\' \'lil.

! ï

IH : f
3\' 3

li i!

BOEKBINDERiJ

VAN

; Grondijscnv.d.Gant.

Utrecht.

.■■ö/ -. \'S*\'•* ^^ \'

■ V. ^

•■h \'

f i T À rfTgt;

\'s.

O \'C

Me nunc ad metarn vitae Academicae pervectum et ad
mmmos in Theologia honores consequendos, animus jubei
pauca praefigere Usee studiorum meorum primitiis. Quem
juvenilis aetatis fructum, ut leciores, si qui erunt, benevole,
qua par est humanüate, accipiant simul rogare mihi

In hoe opere suscipiendo mihi propria proposueram
historico-dogmaticam expositionem de Laciantio ex-
hibere. Igitur, post hujus auctoris rationem theolo-
gicam depictam, meum erat, in altera dissertationis
parte, de ejus Theologia sive doctrina de Deo,
Anthropologia et Christologia separatim. critica
ratione agere. Verum a proposito mihi abeundum erat
mletudine prolapsa, qua etiam pro tempore compulsus

eram hancee urbem relinquere, ut in mitiore coeli tem-
perie hoc qualecimque specimen absolvere possem.

Lectori certe abs re parum alienum videhitur, cogno-
scere fontes a me hoc in opere scribendo adhibitos ac^
multo cum labore e Germania, Franco-Gallia et Brit-
tannia collectos. Eorum plerique e locis citatis omnino
apparebunt; praeter quos autem alii sunt iique hand mi-
noris momenti, ad quos varias oh caussas diserte non
alludi. Quare eorum omnium indicem hie addere mihi
liceat, ne magna eorum inveniendorum et colligendorum
moles incumbat futuro de Lactantio scriptori. Sunt Uli
fontes partim primarii^ partim secundarii] ad, priores
referri possunt ipsae Lactantii editiones; quas operum
omnium curaverunt viri docti:

Jo. geobgiüs walchids recensuit et criticis commentariis cum
aliorum tum suis illustra vit, addita diatribe de Lactantio
ejusque stilo, Lipsiae, ex officlna Weidmanniana. 1735 in
8°. vol. I.

Christoph, aug. heümannus emendavit et illustravit, adjectis
annotationibus criticis Mich. Thomasii et Christoph. Cellarii,
cum praefatione lectu digna, Gottingae, apud Christ. Henr.
Cunonem 1736, in 8°. vol. I.
Jo. ludolph. bünemann cum notis integris Chr. Cellarii et
selectis aut excerptis Erasmi, Betuleii, Mich. Thomasü,
Isaei Buchneri, Gallaei, Sparkii, Walchii, Heuraanni, Ba-
luzii, Nurrii, N. Heinsii aliorumque ex max. MSS. et Edd.

apparatu recensuit et notis criticis uberrimoque novo indice
latinitatis instruxit, Lipsiae, impensis Sam. Beniam. Wal-
tberi. 1739, in 8». vol. IL
Nicolaus lenglet düpbesnoy ad LXXX et amplius MSS.
codices, editosque XL. collata et emendata atque notis
uberioribus illustrata, cui editione manura primam adhibuit
JOH. BAPTiSTA LE BKüN, Kothomagensis, additis praefatione
in Lactantium, ejus vita, et Synthesi doctrinae Lactantii ex
Servati Gallaei editione; ed. Liitetiae Parisiorum, apud Job.
de Bure, Bibliopolam, ad Kipam Augnstiniensium. 1748,
in 4°. vol. II.

Societas Bipontina ad optimas editiones collata, praemissa no-
titia litteraria de Lactantio, edidit Biponti ex typographia
Societatis. 1786, in 8°. vol. II. (editie accurata.)
O. F. FRiïzscHE ad optimorum librorum fidem emendavit et
cum selecta lectionum varietate edidit in Bibliotheca Patrum
Eccl. latinorum selecta, curante e. g. gebsdokf, in vol. X,
Lips. 1842, apud Tauchnitz Jun.

Hisce omnibus accedunt quaedam opera ejusdem auctoris
singulatim édita haecce :

Liber de Mortilus Persecutorum Lucio Coelio Firmiano La-
ctantio adscriptus, ad Colbertinum Codicem denuo emen-
datus, cum dissertatione de hujus libri auctore et omnibus
illius locis dubiis, difficilibus, obscuris et variis auctoris
opinionibus examinatis, explicatis atque illustratis, auctore
D. NICOLAO LE NOüEKY. Parisüs, apud Joaunem Baptismam
Delespine. 1710, in 8°. vol. I.
I/pitome Institutiomm IHvinamm ex antiquissimo Bibliothecae

Eegiae Taurinensis Codice eruta atque emendata, addita
dissertatione praeliminari, ed. chbistoph. matth. pfaphüs ,
Parisüs, apud Joh. Baptismam Delespine. 1712, in 8®.
vol. I.

Symposium, sive centuin epigrammata tristicha aenigmata; cui
editioni adjecta est dissertatiuncula contra Nic. Nurrium,
librum de Mortibus Persecutorum Lactantio abjudicantem,
itemque symbola critica ad Lactantium, ed. Christ. Aug.
heumannus, Hannoverae, apud Nic. Foersterum, 1722.

Carmen de phoeniee ad Codd. quosdam MSS. antea nondum
collatos veteresque editiones recensuit et cum lectionis va-
rietate edidit adolphüs martini, Phil. Dr. Lunaeburgi,
apud Heroldum et Wahlstabium 1825.

Joh. aug. kbebs, dissertatio de Stilo Lactantii Firmiani, con-
tinens pag. 32. ed. Halae Magdeburgicae 1702, in 4°.

Matth. nic. koetholt, diss. de Cicerone Christiano Lactantio.
Giessae 1711, in 4°.

M, joach. jüst. kau, Diatribe historico-philosophica de Phi-
losophia Lucii Caecilii Lactantii Firmiaui, ed. Jenae 1733,
in 8®.

Fkid. wilhelm, ph. ammon, Dis8. L. Coelii Lactantii Pir-
miani opiniones de Eeligione in Systema redigens , sectio
prima, continens pag. 55; ed. Erlang. 1830, in 8®.

H. j. spijker, Diss. de Pretio Institutionibus Divinis La-
ctantii statuendo, continens pag. 134, ed. Lugduni Bata-
vorum 1826, in 8°. (lectu dignissimum opus.)

Louis haüssknecht, Etudes sur Lactance, Thèse presentee
à la Faculté de Theol. Prot, de Strasbourg, continens pag.
20; ed. Strasbourg 1837, in
Henr. jül. alt, Diss, de Dualismo Lactantiano, continens

pag. 32; ed, Vratislaviae 1839, in 8».
Chk. fred. jacob, Lactance considéré comme Apologiste.

Thèse rlqq., continens pag. 30; ed. Strasbourg 1848, in 8°-
Jacob henry brocke mountain, B. D. — A Summary of the

Writings of Lactantius. London 1839.
Th. pressel, in Herzog\'s Eeal-Encyclopaedie fiir Protestan-
tische Theologie und Kirche, vol, 8; ed, Stuttgart und Ham-
burg 1857.

Dr. overlach, die Theologie des Lactantius, in programmate
Gymnasii Fredericiani ; ed. Schwerin 1858, apud Dr. F. W.
Baerensprung.

Nathaniel lardner. On the Credibility of the Gospel His-
tory, vol. II, pag. 257 , Chapt. LXV. Londini 1815, in 4».
Du pin. Nouvelle Bibliothèque des Auteurs ecclesiastiques.

ed. Parisiis 1690 , 8 vol. in 4».
Tiilemont (lenain de) , Mémoires pour servir à l\'histoire
ecclesiast. des 6 premiers siècles. Brüx. 1706—19, 8 vol.
in 4quot;.

1) Exstat quoque Anthologia, Lactantii Pirmiani elegantissimas senten-
tias, easque tara pietate quam doctrina illustres complectens, per tho-
mim beconum, ed. Lugduni 1538, in 8quot;.

Gul. Cave, in Historia litt, scriptorum eccl., (etiam in Ker-
kelijke oudheden) ed. Ultrajecti 1698.
Flügge, Geschichte der Theol. Wissenschaften, vol. I. Halae
1796.

I. ed. Norimburgae 1834.
J. a. doknek, Entwicklungsgeschichte der Lehre von der Per-
son Christi, vol. I, pag. 777. ed. IL vol. Berolini 1851,
apud Gustav Schlawitz.
J. che. r. BäHK, die ehristlich-röm. Theologie.
Beügnot, Histoire de la destruction du paganisme en occident,

vol. I, pag, 121.
hoeïer, Nouvelle biographie générale. Tom XXVIII, pag, 611.

Quibus autem potius quam vobis, praeoeptores de me tan-
topere meriti! huncce lîhellum tanquam graii animi testimo-
nium dicarem f Tibi, imprimis, Vir nobilissime j de kock,
puerilium annorum meorum dux! cui studiorum eorum-
que theologicorum amorem debeo, graiias quam maximcis
hac occasione palam ago pro tua cura et caritate erga
me. Nomen tuum ad memoriam revocare sane mihi
semper suave erit et nunquam emolumentum obliviscar,
quod tua egregia institutione atque admonitionibus ac-
quisivi. Utinam Deus. 0. M. tibi laborem, mihi ac tot
aliis impensum, in gaudium tuum discipulorumque sa-
lutem haud uno nomine remuneret. — Eandem qui-
dem ob caussam vobis, viri clarissinii, heyns, dale et

childe, mei in Athenaeo Austro-Africano Praeceptores!
hasce studiorum meorum primitias off erre, graium mihi
munus eamp;t Anni per quos utilissima vestra instiiutione,
tam privata quam publica, fruitus sum, semper mihi
perjucundae recordationi erunt. Vobis quidem deheo quod
idoneus factus sim ad studia haud sine fructu persequenda
in terra peregrina. Grates dignas vohis per solvere dif-
ficile est discipulo meritorum vestrorum haud immemori.
Pergatis, quaesol vestram experientiam, vestram sapien-
tiam, vestramque benevolentiam in me conferre. Vobis,
0. M. diu conservet corporis animique vires, atque
omnes vestros conatus in ecclesiae ac disciplinarum commo-
dum nec non ad juventutis utilitatem coelestibus muneribus
Coronet, ex intimo corde precor.

Neque aliter vestra erga me mérita praedicare suadet
cor meum, viri clarissimi, BOUMAN, VINKE et TEE, HAAR,
Theologiae in ültrajectina Academia Professores! Vobis
omnino juxta Deum ea omnia debeo, quae mihi pote-
statem dederunt publice, ad summos in Theologia capes-
sendos honores, laboris huic disciplinae dediti fructum
nunc exhibere. Nunquam me poenitehit illa studia mea,
patria relicta, in Nederlandia, vobis ducibus, prosecu-
tum esse. Utinam discipulus possem fieri talium praece-
ptorum aliquantum non indignus.

Imprimis ie singulatim compellare mihi liceat, Cla-
fissime VINKE, Promotor aestumatissime! Animi pergrati

testificationem tibi ojfero pro tua erga me beiiignitate,
quâ Promotoris partes in te suscipere non recusasti. Tui
memoria pro tot signis humaniiatis, quam non modo ego
sed etiam alii discipuli tui sernper experti sumus, mihi dum
vitam traho, dulcissima erit. Tuae adventanti senectuti
tuus Deus, Pater in Christo, auxilio benignus adsit, et
diu te servet iri hujus Musarum sedis ornamentum, in ec-
clesiae salutem et in juventutis utilitatem quam maximam.
Nec non tibi, clarissime \'BOVTAA\'fi, professoris m^meribus
jam defuncte, det Deus 0. M. senectutis coronam cum
laetitia in Christo Domino tuo, ita ut diu quiete dulci
multis frugifera fruaris. Maneas Academiae decus ac
diu multumque memoria tui, alterius Ciceronis Christiani,
vivat! — Quae beneficiorum memoris cordis vota eadem
ratione tibi, clarissime tee haar/ non exprimere non
possum pro tua institutione et pro tua erga me huma-
nitate. Tibi aeque Pater Coelestis vitam in hujus Aca-
demiae emolumentum augeat, ac qualem jam poëtae lau-
ream gestas, ialem disciplina Theologica tibi haud mino-
rem gloriam praebeat. — Tuum quoque nomen clarissime
doedes! hie memorare liceat. Quamquarn tua institutione
academica frui mihi non contigit, tametsi tuam benevo-
lentiam sane expertus sum. Det tibi Pater in Christo
etiam nunc muUum in honorem Filii perficere atque di-
sciplinae Theologicae esse fulcimentum et Stella fulgens.

etiam gratias agere velim, Famltatis LitteTariae Professo-
res! quorum paud (eheu! muUi) jam suprema secuii
sunt, pro vestra utilissima institutione, qua frui mihi
contigit. Ducibus vohis caeterisque coüegis omnibus, vi-
vat, crescat, ßoreat, sole Justitiae eam illustrante, alma
mea Mater, Academia Ultrajectina!

Neque hac oceasione silentio praeterire possum nom,ina
illmtria virorum clarissimorum ROTHE, HUNDBSHAGEN
et BäHR, auctoris „der christlich-Römischen Theologiequot;
in Academia Heidelbergensi professorum. Dum aniea
atque etiam paucis abhinc diebus, valetudinis caussa in
ea pulcherrime sita urbe cunctabar, mihi contigit egregiis
duorum priorurn lectionibus interesse, atque alterius
frui auxilio in fontibus ex Germania mihi comparandis.
Hisce benignitatis testimoniis gratum me publice profi-
teor. — Haud minora certe vobis debeo, viri doctissimi
V. D. HAM, BARGER et KEMINK! pro summa erga me
caritate, vobis duobus prioribus speciatim pro institu-
tione, qua frui quod mihi contigit valde gaudeo; viro
alteri pro singulari benevolentia qua domum suam mihi,
hujus Academiae civi eique peregrino, humanissime ape-
ruisti.

Denique me ad vos converto, amici dilectissimi! qui-
buscum intimam familiaritatem habebam amicitiaeque
vincuiis adhuc conjunctus sum. Vobis omnibus, ami-
cissimi conjunctissimi I gratias ago pro vestra benigni-

täte; quod bonum, felix faustumque sit ex intimis me-
dullis vobis exopto. Amiciiiae vinculum, in aurea vitae
Academicae aetate contextum, mdla vel locomm vel tem-
poris distantia unquam rumpat. Valete vos omnes ! Amid
memores maneatis!

Qui saeculo tertio ad finem vergente et ineun-
te quarto, stellae fulgentis instar, in orbe lit-
terario apparuit; qui non modo sermonis ele-
gantia orationisque flumine, sed rerum etiam co-
pia et varietate reliquis Ecclesiae Christianae scri-
ptoribus magnopere excelluit, is erat lactantius\').
Quam ob caussam Hieronymus de eo locutus est

\') „Lactantius inter Christianae veritatis assertores eloquentia
maxime illustrisquot;. Coel,ius rhodiginus : Antiq. Lect. lib. X.
cap. XVIII. — „Christianorum omnium facundissimus est Lactan-
tius; sonum habet plane Ciceronianumquot;. Ludovicus vives, sub
fin. lib. in. detradend. discipl. —„Lactantius Ciceronis stylum ef-
figiavit, aut, ut quibusdam placet, supergressus est. Mihi vide-
tur rebus et sententiis crebrior, nee minus jucundior, nec fili aequa-
bilitate et candore posterior. Has quippe virtutes maximis viribus
et aemulatiis et adsecutus estquot;. Jqh. franc, pious mibandolus :
de Stud. div. et hum. philosoph. cap. 7.

acsi de qiiodam fluvio eloqueiitiae Tullianae
Eandem quidem ob caussam eo honore affectus fuit,
ut a posteris cognominatus sit „Cicero Cliristia-
nusEn quoque caussam, cur ejus opera,
tempore litterarum reviviscentium tam frequenter
lectae multaeque eorum editiones se invicem inse-
cutae sint

Quae nomina lactantio proprie fuerint, aegre
dixeris. Lis sub judice est tam de numero quam
de significatione horum nominum. Nonnulli, prae-
sertim scripfcores antiqui, eum modo Lactantium
seu Firmianum appellare solebant; sie exempli
gratia, Eusebius, sic Hieronymus, aliique\')- quot;^e-
rum multi codices mamiscripti addunt praeno-

Vide du pin: Nouvelle Bibliothèque des Auteurs Eccle-
siastiques, pag. 208, ed. MDCLXXXX. — Tbithemius de Scr. Ec.
cap. 56.

Vide du fbbsnoy : ed. Lact. op. airno 1748, pag. X. § XVIL
in Praefatione. Idera inde ab anno 1461-1739, non minus quam
octoginta sex editiones omnium ejus operum enumerat.

■•) Sic eusebius cabsakiensis in Chronico, IVsaeculo. — Hie-
ronymus : de scriptoribus ecciesiasticis, V saeculo ; idem in Com-
mentar. in Eccles. cap. 10; in Capite 4, Epistolae Pauli ad
Ephesios; in Epist. 13 ad Paulinum. — Augustinus: de civitate
Dei 1. XVIII, c. 13; — euchehius episcopus V saeculo in Epist.
ad Valerianucn; — apoli.inakis sidonius etc.

mina Lwcilium Cecilium vel Coelimn Accedit
quod pleraque scripta a recentioribus librariis ei
assignats prae se ferant nomina Lucium Cecilium
vel Coelinm Lactantium Firmianum. Cognomen
autem Firmiani acceperit, ut tradit Vellejus, a
Firmo, agri Piceni oppido et antiqua colonia ab
Augusto Caesar e renovata Lactantii nomen non-
nulli putant a lactea et suavi dicendi facultate
ei additum fuisse. Sed nil certi bac de re histo-
riae monumenta aere perennia nobis tradunt; con-
jecturâ igitur derivatio horum nominiim nititur
De ejus vita perpauca nobis certissima innotue-
runt. Nempe neque ipse Lactantius nec scripto-
res ejus aetatis multa ad banc rem spectantia
reliquerunt. Quae inopia jam patet ex eo quod
difficile sit pro certo efficere ubi natus fuerit;
nec enim extra controversiam locus est. Nonnulli
statuunt eum in vitam introiisse Firmi in Italia;

De hoc nomine videatur: Algemeine Encyclopedie der Wiss.
und Kunst von ersch und gbubbr. I. Section XLIII et XLIV.

quot;) Ita du pin: „on croit qu\'il a esté surnommé Firmîen, en
nom de sa pati-ie, et Lactance à cause de la douceur de son
discours, cela n\'est pas certain,quot; pag, 209 n. a. Nouvelle Bibl.
des Auteurs Eccl. 1690 ed.

quod tarnen est nil nisi mera conjectura. Potius
vero ex Africa creditur oriundus \'), quia ibi ado-
lescentulum eum invenimus, praeceptore usum Ar-
nobio , Siccae rhetoricam docente \'). Cui rei item
favere videtur ejus bSoiTropi-KO)/ sive itinerarium
ex Africa usque ad Nicomediam, ut Hieronymus
testatur in catalogo scriptorum ecclesiasticorum.
Praeterea, quod hanc opinionem valde commen-
dat. nunquam fere Romanorum erat mos Afri-
cam petere, ubi artes nobiliores edocerenturj
contra vero Africani adolescentuli Italiam pe-
tere saepissime solebant, sedem disciplinarum et
artium.

