qüatenüs ea eefici potest ex ejus qui apud
evangelist as inveniuntue seemonibüs,

, MÏÏOIOOJ0[!£IiT-ODI00t|0.inW

«ttxamiTï

ïmm M lAMMÎ^DM ITglHIÖ ÏÏ8ÎI

.mau gîHaaaoî -

«töSÏA Ïil^^nbsp;\'iBSTok ÏOI-Ï^ L3 RÜKSTAUp

quot;nbsp;^ ■■.-AH-nbsp;Mnbsp;. 0.nbsp;•nbsp;\'.-

Pauca pmefari quum animus jubet, multa bona im-
merito accepta gratus recordans, tuin monet disquisitio-
nis conscriptae ratio, tot tantisque bonis parum respon-
dens. Hoe enim specimen juvenilis non tantum operis
non egredi angustissimos terminos, sed ne levissimi qui-
dem tironis debile conamen, optime habeo perspectum.
Me vera non eum esse, qui summis honoribus in Theolo-
gia consequendis dignus sim, ingenuus fateor. Palam hïc
profiteor quod intimo animo jamdudum mecum reputavi,
quad neque arnicos muitos nnquam celavi, (testemini Vos
qui id légatis), cujus praeterea veritatis quisque posterior
dies certiorem mihi praebuit experientiam. Neque unquam
meum fuit studium hujus honoris capessendi, quo, utut est
optandus per se, mea eniditio est longe inferior, per bre-
vissimum tempus congesta. Quod vero haud fuit sum,-
mum consilium, id mox arripiebatur vehiculi instar quo
mihi positam facilius possem attingere metam. — Lex
soil, jubet, per tres annos futurus theologus versetur in
scholis tJieologicis, antequam ei detur examini se submit\'

tere ecclesiastico. Nisi ipsa lex quandam permisisset ex-
ceptionem, hoc examen ante Kalendas Maj. 1861 a me
subiri non potuisset. Mihi, flagranti cupidine JESU CHRISTI
evangelium annuntiandi, una nunc relicta erat via, quae
juxta doctoratus ducebat honorem; quo tacto examini me
possem suhjicere mox insequenti. Rerum autem angustia
caritatem me docuerat temporis, quod erat dispertiendum
inter lectiones, vel mihi dandas in aliorum institutionem,
vel in meam institutionem audiendas et accipiendas in
scholis et ex libris. Decern vel duodecim horae quaestui
quotidiano ita quaerendo dicahantur ; quae restabant
did horae scholis theologicis meisque propriis studiis
conter ebantur.

Anno praecedente mihi ultro proponebatur, examen
ecclesiasticum nonnuUorum benignitate praeripere. Diu
diutiusque haesitavi, sumptus refutans examinibus doctora-
libus et promotioni q. v. necessarios. Longius resisti tan-
dem vetuit quum extremus meae ipsius cupidinis ardor,
tum benigna meorurn fautorum liberalitas et amica vo-
luntas. Deus 0. M.\'sit iis, mihi magnam partem usque-
dum ignotis, fidus ac benignus benignitatis Remunerator
et faciat ne ingrato ea impensa sit liberalitas. Ita
consilium capere potui, quo examen Eccl. praeriperem,
summos honores in Theologia consequendi. Ipsum hujus
disquisitionis argumentum meum. vocari non potest, quum
equidem alterum quoddam per diuturnurn tempus longe
praetvlerim. En candide Lector hujus disquisitionis an-
sam tibi candide expositam. Quod autem tam debilis
est, tam parum sufficiens, minime congruens cum omni-
bus Ulis, quae a tali opere, quamquam juvenili, jure pos-

sunt expeti, id tribuas mihi soli, nam iota omnino ar-
gumenti expositie mea est. Nonnulli viri egregii suas
mihi aperuerunt biblioihecas ad libres mihi comparandos,
qui aliunde peti aut non potueruni, aut nisi magna cum
difficultate. Quam supra monui hujus disquisitionis con-
scrihendae fuisse ansam , eidem irihuatur, quad \' totius
operis tarn parva tantum pars in lucem édita est. Totum
opus, ex mensura typothetarum viginti circiter foliis
constans, in scriniis jacet eonfedum, sed serius absolu-
tum, quam ut tempore meo (z. e. ante Kalendas Maj.
1860) totum impressum potuisset sudans relinquere pre-
lum. Haec habui quae publice mihi proferenda erant,
sed simul profundas animi gratias ex pleno pectore non
efundere non possum.

Quod vos, viri spectatissimi 18. da costa et feed. const.
van den ham! cum hacce disquidiione, tenuitatis tenuis-
simo fructu, gravissima et nobilissima vestra nomina, de-
dieatione accepta, conjungere voluistis, id guidem mei operis
summum erit decus atque ornamentum. Tantis nominibus
dignum opus utinam possem prof erre, quod autem quo-
minus posseni prohibuit quum meae ipsius scientiae atque
eruditionis inopia, turn vel maxime talium virorum viriutis
et celehritatis ingens fama. Nec tamen hunc honorem
mihi recusare voluistis, et solita eaque mira comitate mihi,
tale quid petenti, mor em gessistis, Sed majorem jam a
vobis expertus eram benignitatem, in me collatam per to-
tum hocce triennium potiusve quadriennium. — Quarto
enim anno abhinc adhuc Judaeus fui, sed sanctissimum
christi Baptisma jamjam accepturus. Ante illud tem-
pus internecino fere odio oderam vos tanquam christia-

nos; sed te praesertim, o mi pater DA COSTA! qui, olim
ipse Judaeus, multis jam et ex Christianis et ex Judaeis
signifer f actus esses ad CHRISTI salutem vitamque coelestem.
Quo dulciore modulatione canehantur, quo excelsior em spi-
rabant spiritum, eo acerbiore me percusserunt vulnere tua
carmina, poetae quidem Neerlandiae summi, sed Judaeo-
rum transfugae ad CHRISTUM. Exosi erant tui hymni et
psalmi, exsecrati, quippe qui nos adversaries, frustra lu-
ctantes, invitos, irritos vi irresistibili ad jesUM CHEISTUM ,
tuum CHRISTUM corriperent. Quum autem vehemens
odium in CHRISTUM tandem cederet nascenti gaudio in
CSSlamp;TO et converteretur majoremlin amorem; tu non re-
jecisti me, qui publice te aggressus, contumeliis te obruere
conatus eram; non repulisti me, sed laeto animo, hilari
vultu me excepisti, mecum collocutus de Dei gratia in
CHRISTO me docuisti, regiam viam ad coelos mihi
ostendisti, Eumque praedicasti qui est et Via ei Vita et
Veritas. Fairem, odio religionis eheu! amissum tu mihi
voluisti compensare et in te suscepisti erga me matris
tenerae vices. Quid plura f Nonne equidem ipse,
lectico amantissimi fautoris adstans, te audivi Deum lau-
dantem et celebrantem, ast onnes a te longe removen-
tem laudes atque grates, quae (sicut dixisti amabiliter,
dulce ridens et \'suave saevissimos inter corporis dolores^
nulli competunt nisi soli Deo. Äccipias igitur, tanquam
pater, meam, tanquam filii, officiosam pietatem ac religio-
nem; sicuti equidem tuas paternas manus henedicentes acce-
pi, meo in capite vagantes. Hasce primitias et tibi offero,
do, dico, dedico, ardentibus additis votis. Deus tibi benedi-
cat, tibi faveat, te foveat benignus et propitius. Omni-

poiens erigat te, reddat te integrum et incolumem aman-
tissimae uxori, nohili filio filiabusque teneris; reddat te
amicis et fidelibus, Patriae et Ecclesiae, quorum multorum
spes manes laeta et magnum solamen. Laudet et admi-
retur te grata posterior aetas, nostra tu es major, meis
laudibus longe excelsior.

Non minimum certe da costa in nie contulit bene-
ficium, me docendum ad te relegans, Doct. van den
Ham! Quem enim potuissem nancisci fidiorem religionis
ducem , quem majorem in studiis fautorem, amiciorem
in multis magistrum, rneliorem in omnibus amicum f Ä
primo inde tempore quo me cognovisti tua me prosecutus
es sedula, velut patris amantis, benevolentia et boni pasto-
ris anaiia cura. Egregia tua doctrina me instituisti ad
verum christi cultum; me debilem et flehilem sustinuisti;
dubium et haesitantem. corroborasti. Ab infestissimis ho-
minum inimicitiis, ab altis minantium clamoribus, ab acri
multorum maledictione, ab omnium injusto saepius odio
ad Deum confugere tu me docuisti. Submisso atque abjecto
animo non minax fuisti magister sed suavis adhortator,
cordis fide et pectoris sensu summi doloris laetum leni-
men. — Tandem tuis ex manibus salutiferi sanctissimi
in christo Baptismatis in fronte accept aquam! —
Nec postea me amare desiisti, me docere, instruere,
instituere ad omnes bonas res, quibus si non imbutus sum,
mea est culpa non tua. Tu pergas me amare, quod
ex aequo ei constante tuo animo a tua parte tuto conjicio;
a mea parte autem ut fiat ardens precor a Deo O. M.
Hie te servet multorum ducem et fidum pastorem, jesu
christi discipulum et integrum servum, Ejus Ecclesiae

columnam ac firrnimi fidcimentum, tuorum gregalium ho-
norem ac dulces delicias , tuaeque famihae et dignum de-
ern et optatam coronam et longaevum patrem famüias ;
mihique in perpetuum sis fautor benignus meique memor
amicus.

Ad te me convertere mihi liceat vir Cl. doedes! ae-
stumatissime Promotor! Grata mente revolvo, quot quan-
taque in dissertatione conseribendu a te acceperim hurna-
nitatis atque urbanae benevolentiae specimina. Tibi debeo
argumentum hujus disquisitionis, pretiosas praeterea in
eo elaborando tuas animadversiones, multaque alia, quae
Mc proferri tua me veiuit modestia summa. Neque in
libris necessariis mihi comparandis neque alia in \'re
tuum mihi detraxisti auxilium praesens atque promptum;
et quamvis novi atque illustris muneris fere semper
quasi obrutus laboribus, mihi te adeunti fere nunquam
fuisti ocmpatus. In qua mimere honorifico Deus te servet
incolumem, hujus muneris in honorem, hujus Academiae
et totius Ecclesiae in salutem. Quem brevissimo tempore
tibi conciliasti plurimorum\' verentem et capacem, serves
tibi Omnium constantcm et tcnacem studiosorum amorem.

Gratam tuam qua fructus sum institutione nunquam
non recordabor, Cl. bouman! Quantopere istud oratio-
nis flumen, facetiarumque leper, eoncinnitatis nitor ac
suasae medulla tuum discipulum tenuit attentum et a la-
biis tuis pendentem. Nobis, tuis discipulis nee multifarii
laboris fructus, nee temporis pretiosi mor am, neque in-
gentis eruditionis thesauros, exculti animi gemmas un-
burn detrahere voluisti. Rude donatum diu servet te
Deus et senectutis coronam atque amtoritatem, conjun-

ctam cum fervor e virüi, tibi impertiat sent, quem virum
peregrini vocarunt, gravi usi nomine, ,, Seniorem ültraje-
ctinumquot; — Sed tibi inprimis me devinctum sentio, Gl.
vinke! qui tam amice semper me excepisti, auxilio tuo
saepissime mihi affuisti, uüro quacunque in re difficili
adjutor mihi exstitisti et fautor. Cum stupenda eruditi-
one Gonjungis tarn miram comitatem, rara conditam hu-
manitate erga tuos discipulos, ut ab his omnibus ameris,
a nullo timearis. Sit in aeternum iMa laus, quod omnium
amorem et reverentiam et voluisti et potuisti provocare.
Tuas, pii viri, Deus exaucet preces; consoletur dolorem
uxoris amissae arctissima cum christo conjunctione. —
Tibi quoque, Clar. tee haae! summae quas habeo aeque
offerendae sunt meae gratiae pro solida institutione et
benignis curis mihi impensis. Quum nuper gravissimos
passus es dolores, sed maximos simul honores; tecum
moerore doluere, laetitia fremuere omnes, qui te colunt
tecum sentientes studiosi. Deus O. M. omnes dolores a te
avertat, leniat immissos, sed tibi debitos augeat et in diem
confirmet honores. — Nec te, gratias fer ens, praeterire pos-
sum, CI. millies! cujus nec seholas egregias neque hospitam
domum fere unquam reliqui, nisi sapieritibus instructus mo-
nitis, hac illave re scitu digniore certe ditior, sed semper
benigne et comiter exceptus. — Quod inprimis de te valet,
Doct. et plurimum venerande vir bargee! cujus pia ac
scientifica institutione mm tot aliis summo cum gaudio sin-
gulis hebdomadibus fructus sum. Gratias quam maximas
tibi offero, et minores quam quas debeo pro tot bonis
rebus a te auditis et communicatis. Deus te sustentet tuasque
augeat vires ut pergere posses, quod usquedum fuisti, esse

mmmo usui et CHRisti Ecclesiae et tuis amicis et omni-
bus illis studiosis, qui studioTum caussa te consultum quo-
tidie te adeunt. — Post eximios da costa et van den ham
tibi certe, doctissime kemink ! maxima competit mearum
gratiarum pars. Num ex doctissimo tuo commercio an
vero ex commercio cum doctissimis viris plura didicerirn
dubius sum. Certo certius plura tibi debeo, et familiaribus
tuis coUoquiis et faceta confabulatione, sed multo magis
egregio integri animi exemplo. In mediis tuis tibi
parcat Deus et dilectissimae uxoris caritatem., hac in terra
amissam, compenset tenero patri tum amantissimae filiae
tum tuorum filiorum grata pietas. Diu fruare tua matre,
quae matrona dignissima tot infelicium est refugiüm,
magnum in miseriis fulcimen. ■— Sis mei meorumque
memor; quod a te, quod ab omnibus, qui me amanint
et beneficiis affecerunt, ex intimo animo rogo atque precor.

DISQUISITIONIS INDOLES PHILOLOGICA ; ADDITA EJUS ARGUMENTI
HISTOEIA, QUA FONDAMENTÜM DISQUISITIONIS FUSIUS
EXPONITUE, VIND1CATÜR EJUSQÜE CONSCEIBENDAE
TEMPUS PATET APTUM.

Multa ex V. F. Scriptis a N. F. Scriptoribus allata
esse enuntiata^ cum originali textu Mc plane conve-
nientia, illic toto coelo ab eo diversa, plus minusve
alibi a fonte primario recedentia quisque videre potest.
In eorutn autem enuntiatorum originem, discriinen,
usum, significationem, totam universe indolem penitius
inquirere summi habendum est momenti; partim ob
singularem illorum a profanorum citatis diversam ra-
tionem ; partira quoque ob summum quod utriusque
Foederis scriptis tribuitur pretium ; maxime autem quia
tali ex inquisitione effici possit, quid N. F. Scriptores
de V. F. scriptis cogitarint. Quo facto ipsisque, quae

a Scriptoribtts N. F. de V. F. diserte prolatasunt, per-
pensis effatis statui poterit, quaenam jesu Apostolo-
rumque de V. F. scriptis fuerit doctrina. Omnes autem,
qui permulti sunt, Me afferre locos ex V. in N.F. allatos,
eosque inter se invicem conferre, opus est majus,
quam quod dissertationis, quae mihi scribenda est, in-
genii virium, si quae adsint, baud nimis excederet
termines.

Etsi nimio rerum ambitu prohibeor , quominus ex-
ponam, quid singuli N. F. Scriptores de V. F. scriptis
cogitarint, tamen iiceat eorum omnium Magistri tradere
de Sacris Libris doctrinam, quatenus baec effici possit
tum ex disertis ejus de Sacris Libris enuntiatis, turn ex
V. F. effatis ab eo allatis, quae multa suis sermonibus
sunt interserta. Ex hisce igitur jesu sermonibus, ab
Evangelistis servatis, explicare conati sumus : Quid jesus
de V. F. scriplis cogitaverit, s. quaenam de V. F. scriplis
jesu fuerit doctrina. Qua in disquisitione ordinem ut
tueamur bonura utque caute procedamus, ab bac egressi
sumus thesi, aut si mavis, ab hoc axiomate: jesus
suis in sermonibus saepissime usus est sacris scriplis V. F.
Quo facto sequentes nobis proposuimus quaestiones:
Undenam, qua forma, quo consilio, qua tandem ratione
jesus usus est V. F. scriptis? Ad eas respondere
tentavimus agendo: 1° de scriptis et textu unde alle-
gationes jesu fiunt nec non de formis et formulis
citandi; 2° de eo quern jesus Sacrorum Librorum
fecerit usum; 3° de jesu Sacrorum Librorum inter-
prété; dum postremo ex disputatis eliciemus jesu de
Sacris Libris doctrinam.

ideoque baud aliter evincenda sunt, quam sanae her-
meneutices leges omnibus locis a jesu ex Sacris Libris
allatis applicando. Summa cum cura ipso cum textu, ex
quo hausti sunt, primario comparandi sunt loci inde
mutuati, nisi alicujus versionis aperta prae se ferant
indicia. Quod si patet, videndum est, num cum textu
originali plane congruat ea quae inde profluxit versio;
idque quoad totum loci argumentum, quando hoc in citato
aliquo urgetur; ad ipsas voces et voculas, si quae
loco allato insint, de industria hocce modo ei immis-
sae aut additae, nt, eo ipso, omnem auditoris aut
lectoris sibi poscant animadversionem.

Mere philologica ea est disquisitio, quamquam ejus
fructus, — quorum utinam aliquos carpere possem et
proferre, — Theologiae Dograaticae usum ferant. Quia
autem, acsi prae fructibus uberibus ipsa non videre-
tur arbor, saepius Dogmatices legibus subjiciebatur
hujusque habebatur quaedam pars; equidem Mc ingenue
profiteor, me nullis nisi grammaticae et historiae
vinculis adstrictum hac in disquisitione elaboranda
versari, et totum philologiae me tradidisse regun-
dum. Quae dicens respicio ad verba pritzschii i),

1) Yerba che. fe. ïritzschii, in Commentatione 4a de Avajxaprniia
jesu cheisti, in Opuscnlis Aoademicis, editis Lips. 1838 a cue. îR.
PRiTZSCHio et duobns ejus filiis, p. 120. — De PMlol. Sacrae notione vi-
de g. b. wineehm, Grammatik des N. T. Spraehidioms Bd. 6a, Lips. 1855,
p. 2, et Scriptores ibi memoratos. — Verissima mihi videntur verba e. kb-
NAN: „or une histoire attentive de l\'esprit humain depuis le XV e siècle
démontrerait, ce me semble, que les plus importantes revolutions de la
pensée moderne ont été amenées directement ou indirectement par des
conquêtes philologiques. La renaissance et la réforme sont nées à la
suite d\'une revolution en philologie.quot; Eev. d. d. M. Janv. 1860, p. 380.

Theologi Halensis, quae multo melius quam mea
id possent meam hac de re reddant seutentiam.
„Ne multa, inquit, non solum de sacrorum scripto-
rum verbis, verum etiam de rebus ab illis expositis
vere judicet interpres oportet. — Sed haec omnia
sunt Grammatici s. Philologi, ut hodie loquuntur,
cujus munus latius profecto patet quam iis yidetur,
qui grammaticos verborum corticem frangere fingunt,
rerum nucleos a Theologicis interpretibus (sic enim
loquuntur) benigne hominibus porrigi clamitant. Seil,
qui se grammalicos s. philologicos librorum sacrorum
interprétés vocant, ut lectores idem prorsus, quod
scriptores sacri cogitaverint, sentiant, efficere stu-
dent, quod nisi sacrorum scriptorum sententiis accu-
rate expositis fieri nequit, philologicam autem s. gram-
maticam suam interpretandi rationem appellant, cele-
bratum proverbium sequuti: a potiori fit denominatio.quot;

Disquisitionem meam rite elaborandam multis cete-
roquin et multifariis premi difficultatibus, bene cogni-
tum habeo, quas autem non eas censeo, quibus a
penso proposito me absterreri facile patiar. Magna
quidem sunt impedimenta, quae oriri possunt ex quae-
stiunculis, quales sunt: num Evangelia revera contine-
ant ipsius jesu aut ipsa jesu verba. Prius quaeri
potest ex eo qui jesu doctrinam, hoe ab eo qui verba
a jesu eitafa tradere veile contendat. Porro objici potest,
je8um usum esse sermone sua aetate in Palaestina usi-
tatissimo Aramaeo. Sed, quod disquisitionis titulo jam
indicavi, id expressius Mc dicatur: me seil, doctrinam
(de Sacris Libris) veile eruere istius jesu, cujus effi-
giem Evangelistae expressam nobis praebent, earaque in

Evangeliis. Ceteroquin parum credo, me posse pro certo
jam accipere: jesum cum populo semper unice locutum
esse aramaïce s. syro-chaldaïce, siquidem a populo
vellet intelligi. Hac de re minus gravi fusius Mo agi
vetat dissertationis rite conscribendae ratio. Verbum
faciat vir, quem, iu linguae Graecae jesu tempore
usus defensione, nemo fortassis nimiae accusabit acri-
tatis, ERNESTiTJS. „Si cogitamus, inquit, Graecam
linguam eo tempore inter Judaeos fuisse valde usi-
tatam, et sic porro; facile patebit, linguam commu-
nem neque pure Ebraïcam s. Syro-Chaldaïcam, neque
pure Graecam esse potuisse, praesertim inter homines
vulgares, quos omni tempore scimus linguae puritati
non valde studerequot; i)- Constat quidem jesu tempore

1) Of. EENESTi, Comment, de usu vitae communis rlq., in sj
Muntinghiana, p. 13. Qui autem hac de re plura scire cupiat, adeat
libros mox citandos, ad quos provoco ad meam sententiam de lingua
Graeca tempore jbsit in Palaestina usitatissima stabiliendam. joh. olea-
rius, diss, de Stylo N. T. Apt. I. § 3. p. 58 (Synt. Rheaferdi.); - joh.
lightfoot. Hor. Hebr., ad Matthaeum, p. 191 etl92;~H. e. g. Pau-
lus , de Judaeis Palaestinensibus jesu et Apostolorum tempore non Ara-
mael dialecto sed Graeca quoque locutis, Jenae 1803, (quem librum
mihi comparare haud potui); - hug, Einl. II. 27-49. Edit, (qua utor)
quartaj-scHLEiEEMACHEE, Hermen, p. 61, 62;-winek, Realwörterb.
H. 502; — OEEDNEE, Beiträge z. Einl. rlq., Halae 1838, p. B74 sqq. 1.14; —
che. e. luthaedt, das Johann. Evang., Norimb. 1852, I. p. 55; —
hilgenfeld, die Evangg. nach ihrer Entst., Lips. 1854, p. 116—119,
ubi jure contendere mihi videtur Matthaeum suum evangel, graece con-
scripsisse; injuste autem inde concludere, eum fuisse Hellenistam; —
h. e. f. gueeicke. Geschiedenis, van het Nieuwe Testament of Nieuw-
Testamentische Inleiding, naar\'t Hoogd. Traj. ad Eh. 1857, p. 67—71; —
j. m. jost, Geschichte des Judenthums und seiner Sekten, Lips. 1857-
59. L p. 39 in nota, p. 109-127; 177-178, ubi sermo est de

Graecam linguarn longe lateque fuisse divulgatam; earn
quoque in Palaestina hand ignotam fuisse aeque con-
stat. Quid nunc impedit, quominus statuamus, jesum
cum turbis ox^oig), quibus admixti erant Helle-
nistae et peregrini, graece iocutum esse? Analogia
historiae populorum minorum, qui majoribus subditi
sunt iisque intermixti; regionum, ubi duae una usui
sunt linguae, altera majoris et dominantis, altera
minoris et submissi populi; sana ratio, quae docet,
ex duabus aeque cognitis Unguis excultiorem in suum
usum eligere et uberiorem, ad novara et spiritualem
doctrinam aptius communicandam; temporum praeterea
jesu ej usque aequalium conspectus historicus, — ea
omnia satis suadent, credere, jesum cum populo Io-
cutum esse graece.

Argumenti historiae prolusio.
Nonnulla effata de rnutua necessitudine V. inter el N. F.

De sententiis et rebus, quae ex scriptis V. in N. F.
allatae sunt, complures egerunt, saepissime in li-
bris exegeticis et dogmaticis, quorum auctores ju-
dicium suum obiter protulerunt in loco de necessi-
tudine V. inter ac N. F. Citationes illas de consulto
perquirere et explicare viri docti rarius conati esse vi-
dentur. Karissime vero sibi excutienda sumpserunt ipsa
jesu ex V. T. citata. Nec mirum. Ineunte hoc seculo
tandem coepta est singulorum Apostolorum doctrina
singiilatim exponi; usque ad illud tempus et jesu

ét Apostolorum doctrinam et singula enuntiata, eodem
modo eodemque ordine tradere solebant. Haud aliter
agebatur de jesu Apostolorumque ex V.F. citatis. Nee
tarnen ideo priores, qui citationes universe pervestiga-
runt, negligi possunt in historia nostro de argumento
singulari et arctius circumscripto conscribenda. Ex eorum
agendi ratione orta est nostra. Qui vero nostra de re
non de industria egerunt, iis hujus in historia aperire
locum non licet ; nec tamen, quia sua vice magnam in
ipsam exeercuerunt eiBcaciam, eamque saepe beneficam,
silentio illi praetereundi sunt, Quare, antequam dis-
quisitionis narrabimus historiam, hujus in prolusionem
aliquot illorum sequantur egregia effata, quae promul-
gata sunt de V, ae N. F. mutua necessitudine.

