam tenens, ita respondit, ut
demonstret: primo probabilius esse Adamum ipso creati-
onis suae die non peccasse; deinde consummationem,
Gen. II: 2 memoratam, non esse restaurationem mundi
per promissionem Messiae, verbum ntï\'j; reddendum esse
per plusquamperfectum, non per perfectum, verbo autem
n^y vs. 3, non notari reformationem per gratiam, sed
nihilo hic differre a synonymis etnbsp;ut pateat e

Gen. I: 26 et Zach. XII: 1; itaque in verbis Mosis
non reperiri lalorem illum Dei quo omnia e lapsu sep-
timo die restauraverit. Neque magis inibi reperiri qiàetem
ab illo opere restaurationis, quae quies sabbati funda-
mentum sit. Absurdum enim esse dictu, Deum facta
promissione Messiae iam quiescere ab opere reformatio-

nis gratiosae universe, quandoquidem ilia promissio pro-
phetia esset laboris, certaminum et mortis denique Christi,
quibus demum rebus reformatio ista impetranda et absol-
venda esset. Denique scripturam disertis verbis, sc.
Exod. XX: 21 quietem Dei ab opere primae creationis
sex diebus • peractae Sabbato ut fundamentum substernere.
Cui disputationi suae Noster finem Us imponit verbis:
/-/quae quum perspicua sint, satis, ni fallor, patet, viam
tritam regiamque longe tutiorem esse nova ilia et sale-
brosa, quam Viro docto, cuius sententiam nunc exami-
navimus, calcare libuit

V. Witsii de simpUciore agendi ratione in rébus typo-
logieis et propJieticis cogitationibus.

Witsii biblica in theologicis tractandis ratio magnopere
in lucem prodit eo, quod cocceii aliorum que nimiae
typophiliae acriter sese opposuit. CoccBius seil., ductus
desiderio nbique in s. scriptura Christum inveniendi, in-
dolem Veteris T. prorsus neglexerat. Quum ad discrimen
quod ipse prius inter diversas utriusque foederis oecono-
mias agnoverat, non satis attenderet, multas res, quae
mere historici argumenti sunt, ad ecclesiam q.d. Novi
Testamenti retulerat. Ex his secuta est alia quaedam
eius hypothesis de propletiis. De his enim statuerai
,/quod signent ordinem rerum gerundarum in mundo,
per quas adventus Christi in carne appropinquans debeat
cognosci.quot; Existimabat omnes sermones propheticos ad

1) Haec omnia legere snnt Oec. Toed, pgg, 69-77, Ed. 3,

ecclesiam spectare et aptissime adstringi posse ad cerla
ecclesiae tempora divino consilio descripta, Statuerat
praecipue duo tempora illustriora inveniri quae sunt :
tempus mani/esiationis Messiae in carne, quo spectent
prophetarum vaticinia inprimis Mosae, quem typnm
Christi fuisse, — et tempus eonsummationis saeculorura
Priori tempori snbiccerat signa sex, posteriori signa sep
tem, quae praesertim produxerat cx Apocalypsi Johannis
Ideoque epistolas, quae Christi nomine ad septem mino
ris Asiae ecclesias exaratae sunt, propheticas esse con
tenderat et totitis ecclesiae catholicae per septem suas pe
riodos mysticam descriptionem ordine continere.

His autem falsis magni Viri opinionibus motus witsius
calamum suscepit ut alios melius erudiret, quod sua
eruditione ac modestia, multis applaudentibus perfecit,
libro. Misc. Sacr. Tom. I, cui titulus est: de sensu epis-
tolarum apocalypticarum. Eem funditus tractans per
quinque capita, primum déformât, uti in caeteris agera
solebat, varum controversiae statum, deinde argumenta
enumerat pro sensu prophetico et pro sensu historico,
porro ostendit argumenta pro sensu prophetico parum
esse valida, denique indicat sensum propheticum multis
incommodis premi, adeo ut historica interpretatie tan-
quam unicc vera resultet. Quibus disputandis non solum
in theologia biblica, quae ei erat, sibi constitit, sed et
coccEii systematis fundamenta labefacere quodammodo vi-
detur Attamen ipse non omnem rationem typicam reia-
Vid. SCHEÖCKH 0. 1. Th. VIII, 546: «In seine vorzüglich merk-

