§ 3. De Iiidaeorum eonditione morali . .
Caput III. De caussa, cur genus humanum ant
Christum i}iy.oao(Tvvr,v esoü non consecu

Sectio II. Paulus religionem christianam contra
nonnullonim errores defendit . . .

10—53
10 — 24

11-18

19 -24

35—45

25—41
42—45

46 — 52
53~fgt;0

§ I. De Deo hominibus salutis auctore. .nbsp;63— 71
§ 2. De eonditione qua Deus hominem

hanc iustitiam in homine efficiendam.nbsp;88—108
Caput II. De caussa cur genus humanum per

Nulla sane doctrinae theologicae pars est, de qua
virorum doctorum sententiae tantopere inter se differunt,
quantopere de Apologetica. Quod dicenti mihi nequa-
quam animo obversatur aetas, quae Schleiermaclierum
praecessit, quum de disciplina apologetica, hoc nomine
digna, sermo esse vix potuit: sed principes scriptores
cogito, qui postea huic disciplinae operam dederunt.
Quod Schleiermacherus 1) a disciplina nostra petebat ut
religionis christianae naturam exponeret, nimis universe
dictiim videbatur Cll. von Drey 2)- et Sack 3), quo

1) „Die Apologetik ist die Darstellung des Christenthums,
wodurch es eine eigenthümliche Glaubensweise ist.quot; Darstel-
lung des theol. Studiums. Cfr. in primis § 32—43.

3J „Insofern die Philosophie der Offenbarung in ihrer
Anwendung auf das Gebiet der Eeligionsgeschichte tritt und
Rücksicht nimmt auf die geschichtlichen Gegensätze und
deren Beurtheilung, wird sie Apologetik.quot; Apolog. als
\'»wissenschaftliche Nachweisung der Göttlichkeit des Chr., in
seiner Erscheinung, I pag. 9.

3) „Sie sey die theol. Disciplin von dem Grunde der ehr.
Religion als einer göttlichen Thatsache.quot; Chr. Apologetik, pag. 1.

iudice eius est ostendere religionem christianam re
in facto posita eaque divina tamqnam fundamento
niti. Qualem eam tam vulgo babent, tum se ipsa
praestat, hoe Apologeticae, auctore Steudelio 1), ita
est probandum, ut inde tam ad scientiae, quantum
fieri possit, firmitatem quam ad efficacem huius iuris
commendationem proficiatur. Lechlero 2) autem, quo-
cum facit Hagenbach 3), munus Apologeticae hoe est,
ut ostendat religiones Christiana antiquiores partes esse
unius corporis disiectas, cuius integritas et perfectio
sit religio Christiana. Yerum huic opinioni adver-
satur Haenell 4), nostram quippe religionum illarum
cognitionem a perfectione longius abesse censens, quam
ut comparatio cum religione christiana institui possit.

1) „Sie sey die Änweismig zur möglichst vollständigen
Kentniss, zum befriedigsten Geltendmachen der vorlie-
genden Gründe , aus welchen wir recht thun das Christen-
thum als dasjenige anzuerkennen, als was es gilt und
sich gibt.quot; Qrundzüge der Äpologetih für das ClmatentJium.

3) Ipso auctore exponit : „dass die vorchristlichen
Religionen zerstreute Glieder eines Leibes sind, dessen Ein-
heit und Vollendung das Ohristenthum ist.quot; üeler den Begrif
der Apologetik, Stud. und Krit. 1839 III. p. 608.

3)nbsp;Encyclopädie und Methodologie der theol. Wissen-
schaften. Ed. IV p. 378.

4)nbsp;„Die Apologetik ist die Wissenschaft von dem un-
mittelbar durch den H. G. gewirkten subjectiven Glauben
an Christum, als dem der Kirche und der Theologie
gemeinsamen Grunde.quot; Stud, und Krit. 1848 III, pag. 619.

Minns inter se discrepant Doet. Pelt 1) et Kienlen 2),
qui Apologeticam vocant doctrinam ipsornm, qnibns
tnm doctrina turn vita Christiana nititiir, principiorum.
In patria nostra Clarisse 3) earn sic définit nt sit:
//demonstratio et defensio religionis christianae veluti
in scientiae foxmam redacta.quot; Cll. Hofstede de Groot
et Pareau 4) indicant earn esse : ,/pliilosopliam religionis
cliristianae praestantiae indagationem et expositionem,
liLiiusque partem quidem esse, sed modo ignobiliorem,
defensionem.quot;

A Peltio non magnopere dissentit sententia Doct.
van Oosterzee 5). Clar. Doedes 6) hoc tantum Apolo-

1)nbsp;„Sie ist die Wisseuschaft von den letzten Grundlagen
des Christenthums als Lehre und Leben, eine allgemeine
theologische Principienlehre.quot; Theol. Encydopädie,\'^B.^ 377.

2)nbsp;„Dio, Wissenschaft von der Aufstellung und Verthei-
digung der Principien d\'er allgemeinen Christlichen Lehre,
welche jeder Chr. Kirche zum Grunde legen müssen.quot; Die
Stellung der Apolog. in den tlieol. Wissenschaften. Stud, und
Krit. 1846 IV, pag. 903.

5)nbsp;„Zij is de wetenschap van de wijze, waarop het
christendom verdedigd moet worden en van de beginselen,
waarnaar die verdediging moet worden ingerigt.quot; Jaarh.
voor wet. Theol. 1845 , pag. 26.

6)nbsp;„Ons zij de Apologetiek de theorie van het ver-
dedigen des Christendoms. Zij moet zijn eene wederlegging
van de bezwaren, twijfelingen en tegenwerpingen, waarmede

getae inunus tribuit ut religionem cliristianam tueatur
a dubiis et accusationibus in earn prolatis.

Nnperrime in Francia Doct. Yiguie 1) earn vocavit
disciplinam, qua constare oporteat de salute singulorum.
Postulat enim ab ea ut inquirat in peccatorum no-
strorum gravitatem dolorumque acerbitatem, inde ortaia
quod lege divina baud continemur, tum exponat, quo-
modo unice in Jesu Cliristo doloribus illis et crucia-
tibus et malis solatium, sedatio m^edelaque sint parata.

Sic igitur de munere Apologeticae adhuc sub iudice
lis est. Non minus vero dissentiunt viri docti rations
loci, quem ei in disciplinis theologicis concedi oporteat.
Alii primum locum ei tribiiunt in Encyclopaedia theologie
in his Schleiermacherus, cuius theologia philosophica
continet Apologeticam cum Polemica coniunctam. Hunc

het christendom wordt aangerand, zonder dat het haar
verboden zou zijn ook op die bezwaren, twijfelingen en
tegenwerpingen te letten, die, al zijn zij juist niet te berde
gebragt door den vijand, welken men bestrijdt, ook vroeger
reeds gemaaKt zijn of zich uit den geest des tijds laten
voorzien.quot; Jaarh. voor wet. Theologie 1850, pag. 9 sq.

1) „Elle est la science de Ia réalité du salut personnel,
elle doit rechercher la loi divine de notre être, montrer
combien nous sommes en dehors de cette loi, sonder la

comment en J. C. seul toutes ces douleurs trouvent leur
consolation, ces angoisses leur apaisement, ces misères leur
guérison, ces contradictions leur harmonie.quot; Histoire de
l\'apologétique de VMstoire réformée en \'France, pag. 13.

secuti sunt Leclilerus et Haenell 1). Denique Viguié
divisit Encyclopaediam in tteologiam apologeticam, liis-
toricam, systematicam et practicam.

Ah Ms vehementex dissentiunt Hagenbacli 2), Pelt et
van Oosterzee, qui disciplinam nostram minime a theo-
logia dogmatica separandam esse censent. In Straussii 3)
opere Apologetica continet partem Dogmatices, quam for-
malem dicunt. Kienlen 4) eam exponit in prima parte theo-
logiae pastoralis. Et quum alii inter Apologeticam et

1) Dicit nostram disciplinam „die Kirchenbegründende
quam sequuntur ,.die Kirchennorminende, leitende und
geschichtliche Disciplinen.quot;

3) „Die Apologetik darf sich nicht von der systema-
tischen Theologie entfernen, sondern indem sie ihr den
Boden vindicirt, muss sie ihr vorangehn und Bahn machen,
sei es nun dass sie die Einleitung zur Dogmatik bilde oder
selbstständig ihr Ambt versehe, immerhin wird sie es in
Dienst der Dogmatik und in Hinblick auf sie thun. Sie hat
sonach ihre eminente Stellung allerdings an der Spitze der
Dogmatik, nicht aber an der Spitze des gesammten theol.
Studiums ein zu nehmen, wohin sie Schleiermacher verwie-
sen hat.quot; 1. 1. p. 277.

4)nbsp;„Woher nämlich soll denn diese Wissenschaft die
Kenntniss des Wesens des Christenthums und der christ-
lichen Gemeinschaft nehmen ?quot; sie disputât 1. 1. contra
Schleiermacherum, et contra Hagenbachium caeterosque :
„haben wir nun vorher gesagt, die Apologetik setze
exegetische und symbolische Theologie voraus, so müssen
wir jetzt weiter sagen, sie setze auch dogmatische Theologie
voraus.quot; Cfr. pag. 898 sqq.

Apologiam. nullum ponnnt discrimen, alii utramque dis-
tinguunt sive dicentes alteram pMlosopham religionis
expositionem, alteram populärem, sive liabentes illam
normam defensionis, liane ipsam defensionem.

Polemicam alius cum Apologetica coniungit, alius ab
ea separat 1). Quod ad sententias de iure Apologeti-
ces locum in disciplinis tlieologicis occupandi 2), m
primis Tholuck 3), Eosenkranz 4) et Palmer 5) ei hoe
ius abiudicant, quorum primus coiitendit, munere Apo-

1)nbsp;Contra Schleier mach eri distinctionem utriusque disci-
plinae ita Doct. Kienlen 1. 1 : „die schleiermacherische
Abgrenzung zwischen beiden Wissenschaften nehmen wir
nicht an; nach ihm richtet die Apologetik ganz nach aus-
sen j die Polemik ganz nach innen ; beide aber haben eine
allgemein christliche und eine oonfessionnel bestimmte Seite.
Es muss also gesagt werden: die Apologetik richtet sich
nach aussen in weiteren Sinne, nach ausserhalb des Christen-
thums, die Polemik nach aussen und nach innen im engern
Sinne, nach ausser — oder innerhalb der Sonderkirche.quot;

2)nbsp;Ante hos quindecim fere annos scripsit Doct. Kienlen:
„in der letzteren Zeit ist es beinahe an ihnen geschehen
dass, wer sie fand , sie todtschlagen wollte.quot;

4)nbsp;Becension von Sacks Äpolog. Berliner Jahrbücher für
wisschensch. Kritih 1839, passim.

5)nbsp;„Die Nachweisung der Idee im dem Gegebenen, das
Aufzeigen der Nothwendigkeit ist die wahre Begründung,
also auch die wahre Vertheidigung des Christenthums, allem
eben damit ist auch die Apologetik als besondere theolo-
gische Discipliti aufgehoben, indem jedes Geschäft durchaus
in den Bereich der Dogmatik fälltj denn es ist nicht anders

logetices liistorice explorato, apparere eius argumentum
iam aliis disci|)linis theologicis contineri 1).

Nostrum non est eas, quas attuli, sententias explo-
rare et diiudicare. Paulum religionis clixistianae Apo-
logetam proponere cupientibus, liaec pauca sufficiunt.
Pars in defendendo posita apud eum nondum primum
locum tenet: postea demum a Gentibus, ludaeis et
Moliammedis asseclis eae prolatae sunt accusationes, in
quibus refutandis elaborarent Apologetae.

Natura religionis, Apostolo teste, posita est in
Sixaioaifv^ Qaov, in tali iustitia, qualis Deo probatur.

Hanc §ixaioav\'tgt;j]P, quae erat iA,aQTVQ0viJ.év7} vno
Tov vóuov xai ramp;v TtQOfftjTCüv, Rom. III : 21 etiam
ludaei assequi studebant, quorum religio eo tendebat
ut homines dUaioi essent coram Deo; pariter in cultu
Gentium hoc erat summum ut homines cum Diis arcto
vinculo coniungerentur. Ut igitur Paulus ostenderet
solam religionem christianam veram esse religionem,
primum ei erat probandum neque a Gentibus neque a
ludaeis hanc dmaioaihijV Qeov, quae sola aeternae
vitae est conditio, acquiri, Huic paitis ciiticae sectioni
alteram addemus defensoriam, in qua non audiemus

möglich als dasz jene Nachweisung der innern Nothwendig-
keit an jedem Punkte zugleich sich als Widerlegung der
möo-lich oder wirklich erhobenen Entwürfe gestaltet.quot; Recen-
sion von von Breys Apolog. Tliolucks litt. Anzeigen 1839,
pag. 491, 492.