Lactantium e parentibus ethnicis magis quam
Ciiristianis originem duxisse®), apparet, primum
ex tota ejus educatione; nam sine dubio doctrina

\') VideBALUz. annot. ad Lact. deM. P.; tillemont: Memoirs
Eccl. Lact. T. 6. P. c. p. 340 et not. 1; heumann Praef. ad
Symposium sect. 18,19, pag. XXIX-XXXI. — Lucilius Coec. Firm.
Lactantius war vielleicht in Africa geboren, wo er sich auch zu
Sicca des Unterrichts des Arnobius in der Beredtsamlieit bediente.
flügge: Geschichte der Theol. Wissenschaften, pag. 233. T. 1.

„Id a vero non abhorret, eum natum esse de parentibus pa-
ganis et a christianis rebus plane alienisquot;. j. g. walchiüs, in
Diatribe de Lact. etc. pag. 15,

philosophiaque Bthnicorum imbutus fuit. Cui sen-
tentiae liaud parum firmitatis additur ex eo
quod ipse profanae arti oratoriae se addictum sit
professus, quippe qui fateatur se ad argutam mali-
tiam juver es erudivisse Adde, quod sese inter
eos enumerare soleat, qui, abjectis erroribus, ve-
ram religionem susceperant. Quod facit Div. Inst.
lib. 7. capite ultimo, dicens inter alia: ,,super-
est, ut exhortemur omnes ad suscipiendam cum
vera religione sapientiam, cujus vis et officium
in eo vertitur, ut contemptis terrestribus, et ab-
jectis erroribus, quibus antea tenebamur, fragili-
bus servientes, ad aeterna coelestis thesauri prae-
via dirigamurr Cui sententia re vera baud secus
favere videtur quod sub Diocletiano Mcome-
diam accitus est, ubi artem oratoriam doceret.
Quam opinion em Gallaeus in ejus vita Lactantii
confirmât, nec multo aliter judicarunt Tille-
ßiont et Dupin quot;). Quo autem tempore ad religiö-
sem Christianam sit conversus, non constat. Quod
autem verosimiliter eo tempore fuit, quo Nicomediae
erat litterarum oratoriarumLatinarum professor anno

) Div. Inst. 1.1, cap. l,pag. 5. Bünemanni Ed. Lipsiae 1739.
\') Du pin: Nouvelle Bibl. des Aut. Eccl. pag. 209, n. b,

circiter 290\')- Mox enim penuria discipulorum,
Graece videlicet magis quam latine loquentium, ad
scribendum eum compellat Tunc baud dubie oc-
casionem habebat se penitus conferendi ad studia
graviora. Titulus pliilosophi aditum ei praebuit ad
principes aulicos, inter quos multi christiani homi-
nes erant. Diocletianus nempe, ineunte imperio, miti
erat animo erga Christi asseclas, quare iis libertatem
dederat, Nicomediae exstruendi aedem aspectu pul-
cherrimam. Ratione ergo habita harum rerum du
Fresnoy in Lactantii vita putat, Lactantii conver-
sionem ad religionem christianam statuendam esse
circa annum 295. Quidquid hujus sit rei, sat nobis
constat, ilium jam ante inceptam sub Diocletiano
persecutionem, anno scilicet 303, coeleste lumen
attigisse Nam illo potissimum tempore conscri-
bere coepisse videtur Divin. Instt. libros 7, ad

\') „Nicomediae vero demutn tinctum sacris verae religionis,
quam devotus Christo posthac fortiter defendit; nec dubitamus
eam quoque coluisse sincerequot;, j. g. walchius, in Diatribe de
Lact. vit. pag. 15, in fine.

It must certainly have taken place sometime previous to
A. D. 303, for he vi^as undoubtedly a confirmed Christian at
the period of the Diocletian persecution : mountain\'s Summary of
the Writings of Lactantius, pag. XIII in fine, ed. 1839. London.

defendendum veram religionem refutandosque hujus
accusatores importunos Horum nunc accusato-
ïquot;um praecipue duo sacrilega opera sua publici
juris fecerant, ineunte odiosa crudelitate Diocle-
tianea, distincte testante auctor e, dicente : „Ego
cum in Bithynia oratorias litteras accitus docerem,
contigissetque, ut eodem tempore Dei templum
everteretur, duo exstiterunt ibidem, qui jacenti
atque abjectae veritati, nescio utrum superbius
an importunius, insultarentquot; Et fere statim paulo
post haec verba sequuntur : „Ti ergo, de quibus
dixi, cum praesente me ac dolente, sacrilegas
suas explicassent ; et illorum superba impietate
stimulatus, et veritatis ipsius conscientia, et (ut
6go arbitror) Deo; snscepi hoe munus\').quot; Ac
Cluis nescit unum eorum fuisse Hieroclem, Bithy-
^iae praesidem, qui et auctor imprimis et consi-
liator excitandae persecutionis fuit ? Nonne duos

It is clear, however, that he points at Hierocles, who ex-
tolled the juggling tricks of Apollonius of Tyanus above the mi-
racles of the Gospel etc. Vide mountain\'s Summary of the Writings
of Lact. pag. 63 in medio.

sane libellos, quos Xoyoùç (piXak-^ÔsTç rpoç roùç
Xpto-Tiavoùç inscripsit, composuerat? Quorum
praesertim mentionem fecit auctor cap. 3, lib. V
Institutionum Div., quorumque contra scriptorem
haud paucis verbis Cbristianae religionis caussam
vindicare studuit Quibus omnibus rebus nobis
constat, Lactantium sine dubio jam ante annum
303 Christianum fuisse.

Quisnam praeclari hujus viri pater materve
fuerit, vel quos propinqua cognatione attigerit,
non elucet ex historia, hancce rem silentio prae-
tereunte. In Epitome quidem mentionem facit Pen-
tadii fratris, sed quo sensu hoc intelligendum sit,
utrum ei frater sanguine fuerit, an solum amore
christiano, plane ignotum est. Eum autem a prima
aetate litteris humanioribus imbutum fuisse non
dubitari potest. Hujus rei enim testimonium adest,
primum scilicet ingenii monumentum : Symposium,
quod, referente Hieronymo, adolescentulus scri-
psit. In quibus studiis Arnobio praeceptore ,
viro eruditissimo, usus est, quem tanta indu-

\') Videatur flügge : Geschichte der Theol. Wiss. vol. I. pag. 66.
Halle 1/96 ed. — g. cave : Script. Eccl. Historia litteraria, pag. 161.
Inst. Div. lib. 5 , pag. 588, ed. bünemanni.
Hieronymus, de vir. ill. e. 80, videatur.

stria aemulatus est, ut magistrum non solum ae-
quaverit, sed superaverit quoque dicendi suavitate.
Ac quamquam eloquentiae operam dédit rheto-
ricamque posthac docuit, forum nunquam atti-
git \'). Sed, primum, ipso fatente, juvenes erudie-
bat ; deinde propter penuriam discipulorum ad
scribendum se contulerat , susceptaque vera reli-
gione, manum imposuit iis insignibus monumen-
tis, quorum pleraque adhuc habemus et quae
révéra ornamenta sunt in templis litterarum.

Nicomediae rhetoricam docuit , quo imperante
Diocletiano, qui hancce urbem Romae aequipollen-
tem reddere voluit, cum Flavio Grammatico adve-
nerat. Sic enim Hieronymus nobis narrat. Hac in
urbe versabatur per totum decennium, quo saeviit
crudelis persecutio in Christi asseclas Quid,

Div. Inst. I. 3, cap. 13, sect. 12, ed. bünemanni, ubi
auctor dicit: „tarnen eloquens nunquam fui, quippe qui forum ne
attigerim quidem.quot;

Vide Lactantii Vitam, ed. du Fresnoy, pag. XXI. — „Während
der Verfolgung scheint er in Nicomedien gelebt, und bis zum
Jahre 313 daselbst geblieben zu seyn.quot; Flügge: Gesch. der Theol.
Wiss. pag. 235, vol. 1.

hac furente, fecerit, vel quomodo ipse christianus
vincula mortemve effugerit, non certo constat.
Fortasse a principibus ille philosophus habitus est
magis quam christianus. Ita enim ipse de chri-
stianis loquitur, asserens: „quo pliilosophi nostrae
sectae, quam tuemur instructiores doctioresque
in posterum fient\'quot;). Postea, Nicomedia relicta,
in Galliam Lactantius profectus est, ut Crispum,
Constantini filium natu majorem, litteris latinis
erudiret\'). Ab eo inde tempore historici, qui
aut ipsius Lactantii aut sequentium saeculorum
memoriae mandarunt historiam, auctorem nostrum
silentio praetermittunt et vitam ejus oblivioni tra-
dunt. Illustris viri tarnen rebus gestis addit Euse-
bius: adeo pauperem Lactantium fuisse, ut vel
necessariis plerumque indigeret \'). Quod ipse re-
ferre videtur, dicendo: „quam minime sim quie-
tus, etiam in summis necessitatibus, ex hoe libello

The care of his education, or at least of his studies, was in-
trusted to Lactantius, the most eloquent of the christians; a
praeceptor admirably qualified to form the taste and to excite the
virtues of his illustrious disciple. Gibbon : Decline and Fall etc.
pag. 250 in medio.

poteris existimarequot; Sed non immerito quaeritur
quomodo haec egestas intelligenda sit®). Quomodo
Constantinus, princeps liberalis, pati potuerit filii
praeceptorem tanta in egestate vitam degere ? Alii
igitur putant eum caruisse rebus familiaribus ; alii
vero eum Mcomediae, tempore crudelis persecutio-
nis ad paupertatem redactum fuisse. Sed talis La-
ctantii egestas, si unquam eo plane sensu eum pres-
serit, gravissime certe ursit, antequam Crispi juve-
nilem aetatem artibus nobilioribus informaverat.
Postea vero, dubito an alio sensu intelligenda
sit, quam de ejus voluntario liumiliter vivendi
modo ; quam opinionem etiam du Pin et Tillemont
amplexi sunt Nam discipulus Demetrianus sa-
tis dives erat ut magistrum, quocum intima

The poverty of Lactantius may be applied either to the praise
of the disinterested philosopher, or to the shame of the unfeeling
patron. Gibbon: Decline and Fall etc. pag. 250. Vol. II. in
nota. (Bohn\'s British Classics).

Mais cette seule circonstance rapportée dans la chronique
d\'Eusèbe est un grand et magnifique éloge, et nous doit donner
une haute idée de sa piété. Car il faut être bien vertueux, pour
\'*\'ivre pauvrement à la cour, pour se passer des choses nécessaires
au milieu d\'abondance, et pour ne point goûter les plaisirs, quand
on est parmi ceux, qui y sont plongez. Du pin : Nouvelle Bibl.
pag. 205, ed. 1690.

necessitudine junctus fuisse videtur, de vita talis
miseriae detinere eique succurrere potuisset?
Ubinam erat Constantinus Magnus in omnes bene-
ficus ? ubi discipulus optimus Deoque earns?
Igitur mihi videtur hoe sane spectare ad vitam
humilem modestamque secundum Euangelii prae-
cepta; quod ut scriptor quidam dicit „ integritatis
et innocentiae argumentum est.quot; Religionem,
quam defendit, sincere quin coluerit neque ego
dubito. Accedit quod semper laudes efFundere
in paupertatem Evangelicam solebat. Quare disci-
pulum continue monebat, ne oblectamenta ter-
restria pro magnis et veris bonis haberet, quae non
tantum fallacia erant, verum etiam invidiosa, se-
cundum magistri saltem effata. Imo, ecce caussam,
cur dignitates, cur honores, cur mortalia alia
bona contempserit.

Quo denique anno vel qua in urbe diem supre-
mum obierit Lactantius, incertum omnino est.
Nonnulli tradunt eum Treviris non modo extre-
mam degisse senectutem, verum etiam morti suc-

\') Videtur nempe Demetriauus in republicanbsp;rauneri alieui pu-
blico praefuisse. Conf. Opif. Dei. pag. 1116.nbsp;Bünemanni, ed.
Lact, operum omnium.
Testante Eusebio.

cubuisse, circa annum 330Hac in urbe nempe
Crispus, ad quern ex Asia in Galliam praeceptor
öiissus fuerat, diu morabatur. Igitur monumen-
tis historicis nobis deficientibus, vitae describen-
dae finem faciamus viri, omnium suo tempore
sane eruditissimi, attamen tantae modestiae, ut
öusquam in suis scriptis nobilissimi muneris,
Crispi, Constantini magni filii, erudiendi memi-
nerit.

\') Vide Lactantii vitam a th. prbssel, in Herzog\'s Real-Ency-
clopedie für Protestantische Theologie und Kirche, pag. 158,
Band. Stuttgart und Hamburg, ed. 1857.

Nunc nobis propositum est agere de Lactantii
scriptis. Nec pauca sane litteris mandavit auctor
noster, quae injuria temporum interierunt; nonnulla
vero etiam nunc exstant quasi monumenta aere pe-
rennia, quae neque annorum series neque fuga tem-
porum diripere potuerunt. Eorum omnium catalo-
gum, qui magni est momenti ad authentiam operum
Lactantio tribuendorum efficiendam, Hieronymus
nobis servavit. Dicit scilicet: „ Habemus ejus ßym-
posium, quod adolescens scripsit Africae, et b^oi-
TOpiKÓv de Africa usque Nicomediam, hexametris
scriptum versibus; et alium librum, qui inscribitur
Grammaticus; et pulclierrimum de Ira Bei; et
Institufionum Bivimrum adversus gentes Ubros

Septem; et èTrirofiHjv ejusdem operis in libro uno
acephalo; et amp;A Jsclepiadem libros duos; de Ferse-
outtone lihrimi unum; ad Probum Upistolarum libros
quatuor, ad Severum Upistolarum libros duos; ad
T^emetrianum, auditorem suum, Epistolarnm libros
duos; ad eundem de Opificio Lei, vel formatione
hominis, librum unumquot;

Idem Honorius facit, saeculo XII, paucis tamen
verbis discrepans ab antecedentibusPraetermittit
enim Symposium atque Upitomen, ac loco duorum
ad Demetrianum septem librorum, mentionem facit,
quod nihilominus haud multum facit ad rem gra-
vissimam solvendam, quoniam negligenter tran-
scripsisse haec opuscula videtur.

In ea, quae jam exstant, quorumque au-
thentia ab omnibus agnoscitur;
in ea, quae spuria habentur;
in ea, quae non exstant.

Vide Hieronymi Catalogura Script. Eccl.
\') Idem TRiTHBMiu.s saeculo XV, addens: alia insuper non

scriptis, quae jam exstant, authenticaque habentur.
Quae eo dare ordine coiiabimur, quo conscripta
sunt.

a. Liber de opificio Dei, seu de formatione ho-
minis. Huncce eximium libellum auctor dedica-
verit Demetriano, quem artem docuerat rhetoricam.
Eum circa annum 310 scripsisse videtur tristibus
temporibus, quum Diocletianus princeps Romanus
erga Fideles saeviret. Quem librum, ni fallor,
composuit, priusquam Inst. Divinas edidit; quia
in hoc scribendo meditabatur quoddam volumen
contra philosophes et de iis, quae ad vitam bea-
tam spectent. Quibus omnibus haud dubie indicare
voluit suas Institut, libros Septem; libri enim priores
contra philosophes rem agunt, ultimus autem
scriptus est de vita beata, atque Apologia est
Providentiae, quam ex miranda hominis structura
comprobare studuit contra doctrinam philosopho-
rum Epicureorum. Quo in libro primo loco ré-
futât argumenta, quae Epicuri sectatores contra
Providentiam Divinam afferre solebant; deinde, ex
corporis humani anatome Dei sapientiam potesta-

temque, quanta fuerit ostendit; et ad metam la-
boris provectus, disputationem de anima addit.
Quae omnia ingeniöse egit, etiamsi, ipso faten-
te , obscurius locutus est, quam decuit. Magis
videlicet philosopliice rem tractavit; quod tamen
Christianum non impedit, quominus praecepta coe-
lestia ex hoc libello haurire possit.

b. Imtitutionum Divinarum libri VII, quibus
Lactantii fama maximam partem fundata est. Tem-
pus autem quo haec lucubratio elaborata atque
in lucem missa fuerit, saepius in disceptationem
vocatum est. Mihi tamen certo certius videtur aucto-
rem huic operi manum imposuisse temporibus sane
tristibus, quo christiani homines a Diocletiano
vexabantur; idque edidisse circa annum 320 \').

Quod etiam voluit st. baluzius innotisad librum de Mort.
Pers. in secunda Editione. Videatur du fresnoy , ed. Lact. oper.
vol. II, pag. 278. „Sane, inquit, Lactantius Libros Div. Inst.
scripsit furente persecutione, in ipso ejus initio, ut ex capite se-
cundo et quarto 1. 5 colligitur; sed non emisit, impeditus vide-
licet rei et temporis necessitate, ut ipse loquitur in principio libri
de opif. Dei.quot; — Nec aliter lakdnbr in ejus Vol. II of the Credi-
bility of the Gospel-history, pag. 263 sensit, dicendo ^ „And when
I read the Institutions, I am disposed to consider them, as a
Work composed, for the most part at least, under the persecution
of Diocletian; though perhaps they were not published till after
it was over. It is likely, that others in reading this work, ex-

Quod ipse indicare vult auctor, statuendo, se
hoc opus incepisse, quura duo adversarii christia-
norum exstitissent, suasque litteras sacrilegas ex-
plicassent. Quod, testibus historia ecclesiastica
ipsoque Lactantio, factum est tempore, quo odiosa
crudelitas sub Diocletiano imperatore initium ce-
perat. Etiam nonnullis in partibus Div. Inst,
auctor mentionem facit persecutionis, cui fideles
obnoxii erant. Verum, ut opinor, publici juris
hos libros tum demum fecit, postquam Bithyniam
reliquerat, quod patet ex eo quod dicit lib. 5.
c. II: ,,Ego cum in Bithyniam oratorias literas
accitus docerem tequot;; nec minus ex sequentibus :
„Vidi ego in Bithynia Praesidemquot;. Quae omnia
omnino indicant eum fuisse alio loco, quam ubi sese

perience the like sentiments. For some have supposed, that
there were two editions of this work; that is, one before that
which we now have, with the inscriptions to Constantine; and
others, supported by the authority of a good number of manuscript
copies, think those inscriptions not genuine. — Idera mountain
sensit in ejus Summary of the Writings of Lact. pag. 73 in fine.
It is, inquit, to be remarked, that Lactantius, throughout speaks
of persecution in the present tense, as still going on ; from
which we may probably infer the correctness of the opinion
before noticed, that the work was principally composed some
time previous to its publication and dedication to the Emperor
Constantine.

scribendo dicaverat. Quam ob rem, ut mihi sane
videtur, Lactantius hocce monumentum divulgare
non potuit anno 306, quod alii putant. Quare du
Fresnoy putet eum hoc edidisse forsan anno 320
aut 321, quam sententiam multi quoque alii am-
plexi sunt.