Pauci ac parci hic sufficiant flosculi, sine ordine de-
cerpti, Quantam vim exercuerit sua cujusque in doctri-
nam priva opinio, quomodo simul unius ex alterius pro-
fluxerit sententia, ne quis, qua id indicetur, a me postu-
let historiam. Cum messneko tali in causa, neandrum
secutis, nobis inquirendum esset, num et quomodo
N, F, Scriptorum in jesu evangelio tradendo methodus
diversa originem debeat diversis eorura opinionibus de
jesu christi ad V. F. relatione Illud non esset omit-
tendiim johanneum: „Lex per mosen data est, gratia
et Veritas per jesum Christum facta est;quot; urgendum
PAULiNUM hoc: „Lex paedagogus nobis facta est ad
CHRISTUM, ut e fide justificemurfides quum venerit
nondum sub paedagogo sumus;quot; vel illud: „Finis legis

J) Cf. h. mbssnee, de Leer der Apostelen (naar het hoogd.), Tiel, 1858,
p. 37 et passim.

christus ad justitiam omni credenti.quot; justini mar-
TYRis Dialogus cum Tryphone nullo modo mihi esset
praetereundus; irenaei effatum explicandum: „Nullus
sermo divinus nlsi Dei unius, quo prophetae, quo
Apostoli, quo ipse Christus intonuit.quot; Nobis agen-
dum esset de Schoiae Älexandrinae ratione V. ac N. F.
arcte conjungendi; de Schola Anliochena, cujus patroni,
uterque theodoeus, (quod ante hos fecerant irenaeus
et tertullianus) , etN. et V. F. aeque vocarunt „Dei
vocesquot; et utrumque Foedus aeque habuerunt Dei opus;
sed hoc praeterea posuerunt discrimen : Deum in V. F.
indicasse Christum jesum , quo totum contineatur No-
vum Foedus. AMBROsii tum in memoriam revocan-
dum esset illud: „Vetus in typo. Novum in veritate,quot;
ejusque discipuli augustini notissimum : „Novum in
Vetere latet, Vetus in Novo patet.quot; Inquirendum
nobis esset, quid Scholastici sibi voluerint, statuen-
tes „Utriusque Foederis necessitudinem et dislanliam
esse ratione legis Novae et Veterisquot;, et simul expo-
nendum thomae aquinatis judicium de lege timo-
ris et amoris, hac perfecta et adimplente illam im-
perfectam.

Ea omnia mihi praestanda essent, antequam rite
possem transgredi ad lutheri egregium efFatum:
„Magni igitur aestimandi sunt V. F. libri, quod sint

N. T, quid quaeso aliud est, quam aperta quaedam prae-
dicatio sententiarum et promissionum V. F. quae per
christum sunt completae.quot; Quae verba plane redo-
lent Augustinianum illud: „Quid est, quod dicitur
V. F. nisi occultatio Novi? Et quid est aliud, quod

clicitur Novum nisi Veteris revelatio ?quot; .. calvini
judicium de V. et N. F. commercio et discrimine,
nulla quidem imagine involutum, sed disertis verbis
abunde expositum est in Instit. Lib. IL c. xi et xii.
Breve perspicuorum illorum Mc dare argumentum et
lectori et mihi difficile est; aeque ac hic ingrata esset
et molestior expositio Theologiae foederalis, propheti-
cae et typicae. Posterioris temporis potius aiferamus
virorum celeberrimorum, quamvis pauca, effata de nexu
inter Novum et Vetus Testamentum.

Postquam per totum fere seculum certatum erat, utrum
Christianus mundus fructus fuerit notionum inanium et
obsoletarum, an vero novi quid, callidae atque astutae
accominodationis fragili vinculo cum Judaismo con-
junctuni, tandem exstitit schleieemacheeus i), qui
palam professus est: „ excepto nexu historico, nullum
cum Judaismo commercium habet cheisti religio, quoad
speciales et privas suas proprietates.quot; De quo judicio
schleieemacheei laudator keausius haec habet:
„ quam sententiam quamvis Ecclesia Christiana nondum
foveat, tamen optandum est ut ei faveat et faciat, ut
facultas Christianismi in se sistendi, usquedum im-
perfecta, perficiatur, respectu ejus separationis a Ju-
daismo.quot; Multo aliter judicavit, quem Exegetarum
vocarunt principem, de weïtius, dicens: „ Quod jesus
sibi proposuerat inter homines communicandum, id
ea ratione differt a Mosaismo, qua meridies a dilucu-

1) Cf. Ï. scHLEiEEMACHBKr Uber: d. Christi. Glaube, I. p. 122 sqq.
Cujus hîc memoratam sententiam videas refutatam a biailoblotzky in
opere infra laudando p. 160—179, et a fleckio in opere: System der
Christi. Dogmatik, Lips. 1846, p. 393 in nota.

lo, perfecta idea ab effigie imperfecta.quot; Quae verba
augustini prorsns spirant mentem tradentis (in Psalm.
LVIII. Cone. 2): „Jam non ad lucernam propbetiae
ambulamus, sed ipsum Dei verbum tanquam solem
contemplamnr.quot; bretschneideeus paullo aliter quam
scbolastici sibi finxit necessitudinem V. F. inter ac No-
vum; dicit enim: „Lex moralis Mosaica seu decalogi
eadem est cum lege christi.quot;

steudelii eiïatum : „ V. Testamentum est substrati
instar ingenuae revelationis, sed ejusmodi revelationis,
quae sit praeparatoria et quae prospiciat salutem futu-
ram Messiae adducendamquot;, aNiTZSOmo modificatam est
et amplificatum bis verbis: „Qua ratione inter se invi-
cem cobaereant perfectio et praeparatio, terminorum
amotio et positio, immediatum et mediatum, eadem co-
baerent Novum ac V. Testamentum.quot; j. ch. k. hoep-
MANNUS prae superioris non praefert bujus sententiam,
utramque quodammodo carpit et corrigit dicendo : „Je-
sus est bistoriae finis et centrum ; finis initium est Ejus
(pxvépüKTig in carne.quot; — „ Nunc, mox pergit, ad relatio-
nem perspicuo indicandam, quae N. inter ac V. Foedus
intercedat, non amplius sufficit commercium perfectionis
et praeparationis, amotionis et positionis terminorum,
praeparatoriae et finalis revelationis ; sed (Dei) verbum
inspiratum praebet hominem in V. F. eatenus tantum,
quatenus sit destinatus ut olim foret v\'log ôsov] N. F.
ipsum viov ôeûïi declarat. Illic hominis persona in ea
est conditione, in qua a Deo creata est, ejus vero na-
tura in conditione peccato obnoxia; hîc contra hominis
persona in conditione est a Deo genita, ej usque na-
tura eo est progressa ut fere libera dici possetquot;, sqq.

Muito brevius et concinne hasiüs in HuUero redivivo
dicit: „Mutua expositio et explicatio a parte historiae
mutuam effieit relationem N. inter ac V. Foedus; a
parte contra dogmatica earn effieit utriusque F. re-
velationis nnitas, tamquam praedictionis et imple-
tionis.quot;

Complures praeterea inveniuntnr imagines ad eam,
de qua saepius sermo fait, necessitudinem N. inter
ac V. F. veluti approximando tradendam. Tales au-
tem imagines rem difficillimam non multo faciunt cla-
riorem. Plerumque inveniuntur in libris de Dogmatica
aut Tbeologia universe aut de Vita jesu speciatim
conscriptis, ubi obiter tantum de re nostra agunt
auctores. Tales imagines sunt: semen et fructuS; arbor
et apex, (olshausenii) germen et planta, et quae re-
liquae sint. Pulcberrimam tholugkii praeterire non
licet: „ Sub forma V. T. involucris vivit et se movet
N. T. Psyche.quot;

Quo melius ad finem hujus paragraph! properemus,
quae forsan justo jam major est, unam liceat addere
observationem hermeneuticam q. v., quam billrothus
ad 1 Cor. 1:19 notavit et quam optavit omnibus S. C. in-
terpretibus fore acceptam. „V. Test^tmentum, inquit,
universe spectandum est sua in totalitate Novi esse

giente mire congruit jesus, quem prophetismus rapit
regeneratus et ad summum adductus fastigium.quot; Jure
dicit tholuckius, „talem legem hermeneuticam me-
chanice applicatam ad cocceji reducere theoriam,
logice autem procedentem fere similem esse olshau-
senii interpretandi methodo, qua duplex scripturae

aecipitur sensus : sublimior et inferiorT ld autem nil
aliud est nisi promulgare, artem hermeneuticam indi-
gere fundamento dogmatico. Nimis jam quaestionibus
mere pbilologicis admixta sunt elementa dogmatica.
Id ipsa doceat nostrae quaestionis historia. Quae,
quod facile fieri posset, si justo prolixior videatur,
id tribuas meae sententiae de historia singularis
alicujus rei rite describenda. Gonsentiunt, nullam
rem, quae describatur, ex rerum natura ita posse exi-
mi, ut nullo plane commercio porro cum ea\' cohae-
reat, quacum multo magis manet conjuncta variis mo-
mentis. Suam efficaciam exserunt, (alternis vicibus
nonnunquam, fere semper conjunctim), quum totum in
partem, tum pars in totum. Rei, cujus historiam
delineandam aliquis sibi proposuerit, ejus quaerat, si
quidem adest, principium unde exorta sit. Ejus se-
quatur processum in tempore, quem ita proponat, ut
appareat, quum quam vim ipsa res subierit a rebus
circumjacentibus et a toto cujus sit pars; turn illud
ab hoc non aiBci ne cogitari quidem posse, mutua
relatione, quae intercedit inter totum ejusque partem.
Qui alicujus, vel minimae corporis partis tradit phy-
siologiam, ad ipsum corpus non respicere non potest;
baud secus historiographe agendum est, qui alicujus
argumenti singularis historiam tradere velit. Nostrae
disquisitionis argumentum intime cohaerere nobis vi-
detur cum certamine, quod diu vehementerque ge-
stum est inter Puristas et Hebraistas qui vocantur. Phi-
lologica vero quae initio fuit quaestio mox evasit
dogmatica, dum postremo in regionem redacta est quo
pertinet. Id indicare est nostrum. Sua sponte duas

magnas in périodes dispescitur haec historia, quae
percurrit, Inde a Reformatione usque ad Semlerum,
aetatem congerendi materiem; a semlero ad nostrum
usque tempus, aetatem digerendi collectam i). Ante
Eeformationem nil fere dictum est de forma et indole
citationum in N. F., unum quum excipimus hiero-
nymum, cujus judicium hîc sequatur. In libro de Opti-
mo Genere Interpr. III. 168 de allegationibus in N. F.
universis: „perspicuum est, inquit, Apostolos etEvan-
gelistas- in interpretatione veterum scripturarum sen-
sum quaesiisse non verba, nec magnopere de ordine
sermonibusque curasse, dum intellecti\\i res pateret.quot;
Ad Jes. XXIX animadvertit : „ (Notandum est) Evan-
gelistas et Apostolos non verbum interpretatos esse de
verbo nec LXX interpretum auctoritatem secutos, quo-
rum editio illo jam tempore legebatur, sed quasi He-
braeos et instructos in lege, absque damno sensuum
suis usos esse sermonibus.quot; Paullo post sequuntur
baec: „observanda est régula: Evangelistas et Apo-
stolos absque damno sensuum, interpretatos in Grae-
cum ex Hebraeo, ut sibi visum fuerit.quot; — Ad ea
mox transeamus tempora, quibus tum caeteris tum
theologicis literis melior lux affulsit. Literis renatis,
omnia, quae ex antiquis temporibus reliqua et co-
gnita erant, scripta inquisitionibus subjiciebantur phi-
lologicis. Codex Sacer non excipiebatur, quin omnium
primum arripiebatur, sed separatam sibi habebat pro-
vinciam Philologiae Sacrae, in qua magna praeser-
tim praestitit Erasmus, qui ét suis ipsius ét aequa-

Tres hocce tempore praeprimis animadvertendae sunt
animi manifestationes agendique rationes: lutheri,
qui S. S. animatam sibi vindicavit sanctissimamque ma-
teriem, et Dei gratiam Ecclesiae opposuit operibus;
zwiNGLii, qui a traditione ecclesiastica provocavit ad
S. Scripturam eamque summum habuit judicem et uni-
cum fidei ar bitrum, vivendi agendique normara; erasmi,
qui discedens a vulgata versione ecclesiastica ipsam
Sacroruiu Librorum formam accuratissimae subjecit
scrutationi. Summis triumviris quasi uno eodemque
tempore traditum erat veluti vas quoddam pretio-
sum, aeque pretiosa repletam materie, figuris prae-
terea variisque caelatum cbaracteribus. Pretiosa luthe-
Bus delectatus est materie, pretioso vase zwinglius,
dum ERASMUS exponit et polit caelaturas pulvere
obductas, fere attritas, quas nunc miratur, nunc car-
pit. Primum. hodie sunt qui dicant Reformationis po-
suisse fundamentum materiale, secundum vero formale;
agedum, tertium dicamus tertii principii cujusdam, sc.
Philologiei stravisse fundamenta, quod licet principii
nomine insigniri fere non possit, tamen suam in ec-
clesiam exserere vim et efificaciam nunquam destitit.

dum, acrem mox et strenuum acquisivit defensorem :
matt, flaciüm illykioum , qui anno 1567 Cla-
vem edidit Scripturae Sacrae, qui liber, ex Buddei
judicio, „ velut quoddam bermeneuticae sacrae sy-
stema efficit.quot; Primus est placius qui de citatio-
nibus in N. T. nonnulla tradit idque ratione, ut vi-
detur, philologica. „Sacrae litterae/\' inquit, „sunt
adeo praegnantes optimis rebus, ut sint quasi per-
petuae quaedam sententiae, vel propalam tali forma
propositae, vel, quae licet sint circumstantiis con-
vestitae, et quasi ad individua applicatae, facile ta-
men ad generale dogma perduci queant. Commo-
dissime eas distinguere possemus, si diceremus, alias
esse legales, alias euangelicas, denique alias de com-
muni vila, motibus aut rebus: quae possent subdividi
in polilicas et oeconomicasquot; Ita flaciüs de sacra,
quam vocat, gnome. Ipsa jam divisio locorum cita-
torum indicat, quam firmiter firmus ille dogmaticus
dogmatices vinculis fuerit constrictus. Idem fere anim-
adverti potest apud duos, qui haud longe quot;post eum
floruerunt pranciscüs junius J) et deüsius 3), qui
ediderunt, alter Heidelbergae (1588) Sacrorum Paral-
lelorum libros tres, alter Francofurti (1588) Loca
parallela, ad locos, qui ex V. in N. F. sunt alle-
gati, commemorandos, illustrandos et inter se invi-
cem apte conciliandos. prang, junius de allegationi-
bus speciatim suum tradit judicium, (Parall. 1:5).

1)nbsp;ïranc. junius, Sacr. Pa^-all. libri tres, etiam seorsim editi;
Heidelb. 1588, Tom. i. p. 979—1266.

„Quae mutationesquot;, inquit, agens de locis ex V. F.
allatis, sed in N. P. mutatis, „ sunt a scriptoribus au-
thenticis, etsi non ex iisdem causis tamen duce Spi-
ritu Dei fiunt, qui prout est liberrimus eadem veri-
tate semper et ubique xvavTipp^rca; utitur, ac non
iisdem verbis adstringitur. Ex quo sequitur primum,
harum probationem nullam vitiosam : deinde omnino
Ulis haberi fidem oportere et deponenda nobis esse
judicia nostra, ut acquiescamus divino verbo et Spi-
ritus Sancti testimonio.quot; Aliter audit judicium fean-
zii 1), quem post plagium Buddeus summum vocat.
„Sed haec,quot; inquit, „ex aliis libris judaicis legit
(Scriptor Epist. ad Hebr.) ex quibus etiam paulus
2 Tim. Ill: 8 nominat duos magos phaeaonis ; Ju-
das v. \'9 altercationem Archangeli cum diabolo super
corpore mosis. Et (animadvertas sequentia) ex qui-
bus cheistus turn alia plurima, turn aliquot para-
bolas mutuatus, hominibus plus stuporis inferre voluis-
se, ab eruditis existimatur, quomodo ipse illiteratus (!)
ex profundis voluminibus Hebraeorum talia posset
proferre (!!).quot; Eandem fere sententiam fovit deu-
sius, vir literarum Orientalium eruditione penitus
imbutus. Nee mirum.

Sub eodem seil, tempore pygmaea ista inter heroes
exorta erat pngna, cui eeasmi quoddam enuntiatum
iterum ansam dederat. Hie enim „Apostolorum ser-
monem non solum impolitum dixerat et inconditum,
verum etiam imperfectum et perturbatum aliquoties

1) woleg. feanzius, Traotatus théologiens novus et perspicuus de inter-
pretatione Sacrarum Scripturarum maxime légitima. Ed. 5a, Witteh. 1708.

plane soloecissantem.quot; Mox galeatus in aeiem prodiit
beza, in digressions de dono linguanim et Apostolorum
sermone, hand negans „Apostolorum sermonem multis,
qui ei insunt, hebraeismis factum esse impure Grae-
cum, nec tamen per se impurum, pollutum et inqui-
natum, sed multo magis illos hebraeismos esse ejusmodi,
ut nullo alio idiomate tam feliciter exprimi possint,
imo interdum ne exprimi quidem.quot; Hujus a parte stetit
h. stephanus in praef. in N. T. edit, anno 1576 i).
Plurimi autem iique doctissimi viri erasmi sententiae
patronos se professi sunt. Quo magis N. T. Graeci-
tatis negare possent puritatem, adversarii nimis aber-
rabant continuo in contrariam partem. Cujus rei inter
alia evidens sit testimonium Philologia Sacra a salo-
mone GLASSio auuo 1626 priuium edita, quae aequa-
lium fere omnium literatorum oculos inflexit. Totus
GLASSii liber sat prodit opinionem: sufficere gramma-
ticam unam utrique linguae Hebraeae ac Syro Grae-

1) h. stephani praefatio, seorsim edita, legitur in t. h. v. d. honeet
Syntagmate diss., Amst. 1702 (3). p. 3—38, et jac. lydii Agonistica rlqq.,
Praneq. 1700. p. 188—230. — theod. bezae diss. in Syntagmate v. d.
honert sequitur post h. stephani praefationem.— Cf. winee, Gramm.
p. 12. Ex iis quae eadem pagina scripta sunt conjicio, Doet. winebitm
PSOCHENH librum legisse, qui bis editus est, idque separatim Amst, 1629
et 1633, nec vero eum, qui receptus est in rheneeedi Syntagmate (Leov.
1701). Ibi rheneerdus diserte et prolixe dieit, peouchenii librum editum
esse contra cocceji praefationem in versionem Sanhedrin et Maccofh.
Haec est caussa cur apud rheni\'. post ipsius ppochenii diatriben de
L. Cf. puriiate statim seqnantur cocceji (quem gatakeeus et solanus
in scriptis contra pfocheniüm vocant cochium) in peoohenii diatriben
strieturae. Concedendum est peochenium saepius conatum esse drüsium
refutare, sed qlassii nullam mentionem facit.

cae qualem eo tempore N. F. linguam vocabant.
Huie libro adjecit, veluti in mantissa, tractatum con-
tinentem „ex Testimonio desumpta schemata,quot; in quo
agit de allegationibus in N. F. 3).

In iis tractandis glassius duplex patet habuisse
consilium ; ab una parte indicare voluit fontem, unde
tot Hebraeismi emanarint et Apostolorum immixti sint
scriptis; ab altera parte, sui temporis rationibus ali-
quantum cedens, ansam quaesivit bostiliter invehendo
in versionis Alexandrinae auctoritatem. Agit de allega-
tionibus ordine ad marginem notando et, peanzii secu-
tus exemplum, ex Rabbinicis scriptis quoque nonnulla
in N.F. esse allegata autumat. Memoratu dignum videtur,
quod uno tantum anno post philologiam glassianam in
lucem editam prodiit andkeae kessleri disserta-
tio „de allegationibus dictorum F. T. in Novo.quot; Eam
ob rationes dogmaticas conscriptam esse ingenuus ipse
fatetur auctor doctissimus. Polemica ratione acutissime
nonnunquam agit, Porismatibus ipsi expositioni additis,

1)nbsp;Cf. boeclebus, qui in diss, de lingua N. T. originali, usum hujus
nominis defendit (B,henf. Synt. p. 129).

2)nbsp;Cf. s. glassius, PMI. Sacr. a dathio Edit. Lips. 1776, p. 1386—
1404. Agit de Allegationum quum forma interna (de sensu) tum de forma
externa (de charactere dicendi et modus allegandi). Quoad priorem aile-
gatio fit: vel in sensu ipso a Sp. S. intento (litterali, typico et mystico)
vel in analogica accommodatione. Quoad posteriorem : 1°, ex vers, twv
LXX frequentissime , 2° non semper secundum literam et verba singula,
3°, uno ex duobus aut pluribus contexto enuntiato. — Maximam partem
secutus est fbanc. junium (Tom. i.). — Hue statim adjungere liceat lu-
do vicum cappellum, qui in. Grit. Sacr. Lib. II de allegationibus IV
capp: habet. In primo ostendit, S. Soriptores text. Hebraeum interdum
sequi; in 2°, eos neque Hebraeum textum nec vers. Al. sequi ; in 3quot;, eos
saepe sequi vers. Alex ; 4quot;, eos eam versionem in allegando saepius mutare.

contra bellarmini et Ecclesiae Pontificialis universae
doctrinam, qua Sacrae Scripturae lectio vetatur. Gla-
dium simul nonnunquam vertit in eos, qui V. F. in rebus
religiosis auctoritatem abnegant. Totus liber, qui multa
continet lectu dignissima, conscriptus est in modum
et phraseologiam tecbnicam sebolasticismi suae aetatis.
Materies in infinitum dividitur et subdividitur. Octo
recensentur caussae cur citentur V. F. libri a N. F,
Scriptori bus, quarum octavam una cum auctor is
tractandi ordine ad calcem hujus paginae subjun-
ximus Nullus dictae dissertationi aptior dari po-
tuit locus quam is, quem rhenperdu s in Syntagmate
ei tribuit post hottingeri et yorstii diatribas, il-
lius de usu scriptorum Hebraicorum in N. T., hujus de
Adagiis N. Foederis, kessleri dissertatio pertinet ad
symbolas literarias illorum dierum, et quidquid inservire
potuit augendis scriptis, quae contra linguae N. F.
puritatem pugnabant, avide arripiebatur. — Magis ma-
gisque ad extrema ruit Hebraeismus, cui quoque coc-
cejus patrocinatus est in Praef. ad versionem Talmu-

1) andeeas kessler, Dissert. de diet, relqq. Jenae 1637 (Synt. Rhenf.
p. 539 sqq.) Ordo tractandi hoc modo est. Agitur 1° de ipsis dictis ;
2° de autoribus qui allegantur ; 3° de autoribus qui allegant ; 4° de ver-
bis quibus allegata constant ; 5° de verbis quibus fit allegatio ; 6\'^ de
sensu allegatorum; 7° de conjunctione plurium locorum; 8° de usu quo
allegata adhibentur. — Ultimam quam kesslerus adducit caussam allega-
tionum in V. P. simul addo propter ejus concinne et pulchre expressam
sententiam, a posterioribus saepe repetitam. „ Ootava, inquit, excitatio ad
studium eonferendi inter se V. et N. T. Ubros. Evangelistae et Apo-
stoli a V. P. nos in N. deducunt, ut in illo comtemplemur figuras,
in hoc corpus, in illo vaticinia in hoc complementa, in illo fundamenti
positionem, in hoc positi explicationem.quot;

dis tractatuum Sanhedrin et Maccoth, quam suscepit
Cl. amama auctore, applaudentibusque matthia mak-
tinio, daniele heinsio alüsque. coccejus iu
laudata praefatione professus erat: „sed novum est
quod molior, ostendere nempe cognitionem Talmudis
Talmudicorumque Scriptorum ad N. T. illustrationem
insignem lucem afferre.quot; Eodem anno, eodem mense
(Aug. 1629) coccEJi amicus ppochenius palam pro-
misit, se in Diatribe de linguae Graecae N. T, puritate,
„quam plurimis, qui vulgo finguntur, Hebraismis lar-
vam detracturum.quot; — coccejus et ppochenius, duo
instar-omnium, nos doceant quomodo inter aciei alas
extremas universe certatum sit. Ilia hebraeismos lyn-
ceis quaerens oculis ad scripta procurrit Judaeorum ju-
niorum ; ad antiquiorum Graecorum opera classica haec
refugit, ut triumphans N. T. Graecitatis évinçât puri-
tatem. Quo vehementius agitur lis eo magis a media
receditur via. Magna ex Talmudicis scriptis confere-
batur messis locorum et sententiarum, quae quidem
nonnunquam videntur jam ante Christi tempus inter
Judaeos pervulgata fuisse, révéra saepissime ex ipsis
scriptis Christianorum desumpta sunt. Plura hujus rei
afferri possent exempla, quod autem hujus loci non est,
sed in disquisitionis parte secunda fusius indicabitur

coccEJi agendi rationem secutus est Johannes
lightfootus qui chorographica anno 1658 prae-

1) Verissima sunt de wettii verba (Bibl. Dogm. Edit. 3a p. 187): „Der
unglücklichste Versuch ist wohl die Bedingungen der Bildung JESU in den
Rabbinen, welche zum Theil das N. T. geplündert haben, aufzuweisen.quot;

3) JOH. LIGHTFOOTI horae Hebraicae et Talmudieae, scriptae 1658, a
J. B. CAEPZOVIO , Lipsiae editae anno 1675.

