SPECinEN HISTOBICO-ETmCO-THEOLOGIGUM.

ÎÎquot;

mmmm-mBrnmiA ww

ao;jp

^wmw?^- tiacTaaanbsp;,

fi^isà JA ^ïï^nV ,Viî\' j

•1-.

é

SPECiMEJ HISTORICO-ITHICO-THEOLOSICM

DE

\\

SCKIPTORE ETHICO.

PARS PRIOR INTROITUI ET BIOGRiPHIAM EXHIBEI^S.

quod

annuente summo numine,

ex atjctoeitate eectoeis magnirici

georgii guilielmi veeede

jub. kom. et hot), doct. et prof. oetgt;.
keg non

AMPLISSIMI SENATUS ACADEMICI CONSENSU

et

NOBILISSIMAE FACÜLTATIS THEOLOGICAE DECRETO,

aröbtt ^§\'öcf0ratits

summisque in

THEOLOGIA HONORIBUS AC PKIVILEGIIS
IN ACADEMIA KHENO-T«AJECTIl»lA

EITE et legitime consequendis,
PUBLICO EEUDITOETJM EXAMINI SUBMITTIT

janus ten buink,

Appingadanionensis.

A, D. XII. M. JUNII, ANNI MDCCCLX, HOBA I.

ïltAJKCTl AD BHENUM,

APÜD post uiteeweer amp; soc.

MDCCCLX.

Ex officina typographica J, G. Andkiessen.

PATRI CARISSIMO, AESTUMATISSIMO

SACRUM.

.....

Huius Speciminis lectori hoc imvm dixisse sußciat : pagellis
imperfectis , quae ipsi offeruntur, ignoscat. Quodsi hisce lectis
modo aliqm eum ceperit Biderici Coornhertii admiratio , enixe
eim rogakm velim, ut féliqua mea Studia de ethicis eius
commentationihus, quae mihi quidem non nullius momenti
videntur, adeat; ea nunc eäunlur hoc titulo: Birch Volchertsen
Coornhert en zijne Wellevenshunst. Eistoriesch-MUsche Studie.
Amsterdam. Oeir. Binger. 1860.

Cum in eo sim, ut erga omnes, qui me in Academia
Trajectina versautem siU olstrinxerunt, gratim testificer
animum , impellii me sensus animi gravis et intimus, ut Te
appeUem, pater carissime ! qui me ad haec süidia academica
ita institutione Tua formasü , ut iam mature Tecum ariium
(hatrinarnm aniore flagrarem , quo cum frucU Uc operam.

vrii

litterh namre possem. Te duce et interprète primum summa
antiquUatis ingénia eognom, Te per quinquemii, imo per
totius pueritiae curriculim docente intellexi primum, quid
esset et quam honorificum studiosi nomen generosum et grave
gerere. Bint igitur Tibi et hae paginae et quicquid in posterum
comcrihere mihi licuerit testimmia qmntulacunque gratiae
Tibi debitae pro eo quo animum meum tempestive imhuisti
pulcri, veri, ionique studio.

Etsi me, in stadium artium propaedeuiicarum prodeuntem.
praeceptorum utilitate et praestantia Tibi devinxeras V. Cl.
Kaesten ! tanta benevolentia et humanitate posterioribus
quoque annis me domi Tuae recepisti, ut in laetissimorum
illorum dierum memoriam numquam non gratus sim redUurus.

Brevi tantum temporis spatio Tua consuetudine uü mihi
contigit V. Cl. Beill ! vel sic tamen gratissima mihi äedisti
jucundae comitatis et amicitiae documenta, quibus me Tibi in
perpetuum obligasti.

V. CI. Opzoomer! praeceptor aestimatissime, dilectissime !
exquisitorum verborum copia aeque inepta Tibi videretur,
atque mihi \'deesset facultas eam expromenäi, postquam Tuum
nomen cum fidelissima gratia pronunciavi. Per sex annos
lectiones Tuas audivi, neque ulla hora praeterlapsa est, quin

dmuo me Tibi ohstrictum seniirem. Domestica inswper con-
metudine Tua me dignum hahuisti ; quodsi multa fuernnt
in curriculo meo academica temporis momenta, in quorum
memoriam redire me iuvat, omnium pretiosissima fuerunt,
quae mihi apud Te ad familiare^ Tecum collocutionem dedisti.

Ad finem quum pervenerim studiorum theologicorum in hac
academia jucundum mihi est officium Vobis, Viri Cl., plu-
rimum Venerandi, Bodman et Vinke ! gratias agere pro
eximia henevolentia et henignitate, qua me semper prosecuti
estis. Magnus adhuc Vobis donetur numerus dierum ad multa
magnaque negotia sustinenda, ad studia Vestra ampla et
gravissima continuanda,

Animi quogue sententia me jubet Tibi, Fromotor aestima-
tissime, Vir plurimum Venerande , Ter Haak ! significare
officii gratam memoriam , quae per omne quod in hac academia
transegi tempus singulis annis crevit. Adstricto mihi iamdudum
ingenua facilitate et honorifica henevolentia, quibus Tu me
semper movisti et tenuisti, nunc imprimis idonea est oppor-
tunitas meritam Tibi gratiam publice persolvendi pro multis
magnisque officiis mihi his diebus praestitis.

Inter f amiliares meos academicos nemo est, quocum pos-
tremo hoc anno pluribus de doctrina et litteris egerim, quam

Tecum, Venerande M. D. de Bruyn ! Quodsi in poster um
cogitatio et memoria mei Tuam mentem suUtura sit, simul
me saepius magna cum voluptate suavissimos tuos sermones
recordantem tibi proponas velhn.

Valete amid ! quotquot mecum studiosi nobile nomen
gessistis, meique , si otium est, inter dum mementote. Fortasse
hoc Vobis dieere non opus est, amid aestimatisdmi van Geuns,
Webndlx et pieyte, quos honoris causa hic nomino. Vos
nobili Vestro pulcri purique studio, urbanitate sermonum atque
amidtiae constantia effedstis, ut studiorum meorum et medi-
tationum tempora praesenti semper memoria sim repetHums.
quapropter Vobis hic magnae gratiae agantur ab illo,
qui Vos aliquantum temporis relictùrus est, non nisi magno
dolore et desiderio suavissimi ulilissimique Vestri consortia

errata.

p. 7 notae 1. 10 : antant, legas :

1. 9 : quiiqiie, „ cmique.
» 23 i. n. Spriegel,nbsp;„ SpiegJiel.

n 36 not. 13) esciJit vox documentum ante dedit,
II 43 „ 23) scipto , legas : scripta.

aut

introïtus.

l ■

K

I.

Eeformatio sua natura atque origine erat democratic a,
Rejecta enim auctoritate ilia, quam per longam secu-
lorum Seriem in omnium animos hierarcliia exercuerat,
pro omnium et singulorum libertate in rebus ad fidem
religiosam pertinentibus, pro libertate conscientiae inter-
cedebat; singulis hominibus liberam Sacrae Scripturae
gravissimarumque rerum explorationem vindicabat. Et
sane vera et germana vis Protestantism! in ipsius
hominis sublimiori vita et libertate sita est.

Reformatio igitur, quamquam initio negative agens,
omni auctoritati, ad Mem religiosam hominibus ob-
trudendam adliibitae, repugnabat, et cuivis liberam
conservatura veri inquisitionem, democraticam sane
credendi formam spectare videbatui: positivo tamen
fidei fundamento seculum illud decimum sextum indi-
gebat; in infinita pacne opinionum discrepantia unitate

opus erat; denique paucis militibus hoiiorariis decer-
tandum erat cum luculentissimis legionibus decern
seculorum disciplina exercitatis. Dimicantes itaque certo
quodam quasi symbolo egebant.

Quae quum viderent quadrati illi viri Martinus
Lutberus et Jobannes Calvinus, ecclesiasticam seculi
illius pietatem et disciplinam tuentes, aristocra-
ticam magis formam respicere coacti sunt. Eeforma-
tores omnes in boc conspirabant fundamento formali:
uni Sacrae Scripturae competere in rebus religiosis
auctoritatem. Hinc Lutberus petiit fundamentum suum
materiale, positum in culpac absolutione perfidem;
Calvinus vero aliud collocavit fundamentum in unius
Dei decreto summo atque individuo : in universo
itaque principio parum inter se constabant. Sed opini-
onum variarum summa quaedam conficienda erat, ad
pauca quaedam principia rcfcrendae erant diversissimae
sententiae; constricta Pidei Confessio juxta Biblia erat

collocanda; ipsorum dcnique protcstaiitium turba ad certum
quendam numerum societatum sive congregationum,
par varum magnarumve, cogenda et copulanda erat,
quae omnes unitate confcssionis conjunctae, omnes a
paucis gubematae presbyteris et vcrbi divini ministris
primam referre debebant vetustissimae Christianac socie-
tatis formam ac facicm.

Vel sic tamen miuime servabatur protestantium unitas.
Alii catechismum Heiclelbergensem, Augsburgensem
alii sequebautur; aliud Vitebergae, aliud Genevae
placuit. Praeterea Eeformatoribus penitus persuasum
erat, se solos totam solidamq.ue veritatem con-
secutos esse, contra quam nec tormenta neque igi^es
quidque valerent. Quae nisi fuisset vel omnibus pro-
testantibus intima ac firma persuasie,, primos suos
triumplios non rcportasset Eeformatio. Sed in hoe ipso
periculum inerat. Qui se solum retinere veritatem
putat, alienam diversamque opinionem omnem impugnat
tamquam errorem perniciosum. Itaque Protestantismus a,
Hbcrtate recte incipiens in intolerantiam clelabi debuit.^

11.

intolerantiae autem soror gemina persecutio.
Quibus quidem vitiis duo illi magni reformatores
alter alterum tanquam superare videbantur. Quam
magnus Wormaciae fait Lutherus, quam parvus Mar-
purgi; quam acriter et audacter post Marpurgensem
sermonem de Zwinglio ^ judicaverit, epistolae eius tes-

1) Lutherus scripsit die 4 Octobris a., 1530: „ Denuiitiatum est
iis (Zwinglianis), nisi et hunc articulum rejiciant, caritatc quidem

tantur Quam inhumanus, quam immanis erga Ser-
vetum Calvinus! Jam adventante Serveto adParellium
suum scripsit : // Si venerit, modo valeat mea auctoritas,
vivum exire non patiar quot; ^ Plenae sunt eius epistolae
Gallicae ^ adhortatiomim ad haereticos debellandos gt;
delendos, «

nostra posse eos uti, sed in fratrmn et Christi memlirorum numéro
a nobis censeri non posse: ita nt fratres quidem non essent, sed
tamen earitate nostra, quae etiam tosti debetur, non spoliarontur. quot;
Spistolarum 1217 ex editt. de Wettii. Tom. IV. p. 26.

2) In litteris Germanicis exelamationes offendimus istas: «Nein
lieber Mann mir nichts des Friedens und Einigkeit, darüber man
Gottes Wort verlenmt, denn damit wäre schon das ewige Lehen und
alles verloren.« Alio loco: „Mir ist erschrecklich zu hören, dass
in einerlei Kirchen ein Theil sollte glauben, es empfahe eitel Brot
und Wein, das andere Theil aber glauben ,, es empfahe den wahren-
Leib und Blut Christi. Denn Türken und Inden sind viel
besser, die unser Sacrament laügnen und frei bekennen, denn
damit bleihen wir nnbetrogen, von ihnen, aber diese Gesellen
müssten der rechten hohen Erzteufel seyn. Darum wer solche Prediger
hat, der sey gewarnet für ihnen als für den leibhaftigen Teufel selbst. quot;

Satis superqne notam est illud, quo a. 1544 invehit in Helve-
tiorum : „ cingeteufelten., dnrchteufelten üherteufelten,, lästerlichen
Lügenmaul. quot;

8) Affertur hoc ab Eenesto Eenan , Études d\'\'histoire religieuse
III. Ed. (1858) p. 846 , et a Öl. B. ter Haak. Gesch. der Kerkherv.
(1854.) p. 228 , in annotat. II.

4)nbsp;Editae a Julio Bonneto duobus voll, et ab Ernesto Renan,
1. 1. in opusculo plane praeclaro laudatae.

5)nbsp;Exempli gratia in epistola ad Eduardum VI scrihit Calvinus:
« A cc que j\'entends Monseigneur vous avez deux espèces de mntins
çui se sont cslevoz contre le roy et l\'esfeit du royaume : les uns

Ardor iste nimius a magno ecclesiae Eeformatae con-
ditore in omnem mox ecclesiam transiit, Cranmerus
arcHepiscopus Anglus et Johannam Boucheriam de sacra
coena dissentientem et perfugam quendam ex Neer-
landia arianismi nomine comburi iussit Gravius
etiam vexati sunt et suppliciis affecti Catholici. Eduardus
quot;VI rex Britanniae sorori suae Mariae concedere noluit,
ut private missam in aedicula sua celebraret; ^ Johan-
nes Knoxius in Scotiae regina Maria Stuarda hoc ipsum

sout fantastiques, qui soubs couleur de l\'Evangile vouMraient mettre
tout en confusion; les aultres sont gens obstinés aux superstitions,
de 1\' Antéchrist de Kome. Tous ensemble méritent bien d\'estrc
réprimés par le glayve qui vous est commis, veu qu\'ils s\'attaschent
non seulement an roy, mais à Dieu qui 1\' a assis au siège royal,
et vous a commis la protection tant de sa personne comme de sa
majesté.quot; Afferuntur illa a Renan , p. 345. — „Sçachant en partie
quel homme c\' était quot; — scribit de ignoto homine — „ j\'eusse voulu
qu\'il fust pourry eu quelque fosse, si c\' eût été à mon souhait, et
sa venue me réjouit antant comme qui m\'eust navré le coeur d\'un

poignart..... Et vous assure, s\'il ne fast si tost eschappé , que, pour

m\'a^quitter de mon debvoir, il u\'eust pas tenu à moy qu\'il ne fust
passé par le feu. quot; Renan. 1. 1. p. 346.