Hoc revera eximium opus scriptor composuit
non modo contra duos Christianae religionis ad-
versarios acerrimos, ad quos lib. 5 alludit, sed
in gen ere etiam contra eos omnes, qui doctrinae
Jesu Christi jam ante eum repugnaverant vel
sua aetate repugnabant. Imo fidelibus succurrere
vult, ita ut iis argumenta praesto essent, quibus
Ethnicorum errores refeilere possint religionisque
Christianae veritatem asserere\'). Quae lucubratio,
constans libris VII, in du as praecipue partes di-
vidi potest. Prior continetur libris I—III, quibus
refutatio datur polytheismi et philosophiae; poste-
rior, complectens libros IV—VH, nobis sub oculos

„Sicut prudentes et arbitri aequitatis institutiones juris civilis
composifcas vulgarunt; quibus dissidentium lites contentionesque
sopirent; sie Div. Inst, eo potissimum publici juris fecit La-
ctantius, ut fidelibus uno quasi intuitu cuncta praesto essent ar-
gumenta, quibus gentilium errores revincerent et assererent in-
fractam rel. Christ, veritatemquot;. Vide du fresnoy. Praef. in Lact,
pag. IV. vol. I. ed. 1748.

Liber I de Faha Fleligione tractat. In hoe
aeque ac in sequenti libro scribendo Lactantii con-
silium erat exponere falsitatem Religionum Ethni-
corum. Quoniam certum est divinam esse Providen-
tiam, ab omnibus fere, praeter scholae Epicureae
asseclas, philosophis unanime concessam, incipit
auctor a quaestione : Utrum Deus unus sit an
plures ? Deum unum esse primo loco comprobare
studet e Divini Numinis perfectione \') ; quod idem
cum ex Veteris Eoederis prophetis, tum ex dictis
Poëtarum, Philosophorum et Sibyllarum compro-
bat. Tandem, asserta Dei unitate, mythologiam
Ethnicorum, sibi parum constantem, explicat, sta-
tuendo, eos, qui Deorum quidem gavisi sint ho-
nore , nihilominus mortales fuisse ac plerumque
homines sceleratos, quorum memoria post obitum
consecrata esset.

\' ) „üeus, qui est aeterna mens, ex omni utique parte perfectae
consummataeque virtutis est. Quod si verum sit, unus sit, ne-
cesse est. Potestas enim vel virtus absoluta, retinet suam pro-
priam firmitatem. Id autem solidum existimandum est, cui nihil
decedere; id perfectum cui nihil possit accederequot;. Div. Inst. 1. 1.
c. 3. „Nam si Deus est summae potestatis, incorruptibilis esse
debet perfectus, impassibilis, nulli rei subjectusquot;. Ibid.

Liber II, de origine erroris, scilicet humani
de rebus divinis, investigat caussas hominis la-
psus in idolatriam. Quod facit ostendens vanas
esse religiones Deorum; quia contra conscientiam
est multos Deos agnoscere; quia pugnat cum ra-
tione humana ; et nil amplius quam simulacra
de terra ficta sunt Numina Etbnicorum, quae
signa sunt deorum mortuorum aut absentium aut
praesentium. Post haec de origine errorum hu-
manorum rebus in divinis disserit. Primo in
specie errorum in religione Romanorum, deinde
in genere omnium errorum originem explicat.
Quorum praecipue ultimorum caussas esse statuit
et Chami et posteritatis Noae fidelis a Deo defe-
ctionem et-Diaboli insidias.

Liber III, de falsa Sapientia. Prioribus libris
refutandae falsae religioni Ethnicorum addictis,
Lactantius in hoc procedit impugnatum eorum phi-
losophiam, veritate haud minus carentern. Prima
in parte libri de Philosophia disserit, quae, inquit,
quia studium sapientiae est, ergo non ipsa est sa-
pientia; sapientia enim res est ipsa, quae quaeritur;
studium vero quod quaerit; quo studio ad coele-
stem sapientiam non pervenitur. Neque hoe mirum
est, quoniam de rebus intelligibilibus philosophi ni-

hil scire potuerunt, nisi quod divina patefactione cum
hominibus communicatum sit. Deinde probare stu-
det quibus quantisque in vanitatibus viri illi versati
sint; exempli causa, e placitis Epicuri, Stoicorum,
Pythagorae aliorumque. Tertia in parte rursum ar-
guit philosophiam non esse sapientiam, quia a non-
nullis tantum ad philosophos restringitur, neque
potest efficere, quod vera religio sane efficit,
ita ut ex iracundo placidum faciat atque ex
aliis alios. Imo, philosophi ipsi professi sunt
se insipientes esse. Quibus omnibus comprobatis
concludit auctor, statuens : ,,omnis sapientia
hominis in hoc uno est, ut Deum cognoscat et
colat; in qua doctrina una quidem spes homini,
una salus est.quot;

Liber IV, de vera Sapientia. Hoc in libro
auctor expositionem doctrinae Christianae, quam
auctoritatis rationisque argumentis comprobare stu-
det, nobis sub oculos ponit. In exordio eloquenti
demonstrat philosophos divina providentia dereli-
ctos veritatem scire non potuisse, quam extra
fines quaesiverint, neque ab Judaeis acceperint.
Quod non mirandum est, siqnidem apud Christia-
nos solos, a quibus unus verusque Deus O. M.
colitur, sapientiae cum religion^ vinculum inve-

niri potest. Quo facto, prosequitur institutiouem
de Christo, hominis Servatore, complectentem do-
ctrinam de ejus cognitione, persona et nativitate.
Porro de ejus naturis duabus, de ejus rebus gestis
hac in terra, passione et crudeli crucis morte.
Deinde respondere conatur ad quaestionem: quo-
modo, quum Deum unum nos colere fatemur, duas
tamen statuimus esse personas, Deum nempe Pa-
trem et Deum filium. Quae omnia concludit dis-
serendo de haeresium caussis, quas variis rationi-
bus hominis corruptorum et pravorum morum
attribuit.

Liber V, deJustitia. Auctor sibi proponit hoc
in libello ostendere Ethnicos minime veram justi-
tiam possidere, eamque solam apud Christi secta-
tores inveniri posse. Quod ut faciat, primum,
caussas hujus susceptae lucubrationis reddit, quae
eo redeunt ut errantes a via mala revocari pos-
sint, titubantes in fide confirmari. Idque eo
magis necessarium erat, quo minus hactenus ele-
ganter ac secundum temporis rationes de religione
Christiana scriptum esset, doctorumque egestas
quosdam provocasset ad scribendum contra hancce
eximiam religion em. Liter quos praesertim is
erat, qui duos istos libros composuerat, quibus

Sacromm Scriptorum falsitatem arguere studuit.
Post liaec doctrinam de justitia vera scriptor ex-
ponit, quam aureo statuit saeculo fuisse, quo
unum Deum homines colebant; sub Jove autem
id mutatum esse atque omnes a vera religione
descivisse. Per Christum tantum Justitia, i. e. Dei
Unici religiosus piusque cultus hacin terra rediit.
Quare magnus error est persecutione afficere eos,
qui huncce cultum profitentur. Quum enim er-
roribus obnoxii essent, magis oportet ratione et
hortamentis, quam vi et tormentis eos de malo revo-
care. Imo, ethnici adversus christianos insaniunt,
quoniam Veritas penes hos est, quam crudelitatem
Deus omnino permittit ut eorum fidem probet,
sed nunquam ut persecutores impune effugiant.

Liber VI, de Vero Cultu. Nunc orationem La-
ctantius persequitur docendo, quo modo numen
divinum rite colendum sit; idque egit componendis
inter se dissimilitudinibus et veri et falsi cultus
Dei. Statuit Ethnicismum falsum esse, quippe quod
mens colentis se Deo sinceram immaculatamque
minime dicet. Ut autem adest cultus verus et fal-
sus, ita quoque via duplex est; una quae in
coelos fert, altera quae ad inferos ducit. Philo-
sophi priorem illam viam frustra quaesiverunt;

quia neque cognoverunt Deum boni auctorem,
iieque Daemonem mali fabricatorem. Lex Dei sola
ïiobis eam monstravit, continens duo principia
pnmaria, uempe principium pietatis, quae eo
tendit, ut Deum veneremur; et principium huma-
ïiitatis, quae virtus nos cum homine conjungit.
et docet tum misericordiam tum alteram alteri suc-
currere. Deinde de passionihus tractat, disserendo
contra philosophos misericordiam non esse vitium,
sed virtutem ; metum et cupiditatem virtutes esse,
SI ad coelestia referantur. Postquam etiam viam
.justitiae monstraverat, auctor statuit, sacrificare se
I^eo si quis voluerit, eum oportere Deo ofFerre
integritatem animi et nominis divini laudem.

Liber YII, de Vita beat a. Ethnicorum falsa re-
ligione, ipso fatente, refutata et probata veri-
tate , Lactantius eximium suum opus dissertatione
de vita beata concludit. Idque facit, primum, in-
dagando praemium beatitudinis perpetuae, confu-
tatis Platonis et Aristotelis opinionibus de mandi
aeternitate. Deinde de immortalitate animae dis-
herit atque explicat, quatenus hominibus beatitudo
tribuenda sit, constituto tempore, quando locum
habitura sit. Quo facto, de fine mundi verba
fecit, ac demonstrat quae signa tum remotiora.

tum propiora eum praecessura sint. Postea de ul-
timo judicio sermo est et de fidelibus hac in terra
per mille annos regnantibus. Tunc vero specia-
tim de tempore finis mundi agit; nec minus de
iis, quae, ipso sentiente, exactis mille illisannis,
futura sint. Quae omnia concludit hortando ho-
mines, tam universos quam singulos, ut abjectis
deorum cultibus, verum Deum venerentur, qua
ratione solum poenas futuras effugere possint.

c, I)e Ira Bei, qui Donato inscribitur. Hunc
libellum docto pariter et eloquenti modo conscri-
psit auctor, ita ut Hieronymus quasi ,,Epitomen
Dialogorum Ciceronisquot; eum haberet \'). In eo
Lactantius doctrinam Stoïcorum et Epicureorum
ratione habita Irae Dei refellit. Nam illi, quod
commune, testante Cicerone, omnium philosopho-
rum erat, contendebant nunquam neque irasci
Deum nec nocere. Sequitur inde, Eum in homines
tantum beneficia conferre, poena eos afiicere non
posse. Hi contra docebant Divinam naturam tran-
quillam solum esse et ab omnibus animi pertur-

\') „Firmianus noster librum de Ira Dei docto pariter et eloquenti
sermone conscripsit, quem qui legerit, puto ei ad irae intelle-
ctum satis abundeque posse sufficere.quot; Hieron. Comm. in Ephes.
cap. IV. v. 26.

bationibus longe remotum, imo, ab omni agendi
ratione. Deum igitur otiosum praedicabant, qui
ïiunquam res mundanas curat. Quas opiniones scri-
ptor acute refeilere conatur, demonstrando Deum
summe justum poenas imponere sontibus ob malam
horninum mentem eorumque delicta; sicuti bene
lûerentibus promissa impertitur munera. Quam
doctrinam non ratione solum, sed argumentis etiam
indique acquisitis comprobare studet. Quibus
rebus tandem addit conclusionem paraeneticam,
qua omnes hortatur ut Deum ament, quod pa-
eumque venerentur, quod Dominus sit.
d. Institutionum Div. Epitome \'). Qui liber
ûon statim post éditas Inst. Div. conscriptas fuisse
videtur, verum post cujusdam temporis intervallum.
Quod auctor ipse indicat, dicens: „quamquarn
^ivin. Inst, libri, quos jam pridem ad illustran-

Tempore Hieronymi maximam partem truncata fuisse videtur;
nam ille earn describit „Ja-tTOjMiïv ejusdem operis in libro uno ace-
pbalo.quot; Eadem ratione venit ad manus recentiorum, donee CI. Chri-
stoph. MATTH. PFAFFius cam fere integram invenit in Bibliotheca
^egia Taurinensi atque edidit anno 1/12 Parisüs. Praecipua,
quae ad hujus codicis deseriptionem pertinent, ex illius dissertatione
praeliminari ad Epit. Inst. Div. hauriri possunt. Defuerunt olim
^wjus Epitomes praefatio, cap. I-XIV et cap. XX-LV. (Vide
Plügge: Geschichte der Theol. Wiss. pag. 238 in fine, vol. I).

dam veritatem religionemque conscripsimus, ita
legentium mentes instruant, ut ne prolixitas pa-
riat fastidium, neque oneret ubertate.quot; Quare du
Fresnoy opinatur eum anno 325 in lucem fuisse
missum. Eum auctor confecit, postulante Pen-
tadio fratre, in eo exhibens summarium Div. Inst.
librorum VII. Quam ob causam nonnullas res
silentio praeteriit, dummodo plurimas illustrandi
et explicandi gratia interdum adjecit.

Sunt nempe sequentia opuscula, de quorum au-
thentia a plurimis graviter dubitatur:

Hune librum antea ignotum stephanus baluzius primus
anno 1679 in secundo volumine Miscellaneorum in lucem misit
postquam ex vetustissimo codice Bibl. Colbertinae eum produxerat.
(Un traité de la mort des perse\'cuteurs, publié pour la première

Confessori nomine Donati inscriptus est, qui fu-
i\'ente Diocletianea persecutione, multis»tormentis
subjectus, adversarium gloriosa confessione vicit.

fois par Baluge, d\'après un manuscrit de la Bibliothèque de Col-
et réimprimé à Utrecht, in 8®. en 16/3. Vide Encyclopaedie
Diet. Un. rais. d. Con. Hum. tom. XXV. pag. 45?). Neque,
testante cellakio , in alio codice adhuc repertus est. De authentia
\'^\'jjus libri viri docti dissentiunt atque in utramque partem mul-
^wm disputarunt. Andkeas gallandius opinatur eum esse eun-
•^^iiQ cujus Hieronymus mentionera fecit in Catalogo. Neque aliter
®Ai.üzius sensit et nicolaus oelestoca, Doctor Sorbonnensis\'
(cf. etiam heumannus in Act. Erud. Lips. An. 1711, pag. 470), qui
montra le nqurry disquisitionem suam edidit. Contra, doctissimus
Nqurry , qui ex M S^quot; huncce librum denuo edidit, Lactantio
^unc librum plane abjudicavit, et cmdam lucilio ceciuo tribuit,
^mi secutus est Cl. pfaffius, in laud, ad Epitomen Lactantii
dissertatione; neque aliam sententiam nathaniei- l,ardnbb,
Theol. doctor, amplexus est, aliique critici. (CiF. walchius in suis ad
Lact. Operum editionem Prolegomenis ; cjliBricus etc). Ob prae-
\'^ipua nempe argumenta, de hujus libri authentia graviter dubita-
\'^wr- Primum, ob externa haec:

ia eo unquam Lactantii mentio facta est.
Titulus libri a baluzio editi differt ab eo, qui in Catalogo
Hieronymi invenitur; nam auctor ille de Persecutione locutus est;
»on de Mortibus Persecutorum.

Liber de mortibus Persecutorum inscribitur Donato, Confes-
, qui sub persecutione Diocletianea vehementer vexatus est. Lac-
tantius omnino librum de Ira Dei cuidam Donato amico dieaverat,
I\'ll liber post perseeutiones scriptus fuisse videtur; verum in eo
®usquam Donatum Confessorem nominat. Profecto de viro locutus

Qui liber fere creditur conscriptus fuisse post
odiosam erudelitatem. Atque ejus consilium est
descriptionem dare miserabilis exitus eorum prin-
cipum, qui tales vexationes adversus christianos
excitaverant. Nec minus demonstrationem judi-
ciorum Omnipotentis in illorum conamina ever-
tendae verae religionis exhibet. Quae omnia
auctor peragit, initium faciens inde a morte Ser-
vatoris usque ad Diocletianum, cuius immanes res
gestas una cum caussis praecipue enarrat. Item
mortem reliquorum tyrannorum, qui conjunctim
cum eo ecclesiam maxime vexaverant, depingit,
quorum persecution es accurata descriptione litteris
mandavit. Contra, ostendit quanta cura Deus

est, ut de aliquo cui adhuc institutione doctrinae Christianae nec
minus aedificatione opus erat. (Vide de Ira Dei. cap. 1).

b.nbsp;Stylus minime Lactantianus est, ut facile periti harum rerum
agnoscent. — „Non hic eam eloquentiae dicendique vim, non eum
orationis florem, verborumque copiam inveneris, quae passim in
Epitome apparet; cum e contrario Lucii Caecilii stylus sit inae-
qualis, lentus et mediocris.quot; Pfaff. 1. 1. sect. XI. pag. 15.

c.nbsp;Multae sententiae characterem aetatis posterioris gerunt. Inter
alia praecipue afferri possunt quae cap. 46 et 49 continentur.
„It has all the character of the „low latin,quot; „ill-imitatingquot; the
manner sometimes of one ancient author; sometimes of another;
and intermingling a strange variety of barbarous phrases and Gothic,
idioms.quot; Mountain\'s Sum. pag. 147.

optimus maximus favor em suum retulerit in prin-
cipes eos, qui mitibus animis erga fideles erant.
Quo in libro etiam innotuerunt res gestae ante
ignotae, praeter quas multae aliae illustrantur.
Attamen pauca vel potius nihil in eo traditur de
doctrina Christiana.

Symposium \'). Quod secundum Hieronymum
Lactantius scripserit, cum esset adolescentulus in
Scholis Africanis. Continet autem aenigmata hexa-
uietris versibus exarata, potiusve sermones convi-
vales, qui primum divulgati fuerant sub Symphosii
Symposii nomine, viri plane ignoti. Primus Chr.
Heumannus hoc opusculum auctori nostro adscri-
psisse videtur. Cujus opinio, ni fallor, ex eo orta est
quod Nicolaus Caussinus, e Societ. Jesu, haec aenig-
ß^ata prius ediderat sub nomine Coelii Firmiani

) Reete mountain : „It is unnecessary to take much notice of
poems published under the name of Lactantius which are
generally admitted to be very clumsy forgeries. Had he been
^nthor, he might be said to resemble Cicero, not only in
® elegance of his prose-writings, but in the failure of his „ri-
•^enda poëmataquot;. But the verses in question are not merely un-
Poetical; they are characterized by all the incorrectness and ob-
scuiity of a very low age; nor is there any merit in the thoughts
o make amends for the absence of Grace and harmony in the
numbers.quot; pag. isi.