Apostolum suam dignitatem contra adversarios defen-
dentem, sed accusationes refutantem ab iis in religionem
cliristianam prolatas.

Altera nostrae disquisitionis pars, quae est positiva,
probabit banc SmaiooiJv\'rjv 0fov a Christo hominibus
offerri et qua ratione illud fiat.

Pontes nobis sunt ipsius Pauli epistolae. Quidquid
enim de Actis Apostolorum statuimus, hoc facile unus-
quisque concedet, ea primarium fontem theologiae Pau-
linae did non posse 1). Ex Pauli autem epistolis illas
tantum quatuor in usus nostros convertemus, de quarum
authentia a nemine dubitatur 2), moti non Theologorum
Tubingensium sententia, qui caetera scripta Apostolo

1)nbsp;Clar. Reuss sic de iis statuit : „les Actes contien-
nent, il est vrai, plusieurs discours de Paul, mais ces
discours ne dépassent pas le cercle des ide\'es les plus
générales de la prédication apostolique et ne contiennent
absolument rien de ce qui caractérise spécialement la
théologie de Paul.quot; Hisi. de la tléol. chrétienne au siècle
apostolique. 2 Ed. Tom. II L. F Ch. I, pag. 7.

Alibi sic dicit.pag. 3: „il n\'est pas nécessaire de démontrer
tout au long que nous ne pouvons puiser la connaissance
de la théologie de Paul autre part que dans ses épitres,
en comparaison desquelles toutes les autres sources seraient
aussi superflues qu\'insuffisantes et nous exposeraient même
à commettre des erreurs.quot;

abiudicant, sed nostro iudicio, ex quo ipsae satis dis-
tincte et peispicue Pauli Apologetae imaginem nobis
proponunt 1) ideoque nostro consilio sufficiunt.

1) Eecte Eeuss 1. 1., pag. 4 : „11 y a quelques épitres, qui
méritent plus que les autres l\'attention de l\'historien, soit
pareequ\'elles contiennent plus de choses se rapportant au
dogme, soit pareequ\'elles les traitent déjà avec un peu plus
d\'ensemble et de méthode.quot;

Omnes homines peccasse, Paulus haud semel conten-
dit. Ita Rom. III : 9 ^lovScciovg re xai quot;EXXtjvccg 1)
I. e. totum genus humanum, Tvdvrag vq)quot; éfiagrlav
dvai dixit; vs. 23 navveg ^huqvov et propterea gloria
Dei carent; vs. 19 totum genus humanum vtuóSixov
est Tw Oim, poenis divinis obnoxium. Hoe primum
probat de Gentibus, argumento universe ducto e condi-
tioner qua eae aetate Apostoli utebantur.

1) quot;eWïjvs; apud Paulum nonnumquam distinguuntur
a barbaris ut Rom. T : (4, saepius omnes comprehendunt
Gentes, a ludaeis distinctas, v. c. Rom. l : 16, 3: 9, 10,
3:9,1 Cor, 1 : 34,

bantur, carebant, erant tamen de Pauli sententia non
minus avana\'k6yi]TQi (Rom. I : 20) : habebant enim
tres fontes, e quibus Deum cognoscere poterant, naturam,
legem moralem et liistoriam.

To yv(a^xbv tov Oeov cpavsqóv quot;igviv tv avroXg
(Rom. I : 19). Magnopere dissentiunt Y. D. de borum
verborum notione.

Alii TÓ yvoidvov tov dfov intelligunt illud, quod de
Deo cognosci potest 1), alii quod de Deo cognitum est 2),
illam explicationem in primis improbantes, quia secundum
eos apud G entes de positiva, quam dicunt, revelatione sermo
esse non potest. Cupi Hengelio 3) credimus discrimen
de sensu non tantum esse quantum videtur. Quid enim
dicit Apostolus? to /pwcjtój^ tov ©tov (favtQÓv tariv,
i. e. manifestum est, ita igitur ut ab omnibus cognosci
possit. In medio itaque relinquitur utrum hanc cogni-
tionem iam perceperint; hoe vero de omnibus alïirmari,

1) Neque hi omnes inter se consentiunt: quum enim
plurimi cogitanL de cognitione Dei e natura petita, non-
nulli Euangelii cognitionem intelligunt.

3) Dähne (Bntwichelung des Paul. LeJirhegriffs, pag. 38) tö
7V(ult;ttöv toü @£qü explicat „die Erkenntnissmittel Gottes.quot;
3) Interpretatie Hpist. Pauli ad Romanos Tom. I pag, 109,

ét pugnaret cum experientia ét cum iis quae postea in toc
capite leguntur.. Illud iv ccvroig pertinet ad homines,
de quibus Apostolus sect. 18 dixit eos dhjO-eiav Iv
âSiniçc xaré^rnp, veritatem iniustitia oppressam teuere,
quod universe valet de Gent ib us, quam quam minime
inde sequitur, Paulo iudice, omnes inter eos sine ulla
exceptione improbitate fuisse conspicuos 1). Ne cum
Grotio ai\'ToTg unice de philosophis intelligamus, vetat
tota argumentatio, quae sic intellecta claudicaret.

Ut supra dicta magis afamp;rmaret, addit Apostolus:
d 0ióg yàg avroTg è(p«véQœaf, ipse Deus iis illud
manifestavit ita ut suam ignorantiam excusare non
possent 2).

a. Bogantibus qua ratione Deus se manifestaverit,
quid contineat illud yvcoaróv rov Qtov, Paulus re-
spondet s. 20. Tà dóqava ccvtov dno xriafcog xoafiov
toTç ttoiijficcßi pooi\'fieva xaamp;oqàrat, Dei invisibilia,
quae corporis oculis cemi nequeunt, conspiciuntur inde
a mundo condito mentis oculis e rebus creatis. quot;Anó
«riaicog xócsfiov non cum Yulgata esse explicandum

1)nbsp;Minus recte Meyerns ad h. 1. h xùzoïç explicat
SV -irtxtg xccpâixiç aùrwv : minime enim omnes hanc cognitionem
Dei iam intime animo percepisse constat.

2)nbsp;Conf. omnino oratio Lystrensis, Act. 14 in primis
vs. 17 , ubi Paulus de Deo dicit : ovx àii^pzvpov
soiuzov àfHxsv , et ea, quam in Areopago habuit, Act. 17, ubi
vs. 27 : y.ctirofys nùpioç où fnxy.pàv arro svoç ixâcyrov «pwv
vntxp^cùv,

turn abundaret. Dummodo igitur mens non sit obscurata,
etiam invisibilia clare perspici possunt: ea enim homo a
rebus creatis ad creatorem ascendit.

Quaeritur quaenam sint illa dÓQccva. Grotius, Frit-
schius aliique cogitant de Dei actionibus; sed animad-
vertentes ad ea quae sequuntur: n atSiog avrov
Sv\'pufiig xai amp;tiórrjg, quam epexegesin esse Frit-
schius nullo probabih\'. argumento negat, facile intel-
ligemus Dei proprietates signilicari, aeternam eius
potentiam et divinitatem. De notione ^fiorijrog varie
disputarunt Y. D.

Nonnulli distinguunt -ö-fórj/rct et d-iiórijTct, illam
Deitatem, Dei existentiam, banc Divinitatem, Dei
essentiam esplicantes, quos recte refutavit Hengelius,
ostendens nullam huius distinctionis esse caussam neque
in Etymologia neque in loquendi usu 1). Quare nulla
est caussa cur cum nonnullis tantum de Dei bonitate
vel sanctitate cogitemus 2). Ut vidimus, Paulus utitur

1)nbsp;Citat 1. 1. pag. 117 verba novi Slephani Thesauri
Editoris ad voc. 3-sïo?: „tribus maxime modis dicitur; est
enim vel Deo s. diis proprius, vel, qualis deornm est, vel
a diis immissus. Ergo subst. äzihx-nz, ex adiectivo ^-stoj
ortum, idem ac âthx-nç, significare potest.quot;

2)nbsp;Minus recte etiam Usteri [ßntw. des Paul. LeJirbegriffs
5\' Ed. pag. 16): „der Zusammenhang, sowohl das Voran-
gehende als das Nachfolgende, lässt auf keine andere
Bestimmtheiten des göttlichen Wesens schliessen, als auf

argumentis q. d. cosmologico et physieo-theologico, postea
quoque saepius pro existentia Dei allatis. Quamquam
concedimus philosophice liaec. argumenta non prorsus
valere, magnam tamen vim iis tiibuere licet, quum
praestantissimos antiquitatis viros illis ad vim divinam
agnoscendam pervenisse appareat. Sic v. c. Ciceronem
(Tusc. Quaest. I, 27) disputantem audimus: ,/liaec
innumerabilia quum cernimus, possumnsne dubitare quin
bis praesit aliquis vel effector, si haec nata sunt, ut
Platoni videtur , vel, si semper fuerint, ut Aristoteli
placet, moderator tanti operis et muneris ? — Ut Deu.m
agnoscis ex operibns suis, sic ex memoria rerum et
inventione et celeritate motus omnic[ue pulcliritudine
virtutis vim divinam mentis agnoscito.quot; 1)

b. Sed praeter manifestationem in natura, alia etiam
ratione Deus Gentibus se manifestavit; vó yvwavdv rov
Qfov etiam q)aveQÓv erat in iis lege morali, qua
utebantur. Hoe Paulus explicat Hom. II : 14, 15:
ÖTccv ycxQ ^ii^vT] 2), rd (Wiy vóiaov i\'\'^oigt;Tcc, cpv\'aei rd

die Güte, Weisheit und Geistigkeit desselben.quot; Eecte
Meyerus: „es ist der Innbegriff der göttlichen Eealitäten
zusammen.quot;

1) Cfr. Clar. Dähne I. 1. pag. 29 : „So viel liegt doch
immer geschichtlich vor, dass die vorzüglichsten unter den
Heiden durch solche Beweisführungen zu reinem Ansichten
über das göttliche gekommen seyen und sie verbreiteten,
wodurch sich denn die Fähigkeit der übrigen dergleichen
zu erhalten von selbst ergab.quot;

tov vófiov no lij, ovtoi vó^iov /^ïj t^ovrig tavroig
dal vófiog. Quum enim Gentes, quae legem scriptam,
constitutam non habent, natura ducantur 1) ut per-
iiciant quae lex Mosaïca ludaeis praecipiebat, quamquam
proprio sensu iis lex non erat, sibi ipsae sunt legi 2).
Ex eo igitur, quod nonnulli inter Gentes legi morali
obsequuntur, Paulus efficit eam in omnibus esse mani-
festam, minime vero omnes eius praeceptis obedire 3).

Duplici Apostolus utitur argumento ad thesin suam
probandam, externo et interne. ^evddiivvwaï to
tqyov TGV vojiov yQUirróv tv Taïg nccQÔiaig avTamp;v ,
ostendunt opus legis esse scriptum in ipsorum corde,
factis suis probant sibi esse non scriptam, sed natam
legem, secundum quam vitam instituunt convenienter
praeceptis lege Mosaïca datis. Eecte animadvertit
Grotius vocabulo yQunTÓp usum esse Apostolum, ut
hanc legem opponeret ei, quae in tabulis erat scripta;

, quorum illud significaret universas gentes, hoc gentes
a ludaeis discernendas , non semper valere , probare mihi
videntur v. c. Gal. 3 8,9.

1)nbsp;Minus recte Glar. van Oordt voc, tp-J\'^si cum praecedente
I\'/ovra coniungit. Waarheid in Liefde IV 1837 , „over het
iij de Heidenen bestaande als voorbereiding voor de verlos-
sing in J. Cquot;

2)nbsp;Distinximus inter vópov et tov vifxov; quid enim signi-
ficarent verba sxvTolg dat ^ófio;, si vÓm.o; semper de lege
Mosaïca esset accipiendum? Plura dehocdiscrimineCap.il.

3)nbsp;Cfr. Eom. 3 : 26 , 37 , ubi «nbsp;\'h sx. yufxsias
dicitur t« (Jjzatcj^ara toü vófiou fulatjffssv et tov vóf^ov zslfiv.

Internum argumentum positum est in conscientia:
GvixnaQTVQoi\'arjg ccvrcap vijg Gvvfidtjaecog. De prima
voce variae sunt sententiae, quas omnes recensere
longum est.