missa centuria, ejus operis p. 174 caussas exponit, qiii-
bus inductus se ad studia talmudica contulerit. „Sat
sciens, ita auctor, et certus me cum infinitis et insu-
perabilibus fere difficultatibus colluctafurum ; ast omnes
postbabens, atque obdurato proposito armatus, ut, si
fieri posset, pleniorem ac reconditiorem styli ac dialecti
N. T. notitiam ac sensum obtinerem et lucrarer.quot;
Sane admirandum est et eruditissimi propositum obdu-
ratum, et lucubrationum ejus eruditio, doctrina ac dili-
gentia. Concinne in pag. 175 dicit auctor: „ acriores
bostes quam istos (Talmudis scriptores) non habet doctri-
na Evangelica et tarnen planiores interprétés quam istos
non habet textus Evangelii.quot; Brevius quam verius
dictum. Odium magnum se sibi paraturum praevi-
dit LiGHTFooïüS, nihilonimus a proposito non de-
stitit, simulque integer et aequus operis conscripti
exponit caussas. Non ita fecit noster popularis sü-
Renhusius. In praefatione ad Hltt^ün ^ÖD s. ßi-
ßhoi KXTCiKKûirvjç 1) se, magnum et difiScile hoc dicit
suscepisse opus, nugatorio consilio, ut quosdam litigan-
tes Judaeos ad Christum converteret. Aliam et, uti mihi
videtur, ejusmodi studiorum multo planiorem caussam
exponit in praefatione ad versionem Mischnae, ubi
dicit — „ attamen illis (profanis Graecorum scripto-
ribus) bene multis perlectis, ipsa rerum experientia
didicissem non tantos eorum fructus quantos quidem
animo praeceperam; quia probatissimi quique scri-
ptores Graeci tanto seculorum intervallo a N. T. au-

ctoribus distabant, ut vocabula tantum, non autem
integrae sententiae compositio et ipsius linguae ge-
nius convenirent, usque adeo, ut N. T. stylus ab
ipsis veteribus Graecis (quod quidem eum grano
salis intellectum velim) vix intelligereturquot;. — (Haec
incriminatio, ab aliis saepius jam prolata, pfoche-
Nio, qui id asserit, diatribae de N. T. sermonis pu-
ritate conscribendae fuit auctrix). — „Missis ergo ad
tempus Graecis, paullo post ita pergit surenhusiüs,

liora |lumen praebebant baud exiguum.quot; Quod igitur
baud exiguum omnibus perspicuum expromsit suren-
husiüs in (3ï(3?vcp KarocKKizy^q. Magnum hicce liber
sequentibus Tbeologis praebuit lumen, num purum
semper et parum obfuscatum hîc locus non est inqui-
rendi. Ipse liber, qui agit de allegatis ex V. F. in N. P.
inter se conciliandis, in quinque dividitur partes. Prima
agit de formulis allegandi (pag. 1—36, undesexa-
ginta Thesibus) ; secunda de modis allegandi (p. 37—56,
viginti Thesibus) ; terlia de modis et formulis interpre-
tandi (p. 57—88, viginti quinque Thesibus); quarla
de modis explicandi genealogias (p. 89—112, Thesibus
XXXV). In parte tandem quinta ipsa ex V. in N. F.
allegata dicta\\explicantur ex legibus, quae ex Judae-
orum scriptis confectae sunt. Talis surenhusii agendi
methodus plane aequa vocari non meretur. Quî? quia
CHRISTUS et Apostoli ex Judaeis [orti sunt, num ideo
eorum V.F. Scripta explicandi methodum secuti sunt?
Quid tum dicendum esset de luc a et marco , qui Judae-
orum scripta quamquam eerte non legerunt, attamen

iisdem utuntur non solum allegatis, sed etiam allegandi
formulis ? Postea vindicabimus parum valere fundamen-
tum, cui superstructa est sürenhüsii opinio: ex ipsa
seil, allegandi formula dignosci posse, quare verba per
earn allegata ita sint allegata, non aliter. Discrimen
praeterea inter lût^iîî^ et S^HDI, quoad vim in verba se-
quentia, accipi non potest, et, fac ut quoad Judaeos id
posset scriptores, nibilominus usu in N. F. obvio plane
solveretur. Thesis secundae (libri primi) pars prior, con-
tinens explicationem formulae quot;lÛWtt? HD Û^^p? ob-
loquitur parti ejus posteriori, cujus expositione ad
usum concluditur formulae N. F. vrKvipccù^ ro pi^ôév.
Haec semper praecedit ipsa S. Codicis verba, aut eo-
rum argumentum; ilia, quod sueenhusius saltem di-
cit, aliquam a Rabbinis e S. Codice efifectam conclu-
sionem. In Thesi tertia Hebraea formula quidem si-
gnificat : „ ad confirmandum id quod scriptum est,quot; sed
obedienlia legi praestanda; dum ea quae legitur Marc.
XV: 28 et subenhusio priori similis esse videtur
formula, indicat vaticinii impletionem. Ilia loquitur
de judicis oflScio ex lege judicium agendi, haec de Dei
consilio vaticinii alicujus implendi. Talis agendi ratio
aliquatenus ipsorum spirat Judaeorum agendi rationem
arbitrariam. In Thesi quarta ad formulam N. F. ex-
plicandam ypoiCpn Kiysi, subenhusius procurrit ad
Majemonidem, seculi duodecimi scriptorem; quum
autem ipse dixisset, se amotum a Graecis profanis,
„ quia tanto seculorum (sed quattuor tantum, nec vero
sicut Majemonides XII) intervalle a N. T. Scripto-
ribus distabant.quot; In Thesi quinta formula allegandi
vSj? rh}^ perperam versa est. Non enim

significat „In ipsum Scriptura confert, vel, ipstim
Scriplura lalem habet,\'\'\' sed in se contrahit (aliquis)
Scripturam, potiusve scriptum quod est (judicium). Quid,
quaeso, haecce formula, versa in modum sueenhusius,
vis et efificaeiae potest habere in eo loco, quem ipse ex-
emplo posuit ex pikké abothIII. 7. „Qui in via it et
repetit secum Mischnajoth, (nilö?*!) et cessât ab ilia
repetitione et dicit: quam pulchra est illa arbor! quam
pulchrum hocce lumen !nbsp;(quae ver-

tatur nunc sicuti S. voluit!), acsi se capitis reum fecisset.quot;
Comparetur praeterea P. A. III. 8, ubi eadem legitur
formula, neque ulla sequitur ex S. Codice dictio, sed
eadem verba: „acsi se capitis reum fecisset.quot; Sic mul-
tos in locos pergere possemus, censoris autem partes
in nos suscipere haud volumus nec possumus. Quae
vero de sueenhusio indicavimus ideo erant necessa-
ria, quia posteriores Sacri Codicis interprétés quam
maxime ex eo pendent. Nullam post sueenhusium
talem videmus institutam disquisitioneni, omnes fere
in eo acquiescunt ejusque accipiunt laboris fructus, in
legum formularumque formam redactos. Ejus opere
Talmudisra bbinorumque scriptorum studium quam
maxime promovebatur, et lighteooïi süeenhüsii-
que videmus postea schoettgenium i) gressibus in-
sistentem in „Horis Hebraicis,quot; anno 1733 Dresdae
et Lipsiae editis, qui multo adhuc juniores consu-
luit Scriptores ßabbinicos; multo autem uberiorem
quam lightfootus saepe praebet messem, nec tamen

1) CHEIST. scHOETTGENii Horae Hebraicae et Talmudicae, Dresdae et
Lips. a° 1733.

sermonem Rabbinicum satis edoctus faiti). Ipse di-
eit in praefationis § VI., se multum debere sürenhü-
sio, et perquisitionem librorum talmudicorum utilissi-
rnam esse in re allegatiomm tractandarum.

Post SCHOETTGENIÜM iu Rabbiuisml provincia ad
usum N. F. populanda fere nil novi praestitum est.
Ipse autem suo lexieo in\' N. T. suam hac de re
opinionem pervnlgatam fecit.

Ultima ut ita dicam aciei tacta erat ala, a centro lon-
gius remota. Ultimae eae fuerunt certaminis sequelae,
cujus altera acies pugnavit pro puritate linguae, qua
eonscripti erant N. F. libri, altera pro barbarismis ac

J) En exemplum ex mnltis ex improviso captum. Ad Matth. XX : 1.
scHOBTTGENius adducit sententiam ex Tanch. fol. 3. 1 , p. 165: U\'^ïd
O\'lliPNin niDO D\'JimKS ne\'l;? Spquot;;?!?, quam ita vertit: „Imenimus,
quod Deus nltimos po nat in toco (!) primorum, li. e. Ultimos aestimet
Inbsp;sieut primes.quot; Quae autem ita vertenda sunt: Invenimus Sanctum, qui

,nbsp;(sit) Benedictas, faciat posterioribus propter merita {hzsontiam) priorum.

ni3t enim (in St.Emp. Jlt;ni3i) est status eonstruotus vocis gt;31 (Dan. VI:23),
quae significat irasotóffl.—Ad comma praecedens pag. 163 schoettgenius eft
secundum Rabbinos explicat per ducentos decern gradus; Rabbini uume-
rabant trecentos decern in voce —■ in eodem commate vertit, p. 163,
xnjonx per hereditatem, (ut conveniat cum voce xk-t)pomiJ.la. Mt. XIX : 29)
nullo cum jure, nam tantum significat possessio, firma possessio. —
Quomodo autem p. 156 p\'rJDD vertat per „lassen sich anfsummen
haud intelligo. Verbum est a SjD et significat: Sibi acquirere in pe-
culium.

2) Ne confundas schoettgenii cum eo quod hodie pervulgatum est
Lexicon, ex quo omnes fere ejecti sunt hebraeismi a novissimo au-
ctore (?) m. g. i,. spohb (1790); nec cum editione anni 1764 a krebsio
curata, qui, (vehementior et tamen moderatior quam ipse Scriptor He-
braeista, puritatem, Graecitati N. T. derogatam, sui temporis Latinitati
integram servatam voluit), multa jam ex Lexico schoettgeniano
a° 1746 primum edito reliquerat aut mutaverat.

soloecismis, qui primo vocabautur, postremo hebraei-
smis defendendis. Victoriam sibi viudicaverant patroni
bebraeismorum ; sed pulcbram ob victoriam exsultantes
eaque nimis elati, cum peregrinis et advenis indigenas
quoque ejecerunt ex provincia recuperata victores, non
prae livore, prae nimia contra luce coeci. Hocce tempore
in lucem prodierunt inprimis elsnbri (1720), woleii
(1725), raphaelii (1750), alberti (1755), kypkii
(1755) et krbbsii (1755) (quae ultimi partim quoque
hue referendae sunt) in N. T. observationes, quibus
quoad potuerunt, nonnullos, quinati erant cives Graeci,
hoe jus restitutum voluerunt vindicare. Sed frustra. Phi-
lologia sensim sensimque abierat Dogmatices in partes
et hujus delicti severam in poenam, tota redacta est
in Dogmatices dicionem, famula nunc et obsequens
serva, quae olim fuit sua in regione légitima regina
atque jubens imperatrix. Seculo decimo octavo ad
dimidium vergen te ea temporis fuit conditio, ut nobilis
nomine critices rigidum venditarent dogmatismum. Pro-
dierunt viri acutissimi vogel, oertel, bahrtius,
steinbartus, tellerus omniumque illorum prin-
ceps SEMLERUS. Qucm a prioribus relictum illi invene-
runt apparatum philologicum\' et criticum suas ad ra-
tiones adhibuerunt mere dogmaticas.

1) Cf. j. HERiNG-AE Commentatio infra laudanda p. 62, 79 in notis,
ubi steinbaeti Verba memorantur; p. 73 Dammii judicium de jesu
consiGo traditur; de ceteris passim. — Vide quoque telleei Wörterbuch
des N. T., Berol. 1785, Edit. 4a, ubi in Vorerinnerungen zur dritten
Auflage, p. 42—55 agitur de Jesu Judaeo more doeendi, sub titulo:
„Lehrart Christi und der Apostel.quot; Cf. praeterea heezog, Realencycl.
sub voce „Accommodation.quot;

wetstenii opera edidit semlerus, magnus prae
primis vir, magna qui quoque in theologicis praestitit,
formularum qui rupit vincula et librorum quae iis im-
posita erant fregit sigilla, auotoritatisque fundamenta
infregit; omnino, sed humeris quoque qui stetit gene-
ris superiorum ét quoad^ exegesin ét quoad i-em critices.
semleri fuit opus et laus disjecti membra poetae or-
dine digessisse. Magna majorum fuit hereditas, quae
semleri usuvenit aetati. Non is autem fuit sem-
lerus, qui eam aeciperet hereditatem, qaam non dis-
poneret et perquireret, cuj us non singulas partes et
particulas dissectas anxie et accurate excuteret et per-
scrutaretur. Partes autem seorsim seposuisse, singulas
penitus disquisivisse et pernovisse semleri nondum suf-
fecit sagacitati. Ei erat pervestigandum, quomodo suam
quisque herus acquisiverit possessionem, qua ratione
eam congesserit, auxerit et stabiliverit. AbERAsmo inde
usque ad suum tempus quae collata erat, si recenseret
materiem philologicam, in usum S. C. hermeneutices
nunc paratam, hancce qua apportata erat inveniebat
viam. erasmus viderat N. F. Graecitatem a classica
profanorum longe recedere. Unde ilia exorta est di-
versifasF rogitabant drusius, scaliger, glassius,
coccEJUs aliique; simulatque evolvebant libros Judaeo-
rum , responsie in promptu fuit : Scriptores fuerunt

Judaei, qui versionem tZv LXX et caetera scripta Ju-
daica usu conterebant. Hinc illa umbra Judaica quae
supra eorum scripta extensa est. — Sed a textu origi-
nali bic et illic illa versio nimis recedit, alto super-
cilio murmurabant nonnulli. Se accommodanmt, mox
respondebatur, ad doctrinam Judaeorum. Et jure se ac-
commodarunt, afïirmabant sukenhüsius et schoettge-
Nius. Nunc autem semlerus, idque jure, si quidem
N. F. Scriptores ad tam humiles futilesque deseendere
potuerint machinationes, ut allicerent Judaeos, tum
mediis respondeat finis necesse est. Praeterea homines
Sana ratione praediti,\' talem non sequerentur stultam
interpretandi rationern, multo minus Christus ejusque
primi asseclae. Facilis nunc fuit conclusio inde ef-
fecta: propter privuni suum consilium jesüs et Evange-
listae et Apostoli hac usi sunt disserendi methodo
contra Judaeos perversos, quorum se accommodarunt
stultitiis et figmentis ut eos allicerent. En novam
accommodationis, quae ksùt f^ox^v vocatur, inventam
theoriam, ad jesü Apostolornmque ex V. F. allegationes
inprimis applicatam. Qua autem accepta omnia fluctua-
ban t, quae usquedum sancta putata sunt. Vertigo ce-
peratanimos. reimarus sua conscripsit fragmenta istam-
que de jesu consilio fabellam. Exorti sunt hessii et
REINHARDI alüque, qui omnes contraxerunt suas vires
ad hocce fidei propugnaculum defendendum. hessius
inprimis id ostendit in vitae jesu expositione, cujus ma-
gnam partem dicat jesu rationi discendi et docendi ex
V. F. Hue quoque referendi sunt commentationes auro

coronatae j.heringae overdorpii\'^) et eolmeri^).
Litigantes ab utraque parte pugnarunt dogmatici ratione
dogmatica ; quia scilicet, quod quoque semlerus ejus-
que fecerant socii, apparatum horum dierum, quem a
majoribus acceperant, pbilologicum, servarunt intactam
et, quod de jesu religione libenter credebant, de illo
tbesauro tute abscondito minime cogitabant : eiim ma-
jori perfectioni posse esse ohnoxiam, aut sallem quadam
indigere revisione. Dogmatices opiniones pbilologiae ej us-
que anxie et caute circumspicientis sint fructus, nun-
quam autem sint traditionales. Istius autem temporis
Exegesis plane fuit traditiva eaque ex fonte impure pro-
flna. — Duo viri doepkius et hartmannus ad Judaeo-
rum doctrinam recurrerunt fere eodem tempore, quo ab
altera parte eritzsghius et winerus N. F. Graecitati
légitima jura vindicare conati sunt, stephano, boe-
clero, pasori, elsnero, KYPKio aliisque,quot;mediam
viam qui ingressi erant, se adjunxerunt hi; suren-

1) job. herinamp;a: VeAaadeling, tea betooge dat jezus en zijne Apos-
telen zich doorgaans niet geschikt hebben naar de verkeerde denkbeel-
den van hunne tijdgenooten, in oper. Soc. Hag. 1789. Quod opus haoce
in paragrapho conscribenda magno mihi fuit usui.

3) J. L. OVEBDOEP : Verhandeling behelzende eene opgave van rege-
len volgens welken uit het gebruik, \'t welk jEZüs en de Apostelen van
verscheidene plaatsen des O. T. gemaakt hebben, de ware meening dier
plaatsen bepaald wordt in opp. Soc. Hag. 1805. Praeter satis doctam
literaturam multa hic liber praebet bona, sine ordine autem congesta.
Ipse auctor suis dogmaticis rationibus nimis se tradidit.

3) l. b. rolmer : Verhandeling behelzende eene aanwijzinge van eigen-
lijk genoemde voorstellingen des O. T., rlq. in opp. Societ. Hag. 1806.
Eandem fere methodum doctus auctor secutus est quam nostro tempore
j- che. k. hoepmannüs, in opcre Weissagung und Erfüllung, Nördling.
1841.

Husio, SCHOETTGENIO illi 86 professi sunt addictos. Ut
evitare possent astutum, quod jesu apostolisque tribuen-
dum esset consilium, novam illi proposuerunt sibi quae-
stionem sol vendam haue: Nim J. C. et iV. F. Scriptares
eadem qua Rabbini arte hermeneutica usi sunt F\' Quam ad
quaestionem ut apte responderetur, omnia fere, quae
ad eum vénérant, scripta de Talmude diligentissime
excerpsit doepkius Non tantum nil novi commu-

1) Dr. j. ch. doepke, Hermeneutik der neutestam. Schriftsteller, Lips.
1829, pars prior. Posterior pars in lueem non prodiit. Pag. 60—70
agit de citandi formulis apud Judaeos usitatis; p. 70—88, de forma cita-
torum externa et apud Judaeos et apud N. P. Scriptores; pag. 88—189
de allegorica interpretatione universe, de ejusque origine et usu inter
Judaeos; p. 189—208 de citatis in N. T. universe, et a pag. 208 usque
ad finem de citatis apud singulos N. T. Scriptores. — Memorabile indi-
cium , doepkium mentem rabbinorum haud cepisse inveniri potest p. 80,
ubi legitur nxjni \'[n*? nxjn D-ye-T inn^Dirnbsp;mo* \'7x1nbsp;nio\'

quae verba doepkiüs yertit: Es sterbe lieber ein Unschuldiger, als dass
ein Schuldiger mc/it sterbe; denn der Tod der Gottlosen nützt ihnen
selbst und der Welt, der Tod der Gerechten aber ist für sie und die
Welt beklagenswerth!! Man lese diese schöne Stelle weiter und man
wird sich unwillkührlich an Joh. XI : 50 erinnern 1 Utinam facias,
docte lector! ut videas, quam „willkührlichquot; ea dicta sint. In loco citato
inter rabbinos disputatur de morte afficienda filio rebelli (Deut. XXI:
18—21). Scholasticorum autem more nunc rogatur, quo facto et quo
tempore habendum sit ßlü/s rebellis. Responsio est, quando ejus coena
constat x^a*\'7 carnis et ji\'j vini, definitio verborum x3d1 V\'rlD. Num
tale quid dici potest morte dignum ? objicitur quaestio. Nunc autem
antecedens sequitur citatum, cujus sensus est: Moriatur (filim) insons,
ne moriatur reus, mors enim impiorum bona est iis et bona mundo;
(mors) justorum mala, est iis et mala mundo I In priore enim caussa
impius ipsa morte prohibetar peccatis suis et sibi et aliis damno esse;
justus autem moriens sibi non potest augere meritorum thesauro, qui-
bus omnibus prodest. Verba p. 129 descripta ex pieke A. I. 17

nicat sed vel ipse literarum rabbinicarum non satis fuit
peritus, ut vel id posset praestare. De prioribus, im-
primis de süRENHusio et wahnerio (I. 523-530),
plane dependebat et quamvis quaedam combinandi
sollertia ei abnegari baud possit, quamvis bic et illic
molimenta sagaciter animadverterit, quae quominus
ad finem rite perveniat impediebant; tamen in vestigia
redire non ausus est, neque unquam sibi proposuit
quaestionem in se absolutam: Quid cogitarunt christ os
ejusque discipuli de Sacris Libris? Quod neque hart-
mannus fecit. Multa optima per se sed abs re aliéna
perdoctum contulit suum in librum de arcta V. inter ac
N. T. necessitudine. Suturas patefacere, quibus duo pan-
ni conjuncti sunt, siquidem tale quid vocari mereatur
arctam inter bas res quae exsistat indigitare necessi-
tudinem, hartmanni prorsus opus id praestitit. Ea
falsa videtur opinio qua opinati sunt, jesum ejusque
discipulos, quippe ortos ex mediis Judaeis, non tan-
tum borum necessario usos esse sermone et formulis

nip^ïn k*?« quot;ip\'yn «in cnn xS vertit doepkiüs: „Ein aliegorisclier Mid-
rascli ist nictt die Hauptsache, sondern die That.quot; Siqnidena E\'-nD
significet Interpretationem allegoricam, quid sibi volunt ista „allegori-
scher Midrasch?quot; Sed hoc loco »nid (vid. haktm. op. 1. p. 535) significat
universe doctrinam eamque oppositam Twyo = operi, sicut nostrates
dicunt: geen leer, maar leven. Pag. 61, 157 vocula im {jam) vertitur
per „vielleicht.quot; Pag. 183nbsp;vertitur per „sub clunibus!quot;

1) a. th. hartmann , die enge Verbind, des A. Testam. mit dem
Neuen, Hamb. 1831. Ditissimi operis multifarium communicare argu-
mentum non possum. Sufficiant (duplici sensu) verba fleckii op. 1.
pag. 298 hoc de libro : „Hauptschrift (mit sehr reichhaltigen, von selte-
ner Belesenheit und grosser Literaturkenntniss zeugenden Collectaneen)
ist A. th. h. rlqq. — Fundgrube für Viele.quot; Vide haetmanni de doepkio
judicium in op. 1. pag. 54 in Nota.

vitae eommanibus, sed eorum quoque V. F. interpre-
tandi methodum, i. e. Dei mundique notiones secutos
esse. Num schleiermachekus ex mediis exsurgens
Rationalistis ideo fait Eationalista ? Si quidem ea vera
essent, quae priores voluerunt, per totum temporum
decursum nullum novum potuit oriri systema, nulla a
prioribus toto coelo distans doctrina! Quid jesus ejus-
que discipuli cogitarint de Sacris Scriptis prius evincen-
dum est, quam ad seeundam transeatur quaestionem :
Quomodo illorum cum aequalium cohaereat doctrina?
Prior illa nondum facta erat quaestio. Neque in ope-
ribus exegeticis, nostro editis seculo; neque in variis
libris de doctrina jesu conscriptis, ne in ipsis quidem
quae de consulto nostra de re institutae sunt dis-
quisitiones. Legantur kuinoelii et pauli Heidel-
bergensis, evolvantur rückerti quin meyeri egregii
commentarii ; quoad etficaciam, quam tbeologia Ju-
daica babuerit in Cbristianismum, quoad primorum
Christianorum S. S. interpretandi methodum Judaicam,
fere omnes suam habent fixam opinionem, sed earn
semper a Majoribus acceptam, non suis ipsorum in-
quisitionibus effectam. Parum emolument! nostram
ad quaestionem praebent opera, per se egregia et
doctissima, bialloblotskyi baumgarteni et

3) De legis Mosaicae abrogatione scripsit chb. h. p. bialloblotzky.
Goett. 1824 (Coinmentatio auro eoronata 1821). Cujus inprimis tertiae
partis alteram dimidium (p. 131—184) magni est momenti recensione
opinionum de legis Mosaicae pretio Christianis habendo. A pag. 162—165
JESU ex V. P. citata recenset.

3) Doctrina jesu christi de lege Mosaica ex Oratione Montana hausta
et e.Kposita a m. baumgarten, Ber. 1838, hacce tessera; b vö/*os Siä

wustiii), qui omnes, ex disertis jesu dictis (bi-
aleoblotsky praeterea ex Apostolorum) efficere co-
nati sunt, qualis jesu fuerit de lege Mosaica do-
ctrina. Quoad ipsam formam ultimus videtur plurimum
praestitisse ; forsitan, quia quoad argumentum maxi-
mam partem secutus est baumgarteni sibi novis-
simum librum; quoad formam discipulus fuit reussii,
e cujus scbola prodiit; satis praeterea novae Tbeo-
logiae Biblicae imbutus fuit principiis, ut, nisi raris-
sime, de jesu ej usque discipulorum effatis uno tenore
idem efPerret judicium. In ipsis illis libris de Tbeo-
logia Biblica aut Dogmatica Biblica confectis, e. c.
a DE WETTio 2) et V. ooELNio , multa quidem
inveniuntur bona, sed parum sufficientia. Com-
mentationibus de vita jesu, neandri^) e. c. et

Moiiiaéo); éSóö/j JOANKJi\'.s ; b vó/lt;os Trveu/tarixos êa-riv paulus. Commenta-
tionis sagacissimae tesserae plane respondet argumentum.

1)nbsp;Essai sur la Doctrine de J. C. concernant le Mosaïsme, Strassb. 1889.
Aptiore sub forma eadem fere quae baumg. praebet. Quoad interpreta-
tionem Mt. V:17—30, oscak wustius (pag. 82 suae dissertationis) ali-
qnatenus recedit a baumgaeteno ; caeterum maxime convenit cum reussii
post bancoe dissertationem edito opere : Histoire de la Théologie Chré-
tienne au siècle Apostolique, quod quoque eandem quam wüstii liber
in fronte habet tesseram Mt. V : 17\'\'. Cf. Vol. I. lib. II. Cap. III, IV,
IX, X.; versionis, qua utor, Neêrlandicae p. 149- 154, 208—225.

2)nbsp;Dr. w. m. l. de wette, Biblische Dogmatik A. und N. Testaments,
Edit. 3a (qua utor). Ber. 1831. § 233, p. 208.

3)nbsp;Dr. d. g. ton cölnn, Biblische Theologie, Lips. 1836, plura habet
nostro de argumento, sed nihilominus perpauca, in Vol. II. § 135 et 136.
Vide ceteroquin de de wettxo et v. coelnnioueussii op. 1.1. p. 20. De sparsis
quae hic et illic inveniuntur hac de re indiciis separatim et nominatim agere
pretiumhaud operae est. Vide Dr. l. J. rückebt, Theologie II. 112, Lips.1851.

4)nbsp;Dr. aug. neandee, das Leben Jesu Christi, Ber. 1837, (Edit, qua
utor 5a 1852) p. 161—200 circiter, sed inprimis p. 138—151.

HASii^), insunt quidem singula capita, quae agunt de
JESU ratione interpretandi Sacra Scripta. Nos autem
vellemus fundamentum quoddam exegeticum, quale e.c.
jam ïholuckius incepit praebere singulare, in man-
tissa ad Epistol. ad Hebraeos. Novam prorsus ille iniit
viam 2). Universe citationes ordine disponit hocce: vati-
cinia directa, lypica, allegatmies. Hac re differt a prae-
cedentibus commentatoribus, a koppio ad Epist. ad
Rom. et stuarto, ut, quod quidem hi fecerant, Rab-
binicam explicationem et hermeneuticam artem non
ubique in auxilium vocaverit. Speciatim agit de cita-
tionibus in Epist. ad Hebraeos; sed in typicis vaticiniis
explicandis multa quoque disseruit de jesu ea alle-
gante (p. 15—18 et passim). Vellemus expositionem
qualem fere stierius 3) jam ante tholuckium prae-
bere conatus est, qui autem neque omnia jesu attulit
ex V. F. allata, neque ea exponit quae attulit. Hoe
etiam stierii expositionis haud parvam nuncupo labem.