Symposii Poëtae \'). Veteres au tem ea Symposio
cuidam tribuebant ; quare viri docti fere omnes ac
praesertim Fabricius quam minime cum Heu-
manno faciunt dictumque librum spurium habent.

c. Carmen de Phoenice, quod Heinsius et Petrus
Lambecius tanquam Lactantii opus agnoscunt. Sed,
quamvis ab elegantissimo poëta scriptum fuisse
videtur, tamen num Lactantio tribuendum sit gra-
viter dubitatur. Primo, in nullis codicibus anti-
quissimis invenitur; tum de eo una cum sequen-
tibus nec Hieronymus unquam locutus est, ubi
auctoris nostri operum mentionem facit Accedit
quod magis rationem ethnicam quam christianam
redoleat Quibus rebus Barthius suspicatur Ve-

\') „Ansam vero arripuit haud dubie heumannus Lactantio tri-
buendi haec aenigmata, quod in quibusdam editionibus Coelii
Firraiani titulum prae se ferunt; et nomen poëtae, qui Symposius
dicebatur, putavit Symposium, i. e. Convivium inscribendum esse.
Sic etiam recentiores quidam ediderunt Sermones convivales. At-
tamen eruditi alii omnes, ac praesertim Joan. Albert. Fabricius
non abierunt in heumanni sententiam.quot; Du fkbsnoy, Lact.
oper. vol. IL pag. 251 in nota.

„II y a encore trois poemes attribuez à Lactance, dont
St. Jerome ne fait aucune mention, qui ne se trouvent point dans
les anciens manuscrits et qui par consequent, suivant toutes sortes
d\'apparences, ne sont point de lui.quot; Du pin: Nouv. Bibl. p. 208.

nantii Portunati esse, Sirmondus autem Theoduli.
Neque alias ob rationes du Fresnoy hoc edidit
opus sub titulo- „incerti auctoris Phoenix Lactan-
tio tributus.quot;

d.nbsp;Carmen de Paschate Biinemannus in edi-
tione Lactantii operum edidit sub titulo : „La-
ctantii seu potius Venantii Honorii Fortunati ad
Pelicem Episcopum de Pascha.quot; Quod non ali-
ter du Fresnoy fecit, Lactantii nomine relicto,
^lUod Thomasius in Antverpiana editione affirmat.
Neque hoc mirum est, quoniam reperitur in ope-
nbus hujus viri, testante Codice manuscripto Bi-
bliothecae Vaticanae; quam ob caussam Lambecius
perperam Lactantio hocce opusculum adscripsisse
quot;^idetur. Ac non minus ob interna argumenta pro-
^ari potest alii auctori id tribuendum esse, quia haud
convenit cum lingua Lactantiana, eaque rhetorica.

e.nbsp;Carmen de Passione. Non defuerunt, qui
hoc carmen Lactantio tribuerint, allecti testimonio
Hieronymi testantis, eum arti poëticae se dedisse.

poëtne touchant l\'histoire du Phoenix, dont l\'auteur n\'est pas un
chrétien, mais un paiea, qui décrit le deluge d\'une manière toute
profane, et contraire à la narration de Moïse, et qui parle de
Phoebus, comme le reconnaissant pour un Dieu. — Nouv. Bibl. etc.
pag. 208 in fine.

Attamen dn Fresnoy in editione Lactantii operum
incerto auctori tribuit, eandemque opinionem Büne-
mannus amplecti videtur, additis verbis: „Lactan-
tio aliquando ascriptum.quot; Vossius autem cum
praecedente carmine hoc quoque Venantio tribuit;
dum plurimi, quamvis de auctore dubitantes,
Lactantio hoc carmen prorsus abnegant.

Adhac nobis restât, operibus, quae plerumque
spuria habentur, jam tractatis, paucis verbis attin-
gere ea scripta, quae non exstant.

Eorum omnium primum Lactantius in publicum
misisse videtur tempore, quo, imperante Diocle-
tiano , ex Africa Mcomediam profectus est, anno
circiter 290. Continuit probabiliter ejus, patria

relicta, itinerarium hexametris versibus conscriptum.
Eodem fere tempore, secundum opinionem du Fres-
noy, ediderit suum. librum, GroMvmaticum nomina-

qnocum auctor intima familiaritate conjunctus fuisse
videtur; nam opusculum quoque suum de Provi-
dentia Lactantio dedicavit. Ceterum nihil hujus no-
minis superest, nec aliunde satis notum est quisnam
ille fuerit, cujus fama simul cum operibus oblivio-
nis praeda facta est. Idem fatum subierunt Lactantii
Epistolae ad Bemetrianum, quas saeculo XVI Ha-
drianus Junius in Egmundani Monasterii Bibliotheca
viderit; quae autem mox edaci tempori succubuisse
videntur. Atque haud minus, quae est fragilitas
omnium rerum terrestrium, deploramus detrimen-
tum librorum IV ad Probum et II ad Severmi.

Praeter hos libros, quos tum exstantes, tum spu-
rios et deperditos commemoravi, liceat verbo attin-
gere ea opera, quae scripturum se pollicitus est au-
ctor, quae verosimiliter autem nunquam exstiterunt,
Sic promisit illud adversus Judaeos \'), cujus mentio
ïinsquam apud veleres scrip tores invenitur; ita etiam
^i^pwtationem contra omnes mendaciorum sectas.

Ea Lactantii scripta, quae sine dubio authentica
sunt ac ratione disciplinae habita, ut jam notavi-
mus, momenti sunt majoris, sunt haec :
1°. Institutionum Diyinarum libri VII;
2°. Epitome Divinarum Institutionum;
3°. Liber de Opificio Dei seu de formatione

Quae omnia disciplinae theologicae fontes con-
stituunt, ita ut ex iis hauriri possit, quaenam
auctoris opiniones de Religione Christiana fuerint.
De illorum charactere nunc nobis propositum est
disquisitionem instituere. Igitur, quomodo ilia

tam Religionis Christianae, qnam doctrinae copia
ac dictione distinguantur, sequentia abunde illu-
strabunt.

Quo magis Religio Christiana per orbem terra-
I\'um propagabatur, eo majori oppositioni omnis
generis subjecta erat. Imo, Jesu Christi verba:
.«Jf vofiitj^Ts In ^Aöov /SaAê/ynbsp;im rijv

r^v OÖK ^Aöov ßakeiv dp^vgt;iv, äXka fiaxoci-
P^^\')^ sese implebant, prouti ro euayyéAiov in
iniperio Romano divulgabatur. Quod non miran-
^um est, siquidem ro èv ri^ CKoria

gt;f (TKOrU avrè od Karikaßsv\'). Neque hoc
ïnirum est, quoniam doctrina Christiana sese Po-
lytheismo, hoc tempore vigenti, strenue oppone-
bat, atque avitam religionem Ethnicorum evertere
studebat. Itaque imperatores, quum viderent novum
cultum Unius Dei exstitisse eumque totius mundi
futurum victorem se profitentem, tranquilli manere
non potuerunt. Quomodo praeterea philosophi, quum

iis experiendum esset , Scholaram sapientiam prae-
dicatione crucis stultitiam factam esse, silentium
tenere potuissent \') ? Quid ! quod populi magis
magisque ante oculos habebant sacrificia inter-
rupta atque altaria relicta, nonne haec omnia tot
mala omina novae religioni erant\')? Hinc quo-
que crudeles istae perseeutiones Imperatorum, et
quam maxime Diocletiani, in Christi sectatores ;
hinc isti sapientium libelli calumniosi contra
homines insontes; hinc populi odium erga pacis
studiosos et amantes, originem duxerunt. Quas
opiniones suspicaces Christiani, quoad ipsum im-
perium , obedientiâ, legum vitaque integerrime
acta; quoad perseeutiones autem, constantiâ fidei
animique magnitudine avertere conabantur. Quod
etiam, ratione habita sanctissimae suae religionis,
a philosophis aliisque sapientibus oppugnatae, fa-

\') „Quum enim sit nobis divinis litteris traditum, cogitationes
philosophorum stultas esse, id ipsum re et argumentis doeendum
est.quot; Lact. Div. Inst. lib. III. cap. I.

„Les anciennes croyances du polythéisme, et toutes les insti-
tutions, qui s\'y attachaient, étaient fortement ébranlées. Non
seulement les sacrifices furent interrompus et les autels abandon-
nés, mais tous les rapports sociaux changèrent de face; les lois
et les moeurs, les sciences et les arts subirent un changement
complet.quot; Hau.ssknecht : Etudes sur Lactance, p. I, Strassb. 1837.

cere studebant strenuis defensionibus, litteris man-
datis. Uiide in publicum prodierunt scripta apolo-
(/etica primaevorum Christianorum, quorum aucto-
res Apologetae cognominabantur. Eorum munus
imprimis erat refutare accusationes adversariorum,
in quibus rejiciendis simul expositionem fidei
hujusque principia praebebant ad veritatem de-
rnonstrandam. Quem quidem characterem scripta
Lactantii nobis tractanda distincte prae se ferunt.

Sunt omnino auctoris nostri scripta imprimis
maximamque partem rationis apologeticae, idque
pro temporum necessitate Quo magis enim stu-
dium litterarum et philosophia Graeca in orbe

\') „So wurde denn das Christenthum von allen Seiten angefein-
det, bekämpft und bestritten, und musste, wenn es nicht unterlie-
gen wollte, die quot;Vertheidigungswaften angreifen, jene Angriffe zu-
rückslagen, und, wenn dies geschehen war, durch Demonstration
der Wahrheit und GöttUchkeit seines Inhalts alle künftige An-
griffe in Voraus abweisen oder doch unschädlich machen.quot; Flügge:
Geschichte der Theol. Wissensch., vol. 1. pag. 102.
„De werkzaamheid van de Apologeten bestond:
I®. in de wederlegging van de tegen de Christenen ingebragte

beschuldigingen; en ... .
3quot;. het bewijzen van de waarheid en de goddelijkheid van het
Christendom.quot; k. hase , Kerkgeschied., vertaald in \'t Holl.,
pag. 59.

„Seine sämmtlichen Schriften sind apologetischer Natur.quot; Vide
lactantius in herzog: Real-Encycl. VIII Band, 183?.

Romano vigere nec non difFundi coepit, eo magis
Cliristianis opus erat defensoribus eruditis ac phi-
losophice institutis. Siquidem eloquentia et doctri-
na Ciceronis, per quem populus Romanus sapientia
omnibusque fere studiis Graecorum humaniorum
imbuti erant, usque ad aetatem Constantini Magni
suam vim atque auctoritatem habere non desie-
rant\'). Quin et Christianorum plurimi, iique
maxime qui litterarum aliquid attigerunt, phi-
losophis et oratoribus et poëtis nutare coeperunt.
„„Instabiles quoque iique incauti animi suavitate
eorum sermon is et dulcium carminum modula-
tione irretiebantur.quot;quot; Quibus rebus constat, a
nemine potuisse Ciceronem, quam a Cicerone ve-
hementius refutari. Quamobrem necessarium erat
ut doctores idonei peritique surgerent, qui non
solum errores publicos redarguere, verum etiam
caussam veritatis ornate copioseque defendere pos-
sent. Neque auctor Instt. ipse aliter sentire visus
est, ubi de caussis Institutionum Divinarum scri-
bendarum locutus est. Fuerunt sane — sic ratio-
cinatus est — doctrinae christianae propugnatores,
verum eorum defensio temporum rationi non suf-

ficit. Ex iis, qui ei noti erant, fuit Minucius Felix,
non ignobilem quidem inter caussidicos locum ha-
bens, sed qui ad studium veritatis defendendae
se non totum contulit. Septimius quoque Tertullia-
nus in libro apologetico adversus gentes, celebri-
tatem non invenit, quamquam litterarum peritus
fuit, quia ejus dicendi scribendique ratio ob-
scura et minus comta fuit. Exstitit quidem Cy-
prianus, qui et magnam sibi gloriam ex artis
oratoriae professione quaesiverat, et admodum
multa conscripsit, in suo gen ere miranda. Verum
quamvis ingenio facili, suavi et aperto erat, hie
tamen placere ultra verba, doctrinam coelestem
ignorantibus, nequit. Neque hoe mirum est,
quoniam ejus locutio mystica est ac solis fidelibus
perspicua. Argumenta enim modo e fontibus
Codicis Sacri haurire solebat, quorum auctoritas
apud gentiles non valebat, qui rationis tantum
testimoniis cedebant. Quare a viris doctis illius
saeculi, quibus forte ejus litterae sacrae innotue-
rant, plus semel deridebatur\'). Igitur, tempore quo
homines nihil audire vel legere solebant, nisi expo-
litum ac disertum; saeculo, cui eloquentia ser-

viebat, cujus opera melius placèrent quam Lactan-
tii? Illius enim scripta, viri magno et excellenti
ingenio, doctrinae atque eloquentiae penitus dati,
repositis omnibus, et privatis et publicis actionibus,
veritatis caussâ, sola tali muneri paria sunt.

Ratio apologetica horum scriptorum porro ex eo
patet, quod defensionem continent religionis Chri-
stianae, non modo contra duos philosophos, qui tem-
pore, quo Dei templum in Bithynia eversum erat,
exstiterunt, jacenti atque abjecta veritate superbe,
exsultantes \'). Exhibent quoque refutationem uni-
versalem eorum omnium accusationum, quae hucus-
que contra sanctissimam Jesu Christi doctrinam
objectae erant. Hoc enim enuntiatum ab auctore
ipso affirmatur, si spectamus ad ea, quae hac de
re charta consignata sunt. „Suscepi, inquit, hoc
opus ut omnibus ingenii mei viribus accusatores
justitiae refutarem; non ut contra hos scriberem,
qui paucis verbis obteri poterant; sed ut omnes,
qui ubique idem operis efïiciunt, aut effecerunt,
uno semel impetu profligaremquot; \'). Siquidem con-
silium Lactantii operum est impugnare Polythei-

\') Vide Inst. lib. V. cap. II. pag. 577, ed. bün.
Vide Inst, lib V. cap. IV. init. ed. bün.

smum et PhilosopMam Ethnicorum, ut patet ex
prioribus libris tribus Inst. Divinarum. Nec minus
eorum fuisse finem refutare errores Epicureorum,
qui divinam Providentiam negabant, constat e li-
bro de Opificio Dei, seu de Formatione hominis.
Eorum denique propositum fuit, idque eloquenti
modo effectum est, falsas opiniones Stoïcorum atque
Epicureorum, secundum quos Deo Optimo Maxi-
mo ira abneganda sit, refellere. Quibus de rebus
videlicet ultimus liber de Ira Dei testatur.

Nec refutationem tantum errorum Ethnicorum
haecce scripta nobis praebent; verum etiam ex-
positionem doctrinae Christianae, imprimis in Div.
Inst. libris VII, quae inde a libro quarto usque
ad finem invenitur. In aliis autem opusculis de
ea sparsim egit Auctor. Neque in expositione
ejus opinionum his in libris quaerendum est ali-
quod systema omnibus numeris absolutum Non
eorum erat rà SóyfJüaTCt Ecclesiae Christianae
acute exposita exhibere, sed ea multo magis in

1) „Quoniam plus operae in falsis refutandis , quam in veris
confirmandis posuit Lactantius, ideo pauca fidei nostrae capita
plene ab eo sunt exposita; pleraque tantum attigit.quot; Gai.laeus:
in Synthesi doctrinae Lactantii: qua de re vide du fresnoy
ed. Lact. pag. CXXXIIL

usum lectorum ejus aetatis, contemnentium quod
non expolitum ac disertum erat, ea forma in-
duere, qua iis commendari potuerint Quod
Lactantii librorum propositum veritatis caussae
perorandae eamque cum aequalibus doctrina in-
stitutis communicandi admodum sane idoneum
erat. Quare in hujusmodi munere suscipiendo au-
ctor in introductione ad Div. Inst., ubi de fine dis-
putationis tractatur, sequentibus verbis usus est:
„quae (caussa nempe veritatis) licet possit sine elo-
quentia defendi, ut est a multis saepe defensa;
tamen claritate ac nitore sermonis illustranda et
quodammodo disserenda est; ut potentius in ani-

„Sie haben zum Zweck nicht bloss eine Vertheidigung der
christlichen Religion gegen ungerechte Vorwürfe und Angriffe
Gegner; sondern auch eine Empfehlung derselben bei ihren hei-
dnischen Widersachern; namentlich bei den gebildeteren Anhän-
gern derselben aus den höheren Classen und ans der Zahl deren,
die eine gewisse philosophische Bildung besitzen wollten, mittelst
der erforderlichen Belehrung in der Erkenntniss der christlichen
Wahrheit, welche die wahre Weisheit sey, ohne die es keine Re-
ligion, so wie umgekehrt keine Religion ohne diese Weisheit ge-
ben könne.quot; Vide i^actantiüs , in herzog Real-Encycl. Band VIII.
1857. — „II ne peut-être considéré que comme un apologète. je-
tant les fleurs de rhetorique sur les doctrines du christianisme
pour lui assurer la victoire sur les systèmes usés de la philoso-
phie romaine.quot; Haussknecht : Etudes etc. pag. 9, in med,

Opera Lactantii eo consilio litteris mandata,
ut religionem Christianam defenderent, fere ubi-
que enitent magna eruditionis copia. His in ope-
ribus nempe non solum vera cognitio thesaurorum
coelestis sapientiae praesto est; verum imprimis
fere èmnium studiorum humanitatis. Quod pa-
tet ex magna notitia rerum metaphysicarum illius
temporis, qua praesertim mythologia Ethnicorum
exponatur ac facile ab auctore impugnetur Idem
summopere apparet ex philosophiae antiquae peri-
tia, quae quidem eo procedit, ut paene nulla phi-
losophorum secta eum latuerit. Quid plura? Num
addere opus est in quantum Lactantii lucubrationes
prae se ferant Dei et animorum naturae scientiam ;
dum auctor ipse imprimis Supremi Numinis unita-
tem asserere studuit ac disputationem de anima no-

Inst. lib. I. cap. 1. pag. 6. Ed. bün.
„In Gentilium theologia pluritnum valait.quot; Cave : Hist, litt,
torn. 1. pag. 161, in fine.

bis dédit ? An taceam de eo, quod ejus scripta ab-
unde docent ratione habita earum rerum, quae
ad mores pertinent? Praeterea physiologiae di-
sciplinae viro tali jam eruditione eminent!, non
plane ignotae videntur fuisse ; quippe qui in loco
de Providentia Dei ex miranda hominis structura
eam comprobare conatus sit. Viri eruditionem
raagis etiam in lucem profert modus, quo res
in iis tractatae sunt. Dum aliorum Religionis
Christianae defensorum operum character consta-
bat maximam partem arguendis adversariis Sa-
crae Scripturae testimoniis; Lactantii scripta multo
magis pugnant argumentis et ratione adhibendis.
Eoque modo adversariorum imbecillitates in ejus
libris prudenter impugnantur et falsitates inda-
gatae ingeniöse et logice refelluntur Ac sic in-
stitutus est rerum cognitione modus argumen-
tandi, apologetae eo tempore necessaria. Quod ne
ipse quidem auctor celavit, quando, ratione habita
temporis, quo scribebat, ipse statuit: „ob eam-
que caussam volui sapientiam cum religione con-
jungere, ne quid studiosis inanis illa doctrina

„Etiam disseruerit gravius, acutius sapientiusve, quam ratio
aevi sui, ejusdemve litteraturae tulit.quot; j. g. walchiu-s : Diatribe
de Lact. etc. pag. 53 supra.

possit officere, ut jam scientia litterarum non
modo nihil noceat religioni atque justitiae, sed
etiam prosit quam plurimumquot; \').