6)nbsp;Apud Henricuji Haliam ,, TAe Constitutional History of
England, (VU. Ed. Lond. 1854) Vol. I. p. 96 in nota legitur: ,,When
Joan Boucher was condemned she said to her judges : „It was not long ago
since you. burned Anne Askew for a piece of bread, and yet came your-
selves soon after to believe and profess the same doctrine for which
you burned her ; and now you will needs hum me for a picce of
flesh , and in the end you will come to believe this also , when you
have read the Scriptures and understand them. «

7)nbsp;Haham. 1. I, p. 95.

importunius esse judicavit malum, quam si decem liostrum
millia ad oram Scotiae appellereut ad religionem Refor-
matam exstinguendam Elisabetlii inquisitio, ducibus
Cecilio et Drakio, ducentos et amplius Romano-Catholicos
saevissimis cruciatibus enecavit ». Et quamquam Catholici
in Provinciis Foederatis numquam publice exagitati
sunt, miserae tamen ipsorum querelae tristem eorura

8)nbsp;Hallam. 1. 1. p. 140, in nota u.

9)nbsp;Hallam. 1. 1. p. 163, in nota q hac de re scrihit: » Dr.
lingard says of those who were executed between 1588 and the
queen\'s death: „ „ the butchery , with a few exceptions, was perfor-
med on the victim whiïe he was in full possession of his senses.quot; quot;
i should be glad to think that the few exceptions were the other
way. Much would depend on the humanity of the sheriff, which
one might hope to be stronger in an English gentleman than his
zeal against popery. But i cannot help acknowledging that there is-
reason to believe the disgusting cruelties of the legal sentence to
have been frequently inflicted. Lord Bacon., in. his observations on a
libel written against lord Burleigh in 1592, does not deny the
„ bowellings quot; of catholics; but makes a sort of apology for it, as „ less-
cruel than the wheel of forcipation or even simple burning.quot; quot;

10)nbsp;V. Doet». R. Eeuin in opusculo suo : Tien jaren uit den iOjarigen
oorlog. (In Programmate gymnasii Leidensis 1857,68) partem protulit
rarissimi libelli, cui titnlo est: Beclacll van een tfeffelijcke persone ,
heminder van de welvaart en de ruste des gemeenen vaderlands
over de tyrannie ende geweld der Oener. Staten van de Tereenig.
Ned. cett. , in quo a Catholico quodam jure merito et „ gants uiet
overdreven quot; haec deplorantur; „ Wij zien dagelijks hoe menige
katholijk eï sterft, wiens weezen terstond, bij gebrek aan goed
onderwijs van ketters verleid worden; en ziende op onze eigene
kinderen, hebben wij dag en nacht grootelijks te vreezen, daè als

conditionem satis indicarent, etiamsi nefariam caedem
Patris Cornelii Musii quot;, senis Septuaginta duorum
annorum, a fera illa bellua Lumejo perpetratam, recen-
sera non possent.

Pacta eiusmodi quamquam plane illorum temporum
ingenium et mores produnt, numquam tamen oblivione
praetermittendum est, in iisdem illis Provinciis Poede-
ratis primo aliquem locum invenisse tolerantiam,
quae, nonnullis licet factis repulsa , et necessitate tem-

wij het hoofd eens neergelegd zullen hehhen, onze kinderen en
kindskinderen zullen doen gelijk vele anderen, afvallen van de katholijke
religie en zich zclveu met hunne nakomelingen eeuwiglijk verdoemen.
Is dit vrijheid van godsdienst en consciëntie ? quot; quot;

11)nbsp;„ Een man\'\' — ait Brandt, Iliftorie der Beformatie (Amstel.
1677.) p. 31 — u van meer dap middelbaere gelccrdtheit, Poeëtfchen
geeft, foetelyken omgang (en) fonder opfpraek van hitterheit; fulks
hy felfs den Prinfe van Oranje feer aengcnaem was; te meer, omdat
hy voor deefen eenighe verfaemelinge van penningen tot de gemeene
faeken, tegens den Spanjaerdt had helpen doen.quot;

12)nbsp;Apparet in ceteris v. g. ex : „ Accoort van den Lcydfchen
Magiftraet met die van der nieuwe Religie« confirmatum die 20
Januar. 1566 , nhi legitur„dat die van de Gereformeerde Religie
alle secten éti Herefien füllen helpen beletten en afweren „ en don
Magiftraet daartoe doen alle affiftentie voor fooveel in hcnluyden en
clcks van hen fal fijn en elk na fyn qnalitie. quot; Vid. Bok. Oorspronch, cett.
(Amst. 1679.) Lib. II. f. 107.

Alio praeterea 1. sorihit Boe. (Lib III. fol. 142) : „ dat
tot Antwerpen gekomen fijn (1576) Matthias Place as Illyricus\', Spangen-
hereer cn andere Duitfche kerckendienaers van do Augshurghfc
confesfie, dewelcke beroepen hebbende de Predicanten der Gerefor-
meerde Religie, om te difputceren van den twiftighen artykel

porum jussa, raro tamen exemplo fuit, deinde vero iiiitio
seculi decimi septimi plane evanuit. In primo enim
libero conventu Ordinum Hollandiae, Dordraci die 15
Junii a. 1573 habito, Marnix Aldegondius Arausiaci
nomine significavit opus esse: // dat er vrybeydt van
Religie fou gehouden worden, foo wel der Gerefor-
meerde als der Eoomfche: dat een iegelijck in \'t fyne
in \'t openbaer, in Kercken of Kapellen, foo \'t ge-
voegelijckft by d\' Overheit fou gefchickt worden, vrye
oeffening der felver fou gebruiken, fonder dat er iemant
belet, hinder of moeyenis fou gedaen worden, ende
dat de geeftelijcke perfoonen in hunne ftaeten vry en
onbekommert fouden blyven. quot; Quamvis autem Prae-
potentes Ordines annuerent, iam sequenti anno revocare
decretum coacti sunt et liberum cultus exercitium
Romano-Catholicis interdicere.

van de jegenwoordigheydt des lichaems Chrifti in den Heiligen
Avondmaal, is daer een grote difputatie gevallen: dan daer is niet
en uytgerecht, beide partyen hebben haer helcenteniffe des geloofs in
druk laten uytgaen en het mifverftandt van defen hangt als noch
tuffchen hen luyden, fulcks dat d\' een d\' ander daerom feer fchelden
en lafteren.

13)nbsp;Beandt , 1. 1. p. 533 ; V. Doet». E. Pbuin idem narrat
secundum: Nederlandsch MijJesarcUef p. 41) 1. 1. II. p. 153.

14)nbsp;, De Staten deden het waarschijnlijk tegen hun wensch , zeker
tegen het verlangen van Prins Willem. Ook hadden zij in den nood
van het land een beweegreden en een verontschuldiging, die aan
latere wetgevers ontbroken heeft. Maar treurig heeft het voorbeeld,

Acerbe enim de fide certare, non tolerare dissen-
tientes, bos persequi, armis de vera fide decertare,
secundum naturam erat seculorum illorum decimi sexti
et septimi. A quaque parte stabant viri acres, perti-
naces, ferrei. Lutberani Zwinglii asseclis maie dice-
bant, Zwingliani Teleobaptistas insectabantur, Refor-
mati cunctos condemnabant, ad illos tantum sese
applicantes, ubi conjunctis viribus depugnandum erat

dat zij stelden gewerkt; twee eeuwen lang zijn de Nederlandsehe
Katholieken dien ten gevolge van hunne regten verstoken gebleven.
Toen de Staten in 1575 de hooge Overheid aan Prins Willem op-
droegen , vorderden zij van hem, dat hij de Gereformeerde religie
handhaven , de oefening der Roomsche weren zou; gelukkig voegden
zij er bij , dat er niemand om zijn geloof vervolgd mogt worden. quot;
ï\'euik. 1. 1. II. p. 157.

Neerlandornm animos initio ab inquisitione omnis generis recte fuisse
aversos probaat verba memoratu digna Sebastiani Centen, commentatoris
Veliani operis: Chromjh van Hoorn (1740. p. 842,34S) post descrip-
tam primam Geuziorum praedieationem die 4 Julü a. 1372: „Dus
wiordt het oeffenen van den Roomfchen dienft hier en elders in defo
Landen uyt de Publyke Kerken gebannen, en men nam de lere aan
den Gereformeerden, die te Geneve en in den Paltz wierd geleert.
Met dit onderfcheid echter, dat die van Geneve en van den Paltz
geen andere Christelyke Gezindheden verdragen wilden, ftellende,
dat de magten van God zyn ingeftelt, niet alleen om hen te be-
schermen, die dezelve magtea gehoorzamen; maar ook om temaken,
dat God gedient word gelyk zy oordelen dat hy zelf bevolen heeft;
en dat zy, die dit nalaten dezelve ftraffen verdienen , die God den
goddelozen gedreigt heeft. Daar integendeel die van de Vereenigde
Provinciën, niet alleen de befcherming der onderdanen goedkeurden ^
maar ook die wetten verfoeiden, welke de confcientie dwingen , als
hehoorende alleen tot hetgeen men Inquifitie noemt,quot;

contra Veterem Ecclesiam, commanem liostem, universos
haereticos cxsilio, patihulo, gladio, igne, vi et armis
exstinguere satagentem. Idcirco contra reluctantibus
pro pietate animi adversus impietatem seculi et pro animi
corporisque salute dimicantibus symbolo opus erat, quod
pronuntiavit Lutherus, lapideis tabulis insculpsit Cal-
vinus , quatuor verbis totius vitae suae internae summam
prodens: Codex noster Sacra Scriptura. In
haec verba omnibus jurandum erat, pro hoe effato omnibus
pugnandum, moriendum. In hac enim formula Protes-
tantibus in erat ipsa Veritas. Ideo quoque inter viros
illos feroces, studio efPervescentes, facta magis quam
verba spectantes, non poterat indulgeri diligenti deli-
berationi, quietaeve cogitationi: inter eos locum suum
tenere vix poterat homo solitarius, religiose extrema
omnia devitans et prohibens, quemvis errorem corrigere
cupiens, placida et quieta constantia singulas ex suis
argumentis sententias colligens.

III.

Negativum illud Reformationis principium, ipsius
seculi affectibus et studiis religiosis sepositum, ad
posteriora tempora reservatum est, quibus quo magis

ante fuerat neglectum, eo plus polieret. Iterum exaudita
vox est inlinitam damans singulorum in fide liber-
tatcm: quae vox et quaestio seculi decimi scptimi initio
suppressa, per seculum decimum octavum intra fines
doctrinarum, in unam licet partem, magno tamen cum
acumine prolata, dein ferentibus temporibus in societate
civili agitata, tandem adeo a prima sua origine dege-
ncravit, ut Convcntus Nationalis Galliae, ferente Ro-
bcspierrio, anno secundo Reipublicae, decretum inter-
poncrc necesse baberet, ut in posterum Summo Numini
et animi immortalitati fides baberetur. Quae quidem
omnia non impediverunt, quominus nostro seculo reser-
varetur — ut et reservabitur — post tantam calami-
tatem prudenti manu fructus metere in agro liberae
conscientiae et religionis.

Sed ipso iam seculo decimo sexto fuerunt nonnulli,
qui quam magiium sit omnino repellere auctoritatem
in fide religiosa sentirent et simul, quid inde neces-
sario sequi debeat, perspicerent, itaque contra intole-
rantiam ipsorum reformatorum et protestantium vel
protestarentur simpliciter vel bellum gererent acerbum.
Quos inter unus e nostratibus eminet, qui non boc
tantum nomine ampliori laude aßici merebatur, quam
quae ei fortasse adhuc — publice saltem — tributa
est, verum ctiaiu propter alias multas suas laudes et

virtiites apud nostros majori cum studio ac diligentia
commemorari debuerat, quam etiamnunc in brevibus
illis judiciis factum est a scriptoribus nostris litterariis,
ecclesiasticis, politicis: Didericum dicimus Volc-
kertsen Coornhert.

,,Coornbertium qui dicitquot; — verbis nunc loquor
elegantissimae unius auctorum, quibus delectatur et
nonnibil se efPert JSTeerlandia — „virum dicit Bata-
vum, qui strenue pugnavit pro libertate in rebus ad
fidem religiosam pertinentibus, et simul indefessus fuit
adversarius eorum, qui secus opinarentur. quot;

Coornbertium qui dicit — egregiae illius scriptoris
exemplo pergimus — virum dicit Batavum, qui,
cogente animi sensu, aetate media scholasticis exercitiis
operam navare non abhorrait, quo ipsi iudicare liceret
de tot ac tantis quaestionibus, quae illis temporibus
in rebus et religiosis et theologicis jactabantur; qui mox
singulari studio in philosophiam veterum penitus sese
insinuavit, adeo ut ad hanc tanquam normam certam
varias sui temporis sententias se exigere posse sibi
videretur •, virum dicit Batavum, qui juvenili admodum
aetate cruentam fidei nomine factam persecutionem ad-
spexit indignabundus, senex annorum sex et sexaginta

15) A. L. G. Toussaint. Be Oraaf van Ley cester in Nederland,
(Amstel. 1845.) Tom. II. p. 59.

mortem non oppetiit, priusquam tertium postremi
vitae suae anni scriptum adversus fortuitum quendam
haereticorum necandorum patronum ad finem per-
duxisset; vir am dicit, qui quolibet Eeformatore for-
tius protestatus est contra auctoritatem et imperium
in bominum animos admissum; qui ecclesiasticarum
illarum societatum nulli unquam se adscribi voluit,
quod omnes veterem tyrannidem nova specie co-
lerent ; virum denique dicit, qui sententiam illam
omnium protestantium reformatorumque primariam:
Scriptura Sacra codex certissimus, anguste paene am-
plectebatur, aetatis suae germana proles; qui simul
sano suo ductus judicio, multa classicorum scriptorum
lectione praeclare instructus, moralia aliquot opera m-
numeris suis scriptis polemicis adjecit, quo probaret,
in vita sua se non boe egisse, ut negaret modo, mul-
taque destrueret, verum etiam ut nova ex sui ingenii
fonte proderet, nova construeret.