Nobis placet Hengelii interpretatio: una testimonium
reddente conscientia, i. e. cum documento, quo gentes
se sibi legi esse ostendunt. Conscientiam neque solum
probare neque improbare ex mente Pauli, ut nonnulli
putant, sed probationem et improbationem ab hominum
factis pendere, non est quod animadvertamus.

Quare ea, quae sequuntur: Kai fiera^v dVkr\\k(ov
ramp;v Xoyta/xwv icanjyoQoifj\'Tcov xai dTcoXoyov^iipuip
cum Meyero de ratiocinationibus explicemus, quas Gentes
inter se conserunt, non video: ut conscientia in unoquoque
loquitur, sic etiam Xoy 10^01 dicuntur eum vel accusare
vel defendere 2). Est hoe argumentum Pauli morale.

1)nbsp;Tnter alios citat Tertullianum adv. ludaeos : „ante
legem Mosaeam scriptam in tabulis lapideis legem fuisse
contendo non scriptam, quae naturaliter intelligebatur.
Nam unde Noë iustus inventus, si non eum illa naturalis
legis iustitia praecedebat ? unde Abraham amicus Dei
deputatur, si non de aequitate et iustitia legis naturalis ?quot;
Idem de Corona Militis : „Quaeris igitur Dei legem? habes
communem in publico mundo, in naturahbus tabulis, ad
quas et Apostolus solet provocare.quot;

2)nbsp;Clar. van Oordt 1. 1. loyis^o-ùç explicat argutas
philosophorum, in primis Stoïcorum, disquisitiones.

postea etiam usitatum, quo a lege moxali in homine
legislatoiem esse concluditur. Concedentes ne hoc quidem
argaimentum omni dubio esse mains, minime tarnen
eins vim negamus.

c. Tandem ultimum fontem indicat Apostolus, ex
quo Gentes etiam Deum cognoscere poterant: in histo-
ria sese manifestavit hominum iniustitiam punientem,
quod facile unusquisque in sua ipsius vita et in toto
genere humano animadvertere potuit. ^^dnoxcclv\'TTTirai
OQyrj 0fov anovQavov inl naßap daißtiav xal ddiitiav
Rom. I : 11; revelatur ira Dei de coelo in omnem
impietatem et iniustitiam. — Si quaeritur, qua ratione
hominibus haec ira Dei conspicua fieret, animum ad-
vertamus ad morum depravationem, in quam Gentes
inciderant, cuius caussam ipsae in sua idololatria invenire
poterant 1).

Jió xai, propterea etiam i. e. ob eorum impietatem,
iraQiSoyAtv avxovç ó Qtog ctg dxaamp;açsiav, vs. 24,
tig Tnàd\'T] driniag vs. 26, eig ddóifiiA,oy vovv vs. 28.

Plures interprétés in hisce interpretandis dogmatica
sua esse ductos, non est quod dicamus. Nobis videtur
Paulus Deum in historia proposuisse iustum omnium
ïerum gubernatorem, qui effecit ut homines ob suam
impietatem inciderent in impuritatem, turpes affectus et
improbum animum. Excusari enim non poterant; -rijv

1) Cfr. ad h. 1. Doct. van Bell in disp. theologica de
vocabulis fxuspovv et aTrozaWTTTstv pag. 61 et 63,

dvTifii(samp;iav, rjV\' edei, vijg nXävtjg avtamp;v iv éavroXg
c(TriXà^§avov s. 37, nihil accipiebant nisi mercedem
suae defectionis in se ipsis. Nam erant tTiiyvovrtg to
dixaimficc rov Qiov, decretum Dei ipsa naturae lege
iis erat notum, illud nempe: on oi roiavza irgäsaav-
Tig a^iot amp;avàTov hlaiv, haec ct similia perficientes
morte esse dignos vs. 33. Yarias de vocis d-avarov signi-
ficatione sententias attulit Hengelius 1). Eecte autem
Grotius: ,/Sunt quaedam crimina, quae mortem mexeri
consensus hominum testatur. Talia sunt homicidia,
adulteria et aliae foedae libidines -ad quas haec verba
respicinnt.quot; Quamquam autem primo loco de morte
naturali cogitamus, omnem tamen notionem mortis
spiritualis bic excludendam esse, vix affirmare au-
simus.

His igitur fontibus utentes, Gentes erant/z\'ói\'rfs tóz^
Qióy , Eom. I: 21. Cum hoe loco illud pugnare videtur,
quod Paulus de Galatis scribit, antequam ad Christum
pervenerant, lY : 8 : róvé ovx iïdoTig Qióv 2). Sed
animadvertendum, Apostolum nostro loco minime affirmare
omnes Gentes hanc Dei cognitionem percepisse, sed
tantum, quia to yvoyarov rov 0eov in iis erat cpavegóp,
illas quoque eum cognoscere potuisse.

2)nbsp;Cfr. 1 Thess, 4:5, ubi t« ï^vvj dicuntur rà f^rj st^óra
0£Óv et 2 Thess. 1 : 8.

In antiqnis pliilosopMs non defuisse qui vanis et
aïgntis disquisitionibus delectarentur, notum est, Qnot
syllogismis nsi sunt ad probanda ea, de quibus unusquisque
dubitabat! Hanc disputandi formam sensim paulatimque
cognovit profanum vulgus, quod minore ducebatur
veri studio quam ii, qui iure pliilosopliorum nomen
gerebant, Hunc disputandi morem Paulus egregie
depinxit, qui non, ut nonnulli contendunt, de una
hominum classe, sed universe de Gentibus loquitur, nam
Eom. I : 31, iiiaraimd-ymp, ait, ip roig diaXo/idfioTg
avTcov, vani facti sunt in suis ratiocinationibus, quum
non amplius veritatem qu.aererent, Portasse Paulus
respicit poetae verba (Ps. XCIV : 11), quae etiam
laudat 1 Cor. Ill : 20 : f/Xv\'Qiog yivcoaxti rovg 8ia-
XoyKSfiovg Twv Goq)wp , on eial /j.araioi.quot;

Sic igitur iaxoriad-;^ dav\'perog avrmv xagdia,
obscurata est stulta eorum mens, Hinc tantum in se
ipsis sapientiam quaerebant et ita stulti sunt facti;
ffdaxovrtg tipai ffoqpoi èfA.coQÓ.pamp;i](5ap Eom. I : 22. Eodem
modo de hac falsa sapientia iudicat 1 Cor. I : 20, 21:
ovy^i tficoQupiv Ó 0ióg rijP aofiap xov aoß^ov rov\'vov;
nonne Dens huius mundi sapientiam stultam fecit, quippe
qui in sapientia sua Deum non cognoverit ? Quid mirum
homines, quorum mens stultitia prorsus erat obcoecata,
tandem in idololatriam incidisse ?

Quid enim ? tov Qióv ovi c6g ©tóp tSó^aaav rj\'
ilviaQiciTijGav, non Deum celebrabant tamquam verum
Deum neque debifcam ei gratiam tribuebant, vs. 21.
Ab hoc liominum animo ingrato erga Deum, qui prae
omnibus eorum gratia erat dignus, Apostolus repetit
idololatriam. Tum enim ovk èSozlixccaap tóp Qeóp
titiv lp tniypóiaii vs. 38, quod recte vertit Hengelius: 1)
,/illis visum non erat Deum talem habere, qualis est
agnoscendusquot;; cui tamen non assentimur addenti:
//gradationem enim orationis faciens, plus, quam supra
verbis fjlXa^av, uèTriXla^av et iat^aaamp;tjdap enun-
ciaverat, Mc dicere voluit, videlicet id, quod Gentes
depravatae agerent, consullo actum esse.quot; Cur enim
minus consullo agerent in iis perficiendis, quae s. 23
et 25 memorantur, non intelligimus.

Sic Dei immemores, ^lla^av Trjp dó^ap dqid-aQTov
©toil tv ójioiwiAUTi dzópog cpamp;aorov apamp;QÓTTOV \'^al
mttivap aai TtxQanóSoip -Aai tQTrtrwp VS. 23, quae
verba partim laudavit e Psalmo GVI : 20. Gloriam Dei
incorruptibilis mutabant, non ipsum colebant, sed hanc
gloriam ponebant in figura, quae apparet in simulacro
(ut explicat Grotius) hominis corruptibilis et volucrum
et quadrupedum et serpentium. Hoe vilissimorum ani-
maliam coetu in primis spectari Aegyptiorum cultum,
apparet; attamen neque alii populi prorsus ab eo erant

Et Varro de diis, //habitus illis, inquit, hominum fera-
rumque et piscium/\' Idem enunciat Paulus aliis verbis
vs. 25 : {itTijllatocv r^v dli\\amp;iiav rov Qtov tv rró
mutabant veritatem Dei i. e. verum Deum,
ponentes pro eo falsos, imaginarios deos 1). Sic enim
nobis interpretanda videtur ij dliamp;tia rov 0fow,atten-
dentibus ad praecedens dó^ap rov Ofov, minime vero,
ut nonnulli exponunt veram Dei cognitionem vel veri-
tatem, quae ad Deum ducit 2).

Ita Gentes verum Deum neglexerunt, in aeternum
laudandum; et quod summa erat impietas, hominem
colebant 3).

1)nbsp;Cfi-. 1 Cor. 10 : 20 (Jatptovtots Svavtri xat ou ©rä),
12:2 (S.amp;VV3 VE , T^poi f« st\'Jw^a ™nbsp;aTrayof^Evoi)-
Item Eph. 2 : 12, ubi Gentes dicuntur a^sot sv tm y.ötr/zw.

sein Gottesquot; addit: „wiewohl auch die Auslegung dln^dx
QsoO, das wahre Wesen Gottes, der wahre Gott, und
i^si^o?, die Götzen als falsche, nichtete, selbsterdichtete
Wesen, vieles für sich hat und vom nächsten Zusammenhang
aus betrachtet wahrscheinlicher ist.quot;

3)nbsp;Eecte Baurius [Faalus pag. 592): „der Natur der
Sache nach konnte das Heidenthum nicht bloss die Negation

Hnius impietatis naturalis effectus erat maxima
morum depravatio, in quam Gentes incidebant 1). lam
vidimus eas, Deo modérante, secundum Paulnm
incidisse in â\'Aaamp;aQaiav (vs. 24), ut corpora earum
dedecorarentur; porro in nad-ï] dri^ilccg (vs. 26), unde
feminae in feminas, mares in mares ingruerent;
tandem (vs. 28) in ddóxifiop vovv, ut non nisi turpia
patrarent.

Inde a vs. 29—31 plura affert Gentium vitia, quae
omnia hic fase explicare non opus est. Hengelius quadru-
plicem vitiorum seriem recenset, quorum ad primam perti-
nent quatuor priora, si saltern cum Eecepta, ut statuit
idem Y. Cl., illud noQveia genuinum esse censemus;
ad alteram quinque sequentia, ad tertiam octo illa, quae
haec excipiunt, ad quartam tandem quinque ultima

der wahren Gottes-Idee seyn, es musste au die Stelle
des negirten Absolutea etwas Anderes setzen, das selbst als
das Absolute gelten soltte. Dahin ist das Heidenthum nicht
bloss die Abwendung von dem wahrhaft Absoluten, sondern
die Verklarung desselben in sein Gegentheil, der falsche
Schein, dass das, was an sich nur vergänglicher, endlicher
Natur ist, das Absolute selbst sein soll. Das Heidenthum
ist, wie es der Apostel aaffasst, die theoretische Verkehrung
des Endlichen und Absoluten , die Identificirung der Wahr-
heit oder Wirklichheit, die mir das Wesen Gottes selbst
ist, mit dem Unwahren und Unwirklichen, der Lüge, die
Gleichstellung des Geschöpfs und des Schöpfers.quot;

I) De Polytheismo, morum pravitatem efficiente, egregie
disputavit Gieseler, KirchengescUchte (Ed. IV) Tomol, § 9,

Talem peccatorum catalogum etiam alibi apud Paulnm
invenimus, e. c. Gal. Y : 19 sqq., nbi dicuntur é^/a t^ç
auqy.óg. Et haec vitia, sic absolvit Apostolus suam
orationem de Gentibus vs. 32, eae non tantum committunt,
sed, quod peius etiam est, rotg Tr^aacroücrt ovDtvBo^ovai,
consentiunt talia perpretrantibus. Qui hanc Pauli de-
scriptionem exaggeratam esse putat, adeat scriptores illius
aetatis, omniumque maxime Senecam, qui vividis coloribus
vitia depinxit et alibi et Eomae in primis grassantia.
Sic e. c. in libro de Ira II, 8, quem locum citât
Usteri 1) : ,/omnia, inquit, sceleribus ac vitiis plena sunt;
plus committitur quam quod possit coërcitione sanari.
Certatur ingenti quodam nequitiae certamine; maior
quotidie peccandi cupiditas, minor verecundia est. — Nee
furtiva iam scelera sunt; praeter oculos eunt; adeoque
in publicum missa nequitia est et in omnium pectoribus

1) 1.1 pag. 18. Cfr. etiam Senecae Epist. 95 ei de Irall, 9 :
„adde nunc publica periuria gentium et rupta foedera et in prae-
dam validioris, quidquid non resistebat, abductum ; eircum-
scriptiones , furta , fraudes , infitiationes, quibus trina non
sufficiunt fora. Si tantum irasci vis sapientem, quantum
sceierum indignitas exigit, non irascendum illi, sed insanien-
dum est.quot;

De Gentium eonditione religiosa primis rehgionis christianae
temporibus, cfr. etiam Neander, KircJiengeschicMe (Ed. 3)
p. 3—18.

evaluit ut innocentia non rara, sed nulla sit. Numquid
enim singuli aut pauci rupere legem? undique, velut
signo dato, ad fas nefasque miscendum coörti sunt.\'\'
Miseram Gentium conditionem nobis ante oculos posuit
Paulus, ex qua universe argumentum sumsit ad senten-
tiam suam probandam. Et quamquam non omnes in
eadem erant miseria, et igitur argumentum non de
unoquoque speciatim valebat, tamen lioc omnibus con-
cedendum erat se non esse quales esse debebant, se Siy.aio-
Gv\'vijv Qiov et propterea veram salutem non consecutos
esse, nam aSizoi Qtov §aaildav ov Kl-tjqovoiJi^Govst
(1 Cor. VI : 9).