Neqae tamen, dum hoc modo viri scripta laude
afficiuntur, diffiteri volo hie et illic, praecipue
quoad chron ologiam, nec non philosophiae disci-
plinam, errores nonnullos in Instit. irrepsisse
Quae quidem culpae, ut opinor, facile excusatione
tegi possunt, si in mentem revocamus, quantopere
adhuc inaccurata litteratura his de rebus eo tem-
pore esse soleret\').

Sic etiam auctoris interpretandi modus hie illic non sine
reprehensione est, nam sunt loci citati, qui proprie non ad rem
spectant quidem, verum modo accommodantur.

Sic Lactantius non credidit Antipodas esse. Haec enim ipsius
verba propria hac de re sunt: „quid illi, qui esse contrarios vesti-
giis nostris Antipodas putant? Num aliquid loquuntur? Aut est
quisquam tam ineptus, qui credat esse homines, quorum vestigia
sunt superiora, quam capita? Aut ibi, quae apud nos jacent,
inversa pendere? fruges et arbores deorsum versus crescere?
pluvias et nives et grandines sursum versus cadere in terram.quot;
Inst. lib. HI cap. 24 init. vide etiam Epit. 39. — „Of his chro-
nological and philosophical errors, carefully enumerated by gal-
l.aeus and other commentators, it seems scarcely worth while
to take much notice. They prove that the literature of the age
was not accurate.quot; .Mountain : Summary of the Writings ol
Lact. pag. XI in fine.

non miranda est, quum respicimus ad fontes, e
quibus auctor in operibus suis conscribendis haurire
solebat. Qui enim non modo litterae Sacrae erant,
verum etiam scripta aliorum doctrinae Christianae
defensorum, atque haud minimam partem Ethni-
corum auctorum opera. Quorum primorum Vêtus
Foedus videlicet ei praebuit historiam hominum
primaevorum atque Israëlitarum narrandam; nec
non in vaticiniis adhibendis de hominum Serva-
tore id ei serviit. Eodemque modo libri Novi
Foederis, quamquam non adeo frequenter iis usus
est, Apologetae Jesu vitam factaque describenda
praestiterunt. Praeter illas litteras Sacras his
in scriptis adhibuisse eum apparet lucubrationes
eorum virorum, qui sese doctrinae coelestis de-
fensione ita distinxerant, ut horum argumenta
valerent adaugendam copiae doctrinam in Reli-
gione Christiana atfirmanda. Sic Äpologeticum Ter-
tulliani, Octavium Minucii Felicis usurpavit ;
nec minus cognitos habuit Theophili libros ad
Autolycum Neque Cypriani oratio in Deme-
trianum, nec Asclepiades, Divinae Providentiae

vindex ei alieni fuisse videntur. Ac, quod ma-
xime valet ad horum librorum eruditionem vindican-
dam, paene infinita exterorum hominum opera in
iis citata sunt. Non modo scripta multa Romanorum
auctorum illustrium, tam poëtarum quam aliorum,
sapientia eminentium, verum etiam Graecorum poë-
tarum et philosophorum. Nam Homeri et Hesiodi
carmina aeque ac Platonis Aristotelisque opera in iis
adhibita occurrunt Haud secus Latinos quod atti-
net scriptores, cum Virgilius , et Horaiius , tum
Sallustius et Seneca aliique , ne dicam Ciceronem,
cujus opera diurna nocturnaque manu versata ab eo
fuisse videntur, plures quam quos facile recenseas,
viri docti erant Lactantio plane familiar es ac consu-
eti. Quorum quidem auctorum lucubrationes etiam
multo frequentius quam Graecorum adhibuisse vide-
tur. En, igitur, tot subsidia, quae haud parvam doctri-
nae copiam hujus viri scriptis addiderunt; ita utmul-
tis aequalium monumentis excellerent et doctrinae
Jesu Christi defensioni quamplurimumprodessent*).

1} Praeterea Lactantius mentionem facit Sibyllarum librorum
aeque ac Trismegisti, atque haud paucos locos ex iis affert.
2) Inst. lib. V. cap. 9; lib. VIL cap. 24 ac alibi.
Inst. lib. V. cap. 13 et cap. 17.

Itaque, ratione habita hujus rei, du Fresnoy
in sua praefatione non dubitavit testari: „pro-
cul dubio vir fuit primarius in re litteraria, pro-
pter variam ejus eruditionem dignam homine lit-
teratoquot; \'). Eandem quidem ob caussam Joh. Franc.
Picus Mirandulanus, simulac litterae renasci coe-
perunt, ubi horum scriptorum auctorem cum
Cicerone comparat, non haesitavit eum proponere
tamquam rebus et sententiis crebrioremNon
aliter Coelius Rhodigenus opinatus est, cujus
testimonium hac de re hue redit: eum nempe et
prudenter et docte non parum multa scripsisse
Quam ob caussam „non ex re putavimus ultra
progredi ; sat est monuisse neminem inter nostro-

de en buyten-studien (daar hij sich meest op geleyd had), dat
mogelijk niemand van de latijnsche schrijvers hem gelijk stond,
en hij de Heydenen met hun eygen wapenen so gelukkig konde
te keer gaan, dat hij, naar het zeggen van den H. Hierony-
mus, hunne stellingen hequamer konde omverwerpen, als sijne
eygene vast stellen en opbouwen.quot; w. cave : Kerkelijke Oudhe-
den, pag. 673 in fine.

M Jam Eusebius testatus est Lactantium esse vere omnium suo
tempore eruditissimum. Chron. ad ann. CCCXVIII. — „Vir in
saecularibus litteris abundanter doctus, et in divinis scripturis
notabiliter institutus, ita ut in arte dicendi post Ciceronem facile
obtinuerit principatum.quot; Trithemius de Scr. eccl. cap. 56.

rum temporum scriptores esse, qui Lactantii no-
stri cum laude non meminerit. Quamvis eum
non inculpatum omnino habeant eruditi\'), ejus
tamen multiplicem doctrinam, variam in re pro-
fana eruditionem, summam tandem ejus eloquen-
tiam praedicant omnes.quot;

Haud dubie Lactantii scripta non solum materiae
doctrina revera enitent, verum et egregie elo-
quendi modo quo conscripta sunt. Hieronymus
aliique eloquio potentes viri testati sunt eum Ci-
ceronis eloquentiam referre^). Neque hoc ab ali-

«) „Sed ideo Lactantium non abjiciamus, et molbus mterpre-
temur, si quid quando scnpsit mcautms, dfficulter dediscuntur,
quibus a pnma aetate adsueti sumus.quot; .. g. walch : Diatnbe

quo dubitabitur, nam in vocum dispositione tantam
sectatur suavitatem, ut Romani oratoris ingenium
ejus locutio redoleat. Ac quis post Ciceronem
ad hunc modum linguae Romanae tam peritus
fuit, quam Cicero Christianus? Num ei abfuit
pulchri et venusti sensus, qui ad eloquentiam haud
parum requiritur? Omnino Christianorum omnium
operum facundissimae sunt Lactantii lucubratio-
nes et sonum habent plane Ciceronianum. \')• In
iis enim invenimus omnia, quae ad talem asser-
tionem affirmandam opus sunt. Ea videlicet, quae
bono stylo linguae Latinae requiruntur, his in
scriptis in promptu sunt. Distinguuntur profecto
quum perspicuitate, tum suavitate et gravitate\').

enim non advertit, Lactantium Fimianum aequasse ipsum, et
forte praecelluisse in eloquendo?quot; pious mikandulanus : lib.
de Hist. div. Phil. c. 7.

„Le style de Ciceron avait le modèle du sien, même pureté,
même naturel, même noblesse, même élégance. C\'est ce qui le
fit appeler le Ciceron Chrétien.quot; Encyclopedic, ou Diet, universel
raisonné des connaissances humaines. Tom. XXV. pag, 4/5.
Yverdon. 1773.

„Ce qui distingue surtout les ouvrages de Lactance, c\'est la
pureté et l\'élégance du style.quot; Chr. frjsd. jacob. Lactance
pag. 10, in med. — „Sein Styl ist rein, anmuthig und fliessend ; oft
zierlich und erhaben; man hat ihn nicht mit Unrecht den christ-
lichen Cicero genannt.quot; Flügge: pag. 239 supra. — Vide etiam

Perspicuitas quidem in genere tam in rebus
quam in verbis Lactantii opera exornat. Ubi
enim de rebus, quae a corporis sensu remotae
sunt, agunt auctoris monumenta charta con-
signata, persaepe clare ac lucide hoc factum est.
Imo, multi scriptores Germani res philosophice
tractantes quoad perspicuitatem horum scriptorum
haud parum discere possent. Sic res gestae vivi-
dis coloribus describuntur atque ante oculos po-
nuntur. Neque omittuntur exempla, res illustran-
tia, quibus eo magis aliquid perspicuum sese habet,
quo magis obscurum fuerat. Eodem sane consilio
comparationes hic illic iis insertae sunt, quibus
res in luce clara exhibentur. Quae omnia revera
non mirari non possumus, si in memoriam revo-
camus, quanta eaque haud pauca philosophice his
in scriptis tractata sintAccedit quod, quoad
verba fere aeque perspicua opera illa sunt. Quare
auctor illorum editione celebratus aperte testatus
est, puro distingui illa eloquio, perspicuo atque

quae Doet. spijker, scripsit in dissert, de Pretio Inst. Div.
Lactantii statuendo, pag. 116 etc.

„Sein Ziel sind mehr die heidnischen Philosophen, und er
sucht es durch philosophische und theologische Gründen zu er-
reichen.quot; Flügge: I. 1. pag. 239. vol. 1.

eleganti. Quod certe non dubitandum est, quo-
niam ubique in iis occurrunt vocabula stylo bene
latino requisita. Etiam verbis et voculis scriptoris
cogitationes ita exprimuntur, ut papyro consignatae
a lectore facile intelligantur. Sententiae eleganter
expositae eorum claritudinem multo altius tollunt.
Simul modus, quo ea vocabula quum in sen-
tentiis tum inter se invicem disposita sunt, non
satis laudari potest\'). Quod quidem ad perspi-
cuitatem praecipue necessarium est, ita ut Caesar
apud Ciceronem delectum verborum vel elegan-
tiam eloquentiae fontem nominaverit. Ac, quod
magis tendit ad ea elevanda, quae jam dicta sunt,
nobis non negligendum est, id factum esse tem-
pore, quo magis magisque sermo pure latinus
succumbere coepit orationi depravatae. Igitur non
mirandum est, si nonnumquam verba sparsim in-
veniuntur, quae Ciceronis aetate non plane co-
gnita erant. Quid mirum ! quoniam his in operibus
disserendum erat de rebus multis antea ignotis.
Caeterum, exceptis quibusdam vocibus et loquendi

\') „En nn mot il égale presque Cicéron, non seulement parla
pureté des termes, mais aussi par la tournure des phrases, la
structure des periodes, par toute la forme du discours.\'\' Chr.
fréd. jacob : Lactance considéré comme apologiste, pag. 10 in fine.

formulis, quae in philosophorum scholis aut in
poëtarum carminibus inveniuntur, nihil obstat,
quo minus affirmare possimus Lactantii lucubratio-
nes sese commendare verbomm aeque ac rerum per-
spicuitate. Quod valet non modo ratione habita
Institutionum Div., sed et egregrii libri de Ira
Dei. Quoad Opificium Dei tamen auctor ipse
confessus est, sese obscurius loqui quam decuit,
idque pro rerum ac temporis necessitate. Neque
aliter de ejus Epitome judicandum est, ratione
habita consilii, quo conscripta est.

Quae quidem perspicuitas haud parum contulit
ad horum librorum suavem et gravem locutionem.
Quod attinet ad priorem, fere ubique cogitationes
scriptoris pulchre, concinne atque accurate ex-
positae sunt, ac verbis idoneis expressae, ita ut
totum concinnitate sententiarum exornatum sit.
Modeste vocabula in iis usurpata et quam pluri-
mum verecundiae leges observatae sunt. Plerumque
turpia aut leviter his in scriptis attacta sunt
aut circumlocutione mitigata. Quibus omnibus
grata lectoribus ea ecclesiae Christianae antiquae
monumenta sunt. Attamen, interea, non meum est
diffiteri, praecipue in Inst. Div. libris, ratione ha-
bita mythologiae, nonnullas turpitudines modestiae

et suavitati obstare. Enimvero non obliviscendum
est, quam turpis illa mythologia fuerit, ut qui
bis de negotiis agit vix aut ne vix quidem se
a verbis obscoenis coliibere posset. Certo certius
neque temporum ratio praetermittenda est, qua ea,
quae nunc inaudita sunt, illo tempore fortasse
sine rubore dici potuerint. Quo observato, ultro
priogredimur ad id, quod pertinet ad gravitatem
bene latino stylo requisitam, quo etiam scripta
illa distinguuntur In iis videlicet eloquendi
genus ac cogitationes idonea sunt ad animum
movendum atque ad sensus afSciendos. Quod
tamen ita factum est, ut nusquam oratio turgeat
raroque assurgat, quamquam baud sine viribus ac
nervis elocuta sit. Imo, graviter profluit, ut forte
nulla ad persuadendum aptior sit. Paene omnibus
in locis ex iis patet, scriptori res tractatas magnopere
cordi fuisse, quod nemo mirabitur, si in mentem
revocet, eum de rebus magni ponderis disseruisse.
Sic etiam, si indolem auctoris respicimus, non
aliter testificari possumus, quam quod consilio lecto-
rum salutem provebendi semper ductus fuerit, quam-

M „Etiam gravitate de rebus maxime in Religione necessariis
sublime disputât atque dissent.quot; Vide du fresnoy in Praef.
pag. IV supra.

vis fateri liceat Mo illic ironiam eamqiie noiinum-
quam amaram introductam esse. Quo ulo excepto,
caetera omnia multum valent ad orationem gravem
reddendam. Quod quidem unum e pluribus exem-
plum, ni fallor, abunde probare poterit. Ita gravitas
sequentium sententiarum eloquentiam in iis libris
ubique repositam nobis plane ob oculos ponit.
,,Una —• sic quodam loco ex imo pectore loqui-
tur eorum auctor ■— „spes homini; una salus in
hac doctrina, quam defendimus, posita est; omnis
sapientia hominis in hoc unum est, ut Deum
cognoscat et colat. Hoc nostrum dogma, haec
sententia est. Quanta itaque voce possum, testi-
ficor, proclamo, denuntio : Hic, hic est illud,
quod philosophi omnes in tota sua via quaesive-
runt, nec unquam, tamen investigare, comprehen-
dere, teuere valuerunt, quia religionem aut pravam
retinuerunt aut totam penitus sustuleruntquot; \').

Quibus rebus omnibus apparet scripta Lactantii
eloquenti modo quam maxime nitere; imo Cice-
ronis laudem haud dubie merere. Neque hac de
re haesito verba L. Coelii Rhodigeni mea facere,
quum dicit: „Lactantius inter Christianae veritatis

assertores eloquentia maxime illustris eratquot; \').
Quorum verborum veritatem scriptoris monumenta
posteritati tradita atque a nobis modo tractata
luculenter adhuc ostendunt.

\') „Volgens het eenparig oordeel van alle, van den H hie-
RONYMüs af tot heden toe, is hij gehouden voor de welspre-
kendste van zijne en alle volgende eeuwen; weshalven hem niet
min alom, als met regt den naam van de Christensche Cicero gegeven
is; self hebben sommige niet geschroomd te seggen, dat hij in
sommige saken den Romeinschen Redenaar overtroffen heeft.quot;
-vv. gave: Kerkelijke Oudheden, pag. 674. ed. Utrecht, 1698.

„The care of his (Crispus\') education, or at least of his stu-
dies, was intrusted to Lactantius, the most eloquent of the Chris-
tians:\' Gibbon etc. pag. 250, in medio.

„ „ Gehen wir nimmehr zur der systematischen Darlegung der Theologie
des Lactantius über, so darf uns zunächts die Thatsache nicht gleichgültig
sein, dass sämmtliche Schriften desselben sich als Schriften von vorwiegend
apologetischer Natur und unmittelbar praktischer Tendenz bezeugt haben.
Sie wollen dem für die Wahrheit empfängliehen Heiden und dem unbe-
festigten Neubekehrten die Grundgedanken der christlichen Heilswahrheit
zugänglich und gewiss machen. Demnach dürfen wir eine tiefer gehende
wissenschaftliche Entfaltung der speciflsch christlichen Mysterien, wie
sie nur dem gereiften christlichen Leben und Denken verständlich und
förderlich ist, von vorn herein nicht erwarten.quot;

Quod in Lactantii theologia, idque propter ejus
rationem singularem, qua in re etiam ab Augus-
tino\') difFert, ad se trahit animum, est quidem
auctoris imprimis definitio verbi religio. Mini-
me, ut Cicero, cujus eloquentiam semper magni
fecit, opinatus est, hocce verbum a relegendo
rivatum esseNeque, quod quidemTertullianus,
id unice cultum exteriorem indicare putavit; ve-
rum multo magis hominis conjunctionem et com-

0 „Augustin schliesst sich mehr an der tertullianischen Sprach-
gebrauch an; er stellt die religio der fides oder pietas entgegen,
de pecc. mer. et rem. II. 2, s. Baumg.-crus. II, S. 754.quot; Vide
hagbnbach: Dogmengeschichte pag. 254 in nota, ed. Lips. 1853,
De Natura Deorum libro II. cap. 28,

munionem cum Deo. Vinculis nempe pietatis se-
cundum auctoris sententiam. obstricti Deo et rele-
gati sumus, unde ipsa religio nomen accepit

In Religione sola summum bonum est, nam
lila est ratio et modus, quibus pervenitur ad Dei
Optimi Maximi fruitionem. Si Religio tollitur,
nulla nobis ratio cum coelo est; quoniam per
eam rerum coelestium rationem cognoscimus. Ei
ergo serviendum est, quam qui non suscepit, ipse
se prosternit in terram et vitam pecudum secutus,
humanitate se abdicat Eadem cum sapientia
inseparabili nexu cohaeret, ita ut altera ab al-
tera divelli nequeat; quia sapere nihil aliud est,
nisi Deum verum justis ac piis cultibus hono-
rare; siquidem praeterea utriusque fons Deus
est\'). Altera sine altera ad errores ducit, quod
Ethnicorum mundus nobis ob oculos ponit tam
in multitudine superstitiosorum, quam in numero
philosophorum. Nam, quod attinet ad illos, sa-

„Hac enim conditione gignimur, ut generanti nos Deo justa
et débita obsequia praebeamus, hunc solum noverimus; hunc se-
quamur. Hoc vinculo pietatis obstricti Deo et relegati sumus ;
unde ipsa religio nomen accepit, non ut Cicero mterpretatus
est, ^releffendo.quot; Inst. Div. lib. IV. cap. 28. pag. 553 ed. bün.

pientiam non habebant, quare non potuit illa
religio vera judicari; ita philosophia, quia veram
religionem i. e. summam pietatem non possidebat,
non est vera sapientia. TJbi autem utrumque arete
cohaeret verum esse necesse est, quia et in co-
lendo sapere debemus, i. e. scire, quid nobis et
quomodo sit colendum, et in sapiendo colere, i. e.
re et actu, quoad sciverimus, implere. Quae qui-
dem conjunctio solum ibi locum habere potest,
ubi Deus colitur unus adorationis objectum; ubi
vita et actus omnes ad unum caput et ad unam
summam referuntur \'). Cujus religionis partes ne-
cessariae, agnitio Dei et cultus, in doctrina Chri-
stiana, auctoritate divina nitente, utpote homini-
bus omnibus accommodata atque in eorum animos
efficace, praesto sunt\'). Per eam videlicet, quum
sit Veritas divinitus revelata, ratio divina homini
innotuit, quod per hominem ipsum vagantem per
tenebras inextricablies fieri non potuit\'). Quare
ea sola possidet veritatem ritumque juste colendi
Dei, ac sola valet ad mores excolendos vitamque

formai! dam, qua homines coronam immortalitatis
adipisci possint \'). Quae quidem religio pro fun-
damento habet Jesum Christum, ipsum Deum et
hominem, quo cultus Summi Dei, salus hominum
et omnis Veritas continetur

Religionis Christianae Veritas ex eo praecipue
patet, quod eventu comprobata sunt ea omnia,
quae prophetae Spiritu Divino afflati de Auctore
vaticinati sunt Praeterea abfuit ab hujus do-
ctrinae seminatoribns. Auctoris coelestis nempe
discipulis, fingendi voluntas et astutia, quoniam
rudes fuerunt Neque quaestus et commodi gratia
religionem istam commenti sunt; quoniam vitam
secuti sunt, quae bona terrestria sprevit. Non
tantum pro fide mortem illi subierunt, sed id
cognitum habuerunt, imo praedicaverunt se mo-
rituros esse veritatis caussa. Postea quoque plu-
rimi, qui eorum disciplinam amplexi sunt, sibi
conscii erant, acerba et nefanda sibi perferenda
esse. Accedit, quod non probabile est, Christianos
in vitae suae actibus non errantes, in ipsa summa,

\') Div. Inst.nbsp;lib. III. cap. 26.
2) Div. Inst. lib. IV. cap. 10, 11, 14, 25.

hoc est, religione errare, siquidem eorum oninis
religio est sine scelere ac maculo vivere Imo
haud parum valuit ad eam veram habendam nu-
merus fidelium semper crescens, invictam tenen-
tium patientiam inter fatigatos carnifices, dum
variis tormentorum generibus dilacerati sunt \').