Didericus Volckertsen Coornbert non solum copiosis-
simus polemicorum scriptor, tam de dogmaticis rebus
quam de politicis, non solum scriptor, qui princeps
etbicum genus ornavit iis temporibus, quum, exceptis
Micbaëlis Montaignii epicureis cavillationibus, nulla
adhuc lingua Europaea de morali doctrina fuerat scrip-
tum; sed etiam Ar^usiaci legatum agens persona in

scenam prodiit publicam, iu prologo et actu primo
tragoediae illius historicae; puri quidem et pulcri ser-
monis pedestris quasi creator et artifex paene probus,
viam monstravit juvenil! Hollaudiae litteratae, quae
septimo decimo seculo effloruit; et poeta et sculptor,
tam privatus civis quam in magistratu adeo claram in
historia illius temporis memoriam reliquit sui, ut operac
pretium fecisse videatur quisquis ad recolendam illam
vitae et studiorum ejus memoriam vel minimum attulerit.
Praeterea non dubitanter enunciare hoc nobis licet :
Coornhertius singulis illis virtutibus apparet homo
sanus , fortis, constans , qui agendi solertiam , Amstelo-
damensi civi propriam, cum singulari ingenii subtilitate
et insigni judicii eertitudine copulat, qui multae mira-
bilique lectioni et cogitandi perspiciendique facultati
haud communi artificis judicium limatum adjungit.

Quae tamen laudes cum iis quae aetate illa postu-
labantur ac fiagitabantur arcte cohaereut. Ad summam,
Didericus Volckertsen Coornhert seculi sui est progenies,
poeta et philosophus , cujus nomen plurimum intra annos
1550 et 1590 celebrari et poterat et debebat. Iam verbo
significavimus, quam candide et simpliciter Sacrae
Scripturae verbis concrederet, iisque vim probandi
tribueret; tam certas partes haec apud eum agunt in
iiniversi contemplatione et erudita- et religiosa, ut saepe

dictum aliquod Moïsis vel Salomonis alteri cuidam
dicto Jesu vel Pauli apponat, ingenua fide credens
futurum esse, ut omnia ea et singula ad certam quan-
dam rem probandam argumentum aeque firmum suggé-
rèrent Ingeniosus et constans sibi imprimis in
Eeformatione dijudicanda, acerrimi illorum temporum
ardoris erat socius, quo cogente animi confirmata judicia
scriptis et rescriptis contra adversariam opinionem quam-
qunque vi mentis numquam debilitata pronunciavit. Ita
Coornbertius polygrapbus exstitit innumerabili polemico-
rum scriptorum varietate insignis. Quae raptim occu-
pationibus impeditus litteris mandaveiat et approperato
opere in cbartam conjecerat, cum iis quae otiose cogi-
tateque conscripsit conferri minime possunt; nam non
tantum festinationis indicia ostendunt, sed crebris etiam
repetitionibus minus placent.

Sed boc fortasse commune omnium decimi sexti seculi
operum , vel optimorum , fuit fatum Cui subjecta

16)nbsp;«De Canonijcke Bijbelfche Schiiften lioiicleii wy ontwijfelijck
in allen waarachtig. « — scribit in : Hert-Sfieghel GodtUjcker
ScJirifkiyren (Tom. I Operun fol. 4.) — \'\' Alfoo wy vaftelijck ghelooven,
die ghescbreren te wefen door ingheven des H. Gteeftes. Daar-
omme ghebruycken wy die oock niet alleen tot
Iceringhe, maar tot vajte l ewij fing he.»

17)nbsp;„Telle est la fatalité littéraire, qui pèse sar le XVIe siècle,
ses œuvres les plus heureuses manquent toujours de ce don suprême ,

2

ita fuerunt Coornhertii quoque scripta, ut asperitatis et
inconcinnitatis reprehensionem non semper plane effugere
queant, quamquam si cum aequalium scriptis compo-
nuntur, iisdem illis vitiis multo minus laborant.

Neque bis dictis injuria fit Diderico Coornbertio.
Quo enim apertius quantum fuerit seculi sui proles
agnoscimus, eo certius definire poterimus, quam multum
seculum suum superaverit. Imprimis autem superavit
fortiter pugnando pro negativo Eeformationis principio.
Quae quotque causae effecerint, ut acerrimus ,/necan-
dorum haereticorumadversarius exsisteret, qui ne-
minem intactum relinqueret, in quo vel levissimum
intolerantiae signum conspiceret, nunc adhuc mitti-
mus : pugna illa ipsa pugnacissima ea aetate fuit tam
nova, ut iam binc cognatus et socius vocari mereatur
acerrimorum ecclesiasticae pertinaciae censorum seculo
decimo septimo et octavo et necessario viam muniverit
Remonstrantibus, quorum et nomen et factum magnum
est in liistoria ecclesiae Neerlandicae. Qua re quum

qui semble le fruit uaturel, réserïé à certaines saisons de la vie des
peuples , la beauté, la perfection de 1\' ensemble, quot; Dehogeot. Histoire
de la Littérature française. Ed. III. (Parisiis. 1857.) p. 284.

Sic etiam Sainte Bktjte : Causeries du lundi, Tom IV. p. 63,
(Bd. IL Par. 1853): „Ce qui manquait surtout (au style du XVI®
siècle) c\' e\'tait le goût, si l\'on entend par goût le choix net et par-
fait , le dégagement des éléments du beau. «

prodeat veri nominis Protestans Coornhertius, for-
tasse unus omnium Protestantium omnino et maxime
dignus hoe titulo, scripta eius inde negativum illum
et criticum colorem ducunt, quo tantum habent ad
perspiciendam illius aetatis historiam momentum.
Yerum non solum opponendo et contra statuendo cele-
bratum est inter clarissima major um nostrorum nomina,
nomen Coornhertii. Quamquam ex sui seculi ingenio
humanismum vehementer ampléctens, quamquam quovis
nomine germanus sexti decimi seculi scriptor ethicus,
imprimis tamen felicitate judicii, poëtica indole haud
dubia, maxime vero incredibili prudentia condere ei
contigit Artem suam Bene Vivendi (Wellevens*
kunfte) , in qua formae elegantia, illis temporibus
rara, cum argumenti suavitate conjuncta est. Michael
quidem Montaignius salibus urbanis et eximiis, argu-
menti explicatione probabili scholam duxerit licet,
cujus discipuli vel in hoe seculo inveniantur, non
minus certum est, eius Studia Moralia (Essais)
magna ex parte „fundamenta jecisse illius levitatis,
negligentiae et morum languoris, quibus seculum XYI
et XVII in Gallia universe laboravit quot; Didericus

18) Conf. A. ViNEï. Moralistes des seixiime et dix-sepiihne
Südes. (Par. 1859) p. 118,

vero Coornhertius scriptor Artis Bene Vivendi a poste«
ritate observari et coli fortasse non minus meruerat,
etiam sine virili sua et mascula pugna adversus into-
lerantiam societatum Protestantium; etiam sine carmi-
nibus suis, sine rebus strenue gestis in vita sua haud
quieta et laboriosa. Sed ipsi illi intolerantiae placuit
cuncta eius scripta aeerbo odio condemnare, quamquam
Arminius — at qualis vir — iis diligenter lectis ex
adversario alieno in discipulum gratum commutatus
est Neque mirum accidere debet, secula XVII et

19) Hoe factum a pluribus vitae Coornliertii narratoribus eom-
probatur. Cum primis Vitae Cooruh. enarrator in fronte vol.
I. Operum Collectoriim : t-Zijne Schriften wierden doorgaens
foo kracïitigh. ende bundigh gbeoordeelt, byfonder teghen de ver-
doemelijcke Praedeftinatie ende Erffonden met den anderen , dat
wanneer eenighe jaren daerna , den wijle Hoogligheleerden Dr. Jacobo
Arminio, te dier tijdt Predicant t\' Amfterdam, een van de edelfte
vcrftanden onder de Theologanten, van de confiftorie of Kerokenraedt
aldaer opghelegdt van teghen de voorfeyde Schriften Coornherts te
fchrijven, hij Arminias defelve doorlcfen hebbeude, verclaerde dat hy
Coornherts argumenten bundigher vondt, dan dat defelve licbtelijck
met Schriftelijcke argumenten fouden können van hem of andere
wederlegt worden.quot; Het leven van B. F. Coornhart, fol, 5
adverso. Eandem narrationem deinde offendimus ajrad: Godpredum
Aknoldium, Eiftorie der Kerken en Ketteren-, onzijdig tn Hlloog-
duytfch hefclireven en in het Nederduijtfch vertaeld door den
lieer Ronieyn de Roocjlte. Amstel, 1701. Tom. III. fol. 104:
apud Batle, Dictionnaire eett. V. Ed. (Amstel. 1740) Tom.
III. fol, IS: in opere Biographie universelle (Par. 1813) Tom.
IX. p. 636: cett, Nec mirum, si adversariis suis exprohravit

XVIII, obstinata atque indurata Confessionum pro-
pugnatione , eundem despiciendi cursum tenuisse et
studium suum collocasse in Coornhertii nomine et labore
turpissimae haereseos nota insigniendo vel saltem onere
fastidii ingenui, orthodoxi, premendo 21.

Nobis quidem nostra, perexigua fortasse, ad talem
tantumque hominem, quantus fuit Coornhertius, magis
pleniusque cognoscendum conferre cupientibus primo
loco opus esse visum est eum ornare Ethicum

Gomarus: „dat fy hare voeten in Coo r n her t s f c h 0 e n en
wilden f tee eken.quot; Vid. Praef: am de Chris telij eken ende go et-
loiUighen Lefer quot; editoris Colom , ante opus ; Bolinghen des Catechisnii.
Tom II. f. 272, adv. Opermn CoUectorum.

20)nbsp;Argumenti loco tantum afferam illa es Gisberti Voetu Politicis
Ecclesiasticis (Amst. 1766) Part. II. Lib.. 11. p. 219 : uM inter
eos, qui: „sanctum ministerium aut ex parte, directe aut indirecte,
aperte aut tecte rejiciunt post Rozenkruizeros et Anabaptistas locus
conceditur : „ Coornhertistis , quorum m a 1 e d i c u s magifter inter
omnes miniftromifos, miniftro-maftigas, aquilifer merito chut. Ipfe
femi-paganus, Ïemi-idiota ad facra theologorum magno nu-
mero libellos hunc contemtum unice spiraates attulit : fed in libello
de minuendis ïectis et in altero de ecclesia femi-libertinismum plenius
aperuit.«

21)nbsp;Quod ut demonstraret G. Aknolditjs (1. 1. Tom. III. p. 105)
locum adhibet es Hoornheeckii Summa Controverfiarum (Lib. IV. p.
469) hoc modo; „Hoornbeeck zegt: Niemant behoeft Koornherts •
boeken fo hoog te achten dat hij die koopen of Icezen wil, wijl hij
nu het geld, de tijd en moeite vergeefs aanwenden zal - omdat fe
onderdrukt waren. quot;

scrip to rem 22. Quamquam praecursor Remonstrau-
tium, Catechismorum oppugnator, iu liistoria Ecclesiae
Neerlandicae Eeformatae accuratiori cousideratiouc dig-

22) V. CI. Mattheus Siegenbeek breviter commentatu? est do
Coornhertii ojpere ; TFellevens-lcunfte in: Museum camp;ii. (Harl. 1813)
Tom. II. p. 1— 53 J hoc titulo: Over de verdien/ten van Birk
VolcJcertz Coornhert als Zedefchrijver. Praeter contractam argumenti
expositionem, allatis nonnnllis locis tam ex: Opperfte Qhoeds Najpo\' inghe
quam ex Wellevens-Tcunfte, nihil habet hoc scriptum nisi laudes, quae
tametsi plerumque jure tributae, non ea diligentia et subtilitate pro-
positae sunt, interdum etiam locis communibus nimis ornatae , ut vere
moveant. Digna sunt ad quae animum advertas illa quae indicat p.
8,9: „ Waar is het volk, dat zich beroemen kan voor het einde der
zestiende eeuw een zedefchrijver in de moedertaal te hebben voortge-
bragt , wiens werk, offchoon dan ook niet in alle opzigten aan de
voortreffelijkheid van latere zedefchriften gelijk, echter ook na de vor-
deringen , die de zedelijke wijsbegeerte, even als andere deelen van
kennis en befchaafdheid , federt maakte , nog fteeds verdient gelezen en
beoefend te worden? Buiten de Nederlanders geloof ik niet, dat
eenig volk op deze eer aanfpraak kan maken; en het zijn de vef-
dienften van Coornhert, het is in \'t bijzonder zijn voortreffelijk werk
in zes boeken een geregeld en volledig zamenftel der zede of welle-
venskunst bevattende, waarop zij die aanspraak met regt mogen
veftigen.quot;

Ceteri historiae litterariae scriptores huic judicio subscripserunt:
„ Coornhert trachtte in den geest van Cicero eene zedekunst te ver-
vaardigen , waartoe hem de nog onbefchaafde Nederlandfche taal wel
bergen van zwarigheden in den weg legde, die hij echter, altans
wat de zuiverheid der tale betreft, vrij wél wist te boven te komen. «
Van Kampen, Beknopte Qeschiedenis der Letteren, cett. (Hag.
Com. 1821). Tom. I. p. 114.