3) Dr. a. tholück, Das Alte Testament im Neuen Testament. (Zwei
Beilagen zu dem Kommentare zum Briefe an die Hebräer). Hamb. 1886.
Hujus argumenti historiae (p. 1—6) multum debeo. Cf. de koppio
et STUAKTO ejusdem libri p. 30.

3) Beiträge zur biblischer Theologie von rudolt stier (Zweite Samm-
lung) Lips. 1838, in quibus invenis a pag. 452—486: Bas Alte Test,
im Neuen. Vebersichtstafel der Bestätigungen desselben. In introduotione
agitur de Judaeorum de V. T. opinionibus (Mt. H: 5; Luk. I: 55, 70;
Joh. 1:23, 46; 11:17) p. 453. Caput 1 continet jesu effata. A. de
confirmatione S. S. universa, B. vaticiniorum, C. de Messia jesu prae-
dictorum, D. de jesu notione speciali. Cap. II. A. nulla impletionis
relatione: 1quot; lex mosis, 2° reliqua mosis sermones et relationes; B. Im-
pletionis relatione: 1° de Johanne, 2° de jesu persona; 3° de jesu
aequalibus, 4° in futurum; p. 453—457.

quod quaestionem, quae vere est philologica, veste
induerit dogmatico. ld pateat ex ejus citatorum divi-
sione ad marginem addita. Hic et illic praeterea de
JESU doctrina de V. F. audiebatur vox, sed clamantis
in deserto et nimis suffocata duabus postea pervulgatis
thesibus vociferantibus. Quarum altera, quae semleki,
TELLERique spirat de N. F. judicium, ponit: inscii qui-
dem , altamen fingentes N. F. scriptores finxerunt histo-
riam in modum V. F.; altera autem, quae surenhusii ,

redolet effata: Nullam ex N. F. authentieum est scriptum,
nisi quod plane Judaicam prae se f erat indolem. Dogma-
tica regnabat ahenea et nomine critices saeviebat destru-
ctiva. Num ea autem jure vocari potest critica, quae,
placida ac dulci quiete acsi erat sepulta, divite ma-
jorum fruebatur bereditate? Nullum ex illo tempore
invenitur indicium, quo conjicere possimus, viros do-
ctos, philologica instituta disquisitione, ad ipsos fontes
recurrisse, unde efficerent, quid .^esus et N. F. Scri-
ptores de V. F. universe cogitarint? Quod ex horum
ipsorum agendi ratione evinci potest, nec vero ex
aequalium aut priorum aut posteriorum methodo.

Quum omnia ita fluctuarent, Societas Teyleriana emisit
vocem longe lateque auditam. Mali altissimas radices se
invenisse, ipsa quaestionis jam forma ostenderunt Socie-
tatis praesides. Litem de auctoritate sacrorum librorum
facile credo iis ansam dedisse huic quaestioni proponen-
dae; addita autem clausula ad philologiam relegarunt

1) Videatur Progr. teylerianum in annum 1845, ubi inter alia liaee le-
gere potes: In allen gevalle moet hetgene jezüs en de Apostelen ten aan-

viros doetos, qui ad quaestionem propositam respon-
dere studeant. Magnos et saepius laetos hocce socie-
tatis conamen secum tulit fructus. Aliquot datae sunt
responsiones, quarum nonnullas nunc legere nobis
licet. In Germania prodierunt kohlbrüggii \'), stae-
helini 2) et LECHLERi^) opera; ex nostratibus focken-
sius^), seppius^) et mounierus^) pretiosa praebuerunt
dona. stierii, quem jam memoravimus, librum kohe-
rrüggii in operis formam ac divisionem magnam

zien van de H. S. des O. V. geleerd of aangewezen of ook ondersteld
hebben, hoogst gewigtig geacht worden, ook bij meer uitsluitend letter-
kundige onderzoekingen, aangaande de boeken des O. V., en bij eene
verklaring van dezelve, die van het N. V. geheel onafhankelijk is.

1)nbsp;Dr. h. j. kohlbrügge, Wozu das alte Testament? EIberf. 1846.
Auctor ipse in praefatione dicit, quaestionem a Soc. Teyl. propositam
suae scriptioni ansam dedisse.

2)nbsp;Dr. j. j. stahelin, die messianische Weissagungen des Alten Tes-
taments in ihrer entstehung, Entwicklung und Ausbildung. Mit Be-
rücksichtigung der hauptsächlischsten neutestamentlichen Citate, Berolini
1847. In praef. dicit auctor: „Gegenwärtiges Werk verdankt sein Ent-
stehen einem christichen Bedürfnisse. Dem Bedürfnisse, zwischen den
alttestamentliohen Weissagungen und der Benützung oder Citation der-
selben im N. T. einen organischen Zusammenhang nachzuweisen.quot;

3)nbsp;Dr. g. v. lbchlee, das Alte Testament in der Reden jesu. Stud,
und Krit. 1854, p, 787—851. Belgiee versum a Plur. Vener. c. schwartz,
Amst. 1855, et a d. v. c. in Bibliotheek van Buitenl. Godgeleerdheid,
1857. Uterque interpres suas addidit animadversiones.

4)nbsp;Dr. H. j. T. FOCKENS, de H. S. des 0. V. volgens jezus en zijne
Apostelen, Amst. 1848. Ex ipsius auctoris testimonio (Praef. p. v) eadem
quaestione supra dicta hoc opus est provocatum.

5)nbsp;che. sepp, Onderzoek naar de leer des N. T. over de Heilige Schrift
des 0. Verbonds, Amst. 1849. Commentatio apud Societ. Teyl. immissa
haud coronata.

6)nbsp;Dr. p. mouniee, Disquisitio de locis nonnullis Euangeliorum in qui-
bus V. T. libri ab jesu laudantur, Amst. 1856.

exercuisse vim fere diceremus, quamvis quod liac in
re illum non presse secutus sit ipsi certe damno non
fuit. Qualis nunc est kohlbrüggii liber, talis plu-
res et majores habet virtutes quam labes. Nonnulla
licet contineat baud magni facienda, plura communi-
cat multo digniora. Duabus prioribus sectionibus tra-
dit, (ex ipso N. F. effectum), quid Judaei jesu ae-
quales de V. F. cogitarint ; tertia autem exponit ipsius
JESU de V. F. doctrinam (p. 55—84). Nec vero
ubique, ut mihi saltem videtur, sana regit interpreta-
tio. Praeterea jesu citata et formulae adscribuntur,
quippe qui silentio ea praeterierit (p. 76). Totius de-
nique libri consilium mere est dogmaticum, non phi-
lologicum. Historicnm contra consilium videtur sïae-
helino menti obvolvisse in opere laudato conscribendo.
Sed cum nostri temporis potius scientia ac philosophia,
quam cum N. F. aetatis simplicitate ac pietate con-
venit historiae principium ac norma a staehelino in
Hermeneuticam N. F. Scriptornm applicata. Quod
hengstenbergius et hofmannus ante eum volue-
rant, nunc conatus est staehelinus efficere, indicare
sc., necessitudinem inter N. ac V. Foedus, vaticiniorum
ratione, exstare necessitudine, quae interest inter pro-
cessum alicujus rei ad ejus summum fastigium. Perpauci
sunt loci ex V. F. in N. translati, qui a staehelino
laudantur i). De ipsis citatis in se spectatis habet

1) Cf.l.l.p. 15—17, 38—33, 40—43, 71—73, 108—109, 113—114,
138—140. — Quam constans sibi sit staehbiinus, pateat ex collatis iis,
quae de voee nDï dicit in p. 43 et 133. In priore eam vult explicare
ex parallelismo (Jes, IV.) in posteriore contrariam significationem elicit
ex notionibus temporis.

paiicissima, de eorum forma externa fere nihil. Quat-
tuor, quinque ad summum jesu enuntiata explicantur;
sed ea omnia, ut videtur, fiunt, ut ipsi allati loci
probent, expositionem tjj? Tpo^srsloa; in Israele, ex mente
staehelini eflfectam. Hic dici potest partim rediisse
ad 8URBÏJHUSII hujusque sociorura, partim quoque ad
semleri sententias de usu V. F. in N. F. In p. 29
dicit: Psalmum XLV in Ep. ad Hebr. ideo tantum
allegatum esse, quia de quodam loquitur rege. In
eadem pag. dicit de jesu , Psalmum CX adhibente:
„ ... . und (ich) halte dafür, der Heiland habe, weil
einmal zu seiner Zeit diesen Psalm als von david
verfasst und zugleich für messianisch galt, denselben
zum Vehikel benutzt, die Farisäer über seine höhere
Würde zu belehren; wäre der Psalm nicht algemein
auf den Messias bezogen worden, so hätte ihn der
Heiland, auch wenn er, für seine Person, ihn für
messianisch gehalten, gewiss nicht so angewandt.quot;
Multo aliter ... sed quid opus est addere censuris libro-
rum fockensii et seppii, quas cuivis legere licet.
Uterque, quod jam monuimus, eidem obediverunt in-
citamento a Societate Teyleriana facto; sed suo quisque

1) Censori operis seppii (Godgel. Bijdr, 1850, p. 255—266) non con-
sentie, dicenti p. 257: „Het is wel door SEPP gezien, dat hij begint
met een onderzoek naar hetgeen volgens het N. V. de Heilige Schrift
des O. V. was voor het Israël van \'s Heeren tijd.quot; In censura laudata
accuratus seppii disquisitionis invenitur conspectus. Cf. praeterea dia-
rium Waarheid in Liefde, 1850, p. 545 ; gravissimum judicium invenitur
in diario Haarl. Courant, Nov. 1845 et 1847. — fockensii disquisitionis
censura legitur in diariis Godgel. Bijdragen ,1849, p. 424—429 et Waarh.
in Liefde, 1849, p. 933,

modo, moderno enim q. v. hic ideoque elegantiore,
antiquiore ille, fere scholastico sed multo solidiore. Ad
hanc historiam mihi comparandam multaque alia ma-
gno seppius, egregiis suis observationibus, mihi fuit
auxilio; claro autem expositionis ordine, magna re-
rum copia FOCKENSiüS me allexit, qui quamvis He-
braei sermonis est peritissimus, nee tamen, aut for-
tassis eam ipsam ob caussam, de Judaeorum inter-
pretandi ratione in antecessum egit. Quod quidem
perdifficile opus in se suscepit elucubrandum doctis-
simus seppius, qui autem, ceteroquin auctoritatis
imperio vehementissimus adversarius, hac in re hakt-
manno et doepkio totum se dedit regundum. Si anim-
advertimus bona, quae doet. vir sua ipsius in provin-
cia praestitit, suo operi ld magno fuit damno. Quorum
quis est imperitus ab iis se abstineat tradendis, ne
quasi coecus cogatur tradere se ducibus, qui ipsi,
sicut doepkius, ab antiquioribus audita, parvo adhi-
bito criterio, sua vice communicant. Non ita lech-
lerüs. Primus est hic, qui de enuntiatis jesu de
consulto egit. seppius quoque magnam sui operis
partem jesu dicavit doctrinae, sed quia haec totius
erat pars. Quale autem lechleri est opus, tale
jam dudum desideratum fuisse, ex duabus ejus effi-
citur versionibus, quae mox insecutae sunt Neerlandicae.
Concinno ac perspicuo ordine procedit commentatio qua
agitur, l°de ipsis Sacris Libris quibus usus est jesus,
2° de modo quo jesus Sacris Scriptis universe utitur
(sicut dicit lechlerus p. 792; ex sequentibus autem
patet eum agere de Sacrorum Scriptorum durabilitate),
3° transit ad expositionem relationis jesu ad legem ,

ad hisforiam sacram, ad vaticinia. Hanc jesu ipsius
verbis nisatn expositionem in fine sequuntiir inde eifectae
tlieses: Sacra Scripfura est verbum Dei; ejus centrum ipse
jesus; qui libere sed fide ea utitur; talis (qualis lech-
lieri) disquisitio et criticae utilissima est; deinde jesu
sermones eum pauli eomparantur doctrina et denique
quaedam sequuntur verba admonitoria et aedificatoria.
LECHLEKUS uuivcrse dici potest ipsorum citatorum
formam externam parum curasse, multo melius autem
quam ejus antecessores rem pertractasse. Eum insecu-
tus est nostra in patria mounierus in disquisitione
supra memorata. Lectorem relegamus ad censuras, quae
datae sunt de hoe egregio opere i). Paullo longius au-
tem moremur in una harum censurarum. Doet. mou-
nierus dixerat in dissertationes exordio: „ Quam ratio-
nem in laudanda scriptura jesus sit seciitus inquirere et
de illa re peculiari libro exponere operae esse pre-
tiumquot; (p. 1); deinde: „Modum igitur V. T. lau-
dandi et interpretandi, qui jesu proprius fuit, in non-
nulli locis ah Ulo laudatis inquirere sibi visum essequot;
(p. 3) et denique in fine ejusdem paginae: libere
igitur, quo modo jesus V. F. laudavent et inferpreta-
tus sit inquiremus.quot; Meis ipsius quam illis verbis nec
melius neque accuratius exponere possem meam hac de
re opinionem. Ita, non aliter, equidem opinatus eram
agendum esse, ut jesu de V, F. etficere possemus

1) Cf. Waarh. in Liefde, 1857, 3. p. 564 sqq., ubi ejus accurate tra-
ditur argumentum et nova ipsius auctoris additur conclusio. GodgeL
Bijdragen, 1857, p. 900 sqq. auctore Cl. a. d. iomanno , qui scriptorem
parum laudat et satis carpit.

doctrinam. Quod quia rarissime actum erat, tam variae
et mutabiles, sibi parum constantes communicatae
sint bac de doctrina series opinionum. E contrario Cl.
a. d. lomannu8 voluit ut a mouniero, antequam
opus sibi sumpsisset elaborandum, ita esset inquisitum
in gravissimas quaestiones de jesu persona et opere,
ut earum ratio ei facta esset certa ac perspicua.
Antea autem Cl. lomannus dixerat: „Sed mere
historica parum meretur vocari ea inquisitie, quam-
diu Dogmaticis subjecta maneat quibuslibet opinioni-
bus.quot; Quae verba meara hac de re confirmant opi-
nionem, sed nullomodo cum priore lomanki judicio
cohaerent. — Praeter memoratam in jesu personam et
opus inquisitionem, cuilibet, hujus de V. F. doctri-
nam tractare studenti, quattuor difficillimae objiciuntur
quaestiones solvendae. Quoad primam responderi posset,
tale quid non anie omnem sed post omnem disquisitio-
nem effici posse, igitur postea quoque esse efficiendum.
Quoad secundam : Ex ipsa id pateat disquisitione ;
quoad ierfiam : tale quid est puero Herculis cothurnos
adaptare et juvenem docere in verba Magistri jurare.
Num quis posset indicare librum aliquem cui tradere
me possem hac in re tanquam tuto duci \') ? Tertia

1) Novissimum, quod de rebus Judaicis editum est opus, supra jam
attulimus. Doet. jostiüs autem ab omni partium studio parum immunis est.
De hoe opere fere dici potest quod eleckius (op. 1. p. 317) de ejus
magna historia „Geschichte der Israel, von der Zeiten der Maccabäer
bis auf unsere Tage.quot; Dicit enim: „ Der Plan (ist) verdienstlich, die
Ausführung öfter rhetorisirend und oberflächlich, besonders in den Cita-
ten.quot; Hoc autem inprimis habeo in opus jostii, quod agnoscit, quin
extollit Judaismi in Christianismum actionis vim, reactionis autem hujus

ilia quaestio ex praeoccupata fere oritur opinione :
quodque, vel excelsissimum, ingenium aequalium ter-
minis ligatum esse quam vis aretissimis, quos exeedere
non valet. Ad guar lam a CI. viro propositam quae-
stionem respondeo: inverso ordine agendum esse. Co-
nemur effieere, quatenus\' valeant vires, jesu efficere
q. V. Hermeneuticam, qua inventa, ejus de Sacris Scri-
ptis enuntiata explicare possimus. Tota quaestionis hi-
storia id saltern nos docuit, ex quaestione mere phi-
lologica sensim sensimque exortam esse dogmaticam,
et saepissime altera manu expulsam, altera reductam
esse Dogmaticen. Quominus ad fructuosum finem ad-
ventum sit id magnum fuit impedimentum. Conditionem
miserrimam Societatem Teylerianam vidimus voluisse
auferri, ejusque conamina magno jam gavisa esse suc-
cessu. Nostro tempore imprimis a mouniero praecise
atque apte propositam videmus, qualis rite est faci-
enda, quaestionem: Quid jesus cogitavit de V. F.?

in ilium vim fere negat; quod idem jam ante fecerat, ubi sermo fuit
de Graecismi vi in Judaismum. jostii studium est ostendere, Jndaismum
ex se et per se id factum esse, quod nunc est, sine ulla aliarum religio-
num immixtione et ope. Ea omnia sunt vitia historica. In citatis au-
tem sicut ipso in libro meliores partes Judaismi proponuntur, détériorés
negliguntur et deprimuntur. Id imprimis valet de Rabbinorum vitiis.
Ceteroquin ab ipso jostio vellem scire : Num hillel , unus ex pauperri-
mis Rabbinis, postea autem summopere evectns, non ideo putatus sit e
familia davidis ortus esse, quia chbistus vocabatur o uioj iaus\'iS. Num
Rabbini ipsi tot fecissent miracula, nisi quae opponi possent jesu ma-
gnis factis. Num P. A. I. 2. scriptam sit contra nimium Sacrorum Scri-
ptorum studium, an vero contra tria gravissima Christianismi placita,
ille dijudicet, qui in praecedente Commate aut traditionis tantum videt
historiam, aut conatum , quo Christianismo jus existendi abnegaretur.—
Q.uae diximuSj, quamquam hîc non facimus, ea facillime probari possunt.

Doctissimo viro tempus defuit omnes, qui hanc quae-
stionem tangunt, ordine tractandi locos. Bonum autem
materiae aggestum contulit, quem meum in usum ad-
hibere licet posteriori mihi, tractaturo „ de doctrina
jesu christi de Sacris Scriptis V. F.quot; Primo inqui-
ramus in ea, quae a jesu ex Sacris Scriptis V. F. sint
allata, et quomodo ea allegarit, porro num justum ubique
de V. F. libris judicium protulerit; denique videamus,
quodnam illud ipsum sit judicium. Tripartita igitur fiat
nostra disquisitio. Prima pars agat de jesu christo
Sacris Scriptis V. F. utente; secunda de jesu ea inter-
pretante; tenia demum de jesu de iis doctrina.

Locorum ciialorum recensio, qua pateat quihusnam
Sacris Scriptis Jesus usus sit, et num Apo-
cryphi hue quoque referendi sint.

Sacris Scriptis jesum usum esse quum dicimus,
eum, theologica usi formula, indicatum volumus co-
dicem, unde multa dicta et enuritiata, suis sermonibus
aut immixta, aut consilio prolata allegavit. Quisnam
autem ille fuerit codex ex ipso, quem subjungemus,
indice locorum a jesu citatorum aut memoratorum
facillime pateat.

V. 17 = Mt. V. 21.
VI. 13 == Mt. IV. 10, Luc. IV. 8.
VL 16 = Mt. IV. 7, Luc. IV. 12.
VIII. 4 = Mt. IV. 4, Luc. IV. 4.
XIX. 15 = Mt. XVIIL 16, Joh. VIIL 17.
XIX. 21 = Mt. V. 38.
XXIV. 1 = Mt. V. 31, XIX. 8, Mc. X. 4. 5.

24 = Mt. XIX. 4, Mc. X. 7.
8 = Mt. XXIII. 34, Luc. XL 51.
3-5 = Mt. XXIV. 37, Luc. XYIL 26.
7i

Ex quo indice quamvis videmus, jesum non omnes,
quos ad sacrum codicem V.F. referimus, libros allegasse,
eum nibilominus eos omnes novisse tuto statuamus. Ex
tribus enim majoribus patribus, in quas Judaei sacros
suos libros dividunt, memoravit scriptores. Ipse citât sa-
crum codicem per formulam o vÔ[mç Mcoücréw? naù TrpoCpijr/zi
Kx) \\psù-Af/M, respondente judaeorum DOIHDInbsp;nilD

(Luc. XXIV: 44) et jesu siracidis (in prologo) et
flavii josephi (C. Ap. 1:8). In qua formula tertia pars
vocatur •~px\\uol, quia ab bis rà ypaCbeï-z (Û^^lfl^) inci-
piunt et; sicut notum est, Judaei vel a primis librorum
verbis ipsos libros denominant. Etiam usurpatur ô vô/mç
(MwüVfw?) XM olTrpo^iijTM (Mt. VII:12, XXII: 40; Luc.
XVI: 16; bujus in loco paralL Mt. XI : 13 legitur cJ

TrpoCpijrai xx) o vcf^og^), Mcclt;j-gt;jg nx) oi TrpoCp^TXi (Luc.
XVI: 29, 31). Universe eos quoque appellat rxg ypciCpxg
(Mt. XXI: 42, Mc. XIV : 49). Quum apud Synopti-
cos O vé(A,og 1) per se dicitur, ipsa lex signiticatur, nec
vero totum V. F. ; m ypxqpii töóv irpocpvitsiv indicant
libros propheticos (M-t. XXVI: 56). Caeterum ypxcp^ï
nunc sumitur pro toto sacro codice, nunc pro aliqua

1)nbsp;Bene animadvertendum est, apud marcum nusquam invenii\'i formu-
lamvó/toj, sed pro-£a (quamquam bis tantum) mwür^;. Apud johannem
saepius oifendimus vocem vó/ios, quae ibi quaterdecies repetitur, quinquies
autem ex ore jbsu auditur (VII : 19, 23 ; VIII : 17 , X : 34 ; XV : 25), qui
ea bis utitur ad Psalmos indicandum (X:34, XV : 25). Unum apud jo-
hannem formulam invenimus b vóixoi ü/iSv, quam ex eo explicari, quod
jesu cum Judaeis litiganti horum in partem transeundum erat, ut ma-
jore cum successu eos posset profligare, ideoque eum adhibuisse hancce
formulam, non potest; quia .loh. XV : 35 legitur b vii/ios au-röv, dictum
a jesu accumbente cum discipulis. Num hacce formula usus Judaeo-
rum legi se opponere voluerit jesus, exponendi hîc non est locus. Sed,
quod postea fusius exponemus, nunc in antecessum ponimus : johannem sc.
non ipsa jesu verba nobiscum communicasse minime est obliviscendum.
Ipsius autem Johannis duo habemus enuntiata, quibus talem fortassis
explicare possimus usum, a Synopticis plane diversum. Videas Joh, I: 17
et IX: 28. Priore in loco Johannis a parte dicitur: legem per mosen
datam esse, gratiam et veritatem per Christum factam esse. His igitur
oppositorum relatione jesus et moses inter se invicem comparantur.
Posteriore in loco Judaeorum a parte dicitur coeco nato a jesu servato
(hominis regeniti typo) : Tu (coece) es discipulus istius (tui Servatoris) ;
nos (Judaei) contra (S^) mosis sumus discipuli. johannem ex Ulis dicerem
scripsisse tempore, quo jam certi Christianos inter et Judaeos constituti
erant fines et termini ; quo partium diversarum diversae tesserae jam erant
Lex et Evangelium ; quo jam inter Christianos exstiterant et illi, qui pu-
tabant, per legem transeundum esse ad Evangelium, et qui ad Judaeos
jam erant transfugae et qui cum Evangelio conjunctam cupiebant legem.
Plura hac de re infra vide, ubi de jesu de V. F. doctrina agetur.

ejus parte Quod autem liber Chrouicorum jesu
tempore librorum Canonieorum fuerit ordine ultimus
est verosimilius, nec tamen pro certo efiici potest
ex Luc. XI: 51 Mt. XXIII: 35 3). Alia quaestio
est, num Apocrypborum quoque libris jesus usus sit
suis in sermonibus. Plures similiores suae N. F. editioni
wetstenius adjecit ex libris Apocrypbis locos paral-
leles. In libro supra memorato stierius collegit
et ordine digessit ex N. F. ejusmodi 102 locos paral-
leles, quorum triginta circiter ad sermones jesu per-
tinent, quos bic subjunxi comparandos.

ffTov xciXov avTu, filio datur praeceptum, ^aSia-ov Kcii
xyci\'ye ov «Vnbsp;rZv «SfAi^wv fifiSv sv^s^. — Suum

huic JESUS quasi opponit monitum: oVaw 570(51? «Plt;o-Tov
jwijnbsp;— toD?nbsp;(rav aXXk — wtw^ov?.

1)nbsp;Cf. CHR. SEPP, 1. 1. p. 69, et ûotam in margine ejusdem paginae
de scHULTHEssn sententia.

6j)0quot;a!;plt;Çelt;ç asxuTÛ eiç yjfiépav àvayxjjç; —■ ôtjo-aupïÇsTs
Se v(i7v ùi}(rccvfovç sv oùp. Mt. VL 20; quot;vx o\'rav
TT^ Luc. XVL 9.
IV. 15 = Mt. VIL 12. 0 (Aicrstq (i^^Sev) Ttot^crinç.
XII. 20 =:= Joh. XVL 5.
XIV. 4 = Mt. XXIII. 38.

J. Sir. IV. 10 = Luc. VL 35. xai glt;rç( wç vihç ù^ItTTûv, in
mercedem beneficiorum. — kas) \'élt;relt;TÙs vtaï tSif\'/o\'Tau.
VII. 14 = Mt. VI. 7. iui} SsvTsçuirifi; Aóyov Iv 7rpo(Tsv-
(rov.

IX. 10 = Luc. V. 39. ôîvoç vsflç, CpiKoi^ véoç x. t. A.
XL 18, 19, 24-27 = Luc. XIL 16-21.
XIIL 17 = Mt. X. 16. Atîisoç sv àf^vo7ç.
XXIV. 19 = Mt. XL 28-30.