Constat, Apostolum magnam morum depravationem
apud Gentes repetere ex amissa Dei conscientia. Anim-
advertendum tamen videtur, liane Dei conscientiam in
iis numquam satis claram fuisse, quia caeteroquin
miseria adeo universalis vix explicari posset 1).

I
f

I] Baurius 1. I. pag. 593 : „so wahr und tief gedacht
nun auch ist, was der Apostel zur Characteristik des
Heidenthutns sagt, so ist es doch nur die eine Seite der
Sache, wenn man das Wesen des Heidenthums blos aus
einer sittlichen Verirrung ableitet; die andere Seite der
Betrachtung, die auch dazu gehört, ist dass diese sittliche
Verirrung so tief eingreifende Folgen nicht hätte haben
können, wenn das Gottesbewusstsein von Anfang an ein
klares und kräftigeres gewesen wäre. Dass es dies nicht
war, von Anfang an diesen wesentlichen Mangel hätte,
überhaupt auf einem Punkte stand, von welchem aus es sich
erst entwickeln und von dem natürlichen Element, mit

Praeter fontes, quibns Gentes ntebantiir ad Deum
cognoscendum, quique omnium hominum communes
erant, ludaei e Pauli sententia varia habebant privilégia,
quibus Deus se iis manifestavit.

Quum • Cap. II Epist. ad Eomanos Apostolus ostendit
ludaeos similiter atque Gentes esse dvanoXoyijvovg, quia
apud Deum nulla sit uQoacanoXijipia, initio Cap. III
movet quaestionem: ri ovv tó TvifjiGffóv rov lovSulov rj rig
tjiœcpeXeicc r^g mqiro^fig-, Etenim ludaeus, lecta snperi-
ore disputatione, dubitare potuit num discrimen superesset
inter populum suum et Gentes, tum autem rogare: quaenam
igitur est ludaei praestantia vel circumcisionis ntilitas?

Ambas quaestiones idem significare, non est quod
dicamus. Cum emphasi respondetur : ttoXv , xarà

welchem es zusammengewachsen war, sich befreien musste,
muss auch in Betracht gezogen werden, wenn alle Momente
zusammen genommen werden sollen, die den vollständigen
Begriff des Wesens der heidnischen Religion geben.quot;

rà Xóyia rov Qiov. Ut saepius, Paulus fervore oratioiiis
ad aliam quaestionem transit, ita ut frustra quaeras
(TTiiTce öé simileve quid, quod vocabulo tcqwzov ^tv
respondeat. Minus recte nonnullos rà lóyia Nominativum
verbi tTctanv\'amp;ijaap hahmsse, omnes interprétés conce-
dunt, animadvertentes saepius verbum, dativum per-
sonae et accusativum rei regens, in passivo banc
personam subiectum habere. Praeter haec lóyicc rov
Qtov Eom. IX : 4 iis tribuit: xijv viodfisiav, rijp
Só^ocv, ràg diaamp;tjxag , zrjv vofioamp;taïap, rijp Xar^èiocv,
ràg ènayy^Uocg, de quibus singulatim monsbimus.

Primum igitur beneficium, a Deo ludaeis tributum,
in eo cernitur quod iis concessa sunt verba Dei, oracula
divina, in primis, ut contextus docet, Messiam spectan-
tia. Quam falso patres nonnulli legem Mosaïcam intel-
lexerint, sponte apparet.

Pidem Dei non tolli, sed confirmari eo quod nonnulli
fortasse his promissis fidem non habuerunt, quia spe
regni, a Messia constituendi, erant destituti, neque

1)nbsp;Particulam yâp Lachmannus al. reiecerunt cum Ü.E. G.
et vers. Syr., Ital. et Vulgata. Tischendorfius eam antea
reiectam in ultima Editione restituit. In Cod. Vat. omittitur
sec. ed. quae procurarunt viri cll. A.KuenenetC. G. Cobet,
Lugd, Bat. 1860.

2)nbsp;ludicantes hic Paulnm orationem suam persequi caeteris
ludaeorum privilegiis citandis, minime contendimus cap. 9:4
demum Apodosin contineri.

Habebant praeterea rijv vioamp;eaiap il, de quibus Paulus
diserte dicit : olrivèg daiv ^laoarjlXxai, posteritas
lacobi, cui Deus, secundum Gen. XXXII : 28, nomen
Israëlis dedisse credebatur. Saepius in Y. T. Israël
dicitur Dei filins, primogenitus, Exod. lY : 22, Deus
eius pater, sensu theocratico. Et est eorum rj ôà^a,
gloria Dei, nin\'. naJ, qualem in deserto populus con-
spexerat in nubis et ignis columna et postea in

i) Hodgii sententiam de sect. 3 sqq., prorsus a vulgari
recedentem, sic tradit Oltramarius : (Commentaire sur l\'épilre
aux Romains p. 297 sq.) „„il semble, dit-il, plus naturel
de voir ici l\'objection d\'un adversaire, et dans ce qui suit
la réponse de l\'Apotre. L\'objection serait que la doctrine
de Paul sur la condamnation qui pesait sur les Juifs était
incompatible avec les promesses de Dieu. Quoi donc ?
eussions-nous été infidèles, fussions-nous aussi désobéissants,
aussi pervers que vous le prétendez , cela pourrait-il inva-
lider les promesses de Dieu? Sera-t-il infidèle de son côté?
N\'a-t-il pas promis d\'être notre Dieu et que nous serions
son peuple ? Ce sont là des promesses dont notre conduite
bonne ou mauvaise ne saurait suspendre l\'effet. On peut
faire observer, à l\'appui de cette interprétation, que le fait
qu\'ils étaient le peuple élu de Dieu, était un des priccipaux
motifs de sécurité des Juifs.quot; quot; Quem sic réfutât V. D. :
„Ceci ne se lie en rien avec le verset 2. Le-^âp, d\'ailleurs,
perd ainsi sa signification, aussi Hodge traduit il g\'woî c^omc.?
Si telle eut été l\'objection au Juif, ne doit-on pas attendre
pour réponse un oui, assurément, et non ysvotrq.

tabernaculo et templo super aicam foederis. Qui hanc
dó^ap explicuerunt omni gloria ludaeorum vel de
gloria T^g vioamp;eaiag, eos recte refutavit Meyerus. Se-
quuntur ai diad-ijxai, pro quibus Lacbmannus minus
recte legit ri]v Siaamp;ijicijv, quia bic non tantum de
foedere, quod Deus cum Mose iniit, sermo est sed de
omnibus illis, inde ab Abrahamo initis 1).

Ut iam monuit Origenes, ,/testamenta frequenter sta-
tuta sunt, 1] voiioamp;idia contra una et semel habita
per Mosem;quot; per eam populo Israëlitico varia officia,
tam civilia quam moralia, praescribebantur. Huic a
parte populi respondebat lavqtLa, ratio qua Deum
colebat.

Ultimum locum tenent at iTtayyiXiai, promissa,
quae, ut ait Köllnerus, ab Hengelio citatus, ,/per
Patriarchas, Mosem et Prophetas data sunt et quorum
complementum Messia auctore acceptum iri spes genti
ab antiquo facta est.quot; Quapropter non tantum cum
Grotio promissa terrena intelligimus 3). Hisce igitur
beneficiis ludaei, 6iv ol TväreQeg, i. e. patriarchae
illi, qui per excellentiam patres dicuntur, quormnque
ex Stirpe erat Christus (vs. 5), distinguebantur a
caeteris populis, quamquam minime iis erant excellen-

1)nbsp;Cfr. Gal 4 : 24, ubi Svo SixS-vixai memorantur, quarum
altera sig Sovhixv , altera stg slsu^spioc-v.

2)nbsp;Tojvnbsp;Gentes dicuntur ^svoi Eph. 2 : 13.
Neque Gal. 3 : 16 «t sTtayyilixi hoc sensu sunt explicandae,

tiores, sed quia Deo pi acebat populum Israëliticum piae
aliis beneficiis ornaie.

Fuse in primis Paiilus de lege dicit, quae nobis eo
duce nunc erit tractanda. Antea autem nonnibil mone-

bimus de quaestione, quae quantopere torserit interprétés
nemo ignorât, quid intersit internbsp;et ràv vo^iov.

Fritscbii, Rückerti, Wineri aliorumque sententia,
nullum apud Paulum. discrimen esse inter vàiiov et
Tov vô^iov et lioc vocabulum, sive articulus praecedat
sive non praecedat, semper legem, Mosaïcam significare,
admitti non potest: quomodo enim và^oq v. c. Rom.
II : 14 (exceptis illis verbis và vov voi^ov Tvoifj), lY : 13
de bac lege explicari possit, non intelligimus.

Quod valet quoque de iis, qui semper Literas
Sacras intelligi volebant. Itaque multi interprétés iudi-
cabant 1) nonnumquam legem moralem significari , sed
nemo fortasse nostro tempore accuratius banc quaesti-
onem tractavit quam Hengelius nostras et Oltramarius,
qui nisi in omnibus, in permultis tarnen consentiunt.

De illins sententia trix^lex proponitur lex, naturalis,
scripta et ludaïca; qui tantum babent legem naturalem,
sunt barbari, qui distinguuntur ab quot;EIItjqi (Rom. 1: 14)
et dicuntur avo^Mt (1 Cor. IX : 21) ; ot vtzo vàfiop

1)nbsp;Ita iam statuit W. E. Lang (Werken van het Haagsch
Gen. 1796). in „ongenoegzaamheid der nat. godsdienst.quot;

cumque, quot;\'E^.ltjvag, et ludaeos lege Mosaïca utentes.
Sic igitur distinguit Vir Clar. và^ov a tç5 vàjjiœ, ut
illud vocabulum significet generalem legis notionem vel
legis regionem ab alia distinctam, hoc legem Mosaïcam,
sicuti ipsa ab aliis legibus sécréta est. Nos facile conce-
dimus, saepissime Pauli de lege disputationem, quando
vocabulo vànco sine articulo utitur, de unaquaque lege,
etiam morali, valere, quamquam primo loco legem
Mosaïcam respexit, contra, quando de rw vójim sermo
est, id tantum pertinere ad legem, qua ludaei ute-
bantur. Sed non semper nobis videtur Paulus leges
grammaticae ita accurate observasse, ut numquam ab
hac régula recederet : sunt enim loci, ubi articulus
deest et tamen secundum Hengelii distinctionem adesse
debuerat, quia ibi unice de lege Mosaïca sermo est.
Quod vix negari potest de Eom. II : 25, 27, III : 31,
Y : 18, 20. Quae enim Hengelius animadvertit ad
suam distinctionem etiam his locis tuendam, nempe
Eom. II : 25 v. c. non esse intelligendam ipsam legem
Mosis, sed legis illius praecepta vel statuta, nonmagni
esse momenti videtur. Habemus hic Oltramarium con-
sentientem qui, quamquam universe eandem distinctionem
probavit, concedit tamen Eom. II : 25, 27 v. c., ubi
articulus deest, tantum intelligi posse legem Mosaïcam;
qua de re, ipso iudice, dubitari nequit, quum Apo-
stolus ludaeos alloquatur 1).