Haud minus latas sententias enuntiavit hasce Collot d\'Escüeï
{Hollands Boem in Kunsten en Wetenschappen , Amstel. 1826).« Het-

ïius est; nobis quidem quos tenet Coornbertius, ubi
placide et eleganter quae magno usu atque experientia
didicerat ad unam summam moralem refert adstricto et
arguto dicendi genere; nobis, quibus non pariter satis-
facit, ubi in contentionibus innumeris cum ecclesiis et
baereticis acuta seculi sui voce loquitur; nobis igitur
praestare visum est Artem Bene Vivendi in recentiorem
transferre formam; penitus enim persuasum est, ipsum
etiam nunc optimum suae causae patronum fore. Est
vero — id quod non ultimo loco in censum adscriben-
dum est — Ars Bene Vivendi egregium litteraturae
Neerlandicae monumentum, quod longinqui temporis
intervallo obscuratum , denuo, pulverem modo abigas,

geen hem bovenal aanfpraak geeft op den roem van een onzer voor-
treffelijke zedefchrijvers te zijn, is zijn groot Zedewerk bevattende een
volledig en geregeld zamenftel van zedepligten onder den titel Zedk. of Wel.
(ïom III- p. 256). „ Vergelijkt men bij hetgeen onder onze landge-
nooten onze opmerking (treft), toen Coornhert en Spriegel bloeiden,
wat andere landen opleverden , dan geloof ik dat wij v6dr het aan-
liehten van de eeuw van Lodewijk XIV, ons met de Franschen kunnen
gelijk rtellen-, — om met dezelfde openhartigheid te bekennen, dat
toen deze was\'opgedaagd, alle denkbeelden van zoodanige vergelijking
moeten ophouden. Montaigne en Charron, fchoon vooral de eerste
als wijsgeer in aanmerking komt, fchreven niet heter dan men hier
deed en Coornherts krachtige ftijW met het oorfpronkelijke, dat hy
bezat, kan in vele opzigtcn met dien van Montaigne de vergelijking
doorftaan, terwijl Charron voorzeker achter beiden moet gerangfchikt
worden. quot; (Tom. IV. Sect. I. p. 83).

resplendebit. Non solum enim in nostris litteris prima
est ethices Christianae expositie popularis, sed quantum
invenire nobis licuit, eodem etiam titulo valebit in
amplissimis litteraturae Europaeae reeentioris finibus
Ad quod opus priusquam transgredimur, hoe tantum

23) Tam Lntherani quam Eeformati Ethica in doctrinae for-
mam magis minusve concluserunt, omnesque ante Coornhertium scrip-
serunt Latiue. Primus Lutheranorum Ethicen Latine consignavit
■concionator Norimbergensis Thomas Venatorius hoe titulo ; Tkom. Vena-
torii de virhtte Christiana Uhr. III. Norimh. 1529. (Confer. Dr,
J. C. E. ScHvPARTZ Thomas Venatorius und die ersten Anfänge der
protestantischen EthiÈ, cett. in Studien und Kritiken Anni 1850.
Sect. i. p. 79—142. Qaem secutns est Melanchton in Epitome
IhilosopMae Moralis Viteb. 1537 ; plaue ad Aristotelicam rationem: —
tum Chytraeus Begulis suis Vitae, Viteb. 1555. Calixtus, Dürr,
Meierus et posteriores adhuc Latiue scripserunt.

In ecclesia Reformata idem offendimus. Primus, qui de Refor-
matis doctrinam moralem dedita opera perscripsit, fuit Lambertus
Danaeus, professor Leydensis ab a 1581—1582, qui anno 1577 Ethices
Christinanae libros tres cum litteratis eommunicavit. Bartholomaeus
Kerckerman ante a. 1609 confecit Sgstema ethicae tribus libris
adornatum, post mortem ejus a. 1614 in Collectis Operibus
editum. Itaque Latine scripserunt : Guilielmus Amesius , Polanus,
Walaeus, cett.

Post Coornhertü Neerlandica prosime in censnm veniunt Guil. Per-
kinsii Anglica; Mc (natus a. 1558 — mort. 1602) practicas edidit
asceticasque disputationes, quae a. 1603 titulo Casuum Conscientiae
Latine conversae sunt. Sequuntur deinde Gallica B. de Loque : Tropologie
ou propos et discours des moeurs contenant une exacte description
des vertus principales, 1606. Confer. Dr. Alex. Schweizeri
Die Entwicklung des Moralsystems \'in. der reformirlen Kirche
in Stud, und Krit 1. 1. p. 1—79.

nobis sumimus, ut quibusdam velut lineamentis vitam
Artis illius scriptoris generatim describamus. Ampla
vero biograpbia ne exspectetur: Imius introductionis
fines eam modo admittunt vitae narrationem, quae
omnino ad recte intelligenda Coornbertii moralia requi-
ritur. Quam effigiem, primis tantum ductis lineis
confectam, anne postea sequi debeat expressa atque
absoluta pictura, quaestio est, cui aeque libenter
affirmando respondebimus, atque nunc huic specimini,
multis partibus imperfecto, venia ut concedatur enixe

rogamus.

DE COOMHEETII VITA ET FATIS.

vs.

■ i^è^inbsp;,iïox{HtQDÖ UQskùioi\'oT u:s. ïüa\'r;ïlt;f^^

7 mif^rnbsp;jo \' ûiaéits^o èüdUüoi

I.

DE COORNHERTII FATIS ANTE EXSILIUM.

Didericum Volckertsen Coornhert anno IhU Amste-
lodami, parentibns opulentis et honestis natum esse,
fratres eins „ lihertatis defensae causaquot; exsules esse
factos, ipsum adolescentem in Hispaniam et Lusitaniam
iter fecisse, haec omnia sunt facta satis nota, de quibus
inter omnes eius biographes » convenit. Matrimonium

1) De Coornhertii vita vel vitae partibus graviorihas narrationes

vel hreviores vel longiores inveniuntur in his operihus: Het leven

van B. V. Ooornharf in tomo primo fol. I~8 Operum collectorum
forsitan ab editore Jacobo Aersen Colom consoriptum; Charel
van Mander, Het Leven der oude Antijcle doorUcUiye SeUlders,
(Allcm. 1603); Samuel Ampktng, Befchrijving enie lof der Stad
Haerlem, (Harl. 1628); G. Brandt Hiftorie der BeformaUe.
(Amstel. 1677), P. 469-70, 517; 536-37; 597-99; 667;
700-764; Godfried Aenold , Hiftorie der Kereken en Kei-
leren, in H Nederdmjts vertaald door den Heer Romeijn de
Hooge, (Amstel. 1701) Tom. I. p. 1S5; Tom. III. p. 103-111;
David van Hoogstraten, Groot Algemeen, enz. Woordenloelc,
(.Wel 1725). Tom. VI p. 123; Geerlof Suikers en Isaak
Vekbueg, Algemeene Kerkelijke en Wereldlijke GeseMedenissen,

mature iniit cum Cornelia Symonis filia (Symonsdocliter);
quarum nuptiarum tempus diligenter tinire operae pre-
tium erit.

ISFam quum a. 1568 (qua occasione hoc dixerit, mox
videbimus) notaverit, se post matrimonium viginti annis
civem (poorter) Harlemensem et per sex annos Collegio
Decurionum ab Actis (Sekretaris der Vroedschap) fuisse,
inde sequitur, eum anno circiter 1540 vel 1541, post

(Amst. 1728.) Part. VII. Tom. II. p. 223, 232; Par. IX. Tom.
II. p. 432; JoANN, Pbancisctjs Eoppens, Bibliotheca Belgica
(Brux. 1739) Tom. II. in. voce.; Petrus Baïle , Bictionnaire
historique et critique, (Amstel. 1740). Tom. III. fol. 13—15;

Amsterdam, cett. (Amstel. 1760). fol. 200—203 ; Levens-
befchrijving van eenige voorname meest \'Nederlandfche Mannen en
Vrouwen, (Harl. 1794). Tom. II. p. 101—118; Jac. Scheltema
Staatkundig Nederland. Tom. I. (Amstel. 1805). p. 262 ; Maronius
in opere: EiograpUe Vniverselle cett. (Parisiis, 1813) Tom. IX
n. 636; siegenbeek, Museum, cett. (Harl. 1813) T. II. p
1—52; Van Kampen Beknopte Geschiedenis der Letteren cett
(Hag. Com. 1821) T. 1. p. 111—115; Witsen Geysbeek
BiographiscJi, cett. Woordenboek, (Amstel. 1822) T. ii. p, 74—88
coilot d\'Escujry, Hollands Hoem, cett. Tom. iii. (Amstel. 1826)
p. 36, 256 ; Tom. IV. Pars. I. p. 83; Bowring Sketch of the
language and litt. of Holl. (Amstel. 1829) p. 30; Lauts , Voor\'
lezingen over d.e Ned. Lett. (Brus. 1829) p. 94—100; Vissohee,
Bekn. Gesch. der Ned. Lett. Tom. II. P. 1. (Ultr. 1851) p. 12—14;
Leiddraad cett. (1854) p. 10—12; B. Glastos, Godgeleerd Ne-
derland, Pars. VII (1853) p. 806—312; H. C. IIogge , Caspar
Janszoon Coolhaes , Tom. I. (Amstel. 1856). p. 4, 109, 129, 185,
249 ; R. Prtjin, Tien jaren uit den jarigen oorlog, 1. I. (1838)
11. p. 175—178.

reditum ex Hispaina, annos natum undeviginti, matri-
monium contraxisse. Omnes enim vitae eius Scrip-
tores, qui liane rem attingunt, narrant, eum, huius
matrimonii causa a matre exheredatum, aliquamdiu
Comitem Reynoldum van Brederode, secutum esse
munere et titulo ^/Oonciergie ende toefiender,,/Aulicae
tamen vitae parum deditus,// ^ Harlemum se contulit,
ibique sex et viginti annos primum privatus civis,
deinde notarius et Decurionibus ab Actis ® vixit.

Non placuit matrimonium cum Cornelia Symonis filia
Coornhertii matri, uxori diti mercatoris lanae textilis,
quippe infra ordinem suum conditionemque civilem.
Imprimis impedimento fuit quod nove nuptae erant
exiguae vel nullae opes — accedebat alterum, non
minus magnum impedimentum, quod Anna, Corneliae
soror, Comitis Eeynoldi Brederodii erat concubina.
Parum tamen cognatorum praejudicatas curabat opiniones
Coornhertius, eratque vir probioris animi et generosiori
indole, quam ut illam, quam unice amaret, non statim
suam redderet uxorem. Anne conjuge illa beatus fuerit,

2)nbsp;„ Syn zinnen niet tot het hof ftreckcnde. quot; Het laven van B.
K C. in fronte Oper. Coli Tom. I. fol. 1.

3)nbsp;„ Secretaris der Burghemeesteren. quot; Ibid.
« Weynich ofto ghcen goederen quot; Ibid.

testentur ea, quae graviter, at sedate, scripsit® ad
Hendericum Laurensen Spieghel ® anno, ut videtur,
ferme 1585

5) „Amice! Ick groet u vriendtlijck met u lieve Hnyfvrouwe: de
mijne is by haer Heere : diefe my langbe glieleent heeft ghehadt. Mach
fchoonheyt (foo haer jeught was) deughdelijckheyt (foo haer hejaertheyt
was) ende vriendelijckheyt ifoo al haer leven was) een mans herte
trecken tot liefde, foo behoorde mijn herte haer lief te hebben. Dat
is oock foo gheweeft.

Of nu het langhfaem fterven (zy is nn al langher dan een jaer daer

over doende gheweeft), dan des Heeren gave van haer, ende«.....

om hem lief te hebben, defe ghelijckmoedigheyt in my veroorfaeckfr
en wil ick hier niet fegghen: maer wel dat men fonder merckelijcke
droefheyt (opdat de roem wijcke) een lief wijf kan op-offeren den Heere,
ende dat myn konft van wel-leven in dit ftuck fulcks by my bevonden
is, dat ick mach waerachtelijok fegghen : probatum eft. Kondy defe
konft, het fal u namaels wel komen, kondys noch niet, oock niet
voordencken alleenlijck niet wel, foo leert met my gefamentlijck, als
met vriendelijcke mede-leerlingh in wellevens konfte , en God in den
gheloove bidden, om een sheruft ende ghelaten herte.quot;

BrievendoecJc, Op. Tom. III. f. 94.

6)nbsp;Coornhertius et Spiegelius, humanistae et poetae, amicitia
eonjancti erant, quam alter catholicismo suo moderato, alter pro-
testantismo suo prudenti perpetnam praestitit sine ulla offensione in
rebus religiosis vel theologicis.

7)nbsp;Anno 1584 per menses aliquot Hagae Comitum , nt disputa-
tionem cum Saravia continuaret, degit, sed perpetuo usoris suae
morbo (Vid. Voorreden aan de Eoogm. Heeren ante librum: De-
ünghen des Catechißni {Op. Tom. II. fol. 270 adv.) eodem anno

a) Nexus orationis conjicere nos jubet, verba quaedam excidisfe:
fortasfe legendum est: „ende onfe diere verplichtingh om Hem lief
te hebben. quot;

3a

Haue epistolam scripsit Coornhertius annos natus
sexaginta duo; nec mirum igitur, si juvenis undeviginti
annorum amatissimam suam Corneliam, eamque pulcher-
rimam patrimonio suo praetulit, quod quum hoe facto
perdidisset, in posterum symbolum sibi elegit: „ Ver-
Idefen doet verliefen. quot;

Variae rationes, quae posteriori tempore eum inter
et domum Comitum Brederodanorum intercessemnt, in
hoc matrimonio initium habebant. Eeynoldus Comes
Brederodanus, qui magni ducebat alacrem juveïiem,
amantissimum maritum sororis concubinae suae, pater
erat decern liberorum legitimorum, illegitimorum novem
Ex illis erat Henricus Comes Brederodanus, cui anno
1666 crebro negotia gerenda erant cum eo, quiDecu-
rionibus Harlemensibus ab Actis erat; horum imprimis

Harlemum redire coactus est. (vid, \'Requejt aan de Eooghm. H.,
ante opus : Haegfche Difputatie, Op. Tom. III. f. 471). Mors igitur
uxoris ad finem illius anni probabiliter referenda est. Morbus eius
iam a. 1583 commemoratur, ipse Coorntertius in epistola illa scribit,
«am annum et amplius aegrotasse ; nomen autem coajugis in Coorn-
tertii scriptis ab anno 1585 ad a. 1590 frustra quaesivimus ; denique
Boethii Consolatio Philosophiae a. 1585 denuo conversa et édita
item pro lioc anno puguat.