XXIV. 21 == Joli. VL 35. Arctissimum oppositionis com-
mercium; in Sirachidis enim libro legitur: olt; èaamp;iov-
Tfç f*£ sri ttsivéaomdi xcii ot ttîvovtsç fis srt èt^\'^ffovo\'tv.
XXVIII. 2 = Mt. VL 14, Mc. XL 25. à(psç àytm/^a, rw
TrXt^criov lt;rov xat rórs Sstiôsvroç trov al xf^xpriat lt;rou
AvSwavrxi.

1) Lapsu typothetae STtEEii opus (p. 505) in hoc et mox sequentibus
locis citât Tob. II..

Ex dictis patet, ad quinque locos, ad Tob. 11:2,
lY. 8, 9, 15, Jes. Sir. XXIV : 21, XXVIII : 2, jesum
suis in sermonibus baud dubie respexisse. Excepto au-
tem ultimo, fere omnes in ipsa jesu allegatione mutan-
tur, eorumque indicatur parum bona ratio, lechlero
et LUCKio , qui contendunt, jesum ad Apocrypbos ne
respexisse quidem,, licet non consentiam, nec tamen cum
STiEEio et BLEEKio plane facere possum. Ille vel plures
quam in indice indicavimus, hic duodecim saltem se in-
venisse putat ex Apocrypbis locos, ad quos jesus in suis
sermonibus respexerit. Plurium, qui quidem in libris
Apocrypbis inveniuntur, locorum origo ex antiquioribus
deduci potest V. F. scriptoribus. Quod quoque keerlius
voluisse mihi videtur^). Caeterum formulae loquendi,
quae quidem a jesu adbibitae sunt modo eodem, quo
eas apud Apocrypbos offendimus, nil probant, nisi ali-
ter exprimi potuissent. Apocrypbos autem, in eodem
codice V. F. libris ad calcem adjunctos, jesum novisse
saepiusque legisse, nil est quod miremur. Lingua enim
qua eo tempore conscripti erant Graeca eum parum
impedivit, quominus ea evolveret et legendo contereret.
Dum HiLGENFELDius 1.1., accurata instituta disquisitio-
ne, palam professus est, se unum tantum toto in Evan-
gelio Mattbaei invenisse locum ex V.F. Scriptis citatum,
cujus indicari potest fundamentum, ex roïç LXX non
desumptum ; nos contra in locis a jesu citatis nullum
ejusmodi potuimus animadvertere. Id vidimus: locos
citatos nunc plane convenire cum textu Graeco, nunc
magis minusve ab eo recedere; cujus discriminis ra-

Plurima ex V. F. in N. F. essecitata, eaque plerum-
que ex Graeca versioue, primo quisque videt obtutu.
Multa autem ab hac ita recedunt, ut ex textu origi-
nali translata esse fere videantur. Quod non ita esse
postea videbimus. Maj us minusve discrimen, quo dis-
cedant a rolg LXX, magnum interim sit adjumentum,
ad plurimos illos locos ordine melius disponendos, nobis
nunc ipsam citatorum formam (externam) animadver-
tentibus. Quattuor sunt classes:

I.nbsp;Ubi citata rohg LXX presse sequuntur; (Mt. IV:
4, 7; V: 21, 38; IX: 13; XIII: 14 = Mc. VII: 12;
Mt. XV:4, XV:8 Mc. VII:6; Mt. XIX:5, XXI:
13, 16; XXI:42 Mc. XII: 10, 11; Mt. XXII:32,
37, 39, 44 = Mc. XII: 26, 29, 36; Mt. XXII: 39;
Luc. IV: 18; XX:17, 37, 42, 44; Joh. X:34;
Luc. XXII: 37).

II.nbsp;Ubi parva textus instituta est mutatio, rebus ac
temporibus citantis debita aut adaptata; (Mt. IV : 10
(TrpouKvmsig, ubi LXXnbsp;, Hebr. t^l^fl); Mt.V:
43 (?); XI: 10 (ad rZv LXX verba addita sunt: Trpo
Trpocraimv aov, — KMTOicrzsvdo-ei legitur pro sTrißÄs^STixi) ]
XXVI: 31; Mc. IX: 49; Luc. VII: 22, 27; VIII: 10;
X:28; XXIII : 30; Joh. 1:52; V:28; VI:45,
VIII: 17; XIII: 18, 34; XV: 15).

III,nbsp;Ubi duo loci in unum sunt conjuncti, vel ubi
argumentum tantum indicatur alicujus pericopes, aut
versus totius contentum uno aut duobus datur verbis,
(Mt, V:31, 33; XV: 4; XXI: 13 Jer. VII: 11;
XXII: 40; XXIII: 34; XXIV: 29; XXVI: 64; Mc,
IX:12, 13; X:27; Luc. X : 28 ; X:42; XI: 51;
XIII: 28; XIV : 11; XIX: 30; XXII: 69; Job. VII:
38; VIII: 44, 56).

IV.nbsp;Hue referri possunt plurima, quae ex historia
desumpta sunt exempla, (Luc. XI:50; Mt. XXIV:37 =
Luc. XVII: 26; Job. VIII: 37 , 39, 56 ; V : 45 ; VII:
19; Mt. XIX: 8; Joh. HI: 14, 15; VI: 32).

Qui locos citatos inter se velit comparare, magnum
quoad formam inter eos omnes animadvertet discrimen.
Quod autem unde explicandum sit non statim liquet;
sed minime quidem ex modo citandi memoriter. jesum
enim ex memoria plerosque, nisi omnes, allegasse locos
certo certius constat. Quod quoque patet ex ejus dispu-
tationibus, cum Pharisaeis habitis et Sadducaeis, quum
ejus responsa statim insecutae sunt quaestiones adver-
sariorum. Neque enim tale ad consilium sacri codicis
magnum aliquod volumen evolvi potuit. In tentatoris
malitiae rejicienda jesum aliquem secum habuisse talem
librum aeque minus licet conjicere. Majora enim illa
erant volumina, quam quae tam facile semper secum
portare potuisset. Ex memoria autem jesum citavisse
quamquam accipimus, quin cognitum habemus, nil
tamen id nobis praebet ad propositam difficultatem com-
modius solvendam. In iis enim, quos nuper notavi-
mus varios casus, quum certo certius memoriter citaret
jesus, attamen rovg LXX feref presse secutus est.

Sed liberius citavit nonnunqnam, et litteris ac sin-
gulis verbis se serviliter alligari in allegatione baud
passus est. Eum memoriter, eum liberius citavisse,
quum dicunt, quod nos ultro concedimus; eo autem non-
dum explicitum est, cur nunc liberius, mox, minus libere
non dico, sed fere anxie, ut ita dicam, Tovg LXX al-
legarit jesus. Qua in re si arbitrario egerit modo,
hujus disquisitionis conamen frustra fieri et sua sponte
irritum esse bene habeo perspectum. Ex omnibus au-
tem, quae via historiae frequentia ad nos pervenerunt,
de jesu agendi ratione testimoniis, satis tuto concludo,
eum nihil fecisse arbitrarie. Alia est hujus rei quaerenda
caussa. Animadverterunt viri docti, quantum in ipsis
citatis invenitur discrimen, tantum quoque nisi vel
majus in citandi formulis animadvert! usus discrimen.
Fortassis, ita illi, unum cum altero intime cohaeret
et se invicem explicare unum potest alteram. Haec
fuit inprimis agendi ratio surenhusii et nonnullorum,
qui eum secuti sunt posteriorum.

Ex plurimis citandi formulis primum et saepissime
simul adhibitum videmus yéypocxTon, aut alias hujus
verbi ypxCpsiv formas. Ita in historia tentationis (Mt.
IV: 4, 7, 10 = Luc. IV: 4, 8). Convenit aliquatenus
cum Judaeorum D^HD, nec vero, sicut bretschnei-
derus vult in lexico, ad vaticinium aliquod maxime re-
spicit. VirpaTTTOii per se spectatum signiticat scriptum est,

sc. in Scriptis Sacris, nihil magis dénotât. Ex contextu
tantum aut sequente praepositione fV) vel trsp) effici
potest, an ad vaticinium respiciatur nec ne. Quos jam
attulimus id probent loci ; praeterea Mt. XI : 10 (trspi
Tiwç), XXI: 13, XXVI: 31, Me. VII : 6 {tte?} v[jmv
èTTpoCp^Tsucrsv), IX: 12 (fV;), 13 (fV)) XIV : 21 (^rfp)) ;
Luc. X:26, XIX: 46 , XX: 17 (r/ àlt;iti to yeyotpliik-
vcy); XXII:37 (t. y. M rsXscrôïjvM h s/zoî.)] Joh. VI:45;
VIII : 17 ; X : 34 ; XV : 25 (conjunctim eum ïva ttA^/j.).
Ex vicies in omnibus illis locis repetito yéypxttton aut
ysypctfjlijâvov, decies de nullo agitur vaticinio ; sed in ipsis
locis, ubi vaticinium quoddam respicitur, septies, quoà.
perspicuum est, ex ipso id explicandum est contextu,
addita praepositione quadam aut alia formula. Non
semper post notatam formulam ykypxTTTOii aut ro ysypixf/,-
ptévûv ipsa ex versione tZv LXX sequuntur verba,
(e. c. Mt. XXVI : 31, Me. IX : 12 relq.), quamquam id
saepius locum habet. Nil igitur ex usu vocis ysypoiTTcci
aut tû ysyp. effici potest ad formam citati explicandam.

Idem valet de alia citandi formula ippiîêi^ s. ipßyi
ODJ^JU?), quae cum formula to pviuv novies occurrit;
prior sexies in Oratione q. d. Montana, posterior his
in Matthaeo (XXII: 32, XXIV: 15), semel in Marc.
XIII: 14, ubi DANiELis allegantur verba, de quo loco
autem infra plura sunt dicenda. Alias ipsa scriptorum
sacrorum verba hac adducuntur formula, qua alias ver-
borum multorum breve tantum datur summarium, quin
nova adauctum sententia. Nil igitur ad formam alicujus
loci explicandam ex mente citantis potest hujus for-
mulae usus praebere. De formulis, quales sunt £f/.iîvult;Tsv
(Luc. XX : 37), hccTrXvipoÜTai ^ 7rpo0^Tstsc (Mt. XIII : 14),

quae seinel tantum vel ad summum bis aut ter occur-
runt, quippe quae nil possint probare, nihil quoque
observavimus, nisi ad locum ipsum.

Pluries autem usurpatur verbum Asp^f/v, vel nude, vel
conjunctim cum avsTsi^^aro (Mt. XV: 4), iTrpoCpi^TSuirsv
(XV: 7), vel cum alio quodam verbo. Unicum Johan-
neum nisi excipias nxêag sÏttsv (Joh. Vil: 38), post
verbum Xsysiv ipsa versionis Alex, sequuntur verba;
cf. Mt. XV : 49 ; XXII: 44 ; Mc. VII: 10; XII: 36;
Luc. XX: 42. Nec tamen certam inde efficere nobis
licet regulam, quia et post alias formulas fere semper
idem locum habet. Quod animadvertere nobis licet
in formula allegandi ouz vel ou^s vel ou^sttots dvsyvccts]
quae decies occurrit in jesu sermonibus apud tres
Synopticos memoratis. (Mt. XII : 3, 5; XIX : 4;
XXI: 16, 42; XXII: 31; Me. II: 25; XII: 10, 26;
Luc. VI: 3). Nonnunquam refertur ad historica facta
citata (davidis : Mt. XII: 3, 5; Luc. VI: 3) ; non-
nunquam ad ipsa quae in V. F. scripta sunt verba ac-
curate alleganda. Quae per hancce formulam allegantur
V. F. verba omnium sunt accuratissima et in adver-
saries semper diriguntur. Nunquam vero cum discipulis
aut cum aliis, qui ex populo, ceteroquin ei infestissimo,
amice eum quaerebant, ita locutus est jesus. Inde,
ut mihi videtur, quod jesus, cum adversariis loquens,
tam accurate semper citet sacra scripta, prorsus patet,
istos adversaries, sive Pharisaeos sive Sadducaeos
sive caeteros Judaeos, voluisse, eum qui cum iis ex
sacris scriptis disserat, accurate et quasi litteras pre-
mentem ea scripta allegare; quia et ipsi sacrum codicem
tanti aestimabant, ut vel unum verbum, quin vel unam

ejus literam posse excidere negarent. Ipsi Jiidaei igitar
non citassent nisi anxie ad literam adstricti. Restât
nobis formula fvx, TrÀi^pccû^ de qua autem postea agetur,
Praecedentia sua sponte nos jam duxerunt ad usum,
quera sacrorum scriptorum jesus fecit diversum,

Id nobis jam patuit post formulam allegandi ovh
(ZvéyvcüTs semper accurate sequi ipsa, quae in sacris
scriptis, leguntur verba; plerumque minime, nonnun-
quam , pro temporis et quaestionis et usus ratione pau-
lulum mutata; sed ita, ut vel ipsa illa mutatione ipsa
Sacrorum Scriptorum verba facta sunt multo clariora.
Praeterea vidimus, hancce formulam a jesu unice adhibi-
tam esse, quum ei cum adversariis certandum esset, qui
verosimiliter ad literam plerumque allegare solebant ; in
usu igitur polemico. Ubi autem cum hominibus agen-
dum erat, qui non ita, tamquam adversarii, ei erant
oppositi, neque ille ipse sacrorum scriptorum Uteris
tam serviliter se adhaesit. Pro diversis igitur casibus,
(jam diceremus), in quibus sacris scriptis usus est,
diverse quoque modo ea jesus allegavit. Tales autem
casus vel a jesu ipso vel ab ejus aequalibus pro-
vocari potuerunt. Ab his nunc coactus de sacris
scriptis suam ipsius sententiam defendere veram, vel
horum protligare opinionem erroneam: mox sua sponte,
hominum amore et proprio animi motu misericordia
incitatus, iis, qui eiira sequi solebant vel nndique ad

eum confluere, sacra scripta exposuit et coram omnibus
in eorum mentem alte absconditam animamque intimam
penitus inquisivit. Hinc diversus exstitit apud jesüm
sacrorum scriptorum usus, quem nos dicimus Polemi-
cum, Apologelicim s. paraenelicum et didacticum, qui-
bus denique accedit usus sacrorum scriptorum commu-
nis. Qui enim inde ab anno aetatis XII vel jam ante
quodam libro fere quotidie utitur, quem usu terere
pergit, eum illius libri mente, verbis ac sententiis non
ita imbui, ut vel hujus libri dicendis formulis sua ipsius
communicet cogitata, prorsus esset mirum.

Apud JESüM igitur non potuit non fieri, ut sacrae
scripturae, toties lectae et perlectae, verba ac tota
mens in sermonibus sua sponte prorumperet et se
manifestaret. Sua sponte quasi inscius, certo sine
aliquo definito consilio saepius sacrae scripturae verbis
ac tropis usus est jesus ; cam vero usum dico com-
munem. Diversis ita universe indicatis casibus, in
quibus JESUS sacro codice usus est, speciatim nunc
agamus de casibus illis singulis; eo autem consilio, ut
prius de usu agamus provocato ab adversariis pole-
mico atque apologetico s. paraenetico, quam de usu, a
jesu ipso qui adhibebatnr, didactico et communi. Hue
simul addamus, inter usum polemicum et apologeticum
hoc nos posuisse discrimen, ut ille referatur ad res
generaliores, e. c. universe ad religionem huj usque sin-
gulas partes, nullo ipsius jesu respectu; Ajc spectet
aeque ad res religiosas, sed fere semper ipsius jesu
relatione; sive disceptationes de iis exortae sint ex ejus
agendi et loquendi ratione, sive ipse jesus ad suam
dignitatem et auctoritatem defendendam, confirmandam

et stabiiiendam ad sacra scripta recurrerit. Unum lo-
cum citatum utriusque simul usus, polemici et apo-
logetici, indicia nonnunquam prae se ferre, nunc non
est mirandum. Tali iu casu locum citatum ad eum
retulimus usum, qui aptior nobis yisus est ad ipsum
locum, cum contextu harmonice, explicandum; nisiunus
alterve usus, sive polemicus prae apologetico, sive
apologeticus prae polemico, nimis emicuerit.

Multis nominibus polemicum usum ab apologetico se-
jungi fere non posse quisque statim consentiet. Pole-
micum autem eum nuncupo usum, quo vel ad V. F,
oeconomiam vel ad unam alteramve Sacrae Scripturae
partem Messiam universe spectantem respicitur, nulla ip-
IX: 13. sius JESU babita ratione. Sic e. c. legimus Matth. IX: 13,
jesum, usum formula l\'oh) Kï \'), remisisse Pharisaeos,

1) De hac formula cf. quae nuperrime addidit jostius, 1. 1. p. 11. 31.
Nota 1. „Den Ausdruck: ixni ■»«i* hielt ich ehemals für ein Zeichen
heuristischer Lehrmethode, und Andere haben dies nachgeschrieben.
Allein ich habe mich überzeugt, dass dies hts eine gewöhnliche Redens-
art war, die mit der Methode nichts zu thun hat.quot; Cf. sueenhusius
in 1.1. p. 17, thesi XXVI et p. 325; schoettgenius 1.1. p. 94—96. Equi-
deii} dicerem, Judaeos hancce formulam vuigoadhibuisse, quando historicis

qui cum dßapTccKoTg et rsKämig accumbere, ex sanctitate
Judaeis lege praescripta, vero Judaeo non Heere puta-
bant. Omnis fida rituum observatie, ita illi, Deo est
gratum sacrificium. Quomodo igitur tu, ita de jesü
cogitant, quomodo tu, qui quidem ^i\'SmmKog es, Deo
potes esse gratas, cum scelestis accumbens. Nunc
jesus respondet verbis ex Propbeta hoseae : lafcv ôéxcc
m) où ßv(Tioiv^), ut iis indicaret, non tantum respicien-
dum esse ad Ps. 1: 1, sed etiam ad alia Sacrorum Scri-
ptorum effata. Simul autem sequentibus verbis suam
ipsius defendit agendi rationem, bocce enuntiato allegato;
quare hoseae dictum quum a^o/o^eftcwm in usum, tum
in polemicum esse allatum jure dici potest.

Mt.xix..4. Ubi autem (sicut in Matt. XIX) de rebus divinis
Iis agitur, de legis interpretatione nullius hominis re-
spectu, de rebus mere civilibus et theocraticis et
jesus Sacris Scriptis utitur ad adversaries profligan-
dos, eum nuncupo usum polemicum. Ab hocce igitur
loco, quippe qui nobis fuerit exemple, ordiamur. ne/-
pà^ovrsç, diserto additur verbo, jesum, num jure legis
intcrpres vocari posset, eum adeunt Pharisaei eique quae-
stionem proponunt difficillimam, inter scholas Hillelis et

exemplis aliquid aliis probare aut sibi probatum vellent. Sic Judaei pri-
die Paschatis festi Israelis Mstoriam memorant et saepius tum dicuut:
hdSi xy, e.c. quid quaesivitLaban Aramaeus etc.—schoetgenii exempla legi
possunt apud doepkiüm 1.1. p. 66 et 67, ubi dicit tales formulas adhiberi:
quum ad locum aliquem ex Sacris Scriptis allegandum, tum ad hi-
storiam quandam. Dicit porro in re parabolica addi : nDn ISin HD*?
{wem (!) gleicht die Sache). Forsan, quia subenhusius Lib. I. Th. XLIII.
vertit: „Cui res haec similis est in parabola.quot; Cf. mouniee, 1.1. p. 97.

1) p. MOUNIEBO plane consentio, dicenti vim formulae tî sutiv; esse
^uid révéra significant? Cf. 1. 1. p. 80,

Schammai, ut perhibetur, TroXvùpuKX^iTÔv. Hum licet uxo-
rem a se dimittere divortio V Sunt adversarii qui id rogi-
tant, et ad literam iis respondet Jesus verbis., quae
leguntur Gen, (1:27 et) II : 24, qualia in versione Alex-
andrina et in Cod. Samarit. leguntur, additis vel istis
o; Sue Dn^itî^. quot;EvfJCfv TOUTOV xxTixXsi^si âvôpccTTog TOV Trxrépûc
{oiVTOv) XXl T^Vnbsp;xa) TrpOÇXOK\'A^Ô^USTûCl (jfpoq TJjy)

T^ yvvocixi xmoh. xxi sœovtûh oi ^vo slg uxpxiz fiixv.
MAKCus, quoad voces in parenthesi inclusas, accura-
tius sequitur versionem tSv LXX, quam hodie cogni-
tam babemus. Ex verbis allatis jesus concludit : 3 ovv b
amp;SOÇ avve^sv^sv amp;uôpM7roç ^^ xapi^sra (XIX : 6). — moses
igitur mentitus est! illi objiciunt. Quid? quod ipse
divortium praecepit [avsTslXaTo). Permisit quidem (Jtts-
rpexpsv), non quia ita oportuit, sed Trpè? tgt;}v s-KKvjpoxxp-
^loiv v,uwv 1). Verba igitur allata, quod indicare nostrum
fuit, per ov\'§6 àvsyvms in umm. polemicum adbibita sunt,
eaque accurate ex zdïg LXX citata. Uno tenore se-
quantur loci per formulam eandem allegata.

Asinae pullo insidens jesus invexit sacram urbem
et laetus jubila vit populus. Sacerdotes autem et scri-
bae, hac visa populi summa laetitia et clamoribus au-
snbsp;ditis, irati jesum rogant: num id vides, audis et

pateris? Omnino, est responsum, ov^s âvéyvccrs (iterum
eadem quae habet vers. Al. sequuntur verba) on èx
(TTÔiiCamp;TOç vyiTricov xix) Ù^Koi^ôvTœv }CûiTgt;ipTÎlt;rct) aJvov, Verba
sunt desumpta ex Ps. VIII : 3. Aquila vertit ÎJ^ per

1) De hujus loci interpretatione infra agetur. Universe benevolum
lectorem ad omnium, hîc qui recensentur, locorum espositionem infra
dandam relegatum vellemus.

Kpärog, quod fortassis non fecisset, si jesus illo non
usus esset verbo cchov.
Mt. XXI: 42. Alio tempore ipse jesus ad peccati conscientiam atque
Luc. XX-17! ad poenitentiam adversaries vult ducere; quo consilio
parabolam iis proponit, qua eos accuset propheta-
rum caedis. Tale facinus qui perpetrare auderent
rejactione digni sunt, nec vero illi ipsi tales sunt
scelerati. ~ Quare igitur et de quibus scriptum est
hoc : ou^f âvs\'/vccrs (legit tôôv LXX ipsius versionis
ipsa verba) ^iûov ovnbsp;ol oho^ofzovvrsg outoç

aysv^ó^ eiq nsCpix^X^v yccvlmg\' Trxpcc xvpiov syavsro ixutgt;i wa
stxri ôciu[/.tX(7Th èv Q(pûûcX!Jt,dïqnbsp;est Psalmi CXVIII

Mt.xxii:32. Cum Pharisaeis non tantum, cum Sadducaeis etiam
Luc.xx:^37. jesu certandum erat. Hi negabant immortalitatem
animi, nec minus quam Pharisaei jesu proposuerunt
quaestionem casuisticam. Oü\'Se âvéymTs, ita nodum sol-
vit jesus, TO pijôh ùf/4v VTTO Tox) ©föü hèyovToq — in-
tegram praebet versionem Alex. Ex. III. 6 — \'E^w f/,«/
ô @soç ^Aßpoixß Kcù è amp;£og \'l(TCcàx koc) 0 amp;sog loMiiß i).
Hinc conclusionem format aptam ad omnia Sadducaeo-
rum molimina irrita facienda, et ex ipsis Sacris Scri-
ptis vindicata est animi immortalitas; num jure id fa-

1) doepkio (p. 239 0. p.) dicenti ad tunc locum: „diese Worte konn-
ten nicht gut anders übertragen werden und man kann hier nicht be-
stimmen , ob sie aus der LXX genommen sint oder nichtquot;.. . non con-
sentire possum ad priorem sententiae partem; quia 1° prins xat omitti
potuit, ubi hebraens textus 1 copulativa caret; 2*= quia, quod ipse addit
DOEPKius verbis: „Marc. XII : 16 lässt das etgt;t aus,quot; hoc verbum
omitti potuit. Caeterum quum, uno aut duobus ad summum exce-
ptis, omnes loci ex tois LXX desumpti sint, non video quidni et hîc
factum sit.

ctum sit quaestio est nunc differenda, sed infra tra-
ctanda. Polemicum in usum qui allegati sint locos
tantum reeensere Mc nostrum est.

Nonne mirum videtur apud marcdm duobus poste-
rioribus in relationibus eandem non tantum adhiberi
formulam, sed ipsa etiam, eodem quo apud matthaeum
modo, sequi verba Mc. XII : 10 et XII : 26 ? Quum autem
DAVIDIS esurientis inducitur historia ad legis mentem
contra figmenta Rabbinorum indicandam et vindieandam,
omnes ad unum Synoptici eadem ilia citandi utuntur for-
mula (Mt. XII:3; Mc. 11:25; Luc. VI:5 i). Quod apud
Synopticos eadem in relatione eadem non ubique invenia-
tur citandi formula ov^s âvsyvccrs esse mirandum, ne quis
objiciat; huic formulae enim quandam tribuere vim cer-
tam ac stabilem minime nostrum fuit consilium. Id tan-
tum voluimus: in usu polemico, quod ceteroquin sua
sponte est perspicuum, ipsa, eaque ex vers. Alex., ac-
curate citantur verba. Animadvertatur praeterea, quam
ample et prolixe davidis proponatur exemplum. Pole-
micus usus hac quidem formula nonnunquam, sed non
semper indicatur. Quibuscunque, quae sunt multae

1) Omnium accuratissimus, siout vulgo in orationibus jesu tradendis,
mihi videtur matthaeus. Summa enim in angustia frangi posse legem
de sacris rebus doceat davidis exemplum. Addito autem, quod unus
matthaeus habet, sacerdotum docemur exemplo, et Sabbatum solvi posse,
quod hoc loco totius quaestionis est cardo. Aliud Marcus II: 37 addit
argumentum, quo ad antiquissimam historiam recurrisse jesum patet.
Nostrae disquisitionis ordinem ne praeripiamus, postea hac de re age-
mus; nunc ad ewaldum, (Geschichte Christus\' und seiner zeit, Goett.
1855; Vol. V. operis: Geschichte des Volkes Israel bis Christus, p. 305),
qui omnium Evangelistarum antiquissimum ducit mabcum, interea lecto-
ïem relegamus.

ac diversae, formiüis verba allegantur ; polemicum
in usum quum allegantur, ipsa rm LXX sunt verba.
Hoc volui indicare, quod ad demonstrandum caetera
nunc sequantur exempla. Locos, in Marco et Luca
cum Matthaei paralleles, repetere non opus videtur;
legantur hîc Mc. X:7, Luc. XX: 17 (t/ icrr/ to ys-
yp/zjxfzsvov, ubi apud priores cvh âvèyvccrs), Luc. XX : 37
(Mcc\'Ó!TÏjg èfji^vvasu).