Distinctio nonmillomm inter legis Mosaïcae partem
moralem et ritualem apud Paulum non invenitur: semper
ei tota lex animo obversatur, quamquam tum haec tum
illa pars primum locum tenet.

Iam duce Apostolo primum videamus de legis natura,
tum de ea ad hominem iustum declarandum inepta,
tandem de eius consilio.

a. Quod ad legis naturam attinet, d vófioq est ayiog
(Rom. YII : 12), Kulóg (vs. 16), etiam TtpevfiaTizóg 1)
(vs. 14), i. e. ad Trvevfia se dirigens et ah homine
postulans, ut vitam exigat ad normam probitatis. TJt
lex, sic etiam Ivxali], illa quae memoratur s. 7.
„ov% STVIamp;V/Xfjaéigest d/ia xai dixaia zul dyaamp;i]
(vs. 12), tig Ccotjp (vs. 10). Continet ri^p ^.OQCfcaGLp
Ttjg ypmatcog aal vrjg dXi]amp;éiag (II : 20), effigiem co-

fectus quot; iudice Theodoreto „S. S. ope scriptus.quot; Magnopere
difFerunt interpretes de huius vocabuli notione.

gnitionis et veritatis; etenim /A.ÓQqj(oaiy non in malam
partem de specie simulata, nt nonnnilis placuit,
esse accipiendam, e toto centextu apparet. Praeterea
quum Cap. YII : 22 et YIII ; 7 tóp yófiop tov
Qiov memorat Apostolus, sane primo loco ante oculos
habuit legem Mosaïcam, quia iudicabat, earn prae aliis
voluntatem divinam continere. Eecte antem Hengelius
animadvertit Cap. YIII : 7 omnem legem divinam
comprehend!, quod etiam de priore loco valet, quamquam
secundum distinctionem Y. CL, quia articulas adest,
tantum de lege Mosaïca sermo esse potest 1).

1) Universe Paulus in Epist. ad Galatas minus honorifice
de lege Mos. iudicata videtur, quod sponte apparebit e locis
postea a nobis ex utraque epistola afferendis. Lex non
directe, ut ai èirayjéliM, a Deo est repetenda secundum
sect. 1 9 , sed dicitur ^la-aysiç âi àyjeliù-» èv ^^sipï p^smzov (3 : 19).
Novimus quidem secundum plures interprétés bis verbis
magnam legis gloriam significari, sed e toto centextu con-
trarium apparere videtur, quamquam verum est Act. 7:53
angelos occurrere legislation! maiorem gloriam addentes.
Idem nobis probare videtur s. 20 , cuius trecentas inter-
pretationes neque numerare neque ponderare lubet. Paucis
tantum afferre iuvat doctam et ingeniosam exegesin Clar.
Hoekstra 1. 1. pag. 380 sqq, , quo auctore in primis atten-
dendum est Paulum non dicere : b à^k iisakng oùy. ivo? hn
sed Evoç oùx hw, quapropter de duabus pluribusve partibus,
ut nonnulli explicant, sermo non est. Éviç oùv. hzn, iudice
V. Cl., nihil aliud est nisi : non est unius, i. e. Del ; sic
lex non prorsus divina est, ut -h wayyaîa; etenim, quam-
quam eius origo a Deo est repetenda, tamen Deus in ea
ferenda se accommodavit ad populi conditionem.

Inde ab Adanio omnes homines peccavernnt, sed non
omnes eadem ratione : nonnulli enim peccati sibi non
conseil sunt. Hanc autem peccati cognitionem praebet
lex qualiscumque, sive scripta sive naturalis, quae
hominem docet qxdd bonum sit quid malum, quid ei
faciendum, quid non faciendum sit, iubendo et vetando.
Sed unusquisque per aliquod tempus vitam agit tam-
quam nulla ei sit lex, prima pueritia eins mandata
negligit, de unoquoque valet quod Paulus de se ipse
affirmât : i/à dè eï^cov %wqlg vó/xov ttoté (Eom. VII : 9).
Lex demum veram peccati conscientiam in homine
excitât; tum naturam eius cognoscit, percipit quid sit
tj àj^idQTia, quod caeteroquin emn lateret, ut Apostolus
de se ipse dicit : xiip ajxaQriap ovy, typojv d firj did
pó/iov (vs. 7), quibus verbis addit, quod maius etiam
est: Ttjp TÉ yaQ Iniamp;viiLav ovy, jjdup 1), et pravam
etiam cupiditatem nescirem, tl ^irj ó vóiiog tlty^v : „ova
i7tiamp;v/j.tjaeig quot; quae prima verba decimi praecepti eum
ab omni prava cupiditate avertere debebant. Sic veram
peccati cognitionem lex demuni praebet, dm pó/xov
inîyvmais âjxuQTiag (Eom. III : 20), quormn verborum
idem nobis sensus esse videtur ac praecedentium ; qua-
propter tniypojsip minime cum Bretschneidero vertimus

1) Hengelius ita distinguit lyvwv et ^Sslv , ut alterum
significet cognitionem mentis actionibus acquisitam, alterum
notitiam aliunde acceptam.

Per hanc ignorantiae in vita liumana periodum,
quam descripsimus, a^aqria est vtaqa (VII : 8),
mortua, omni vi destituta; tum non est naoa^aaiQ
(IV : 15), de transgressione sermo esse nequit, quia
homines legis nondum sunt conscii, auaqricK ov-/.
tllo/tXvai (V : 13), quamquam homines peccatum
committunt, tamen hoe iis imputari nequit.

Nitimnr in vetitum semper cupimusque negata; cum
hac antiqui poetae sententia convenit Pauli doctrina,
hominum experientia confirmata.

Peccati conscientia in homine excitata est, cessavit
ignorantia eorum, quae lex iuhet vetatque. Quid nunc ?
Exoritur jjugna in homine inter duo illa principia, quae
sibi opposita sunt,nbsp;iind\'v^tt icard tov nvtv\'jaatog,

TO dè TTvevfia xccrd Tijg uaoxóg (Gal. V : 17). Sed
haec pugna est iniqaa : ad()§, in qua ij a;.iaQTLa sedem
suam collocavit, facile nvstniuTi resistit, quum hoe
nondum est regeneratum : etenim semper hqütop esfc
to ipv^imp, inilta tó rcpevuatiaói.\' (1 Cor. XV : 56).
Eloquenter Paulus hanc pugnam in sua ipsius vita
descripsit, antequam ad Christum përvenit (Eom. VII:
15—finem).

1) Quomodo haec verba cum praecedentibus cohaereant,
quibuscum particula ydp couiunguntur, Paulus explicat
Eom 7 : 8 -11.

Concedit legem esse bonam, eins praeceptis obedire
cupit, sed, quod cupit, d/aamp;óp non perficit, contra
xaxóp, qnod odit. Et quamquam in bac pugna
non semper sibi constat, quum alio tempore suum
iyco cum vfj aaQxi confundit, alio vero rfj cc^uaQTia
opponit, numquam tamen rjjg Ga^aog imperio prorsus
resistere potest, quapropter ad desperationem adductus,
exclamat: xaXa\'nxojQog tyw avamp;Qtonog, rig iie ^vGcTkl tu
roil Gio^azog tov d\'avaxov Tot\'vov (VII : 24) 1).

Itaque rogantibus quid lex in homine efhciat, Apo-
stolus respondet: lege excitantur rcc tvad-ijuccta twv
dfA.aQTia)p, affectiones quae ad peccata ducunt (VII: 6),
auctore rjj IpToXfj, ■?ƒ djiaQTia dcpoQ^uijp i\'Xaßt (vs. 8),
impetum accepit, quia opportunitas data est, aditus
patet et ita peccatum, antea mortuum, tkamp;ov\'aTjg t\'rjg
tvToXfjg, i. e. huius interdicti conscientia in me exci-
tata, nunc dpt^ijatp, revixit e sopore quo antea ver-
sabatur (vs. 9).

Et quamquam lex minime est dfiaQTia (vs. 7), evadit
tamen Svpajxig xfjg diiaqxiag (1 Cor. XV : 56),
ea peccatum revera vim suam accepit. Sic d voiiog
OQyijp xuTtQydl^tTcci (Eom. IV : 15), iram efficit, per
delicta nempe quorum est caussa; lex, quae ad vitam
ducere debebat, tvQt amp;ij tig d-dpaxov (VII : 10), homini-
bus, eius praecepta non observantibus, facta est ^ta^o?//«

1) Quod nonnulli contendunt, hoc segmento et in primis
vs. 23 hominem Christianum depingi, falsum est.

Tfji zaTay.oiaewi, rov amp;apccTov (£ Cor. III: 6 sqq.).—
Tandem exponendum nobis est quid lex ab homine
exigat.

Yaria piaecepta et interdicta, quibus lex constat,
efficiunt iQ/a vó^uov, qaae bominibus sunt perJicienda.
Primiim enim in lege semper est ro tq/a^igamp;cei tó
^yaQov (Rom. II : 10); oportet hominem, qui in lege
SiituioGiJvTjp quaerit, essenbsp;itotijnji\', non siifficit

eius praecepta audire (Gal. Y : 3, Eom. II : 18) 1),
homo ea etiam observare debet. ludaeus in circum-
cisione acquiescere potuit, iudicans se per hoc signum
participem fore beneficiorum a Deo in populum suum
collatorum, sed nihil hic actus ei prodest, nisi vöfiov
TTQaGGjj (vs. 25). Quod affirmatur quoque Lev. XYIII: 5 ;
o TTOi\'i\'iSag avrä ap^qmnog ^ijairai ip avTOig (X : 5).
Itaque lex attendit opus operatum: quo animo eius
praecepta perficiantur, nil refert: etenim d pönog ovx
tGTip è-A, -ßiavttog (Gal. III : 12) sed extra hominem
tv yQCCfttxaai (2 Cor. III : 7).

b. Qui ex lege dinaioGtfpTjp quaerit, omnia eins
tQyoc perficere debet, ne uno quidem excepto: cui quidem
neminem parem esse et omnium experientia docet
et sua cuique experientia testis est. Sub lege igitur

1) Articulus deëst codd. A. B. D. E , et omittitur
quoque a Lacbmanno, Griesbachio et Tischendorfio: recte, ut
videtur, quia Pauli argumentatio de omni lege valet, quam-
quam primo loco legem Mosaïcam respexit

unusqiiisqiie est {mo \'/.azaoav ; nam scriptum erat
(Deut. XXVII : 26): „inrAurkquTog icàg \'óg ovx
ifi/^iyei iv naai roTg yt\'/qa^^ipoig év tcü ßißXio} roti
PÓ/J.OV, TOV 7T0i7]()ai avzâ (Gal. III : 10), quae verba
libéré a Paulo e versione tamp;p LXX sunt petita.

Et lex homini nullam opem afferre potuit ad
obsequendum eius praeceptis : etenim semper ijad-ipti
8ià Tîjg aaoxóg (Eom. VIII : 3), nam liomo est aàq-
Kipog,nbsp;in eo primas agit partes et ita libertatem

suam amittit et subiicitur rm vónw Tijg aiiaqTiag.
Apparet igitur nos illa verba to yàq aè-dpuTov roi\' pÓ^qv
(VIII : 3) non cum pluribus interpretibus intelligere :
KaraxQiptip rrjP dfiuQTiap iv Tfj Gaqxi — etenim ad
hoc lex non inepta esset, nam. erat Siaxopia rijg Kara-
xqiatœg (2 Cor. III : 9) — sed ïva ro dtaaioj}ia tov
vojiov TïlijQcaQ-fi Ip ijfilp, ut praecepto legis satisfacere
possemus (vs. 4) hoc lex in nobis efamp;cere non potuit,
vel a. v. ut nullum nobis amplius esset xaTÜxQifia
(vs. 1) 1).

Praeterea ad suam sententiam conlirmandam de lege
ad hominem iustum declarandum inepta, Paulus affert
exemplum Abrahami (Eom. IV : 1—5 , Gal. Ill : 6—9).
Patriarcha Mem habuit Deo et ita ówatowVi^i\'accepit;
omnes igitur qui sunt ex fide, sunt Abrahami filii et
eadem ratione iusti declarantur. Addidit argumentum

1) Cfr. Clar. Hoekstra 1. I. pag. 153 sqq. Sic etiam
explicat Doet. Vissering in Ed. 11 suae versionis.