cit. Sed videbat, noinmllos pugTiare, epistolarum illarum
argumenta non minus propbetica esse quam argumenta Sep-
tem sigillorum et Septem tubarum, quibus etiam singulae
ordine respondeant; eosque contendere, ecclesias illas
Asiae non tam in se considerandas esse quam ut emllemata
et typos totius ecclesiae clristianae in septem distinetis
sibique ordine succedentibus temporum periodis. Itaque,
quum variae hac de re exstent sententiae, summam con-
troversiae hue redire dicit : Hoc est, inquit, quod quaeritur :
an epistolae apocalypticae historicae dogmaticae atque hor-
tatoriae sint, statum ecclesiarum Aslaticarum, prout tunc
erat, enarrantes, cum hortationibus, comminationihus, pro-
missionihus statui isti convenientihus, ad eundem modum,
sicut et reliquae epistolae apostolicae; — an vero prople-
ticae, allegoricae, emhlematicae, vaticinantes de futuro
ecclesiae statu, sicuti Septem sigilla, ac ceptem tuhae, qui-
lus Septem, hae epistolae in prophetiis atque allegoriis suis
respondeant. — Witsius ac plerique theologi interprétés
vulgo prius, cocceius eiusque sectatores posterius statuunt.
Suam sententiam ille inprimis firmat iis quae de typo-
rum usu in medium fert, de quibus solis nunc nobis
sermo est. „Nequaquam,quot; inquit, licet allegorias,
typos, symbola, aenigmata propbetica nobis iniaginari,
ubi pericopae alicuius verba plana, historia evidens;
sensus simplex est; neque Dens vel ibi vel alibi docet.

wardige Abhandlung (« de sensu epist. apocalypt.quot; in MiBC. S. Tom. I),
indem sie einen Grundpfeiler der coccejanischen Erklärungsmethode un-
tergräbt, macht er in der That das ganze Gebäude wankend.quot;

volnisse se planis illis verbis atque evident! historia aliurl
quid abstrusius et quod longe post futurum est adiim-
brare.quot; Eodem sensu alibi {Oec. Foed. Lib, IV. Cap. VI,
§ 8): //In omnibus/\' inquit, //caute agendum est, ne
mysteria fingamus e proprio corde nostro. Iniuria Deo
et ipsius verbo fit, quando nostris inventis deberi volti-
mus, ut sapienter aliquid dixisse vel fecisse videatur.quot;
// Attamenquot; — ita pergit — // tolerabilius eum peccare
existimem, qui Christum se videre arbitratur, ubi for-
tasse sese non ostendat, quam qui eum videre renuit,
ubi se clare satis offert.quot; Reiicit Noster consuetudinem
eorum qui ubique typos inveniunt, contra monet, nefas
esse dicto alicui scripturae, praeter sensum simplicem,
qui sua se sponte attento lectori pandit, sensum typicumnbsp;|

et aligoricum attribuere, nisi certis rationibus constet,
voluisse Deum ut res quae primum verbis istis exponitur
alterius rei typus ac figura esset. Ut ergo sciat aliquid
esse dlXtjYonnviiiifn\' ac typi rationem habere, rem fusius
explicat et has quinqne regulas s. leges componit. Typi,
inquit, tum demnm adhibendi sunt: primo, ubi Dens
diserte testificatur, se aliquid in ulterius rei typum or-
dinasse, Sic serpentem aeneum a Mose exaltatum Chris-
tus de se ipso in crucem evecto interpretatur. — Secundo
ubi Deus id de re aliqua non ita speciatim as\'serit, sed
tamen de eo rerum genere id testatus est, sub quo haec
res ut species continetur. Verbi gratia, de ceremoniis
Mosatcis in genere constat, eas esse umbras rerum futu-
rarim quarum corpus Christus est. •— Tertio ubi Deus

sapienti allusione ad res magis materiales deducit nos in
cognitionem rerum spiritualium. Ita adspectabilis huius
mundi creatio typus est novae creationis fidelium et con-
stitutionis ecclesiae. ■—\' (Quarto, ubi argumentationis suae
modo aliquid typicum esse innuit aut supponit. Hue
refer endi sunt typi Sarae, Ilagaris, Melchizedeelii, etc. —
Quinto denique si aliquid de re quapiam praedicatur
quod in ea vel non vel non plene verificetur, cogitandum
est de antitypo. ld enim in interpretatione scripturarum
fixum ratumque est, in sermone Dei nullum verbum
frustra positum esse. Quando autem ea quae subiecto
alicui insunt longe infra divini sermonis magnificentiam
subsidunt, de alio subiecto cogitancli necessitas nolis im-
ponitur, in quo praedicata omnia plenissime verificentur.
Huius rei exemplum Paulus suppeditat Hebr. II : 6-9.