Matthaeus, quamquam a versione Alex, eum di-
cunt omnium saepissime recessisse, in citatis, jesus
sermonibus quae insunt, certe omnium est accuratis-
simus, sicut in omnibus quae tangant too äo\'/w. Multa
Mt. xv:8. adsunt exempla. Pharisaeis eum adeuntibus eumque
accusantibus spreti cultus divini haecce respondet Je-
sus jesaiae verbis (Jes. XXIX: 13,14), e LXX ci-
tatis ^ ) : KOiXZg s7rpo(p^T£U(Tsv TTsp) vfiuv \'Ha-izîaùg Xsyccv \' 5
Kxoq ovTog rolc x^iXsah pt^s rifi^, ^ \'§s xizp^ta ixùtSiv Trép-
pCC àTîkyjl IZTT Sp^OU\' mlztgt;fV SI (TsßoVTiXl f/.s ^îhàuxovTS!;

1)nbsp;Seqaimur Codd. BDL, ceterosqne a tischendoepii relates Non
sit supervacaneum hue addere, quod sequente statim exemplo probabi-
tur: jesum nunquam plura, quam quae ei ad summum opus erant,
allegasse verba.

2)nbsp;Puerunt et sunt qui, sicut fere ubique, Mo quoque tentarent, He-
braeum inter textum ac vers. Alex., vel in discrepantiis, quandam efficere
convenientiam. Inprimis illud /i«Tvjy odiosum est in versione, quippe
quod absit in textu originali. Ingeniöse legere voluerunt pro \'quot;\'pi
et fuit innj et inane (cf. gkotius ad locum) autnbsp;a Bad. nijf!
{inanis fuit), (vid. paulus Heid, ad locum). Nos quidem nullo modo
hocce gravissimum opus aggredi ausi sumus, omnes sc., Hebraeum
textum inter ac versionem Alex, quae exsistant, solvere discrepantias
et ita inter se invicem reconciliare, ut plane evanescant. Omnia,

Mc. in loco parallelo VII : 6 ; sed vulgo in jesü ipsa
verba allegando accuratior mihi videtur Matthaeus
quam Marcus. Hic (XI : 17) ad verba relata Matt.
XXI : 13 et Luc. XIX : 46 o ohog (mv oIkoç ttpcgsuxîî?
KKpiÓT^iTSTai addit, quae in Jes. LVI:7 addita inveniun-
tur verba : ttxctiv tolç uvsa-iv, quae a re, qua jesus
motus erat ut iis uteretur verbis, prorsus sunt alie-
nissima. In usu polemico, id bene animadversum ve-
limus, nulla Mc potest esse quaestio, quot verba cita-
verit jesus, sed num presse ea allegaverit. — De
JOHANNE hoc loco sermo esse non potest, quia, sicut
vulgo, hoc quoque in casu suis ipsius verbis jesu
reddit mentem. Cf. Joh. 11:16. — Melius eum mat-
thaeo et luga convenit marcus in jesu verbis re-
Wnbsp;ferendis ex Ps. CX allegatis et in Pharisaeos actis.

paralleles Mt. XXII : 44, Mc. XII : 36, Luc. XX : 42, 43.
In formula autem citandi apud Synopticos aliquantum
est discriminis, qua in re a Matthaei parte iterum
stare jus contendo. Hic enim dicit ovv ù^a.us\'îè h
7rv£v[j,(»Ti .... JcxXsï, pro quibus if TrvsvyMTi Mc. habet

quae sunt multa atque varia, vel originalis textus ope oorrigendi errata,
quae insint versioni, vel ex ipsa versione Hebraeum textum emendan-
di, usquedum irrita fuisse dici possunt talia eonamina. — Quod in fine
sententiae et matthaeus et maecus eundem verborum tuiti sunt ordi-
nem mihi est indicio , eodem ordine haeeoe verba olim fuisse scripta in
versione Alex. Cf. mouniee. 1.1. p. 99. — Qui plura hac de re scire velit,
adeat geotium et paulum supra laudatos; quoad me equidem dicerem,
toùî lxx saepius esse potius vapccfpasrAi quam interprétés.

h Tc^ TTvsùiJMTi Tamp;j ^J^/çj, quac contra Lucas plane omit-
tit. Ex lectione Matthaei oriri posse Marciana verosi-
mile est. De hocce autem discrimine hîc fusius agere
nolumus; allatis ex exemplis si iterum patuerit, jesum
polemicum in usum presse secutum esse robç LXX,
id nobis sufficiat
Joh. X: 34. Apologeticum quamquam partim pertinet ad usum
quod in Job. X : 34 affertur jesu enuntiatum , id tamen
hue non possumus non referre. Judaei jesum accusant,
quod se fecisset Deum, i. e. sibi Dei nomen adscivisset,
quod homini non licet. In lege (Ps. LXXXII: 6) gravissi-
mum est argumentum contra vestram opinionem, statuen-
tium, homini non licere vocari Deo, ita arguit jesus ; nam
oÙKsariv ysypaiJt-izewv èv t5nbsp;oti sya sÏttx, @eoi

fVrf;®) Vos autem, ita jesus, me accusatis criminis,
quia me ipseDei Filium vocavi. Missum faciamus me, sed
quaerendum est : num homo possit vocari Deus nec ne.
Quodsi potest, Sacra Scriptura sal va manet; sin minus ab-
judieanda. Sed eo progredi jesus iis minime permisit.
Vos utimini frequentissime lege eaque pro sacra; illa
ipsa Sacra Scriptura quosdam alloquitnr tanquam Deos;
igitur vel licet hominem vocare Deum, vel non licet
uti T^ vôi^cfi, qui taie quid perpetravit. Posterius pa-

1)nbsp;Dubii sumus, quam lectionem in Matth, praeferamus, num verbum
teoTTiSiov an vero hmxAz^. Pro utroque gravissimi exstant testes. Lucas
cum TOÏS LXX habet bnonóhov (Ps. CX in Cod. B periit). In Marco certe
praefer- rem lectionem bnovóZiov. Non magnum vero facit discrimen. —
De art. b ante Kvptos confer, tischendoeïiüs. — Caeterum bmmhov
plane convenit cum onn, quod verbum in textii Hebraeo legitur.

2)nbsp;Cf. DOEPKIUS 1. 1. p. 343: „Ebenso die LXX, aber wie Hess sich
Dnx 0\'gt;n\'7X TnDX \'JK anders übersetzen?quot; Per:nbsp;Ana. Osoi (^ff«)
üywsts; vel omissis pronominibus.

rum relinquitur Israelitis dijudicanduin; nam uno tenore
additur: ktz) («) ypaCp^ ov Ivvxtxi Kvö^vm. Concludi-
tur: licet hominem vocare Deum, igitur et me, quem
esse merum hominem vos certe putatis i). Majore cum
jure hue certe pertinet diaboli tentationis historia
Tentaminibus tribus unum hoe jesus semper opposuit
gravissimum ysypxTTTxi. Quum tentator ad miraculum
edendum instigaret jesum, seil, ut esuriens in panes
sibi commutaret lapides, hic respondit : ysypaTtron
(Deut. VIII : 4) ovic litquot; xprcc fcéva ^j^ustûùi o amp;vùpu7roq,
amp;KX èv TTSCVt) pT^fA,CiTl iKTTOpSUOpcévCp ^tà a-TÔjZXTOÇ amp;£0V

1)nbsp;a. kesslbb, § LIV (ill Synt. eîienï. p. 585): „quando dictum V. P.
inquit, ad dogma aliquod probandum in N. T. allegatur, interdum est
ipsa conclusio, interdum enuntiationem inferentem suppeditat.quot; Inter
exempta ibi allata etiam invenitur Joh. X : 34. Conclusio quam doctissi-
mus vir hîc videt est : „ Si magistratus recte dicuntur Dii sine blas-
phemia, multo magis sine blasphemia cheistus dici poterit filius Dei.
Prius est ergo et posterius.quot; Talis autem argumentatio, quamquam bona
per se, nil valuisset contra Pharisaeos, quippe qui praefracte negarint,
jesum esse -rov XptaTÓv. Siquidem jesum duxissent -ubv XpisTÓv, dicti cri-
minis prorsus eum non accusassent; nunc autem ei, qui sicut alii ho-
mines, iis mere fuit homo, tale quid non licuit, Quaestio igitur sicut
jam diximus hue redit : Num praeter Deum aliquis vocari posset Deus
nec ne ? — ewaldus (V. 204) : „Niemand bisjetzt fand darin (in V. P.)
das ewige und rein göttliche, ohne von der glänzenden luftspiegelung
der umdeutung (Allegorie) verlockt und getäuscht zu werden, so tief
und wusste es überall so treffend anzuwenden als erquot; (J. C.). In mar-
gine p. 205 adduntur : die fälle Matth. IX : 13 ... Job. X : 34—36
können als beispiele hinreichen; und nun auf solche einzelne beispiele
kann es hier ankommen.quot; — De significatione verborum ri ypafr; — iu-
e-flvat vid. KYPKiuii o. 1. L 388.

2)nbsp;MATTHAEi relationis, quam totam accipio et credo, ne quis a me
hîc expostulet expositionem et confirmationem.

Sed JESUM, tam firmiter Sacrorum Scriptorum nisum ef-
fatis iisque pro armis usum, ex ipso illo Sacrorum Scri-
ptorum verbo devincere conatus est Satanas. Abjice te
xara (xtto rov Trrspuylov tou ispov), sollicitatoris audit ver-
bum ; yeypxtttixi yxp oti tóïg oiyykhoiq avroü hreaarxi trspi
(TOU Koci stt)nbsp;amp;pou(riv as, {/.^TTOTS Trpoqxó-^p\'^g Trpog ?Jêov

Tov Tró^x (Tov. (Ad literam Ps. XCI:11 ex roïg LXX,
omissis autem verbis rov (pvxd^on (ts h inxtjcug o^oig
(TOU 1), quae verba Diaboli ad consilium adaptari non
Mt. it: 7. potuerunt). Sed jesüS, iraxiv yiy/jixa-™, retorquet, ovk
uc. IV. 13.nbsp;livpiov TOV (dsiv (TOV Nec tamen destitit

plnra. Hîc negligit verba postrema çïjffsrai ó avSpano;. doepkius di-
cit : „Tndess Itonnten diese einfaobèn Worte schwerlich. . . anders über-
tragen werde.quot; mouniek. 1.1. p. !—34 révéra contrarium probat. Neque
illa verba tam simplicia esse docent nos Commentarii.

2)nbsp;Luc. (IV ; 10) addit verba, quae diximus a Matthaeo neglecta esse.
Jure addit doepk. (1.1. 313) „wie er (lucas) häufig die Stellen in einer
grössern Ausdehnung citirt, als die übrigen Evangelisten.quot;

3)nbsp;Illud Tiàkv ysypxTZTM per 3\'nDnbsp;rursum (praeterea) scriptum
est vel 3\'nD xn idique (en) scriptum est explicat sukenhusius , dicens
(conciliationum p. 213 et Thesi XV. p. 11) hancce usurpari formulam,
quando ex primo loco allegato Veritas nondum satis probata est, verum
ex commate sequenti, vel ex ejus alio quodam loco confirmari debet.
Equidem potins dicerem -nâXiv hic respondere formulae iDNJ 125 (Jam
dictum est), cujus vis est, ut quodam ennntiato alio, in Scriptura Sacra prae-
cedente aut sequente, infringitur adversarii ex eadem Scriptura allata sen-
tentia. Cf. Sanhedrin fol. 106. Ubi ELiësEa et josua inter se certant
de Messiae adventu et locis ab ELiëSEE allatis Mal. III : 7, Jes. XXXI :
15, Jer. IV: 1; a josua opponuntur Jes. 111:3, Jer. 111:14, Jes.
XIX: 7, Dan. XII : 7. Ex illis locis simul effici potest, sueenhüsium
errasse thesi prima conscribeus, post IDNJii» textum sacrum non verbo
tenus\', sed illius sensum allcgari, qaod c. seppiüsI ex N. F. usu jam
animadvertit cf. op. 1. p. 92. De loco autem ex Talmude citato vi-
deatur jost. 1. 1. II. 44—45, ut simul judicetur, quomodo jostius
locos saepius torqueat et vexet.

tentator, sed omnia jesu obtiilit regna et regimina
pro nna tantum honoris vel umbra speciosa. Tertio
sacra scripta jesu scutum est, sed etiam tela-; tertio

Ad res religiosas igitur demonstrandas, vindicandas
et ab erroneis epinionibus integram atque immunem
servandas, ad Sacra Scripta hucusque vidimus je-
sum fere semper aufugientem, semel tantum ad ejus

historiam. Quas ad res religiosas referri possent do-
ctrina de Deo, de legis pretio, de Messia, de ipso Dei
cultu, de immortalitate animi et plus minusve de Sab-
batho, sicut etiam de rebus civilibus, quae in civitate,
qualis Judaeorum erat, theocratica cum lege divina,
unde suam repetunt originem, arctissime sunt con-
junctae. Versione Alexandrina eaque ko!,tx tto^j, jesus
bis in casibus usum esse vidimus. Ejusmodi citationes
apud JOHANNEM uon ita frequenter inveniuntur. Nec
mirum. Synopticorum, qui jesum tanquam chkistum
nobis tradiderunt, ordine inverso agit Johannes,
nobis indicans jesum revera fuisse et esse Christum,
eumque êexuêpccTrov. Johannes praeterea jesum fere
semper inducit cum Judaeis certantem atque litigan-
tem, non de Messia universe, sed quatenus ille ma-
nifestatus sit in jesu persona, vita et operibus. Ad
adversaries convincendes, qui jesu deregent dignitatem
atque auctoritatem, conscriptum est johanneum evan-
gelium ; ut fidis jesu asseclis arma pararet, quibus se
contra adversaries defenderent, non ut hos alliceret
et ad jesum converteret, suum eximium Evangelium
conscripsit Johannes. Apologetica plane Johannis
Evangelii conscribendi est ratio, quae ubique eminet
et tempus confectionis indicat quam synopticorum po-
sterius, quo scilicet ex ipsorum Christianorum gremie
jam exorti erant doctrinae verae parum tidi homines,
variae partes et malevolae et maleficae i).

1) Cf. schott, Isagoge p. 141; seifparth, Special Charakteristik,
1834, p. 39; de wette. Comm. (in Johannem) Ed. 3a, praef. p. 3;
lücke in Joh. I. p. 217, Ed. 3»; Thiersch, Kritik, p. 264; l. lange, Bei-

Hactenus exempla protulimus, quae Pharisaeos de
rebus religiosis jesum aggressos esse docerent, hunc
vero ad eos profligandos resque divinas vindieaudas
ad Sacra Scripta semper recurrisse, cujus, unius
veritatis fontis, versionem Alexandrinam tali in casu
adhibuit. Ubi autem de se ipso vel suo praecessore
Johanne, sanetissimae voluntatis divinae respeclu, ei
erat agendum, eadem quidem usus est Sacra Scriptu-
ra, sed tam anxie Kxrà Ä, quam in usu polemico,
id non fecit in usu apologetico. Hîc coram adversa-
riis inquirentibus, coram discipulis illic, multis coram
populi turbis alibi se ipse suamque agendi rationem
defendebat jesus , sed tum quoque ad Sacra Scripta
fere semper recurrens. Nonnunquam suum in usum
ad sacram provocavit historiam. Novum est, ut ita
dicam, quod jesus tali modo posuit argumentandi
fundamentum. Praematurum nisi esset talem senten-
tiam jam Mc efferre, fere diceremus, sua ex gente
JESUM inter Israëlitas primum fuisse, qui historiae

träge etc. p. 124. — ixjtthaedtüs autem op. 1.1. p. 229: „Nicht gegeu
unvolständigen Glauben also, sondern gegen Unglauben müssten wir es
(Evang. Joh.) gerichtet nennen.quot; Qui etiam monet, thiukschium no-
vissimo in libro (die Kirche in Apost. Zeitalter, p. 265—267) priorem
nuper laudatam sententiam postea valde mutavisse.

quasi jus sancivit; suiïragii jus cui tribuit, qua pro
magistra usus est et docta et summopere audieuda.
Nil autem nunc taii de re, nuda potius maneamus ad
exempla, quae jesu sermones praebent; idque eo modo
conabimur, ut in § 1 agamus de usu apologetico, quem
jesus fecit V. F. ejfalorum, in § 2 de usu eodem,
sed sacrae historiae.

JOHANNES eventum anbelans felicem atque faustum,
quem jam dudnm exspectaverat, dum continuo spes eum
frustrata erat, nunc in vincula conjectus, verens ne
mors eum praeriperet saeva ante salutem, per tot an-
nos fotam atque optatam, suae spei certum quoddam
quaerit pignus. Duos ex suis discipulis mittit ad
jesum, quaesituros : utrum, quem ipse Johannes Mes-
siam professus est, hic jesus, qui tamdiu salutem
differebat, revera esset, qui venturus erat Messias,
an contra alter quidam esset exspectandus. Ad ipsum
JESUM directa est quaestio, cui incredulitatis de Mes-
siae adventu universe ne species quidem inerat. Le-
Mt, xi:6. gatis responsum est ex Jes. XXXV: 5, sed non ipsis,
Luc. mi; 23.nbsp;^^^ versione inveniuntur, verbis, jesus, nun-

tiate johanni, inquit, ea quae auditis et videtis: tu-
CLKo) a,vxßXaTovü-iv xoii xclt;i?.o] TrspiTTiZroutriv, XsTrpo) zaéixpi^ovTM
y,x] zacpo) dnovouiTtv (xx)) vsKpo) sykpovrxi xxi tttuxo) suxy-
ysxi^oPTxi, quae eodem fere modo leguntur Luc.VII: 22 i).

Quem nuütium laturi abeimt legati. Turbis [toïc o%Xcic],
undique confluis, summae incredulitatis ea Johannis
quaestio videbatur indicium ; quare legatis profectis
ad populum se dirigit jesus, johannem t^ç xtricrrlixg
absoluturus oratione apologetica, qua ipsas turbas ac-
cusat 1). Ille johannem, ita jesus, revera est ille,
quem vos putastis ilium esse, morantem in deserto,
magnum certe prophetam; est ille revera o ayyahog, de

tót£ ä:iOixSn\'!Otnci.i olt;pQa.lit.ot tujjAwv xai ärsc xcopwv (ivaxoiffOVTat tote ccXAxm
6ii ëlxfOi bnbsp;gt; Tpccvh Ss iszcu yXoKucc lioyillalon.

1) Plane aliam orationis oontestae nexiiin vidit ewaldus 1.1. V. 310-313 ;
ubi inter alia dicit: „Wirklich war die kurze antwort jesus\' nicht sehr fähig,
auch war sie nicht dazu bestimmt, seinen (Johannis) zweifei niederzu-
schlagenquot;. . . . den zuletzt während seines langen leidens in ihm spros-
senden zweifei nahm er sicher in den vrenigen ihm noch übrigen tagen

dicit: (p. 311) jesum cogitationes de Johanne dolorose acceptas sapien-
ter celasse, sed, legatis missis, eas effudisse coram djscipulis aliisque
praesentibus,

mutatio textus animos perculerit, inde patet, quod
lucas {VII : 27) non tantum eundem habeat textum
modificatum, sed etiam Marcus, (1:2) qui suo marte
boe loco usus, ex Sacra Scriptura eum petivisse
videri potuisset, nisi ex ipso marci loco luce clarius
pateret, illud maleachi enuntiatum, a jesu de indu-
stria mutatum, banc formam retinuisse et ita memoria
servatum marco esse traditum. Quo enim alio modo
verborum räv LXX apud marcum explicares mutatio-
nem, cui textus Hebraeus nullam ansam dat i) ?

Verborum fere ejusmodi vel etiam majorem mutatio-
nem animadvertimus in jesu oratione (Mt. XXVI: 31),
discipulorum vaticinantis fugam nec non aegrit^dinem,
quum saeva adversariorum manus Magistrum iis esset de-
reptiira. Vaticinium autem, quod quidem eum respicit,
nec vero quo se defendat a jesu datum esse videtur,
quo jure inter loeos recenseam, a jesus uum in usum
apologeticum allatos, prius mibi dandae sunt rationes,
quam ad ipsum ex V. F. citatum transeam locum. Nil
facilius. Semper enim, quod ubique in N. F. libris
bistoricis perspicuum est, summo ac flagrante di-
scipulorum amore motum videmus jesum. Quem plus

1) DOKPKius, 1.1. p. 217. „Indess ist soviel gewiss, dass derjenige. .. .
es nicht aus der LXX haben konnte, sondern dass ihm der Hebr. Test
selbst vorschweben musste.quot; Nullo modo, nam citata Evangelistarum
(et maeci qui è\'j^npoadsv aou omittit) nimis ab Hebraeo testu recedunt.
Potius dicerem — ex conjectura cui mihi partim ansam dedit mounieeus ,
1. 1. p. 84 — jesum, effatum maleachi prophetae mutare cupientem eo
quo fecit modo, sibi elegisse verba ex Ex. XXIII : 20 : xcCi ISoO èyéi àna-
(7rü)ioi ràv äyydiv/iou TTpb npoiunoLi o\'ou. Foraitm xxrocaxeuàaec, HJS quod
praeterea melius est, dictum est pro im/Si^erat (nJS), ut omnis suspicio
a johäSne amoveretur.

semel quasi querentem audimus, verentem, ne disci-
puli, tanto pretio empti tantaque cura servati, olim
xTTicïTQi fierent et a se desciscerent. Hinc ejus admo-
nitio Matt. XXVI: 41. Jure igitur dieere potuit: vehe-
menter avebat satanas vos deducere, sed pro vobis
ego precatus sum.

jesus, qui praevidebat futura, omnem a discipulis
removere voluit suspicionern etgt; quae inde oriri pos-
set, sui despicionem. Quam ob caussam supra memo-
ratae admonitioni praemiserat ét descissionis futurae
annuntiationem ét, quo iis indicet omnia ea superne
moderari, ipsum vaticinium, iterum, ut melius intel-
5\'; XXVI: 31. ligatur, aliquantum mutatum. Descriptum est ex Zach.

[jAvo, (LXX rohq TTOifjJvacq (mou) Ktz) hixmop7ri(7Ö-/i^ovTXi
{szffTrdumrs) rx Trpoßxra t^ 7T0i{y.vJic (duo postrema verba
absunt in roïg LXX) i). Eadem forma maecus eadem
nobis tradit verba in Cap. XIV : 27, praeterquam quod
duas postremas voces negligit.

Suo modo JOHANNES haec Domiai verba suis ipsius
innexuit^). Universe dicerem ex johanneo Evange-
lio de ipsa jesu verborum forma judicare nobis ubique
non dari. Discipulus a Domino omnium maxime ama-
tus hujus morem secutus est mentem urgendi, non
verba. Quoad usum apologeticum vel ideo multa no-

1)nbsp;Ipsa versio tcSv LXX non convenit cum Hebraeis jn\'löm n:J?in Tn
?Nïn)nbsp;vertenda erant: -naTa^ov rm trot/tsVoc xaï êLa;rxopmlt;rSgt;jssTM t«
npoßazct. Formula qua jesüs utitur est ysypocTcw, unde patet ea
nonnunquam magis ad sensim quam ad verba, respici.