\'Aarapamp;QCüTTOP (Gal. III : 15—17) : foedus semel
initum inter homines nemo rumpit neque aliquid ei
addit; iam vero lex lata est 430 annis postnbsp;gt;

quam Deus cum Abrahamo iniit: itaque lex hoc foedus
infirmare nequit; tum enim promissio vim suam amitteret.

Denique quuni inter legem et niavip nullum sit
vinculum, quia d pÓ!j,og ovz tarip ex niavewg (Gal. 111:13)
et secundum prophetae dictum (Hab. II: 4) d 8iy,c(iog
ex TTiarecog ^riatTai 1), (vs. 11, Eom. I : 17) constat
neminem sub lege iustitiam consequi posse.

c. Yidimus legem non facere hominem rng Sixaioav\'pijS
participem, sed quaeritur utrum re vera hoc eius consi-
lium esset. Ad quam quaestionem Pau.las negando
respondet: tum enim Deiis suum consilium non tantum
non assecutus esset; sed ipsum consilium habuisset contra-
riuni effectum, quod Paulo absurdum videtur 3). Etenim
et èSóamp;7] vófiog d dvpikfitpog ^wonoitjaai, oprcog av
itt vojxov ^ ^ Si\'Aaioav\'pT] (Gal. Ill : 31). Cum pro-
missis, semel a Deo Abrahamo datis, lex pugnare
nequit: propterea KXrjQoponia non est e lege (vs. 18).

Quo igitur consilio lata est lex ? Et reap rraQcc-
§LC(ye(ap %aQip (Gal. Ill : 19) et quot;Ipu Trleopaarj to
TTaQUTvrcoixa (Eom. Y : 20).

1)nbsp;Perperam nonnullos kx TthrsuQ coniunxisse cum voc.
0 ^ixaioi, probaruut in primis Oltraraarius et Hengelius,

nonmüli prius idem fare significare indicant atque poste-
rius, nempe ut TTccoäßaafig exorirentur. Provocant ad
Kom. IV : 15, ubi ipse Paulus dixisset, sine lege Mosaïca
non esse na^äßocaii\'. Sed praeterquam quod articulus
Tamp;v indicat Paulum dicere de TcaQu^aatai, quae iam
exstiterunt, locus hic ideo eorum sententiam haud
confirmât, quia ibi sermo non est de lege Mosaïca,
sed de unaquaque lege et sensus huius loei est : aute-
quam homo peccati sui sibi conscius est factus, quando
vitam agit, tamquam nulla ei sit lex, naçà^aaig
non est.

Est haec sententia Meyeri aliorumque. Indice Usterio
locus noster idem significat ac Eom. III : 20, uhi lege
iniyimGig afiaQviag exorta esse dicitur. Sed confundit ille
TTCioà^uatig et âfiaçriag, nam de tniypcosn nccQaßäaecvp
nullo modo sermo esse potest. Melius alii explicant :
ad transgxessiones coërcendas; nam %àQiv idem est
ac iPfyca, propter, ita ut TiaQà^uang sint caussa

Ita interprétantes, habemus alteram consilium prorsus
alteri contrarium, tva irlwvàaT] rà naQànrœiia Eom.
V : 20, de quorum verborum sensu quaestio esse
nequit. Cum eo arcte cohaeret illud, Eom. VII : 13 :

\\fjg IpTolng, ut peccatum quam maxime peccans de-
prehenderetur, non multorum iudicio, ut nonnulli, sed

a me, meis in oculis, ut recte Hengelius e contextu
explicat. Quid enim referret utrum alii de malitiosa
meorum peccatorum natura iudicarent ? hoc tantum
interest, mihi ipsi de meo peccato penitus persuasum esse.

Qui indicant tale consilium legislatore esseindignum,
cuius stndium esse debet homines em^ndandi, non vero
eorum delicta augendi, cogitent velim legem non
fuisse institutum perpetuum, sed eam latam esse ad
tempus, ratione habita hominum conditionis moralis 1).
m^iog 7raQU(yrjXamp;ei; (Rom. V : 20) i. e., ut apparet e
contextu, lex venit in inundum iuxta peccatum, cuius
auctor erat Adamus; TTQoaeriO-j} (Gal. III : 19), addita
est rfnbsp;, antea cum Abrahamo initae, non ut

semper maneret, sed a^Qig ou èlamp;ri rô Gnéq^a œ iirrjy-
ytlxai, nqo rov tlamp;tTp rrjp ttÎcjtiv (vs. 23 et 25);
vim suam amittit, orenbsp;ro nx^jqw^ua tqv i^évov

(IV : 4). Sic lex non tam eo tetendit ut hominem
emendaret, quam ut eum aptum redderet ad aliam con-
ditionem, qua allata legis imperium cessaret. Quo-
modo autem taie consilium melius efamp;ci potuit, quam
intima in homine excitanda suae miseriae persuasione?
Tum aliam eamque meliorem conditionem exoptet necesse
est, tum exclamat: ralaiiifaqog tym apamp;QWTTog,
rig fie Qv\'atrai tx rov atofiarog rov ^avàrov rov\'rov ;
(Rom. VII : 24).

Quo autem statu utebantur sub lege ? Erant tamquam
cajDtm, Gvyyitxlnonlvoi, in carcerem coniecti sub lege
custocliebantuT, tcfqovQoxfuiamp;a (Gal. Ill : 23, cfr. Eom.
XI : 32), baud dissimiles doxflm; quemadmodum d
itXtjQÓvoiios, quamdiu est yîjTrtos, sic etiam ii erant
dê8ovXo3iA.époi VTVÓ rà aroixiXa rov zóaiiov (Gal. IV :
1—S)^ quae sunt dsd-evfj ital nTw^a (vs. 9). lure
igitur lex dicitur itatdayojyoq (Gal. Ill : 24). Erat
paedagogus servus, qui pueros custodiebat et eos in
scbolas magistrorum ducebat. Opponit Paulus paeda-
gogum patri; Corintbii multos babebant naibaymyovg,
quales erant eorum doctores, sed paucos nartQag, qua-
lem patrem ipse se iis praestitit (1 Cor. IV : 15).
E toto contextu apparet legem hic non eo sensu paeda-
gogum dici ut homines praeparet, instituât, quemad-
modum multi contendunt, sed ut eos custodiat, quem-
admodum servus puerum custodit. Minime tamen legi
vim praeparatoriam denegamus: nam ex Pauli doctrina
eo tendebat ilia ut hominem aptum redderet ad meliorem
conditionem, in qua non amplius servus , sed liber eva-
deret, huiusque desiderium in eo excitaret.

Tilo? vófAov est Christus (Eom. X : 4), hic finis
est legis, ad eum accipiendum lex etiam homines prae-
parare studet.

Animadvertimus, Paulum ludaeis varia tribuisse iura
egregia, quae a Deo j)rae Gentibus accepissent, in Iiis in
primis r« Xöyia rov Qeov et alia, quae memorat Rom.
IX : 4, 5. Quum autem antea duce Apostolo probavimus,
Gentium peccata excusari non posse, quia Deus se iis
manifestaverat, iam videamus de ludaeis, qui eo magis
erant dpanoló/rjToi, quia in eos tot beneficia erant
collata, quibus Gentes erant destitutae.

Paulus, Rom. II : 17 sqq. ludaeos alloquens, varia
affert quibus illi gloriabantur : magni faciebant nomen,
quod prae se ferebant, ludaeorum, acquiescebant in
lege, se efferebant communione inter Deum et populum
suum, eius voluntatem cognoscebant et sic bona a
malis discernebant, quippe qui lege edocebantiir,
ipsis persuasum erat se duces esse coecorum, lucem
eorum qui sunt in tenebris, quales erant Gentes, insi-
pientium magistros, infantium doctores, quia in lege
habebant ttjv }a,óqq)03aiv cognitionis et veritatis. His
omnibus Paulus nihil oppoiiit, ipsorum iura praecipua
iis non negat, neque improbat eos haec in alio-
rum usum convertere voluisse. Quid vero ? an haec,
quibus gloriabantur, quae alios docebant, eos ipsos
intactos relinquunt ? Ironice igitur ludaeum sie allo-

qmtiir 1) vs. 21 sqq. : alterumne doces, non vero te
ipsum? furarisne ipse et moecliaris, quum dicis non
esse furandum nee moecliandum ? tu, qui falsos deos
abominaris, spoliasne templum tibi sacrum? 2) qui
gloriaris lege, legis transgressione Deum coutumelia
afficis? Porro ostendit Apostolus (vs. 25—29) circum-
cisionem per se nullam vim habere, nisi quis legem
ohservet : hac enim neglecta illa nihil differt a
praeputio. Et contra qui praeputium habet et legis
Mosaïcae praecepta tenet, erit circumcisi instar et
sua legis observantia iudicabit ludaeum, legis vio-
latorem.

Omnia externa vi carent coram Deo, qui tantum
internam animi conditionem attendit.

Sic ludaei, iudice Paulo, haud uno nomine ob vitia
ipsormn erant accusandi : erant enim fures, adulteri,
templi sui spoliatores, legis violatores. Quam sententiam
quo magis coniirmet, varios locos citat e Y. T.,
quos refert ad insignem morum pravitatem ludaeorum
suae aetatis, quamquam etiam ad Gentes referxi potue-

2)nbsp;Exempla spoliationis templi, ab ipsis Levitis commis-
sae, attulit Hengelius ad b. L, qui etiam probavit, ferri non
posse multorum interpretationem voc. Isporrvlstu : deorum
templa spoUare. Neque Paulus hac voce usus esset, si
ludaeis impietatem in Deum obiicere voluisset, ut nonnulli
nostrum locum explicant.

7, 8, Ps. XXXVI : 3, universe banc continent sen-
tentiam, neminem esse iustum, omnes a Deo defecisse
et in morum corruptelam incidisse.

ludaei proni erant ad exteros reprehendendos, parvi
faciebant Gentes, nullam cum iis necessitudinem
habebant, se ipsi ab iis discernebant ut bonos a malis.
Quid vero? nonne bis ipsis, quae in iis reprehen-
debant, semet ipsos damnabant, quippe idem facientes ? 1)
(Rom. II : 1). Indicium Dei verum esse, unicuique
erat cognitum; quomodo igitur ludaei Dei indicium
effugerent? (vs. 3 sqq.) Etenim coram Deo nulla est
nQoacorroX^^pia (vs. 4); Deus unicuique reddet secun-
dum eius opera (vs. 6, quae sententia fuse explicatur
VS. 7-10)3). ludaeis igitur, qui lege ScxatoGv\'vrjv

1) Novimus quidem de multorum sententia Paulum
VS. 1-16 non ad ludaeos se convertere sed aut ad omnes
hommes aut ad Gentes solum aut ad ludaeos et Gentes
Sed e tota argumentatione, e more Apostoli Gentes a
ludaeis distinguendi. e vs 17 in primis nobis apparere videtur
eum solos ludaeos alloqui.

2) Nuper (Ûodgel Bijdragen, I860 III) Ven W. H.
V. d. Sande Bakhuizen in formula Rom. 2 : 9, 10 et 1 • 16
lo^èc^-m re TTjoârov xai quot;Ka-n-^i. voc. tt^oStov delendum esse
censuit. Etenim ex ipsius sententia de tempore explicari non
potest, quia hoc pugnaret cum Rom. 9-12, ubi doeetur
Euangelium primum Gentibus aununciari; neque, ut non-

quaerebant, non sufïiciebat eos vô^ov â-^Qoaxàg esse ,
sed TTOitjTai vófiov esse debebant, omnibus eius prae-
ceptis obsequi. (II : 13).

Sic Paulus probavit ■ neminem i\'Qyiou vô^iov
Sixaioathijv consequi III : 20 , Gal. II : 16. Qui
in legis communione peccabat, constabat eum ad legis
normam iudicatum iri Rom. II : 12. Ne quis obiiciat
ludaeos peccatoruîn suorum accusari non posse, quia
ex Pauli doctrina legis consilium non erat homines
iustos declarare : etenim, quamquam hoc facile largimur,
perspicuum est, eos eo minus excusari posse quam
Gentes, quia praeter fontes quibus hae utebantur ad
Deum cognoscendum, habebant legem Mosaicam, qua
caeteri populi erant destituti. 1)

nulli interpretantur, potissimuin. Cfr. Eom. 3:4, 10 : 12,
Gal. 5 : 6, 6 : 15, 1 Cor. 7 : 19. Fropterea iudicat voc.
TrpwTov a ludaeo quodam esse interpolatum, quod non
factum esse Eom. 3 : 9 nemo miratur. Eom. 1:16 Cod. B.
vocabulum Tcpüroy omittit.

1) Cfr. Doct. Verwijs, Waarheid in liefde 1837 HI.
pag. SI\'S—361, over de Joodsche wet; 1837 II, de
leer van Faulus in eenige lioofddenhheelden. 1838 III,
1839 III, pag. 565.