8) Vid : Docts Paulus Voet , Oorfpronck , voortganck en Daedeu
der Doorluchtiger Heeren van Brederode (Traj. 1656. 4quot;) p. 103—
105.

ülius natu minimus 9 Annae Symonis filiae, Artus Brede-
rodius ,/Licentiatus utriusque Juris et postea Senator
in Curia Provinciali Hollandiaequot; eum, quem avun-
culum suum vocabat, coluit, amavit et in variis vitae
fatis magna cum pietate adjuvit.

Postquam brevi tempore fuerat ,/Conciergie ende toe-
fiender quot; apud Comitem Eeynoldum, Harlemum, ut
diximus, se contulit, ubi sex et viginti annos tran-
quillos, totius vitae fortasse beatissimos, transegit.

Duo sunt, quae bac periodo, inde ab anno 1542 ad
a. 1567 animum nostrum advertunt: Coornhertii Studia
Latina et Partes, quas egit in rebus pu-
blicis anni 1566, mox carcere et exsilio compen-
satas. Antequam utrumque illud singulatim, breviter
tamen et ratione habita Artis Bene Vivendi, comme-
morare conabimur, verba quaedam, Coornhertii mores
signantia^ subjungemus prodita ab anonymo illo bio-
graphe, qui vitam eius Operum CoUectorum editioni

9)nbsp;Füins natu major Notiliss. Lancelot in miserrimo illo fuit
Harkmensi praesidio , quod cum Dom. Frederico de deditione agere
fuit coactum. « Den 22 Julius (1S73) quot; — ait Ampzing 1. 1. P-
232 — „werden Lanzelot van Brederode, Eofoni „—cett — quot; ge-
vangen genomen en werden daerna den 18 Augustus te Schoten ont-
hoofd. quot;

10)nbsp;Vid Doet». VoETius. l. 1. p. 105.

anni 1630 adjecit ^K Hic merito jure eum célébrât
artificem in tabulis aeri incidendis et acu sculpendis ,
inque earum inventione \'2. Adolescens musicen et
poeticen escoluit; tibia cantabat praeclare, citbaram
quoque pulsabat cymbalumque digitis tractabat. Gladii
usus expertissimus, artium ingenuarum et laudabilium
neglexit nullam.

11)nbsp;»(Na) zicli tot Haerlem metter woon begheven (te) hebben,
heeft (hy) het plaetfnyden in \'t coper ende oock etfen aenghevanghen,
ende daerin, ende oock iu \'t inventeren, ende wat die confte aen-
ginck, fulox toeghenomen, dat hy daer eerlyck fyn nooddruft mede
verdiende. In fyne jonckheyt heeft hy hem oock gheoeffent in de
Mufijcke ende in \'t Rijmen. Hy conde feer meefterlijck fpelen op de
duytfche Pluyte, oock op de Luvte ende Clavecimhal : van fchermen
is hy meefter gheweeft, ende van alle eerlijcke, loflijcke ende gheoor-
loofde conften ende oeffeninghen heeft hy eenigh verftandt ghehadt.
In maeltyden heeft hy feer vermakelijck van propooften oock ftichte-
lijck gheweeft ende hem altydt fober ende nüchteren ghehouden ; hy
was een vyandt van ledicheydt, fyn ghewoonte was meeft \'s avonds
ten thien uren flapen te gaen, ende wederom \'s morgens te vier uren
op te ftaen, fegghende dat fes uren flapen meer dan ghenoegh was,
ende dat men door \'t langhe flapen, het leven vercorte ende met
vroech opstaen ende waken, het corte leven verlenghde.quot; Het leven

igt;an B. r. C, 1. 1. fol. 1.

12)nbsp;Marron praeterea in opere Biographie Uni)}. Tom. IX. p. 636,
refert; „C\'est lui (Coornhert) qui nous a transmis, par son hurin
les peintures capitales de Martin de Heemskerck, telles que l\'Infan-
ticide de Bethlehem, les Bacchanales, le grand
Crucifiement, la Poutre dans V oeil, les douze Pa-
triarches, eic, estampes encore recherche\'es aujourdhui.quot; (1813).

In conviviis jucnndus et amoenus, semper frugi ac
sobrius; otiandi inimicus , vesperi bora plurimum decima
cubitum ibat, matutina bora quarta surgebat

13) Egregium praeterea antiqni illius et gravissimi vivendi moris
Neerlandici dedit Coornliertius in prooemio libelli: Wmraehtigh af-
laat van zonden. Op. Tom. 1. f. 250. Multo manequot; ad Coornhertium
venit „ Eeformatus « quidam, qui sermonem ita infert:

„ Goeden morghen vrundt, feght, doch woont hier Dirck Volclcherts
Coornhert?quot; — Coornhr: „Ja vrunt, ick hent, ghelieft u yet?quot;-quot;
Reform: „Ja waarlyc goede man, foo vele, dat ick uyt een ander
Landfchappe hier kome reyfen , om met dy te fpreken, foo \'t dy nu
ghelegen ware , huyten verfuym of hinder, dat waar mijn wenfche.
C: «Waar af fuldy fpreken.quot; — Eef: „Van fake de H. Schrift be-
roerende. Die gaan my boven al ter herten ende die doen my
moeyten ende koften doen.quot; — C: „Dat hoor ick gaarne, daar
af handele ick oock boven alle dinghen gaarne. Dus fal ick oock
gaarne, mijn andere faken te rugghe ftellende, met u daar af fpreken
vrunt. Ick fal mijn Maarte (als die opftaat) bevelen, dat fy Ii^t
yegbelijck fegghe , dat ick onledigh ben, foo moghen wy gants on-
verftoort handelen.« — Ref: „Tot hier toe verblijde ick my, door
dien ick waaraehtigh bevinde twee faken, my van eenen, dy nye
ongonftigh zijnde, ghefeyt. « _ C: „ Men vind er alfoo wel die
uyt al te blinde jonft buyten waarheyt pryfen: alfmen vindt , le
uyt partyfchappe hatelijck fchelden.quot; — Eef: „ My was ghefeyt dat
dat du gaerue vroegh op, oock dat du ghefpraackfaam hifte. »
bevinde ick noch foo. Anders hadde ick foo vroegh nyet derren aan
te kloppen, ghemcrckt het noch eerst vier uren zijn.quot;

II.

DK LATINIS COORNHERTII STUDIIS.

„Primus e Neerlandis Coornhertius veteris aevi sapien-
tiam ad civium suorum utilitatem referre tentavit,
consilia, solatia, spem lucemque afferens in miserrimis
tenebricosissimorum illorum temporum rebus.quot;

Eectissimum hoc judicium Gulielmi de Clercq
comprobare atque illustrate imprimis necesse est, quando
ostendere aggredimur, quantam vim Latina Coornhertii
Studia habuerint in omnem eius operam litteratam
scriptoris quum polemici et dogmatici in universum,
tum praesertim ethici.

Hunc triginta annos natum Latinas litteras docuit
Johannes Basius, vir doctissimus. Imprimis eo animo
se ad Latinas litteras applicuit, ut Augustini, cetero-
rum Patrum operibus de gravissimis religionis partibus
edoceretur

14)nbsp;Verhandeling over den invloed van vreemde Letierh. op de
Nederl. (Am. 1824) p. 106.

15)nbsp;Het leven van D. V. Coornharl. 1. 1. fol. 1.

»

Religiosa igitur comraentatio Coornhertium impulit,
ut linguam Latinam disceret trigenarius. Coornher-
tium, in juventute principiis Eomano-Catholicis insti-
tutum 16, mos Eeformatorum opus valde et graviter
approbasse, non tantum pugna confirmatur, quam per
totam vitam pro libertate cogitandi credendique singu-
loram hominum subiit, sed etiam primis eius scriptis
plane stabilitur, quot; At mox quoque certamen tentavit
cum iis inter Protestantes, qui sua vice libertatem
conscientiae et religionis barbare et elferate adorirentur :
quos primum socios salutaverat, cum his, lapsu tem-
poris adversarius factus acerrimus, ad mortem usque
depugnavit. Huius rei causa erat, quod singulari atque
incredibili studio ac labore propriam sibi comparaverat
persuasionis normam, qua, veteri rejecta auctoritate,.
nulli prorsus auctoritati, praeterquam Sacrae Scripturae
verbis, cedebat.

Pugna ea et dimicatio cum Latinorum Studiorum
fructibus, cum eo, quod rectissime huius humanismus

16)nbsp;Ipse hoc testatur in: OogTuvafer opten Etter des yoor-oordeels ,
cett. Op. Tom. II. fol. 559.

17)nbsp;Vid. Index Chronologicus Scriptorum Coornhertii ad calcem lihn
nostri Neerlandici, cui titulus: Tiirch Volckertsen Coornhert en
Wellevenshunst. Historiesch-Ethische Studie. (Amst. i860.)p. 187, seqq.

vocari potest, arete conjuncta est. Conscientiae im-
pulsa motus, grave onus in se susceperat: vir media
aetate Latinae grammatices varias vias et anfractus
laboriose percurrere statuit. Nec frustra : admirabili enim
animi vigore celeriter celebratissimae linguae disciplinam
percepit, qua percepta statim recens comparata cognitione
ita bene usus est, ut non solum theologicis disputationi-
bus gander et scientiae cultor ingeniosus, sed mox etiam
polemicus scriptor egregie subtilis cum omnibus ortho-
doxiae eccelesiasticae patronis in certamen descenderet
perpetuum. Hoc enim praecipuum ac magnum in
Coornhertio apparet, quod omnia litterarum classicarum
studia ad ethicam et religiosam universi contemplationem
xetulit. Poeta et scriptor puri fuerit studiosus ser-
monis, prudentissimos aetatis suae rbetoricos ingenue
laudans, ipsi homini firmo opus erat fundamento, cui
aedificium persuasionis religiosae sine dubio et anxietate
superstrueret.

Eeformatio Gencvensis ad stabiiiendam praedestinationis
doctrinam usa erat eiusdem Sacrae Scripturae verbis»quot;,

18) Calvini Instifutio iam a. 1550 iu Ineem prodiderat hoc titulo:
Inftitvtio Joh. Calvini, Genevae ex officina John. Gerardi. 1550,
quam Neerlandica versio a. 1560 secuta est. Beza quoque a. 1558
apologiam praedestinationis ediderat: Äi Sycophaniarum quorundam

ipsi inviolata auctoritate praeditis; iam Serveti imiicius
supplicii ad ejus aures pervenerat. Haec erant ipsa
„ religionis momenta quot; , quae eum ad eruditorum
linguae studium impellerent, quo futuïus esset huma-

nistarum in Neerlandia Protestantium primus et summus,

pariter atque eadem ipsa studia seculo decimo quarto
in Italia Pranciscum Petrarcam primum effecerant et
summum humanistarum plene Ciceronianorum.

Et huic Ciceroniauo vei Platonico, primo //novi
orbis, humanismi, vati et repertoriquot; -o praecipue erat
opus contra inexpugnabilem ecclesiasticae hierarchiae
auctoritatem cogitandi Hbertatem singulorum de scien-
tia, imprimis illa morali, indelibatam praestare.
Coornhertius libertatem fidei esoptans, acri animo civis^
Neerlandici praeditus, virium suarum sibi conscius, simul
atque innotuere ipsi illa humanismi principia, patronus
eorum exstitrt diligentissimus, motus quoque singu-
laribus vitae suae fatis.

calumnias quibus unicum scduüs noftrae fundamentum id eft aeter-
nam Dei praedeftinafionem evertere conantur. JExcudelat Conr. Badms
{Gen) 1558. Latirja Coornhertü studia inde ab a. 1557 incipiunt.

19)nbsp;„Poincten der religie. quot;

20)nbsp;«Der Prophet und zugleich der Entdecker der neuen Welt
des Humanismus war Francesco Petrarca.quot; Dr. Georg Voigt, Prof-
Honon. Munch. Die Wiederlelehung des dassischen Altherthuns.
(Bcrolin. 1859.) p. 12,

Uti Petrarca rigido scholasticorum mechanismo sese
opposuit, ita Coornhertius increscenti scholasticae et
hierarchiae Reformatorum denuo intercessit. Quam
arctum sit vinculum inter litteratissimorum virorum
humanismum et scripta eorum theologica, polemica atque
moralia, sponte apparet.

Sed de humanismi origine ac progressu inde a seculo
decimo quarto usque ad decimum sextum, deque vera
ejus indole plura dicere post Georgium Voigtium
supervacaneum fortasse videbitur. Ad finem vergente
seculo decimo quinto atque ineunte seculo decimo sexto
humanismi ilia principia ad musea, imo in animos pene-
trarant omnium, quotquot doctorum et litteratorum
nomine dignos se reddere cupiebant. Si forte de Neer-
landia oriretur quae tio, utrum haec se novo animorum
cursui adjunxisset, Desiderii tantum Erasmi nomen
prodere sufiiceret, nisi animus noster nunc advertendus
esset ad ipsum Didericum Volckertsen Coornhert, post
reformationem humanistam.