2)nbsp;Vid. Joh. XVI: 31 ... iV aMp-KKsOnzs, quod plane redolet verbum
Matthaei, a roi\'s LXX discedens, Siaffm/JKtuöïjerovTa:,

bis praestat Johannes , qui suum Dominum describit,
in mediis periculis, omnigenis circumdatum adver-
sariis, irretitum ab iis et irritatum. jesum vaticinia ex
V. F. bausisse, quibus se defendat et suum honorem
ostendat esse majorem quam ut fatis posset imminui,
doceat nos praesertim Johannes in sequente relatione :
Joh. XIII: 18. ,,Abhinc id dico vobis, antequam factum sit, ut quando
factum est, credatis, quod ego sum {syâ slf/j)quot; Ita allo-
quitur jesus discipulos, postquam cum iis communicave-
rat, in se impletum iri vatieinium: ó rpcó\'yccv [/.sr \'iyM rov
apTOV STTVipSV fV £[Û rijV TTTSpVXV XÙTOV (Joh. XIII: 18),
quod mox illustrât illis eÏc JÇ v[jmv TrxpoiScäo-si [zs. Va-
tieinium petitum est ex Ps. XLI:10, cujus autem
verba plane alio modo et ordine leguntur in versione
AI.; quod ut melius perspieiatur, ea ipsa addimus,

Hebraeo textu et magis graece quam oî LXX ipse vertit
johannes hoc vaticiuium. Liberius autem quoque
quam illi hic, acsi scriptum erat:nbsp;DnS

necessarium erat et ejusmodi textus est mutatio, quam
jam supra animadvertimus hac illave caussa \'provoca-
tam Quia autem apud nullum Synopticorum hocce

1) Credo huncce locum de consulto ita mutatum esse (ion\'? quot;rax in
»di? dnsnbsp;Sumptibus enim jesu discipulos visisse nil suadet ut

accipiamus. Quare non possum facere cum kypkio in Observ. Sa.cr. (Wra-
tislaviae 1756) ad loc. p. 403 dicenti: „ aeqiiipollent phrases b Tpwywu
ràv óiprov fxou et /ast\' i/j-où et utraque significat : qui pane meo aliiur s.
famulus meus estquot; Neqne potest accipi quod idem auctor vult: „origi-
nem phraseosquot; quaerendam esse „in more veterum, quo ministris et fa-
inulis, etiam mensae non aecumbentibus cibi ... in mensis dominorum

invenitur enuntiatum, efficere non possum, num ipse
jesus an johannes hanc instituerit textus immuta-
tionem. Idem valet de alio vaticinio, a jesu.allato
et a JOHANNE nobis servato, quod praeterea apud
Synopticos non invenitur. Sunt verba, ex Psalmo
XXXV: 19 allata: if^M^rdv fy.s ^ccpsccv, quae aeque mu-
tata sunt ex ol f/Jffovrég ^c^psh, versione verborum
Üin \'Wt!^, et simul explicant, sua caussa quidem, nec
vero sua culpa odium Israëlitarum in jesum promotum
esse. Quid ceteroquin adversarius populus de se cogitaret
non tanti faciebat jesus, quanti discipulorum suorum
bonam existimationem, qui ei erant ó xox-m? crtmtrsag,
unde aliquando exstitura esset Ecclesia, totum orbem ter-
rarum impletura suoque amore complexura. Haec etiam
est caussa, quod coram adversariis suam personam mu-
nusque non toties conatus sit defendere, idque speciatim
ex quodam Sacrorum Scriptorum effato aut vaticinio. Quo-
modo enim sua de persona ex Sacra Scriptura disputare
potuisset cum iis, qui modo plane alieno eam izvarrjcc-
lt;TX£iv solebant! Quibus minus honorifice se accommodare
infra jesu notam morum altitudinem, infra totam illam
erat magnificam ejus effigiem, quam expressam habe-

residui tradebantur.quot; Ipso aut a Johanne aut a jesü instituta est verborum
mutatio; exempla ab ipso kypkio ex classiois allata multo magis probant,
citatum indicare ingratam proditionem amici, non famuli. Infra plura
hac de re; Mc addere liceat illis superioribus: in kypkii exemplis (1.
p. 401) sermonem esse de è/xojTióuSots by.oTpa.Ttéi;oLs (ex Dinarcho adv.
Demosth. p. 17) aliisque ejusmodi. Multo melius j. elsneeus (Observ.
Sacr. in N. F. libros, Traj. ad Eh. 1720) veram invenit citati sententiam.
Vide 1. 1. ad locum I. p. 339. Num vero Mc. IX: 50 verbanbsp;iv

mus in ejus historia, ex qua ad integram, labe im-
munem, âvizfzxpT\'/iTÔv ejus concludimus mentem atque
indolem. De Messia universe cum iis agere ; de Deo,
animi immortalitate, de vera sabbatbi observatione,
quid doceat Sacra Scriptura iis explicare, id quidem
potuit; de sua autem ipsius persona nullo modo; nec
fecit nisi rarissime. In mediis suis discipulis eoenae
Luc. xsii;87. accumbens in se potuit applicare illud, ex Jes. LUI:
12 petitum, vaticinium: kx] ^srà ävoßm sKoyia-êyi, nec
vero coram Pharisaeis. Qui eum morti tradendi con-
silium jam dudum animo foverant, quam avide isti
hocce arripuissent verbum, tota hoc in consilium spreta
et neglecta contexta oratione! Non ita ejus discipuli, qui
totum Sacrorum Scriptorum, ut ita dicam, organismum
spectare jam tunc sine dubio ab eo didicerant. Quod
vaticinium lucas nobis communicat a jesu ipso di-
ctum esse, id Marcus exhibet in historia mortis
jesu, duos inter Xwràq cruci affixi (Mc. XV : 28) i).
In Hebraeo textu leguntur HiDi CJ^lï^Ö D^îl, quae
verba LXX vertunt: xoti h róïg àvô[/.oiç èKoyicrù\'^. Ipsa
verborum optio ostendit usum versionis Alexandrinae.

JESUS in usu apologetico saepius indicat verborum
multorum brevem sensum ; ita e. c. quum discipuli eum

1) suEENHUsros explicat hune locum ad Marc. XV : 28 (ubi quod bis
occurrit rcßi pro njD3 lapsus typothetae patet esse) et defendit usum
vocis iïoyiadri, Sed verba ex rûv LXX aperte desumpta sunt. Ex iis,
quae a Johanne didicimus et caeteris exemplis, quae probant jesum ul-
timis diebus multa adhibuisse vaticinia, efficimus suo loco hocce citatum
a luca esse memoratum. Quod lectio -camp;v LXX audiat èv toïî óvó-
/iO£î iXoyiaOn nullum facit discrimen; cum èu rots hîc significet idem,
quod ij.stà. Twv; nam utraque formula definitur verbo

rogarent, cur cum populo in parabolis loqueretur et
nudam ei non exponeret veritatem, (quod cupiebant
discipuli, qui aventes horam exspectabant, qua de rebus
divinis cum omnibus Tirapp\'^uic^ loqueretur), iis responsum

^^111:10. (3Ù ßKSTTOVITlV, KOtl amp;KOVOVTSÇ OVX CCKOVOVUIV OÖTs (TWIOIXTIV.

Quae certo certius respondent verbis sequentibus a
Matthaeo ex Jes. VI : 9 additis. Ne putentur omnia
illa, quae Matth. XIII : 13—15 allegata sunt, ab ipso
JESU dicta esse ; quod quominus opinemur rationes
prohibeant hae: Quia eadem verba apud Joh.

XIInbsp;: 40 leguntur, ubi ex toto relationis contextu
patet: illa jesu non tribui; quia jesu mos non
est, postquam alicujus vaticinii sensum dederat, ipsa
illius vaticinii verba repetere (Cf. Mt. XI: 5, Joh.

XIIInbsp;: 18 supra allata); 3quot; quia a sana ratione uni-
verse alienum habendum est, ipsa verba praecedere
verborum sensum; 4\'\' quia nullum alteram in jesu
sermonibus citatum invenitur vaticinium tam longum;
5^ quia apud marcum et lucam, qui quidem eundem
narrant casum, in hujus relatione hoc citatum abest;

1) Do duobus versibus 14 et 15, quos nos jesu abnegamus, conferri
possunt a. kesslerus 1.1. p. 553, 560; suRENHUsms, p. 340—343 (e quo
verba notanda sunt „ävoi.Tti.-opox)TM in praesenti tempore pro ha., vel otiws
quot;nXrjprad^quot;). De comm. 15 schoettgenius 1.1. p. 130; doepk. 1.1. p. 319—
321; pockens. 1. 1. p. 368; sepp. 1. 1. p. 152 (qui AiairX-opovrai verten-
dum vult per: praeterea ■nlnpmyza.i, quod minus verum videtur, vide
fritzsohium ad locum); mounier. 1. 1. p. 86—91 (qui vooulae oti in com-
mate 13 aliam tribuit vim quam in versu 11, haec tantam inserviret
verba dicta inducendo. Jure. De ipsa forma citati plura habet p. 88).
De styli citati indole vide elsnerum 1. 1. ad 1. 1. 66.

tertii lucas est auctor, num in Jesu historia oblitus
esset verba, quae ipse in Actibus (XXVIII : 26) sua
sponte allegat? 7quot; quia citatum tam vulgatum, ut
toties in N. F. occurrat quoties fere nullum alterum,
facile ab ipso Matthaeo addi potuit; 8quot; ceteroquin
apologeticis suis in orationibus inter discipulos habitis
nunquam ita ad literam verba premit jesus , quam hîc
factum est ; multo magis est Evangelistae, jesu dicta
ac facta vaticiniis confirmare studentis (Mt. 1:22,23;
XII: 18—21; XIII : 36). iHaec tam fuse exponere nobis
opus visum est, ne quis hunc locum, qui et nobis diu
fuit crux gravissima, nobis objiciat, nostram opinionem
de usu, quem jesus inter amicos secutus sit, apologetico
impugnaturus. Tantum abest ut in dicto usu tantas
Sacrorum Scriptorum sectiones ita zurà ttoSx allegarit
jesus, ut multo magis ad illos locos, quorum sensum
discipulis suis voluit exponere, indicandos, saepius
vel unum verbum, unum prae omnibus eminens factum
ei suffecerit. Quam inter Israëlitas, jesu aequales, per-
vulgata fuerit Sacrorum Scriptorum pervestigatio, ab-
unde docet nathanaclis et philippi historia. Quam
ob caussam jesus chkistus, ex morte in vitam revoca-
tus, jure sibi visus est congregatis discipulis sat per-
Luc. xxiv:44.. spicue locutus esse, quum dixit: ast trkvjpccêîjvixi ttocvtoc,
Tûù •ysypaizfj\'Jvz h rw voiJ^op Mmisccg UM TrpoCp\'/irMi; KXI
\\pciÀ,uo7i; TTsp) i,uoïi. Omnium in se editorum vaticinio-
rum sensum gravissimum breviter ita comprehendit :
ort ovTU yiyptZ^TM üci) ovTcog \'s^si \'ttscÖsTv rhu XpiO\'TOV xm
âvSilTTÎjvtZl SX vsxpäv T^ Tplrif]nbsp;K. T. a. 1). Semper

enim suam dignitatem pvofitendo et ad sacra scripta
reeurrendo suorum fidem augere voluit et confirmare.
Propter eorum oKiyoTriariav reprehendit duos viatores
Emmaïcos, qui tardi animo, exigui öde prophetarum
dictis non satis firmam tribuerunt fiduciam eamque
ob caussam de ipso christo, mortem nuper passo,
dubitare ausi sunt. Minoris quam justo fidei jesus
accusât petrum, quem, in defensionem doministricto
^nbsp;gladio, reprebendit bisce verbis : quot;H \'bonslq oti où ^y-

Historiam sacram, qua se suamque agendi rationem
defenderet, jesum saepius adbibuisse jam supra verbo
monuimus, quod fusius exponere nunc lubet. Gra-
vissimos et summe egregios viros V. F. sui adduxit
in exemplum, quo non tantum sua ipsius facta omni
purgaret criminis suspicione, sed etiam suam doctri-
nam comprobaret et stabiliret. Quo facto et adver-
saries ab eorum malignitate voluit reducere et spretam
suam dignitatem convincere, woi a^ùmiv. Hue pertine-

„Und erst nach seiner Auferstehung wird erzählt, das er seinen Jüngern
die Weissagungen der Propheten ausgelegt hahe, die auf sein Leiden und
Sterben Bezug hattenquot; Verissima autem sunt, quae paullo post sequun-
tur: „Christus musste also zu ihrer Ueberzeugung aus Moses und den
Propheten darthun, dass ein solcher Messias in den Heiligen Schriften
selbst verheissen sey.quot;

bant vici Nazareth incolae. Reducem in patria cives
accusarunt jesum minoris, ut videtur, patriae amoris,
quia in aliis urbibus, Caphernahum e. c. mirifica prae-
stiterat facta, in ipsa autem patria nil tale fecit.
Suos igitur ipsius cives negligere, vel saltern eos
non satis dignari putabant jesum , quippe qui peregrinis
in locis, nunquam autem domi suae, stupendam suam
Luc. IV : 25. ostenderit vim. Quos ita clamitantes réfutât jesus
provocando ad eliae, summi prophetae, agendi ratio-
nem, et paucissimis verbis eum indicat sprevisse ipsam
patriam, viduam contra servasse peregrinam. achabi
se. pessimi regis tempore magna aquae penuria et
inde exorta annoniae caritas pressit Israelis populum
infidelem. Quamvis per totam Israëlitarum plagam
exarefactam pallida saeviebat fames, ad neminem
autem missus est (èTréf^cpâjj) elias, nisi ad viduam
Sareptae i). Eodem modo eliae discipulus elisa , ex
multis leprosis, qui eo tempore dirissima edebantur
scabie, nullum sanavit nisi peregrinum NAäMAN Syrum.
Qua igitur ratione elias et elisa Israëlitas spreve-
runt propter illorum iztthttUv , ea quoque eos praetermit-
tere jesus cogitur rJjv xTrims^v auTÜv (Mt. XIII : 51).

Magnam dilBcultatem praebet citata eliae historia,
in qua memorantur verba : orsnbsp;o ovpavoç sir) hv,

1) Quam accuratiasimus, sicut ceteroquin ubique, Mc quoque est JESUS
in ipsa historia tradenda, usus verbo êTisgt;j!0yi. Versio Alexandrina audit
(1 Reg. XVII: 9) : \'AvdtffTïjSi xat itopelou sk Sst^sTtT« JiZovix; (C. StSö-
yoä). lechlebus 1. 1. p. 830 eifert judicium minus verum de fundamento
comparationis, de temporis defiuitione et rebus accidentalibus hac in
narratione.

yj^v, quae neque in versione Alexandrina neque in textu
Hebraeo ita leguntur. Hic habet n\'lT^Sirn HilTD,
verba, quae illa apte vertit per h t5 hiavr^ r^. rphcfi,
quae autem nunquam significare possunt tres annos
et dimidium 1). Neque ea verba a jesu ipso addita
esse opinor, quae si omittuntur, v. 26 non sejungitur
ab illis töaa«}nbsp;^^ ^l^épaic \'HA/öu êv to

\'hrpx^jX, sed multo magis arctius cum iis conjungitur.
Nil praeterea faeiunt illa verba ad vim jesu effati
augendam, dum si negliguntur omnia melius proce-
dunt. Si comparamus v. 25 verba èv touc ^(Apxiq
\'Ha/ou èv rep quot;Itxpscy^K cum verbis v. 27, de elisa dictis,
èvri \'ea/crö-«/oy rou TrpoCp^rou iv rcf \'lapiZ^X, ex ultimis
verbis efficitur, jesüm non voluisse certum quoddam
tempus definitum. Animadvertenti fundamentum com-
parationis plane erit perspicuum, illam parenthesin ore —
r^v yïjv supervacaneam esse et otiosam, quae si tacite
praetereatur, pulcherrimus in sermone jesu exstat paral-
lelismus duarum relationum eliae et elisae. Unicum
autem formae discrimen, quod intercedit et, eo ipso,
exempli alterius repetitionem nobis explicat et probat
tanquam necessariam, quaerendum est in vocibus eVi/^-
(pêii \'HA/iX? et ou^e)c sxxamp;ccpiaêvj si fcn N. b 2. In priore

1) Multa hac de re disputât lighteootius ad locum, p. 766 : „Liceat
mihi ergo sic distinguere ; quod eijas clausit coelam per triennium ne
essent pluviae : ut apud librum Regam, et quod non erant pluviae per
triennium et sex menses: ut Salvator, et jacobüs.quot; Porro ad justam
impluyii computationem acquirendam putat : ïnde a fine mensis Nisan
(temporis pluviae serotinae) usque ad mensem Marchesuan (mensem pri-
mae pluviae) fuisse impluvium. Tum esspeotatae sint uberrimae pluviae,
quum autem e contra Elias coelurn in triennium seravit. p. 768.

exemple subjectum est elias Servator, in posteriore
NAäMAN Servatus. Prius exemplum explicat Deum
noluisse jesum mittere ad Nazaretbanos, posterius ad-
ditur, ne hoc ipso se excusare tentent; NAäMAN enim
ipse venit et êmûap\'KxÙVi. elias in priore exemplo excu-
set JESUM, NAäMAN iu posteriore accuset incolas
Nazaretbanos. Concinna brevitate, quam eo modo tota
accipit jesu oratio, aperte indicatur, eam hocce modo
a jesu potuisse proferri; parenthesin autem additam
nil posse, nisi vim ejus sermonis diminuere et debili-
tare. Caeterum usus formulae \'Z^petttx t^q \'Li^cóvog
(Hebr. 1 Reg. XVH : 8 pnîfS quot;ItT« nnöl^f), N^z/^àv
J ^ûpoç (2 Reg. V:20nbsp;lectionem rSv

Quod hoc loco vidimus jesum contra objectiones
Nazaretharum verosimiliter duo opposuisse exempla :
unum, quod a sua parte explicaret suam agendi ra-
tionem, alteram quod a parte auditorum, eorum accu-
saret iOTcrT/^ji/; idem fere, sed quodammodo aliter,
jjjnbsp;animadvertimus in Matt. XII : 38—42 et Luc. XI:

Luc. XI: 29-33. 29—32. Duo facta historica Pharisaeis signum quae-
rentibus opponuntur, alterum praebet historia jonae,
qui, sicut elias in priore exemplo ad viduam, a
Deo missus est ad Mnevitas ; posterius continetur
historia Reginae Meridiei, quae, sicut in altero exem-
plo naäman Syrus ad elisam, venit ad salomo-
nem, ejus sapientiam exploratum. Priore in casu
propheta Israelita missus erat ad indigentem viduam
peregrinam, et dux peregrinus leprosus, auxilium fla-
gitans, adierat Prophetam Israelitam; hoe in casu
propheta Israelita missus erat ad urbem peregrinam.

et regina peregrina sapientiae avens adierat regem
Israëlitarum. Fundamentum comparationis in utroque
casu efficitur partim vi oppositionis ; in priore : inter
viduam, quae, quamquam peregrina, eliam missum
accepit, et Nazarethanos, qui, quamquam cives, jesum
missum non accipiunt; inter NAäMAN Syrum, qui,
quamquam peregrinus, prophetam elisam adiit, etNa-
zarethanos, qui, quamquam cives, jesum non adeunt ;
in posteriore: inter Ninevitas qui, quanquam peregrini,
jonam missum audierunt et Pharisaeos qui, quamquam
Israëlitae, jesum non accipiunt; inter reginam Austri
quae, quamquam peregrina, salomonem adiit, ut
tentet ejus sapientiam, eo consilio ut eum vincat,
sed victa laudem ei non detraxit, et Pharisaeos, qui,
quamquam Israëlitae, jesum non adeunt, nisi ut
eum tentent et vincant, sed victi laudem debitam ei
derogant. — Quae hîc exposuimus ea tantum ex-
plicant Mt. XII : 41, 42 = Luc. XI : 31, 32. Majorem
pariunt difficultatem verba quae praecedunt vexatis-
sima. In Luc. IV explicant versus 25-27 praece-
dentes vs. 23, 24, ita ut eliae agendi ratio (v. 26)
respondeat ad murmurationes Nazarethanorum, qui con-
questi sunt : jesum alias miracula fecisse nec vero in
ipsa patria (vs. 23) ; porro naSman elisam adiens
(vs. 27) probet (vs. 24) : „Nullus propheta gratus est
sua ipsius in patria.quot; — Videamus nunc quo respiciant
Mt. XII : 41, 42 = Luc. XI : 31, 32. Nullo modo au-
tem vs. 41 respicere potest ad vers. 38, quia in eo
inducuntur Pbarisaei loquentes et agentes et signum
quaerentes, quorum agendi rationi opponitur vs. 42, sc.
exemplum reginae meridiei, quae quaesiverat signum.

mpienliae. Nec potest respicere ad vs. 40, quia hic
vs. 39 partis tantum posterioris exhibet comprobationem,
vel potius explicationem, quod patet ex SiaTrsp yàp (cf.
Joh. V:4, 26, Mt. XXIV: 27, 38), cui formulae fere
ubique ea inest vis expliçandi et comprobandi. Ad prio-
rem partem vs. 39 respicere non potest, quia sunt verba
ex Pharisaeis audita a jesu repetita. Respiciant igitur
necesse ad alteram partem vs. 39, cujus vs. 40 est ex-
plicatio. Nunc autem contendo, nullo modo commate
41 comprobari posse sect, undequadragesimae partem
posteriorem. Quî enim? Signum non dabitur {ysvex
TTovvtpä) ei, nisi signum jonae prophetae. Quodnam illud
fuit signum? Si respicimus ad versum 41, responsio
est in promptu: conversio post praedicationem jonae.
Sed TxvT^fi t^ ysvsü hoc datum iri signum jesus pror-
sus non voluit. Id etiam patet ex vs. 41 ; nec Pha-
risaei tale quid voluerunt, qui rogantes ffj^/xfwv porten-
tum aliquod voluerunt. jesus illud ipsum verbum
accipiens ac rétorquons, ei prorsus aliam notionem
subjicere non potuit, siquidem vellet ab hominibus intel-
ligi. Si respondetur: „signum constare verilatis divini-
tatisque notae, quae, sicut jonae praedicationi, ita toti
jesu apparationi fuit impressa quot; equidem dico : tale quid
pulcherrimum fortassis esse nostro tempore, sed nec
Pharisaeos nec Ninevitas talem sublimem cogitationem
mente capere potuisse ; praeterea parvum sane vocan-
dum est signum, quod adspici nequit ; nam Pharisaei hanc
,,no tarn divinitatisquot;, quae per se ex effectu praedicatio-
nis comprobatur, minime agnoverunt aut viderunt. Nil
igitur nobis restât, nisi statuamus vs. 41 respicere ad
vs. 39, explicitum versu 40, modo hoc : Viri Nine-

vitae surgent in die judicii cum i) hocce genere id-
que accusabunt; quia illi se converterunt ad praedica-
tionem jonae alvo piscis servati, qui veluti mor-
tuus, in vitam revocatus est; Pharisaei autem se non
convertent ad praedicationem jesu ex corde terrae
servati, qui mortuus in vitam revocatus est. Ne dicant,
Ninevitarum aures (xmA^aiou jonae famam nondum at-
tigisse. Id facilius est dictu quam prohatu, quia ne-
scimus quantum temporis praeterlapsum sit inter prio-
rem ac posteriorem jonae missionem. Praeterea expli-
cetur, unde factum sit, ut gens peregrina tam submisse
verba audiverit jonae. Fortassis ab ipso illo
exorsus est jona suum vaticinium, nam qui tam
parum erat vanus, lam integer, ut vel cum nautis
suum communicarit vitium, eoque ipso ab iis habitus
est propheta; num ille ipse non prae se ferret, cur
non antea venerit, sed tamdiu sit moratus? Ne dicas
maroum huncce versum 40 non habere, nam si tibi
constare vis, et versus 41-43 ejicias, qui aeque
marco desunt. Praeterea marci relatio VIII: 11 hue
non pertinet. Ne provocetur ad lucam, qui aliis ver-
bis fere idem habet quod mattheus. Dicit enim
versu 30 (Cap. XI.): mêk

1)nbsp;Cum, non contra. Vide wikeeum in Gramm, p. 337 : Anci über-
setzen Kühnöl. nnd BCms. Mt. XX : 41 /.er« c. gen. falsch contra, rlq.
cf wahlii Cl. p. 556; leitzsch. ad locum p. 446.

y^S sed iv .a/^S;«. M autem explicandum est ex Jon. 11:4. i^éfp^-
ek ßMn xaplU, flaii-v,,. Totum citatum ad literam est ex
toïsLXX, ubi JONA (II: 1) legitur ; xai vivnbsp;ry yoiXU tov

rxvTifi. Si voluerit dicere: jesüm voluisse praedicationem
jonae esse signum, unde illud hron, tum enim scri-
bere debuit ia-rï, nam jesus jamdudum praedicaverat.
Sed jam satis, forsan nimium quid boe de loco diffi-
cillimo, quem autem fusius exponere nobis opus erat
propter vehementes in authentiam hujus loci invectiones.

Attamen neque ego hunc locum ad ipsam jesu ora-
tionem refero talem qualis hîc occurrit. Certo certius
est temporis definitiones, qualium hîc mentio fit, inter
se conciliari non posse. Praeterea, quod et ex praeceden^
tibus et ex sequentibus patebit, jesus fere nunquam aut
potius nunquam plura allegat quam quae ei opus sunt
verba. Deinde dicerem : jesum nunquam certos defini-
tosque numéros in futuris rebus indicandis, unica forte
vice excepta,® posuisse, nec supra neque hîc. Quibus
omnibus perpensis textum legi vellem temporis defini-
tione, quae ei inest, immunem, quo facto omnia fluunt,
dum alioquin aqua haeret.

Tam cito autem tenaciores Pharisaei non depellun-
tur a consilio semel concepto. Id doceat historia coeci
nati (Job. IX), quem iteratis iteratisque quaestionibus
saepe iisdem defatigant Pharisaei obdurati. Quamvis
nunc repulsi sunt, aptiore tempore denuo jesum odio-
sum irritabunt Pharisaei. Mox optatum venit tempus.
matthaeus nobis narrat (XV: 39) jesum, turbisdimis-
sis et nave adscensa, venisse Maq-at/öm, ubi mox Phari-
saei eum adeunt, iterum signum quoddam petentes, nunc
ex coclis \') (XVI :1). jesus eos repulit dicendo: eos

1) De Magdala, s. Magada, s. Mageda et Dalmanutha, cf. lightfoo-
TiüS: Decas Chorographica, (maeco praemissa p. 551—556). — Dr. johk
kitto, Scripture lands illustrated by a Complete Biblical Atlas, Lon-

aptissimos esse ad signa coeli observanda, quidni et
signa temporum possent dignoscere. Tandem dicit:
xx) cTViizslov OÙ Mnffsrxi (SîÙt^; ê (A ro u^zslov quot;Iccva, (töu
•Trpocp\'^TOii), quibus dictis se removit. Interim advene-
runt, qui ad victum quaerendum navem reliquerant, ejus
discipuli. Idem fere narrat Marcus (VIII : 11), qui
pro Magdala habet elg rx fcspii AxP^pixvouêx, eundem
quem matthaeus denotans locum \'). Hic quoque
narrat, jesum nuperrime navem reliquisse, nec vero
omnia habet tam accurata quam matthaeus, aeque
ac priorem jam omiserat relationem. jesu responsum
tamen et marcus nobiscum communicat: ri ^ ysvsx
xvTgt;i ^viT£Ï a-yjixslov xi^^v Ksycc vfjüv sl ^oûijssTXi r^ ysus^
rxÓT-^ (Tvj[j,£l0v. Quibus dictis jesus abit. Conceden-
dum est, marcum hoe loco jonae nullam facere
mentionem; quod autem nil refert, quia matthaeus
in tota relatione prolixior est et accuratior, certo hïc
verior videtur.

\' riores dicit quam Nitievifas, Sodomitas et Gomorrhanos,
populos ethnicos, qui e Stirpe abrahami non fuerunt.
JONA a Ninevitis auditus est ejusque verbis fracti
flentes et moerentes se converterant ad Deum; vel
quod magis est, Regina Austri sua sponte venerat
salomonis sapientiam auditum. Illi omnes pudore

don 1850, in mappis VIll et XIII unum locum e regione alterius po-
nit. Vide ejus „Eemarksquot; in indice.