EfFecta religionis Christianae talia sunt, ut totum
hominem immutare et, vetere exuto, novum red-
dere possint, ita ut non cognoscas eundem. Haec
nempe coelestis doctrina sola hominum cupidita-
tes opprimere, iram temperare pravasque libidines
expellere potest. Quod quidem experimenta quo-
tidiana luculenter demonstrant. Nam et auctoris
tempore plus semel patuit, injustum, insipien-
tem peccatorem, ea religione suscepta, continuo
aequum, prudentem et innocentem factum esse.
Neque hoc mirandum est, quoniam ejus vis
tanta est, ut in hominis pectus infusa, matrem
delictorum, stultitiam uno semel impetu expel-
lat. Illa non solum vitia abscindit, verum etiam
exscindit, qua re sapientiae philosophorum pul-
chre excellit. Nam dum hi aetatem totam studio
philosophiae conterant, nunquam alium quemquam

neque se ipsi unquam potuerunt meliores facere.
Quid faciendum esse M quidem senserunt, nec ta-
men ipsi id facere potuerunt, quod sola haec doctrina
coelestis valet, quippe quae sola sapientia sit. Ad
quod efficiendum huic nec mercede nec labore
opus est, quoniam gratis ista fiunt, quae ad hunc
finem necessaria sunt. Profecto hoc coeleste lumen
omnibus oritur, quicunque oculos habeant \').

In oppositione cultus Ethnicorum illius vis prae-
terea in eo sita est, quod justitiam eamque ve-
ram docet; quia nobiscum semper est, ac toto in
animo colentis viget ; quia mentcm ipsam pro sacri-
ficio habet. Dum ille enim spectat ad id quod ex-
ternum est, haec respicit bonam mentem, purum
pectus, et vitam insontem. Desiderat haec de-
votionem maximam fidemque, addita decora re-
verentia; quare necesse est bonum in religione
versari, non malum. Quae cum ita sint, non fas
est in ea vi et tormentis uti, ut Ethnici facere
soient. Nam si ita agatur, polluitur ac violatur
religio, nec vero defenditur. Neque aliud quid-
quam tam voluntarium est quam religio. Igitur
regia via eundum est, ratione et hortamentis

agendum, quae res sola grata est et religion! addit
auctoritatem. Quam sententiam auctor pulchre
exprimit hisce verbis: „defendenda enim religio
non occidendo, sed monendo; non saevitia, sed
fide; illa enim rnalorum sunt, haec bonorum\'quot;).

Fons tandem, ex quo religionis Christianae
origo emanavit. Sacra Scriptura est. Divisa est au-
tem haecce Scriptura in duo testamenta, quorum
illud quod adventum Christi antecessit, i. e. lex
et prophetae, Vetus dicitur. Ea vero, quae post
ejus resurrection em scripta sunt, Novum Testa-
mentum nominatur. Quae, quum ita sint, tamen
diversa non sunt, quia Novum adimpletio Veteris
est et in utroque idem testator est Christus. Ve-
tus enim illud, quod per Mosen datum est, non
fuit perfectum, quoniam eo demum quod Christus
dedit, consummatum fuit\'). Cujus Scripturae an-
tiquitatem e prophetarum aetatibus deduxit, quia
antiquiores etiam Graecis scriptoribus reperiuntur.
Atque hoc eo consilio facit, ut refutare posset er-
rores eorum, qui Sacram Scripturam tanquam
novam et recens fictam coarguere conantur \').

\') Div. Inst. lib. V. cap. 20; lib. III.
Div. Inst. lib. IV. cap. 20 init.
Div. Inst. lib. IV. cap. 5 in fine.

Quibus rebus absolutis, nunc occasionem ha-
bemus judicandi de auctoris ratione theologica.
Quam tamquam aesthetico-ethicam si depingimus,
quisnam, Lactantii operibus lectis hujusque theo-
logia perspecta, mecum facere dubitet? Quod
tamen ut omnibus luculenter pateat, quoad pos-
sumus, probare conabimur.

Lactantius in ecclesiae serviendo sibi proposuit
merita Religionis Christianae, eaque aesthetica,
pro viribus in apricum proferre. Id praecipue
patet ex iis, quae scripsit de temporis, quo vive-
bat, ratione, cujus inopiae satisfacere voluit. Si
homines hujus temporis nihil verum putaverint,
nisi quod auditu suave sit; nihil credibile, nisi
quod afFerat voluptatem; nemo rem veritate pon-

deraverit, sed ornatu; quis non videt enm ante
omnia oportuisse veritatem eleganter exponere?
Si non credunt divinis mortales, quia fuco ca-
rent, neque illis, qui ea interpretantur, quia
sunt et ipsi aut omnino rudes, aut certe parum
docti; nonne liquet auctorem oportuisse divina
ante oculos ponere modo conveniente illorum ho-
minum sentiendi rationi, et sapientiam cum re-
ligione conjungere? Vel nonne perspicuum est
Lactantium saeculo, cui eloquentia serviebat, ob-
tulisse quod expolitum ac disertum sit? Omnino
in ejus operibus legendis satis cernimus eum po-
culum doctrinae coelestis melle sapientiae circum-
livisse, ut possent ab imprudentibus amara remé-
dia sine ofiensione potari; dum illiciens prima-
dulcedo acerbitatem saporis asperi sub praetextu
suavitatis occultât \'). Modo legendum est quod
diximus de auctoris scriptorum charactere, ido-
neo temporis necessitati, ut ultro pateat, quo-
modo ille, necessitate coactus, caussam veritatis
ornate copioseque defenderit, idque feliciter per-
fecerit \'). Ac sic cernimus opera Lactantii summâ

\' ) Videantur hac de re Div. Inst. lib. V. cap. 1, 2.
Vid. hujus disq. p. ,39—42 etc.

sese distinguere eloquentia ; suavitate, qua res in iis
tractatae sunt; atque eleganti ratione, qua verita-
tem exposuit, ut aequalibus prosit defensor; atque
illius non mirari non possimus doctrinae Christia-
nae excellentiam. Hinc auctori libuit ea tantum
rerum capita attingere, quibus doctrinae illius mé-
rita prae Ethnicorum religione enitere, eaque
ipsa jucundior ac gratior adversariis apparere pos-
set. Quae omnia ex sequentibus satis illustrabun-
tur, efferentibus emolumenta doctrinae coelestis,
ratione habita animorum et vitae. ,,Dei autem
praecepta — sic inquit — quia simplicia et vera
sunt, quantum valeant in animos hominum, quo-
tidiana experimenta demonstrant. Da mihi virum,
qui sit iracundus, maledicus, effrenatus; paucis-
simis Dei verbis tam placidum quam ovem reddam.
Da cupidum, avarum, tenacem; jam tibi eum
liberalem dabo et pecuniam suam plenis manibus
largientem. Da crudelem et sanguinis appeten-
tem, jam in veram clementiam furor iste muta-
bitur. Da injustum , insipientem , peccatorem ;
continuo et aequus et prudens et innocens eritquot;
Quibus rebus in memoriam revocatis, iisque

addita auctoris auimi inclinatione ad religionem
Christianam in qua versabatur, magis luculenter
apparebit, eum rationem aesthetico-Ethicam perse-
cutum esse. Quod quidem satis abundanter patet ex
ejus Christologia, ex ea praesertim parte, qua de
Christi incarnatione verba fecit. Primum, quod atti-
net ad. ejus personam, ratio ethica oculis exposita
est, ubi de Christo, Dei Sermone vocato, arguit. Ea
scilicet ratione ex Dei ore processit sicut verbum,
quod ille magister doctrinae Dei futurus esset
Hanc ob caussam eum nominat doctorem virtutis
et praeceptorem justitiae\'). Imo Filius a Patre
missus est ut viva praesensque lex Nam quum
justifia nulla esset in terra, doctorem misit, quasi
vivam legem, ut nomen et templum novum con-
deret; ut verum et pium cultum per omnem
terram verbis et exemplis seminaret \')■ — Eumque
oportuit non solum Deum, sed et hominem esse.
Quam sententiam argumento, quo ipso ratio illa,

\') Div. Inst. lib. IV. cap. 448. in med. ed. bün.
2) Div. Inst. l]b. IV. pag. 13, 23, 24, 25.

Div. Inst. lib. IV. cap. 17: „ Denuntiavit scilicet Dominns
per ipsum legiferum, quod filium suum, id est, vivam, praesen-
temque legem, missurus esset.quot;

quam supra indicavimus, haud parum elucet,
affirmare procedit. Ut doctrinam perfectam profer-
ret, et auctoritati coelesti parendi hominibus impo-
neret officium, necessarium erat ut Filius esset Deus.
Verum ut exempla virtutis hominibus praeberet,
et desideriis carnis domitis, edoceret non neces-
sitatis esse peccare, sed propositi ac voluntatis,
ilium et hominem esse oportuit. Nam quicumque
iis praecepta dat, ac mores aliorum tingit, hunc
oportet eadem facere, ut videant alii ea fieri posse
quae praecepit\'). „Jussit igitur,quot; sic auctor ipse,
„eum Summus Pater descendere in terram, et hu-
manum corpus induere, ut subjectum passionibus
carnis, virtutem ac poenitentiam non solum ver-
bis , sed etiam factis edoceretquot;

Quae igitur assertio nostra multo clarius appare-
bit, si spectamus ad Christi mortem in cruce. Tacet
enim auctor de ejus incarnati officio, quod dicitur
sacerdotale, quo Christus mortem subiit pro peccatis
hominum. Mortem igitur suscepit, sic arguit, ut
ae quoque per virtutem domita resurgeret et ho-
mini spem vincendae mortis atferret, et ad praemia

immortalitatis admitteret \'). Secundum auctoris ar-
gumentationem ergo, quum Deus statuisset ho-
minem servare, Filium misit in terram magistrum
virtutis. Ejus munus erat doctrinam justitiae do-
cere ejusque exempla praebere, ita ut homines ad
vitam aeternam pervenirent \'). Eo quoque consilio
missus est, ut hominibus viam panderet ad salutem
eosque liberaret Sic etiam eum oportuit ho-

Videatur Div. Inst. lib. IV. cap. 26: „Deus namque, (sicut
superius exposui) quum statuisset hominem liberare, magistrum
virtutis legavit in terram, qui et praeceptis salutaribus formaret
homines ad innocentiam, et operibus factisque praesentibus, ju-
stitiae viam panderet, qua gradiens homo, et doctorem suum se-
quens, ad vitam aeternam perveniret. Is igitur corporatus est,
et veste carnis indutus, ut homini, ad quem docendum venerat,
virtutis et exempla et incitamenta praeberet. Sed quum in omni-
bus vitae officiis justitiae specimen praebuisset; ut dol oris quo-
que patientiam, mortisque contemptum, quibus perfecta et con-
summata sit virtus, traderet homini; venit in manus impiae na-
tionis, quum et vitare potuisset, seientia futuri, quam gerebat,
et repellere eadem virtute, qua mirabilia faciebat. Sustinuit ergo
cruciatus, et verbera et spinas. Postremo etiam mortem susci-
pere non recusavit; ut homo illo duce subactam, et catenatam
mortem cum suis terroribus triumpharet,quot; etc.

Epit. cap. 51 : „Nam quum ad hoe missus esset, ut hu-
millimis quibusque viam panderet ad salutem, se ipse humilem
fecit, ut eos liberaret. Suscepit ergo id genus mortis, quod
solet humilibus irrogari, ut omnibus facultas daretur imitandi.quot;

mines liberare a mortis terroribus eosque perferre
cum patientia atque animi magnitudine. Irno,
Jesus Christus hominum Servator mortem crucis
subiit, ut esset exemplum virtutis ac patientiae
in doloribus perferendis \').

Ea omnia igitur luce clarius ostendunt, au-
ctorem maxime, imo ex toto laudare partem mo-
ralem in Christi apparitione in terra Quod ipse
in religione Christiana exponenda affirmare vo-
luit, dicens : „nulla igitur alia religio est vera,
nisi quae virtute ac justitia constatquot; Quam sen-
tentiam auctor in apricum profert, ubi illustrât quo-
modo religio Christiana sola ad nostram naturam
moralem meliorem faciundam accommodata sit

„Den mittelpunkt des Christenthums bildet dem Lactantius
das Ethische. Wie sein Kräftiges sittliches Bewusstseyn sich in
seiner Schrift de Ira Dei merkwürdig und im starken Gegensatz
gegen die meisten orientalischen Väter kund gibt; so besonders
auch in seiner Christologie.quot; Dorner : Entwicklungsgeschichte
der Lehre von der Person Christi etc. pag. 777 in fine. V\'d. I.
ed. Berlin 1857.

Div. Inst. lib. VI. c. 25. pag. 848 ed. bün.
„Nec enim potest aliquid in rebus terrenis esse venerabile,
coeloque dignum; sed sola est virtus, sola justitia; quae potest
verum bonum, et coeleste et perpetuum judicari, quia nec datur
cuiquam, nec aufertur.quot; Div. Inst. lib. IV. cap. 16.
■•) Videatur Div. Inst. lib. III. cap. 26.

Nam per eam homo, quantum ejus vis valet in
eum, totus convertitur ab eo quod est malum ad
bonum. Neque alio consilio, idque magnam partem,
in quinto et sexto libro virtutes Christianorum expo-
nere conatus est. Has quidem ob caussas alio loco
statuit: „ nihil enim sancta et singularis illa maje-
stas aliud ab homine desiderat, quam solam in-
nocentiam; quam si quis obtulerit Deo, satis
religione litavitquot;\'). Quare Lardnero plane con-
sentio: revera auctor noster erat virtutis magnus
admirator, ac studiosissime ejus exercitationem
Christianis commendavit\'). Quibus omnibus accu-
rate perpensis, nihil obstat, ut opinor, quominus
Lactantii rationem theologicam aesthetico-ethicam
rite nominemus.

„Indeed, our author was a great admirer of virtue and has
most earnestly recommended the practice of it to Christians.quot;
Labdnbk: Credibility of the Gospel, hist. pag. 271, supra, vol. II.

In Lactantio judicando, quod attinet ad ejus
doctrinam theologicam, prima, quae rite proferri
possit quaestio, hue redit : num jure inter nume-
rum defensorum orthodoxorum ecclesiae primariae
censendus est Lactantius? Quae quidem quae-
stio nobis non miranda est. Nam secundum opi-
niones nonnullorum vix unquam alius quidam
scriptor tam saepe erravisse videtur quam auctor
noster. „Inde aliqui — ut verbis Nourrii utar ~
centum et Septuaginta illius errata olim numera-
bant; alii ea postmodum ad quattuor supra nona-
ginta, alii vero ad minorem numerum redegerunt.quot;
Imo Antonius Raudensis, theologus ex ordine
Fratrum Minorum saeculo XV, eo venit ut sta-
tuent, ejus libros quasi undique haeresibus re-
fertos esse.

Verum sufficieuter apparuit plurimas ejusmodi
reprehensiones ex infesto quodam animo atque opi-
nionibus praejudicatis originem duxisse. Ita enim
vir iste Antonius Raudensis egit, ut non solum
Adamus quidam Monachus Genuensis \') eum ve-
hementer ut insanum notaverit, sed etiam Fran-
ciscus Philelfus , vir studiis litterarum illustris.
Nimium quantum secundum sententiam du Fresnoy
bis de rebus Josephus Isaeus censuit, qui in
Lactantii libris exstantibus, nonaginta quattuor pro-
positionibus reprehensis, ipse tamen testatus est,
quasdam earum benigno sensu interpretandas esse.
Idque recte quidem. Nam in auctoris theologia
rite judicanda, nobis non obliviscendum est con-
silium, quo ille mentis actiones easque religiosas
chartis consignavit. In suscipiendis videlicet operi-
bus suis multo magis ejus erat consilium, errores
Ethnicorum refutare atque eleganter veritatem ex-
ponere, quam expositionem doctrinae Christianae
ipsius omnibus numeris absolutam dare. Neque talis

\') Secundum du fkksnoy hujus in Raudensem Epigramma
versuum 8 legitur in editione Lactantii Romana 1468 apud Pe-
trum de Maximis, unde illud exscripsit Albertus Fabricius in Bi-,
bliothecae Latinae Supplemente, pag. 395.

expositio acuta apud scriptores ecclesiasticos ejus
temporis quaerenda est; quin plerumque diffi-
cile est accurate eorum theologicas notiones multis
de rebus propter laxum loquendi modum ob oculos
ponere. Accedit quod forma rhetorica, qua multa
eorum scripta, idque maxime Lactantii, induta
sunt, minus idonea est ad horum virorum sententias
indubitanter exprimendas. Neque aequum est, ut
opinor, si passim res alicujus momenti, speciatim
in tam brevi doctrinae Christianae expositione,
silentio praetermissae sint, talem omissionem nega-
tioni vel ignorantiae veritatis, ut nonnulli asserere
solent, adscribere. Quibus omnibus bene consi-
deratis, quae certo certius conveniunt cum nostro
proposito supra indicato, quaestiones gravissimae,
quae inde oriantur, ex ordine nunc persequamur.