Cfr. etiam Diss. Theologica Doct Hamerster de lege ex
Pauli sententia, Groainga 1838.

Nuper Clar Eauwenhoff (Bijbelvriend, 1860, Atl, 5 — 7)
scripsit „de mensclilieid huiten Christus secundum JSpist.
ad Romquot;

De cau.ssa, cur genus himanum ante Chrislum
SfAaioav\'vrjv 0eov non conseculum sit.

Novimus quomodo Paulus primum de Gentibus,
tum de ludaeis probaverit neutros ^iKaioavrrjv Qtov
consequi, argumento universe petito ex eorum omnium
conditione morali.

Sed caussam, cur ornnes liac conditione uterentur,
nondum nobiscum communicavit Apostolus. Ad banc
intelligendam ducunt Eom. Y : 12—21 et 1 Cor.
XY : 45—49. lam nullo populorum discrimiue facto,
totum genus humanum complectitur cum generis
humani parente, primo Adamo, coniunctum, cui
opponitur alter Adamus, quocum omnes coniungi
debent, ut ad salutem perveniant. Ab illo mors, ab
hoc vita est repetenda, ut ad salutem perveniant; ab
alteio condemnatio, ab altero iudicium probans.

Ipsam comparationem, quam Apostolus instituit inter
utrumque Adamum, missam facimus : nobis nunc
tantum videndum est de prima comparationis parte,
ut quamnam vim generis humani parens iudice Apostolo
in suam prolem habuerit, perspiciamus. Arete apud
Paulum coniunguntur peccatum et mors. Adamo
auctore ?ƒ dftaQria in mundum venit et per eam
d d-afUTog (vs. 12). Quaenam autem mors sit intelli-

genda, iam diu inteipretes torsit. De sensu, quem dicunt,
spirituali sermo esse nequit, sed proprio sensu mors acci-
pienda esse videtur;!) apparet enim Paulum respicere
veterem traditionem, omnibus notam et etiam a Eabbinis
aliisque scriptoribus allatam, quam invenimus Gen. II :
17-.,. III : 3 , 4 ; non vero corporis tantum, sed lolius
hominis mors intelligenda est. Etenim animi immortali-
tatem neque ludaei neque Paulus sibi informare poterant \'
corpore mortuo ; praetérea corporis mors minime pugna-
bat cum natura liumana, (primus homo est tV. y^g
yoïyjg et oiog 6 yyixo,\', roiovroi y.ai oi yoï-Aoî 1 Cor.
XY : 47 , 48 , cfr. Gen. III : 19) nam ipse Christus
mortem obiit, qui peccato non erat subiectus. Sed
peccato totus homo moritur, amittit veram illam,
aeternam vitam, cui a Deo erat destinatus et quam
in communione cum Christo tantum recuperare potest.
Si igitur quaeritur utrum Paulus docuerit Adamum,
nisi j)eccavisset, mortem non obiturum fuisse neque
caeteros homines, quando eo auctore peccatum non
venisset in mundum et ipsi non peccavissenó, hoc sane
negandum est quod ad corporis mortem attinet : attamen
peccatmn est to \'aèvtqov tov amp;ocvaTov (1 Cor. XY : 56),
est quot; quasi aculeus, qui hominum animis formidinem

1) De significatione voc. 5ay«T0? apud veteres Israëlitas,
de eius notione, qualis se in primis post exsilium Babylo-
nicum excoluerit, cfr. Briet, de Eschatologie volgens de
Schriften des N. F. vol. I, pag. 23—74, II p. 243—245.

iniecit, quod ipsa mors, si peccatum non adesset, non
effecisset, quae tum unicuique fuisset transitus ad meli-
orem vitam 1). Paulus, mortem dicens rä oipwvia
Tfjg duaQTiag (Eom. YI : 23), significat eam peccati
esse mercedem, quam unusquisque qui peccat solvere
debet 2).

Kal ovToog tig ndvrag dvamp;Qwnovg ó 9amp;varog 3) difjX-
, icp (p ndpreg rniuQvov [dd dvQ-qtonov 6 ^dvarog
et Tvdpveg iv tw ^Addjx drcod\'yrja\'Aovaiv 4) 1 Cor.
XV : 21, 22), sic pergit vs. 12, quae verba
Apodosin continere non censemus, sed opinamur potius
totam sententiam esse protasin, cui Apodosis deëst, ut
saepius apud Paulum, fervore orationis nonnulla inter-
ponentem, antequam. sententia ad finem perducta est 5).

Sic peccatum, peccandi principium et per peccatum
mors in mundum erat ingressa. Pergit Apostolus inverso

1) Cfr. ad h. 1. Hengelius in Comm. perp. ad prioris
Fauli ad Cor. Fpist Caput XV.

3) Plura de liac quaestione inveniuntur apud Doct.
F. Eauwenhoff in disq. exh Pauli sententiam de vita in
homine aeterna.

4)nbsp;Voc. TravTj? universe esse accipiendum, non tantum
de Christianis , iudicat clar. Scholten, Leer der Herv. kerk
(Ed. Hl) H pag. 98, .

5)nbsp;Nonnulli post §ia toüto supplent Igzi v. c. Visseringius
in 1° Ed., qui tamen in altera censuit Apodosin deesse.

ordine, et ex morte omnimn omnes peccasse concln-
dit; constat omnes post Adamnm. moxtuos esse, quod
fieri non potnerat nisi ipsi peccavissent. Quod plu-
ribus persequitur vs. 13 et 17. Ab Adamo ad Mosen
mors regnavit, etiamsi tum nulla erat lex sciipta;
per hoc tempus igitur de Tra^«(3à(ift, qualis erat
Adami, sermo esse non potuit, neque de ncKQUTCTto^azi
vel iraQccxofj proprio sensu. Attamen etiam tum,
lege nondum lata, fuit aaaovia, quamquam non tllo-
ytXrai (cfr. liom. IV : 15) ; nisi enim peccatum adesset,
neque mors regnare potuisset 1).

De modo, quo peccatum Adami et caeterorum homi-
num , ânuQTia et Q-àvuvog, cohaereant, Paulus
nihil monet. Sed hoc constat, et Augustinum et
Pelagium Apostoli sententiam maie tradidisse. Ut enim
ab altera parte ostendit nos tantum morti subiectos
esse ob nostra peccata, minime ob peccatum Adami,
sic ab altera tamen vinculum statuit inter peccatum primi
parentis et eius prolis. tip tov tpog naqantâiiati
01 TcoXXol dnéO-avop (vs. 15), d amp;àpaTog i§aaiXfvaÊ
§ià TOV épog (vs. 17) 2), lapsu unius factum est ut
plures mortem obirent, ut mors regnaret auctore hoc
uno. Paulus hic effectum pro caussa ponit: etenim
Adami Tca^aTiTw^ari factum est ut posteri peccarent

1)nbsp;Explicatio verb, if w Ttxvrsg Yi^iotpzov: in quo (Adamo)
omnes peccaverunt, refutatione non amplius indiget.

et proinde etiam morerentnr. Quemadmodum Christi
dixaicafia iis tantum tig Si-Aa\'iooaiv l^cofjg est, qui
fidem in eum habent, sie etiam primi Adami peccatuin
mortem efficit eoium, qui ipsi peccaverunt, sed ipsorum
peccato ansam dedit ?/ äixccQTia parentis.

Tó \'AQij^a épóg (i. e. äfiaQTrjaapTog) eig xard-
itQi^a (vs. 16), öi\' épóg naQuirTÓifiaTog iig nciptag
dpdQioTcovg tig xaraxQifta (vs. 18). In utraque sen-
tentia simplicissimum nobis videtur vocabulum tati
supplere. Hoc igitur sibi vult Apostolus, factum
esse uno peccatore, unius peccato ut iudicium fieret
condemnans de omnibus iis, qui, ut ille, pecca-
verant.

/Jid rfjg TTCCQKHOfjg rov tpog dpamp;QÓnvov di^aqrcoXol
ytartardd-tjoap ot ttoXIoi (vs. 19), unius hominis
inobedientia multi peccatores constituti sunt, quia
ipsi etiam peccaverunt. Paucis doctrinam Pauli sic
proponere licet: est arctum vinculum inter genus hu-
manum et primum parentem, ut inter membra et caput;
hoc peccante, peccatum in omnia membra transiit, eius
peccatum, quemadmodum illoriim, mors et condemnatio
secutae sunt. Eegnavit peccatum, ita ut mors consecuta
sit (vs. 21). Apparet igitur, Paulum neque docuisse genus
humanum peccasse tantum ad exemplum Adami, quae
est Pelagii sententia, neque, ut iudicavit Augustinus,
homines morti subiectos fuisse, ob parentis peccatum-

Sed non hac unice ratione A.postolus vinculum ostendit
inter primum hominem et eius posteros; non tantum

per ilium peccatum transiit ad hos et proinde etiam
înors, sed alio etiam modo coniunguntur.

Hoc enim constat, nos esse qualis ille fuerit (1 Cor.
XV : 48) ; IcpoQèGuiiip eius daSva (vs. 49) ; Aoristo
utitur, quia sermo est ad Christianos, qui iam a Christo
sunt regenerati ideoque Adami imaginem in vita sua
praeterita tulerunt.

Qualis erat ille Adamus ? ^Eyivtro ó TVQœrog àv-
■O-QcoTvog ^A8àiA. tig ipv^ijv ^maav (vs. 45), quae verba
citat e Gen. II : 7, ubi vocabula Tr^mrog et \'\'ABajj. non
occurrunt; erat etiam tx ytjg \'j^otxog. Uterque locus
nobis idem significare videtur : quod enim ad posteriorem
attinet, quamquam fortasse corporis originem ante
oculos hahuit, minime tamen eo sensu vocabula tx yijg
et -^oïaóg hic usurpantur. Quomodo enim tum Christus
ei opponi potuisset, qui idem corpus habebat? Utroque
loco Paulus Adamum proponit tamquam hominem psy-
chicum, in quo pxincipium animale regnabat, qui
tantum res in sensus cadentes appetebat, in quo ró
Tvvtvfia adhuc sopore erat sopitum. Ut unusquisque
prima pueritia vitam agit animalem, quae sensim ^au-
latimque vitae rationali cedere debet, sic etiam primus
generis humani pareus erat homo psychicus 1), alter

1) Minus recte Briët 1. I. pag. 247 : „had Adam niet
gezondigd, hij was geworden een Trvsùpa Çwoirotoùv.quot; Hoc
prorsus pugnat cum PauH eftato 1 Cor. 15 : 46. üt unus-
quisque homo , sic etiam Adamus , etiamsi non peccasset,

eius parens erat pneumaticus (vs. 46); erat alter, ut
omnes eius posteri, ip cpamp;oQa, tv dTig,iq, iv ddaciccl))
alter ip dq)amp;aQ(slq, ip dó^fj, ip dv\'panei; alterius
corpus erat xpv^rAÓp, in quo i/^v/fj, Tivevg.aTiy.oi\'
alterius, in quo nptvfia primas agit partes (vs. 42-—44).
Ab altera parte stant omnes ii, qui cum primo, ab altera,
qui cum secundo Adamo sunt coniuncti.

lam nobis perspicuum est, car, ut supra anim-
advertimus, nemo ante Cliristum dixaioai\'ptjp
sit consecutus. Principium animale iis omnibus cum
Adamo est commune, appetunt tantum terrestria,
quae a coelestibus eos avertunt; quid mirum eos, ut
illum, in peccatum incidisse ? Itaque, quamquam nullum
vinculum esstare iudicamus inter peccatu.m et mortem j
facimus cum Apostolo, totiim genus bumanum com-
plectente, cuius altera pars cum Adamo, altera cum
Cbristo est coniuncta et cum eo illum dicimus
tv\'71 op tov flixxovtog (Eom. V : 14), quo auctore uni-
cuique pro peccato et morte iustitia et vita afferuntur.

1) Perperam plures interprétés haec omnia ad hominum
sepulturam référant. Recte Calvinus : „praesentis vitaenbsp;f

tempus Paulus metaphorice sationi comparât, resurrectionem
vero messi.quot; Cfr. Hengelius ad h. 1. et Briëtius, 1- 1-
pag. 265 sqq.