Ee quidem vera humanismus, prodeunte reformatione,
gravissimas muneris sui partes exegerat. Libertatem

21) L, 1. Die Wiederbelebung des classischen AUherthums.

cogitandi credendique exoptaverat, operam suam morali
pliilosophiae navaverat, quam perversis perditisque eccle-
siae regnantis moribus tacite objiceret. Simul atque
Reformatio vitalem aeculi quaestionem in propriam ei as
veramque ditionem , religionis scilicet, redegerat, hu-
manismus primas in religiosa humanitatis Europaeae
historia partes agere desiit. Multa cum vi et efficacia
agere perrexit, sed alios sibi fines quaerere debait,
quos continuo, sepositis quaestionibus philosophicis et
theologicis, invenit in artium tanquam territorio,
Eenatarum Litterarum {Renaissance) celebratissimo no-
mine nova prodiens forma.

Didericus Yolckertsen Coornhert ipso illo tempore
classicorum auctorum studia aggressus est, quum Re-
formatio cogente rerum necessitate ad magnam senteu-
tiarum repugnantiam et inconstantiam delabebatur. Nihil
ad proprios suos usus accommodatius, nihil exoptatius
potuit invenire Coornhertius, quam ipsum illud morale
studium recentiorum humanistarum , quam ethicen
illam , in vita egregie adhibendam, plane perspicuam,
sed plane quoque eclecticam, Ciceronianorum illorum

22) „Der moralische Tractat ist seit Petrarca der Tummelplatz
antiker Philosophie und antiquarischer Kenntnisse aller Art geblieben.«
Voigtins. 1. 1. p. 100.

Christiano-Stoicorum. Acuta sua perspicacitate praestan-
tique intelligentia statim vidit locos vitio laborantes
in doctrinis ecclesiarum Protestantium. Imprimis germa-
nus protestans necessitati denuo fidei impositae nullo
praesentiori remedio occurrendum esse censuit, quam
sacrorum librorum summa obedientia, quorum librorum
effata apposuit principiis e Stoica pbilosopbia petitis. Haec
autem, iam inde a Petrarcae temporibus multo perfectius
atque altius accepta, omnium Christianorum facta erant
tanquam res communis.

Anno 1557 vel 1558, annos natus quinque et tri-
ginta, cum Basio studiis suis classicis susceptis, ab
eo quoque tempore copiosissima polygraphia conspicuus,
principia illa enuclcare et defendere sibi proposuit.
Quodsi permultorum illorum scriptorum ordo ehronolo-
gica diligentia posset disponi, Coornhertü vita multo
melius foret descripta, quam nunc locupletissima fieri
potest biographia. Quum Artem eius Bene Vivendi,
maximum ethicorum studiorum documentum, eligere-
mus, silentio tamen non praetereunda erant scripta non

2S) Hic annus ex opere Coornliertiano; Een lieffel^cle famen-
fpreeehingJie van de Broefheyt (Tom. I. Op. fol. 379) anno 1569 scipto,
certo definiri potest. Joannes Basins ibid. ita cum eo loquitur:.

my ghedenckt noch wel, als ick u gheleden omtrent elf jaren,.
partes orationis quot funt, leerde,quot;

pauca polemica et dogmatica. De sirigulisgt; separatim
agere opus foret infinitum, huius certe opusculi fines
longe excedens, quare Catalogum chronologicum
relictorum scriptorum et doctrinas et litteras spectantium
describere conati sumus, quo descripto partim saltem
rationem reddere tentavimus multiplicis studii ac laboris
viri nostra etiam aetate tot partibus commemorabilis ^^

III.

DE COOKNHERTII REBUS GBSTIS ANNO 1 5 66.

Didericus Yolckertsen Coornhert anno 1561 a Ma-
gistratu Harlemensi Notarius factus est, decimo autem
die Januarii ejusdem anni Urbi ab Actis, denique

24) » Pe wijze waarop het licht der hervorming is doorgebroken,
de redenen, waarom de nevelen van het bijgeloof zoo spoedig zijn
opgetrokken en de middelen, waardoor men de waarheid nog naanwlijks
ontdekt heeft weten te bewaren, de aard en de oorzaken der ge-
schillen , reeds bij de eerste vestiging der kerk — zie daar reeds
zoo veel, wat nog niet genoegzaam wordt begrepen en nog dieper
onderzocht en in helderder licht gesteld moet worden.quot; — H. C.
Kogge Gaspar Jansxoon Coolhaes Tom. I. p. 2, S.

undecimo die Martis anni 1564 Decurionibus ab Actis,
„in rebus politicis adbibitus, in quo munere multos
tulit labores.// ^s

Extra propositi opusculi fines est origines et pro-
gressas ostendere celebratissimae illius Conversionis
Reipublicae, quae nunc demum optimos et ingeniosis-
simos bistoricos invenit. Tamen Coornhertii, Harlemo
Urbi ab Actis, partes, quas in nonnullis rebus major is
momenti, praesertim per annum inquietum 1566, egit,
notari merentur. Quum vero anno 1568 Hagis Comi-
tum in carcere degens apologiam conscripserit, quae
vel iram repressit Consilii Tumultibus Comprimendis,
scriptum hoc memorabile afferre sufficit, ubi ipsius
partes accuratius significare opus est in frequenti illa
multarum personarum scena, quam vidit anims iste
Compromisse et Iconoclasia insignis.

Coornhertii apologia hoc titulo est: Cort legrip,
Ferhael ofte recueil hj forme mn achertissement mn
H hesoigne hy Dirck Voleherts Coornhert nu gevangen ,
in den voorleden turbulenten tyt gedaen, cuius autogra-
phum etiamnunc in Publico Tabulario Begni Belgici

25) „ In politique faken ghebrnyckt, heeft hij in defe hedieninghe
(ah-Actis) veele moeyten ghehad. « Het leven van D. F. Coornhart.
1. 1. fol. 2. adv.

Bruxellis inter Chartas Consilii Tumultibus Compri-
mendis asservatur.Primum quamdiu Harlemi vixe-
rit, sicut narravimus, commémorât. Mox facta sua
anno 1566 exponere incipit. Quamvis iam decern abhinc
annis cum Henderico Comité Brederodano simultates
suscepisset in controversia quadam hereditaria ut videtur,
tamen Mag^. Lambertus Nienterlong hunc et Scabinum
Henricum van Waemelen jussit ad diem 18 Maji illius anni
Comitem, Harlemi //feriaturum,\'\',/salutatum irequot; 29.
Tum vero Brederodius vesperi, convivali strepitu cir-
cumsonante, ipsi obsignandam praebuit Eatificationem
libelli supplicis Nobiliumj id, quod hic plane dene-
gavit.

26)nbsp;Siiigalari beuevolentia V\'. C\'. Johannis van Vloten Annotationibus,
ah iiquot;)so ex hoc scripto gravissiino Bruxellis in Tabulario Eegni Belgici
excerptis, uti mihi contigit. Quare mihi concédât, ut hie quoque
pro gratissimo gravissimoque officio, mihi libroque meo multa cum
urbanitate et liberalitate praestito , gratiam ipsi agam maximam.

27)nbsp;üyt oorfaken van feecker proces daerinne (hij) teghens den
Heere van Brederode, voor den ghereehte van Haerlem getriomfeert hadde. quot;
Reynoldus Comes ipso illo anno , quo in causam descendît Coornhertius
cum Henderico Comité, mortuus erat. (Paulus Voet I. 1. p. 110.)
Opinamur itaque, Hendcricum impugnasse quaedam quae in patris
testamento in favorem Annae, Symonis filiae, Coornhertü sororis afflnis
scripta fuerint.

28)nbsp;;; Banketteeren. quot;

59) ,1 Wellecomen. «

Hendericus Comes Braxellis, ubi libellum supplicem
I^ominae (Madame) Parmensi obtulerat, ipso hoc tempore
reversus, cives majoris in provinciis septentrionalibus
auctoritatis subscriptores nancisci cupiebat, Coornher-
tius, qni quam esset homo iracundus et temerarius
^\'el ex controversia illa cognosset, recte, quum Comes
IQ feriis illis Harlemensibus ipsi ut Eatificationi sub-
seriberet persuadere vellet, recusavit. Suo enim exemplo
alios ad amplesandam causam alcae plenam, qualis erat
^obilium supplicum, allicere nolebat. Praeterea ma-
§istratus Harlemenses mox quoque sententiam Scribae
sui comprobarunt. Ex Coornhertii Brevi Narratione
{Gort Terlael) apparet, ipsum paucis post epulas illas
diebus, d, 25 Maji, cum Pensionario Albemadio Pet-
tam ad Brederodium se contulisse rogatum eum, Decu-
ïionum Harlemensium nomine, ne cives suos de rato
habende libello supplici amplius tentaret. Ab illo inde
•lie, ait, nullus praeterea civis Harlemensis ad sub-
scribendum invitatus est. Denique narrat, se de hoe
Qegotio cpistolam Amstelodamum misisse, ad Guilielmum
^iïcxium scriptam, ut illic quoque ne subscriberetur
\'ïioneret.

Q.uodsi hic prudentem eius moderationem iam anim-
adveitimus, qua nihil temere agendum suadebat, adeo
vel timidus et commodis suis servions videretur,

é8

mense Julio et Auguste Coornhertius, Decurionibus ab
Actis, secundum normam quam sibi praescriçserat,
agere perrexit. Orationes Sacrae sub dio et iconoclasia
illis mensibus omnium animos advertebant. Die 21 Julü
1566 primum extra urbem Harlemum sub dio religiosa
congregatio babita est, quo facto a Magistratu Harle-
mensi petebatur, ne banc rem impedirent Cui
petitioni ut responderent Decuriones Scribam suum
Vianam miserunt, qu.i cum Comité Henderico Brederodio
de interrumpendis concionibus illis extra Harlemum ageret.
Coornbertius in Brevi Narratione refert se iter illud
fecisse inde a die 30 Julii ad. d. 4 Augusti, nulla
tamen mentione de exitu actorum cum Comité adjecta.
Vel sic tamen satis carte statuere licet, Brederodium,
quamtumvis ad magistratum Harlemensem in impediendi^
concionibus adjuvandum haud proclivem, satis id tem-
poris nobilitatis suae sibi fuisse conscium, ut non
quicqaid tumultum plebeculae saperet reprobaret. Fau-
cis certe diebus postquam iconoclasia omnes provin-
cias septentrionales invasisset, quo motus plebis turbu-
^entos praeverteret, statuas tacite et quiete ex templis

30) Samuel Ampnng , BefcJirijvinge ende lof der Stad Haerle»\'
{Harl. 1638), p. 460.

et aediculis Yianensibus amovendas curavit Decu-
riones vero Harlemenses callido invento, quod exposuit
Bor, ipsi hanc rem pxocurarunt.

Coornliertium magistratum ad praeveniendam iconocla-
siam incitasse, etiam sine ipsius testimonio in Apologia
statueremus. Itaque ecclesiae die 23 Augusti clausae
sunt, quo facto Harlemi turpe flagitium quodvis de-
vitatum est. ss Tanta tamen vulgi fdsse videtur agi-
tatio, ut Coornhertius , quemadmodum in Brevi Nar-
ratione tradit, postridie calices, insignia, statuas et
ornamenta ex Divae Ceciliae Conventu, suis in via
Sti Johannis ^^ aedibus continente, apud se deponere
necesse haberet et ,/anxias sororculas\'/ consolari.

Quam plane hoc factum scriptorem Artis Bene Yi-

81) Motiey. The lîise of the Vutoh BepuMic. (Lond. 1859)
p. 146.

32)nbsp;Parte. I. Libr. 2. (Amstel. 1679.) M. 92.

33)nbsp;Ampzing. 1. 1. p. 460.

34)nbsp;Coornhertii aedes in via Sti Johannis fuisse sitas apparet
etiam ex epistola , quam disputationis Hagensis tempore ad uxorem
misit cum hac inscriptione : „Eerbare ende deughtfame Neeltjen
Symons Dochter , Huyfvrouwe van Dirck Voîckertfz. Coornhert, in
de Saut Jans ftrate tot Haerlem, « {llaegfche Bifputatie Tom. I.
Op. f. 436. adv.)

«Het Kloofter van S. Cecilienquot; — ait Ampzing 1.1. p. 432 —
was gelegen in de St. Jansftraat in de „ wijde en nauwe Cecilie-
fteghcn.quot;

vendi designet, dictu vix opus est. Libertatem tam
in ecclesiasticis rebus, quam in civilibus, omnibus et
singulis vindicans, suum esse duxit, religiosas sorores
praesenti periculo probib ere, iisque afflictis adesse.
Praeterea socius erat magistratus Catholici orthodoxi,
cui iam multis abhinc annis munus suum dignissimum
visum erat, omnibus viribus contra haeresin quain-
cunque agere et pyra vel patibulo animadvertere in
omnes quotquot vel suspicionern lutheranismi vel
calvinismi praebuisseut. Samuel Ampzingius in De-
scripüone et laudationeUrhis Harlemi mnoiamp;iiojiamp;^ci^x^^-
dam ex Libro Correctionum «e prodidit, quae hoc sim-
plicitate nimis eloquente testari possunt. ^^

Coornhertius, quamquam socius magistratus vexantis
et exagitantis, rarae tolerantiae et prudentis oificii

exemplum dedit, quod, sive sapienti cautione jussum

sive non, documentum est constantiae animi vere
liberalis.

Inde a d. 28 m. Octobris usque ad d. 6 Novem-
bris, ut refert Brev. Narr., Decurionem Yan Duyven-
voorde Schoonhoviam comitatus est, ut cum eo concilio

_3B) „ Luytherye.«

36)nbsp;„ CoiTcctie-Boek.quot;

37)nbsp;L. 1. p, 447.