Prima igitur quae praesto est quaestio haec est :
Num Lactantius dici potest sectae Manichaeorum
assecla ? Caussa qua opinatio illa exstitit in eo sita
est, quod interdum in quibusdam Manuscriptis
ejus Codicibus ac postea editionibus sententiae non-
nullae, Manichaeorum doctrinam redolentes, inve-
nir entur Attamen loei, quibus hae reprehen-

siones nixae sunt, vix reperiuntur in vetustis ex-
emplaribus Lactantii operum et apparent ab opti-
mis Manuscriptis Codicibus deësse. Quare putantur
postea ab iis esse adsuti, qui huic sectae dediti
erant. Itaque viri gravissimae auctoritatis tales
locos proscriptione dignos censuerunt et modo in
notis eorum mentionem faciunt. Sic, exempli
gratia, du Fresnoy, sic Biinemannus, Walchius,
aliique omnes in suis editionibus, quatenus rem
indagare potuimus\'). Quorum primus, ratione
habita hujus accusationis, inter alia statuit : „ hae
etenim impietates saepissime assutae textui Lactan-
tiano , non modo perturbant scriptoris sermonem,
verum etiam ejus doctrinae plane sunt contrariaequot; \').
Quibus rebus observatis, indicare conabimur, quo-
modo auctoris religionis opiniones hnncce errorem
excludant.

passages in his works are suspected of this error; some learned
men are of opinion that those passages are not genuine. For
which reason in late editions they are generally placed at the
bottom of the pages among the notes.quot; Labdneb : The credi-
bility of the Gospel History etc. pag. 2/5. vol. H.

Vide inter alias editionem heumanni operum Lactantii,
pag, 156 in not. 6 fere in tine. ed. Gottingae 1/36.

Lactantius sane ab hacce secta, quoad ejus no-
tiones proprias, tantopere dissentit, ut vix, imo
nullo modo dici possit ejusmodi opiniones de reli-
gione amplexus fuisse. Quid ? quod apud Beausobre
inter eos ecclesiae primaevae scriptores censetur, qui
creationem mundi ex nihilo docuerunt Atque
du m Manichaei aeternitatem materiae asserunt, ille
contra distincte arguit, Deum sibi materiam fecisse
Profecto Deus aeternus est, isque solus non factus,
qui est princeps et origo rerum; quibus aliisque
rebus auctor sese doctrinae duorum principiorum
aeternorum doctrinae certeopposuitquot;). Dum illi plane

\') „Lactautius is reckoned by Beausobre among those early
Christian writers, who taught creation out of nothing.quot; Lakdnkr :
Cred. of the Gosp. hist. pag. 275 in not. vol. II.

„Deus vero facit sibi ipse materiam, quia potest. — Quid
vero mirum, si, facturus mundum, Deus, pnus materiam, de qua
faceret, praeparavit, et praeparavit ex eo, quod non erat.quot; Inst.
lib. II. c. 8. „Materia vero semper fuisse non potest, quia mu-
tationem caperet, si fuisset etc.quot; Ibidem. — „He disproves the
eternity of matter with a good deal of metaphysical subtilty; and
exposes the ridiculous absurdity of the Epicurean theory. La-
ctantius himself appears to consider the existence of evil as part
of the original design of God in the creation; and his loose
manner of expressing himself on this point has been the ground
of the most weighty charges against his orthodoxy.quot; Mountain\'s
Summary of the Writings of Lact. pag. 17. in medio.

codices sacros Veteris Foederis rejiciunt, hic fre-
quenter iis usus est eosque divinos habuit. Sic
etiam Judaeorum religionem divinitus institutam
nominat eorumque prophetas viros a vero Deo
inspirâtes\'). Quin et eorum vaticinationes de Jesu,
hominis Servatore, magni fecit, ut patet ex multis
ejusmodi locis allatis, praesertim in libro quarto
Div. Inst.

Haud aliter a Manichaeorum doctrina differt,
quoad hominis formationem, idque praesertim quoad
sexuum rationem \'). Itaque non haesitavit affirmare
eorum amorem inter se ac cupiditates a divina
Providentia sie instituta esse\'). Idem de homine
ipso, quod attinet ejus animum et corpus, ar-

re inter alia dicit: „duo igitur constituuntur aeterna, et quidem
inter se contraria: quod fieri sine discordia et pernicie non po-
test. — Ergo fieri non potest, quin aeterni natura sit simplex;
ut inde omnia, velut ex fonte descenderint.quot;

-) „Hominem finxit ex ipsa terra, quam illi a principio in ha-
bitaculum praeparavit; i. e. Spiritum suum terreno corpore induit
et involvit,quot; lib. VIII. c. 5. — „Cum ergo marem ad similitudinem
suam primum finxisset, tum etiam foeminam configuravit ad ipsius
hominis effigiem; ut duo inter se permixti sextus propagare so-
bolem possent, et omnem terram multitudine opplere.quot; Lib. II.
cap. 12 init. Vide et cap. 10, et de Opif. Dei cap. 10.

guit; quae ambo ut ipse testatur, Deus fecit,
eaque omnia, quibus fruimur, ex eo orsa esse\').
Deinde statuit Deum fecisse diabolum, in quo
primum indoles divinae stirpis viguit; qui vero
suo arbitrio contrarium sibi nomen adscivit, quo-
niam ex bono per se malus effectus eraf).

Eodem modo ejus opiniones de Jesu Christo
ubique fere contrariae sunt doctrinae illius sectae,
ubi nempe asserit eum came indutum fuisse et
in ea natum \') ; eumque non in virtute angelorum,
sed in figura hominis mortem suscepisse\') : quae
satis abundanter ostendunt Lactantium non putari
posse sectae Manichaeorum addictum fuisse \'). Quae
sententia eo quoque affirmatur, quod Hieronymus,
Augustinus aliique antiquitatis scriptores hac de

-) ,,Deus ergo veri patris officio functus est. Ipse corpus efiin-
xit, ipse animum, quâ spiramus, infudit. Illius est totum, quid-
quid sumus.quot; Inst. lib. II. cap. 11 sub finem.

„Quae cum ita sint, non tamen vetustissimis haereticis Ma-
nichaeis, qui paullo ante tempora Lactantii nati sunt, annume-
randus est Lactantius. Hi enim duo principia coaeterna statuere,
bonum et malum. Lactantius vero malum ab aeterno non fuisse
asserit, sed originem sumsisse in tempore confirmât.quot; Pfaff , diss,
prael. n. 21. pag. 27.

Non video quomodo hagenbachius (Dogmengesch. Lips.
1853; p. 236) e Div. Inst. lib. II. Cap. 12; VI, 13 et de Ira
Dei 15, maxime ratione habita duorum priorum locorum, dedu-
dere possit Lactantium ad Manicheismum fere delapsum esse.
Nam, quoad primum, ex contextu patet, auctorem loqui de for-
matione hominis, eaque ex rebus diversis ac repugnantibus, anima
et corpore. In hac societate autem anima superiorem partem te-
net, quia originem suam de Deo ducit; corpus, contra, inferiorem
tenet, quod, quoniam terrenum est, animae debet esse subjectum.
„Est enim quasi vasculum, quo tanquam domicilio temporali spi-
ritus coelestis utitur.quot; Quae, quum ita sint, nulla caussa est,
ut opinor, Lactantium Manicheismi accusandi. Neque id satis
patet e lib. VI, ubi legimus: „nemo esse sine delicto potest,
quamdiu indumento carnis oneratus est. Cujus infirmitas modo
subjacet dominio peccati: factis, dictis, cogitationibus.quot; Nonne
enim haec respondent verbis pauli, dicentis: óièa yïip on oix
oHei èv èfioi [Tovréa-riv èv Tji (Txpxï f^ov) «ysssóv , alioque
loco: TaAÄijrwffl? èyu avöpMTo?\' /as pvffsrcci èn reV tru~
piXTSi rovnbsp;tovtov; — Locus ultimus omnino majorem

vim habet, nam ibi auctor dicit propte? formationem animae et
corporis e coelo et terra alteri bonum adhaerere, alteri malum.
„Hinc exstitit in hominibus naturae suae depravatio.quot; Sed con-
tra, Lactantius luce clarius statuit Diabolum fraudibus suis ho-
minem corrupisse vel etiamnunc corrumpere et sic de origme
peccati hominem biblicam rationem sequitur. Div. Inst. lib. 11.
cap. 12 in medio, 14 initio, Epit. 2?. Quare difficile est ex
auctoris modo minus accurate loquendi hac de re certo certius
concludere. Probabihus igitur propiusque veritati est, ut opinor,
eum magis a doctrina Manicheorum differre, quam ad eam valde
inclinare.

Porro altera quaestio oritur: num Lactantius iis
annumerari possit, qui cum Arianis erraverunt?

Haecce opinio suspicax fere eodem modo, quo
ea de Manichaeismo ex eo emanasse videtur, quod
in Lactantii scriptis passim loci inventi sint,
qui magis minusve Arianismum redolent. Ne-
que hoc mirandum est. Nam ut plurimi scri-
ptores , qui ante Concilium scripserunt Nicaenum,
in quo primum ecclesiae doctrina dilucidius ex-
pressa est ac voces ei maxime consonae forma-
tae sunt, — sic etiam minus theologice vel
accurate Lactantius locutus est in scriptis. Inde
loci vel exempla res illustrantia praesto sunt,
qui, in se considerati, videri possint talis re-
prehensionis veritatis speciem continere. Verum,
re bene ponderata, sufficienter apparet auctorem
a sententiis Arianorum alienum fuisse, iisque
multo magis contrarium. Partim enim loci hujus-
modi in exemplaribus vetustis atque optimis non
inveniuntur, partim ex ipsa ejus doctrina de
Christo omnia dubia hac de re magis magisque
tolli possunt. Nam praeter scripturam hîc nil
dicit Lactantius. Sic, exempli caussa, pronuntiat
Dei Pilium ante saecula fuisse genitum. Deus
nempe antequam praeclarum hoc opus mundi ad-

oriretur Spiritum genuit, quem Filium nuncupa-
vit \') ; idem a principio Filius Dei erat Quodsi
hoe ambiguitatem non plane tollat, clariora sunt
verba, quae sequuntur; „Deus in principio, ante-
quam mundum instituerit, de aeternitatis suae
fonte deque divino ac perenni Spiritu suo filium
sibi ipse progenuit incorruptum, fidelem, virtuti
ac majestati patriae respondentemSic etiam
aequalitatem ejus cum Pâtre auctor demonstrat, ubi
eum disertis verbis Deum idque Summo Patri si-
milem appellabat. Ac, quod magis ejus opinionem
hac de re illustrât, Filium unius esse substantiae
cum Patre praedicavitPorro, aliis verbis usus
est, e quibus patet eum multo magis cum ecclesia
facere, quam cum iis, qui ab ea desciverunt.

Vide Inst. lib. IV. cap. 13, ubi eum diserte appellat Deum
et hominem, additis quae e locis a prophetis citatis affert, ubi
illi Christum Bewm esse, secundum auctoris opinionem, testaren-
tur. Vide et lib. VII. cap. 19 fere in medio; Epit. cap. 43. „Idcirco
igitur quum Bens esset, suscejjit camera.quot; Inst. 1. IV. cap. 29
init.

s) „Quum igitur et Pater Filium faciat, et Filius Patrem, una
iitrique mens, unus Spiritus, una substantia est.quot;

Quam assertionem haec verba nobis ob oculos
ponunt: „Filius ac Pater, qui unanimes incolunt
mundum Deus unus, quia et unus est tanquam
duo, et duo tanquam unus\'). Denique unum
Deum esse tam Patrem quam Filium Esajas osten-
dit\'). Cum dicimus Deum Patrem et Deum
Filium, non diversum dicimus, nec utrumque
secernimus, quia nec Pater sine Filio esse pot-
est , nec Filius a Patre secerni \'). Quae omnia suf-
ficiunt, ut opinor, ad probandum, Lactantium
nullo cum jure esse accusatum Arianismi Igitur,

Vide quae auctor hac de re statuit in Inst. 1. IV. cap. 29.
Praeterea e multis locis allatis, maxime e V. F., quia proprie
ad Deum 0. M. spectant, auctor, secundum peculiarem suam
argumentandi rationem, conatus est demonstrare Filium Deum
esse eique similem.

*) „Bishop Bull and Dr. Nicholls appear to have successfully
vindicated Lactantius from the charge of denying the eternal
generation of the Son.quot; Mountain : Summary of the writings
of Lact, in Praef. p. IX. — „Bei all diesem ist aber zu rühmen,
dass er Christus nicht blos als Organ Gottes, als mittel aulfast,
wie der Sabellianismus muss, und wozu auch der Arianismus
eine Neigung hat. Sondern er ist ihm auch Selbstzweck, und
zwar anders als alle Menschen oder Geister dieses sind, nämlich
Gegenstand göttlicher Verehrung zugleich mit dem Vater. Und
die Nothwendigkeit der Gemeinschaft mit diesem, ja der Einheit
mit seiner Substanz zur Vollkommenheit des Sohnes ist von ihm

nonnnllae sententiae vel exempla dubia alFereiitia
uil valent, quamdiu alii loei luce clarius aliter
loquuntur, et dubia ex certioribus illustrari pos-
sunt.

Quod attinet ad Hieronymi testimonium \'), au-
ctorem scilicet errore Judaico in libris suis, ma-
xime in Epistolis ad Demetrianum, negare sub-
stantiam Spiritus Sancti, non facile effici potest.
Primum ea scripta in quibus plurimum de eo
egerit, eheu! oblivionis praeda facta sunt; deinde
nulla hujusmodi mentio in libris adhuc exstanti-
bus adest. Imo, ne ulla quidem in iis recordatio
in promptu est, e qua quoquo modo patere possit,
utrum ille Spiritum Sanctum pro persona agno-
verit nec ne. Hoc saltem certum est, quoad ejus
scripta posteritati tradita sunt, nil reperimus quo
talis repreliensio affirmari possit, nisi ex omissione
vel ex eo, quod non explicite et distincte expressum
est, ad negationem concludamus.

Tandem Lactantii propria erat opinio Millena-
riorum, quae quoque haud parum attulit ad
illum reprehendendum. Nam haecce sententia

anerkannt.quot; Dorner : Entwicklungsgeschichte der Lehre von der
Person Christi, t. L pag. 791 in fine, ed. Stuttgart 1845.
In Epist. ad Pammachum.

Hieronymi notitiam non fefellit, quippe qui eam
inter Judaicos fabulas annumeraverit Attamen
haud aliter quam Papias, Episcopus Hierapoleos
in Phrygia, qui primus eam coluisse videtur, haud
aliter quam Irenaeus sensit. Cum iis nempe, quae
summa rerum est, existimavit Christum, vergente
ad finem mundo, cum justis in terra regnaturum.
Atque his de rebus specialiter haud pauca locutus
est, studens quoque eas comprobare tam e ver-
sibus Virgilii, quam ex libris Sibyllinis.

En igitur praecipuas quaestiones, praetermissis
nonnullis efi\'atis minoris momenti, quae ansam
reprehendendo Lactantium theologum dederunt.
Quae quum ita sint, non videmus rationes suf-
ficientes, quibus coacti statueremus, eum inter
defensores ecclesiae primaevae haud rite annume-
randum esse. Siquidem ille non solus erat, qui
subinde efi\'ata ambigua vel alienam doctrinam redo-
lentia prodidit; siquidem praeterea ante Nicaenum
Concilium habitum multae de doctrina catholica
sententiae vacillantes nobis occurrunt. Quibus con-
sideratis, si universe spectamus ad religionis capita
ab auctore tractata, cernimus ea omnia ab eo stre-

nue confirmari magis quam destrui. Quare, au-
ctoris consilio in operibus suis suscipiendis minime
neglecto, vix video quo jure Hieronymi verba :
„Utinam tam nostra confirmare potuisset quam fa-
cile aliéna destruxitquot; — ratione videlicet monumen-
torum nobis traditorum —- ad eum referri possint.
Neque omnibus numeris justum puto, eum, per-
minutum theologum appellare, ut Heumannus fe-
cit, cui simul profitendum erat: „id quidem ho-
noris ei (Lactantio) debetur, quod primus dicendus
est inter Latinos Christianos cogitasse de doctrina
Christiana in formam disciplinae systematisque
redigen daquot; \'). Prior enim orationis pars tunc
omnino jure aliquo fieri potuisset, si auctoris consi-
lium non fuisset, quod ipse sat perspicue indicavit,
homines veritatis ignaros tanquam rudes a prin-
cipio formare ne toto lumine objecto caligarent \').

Heumannus in Pvaef. operum omnium Lact. c. 2. — ,,Ni-
mirum doctrinam religionis activam i. e. Practicam libro VI.
universe tractavit, et tanquam in compendium redegit. Neque
contemplativae, i.e. Theoreficae partem, quae spectat ad Christum
Dei Filium, hominum doctorem, servatorem et judicem sine di-
ligentia libro IV. et VIL ; ceteras vero data occasione passim
enarravit. Cernuntur in libris ejus prima tanquam lineamenta
corporis, quod deinceps alii compegerunt.quot; Spijker : in diss, de
Pret. Inst. Div. Lact. stat. pag. 88 in fine. ed. Lugduni Bat. 1826.

Qua re igitur minime neglecta, Franciscus Pe-
trarcha haud sine aequitate de eo dixit haec :
„Lactantius Firmianus et ipse magnus vir in eo
libro, quo, Gentilium erroribus exarmatis, fidem
nostram, quantum quivit, armavit, omnemque hanc
Deorum scenam mira et laudabili curiositate de-
texit, inque hoc idem opus Augustino atque aliis
sequacibus viam fecitquot; \'). Neque Trithemius dubi-
tavit Lactantium vocare virum saeculares litteras
abundanter doctum et divinis scripturis nobiliter
institutum Quam ob caussam haud pauci scri-
ptores antiqui non immerito eum inter maximos
Religionis verae propugnatores atque inter nume-
rum Theologorum ecclesiam Christianam exornan-
tium ordinarunt.

„Firmiauus Lactantius Arnobii Rhetoris quondam auditor,
atque discipulus, vir in secularibus litteris abundanter doctus, Divi-
nis Scripturis nobiliter institutus etc.quot; Tkithemius : de Script. Eccl.