1) Quia jesus iis promiserat signum quoddam ex intimo corde terrae,
Pharisaei, quasi subsannantes, rogant signum non éz xapUa.i tjjs ym,
sed ÄTio TOÛ où;5avoû. Et matthaeus et Marcus postrema haec verba
babent, unde lucas minus accurate priori relationi ea jam intexuit.

suffusuri sunt eos, qui ex Israelitis negarent audire
eum, qui jon a major est, sapientior quam usquedum
omnium sapientissimus salomo. Chorazin et Beth-
saida comminatur easque urbes inferiores duoit quam
Tyrum et Sidonem, de quibus jesaia et jeremia
conquesti erant et quibus Dei jussu flebilem addixe-
rant perniciem. Cum Sodoma quoque Caphernaiim
comparât et quam illam pejorem nuncupat banc ur-
Mt.xi:2i-34. bem (Mt. XI: 21—24, Luc. X:13). Gentibus non
Luc. X: 13.nbsp;inferiores fuerunt Israëlitae bujus temporis,

sed, quod vere est stupendum, suoriim patrum simi-
lis vel pejor proies. Vere erant filii eorum, qui suos
prophetas necaverant, quamvis borum saeve trucidato-
rum monumenta sepulcralia magnifice exstruerent, re-
ligiose colerent homicidarum liberi. Utinam redeant
ut,., sed non redibunt, sed flagitiis inquinati et alti,
sed sceleris illecebris nimis dediti, omnigenis vitiis
contaminati, pergent necando et saeviendo in ipsos,
quos jesüs iis mittet Prophetas et Apostolos, ita ut
summorum, quae sat tristia jam habent, gravissimo-
Mtxxiii:33. rumque obliti exemplorum, in se trahant w^v

tov quot;himiov SCCÇ tóv ocï^XTog Zx^xplov vlov BxpiX,%,iov , h
ètpovêvcroiv ßsrac^v tov voiov xx) tov ôv(Tixlt;ttgt;ipiov Quis

1) De gravissimo hocce loco plurima exponere non opus erit, quia
in commentariis jam multa liac de re acta sunt. Hoc loco autem jesum
voluisse dare vaticinium quoddam accipi non potest, et multo minus
matthabum, ad posteriorem quendam eventum respicientem, haec verba
tou Ba.pa.xiou addidisse. (krebsii Observ. iu N. t. e elavio josepho.
Lips. 1755, referunt illa verba ad pl. jos. de B. J. Lib. IV. cap. V,
I 4, et tradunt jesum vaticinasse caedem futuram. Laxa autem inter-

ille fuerit zachakias,, sive filius sive nepos jojadae ,
quo in loco et quam ob caussam occisus sit satis do-
cet narratio in 2 Paral. XXIV : 22 obvia, matthaeus
majorem quam lucas, in hacee relatione nobiscum
communicanda, nobis parit difficuitatem, additis illis
viou Bxpaxlou, quae lucas plane omittit. Sua vice au-
tem etiam hic suam difißcultatem secum fert, ipsa forma
qua relationem induit. Verba enim, quae matthaeus
ab ipso jesu dicta tradit, Lucas inducit citati forma
ab jesu prolati, modo hoc : Aià rovro kx) ^ lt;ro0îûi tov
lt;èsov sItts-^AttottsKSi elg a,vTOvç ^rpoCp^rcn; z. t. a. Quae-

pretatione difficultates espedire conatur, quae talem opinionem premunt.
Vid. 1.1. p. 50 et 51; idem putat hugius, qui autem dicit: jesum qui-
dem vaticinasse illam necem, sed quia matthaeus post eventum scripsit,
hic posuit aoristi tempus, uhi jesus fwhwo usus sit. Ita censet laxam
keebsii interpretationem evitare). Vide opinionum recensionem in langii
Bihelw. Bielev. 1857, p. 333; et quae in Stud. u. Krit. 1841. iil a mül-
leeo sunt conscripta. — Eqnidem dicerem: verba, de quibus lis agitur,
explicationis caussa addita esse; hîc porro poni toû Bccpaxiou pro vero
nomine, tali lapsu memoriae, qualem oifendimus Mt. XXVII: 9, ubi
ZACHAEIAS commutatur cum jeeemia. — Liceat lighteootii senten-
tiam, semper concinnam, hîe subjungere : „De zachaeia, filioJOJADAE,
a JOASO rege occiso 3 Parall. XXIV sermonem esse hisce rationibus
adstruimus. Quia nullus alius zacharias occisus dicitur, ante prolata
a christo haec verba. Quae de zacharia, Baptistae pâtre, hîc dicun-
tur, somnia sunt; et quae de zachaeia, uno e duodecim prophetis,
parum absunt a somniis. Disertis verbis memoratur occisio zachaeiae
nostri in templo; et quare, hoc negleeto, alium quaereremus; quem
certe nullibi invenimus apud aliquem certae fidei autorem?quot; 1.1. p. 435.
Haud negligenda sunt quae lighteootius animadvertit p. 439 : „Memo-
ratur solum de abele et zachaeia petitio vindictae. „„Bcce, vox san-
guinis fratris tui clamat ad me,quot;quot; Gen. IV : 10. Et „„videat dominus
et requirat.quot; 2 Parall. XXIV: 23.quot;quot; His addi possunt zachaeiam mis-
su?». esse a Deo inter Israëlitas tanquam Prophetam et ideo optimum
esse hîc exemplum, sicut antea elia et jona id fuerunt.

stio est, quid significent illa verba n socpia, rov
num soil, fuerit liber quidam, hocce nomine insigni-
tus, eo tempore bene cognitus, nunc autem deperditus.
Quod si verum est, novum inde petitur argumentum:
jesum praeter canonicos alios quoque libros citasse.
Illud voluerunt cum pluribus aliis ewaldus et blee-
Kius Î). Nullo autem modo probari potest talem librum
unquam exstitisse. Sunt quidem nonnulli libri, etiam
apud Judaeos posteriores, qui titulo HÜDn insi-
gniuntur. Nullus autem scriptor Judaeorum ausus es-
set sub ea inscriptione librum aliquem promulgare.
Si respicimus ad locum parallelum Matt. XXIII : 34,
pro verbis ^ (roCpioc rov ésov legendum esset iyci, quam
particulam jesus de se ipso adhibet ; quod voluerunt

baueius et hilgeneeldius Fuerunt etiam qui
putarent, vocibus illis indicari V. F. libros propheti-
cos Nos vero ad mathaeum respicientes, inde effi-
cimus: jesum suo nomine et suo marte illa verba di-
xisse: porro quod lucas, pro syii cum prima persona

1)nbsp;Vid. blebkius in stud. u. Krit. 1853. p. 384, ewaldus in libro:
Die drei erste Evangg. p. 339, qui dioit quandam scriptionem Mc citatam
esse, quae nomine ^ tropt\'a tou Ssou secttlo quinto a. C. N. confecta est.

2)nbsp;eitschl, Evang. Marcions. 1846, qui putat lucam allegasse verba
prioris matthaei. Cf. p. 89; köstlinus, 1. 1. p. 163 dicit, lucam huic
dicto voluisse tribuere speciem vaticinii, quod non aderat.

3)nbsp;baue, Kritische Untersuchungen über die Kanonischen Evangg. rlq.
Tubing. 1847 , p. 401.

4)nbsp;hilgbnfeld, Krit. Untersuch, p. 386 et die Evangg. rlq. Lips.
1854, p. 190, qui comparata veUet Mt. XI: 19 et Luc. VII: 35; et
dubius est. utrum sumat pro sapiente Dei Consilio, an pro ipso jesu,

«OT(7T£AA£y et pronomine vrphg ùf^Sig (Mt. XXIII : 24),
usurpaverit ^ a-oçiiiz tov ôsoîj cum tertia pers. sItts et pro-
nomen sk ccÙTOvç-, partim explicamus ex eo, quodLUCAS
socius fuit paüli, qui in Epist. priore ad Cor. Il : 7
etiam utitur formula aocpix ùsov — Trpoèpiaev à ôsog
Trpo Tm cciévwv s\\g lo^av ^pcSiv, partim ex charactere
lucae historico, quo ductus erat, ut scripserit ex mente
ipsorum jesu verborum, qui culpae commercio pro-
lem praesentem cum parentibus scelestis conjunxerat.
Idem commercium nunc efficit lucas, quum vatiei-
nium ab eo communicatum tum respiciat tum prospi-
ciat àç ÛCVTOVÇ (et proavos et posteros), de quibus in
praecendente com mate (48) sermo fuit. Hinc quoque
explicandum est, quidni prima persona adhibuerit, sed
gratae vicissitudinis causa formula croCpix rov amp;£ov,
pro qua MATTHAEUS, scriptor rcóv Koyicüv, praebet Jr^J.

^25^26\'verbo attigimus exemplum davidis ex hi-
storia sacra provectum, davidis, qui panes comedit
propositionis ceteroquin sacros. jesus simul licentiam
commémorât, sacerdotibus Lev. XXIV: 5—9 datam,
die sabbatho illos panes disponendi in templo ; quibus
omnibus se defenderet contra Judaeorum incriminatio-
nes, in se suosque discipulos prolatas, qui die sabbathi
hordea trita comederant. Bene animadvertatur apud tres
Evangelistas inveniri xprovc Trpoêiuscog, per quae verba
O^iÖ DnS versa sunt 1 Sam. XXI: 6, unde relatio
petita est; dum alias (Ex. XXV: 30) aut amp;pToi bèTiot
audiunt, aut ckproi tov trpocrcctrov (Neh. X:33; 2 Chron.
IV: 19). — makoüs addit èrr) quot;Aßdötxp rov âpxispécûç,
quod non vertendum est cum wetstenio et schleus-

nero: „tempore abjatharis sacerdotis summi,quot; quia
abjathar 60 tempore nondum sacerdos summus fuit,
sed ejus pater ahimelech (cf. 1 Sam. XXI—XXII);
nec, sicut vulgo factum est „sub pontificatu abja-
tharis;quot; nec cum multis recentioribus, sürenhusium
(I. Thes. XXXIX) male secuti, „in pericope abjatha-
ris,quot; quia 1° tum roïi àpxispsooç supervacanea esset ad-
ditio; 2° quia alius verborum ordo desideraretur ;
3° quia nil ansam dat, neque ex contextu, neque ex
more Judaeorum, ut Mc tamquam pericopae nomen
inveniamus abjatharis. Multo magis credendum est,
marcum usum esse abjatharis pro ejus patris no-
mine, quia hic mox exstinctus est et ille talis davi-
Dis videtur fuisse amicus, quali summa in augustia
DAViDi opus fait. Explicanda sunt verba per stti Kßix-
Ôcùp {tov uVov) tou àpyjspmq = ad abjathaeem sacer-
dotis summi filium i).

1) Quod IttI \'kßiäeoip TOÛ âpxup. scribi potuerit pro im \'AßitkSap rbv
(ulàv) TOÜ amp;PX- pateat ex winero Li. p. 171 et 523. Artieuli absentia ne
diffieultatem pariat provoco ad Job. VI: 71 : s\'isyi Is w \'loùS«v 2tgt;a.voî
\'llt;7)ca/ic«tgt;]v ; XI: 15nbsp;\'iwvä \'e^/^w/î toûnbsp;rliq- clericus ad

Hammondum (ex observv. elsneei I. p. 136) vertit: „ad abjathaeem
pontifieemquot; quam versionem probari posse jure negat elsneeus (cf. 1.1.),
qui mavult „sub abjathaee pontificequot; aut „ejus tempore.quot; Praeter
exempla ex profanis auctoribus provocat ad Luc. III : 2, IV : 27. Idem
facit eodemque modo id probat ibitzschius ad locum, quem gravissimum
videatis, quippe qui multa hac de re habeat, et quod ab eo erat ex-
spectandum, accuratam tradit opinionum recensiouem. — Quum autem
summus vir p. 74 deridet clerici opinionem, ei derisionis jus hîc concedi
non potest, ex mutilata, quam clerici affert versionem. Jure autem de-
ridet eos, qui äiri \'AßiäOccp putant esse sv itsptxoi:^ \'amp;.ßi(köap, quod
vel surbnhusius non fecit.

Antequam ad ipsos, qui hue pertineant loci citati,
transeamus, paucis verbis quid hocce Capite velimus
nobis est explicandum. Tanquam prophetam jesum
nunc videbimus prodeuntem in scenam mundi Israëli-
tici. Ut autem ejus muneris eo tempore indoles et
ambitus bene perspiciatur, videndum est qualis eo
tempore populi Israëlitici conditio fuerit religiosa. Lex
Mosaïca adhuc erat imperatrix et unica lex, sedjuBens
tantum atque vetans, quidquid Icti Rabbinici vellent
vel putarent. Literis isti firmiter et anxie se ad-
stringebant in legis interpretatione, saepissime arbi-
traria. Si quis igitur hocce tempore legem cum fructu
voluerit explicare, ab una parte legis mens ei eliei-
enda fuit purissima, ab altera parte a Eabbinismi
rabulatione et sordibus purganda. Eo ipso jesu opus
didactieum jam fuit duplex, idque effici potest ex
verbis ejus ipsius, quae Mt. X: 19—20 leguntur.
Legis cultus verus jubetur versu 19, Pharisaeorum
legis depravatio vs. 20 vetatur.

Nec tantum de lege iis temporibus agendum erat.
Quum populus premeretur et se derelictum sentiret,
vulgo suis vaticiniis se advertebat et a Deo tlagitabat
Servatoremnbsp;quod nunc quoque Judaei fecerunt.

agendum, siquidem vere doctor aliquis inter Israëlitas
illius temporis voluerit prodire. Nec jesus ea sprevit,
sed saepius ad ea rite explicanda se contulit. Magnam
partem suae institutionis de lege exposuit jesus in
Oratione Montana q. d., cujus citata ex lege Mosaïca
mox tractabimus, postquam Mc in antecessum pauca
praemisimus de formula citandi ttöAuÖ/juAAjjt^, in Orat.
Mont, tantum obvia: movaocTs on èpoiîùii toJ? àpxdon;
THOLUCKIUS, quo relegamus, gratum labor em bistoriae
exegeseos dandae nobis praeripuit.

In duas partes praecertim secesserunt interprétés,
quos KYPKius concinne ita indicat : vertunt alii :
quod dictum sit ad veteres, alii: quod dictum sit a
veteribus. Ipse ktpkius posteriorem defendit versio-
nem contra spanhemium ^i), prioris patronum. Ar-
gumenta autem quibus hujus dubia vult enervare
parum valent, quia ex profanis scriptoribus affert
exempla pro sua sententia, quam spanhenius ex
grammatico N. F. usu infringere conatus erat. Nos
cum spanhemio et posteriore tholuckio facimus ,
£pp}^Ôgt;i ro\'iq àpzxioiç vertentes per dictum est ad anii-
quos.quot; Ne prolixiores simus quam opus est, relegamus

1)nbsp;Cf. a. tholuck, Philol. Theol. Auslegung der Bergpredigt cheisti.
Hamb. 1835. Ed. altera, p. 156 sqq. Idem te docet lectionem èppidri.
s. èpp^en- p- 156 in nota. — Quod autem Doct. vir de blsneei hac de
re animadversione communicat, in ipsis elsneei ohservv. non inveni.

3)nbsp;spanhemii, Duhb. Evangg. dub. 119. p. 3. p. 598, dicit: è^pé9r,
cum dativo significare in N. T. dictum esse ad aliquem et constructionem
esse duriorem si vertas ab antiquis. (Typothetae certo lapsui tribuendum
est, quod in kypkii observv. tanquam spanhemh verba allegantur ad
antiques).

lectorem, ad doctissimiim et uberrimum opus landatum
THOLucKii, qui illa verba ita explicuit, ut posterioribiis
nil addendum fere reliquerit. De voce autem mov^ars,
quae omnem quaerit animadversionem, non ea dedit,
quae a tali viro jure exspectare potuimus. baumgar-
tenüs\') de tota formula dicit: „totius formulae ratio
mibi non satis accurate ab interpretibus, qui plerum-
que in quaestione illa grammatica versarentur, in-
quisita videtur.quot; Ipse autem redit ad schoettgenii^)
explicandi rationem et nil novi communicat, nisi quod
conjungere studeat „dativumquot; a tholuckio defensum
cum schoettgenii ratiouibus dogmaticis. tholüOKius
provocans ad Rabbinorum J^Hi^Ü\'vS\', explicat y,xov(TccTs
per audivistis (legem in Synagogis praelectam). Hinc
explicat assumenta Rabbinica, quae sacris scriptis
praeleetis statim adjungebantur. Ea omnia vera sint.
Quid autem tota formula significat in jesu ore?

Tota formula indicatur: „(Vos) audivistis dictum
esse antiquis.quot; Non ubique autem eadem occurrit
formula; vs. 31 ea mutatur in formulam: dictum est

2)nbsp;sch0ett6enius, 1. 1. p. 33. explicat ippi/tdr) per -lan\'K et è^p^Bn
Totç Apyràioii per u\'itmp IIDK = dixerunt majores nostri. Praeterea
JESUM lyi) Ss direxisse contra pliarisaeos, ita argumentatur : 1° quia vv. 21
et 43 assumentam Rabbin, adjicitur legis effato ; 2° quia Mosaicae legi Je-
sus se minime opposuisset ; 3quot; quia -)Dngt;K\' de traditione tantum usurpatur.
Non idem quidem vult baumgabtenus ; sed pro umldip nnx legi vult
ij^jld-ipv iDn\'N ; eoque modo utramque sententiam conjungere studet.
Dijudicet lector! Simul, drüsii, ltghfootii aliorumque amplexus senten-
tiam , vocem ^ixoüffkts ad Synagogam reducit. — Lighteootii proprie est
sententia, qua totam formam ita vertit: traditione accepistis veterem
esse traditionem.

In hocce commate, quod nondum animad-
versum est, ubi ^zovs-ixrs negligitur, ipsa sacrorum scri-
ptorum sequuntur verba, nullis Rabbinorum adjunctis.
Hinc pateat: êppTÎÙyj per se hac in oratione referri ad
ipsa verba sacrorum scriptorutn, et quod magis est, èyù
§£ non eodem modo bisce opponi, quo id factum est,
ubi opponebantur vocibus ^koù^ûcts on êppi^óyi roTg âpxo\'Joig.
Versus enim 31 et 32 conjunguntur per Ts — Is, ita
ut non eam habeat vim adversativam, quam ,uh —
aut Ts absolute positum, sicut vs. 22, 28, 34, 39, 44.
Hinc egressi statuimus èpp^ù^ rolg àp^o^-ioig significare
in ore jesu: „dictum est antiquis (mosis aequalibus)
quum ipsam mosis legem vellet indicare. Formula
tum tota significaret: yjxovinxrs rbv vóf/,ov Äsysiv. Lex
per se est bona, sed vos eam non legitis integram,
omni additione immunem; e contra ^muctxts eam,
sc. a Rabbinis mutatam et adauctam. Credo nullam
difficultatem premere hancce sententiam.

Inde explicari potest, quomodo verbis legis Mosaï-
cae addi possint Rabbinorum sententiae ; eas enim
praesentes jesu auditores ex ore solitorum magistro-
rurn \'/inovrxv, quamquam in ipsa lege non scriptas.
Ipsi verbo viKouaxTs jam inest objectum, cui opponi
potest f/w Is. Nam si pro vixovitxts aliud quoddam pona-
tur enuntiatum, idem denotans, dici potest: eTtt^xv v(/av
otinbsp;k. t. a. Hujus sententiae opponi potest

iyw i^sycc ùpûv, mentem legis eam esse etc. Posset
quoque haecce explicatio reconciliari cum hac illave
Rabbinorum formula, nec tamen video, cur tale quid
opus sit. Nobis suffecerit, si et formula, a jesu ad-
fa ibita, probet id, quod supra exposuimus, jesu in usu

didactico ab una parte vindicandam fuisse iegis mentem
purissimam, ab altera parte vero legem a Eabbinorum
sordibus purgandam. Illam se velle in lucem protra-
here indicat altera formulae parte spp^ô^i rolç àpx^ioiç,
harum profligationem promittit prior pars \'^kow^tc.
Videamus nunc ex exemplis in Orat. Mont, sequenti-
bus, utrum hoc factum sit nec ne i).

1) Liceat Mc conjecturam addere, quam satis firmare nondum pos-
sumus. Tholuckius L L sicut quoque baumgabtenus L L quaerunt,
cur positum sit tojs âp^aioi^. Ille id explicat dicendo : jesum simul
voluisse indicare legem esse obsoletam, fere diceret antiquatam, quod
baumg. non vult, et cui sententiae equidem oppono Mt. V : 17—20.
Unde autem ille usus verborum rots àpxaioi^, et quid proprie significant?
Animadverti verba rots àp^Mon usurpata v. 21, 27, 33 ; omissa v. 31,
38, 43. In prioribus locis allegantur Becalogi partes, in his legis par-
tes extra Decalogam. Nonne autem fieri potuit, ut àp^o-ms esset
vel Dativus pro Ablativo (Col. 11:14 (?), Vid. winerus p. 196), quo in-
dicaretur locus, ubi inveniuntur illa citata; vel Dat., quo indicarentur ho-
mines (vide supra), ad quos Taira rà àpxoda. dicta sunt? Certo certius est,
post verba rots äpxalotg semper sequi aliquam partem ex Decalogo; ubi e
contrario absunt, memorantur extra decalogum dicta : vs. 31 ex Deut.
XXIV :1; vs. 38 ex Exod. XXI : 24 , Lev. XXIV: 20, Deut. XIX : 21 ;
vs. 43 ex Lev. XIX: 18. Quodsi vera sunt, formula -^jcoûraTs Sri ippr,8n
Toii äpxMoti vertenda essent : audivistis dictum esse in lege pristina ,
prisca {in pristinis, priseis). Verbum àpxMoiî in ore jesu tum habue-
rit eandem significationem, quam habent voces âm âLpxK Mt. XIX : 8,
ubi moses adstruitur e toïs dpxoäois. Hoc in casu illa äpx\'n legislationis
esset Decalogus, qui efficit rà amp;pxlt;Aa..

-/.\'.V .\'nbsp;ftviWj^ wiJftéyoih, •is-ji.v.\'Ämfi.iofiq tti. .lt;.lt;t .88

. iSÛT

■ ;.ima tri

»lt;gt;nbsp;J \'V

\'nbsp;A

Formula vrx^^pouv (rov) vóy.ov, quae apud profanes
scriptores non invenitur, in N. F. libris significat:
legem ad ejus principia aut summam reducere.

Legis Mosaicae vim, quatenus ea deduci potest ex
principio materiali: amore Dei, et prineipio formali:
amore hominis mutuo, jesus minime sustulit.

jesus, si quoddam ex V. F. attulit enuntiatum, ad
totum hujus contextum optime respexit.

Sacrorum Librorum argumeuto, non vero eorum
loquendi formulis, verbis et voculis, jesos auctorita-
tem tribuit divinam.

In rebus metapbysicis communicandis jesus ple-
rumque usus est methodo auctoritatis.

Optimum contra Sadducaeos fuit argumentum, quod
JESUS attulit ex Ex. IIL (Vid. Mt. XXII : 32 ^ Mc.
XII : 26 = Luc. XX : 27).

AiKciiotTvvYi êsoü in N. F. ubique significat: Dei inte-
grilalem s. perfectionem.

In hoc quoque cernitur discrimen inter relationem
jesu ad Deum et hominum ad Deum, ut ad prioris
relationem indicandam nude dicatur, tov Ösqv sïvxi s.
f/Jvsiv av xvtü, vel Eum sJvm s. fisvsiv iv rcJ dacpad
posteriorum contra relationem indicandam, illud slvai
s. f^svsiv SV T^ êscfi nunquam fiat, nisi intermedio jesu
christo aul Spirilu Sancto.

Si quae demonstratio empirica q. v. ab Jiypothesi
incipit, quae non probatur nec probari potest, tota
demonstratio corruat necesse est. Atqui Cl. schol-
tenii disquisitio, inscripta: de vrije wil, ab ejusmodi
incipit hypothesi.

Libertatis definitio, quae legitur in opere Cl. schol-
tenii: de vrije wil, p. 77, non valet; 1° quia nititur
hypothesi nec probata nec probabili; 2° quia in ea
conditio, cuidam effeetui apta, cum ipso hoc effectu
confunditur; 3° quia in praxi ipsa definitio solvitur;
4° quia ipsis additis exemplis non comprobatur.

Necessiiudo (noodwendigheid) est series continua caus-
sarum et effectuum. Necessilas (noodzakelijkheid) est

continua hujus seriei interruptio. Libertas est haec
series restituta, quippe quae necessitate sit liberata.

Nullus sermo potest esse de caussis damni internis
{„inwendige oorzaken van stoornis.quot;)

Vitae negatio est vitae absentia, non mors; lucis
negatio est lucis absentia, non tenebrae.

Ubi N. F. scriptores peccatum proponunt sub ima-
gine mortis aut tenebrarum, quandam sibi fingunt
conditionem positivam q. v.

Particula ïvx in N. F. libris non tantum usurpatur
iTriTsXiKÛç, sed etiam sxßixTiitäg et explicative.

(Mal. III : 1, 2), qui igitur a se invicem sunt diversi.
De priore loquitur Mal IV : 5,

Duae diversae sunt narrationes, quae leguntur Mt.
XXII : 35—40 et Luc. X : 25-28.

\'o voßMog, de quo agit matthaeus XXII: 36, ver-
bis Tpâri^ èvToKv; non inquirit in aliquam gravem hroKi^v ;
sed in priraariam aliquam, unde aliae ivroXxl deduci
possint.

Nec propter praedictionem res fiet praedicta, nee
propter rem praedictam hujus facta est praedictio.

Prophetae non erant prophetae, quia vaticinia ede-
bant; sed vaticinia edebant, quia erant prophetae.

Deo ipsum visionis argumentum, sibi ipsi formam
externam, qua ea induitur, debebant prophetae.

^■•ifibdijivkj la-ttir -gt;tmî/./ lt;r o\'dùnbsp;•.■-.iibjjüj ■ ndnrj

I.	11 =	= Mt. VIIL 11, Luc. XIIL 29.
IL	15	= Mt. XIX. 4.
III.	1	= Mt. XL 10, Luc. VIL 27.
IV.	5	= Mt. XL 14, XVII. 11, Me. IX.
IL	7	- - Joh. V. 19-30.
VIIL	3	Mt. XXI. 16.
XXIL	2	= Mt. XXVIII. 46.
XXII.	7	= Me. IX. 12.
ex.	1	... XXVI. 64.
CXVIII.	22	= Mt. XXL 42.
CXVIII.	26	== Mt.. XXIIl. 38.
CXIX.	1	= Mt. XXIL 42.
IX.	27	= Mt. XXIV. 15 , Me. XIIL 14.
XII.	2	= Mt. XXIV. 37 , Joh. V. 28.
XII.	12	= Mt. XXIV. 13.