Ordinum Hollandiae adesset. Ibi quoque a Comité
Ludovico Nassavio libellum accepit supplicem Gallice
scriptum a mercatoribus Antverpiensibus ad Philippum
Regem, quem libellum Belgice converteret. Ejusdem
Comitis rogatu Vianam et Trajectum Rbeni profectus
est, item Amstelodamum cum mandate Arausiaci prin-
cipis. Harlemum reversus mercatorum libellum sup-
plicem Neerlandice reddidit, et ad Ludovicum Comitem
Amstelodamum versus per Regnerum Kantium remisit.

Fortasse Scboonboviae contigit, ut in Coornhertium
primum oculos, perspicacissimos illos, conjiceret Arau-
siacus. Regis loco cum esset in Hollandia et Zeelandia
primis m. Novembris diebus Ordines barum provinciarum
illuc convocavit, quibus Gubernatricis nomine signifi-
caret , u singulis curandum esse, ne conciones sacrae
intra urbes ullas earum provinciarum baberenturquot;
Requirens aliquem, qui ipsum in difiicillima bac parte
adjuvaret, virum invenit virtutibus, consilio, prudentia,
excelsiori supra seculum animo sibi similem, Harlemen-
sium Decurionum Scribam, Coornbertium.

Non mirum itaque, si ab illo inde tempore perpetua
inter utrumque virum necessitudo intercessit, quam
xVrausiacus ita adbibuit, ut Coornhertii opera uteretur

38) Bok. 1. 1. fol. 105.

ad complura scripta politica minora edeada Primum
Schoonhoviae ei mandatum est, ut ad //novae religionis
asseclas Amstelodamenses/\' Principis, regis locum tenentis,
nomine scriberet, ne intra urbem aedem struerent, sed
extra urbem Coornhertius ad banc rem procurandam,
si quis alius, erat idoneus. Ambo fratres Pranciscus
et Clemens cum Regnero Kantio, Laurentio Jacobi filio
Reaal et Martino Kostero erant de nobilissimis reformatis
Amstelodamensibus ; qui quamvis mense Septembri, De-
curionum rogatu, plebeculae furentis violentiae in ex-
pilando Fratrum Minorum conventu sese opposuissent
jam dudum tamen palam nec dissimulanter fldem suam
orationibus sacris audiendis et signandis libellis ad ma-

39) Si notae marginali biograp\':! ante Opera Collecta confidere
licet , Coornliertii opera Arausiaco praestita jam 1° die m. Decembris
ejusdem anni incipit : „ P. Bor lib. 4 fol. 182 « — ibi legimus —
„meent dat Prins Wilm I Deo. An. 1566 d\' eerfte gefchrift in fyn
leger nytgaf: Waerfchouw aen de inghefetene defer Nederlanden-
Pro lege rege et grege, dat Bor mondelingh verclaert te
weten Coornhert ingheftelt heeft.quot; 1. 1. fol. 2 adv.
Eodem loco litterae Coornhertii prcduntur, in quibus de actis suis
cum Principe per exsilium suum ab. a. 1570—72 loquitur, Testatur
quoqne annotatie V. D. Gsoen tan Phinsteren {Archives , cett. Tom.
I. p, 140.) „ Le Prince écrivit en décembre (1567) de Siegen une
lettre avec l\'adresse suivante; „ Eerfaemen, befunderen , inij nen lieven
beminden N. Volckart Secr. de Stede van Haerlem en ter tijdt
tot Emmeryck. quot;

40)nbsp;Wagenaak, 1. 1. Tom. I. P. II. f. 291.

41)nbsp;Ibidem, fol. 286 , 287.

gistratum supplicibus professi erant. Coornliertio rem
male cessisse, non opus est commemorare, quum constet,
ipsius tantum Principis interventu cum reformatis Am-
stelodamensibus negotium nonnihil saltern fuisse trans-
actum

Portasse nimis benigna sit sententia, de qua Coorn-
bertius, propter Neerlandicam conversionem ^^ libelli
supplicis mercatorum Antverpiensium, ,/prima acta
libertatis nostrae litteris consignasse quot; dicatur, ipsa tamen
res cum animi eius sententia ita prorsus conveniebat, ut
eum interpretis partes lubentissime sascepisse recte sta-

43) WAGEHAâfi, eod. 1. fol. 293, 293.

43)nbsp;Quam probabiliter operi suo insérait Boe , Lib. IIÏ. f. 132—124.

44)nbsp;Vid. Brandt. 1.1. p. 393—398 ; J. van Vloten , Nederlands
opstand tegen Sp. 1564-1567. p. 113-116 ; M. L. yan Deyentkb
Eet jaar 1566 , p. 45-47; E. FauiN, Het voorspel van den

8quot; oorlog. Gids. 1860. p. 410—411.

45)nbsp;„Het mag niet onopgemerkt blijvenquot; — notât vir prae-
stantissimus M. L. van Deventee in opere: Het Jaar 1566 cett.
(Hag. Com. 1856). p. 47;— „dat degeen , die bet verzoekschrift
in het Nederlandsch stelde de heroemde Dirk Volkertszoon Coornhert
was, en alzoo Inj en Marnix van St. Aldegonde, de stichters onzer
letterknnde , ook hunne pen wijdden aan de eerste oorkonden onzer
onafhankelijkheid.quot; Qaamqnani Ubellum supplicem ex animo proba-
verit Coornhertins, egit tamen modo interpretem. Quodsi omnis
haec res, jadice Eakhuizeno v. d. Brink, (in diario de Gids , kn.
1845 P. VI. b. 431, seqq.) non fait dc gravissimis rehus politicis
illius anni, nonnihil fortasse de illa laude delibandam est.

tuas. Mercatorum Antverpiensium principes Gallice libel-
lam scripserant supplicem, in quo pro concedenda sibi li-
bertate religionis tricies centena millia aureorum Eegi
offerebant, bona fide , subscribentibus quoque Ludovico
Nassavio et Brederodio, utroque ad decem aureorum millia,
sed aegerrime tulit Domina Parmensis. Nihil tamen inerat
in eo libello, quod Scriba Decurionum Harlemen-
sium, sine ulla a proposita agendi norma declinatione
Neerlandice non convertere posset.

Sequenti praeterea anno 1567 Magistratus Harlemensis
eius opera semel usus est. Mense enim Aprili Amstelo-
damum de consiliis contra copias Brederodianas ineundis
missus est. Id ipsum causam attulit, quae eum ad
periculum effugiendum, patriamque relinquendam im-
pelleret. Per Harderovicum et Daventriam Coloniam
profectus est. Inde rursus Daventriam, domumque venit
amici Decurionis Henderici van Marckel, ubi uxorem
suam ex Harlemo exspectaret. Interim mutatis rebus,
quum Brederodiani milites Harlemum et tractum illum

46) „ Men doe hierin den geest der natie regt , bij welke toen ,
zoo als later, ten gevolge van den eigenaardigen gang harer ont-
wikkeling , de begrippen van vermogen en regt zich in geldswaarde
verstoffelijkten. Waarom zouden wij dit veroordeelen , zoolang niet het
geld den man, maar de man het geld beheerscht.» Cl. Bakhuizpjn
v. D. Bkink.. 1. 1. p. 432.

reliquissent, hue reversus est, amicisque rogantibus
mansit munus suum pristinum recipiens.
Hactenus Brevis Narratio.

Quamquam mansit, et, propter officia subditi, civis
et magistrafcus fideliter praestita, mauere poterat,
tamen periculum non sine ratione eum fugisse, docuit
exitus. Cum Arausiaco enim regem inexorabilem fore
perspiciebat. Eationes quae ipsum inter et Brederodium —
pro quo apologiam quoque ad Gubernatricem scripse-
rat —« intercesserant, rebellionis suspicionem in eum
movere poterant. Et paene non dubito , quin Germaniam
repetivisset, si omnium rerum inops , succuriente tantum

acu sculptoria, ibi cum uxore paree vivere potuisset.

Eodem mense Septembri anni 1567 , quo Bruxellis
E^ondano Comiti ensis fuit ademtus, die 14, nocte
appetente, hora decima puer januam pulsavit Coorn-

■hertianae domus Harlemi in via Sti Johannis, ut ad
praetorem (Schout) ipsum deduceret. Utrumque hoe
factum, quamquam specie dispax, ex eodem plane fonte
manabat. Agere inceperat Consilium Tumultibus Com-
primendis.

Postquam surrexit, ut in Apologia sua refert,
Coornhertius, qui de more suo iam decubuerat, ad

47) T3t tradit Brev. Narratio.

Praetorem venit, qui- eum Bossuvii, novi Praefecti
(Stadhouder) nomine captum , „ vinctum, catenatum-
que instar hominis scelerati quot; Hagas Comitis abduxit et
in carcerem inclusit; in quo tamdiu retentus est, ut
uxor, Bruxellensibus rumoribus perturbata, paene ad
desperationem adduceretur. quot; Insperanti tamen apologia,
quam Brevis Narrationis titulo scripserat, pro parte
saltern libertatem reddidit. Die enim 22 m. Decembris,
quum^ quatuordecim hebdomadum custodia valetudini
eius nocuisset, omnis Haga ei carceris loco concessa
est. Multum praeterea apud Consilium Tumultibus
Comprimendis valuere et magistratus orthodoxi lïarle-
mensis et sororum piarum Ceciliensium grata testimonia.
Postea vero commonefactus de rescripto Bruxellensi, ex
quo iterum in carcerem conjiciendus esset, secreto
{deducente Nobilissimo V. Arto Brederodio) Harlemum,
et inde peregre profectus est sponte exsul.

48)nbsp;,;In \'s Graven-Haghc (werd) liy laughen tijdt in foodanigben
ghevaerlijokheydt des levens ghevanckelijck ghehouden , dat fyn Imyf-
vrouwe van fyn uytcomfte wanhopende in de huyfen, daer de jiefte
was de arme luyden ginck dienen in haer zieckle , op hoope vau de
pefte te crijglien ende by haer man comende ghefamentlijck dacrvan te
fterven. » Het leven van B. V. C. 1. 1. fol. 2. adv.

49)nbsp;Ipse de hac re ita cecinit in poëmate, qnod uxori dedicavit:

„ Monftrens hielden langh ghebonden
\'t Ghetrouwe vrouwkens man , zy droeght ghedddelick.

lY.

COORNHERTII EXSULANTIS ET DOMUM
REDUCIS EATA.

Quum piimo sponte exsularetur Coornliertius, annum
agebat vitae suae sextum et quadragesimum. Agendi
nunc insuper ipsi erant anni viginti duo, negotiorum
et controversiarum pleni. Non est huius loei, neque
suscepti fert ratio, singula tradere explanate. Scrip-
torem tantum spectamus Artis Bene Yivendi ; summa
tantum et gravissima capita vitae sollicitae viri multis
variisque animi dotibus insignis percurrimus, ad opus
illud ethicum properantes.

Prima exsilii periodus est inde a verno tempore anni
1568 usque ad aestatem mediam anni 1573. Ad
rem familiarem sustentandam acus sculptoriae ope usus
est, tam Coloniae et Xanthi, quam alibi. Ulo tempore

In liem wert quaad noch fchuld bevonden.
Maer ghetronwe dienften menigbvuldelick.
\'t Schrift zijnder handen , zocht vrij van banden
Eechtvaerdigheyt, die was ghevlucht met leyd.
Dies zocht hy haer in ander Heeren landen. quot;

Liedt-BoecTc. Op. Tom. 1. fol. 504.
50) Vid. epistola quam prodit auctor biographiae eius in: Het Leveti
van B. r. C. 1. 1. fol. 3.

discipulum liabuit Hemicum Goltzium, praeclarissimum
artificem. Mense Decembri anni 1570 Emdam cum
Arausiaci principis mandatis ad magistratum profectus
est. Invitante eodem Principe mense Julio a. 1573
in patriam rediit. Statim honoratissimum munus ei

obtigit, ut esset Praepotentibus Dominis Ordinibus Hol-

landiae a litteris. Mox ei mandatum est, ut in vexa-
tiones centurionum Lumeyanorum, in agris adbibitas,
inquireret. Quo facto bi eum, qui cultus libertatem
Eomano-Catbolicis , Dordraci promissam, vindicare vellet,
tamquam Papistam proscripseruiit. Tum rursus patriam
relinquere et Xantbum fugere coactus est.

Altera exsilii periodus est inter autumnum a. 1573
et Vernum tempus a. 1577. Singulare boc est, quod
Coornbertii nomen ex universa amnestia d. 6 Junii
1574 exemit Eequesens. Itaque in neutra amplius
parte locum sibi relictum esse vidit. Quod ei, tandem
post Pacificationem Gandavensem reverso, planissime
apparuit. Nota erant eius de tolerantia principia.
Verbum, quod ei Harlemi exciderat unum, ansam
dedit acerrimo litterarum commercio cum Delpbensibus

51)nbsp;Caeel van Mande r : Leven der Oude Äntijcke doorluch-
tige Schilders. (Alcm. 1603) p. 283.

52)nbsp;Vid. Bok. 1, 1. Lib. v. p. 101, 132. Brandt 1. 1. p. 517.

Ministris Arentio Cornelissen et Eegnero Donteclock,
quod mox publicam peperit disputationem, die 14 m.
Aprilis a. 1578 Leidae, praesentibus Delegatis e Prae-
potentibus Domiuis, incoeptam. Legatur ipsius Coorn-
hertii : Waerachtig Verliael van de Leydtfele Di/putatie
tertio tomo Operum. 53.

Ees eo deducta est ut Ministri, Delegatorum auctoritate
abutentes , Coornhertio silentium imponerent. Praeterea
aliquid de hac re typis mandare prohibitus est, ita
ut sequentis anni mense Novembri justissima cum in-
dignatione scripserit: Van den aengJieJieven dwangJt in
den Confcientien linnen HoUandt.