In Lactantii Theologia exponenda, nt jam alibi
monnimus, nobis non exspectanda est acuta et
philosopha explicatio rau S\'oyfidroiv doctrinae
Christianae. Hac in re auctori fortasse defuit In-
genium Origenis vel profundum studium theolo-
gicum viri magni Augustini. Praeterea rhetori,
qualis magnopere excelluit, aliud munus imposi-
tum erat, quod pertinet ad temporis, quo vive-
bat, necessitatemEjus consilium primarium

„Fällen wir nach dieser Uebersicht seiner Schriften ein Ur-
theil über die dogmenhistorische Bedeutung des Lactantius, so
muss zugegeben werden , dass sein Hauptgewicht mehr in der
Widerlegung heidnischen Irrthüraer liegt, als in der Entwicklung
und Darlegung der eigentlichen christlichen Religionslehre. Er
zeigt sich überall mehr als Redner denn als Philosoph.quot; Th. prbs-
•SEL, in Herzog\'s Real-Encycl. pag. 160. VIIL Band. 1857.

erat, quod patuit sufficienter ex ejus ratione theo-
logica supra exposita, partem moralem religi-
onis Christianae exhibere. Revera ei propositum
erat hujus praestantiam prae Ethnicorum religio-
nibus vindicare, magis quam profundam exposi-
tionem singularium doctrinae capitum efferre. Quod
posterius minime ei opus erat, qui sibi bene con-
scius erat officii erudiendorum eorum, qui adhuc
erant xpekv Ixovrsç yâXciKroç, Kai où (Trepeccç
rpo(p}jg.

Mhilo tamen minus consentiendum est, in La-
ctantii Theologia inveniri prima inter Latinos Chri-
stianos conamina doctrinae Christianae in artis for-
mam redigendae. Hanc quidem ob caussam aeque
ac propter singularem ejus aetatis rationem in ejus
scriptis expressam, hujus viri studia theologica
sine emolumento negligi nequeunt. \')

\') „Der Umstand, dass seine Schriften den ersten Versuch der
abendländischen Kirche, den gesammten Stoff der Heilslehre zu
einem Systeme auszuprägen, enthalten, so wie seine Originalität
auf einzelnen Gebieten des Dogmas, in der sich neben seiner
singulären Individualität doch auch die Eigenthumlichkeit seiner
Zeit ausspricht, wird diesem Kirchenvater trotz der Protestation
eines neueren Dogmenhistorikers (mbibr) immer einen Platz in
der Dogmengeschichte sichern, auch wenn er im Capitel von
den Trinität nur „eine nachgetriebene Herbstblüthe, ja, die ver-

Consilium igitur supra expositum animo continuo
revolvens Lactantius incepit liocce opus eximium,
Divinas Institutiones, in quibus, nisi omnino plane,
sallem maximam partem ejus opiniones theologicae
expositae sunt \')• Primum auctor quaestionem de
Providentia Dei, qua aut fecit aut regit mundum,
pertractat, quam sine ulla haesitatione affirmat,
ac copiosa demonstratione vix indigere putat
Deinde erudite asserens unum esse Deum, mundi
hujus conditorem et gubernatorem, de Deo ita
loquitur auctor, ut quodammodo inde colligere
possimus, quid ipse de eo putaverit, nempe quid
sit, qualis sit et quod unus sit; quae omnia satis
pure edocuitDeum igitur religionis objectum
definit mentem aeternam em omni parte perfectae

zerrte Wiederholung einer längst vergangenen Zeitquot; sein sollte.quot;quot;
Dr. ovbrlaoh : die Theologie des Lactantius, pag. 1. in pro-
grammate Gymnasii Fredericiani, ed. 1858, apud Dr. baerbn-
sprung, Schwerin.

Loci qui plenius ab auctore explicati sunt, praecipui sunt:
de Religione Christiana; de Deo, in genere; de Providentia; de
vero Dei cultu interiore.

Div. Inst. lib. I. cap. 2. De Providentia divina magnam
partem arguit in libro de opificio Dei, quem scripsit, ut illam
in corpore humano perlucentem ob oculos poneret, et Epicureos
eam negantes refutaret.

coîimmmataeque virtutis, sive vim illam, cui et
Providentia excogitandi inest, et solertia pot est as-
que faciendi Ille Deus spiritualis substantia,
corpore carens, quam mente tantum intueri pos-
sumus, perfectus est atque aeternusNeque fa-
ctum Numen est; ex se ipso est, et idcirco talis
est, qualem se esse voluit, impassibilis, immuta-
bilis, incorruptus, beatusNulli rei subjectus,
sed omnium potentissimus, ex quo omnia sunt,
eoque ipso fons bonorum

Idem mundum ex niliilo fecit, materiamque
ex eo, quod non est, praeparavit Condi dit
mundum non sua, sed animantium caussa, caete-
rosque animantes propter hominem, quem ex limo
terrae formavit, ut vitae suae auctorem adoraret\').

Div. Inst. lib. II. cap. 8,9.— „Gott schuf diese Welt.quot;
C. 8, wo er zugleich zeigt, dass die Welt aus nicht erschaffen
ist, und keine Materie dazu genommen wurde; vgl. Epit. 27;
er sagt ausdrücklich, dass Gott alles machte und dass nichts ist,
was nicht von Gott seinen Ursprung hat.quot; Goldvstitzer : Patro-
logie verbunden mit Patristik. pag. 257- vol. 1. Nürnberg. 1834.

Div. Inst. lib. VII. eap. 4, 5; lib. de Ira Dei, c. 13. „Ni-
hil aliud adoremus, nihil colamus; nisi solum artificis parentisque

Homo autem e rebus diversis ac repugnantibus
constat; sicut ipse mundus ex luce ac tenebris;
anima scilicet, quae velut e coelo oritur a Deo,
et corpore, quod e terra formatum est. Deus au-
tem animum cum corporibus ideo ligavit, ne
sine magno labore homo, in virtute excolenda,
ad vitam aeternam pervenire possetQuo facto ,
postquam justitiam secutus est, immortalitatem
adipiscitur, quae beatitudo merces praemiumque
virtutis est

Numen divinum, quod Patrem appellamus, quia
omnia creavit et nobis multa largitur, antequam
mundum conderet, Spiritum sui similem, san-
ctum, incorruptibilem et irreprehensibilem genuit,
quem Eilium nuncupavit. Ilium solum primoge-
nitum divini nominis appellatione Pater dignatus
est, pollentem paterna virtute et majestate. Hujus
consilio profecto et opere in fabricatione mundi
Deus usus est. Nomen autem hujus Filii pro-
prium soli Deo notum est; Jesum tamen inter

-Ji

nostri unicum numen; qui propterea hominem erectum creavit,
ut sciamus nos ad superna et coelestia provocari.quot; lib. II. c. 18.

1) Div. Inst. lib. 11. cap. 10—12; lib. VII. cap. 5. conf. de
Opif. Dei 16—19.

homines nominatus est et Christus, quae est no-
minatio potestatis et regni. Ejus nativitas duplex
est, altera in Spiritii, altera in carne. Quoad
priorem incomprehensibiliter cum voce ac sono
ex Dei ore processit, sicut verbum, unde sermo
ac verbum Dei nuncupatur, rectius tamen kóyog
apud Graecos\'). Quod pertinet ad alteram, de
virgine natus est sicut homo, in conditione mortali.
Quam ob rem duae quoque naturae in Christo,
divina nempe et hum ana sunt. Divina illa prae-
cipue ex operibus, speciatim miraculis, quae fecit,
apparuit atque porro ex iis ipsis, quae Isaias, Hie-
remias et Davides de Christo praedicaverunt. Sic
humana illa ex passione, quam pertulit, apparuit,
et ex iis, quae prophetae de eo vaticinati erant. Fuit
itaque Deus et homo, inter Deum atque hominem
mediator constitutus, unde quoque /xecriryfg ap-
pellatur\'). Quae quum ita sint, cum dicimus
Deum Patrem et Deum Filium, unum tamen Deum
utrumque appellamus; nam Pater sine Filio et
Filius sine Patre nuncupari non potest. Utrique
una mens, unus spiritus, una substantia est, quam
ob intimam conjunctionem unus est tamquam duo

et duo tamquam unus. „Neque id mirumquae
auctoris ipsius verba sunt, „quum et Filius sit in
Patre, quia Pater diligit Filium; et Pater in Filio,
quia voluntati Patris fideliter paret, nec unquam
faciat aut fecerit, nisi quod Pater aut voluit aut
jussitquot;

Ad comprobandum oportuisse Christum non tan-
tum Deum, sed et hominem esse, Lactantius argu-
mentis utitur hisce. Ob hanc quidem caussam
eum oportuit non meram humanam naturam ha-
bere , quod in doctrina perfecta proferenda et ne-
cessitate parendi, hominibus coelesti auctoritate im-
ponenda, necesse sit ut ipse quoque faciat praecepta,
quae hominibus dat. Eo magis res sese ita habent,
ut videant alii ea fieri posse, quae ille, qui mores
aliorum fingit, praecepit, neve contemnant do-
ctorem. Item necesse erat ut Dei Filius carne in-
du.tus fuerit, quod Deus expers corporis hominem
docere non possit; quod eos, qui excusent carne
delicta sua, valeat redarguere, ostendens, carnem
etiam posse capere virtutem. Nam sic exempla
virtutis homini praebere potuit ille, qui a Deo
doctor! nobis datus est \'). Eum igitur Deus ad

hommes misit, ut eos, ad virtutem vocatos, ad
cognoscendum verum Deum adduceret. Justitiam
veram homines docuit magister ille et veram re-
ligionem in terram transtulit legatus summi Pa-
tris, eamque a Judaeis ad exteras gentes Morte
pro hominibus suscepta, illas gentes heredes fecit
regni aeterni, rejectis Judaeis.

Ut autem omnia, quae aut fecit aut passus est
figuram habuerunt, nec sine significatione fue-
runt, ita mortem subiit, ut constantiae et patien-
tiae praeberet exemplum, et, morte per virtutem
domita, resurgeret, generique humano spem vin-
cendae mortis nec non immortalitatis afferret *). His
factis, ad Patrem profectus regnum coeleste ade-
ptus est, unde aliquando in terram redibit, ut re-
gnet cum sectatoribus. Qua in re chiliastarum opi-
nionem sequitur auctor, docens Christum per mille
annos inter homines versaturum, eosque justissimo
imperio gubernaturum. Tandem hisce annis exactis
renovabitur mundus a Deo, et transformabit Deus
hominem in similitudinem Angelorum. Eodem
tempore locum habebit secunda omnium resur-

Div. Inst. lib. IV. cap. 10, 12, 19, 26. — Quid praeterea de
morte Christi Lactantius docuerit, patet ex hujus disq. pag. 72—74.

Praeterea auctor de Diabolo haec monet. Se-
cundum ejus opinionem Deus, postquam similem
sui Spiritum produxisset, fecerit et alteram, in
quo indoles divinae stirpis non mansit. Ille de
bono ad malum descendit, suoque arbitrio, quod
liberum a Deo ei datum erat, contrarium nomen
sibi adscivit. Hinc cunctorum malorum fons est
et invidit antecessor! suo, qui Deo carus est.
Huncce Spiritum Graeci AdßoKov appellant; La-
tini vero Criminatorem, quod crimina, in quae
ipse illicit, ad Deum déférât. Ille praeterea prin-
ceps est eorum geniorum, qui a Deo defecerunt
et vitiis se tradiderunt. In conjunctione cum
hisce geniis Princeps ille homines a cultu Dei
et notitia avertere studet, et variis artibus utitur,
ut iis noceat. Aliquando autem cum his spiriti-
bus malis scelerum suorum poenae ei luendae
sunt, atque in conspectu angelorum hominumque
proborum in aeterno igni cremabitur \').

î) Div. Inst. lib. IV. cap. 8, 9, 14, 17; lib. VII. 21, 26. ~
His omnibus de rebus videantur spijker: diss, de Pretio Inst.
Div. statuendo, pag. 69, et goldwitzbb : Patrologie verbunden
mit Patristiek, vol. I. pag. 253.

(

Praeter haec religionis capita magis minusve
copiose tractata, auctor insuper de aliis, ut de vero
Dei cultii interiore, de Ecclesia, de Poenitentia,
de lapsu hominum verba fecit, quae omnia, primo
excepto, breviter tantum attigit.

De vero Bei culUi interiore sententias scriptis suis
Lactantius inseruit hasce. Secundum eum verus
Dei cultus id religionis officium est, in quo mens
colentis se ipsa Deo immaculatam offert\'). Ni-
hil enim sancta illa majestas ab homine interius
desiderat, quam solam innocentiam; quam si quis
obtulerit, satis pie litavitNeque alia spes ho-
mini proposita est, nisi ut, abjectis vanitatibus,
Deo serviat et se ad cultum verae religionis in-
stituât. Hac enim conditione gignimur, ut gene-
ranti nos Deo débita obsequia praebeamus \'). Quam
devotionis functionem per Filium exsequi nobis opus
est, nam ille summus Deus non potest nisi per
eum coli. Qui enim Patrem se colere putat, sed
Filium non colit, ne Patrem quidem rite adorat \\
De Eeclesia ita locutus est, ut noverimus quid

Div. Inst. lib. IV. cap. 28; VI. cap. 2.
Div. Inst. lib. VI. cap. 1.
Div. Inst. lib. VI. capite ultimo.
quot;) Div. Inst. üb. IV. cap. 29.

secundum auctoris opinionem sit et quomodo sese
ab aliis ejusmodi institutis distinguât. Illa est aeter-
num templum a Christo conditum, ut univer-
sas gentes ad religionem Dei veri convocaret. Est
praeterea verum templum Dei in corde ac fide
hominum, qui credunt in eum ac fidelesyocdaxinx.
Fundamenta hujus Ecclesiae Apostoli posuerunt,
et sola ea Catholica est, in qua est confessio, et
poenitentia, quae peccata et vulnera salubriter cu-
rat \'). Deinde de poenitentia paene his verbis au-
ctor sententiam suam exprimit. Deo satisfacere
possumus, si poeniteat actorum, et nos ad Deum
convertamur ; nam ille morum emendatione placa-
tur. Quem enim facti sui vere poenitet, hic errorem
suum intelligit ; ideo Graecorum verbum /-oerivo/a
significantius est quam resipiscentia, quo Latini
utuntur. Ille igitur revera resipiscit, quem er-
rati piget, et qui confirmât animum suum ad
rectius vivendum. Peccati conscientia et metus
poenae hominem religiosorem facitTandem
lapsum hominum ex eo, referens ad Mosis nar-
rationem, dérivât , quod Criminator, invidens Dei
operibus, omnes calliditates suas intendit ad ho-

minem decipiendum. Primum mulierem decepit,
ut vetitum cibum sibi sumeret et per eam homini
persuasit legem transeendere. Sic peccatum in mun-
dum venit et homini immortalitas adempta est\').

Quibus rebus expositis, in Lactantii Theologia
cernimus religionem Christianam ab eo exposi-
tam esse modo ei soli peculiari, quo hujus prae-
stantia satis perspicue eniteat. In ea summum
bonum, in ea hominis conjunctionem cum Deo po-
nit; per eam enim rerum coelestium rationem rite
cognoscimus et ad fruitionem Dei venimus. Neque
in ea tantum merus cultus externus, profundae
significationis expers, requiritur; sed Christianum
oportet scire et sentire quid ei colendum sit. Ad
verum igitur cultum eumque interiorem fortiter
Lactantius incitât, quo homo sibi conscius fit suae
cum Creatore necessitudinis, ad quam summa
animi puritas perquam necessaria est. Quare satis
perspicue patet, religionem Christianam, judice La-
ctantio , non constare externis moribus ac consue-
tudine tantum, verum e contrario totum hominem
internum amplecti. Homines singulos ideo ad vi-
tam moralem quidem, sed eam internam, adducere

conatur ; quod ad consilium assequendum mentem
dirigit in Jesum Christum, tanquam doctorem
hujus virtutis et justitiae praeceptorem. Ex qui-
bus omnibus tuto concludimus, Lactantio magis
vitam quam doctrinam cordi fuisse in religione
Jesu Christi commendanda atque exponenda. Quin
Christi ipsius mors apud eum talem rationem
exhibet ; quamquam consentiendum est, hunc
rei aspectum verosimiliter Auctoris gentili edu-
cationi attribuendum esse, nec non exemplo for-
tasse Ethnicorum philosophorum, sicut Socratis
aliorumque, quos certo magni fecit. Praeterea, ra-
tione habita doctrinae de Deo, semper primarium
locum apud Lactantium tenet Supremi Numinis
unitas, quam contra Polytheïsmum Ethnicorum
studiosissime defendit. Quod quidem contra dua-
lismum Manichaeorum ejus aetatis non sine effectu
erat. Eadem ratione egregio modo nobis ob oculos
ponit Dei attributa, quibus rite adorationis obje-
ctum fit. — Quoad autem Christologiam, Jesus Chri-
stus fundamentum Theologiae est. In eo ipso enim
principium, ut ita dicam, ethicum et religiosum
suum fulcrum obtinet et pulcherrimae congruentiae
rationem. Natura divina et humana in eo, aequa
ratione et harmonice congruentes, conjunctae sunt.

Deus est Christus aeque ac homo; potestatem Dei
habet et patientiam hominis summopere moralis
possidet. Hoe sane principium haud minorem lo-
cum tenet in Christi apparitione in terra, quod
Lactantio simul materiam praebet probando ne-
cessitatem Dei hominis facti. Quod quidem in teto
Christi opere et vita hac in terra aeque persequitur.

Eadem. ratio ethica manet, ubi poenitentiae no-
tionem Lactantius describit. Apud eum nulla qui-
dem ecclesia est sine poenitentia; hujus autem verbi
vis tam strenue urgetur, ut tantum ad vitam in-
ternam referatur, quare vox Latina ei parum sa-
tisfacit. Quam ob caussam haud sine acumine
exposuit, virtutem sine pietate nullam esse et im-
mortalitatis spem hominibus esse ideo praesertim
necessarian!, ut virtutem studiosius colant.

Denique, quamquam multa ad pleniorem reli-
gionis Christianae expositionem apud Lactantium
desiderantur, ei attamen haec laus debetur, quod
certo haud minus diligens fuit, quam caeteri ec-
clesiae antiquae Apologetae. Quae assertio non
modo valet de defensione verae Christianorum re-
lig lonis, verum etiam de modo quo hanc exposuit.

Bestinandi ad aliquid , non perfectum et san-
ctum reddendi vim habet vox àyici^eiv Joh.
X:36.

Legendo pro ^iiN (Gen. XXII: 13) verbum
omnes expediuntur difBcultates, hunc locum pre-
mentes.

Ex ratione, qua in colloquiis cum discipulis
aliisque, Jesus ipse ab bis se distinguit, habita
Dei Patris ratione, eflficitur, eum sibi conscium
fuisse, se esse Dei similem.

Verba rov /xsydkou Osoü, Tit. 11:13, perti-
nent ad sequentia \'Ii/uolî XpiuTOV,

Optime contra Sadducaeos attulit Jesus argu-
mentum ex Ex. III (vid. Matth. XXII : 32) ad
eorum ratiocination em profligandam.