Nunc autem, si nos statim indicium adiicere velimus
bis, quas tulit witsius, legibus de interpretatione typi-
ca, vehementer quidem eum laudamus ob ardorem quo
quatuor priorilus regulis verum et genuinum sensum
omni s. scripturae loco contra aliorum ludibria tuetur 3
tamen non minus Nostrum vituperamus, secundum quin-
tam s. ultimam regulam vocabula significare aliquid con-
tendentem quod propria vi non notant sed quod repetunt
aliunde scil. ab interprété (e gr. witsii) de Deo dogma-
tibus. Igitur non assentimur Witsio dicenti : // id unum
pro allegorica epistolarum apocalypseos interpretatione dici
posse videtur, quod non omnia quae iis continentur in
ecclesiis Asiaticis compléta sint; unde iuxta legem quin-

tam nécessitas exsurgit de alio subjecto cogitandi.quot; Warn
tale e necessitatis notione argumentum, tale argumentum
quod a fortiori vocari possit, minime admittendum esse
nobis videtur; reiicimus ergo quintam regulam. Sed et
ipse WITSIUS sequenti exquisitionis suae parte palam pro-
fessus est ne hanc quidem regulam aeque minus ac cete-
ras leges in Apocalypseos epistolis locum habere. Ita
hypothesi cocceii reiecta, historicum epistolarum sensum
magnopere laudat witsius. — Sed non hic solum, ve-
rum alibi quoque nimiam theologorum typophiliam per-
stringit. Sic in Irenaenm {Misc. 8acr. II, 196) qui his-
toriam Loti uxoris, in statuam salis mutatae, ad ec-
clesiam Christi retulit, „Yah,quot; iuquit .quanti est sa-
pere! Unde tandem non extundentur mysteria!quot; — It^-
que grammatico-historicam interpretationem adeo promo-
vere studens, theologi biblici officio recte fungitur.

Ita witsius ea, quae inter cocceium ac eorum adversa-
lios disputari soient, luculenter et accurate proposait i).

EPICRISIS.

Ad finem huius disquisitionis ubi advenimus, quaeri-
mus ntrum witsius iure appellandus sit theologus hiUicus,

\') Cf. Bt,Digt;Eus, 0. 1, II, pag. 1143,

nec ne; deinde quid in eo sit laudaudnm, quid vero vi\'
iuperandum. — Cui quaestioni si recte respondere veli-
mus, meminerimus necesse est quid de indole temporis
quo vixit Noster et de loco quem inter aequales suos
obtinuit iam supra diximus, spectemus inprimis accura-
tius theologiam foederalem, quam cocceius in patria
nostra introduxit, witsius vero emendavit et consum-
mavit. Num theologia foederalis habenda est pro theo-
logia UUica^ Negamus. Concedimus quidem, a N. T.
scriptoribus et in epistola ad Hebraeos necessitudinem
quae exstat inter Deum et hominem sub imagine foede-
ris inter utrumque initi saepius proponi, eodem fere mo-
do, quo prophetae aliis locis figuratas adhibere soient
locutiones, quae non proprie accipiendae sunt: attamen
his aliquod systema theologicum, quod non nisi propria
dicta continere debet, minime superstrui posse contendi-
mus. Deinde, magnum interest discrimen inter theologiam
biblicam et earn quae dicitur foederalis. Theologia enim
hlhlica, qualis hodie intelligitur, hoc sibi propositum
habet, ut ope historiae indicare et exponere studeat quid-
quid varii variorum temporum homines de Deo, de ho-
mine, sive mundo, de utriusque communione i. e. de re-
ligione unquam cogitaruut et scriptis prodiderunt, eorum
enuntiata e varia cuiusque hominis vel aetatis indole in-
terpretari, adeo ut eorum sententiae plene reddantur et
res historicae recte tradantur, sine ulla rerum facto posi-
tarum contortione.

Theologia contra foederalis quae olim fuit, banc me-

thodum philosopho-historicam prorsus neglexit. Contrarium
enim historiae indoli est — uti theologi foederalistae
agere solebant primum tractari utriusque foederis gratiae
essentialia, postea demum historica seil, diversas eorum
oeconomias; quia enim ex Us solis illa cognoscuntnr, re-
rum ordo ita mu.tandus est, ut res historicae potius dog-
maticis praecedant. Contrarium etiam historiae indoli est
ut in theologia foederali proponi solet •— Christi perso-
nam, quem Novi tantum historia exhibet, iam antea
in V. T. ubique velle inveniri, et omne id quod m kóym
if aûçxco proprium est ad róv loyov uaaQv.ov referri. Con-
trarium denique historiae est, nulla diversitatis hominum
vel temporum ratione habita, s. Scripturae dicta promis-
cue adhibere. In hac tamen re multi theologi, inter quos
et wiïsiijs, non sine prudentia et modestia egerunt, utcn-
dis typis et allegoriis quorum exemplum dederant Jesus
Apostolique. Sed haec typorum theoria ex inspirationis
dogmate arcte nexa, quâ, si recte adhibeatur, humanae
res gradatim ad perfectiora progredientes luculenter pro-
ponuntur, saepe modum superavit et a vera interpretatione
quam alienissima fuit, Quibus igitur dum theologia foe-
deralis a ratione lihlica longe aberrabat; tamen in aliis ei
conveniebat, ob eamque rem magnopere laudanda est.
Quod nobis e sequentibus patebit,