Eodem anno 1579 pro magistratu Leidensi Justifica-
tionem scripsit contra V. D. M. Petrum Cornelissen et
majorem Eeformatae congregationis partem®®. Inde per
annos 1580 et 1581 novae ortae sunt inter ministros
Delphenses et Coornhertium disceptationes, quae novae
collocutioni publicae ansam dederunt.

Notarii munus quum Harlemi recepisset, mense Majo
a. 1581 pro civibus suis Eomano-Catholicis libellum

53) Fol. 156—170.
64) Brandt. 1. 1. p. 599.

55) Vid. H. C, Kogge, Caspar Jans«, Coolhaes, eett. Tom I.
p. 63 , seqq.

supplicem ad Principem fecit, quo petcbant cultus
exercendi libertatem. Harlemum urbs interim a. 1577
Principis partibus se adjunxerat. Regnantes nunc Ee-
formati cives oppressores veteres sua vice opprimebant.
Arausiacus libellum illum supplicem Ordinibus tradidit,
qui eam petitionem aegerrimetulerunt et imprimis Coorn-
bertium magnopere vituperarunt Inquisitio de libello
illo supplici quum institueretur, subscriptores celeriter
omnes nomina sua obliteranda curarunt, Coornbertius
vero candide et forti animo respondisse traditur ab
Ampzingio sv. Quo facto libelli supplicis minuta, quae
vocantur, coram Delegatis ad banc rem discindere jussus
est. In quo res constitit 58.

Multis jam Eeformatis suspectus, omnibus fere par-
tibus exosus, a paucis tantum, iisque egregiis, viris
magni habitus, nunc in eo fuit, ut apud Ordines etiam
Praepotentes male audiret; nisi tam praeclara, vere anni
158â, fuisset eins opera in magno periculo a nascente
Poederatarum Provinciarum republica declinando, ut
paucos saltem annos sileret odium ecclesiasticum. Enk-
husanos cives misso dam legato cum // litteris glo-

56)nbsp;Samuel Ampzing. 1. 1. p. 476,

57)nbsp;L. 1. p. 480 ^ 401 , 452.

58)nbsp;„Ende is (het) daorhy voovds gebleven.quot; Ampzing eod. 1.

nosisquot; gratiam promittentibus , sollicitare conabatnr
Pliilippus rex ; eaque res multis baud displicere videbatur.
Quod quum ab amico quodam et familiari accepisset Coorn-
bertius, statim per noctem Hagas Comitum profectus
est ; continuo res ad Ordinum conventum defertur, itaque
Coornhertii eximio studio recens orta conspiratio re-
stincta est.

Interim a. 1582 édita ab eo: Proeve van, den Hey-
delberghscJien Cateelnfmo novas lites ei movit. Arausiaci,
amicum sexagenarium tutantis, suasu liber missus est
ad Saraviam professorem Leidensem, qui de ea ju-
dicaret. Eursas ad publicam disputationem, Hagis
Comitum cum hoc et ministris Delphensibus haben-
dam, descensum est. Magna cum solennitate , praesi-
dibus Delegatis e Consilio supremo, Tiibunali summo
atque ex Ordinibus, habita est publica collocutio,
inde a die 27 m. Octobris usque ad d. 3 Novembris;
iterata d. 28 huius mensis, sed non ad finem perducta.
Legatur eius ,/Bifputatie over den Cafec7d/mns van
Heydelbergh, openhaerlyh voor den volclte ghehouden op
V Hof van \'sGravenhage in HoUandf. Anno 1583

39) U Met pronkende Brieven. quot; Hoopt, Nederlandsche Historiën,
eelt. (Amstel. 1642) Lib. XIX. p. 812.
60) Oper. Tom. IIT, fol. 429—461.

m

Anno 1584 mense Majo ad instaurandam discep-
tationem publicam frustra Hagas migravit. Brevi post
cum uxore gravius aegrotante Harlemum reversus est. ei.

Amisso acerbe Arausiaco, amissaque carissima con-
juge , quietos tantum babuit annos 1585 et 1586; per
quos Boetbii Consolationem Pbilosopbiae interpretatus
est et, bortante suavissimo amico Henrico Laurentii f.
Spiegbelio, etbicas suas meditationes scienter et certa
quadam ratione exposuit Artis Bene Yivendi titulo.
Tertium quoddam opus litterarium quiete absolverc ei non
licuit. Locos communes, quos diuturna et cogitata Biblio-
rum lectione sibi notaverat, in unum quasi corpus col-
ligere destinabat. Quum Harlemi in alienis negotiis

61)nbsp;Vid. Bequesf van BircJc Tolch Coornhert aan de H. IJ.
Staten, ante eius: Eaeghfche Difputatie.

62)nbsp;i;lck hadde quot; — sic ipse testatur in Naemscherm D. V C.
tegen de ondaet tot Delft, cett. Op. Tom. III. f. 284 — „ hy
my menigte van aanteekeniughen van gemeene plaetsen, die men
noemt\'Zoci communes, in korte en de klare schickinghe gheftelt, zynde
uyten Eibele, alle dinghen met hearen ommeftanden fo naecktelic
teffens voor ooghen toonendo , dat fy velen (fonderlinghen Predicanten,
fo \'t Ijatyn is) nut maer niemant fchadelic fouden mogen zyn , dan de
mifbruyckers van de Bibel felve, foo ooc veel andere diefe gezien
hebben, dochte. Nu lagen defelve in verfcheyden boecken ende pa-
pieren fo onfchickelick erftroyt als wefende in verfcheyden plaetfen
buyten lants by my weten Eibele acngetekent, dat ick my liet voor-
ftaen dat qualick yemant na mijn overlijden , die wel foude hebben
können voegen in een werc. Om dan fodanige mijne nutte ende
langhc arbeyt (so ic nu by dertich jaren daer over hadde vergadert)

%

nimis detineretur, Delphos ad amicum Boomgaertium
concedere statuit. Ibi vero habitabant Arentius Cor-t
nelissen et Eegnerus Donteclock, qui a magistratu
impetrarunt, ut anno 1587 , et altera vice a. 1588
urbe ilia proliiberetur. Tandem Gaudam se contulit,
ubi edidit: „Naemschem fegen de ondaet tot Delft aan
hem hetoont den 11 Octobris 1588.quot;

Anno 1589 prodierant Justi Lipsii Lïbrï Sex PoU-
ticornm sive Civilis doctrinae, in quibus legebatur locus
omnium sermone celebratissimus, quo magistratum ad
baereticos necandos incitabat. Coornhertius quamquam

niet verloren te laten gaen, by aldien ick voor deffelfs vergaderinghe
quame te fterven, wert ick van ernftelick voornemen het cloyn over-
blijffel mijnre oude dagen gantfelijo int vergaderen dcrfelver, te he-
fteden. Maer , want ick tot Haerlem dagelijck , fo feere verontledight
werde met vredemakerién (tanquam Notarius) dat ick daer blyvcnde
geen hope en sagh, om myn voorgenomen were voorfz by myn leven
te mogen voleynden : nam ick in December laetftleden (1587) voor
my felve ut die moeyten te ontstellen , ende een jaer lang my in
ftilheyt te onthouden tot Delft, by myne vrient C. A. Boomgaerdt.«

63) „Publice peccare dico, Qui et ipfi male de Deo Keceptisque
facris fentiant, et alios ad sentiendum impellunt. Privatim Qui
pariter male fentiant, fed fibi. De primis primo quaeritur , an tali-
bus effe debent impune? Nego. Maxime fi turbant. „„Melius
enim eft, ut pereat unus quam ut pereat Veritas.quot; « Angustus.
„ „ Violatarum religionnm aliiibi atque aliubi diverfa poena eft, sed ubique
aliqua. quot;quot; (Seneca), „ „ Clementiae non Mc eft locus? Vre, fcca,
ut membrorum potius aliquod q u a m t o t u m c orp u s in-
te r eat. quot;quot; (Cicero). „ Lipsius. Politiconim sive Civilis doctrinae
libri sex. (Lugd. Bat, Plant. 4o). Lib. IV. S. III, p. 108, 109.

aimos iam iiatus sexaginta octo, se ad certamen cum
haereticorum illo persecutore acerrimo accinxit. Quem
vero, ad finem perducto tertio de hac re scripto mense
Octobri a. 1590 , finire laboiem omnem jussit corporis
infirmitas et débilitas. Denique die 39 ejusdem mensis
spirituin Deo reddidit animo non invito, tranquillo. ^^
In ecclesia Gaudana sepultus est.

Eeliqua persequimur in libro nostra lingaa scripto,
qui prodit per haec tempora hoe titulo: Difcl
Volclcertsen Coornhert en zijne Wellevenskunst: Ilisto-
riesch-Ethische Studie.

64) Vid. Het leven van D. V. O. 1. 1. fol. 6.

THESES.

I.

Coornhertius in eo quam maxime est laudandus,
quod strenue sui seculi intolerantiae se opposuit.

II.

Summo iure Coornhertius Kemonstiantium ttqoSqo/xos
habendus est.

III.

Primus recentiore quadam lingua Europaea Coorn-
hertius ornavit genus ethicum.

IV.

Opus Coornhertü, cui titulus: Wellevens-hunße,
et quod sine anno editum est, conscriptum mihi
videtur anno MDLXXXVI, atque primo editum anno
MDLXXXYII.

V.

Psalmo VIII. s. 6. voxnbsp;haud est vertenda

per dyYtlovgi

VI.

Quaenam sit vera significatio formulae ylmaaaig
laltiv I. Corinth. Cap. 12—14., ipse Paulus hoc
loco abunde significavit.

VII.

Christum sibi vindicasse auctoritatem vere divinam,
i. e. auctoritatem avx^g rijg dXt^amp;eiag, egregia intel-
Mgitur ex Matthaei, Cap. VII : 28, 29.

YIII.

Erasmus minus quidem TrgóSQO^og sed potius xïj^vl
Reformationis est vocandus.

IX.

Reformatorum primarium consilium in eo cernitur,
quod naXiyytviGiccv ecclesiae apostolicae, recentioris
aevi condition! aecommodatam, spectarunt.

X.

Non duplici forma sed triplici patefactio divina
intelligenda: universali, singulari atque individuali.

XI.

Yocabula Determinismi et Indeterminismi, quibus
utuntur viri docti ad denominandam diversam cogitandi
rationem de morali hominis libertate, nequaquam sunt
admittenda.

XII.

Liber de Imitatione Jem Ckristi falso tribuitur
Thomae à Kempis.

XIII.

Haud facio cum Cl. Nm^x {Moralistes des seizieme
et dix-septième-siècles, Par. 1859, p. 97): „La pre-
mière tendance de Montaigne est vers la volupté.
Il dit nettement, que la volupté est le but de la
vertu.//

XIV.

In publico cultu sacro Ecclesiarum Eeformatarum,
imprimis majorum urbium Weerlandicarum, nonnulla
desiderantur, quae ad piam animi aedificationem non-
nibil afferre posse videantur.

AAN MIJNEN VBIEND

J. TEN BRINK,

BIJ ZIJNE BEVOEDEEING TOT DOCTOE IN
DE GODGELEEEDHEID.

Zal ik u, mijn waarde vriend, met loftuitingeil over-
laden, omdat gij met zelden geëvenaarden ijver, in betrek-
kelijk zoo korten tijd , een werk liebt trachten te voltooijen,
dat u tot liet gewenscKte doel zou leiden en tevens
Letterküiide en Zedelèer van nut kon wezen? Maar ik
weet het, dat gij die loftuitingen niet begeert. Gij verlangt
de taal van het hart te hooren.

En aan wien zou ik liever een wöürd van vriendschap
toewijden daïl aan u, met wien ik in den afgeloopen\'
winter zoo meiïigen avond heb doorgebragt, waarin wïj
elkander iets van onze wederzij dscke of gemeenschappelijke
studiën mededeelden en tot klaarheid trachtten te brengen,
wat ons tot nog toe duister was ! Veel heb ik iil die
gesprekken vän u geleerd. Wij bemerkten, dat wij langs
verschillende wegen dikwijls tot hetzelfde resultaat waren
gékomen, en onze denkbeelden omtrent de hooge roeping

en de hoogste belangen van den mensch waren, in de
hoofdzaak, dezelfde.

Die aangename uren zullen, vooreerst althans, niet
terugkeeren. Gij gaat het land uwer geboorte verlaten en
ziet reeds uwe betrekking in een ander werelddeel te gemoet.
Uwe bloedverwanten en allen, die u hebben leeren kennen
en hoogachten, hadden u hier zoo gaarne wenschen te
behouden. Maar verschillende omstandigheden hebben u
het aanbod, dat u gedaan werd, doen aannemen. — Toch
zullen px banden zijn, die u aan het moederland verbonden
houden. Kunsten en wetenschappen kennen geen vaderland,
en vriendschap is aan tijd noch plaats gebonden.

Ééne zaak hebt ge in u bewezen, nl. dat het streven
naar een maatschappelijk doel volkomen vereenigbaar is
met echt vrije en vporal wijsgeerige studie. Gij bestudeert
onze schrijvers der Ißde en 17de eeuw in verband tot
hunnen tijd en in hunne eigenaardigheid. Om hen te
juister te beoordeelen, getroost gij u de moeite, van
onderscheidene kunsten in haren ontwikkelingsgang en in
de groote mannen, die zij opgeleverd hebben, na te gaan,
en vooral op dezen weg hebben wij elkaer zoo menigmaal
ontmoet. Die studiën , ik weet het, zult gij niet laten
varen. De grondslagen zijn te schoon gelegd, dan dat
gij er niet verder op zoudt voortbouwen. Ook in dit
opzigt zult gij aan het woord van Göthe gedachtig zijn .-
^/Ursprünglich eignen Sinn lass dir nicht rauben.\'\'

gt;nbsp;J. J. VAN GEÜNS,

4 Juflij 1860.