Paulum saepiijs in epistolis defensoris partes sus-
cepisse, nemo ignorât. Aliquando se ipse suamqne et
agendi et muneris Apostolici obeundi rationem defendit,
quo munere nonnulli eum indignum iudicabant; et
quibus forma, qua Apostolus Euangelium suum prae-
dicabat, non satis philosopha videbatur, iis baud
obloquens, id minime in Euangelii detrimentnm afferri
posse ostendit. Sed hac via Paulum non sequimur:
nostrum enim consilium non est eum audire se ipsum
vel munus suum Apostolicum defendentem, sed vindi-
cantem ipsum illud, quod commendabat, Euangelium.
Etenim quum exposnimus qua ratione Paulus, aggre-
dientis instar, ostenderet caeteras religiones ad hominum
salutem non sufficere, iam, antequam ad alteram dis-
quisitionis nostrae partem transeamus, ubi religionis
christianae praestantiam spectandam praebebimus, duce
Apostolo videamus quomodo nonnullorum errores refuta-
verit, ipsnmque Euangelium tuitus ab iis sit, qui ri-jp
dvàaraoïv vtxQÜv negabant. Sed primum paucis
inquirere iuvat, quinam ipsam negarent qualemque
dvaoTaaiv Paulus intellexerit.

taorum resurrectionem negasse, 1 Cor. XV : 12, iam ab
antiquo inde tempore disputatmn est. Qui Sadducaeos
intelligendos esse ducunt, non cogitant Paulum verba
facere ad eos, qui Christum e mortuis esse resuscitatum
credebant, vs. 12; exinde enim tota eius argumentatio
proficiscitur, hanc sententiam etiam a cavillatoribus
illis esse acceptam. Neque hic de Epicureis sermonem
esse, quae sententia e falsa interpretatione vs. 32 orta
est, unusquisque intelligit. Alii iudicant, eos signi-
ficari qui, ut Hymenaeus et Philetus 1), totum dogma
allegorice explicabant, docentes resurrectionem iam per-
actam et nihil aliud esse quam morum emendationem.
Cui sententiae ut faveamus, nulla caussa est in tota
Pauli disputatione Cap. 15. Licet autem constet, hos
cavillatores neque Sadducaeos, neque Epicureos neque
allegoricae interpretationis fautores fuisse, difEicilius
tamen dictu videtur, quinam ii fuerint. Sane fuerunt
Christiani, ut apparet e verbis Iv vpXv vs, 12, e Gen-
tibus oriundi, sed utrum philosophi fuerint, quod,
iudice Wettio, e populari Pauli refutatione non effi-
ceres, mihi non constat 2). ^Avàaraaig vvAqihv apud

1) Occurruüt formulae avacrTac«; vsy.püy, « äv, twv v.,
i è^xvaaramg tügt;v v. (Phil. 3 : 11. A. D. E. al. t^v èy. v.)

3) Quaesiverunt V. I). ad quamnam sectam, Cap. 1 : 12
meraoratam, illi cavillatores pertinuerint. De Meyeri sententia
fuerunt ex iis, qui ab Apollo nomen gerebant. Sed nobis
videtur argumentum nostri capitis cum litibus Cap. 1 : 12
nihil commune habere.

Paulum non, quemadmodum In ludaeorum escliatolo-
gia, resurrectie tantum corporis erat, sicut e variis
intelligitur locis, ubi vocabulum ve-AQoi occurrit.
Ut e pluribus (Eom. XIV : 9, Col. I : 18 al.)
unum tantum afferamus : quomodo 1 Cor. XV : 35
rogare potuisset: iro\'im aw^avi ÏQfovrai ot vt\'AQoi;
si vocabulum vtKQol apud eum corpora significaret;
tum enim dixisset: quo corpore veniunt corpora?
quod absurdum. Sed neque doctrinam liic invenimus
de animi immortalitate, quia neque Paulus neque alii
scriptores X. T. vitam sibi proponere poterant sine
coi-pore. Qui iam mortui sunt, dicuntur yioij^tjamp;tvTig,
somno dediti, quales secundum ludaeos ii sunt, qui
in Sixi^ versantur, cuiusmodi status vüa dici non potuit.
Hi una cum iis, qui tempore Christi TrccQovaiag adhuc
in vivis erant, in vitam redirent (1 Cor. XV : 51, 52
cfr. 1 Thess. IV : 15 sqq.). Videmus igitur apud
Paulum sermonem non esse de animi\' a corpore separati,
sed de totius hominis resurrectione; totus homo ipsi
videbatur immortalitati destinatus.

Sed iam audiamus qua ratione Apostolus eos refuta-
verit, qui immortalitatem tam corporis quam animi
negarent, quo melius resurrectionis, ei animo obversatae,
naturam intelligamus. Quo tempore Paulus hanc ad
Corinthios epistolam scripsit, quatuor fere erant anni,
quum in eorum urbe Ecclesiam condiderat. Tum alia
tum hoc in primis iis tradiderat, Christum in vitam
rediisse, quod crediderant et in qua fide adhuc stete-

rant (vs. 11). Sed iam nommlli contendere coeperunt
dvàaraGip vexQwi/ locum non habere, quam senten-
tiam pluribus commendare expeditum erat. Christi in
vitam reditum in dubinm non vocabant : caeteroquin
enim Paulus bine orsus non esset ad aliam iis proban-
dam, quam negabant. Ei\' dè dvâaTuaig vtxqmv ova
tGTiv, ov8t \'iQiGvog èyrjytQTcci (vs. 13). Nititur haec
conclusio principio, quod attulit Grotius: „sublato
genere tollitur et species,quot; Christus, ipse homo,
(vs. 21) in vitam redire non potuit, si caeteri homines
in eam redire nequeunt.

Quid autem inde sequi necesse est ? Si Christus
in vitam revocatus non est, concludendmn: xepov esse
to xriovyfia iji-iœi;, yitpi]p rijp tt\'igtiv v^iwp (vs. 14)
et {iutuiap (vs. 17), nos esse xptvdofidqtvgag tov Qtov
(vs. 15), vos adhuc èp âfiaqviaig vfiamp;p (vs, 17), porro
deperditos esse Tovg •Aoifj.yamp;épTag ip quot;^qigtw (vs, 18). —■
Paulum unice cogitasse de Christi e sepulcro resurrec-
tione, vix credibile videtur. Verum quidem est, Apo-
stolum in prima nostri capitis parte ipsam memorasse et
varias, quibus Christus deinceps discipulis apparuerit,
opportunitates attulisse (vs. 4—8) ; sed quaeritur tamen
num igitur Pauli verba sic explicari oporteat : si Christus
a discipulis suis tum non conspectus est, vana est
vestra fides, vos adhuc estis in peccatis vestris iique,
qui in communione Christi mortui sunt, spe deciderunt?
Christus, e sepulcro discipulis obviam factus, eorum
animum çonûrmare potuit, sed bine fides non pendet;

lioc potius Paulus sibi vult: si Christus nou vivit, si
de peccato et morte non triumpbavit, quid turn vobis
prodesset vestra cum Christo necessitudo? cum eo de-
mortui peccatis, minime cum eo viveretis. Et tum sane
\'Euangelium, quod Corinthiis nimciaverat, vanum erat;
falsum de Deo testatus erat, vana eorum fides, qui spera-
bant se cum Christo coniunctos a morte liberatos esse,
re vera, ut antea, erant in suis peccatis, quippe qui
falso iudicassent se iis esse demortuos, in communione
Christi mortui erant deperditi, nulla vitae spes iis super-
eratl). Huic Pauli do resurrectione sententiae, quam
spiritiialem dicere licet, aliam accedere postea videbimus.
Apparet, eum hic cogitasse àvà(iTuGiv eorum, qui
in Christo fidem habebant, quamquam non negamus,
etiam huic capiti vestigia rnq dnoaaTaßTäaiois itàvriov
inesse.

Sed reiicit Apostolus omnia ea, quae, si Christus
in vitam non rediisset, inde sequerentur : nam omni
dubio maius esse dicit eum vivere (vs. 20). Quum vero
àvàcsrams veycQ^v non esset, quemadmodum Corintbii
nonnulli contenderunt, nonne tum praestaret vitam
exigere ad Epicureorum normam, quia post mortem nihil
aliud nobis supersit (vs. 32) ? Sic Paulus cavillatoribus
illis probare conatur eos, quippe Christi dvaGzacsti ex
fidem habentes, immerito negare eius sectatorum

in vitam reditum. Praeterea réfutât argmnentum, yiiod
huic doctrinae opponebant. Homo, ut aiebant, im-
mortalitati non potest esse destinatus : quomodo enim
quis sibi corpus fingeret quo in vitam rediret? (vs. 35).
Ad hoc argumentum, quod ei stultum videbatur, Paulus
respondet imagine petita e rerum natura, unicuique
obvia: seritur granum cuiuscumque frumenti, ex
quo, postquam dissolutum est, prodit culmus, quem
Deus ei dare solet: sic etiam corpus, quo hac in terra
induti sumus, moritur, quod necessarium est ut alio
immortali corpore in vitam redeamus (vs. 36—38).
Et cui hoc mirum videtur, quomodo e mortali corpore
immortale prodeat, attendat quantum altera caro ab
altera, corpora terrestria a coelestibus et haec inter se
difierant (39—41), neque amplius miretur Deum hominem
altero corpore induere posse midto excelsiore , quam quo
in hac terra utebatur.

Ut homo hac in vita* corruptionis, dedecoris, imbecil-
litatis est particeps, sic resuscitatur corruptionis expers,
gloriae, potestatis particeps; habet hic corpus xpv^izop,
ibi utetur corpore nviviiarrM (vs. 42—45): nam hac
in terra imaginem tulit terrestris, in altera vita coeles-
tis imaginem feret (vs. 49). Hoc nostrum corpus
cpamp;uqtóv, amp;v,jt6v (vs. 53, 54), haec nostra ttiiyeiog
oixicc tov Gxtjpovg (2 Cor. V : 1), tentorium hocce,
quod facile tollitur, alii aedificio opponitur a Deo con-
fecto, dxiiqottoi\'tjTco, arcopUo ip toTq ovqapoTg ; qwxmm
altero sumus {ivÓt^iiovprug), procul a Deo peregrinamur

{ixStifiovfUf 2 Cor. Y : 6), sed multo melius est ex
corpore peregrinari et esse prope Deum (vs. 8). Omnibus
igitur, qui ab altera vita in alteram transeunt, mutatio
subeunda est (1 Cor. XY : 51); corruptioni obnoxium
vestimentum deponere debet homo {èndt\'aaaamp;ai 2 Cor.
Y : 4), ut alio vestimento immortali, corruptionis
experti induatur [èvSv\'aaaamp;ai 1- Cor. XY : 53, 54).

Sed Paulus, epistolas ad Corinthios scribens, Christi
naQotfaiav proxime instantem exspectahat; glorioso illo
die nondum omnes mortem obiissent (vs. 51), in quorum
numero etiam se ipsum fore sperabat (2 Cor. Y : 3);
hi igitur non uterentur statu illo somni, quo caeteri,
qui iam antea erant mortui, continebantiu\' (vs. 51); us
nullum vestimentum erat deponendum, sed tantum novum
veteri superinduendum {inevSv\'aaaamp;ai 2 Cor. Y : 2).

ludaeorum more Apostolus hanc resurrectionem sibi
proponebat; mutatio omnium, tam eorum qui adhuc in
vivis erant, tempore naQovalag Christi, quam mortuo-
rum, temporis puncto, in coniectu oculi locum
haberet, quum ultimus tubae clangor audiretur (1 Cor.
XY : 52); mortui reviviscent, vivi mutabuntur, omnes
variis ordinibus in vitam redihunt (vs. 23 sqq.) 1).

Hanc eschatologiam, e Gainalielis schola petitam,
discipulus Christi non ubique tradit: saepius enim
in scriptis Paulinis nullus est locus statui illi inter-

Si quis miratur, in liac sectione non disputari de
ratione qua Paulns Indaeo-Christianismum refutaverit,
cui oppugnando haud semel in eius epistolis locuxn
esse constat, cogitet velim et plura, liuc pertinentia,
iam occurrere ea Sect. I Cap. II parte, qua sermo est
de lege, ad hominem iustum declarandum non apta, et
vero illius refutationis explicationem potius ad Pole-
micam, quam ad Apologeticam pertinere.

In priore nostrae disqnisitionis parte animadvertimns
et Gentium et ludaeorum conditionem talem Paulo
visam esse ut nemo coram Deo dîaatog liaberi possit.
lam videamus quanam unice via hominem verani iusti-
tiam consequi putet.

Yera iustitia qualis sit ut recte intelligamus, Paulus
eam opponit ludaeorum iustitiae. Dicitur illa Sutaio-
mlvrj Qtov (Rom. I : 17, III : 21,22, 2 Cor. V : 21),
\'q TOV Qtov ^ixuioav\'vtj, quam ludaeus ignorabat
(Rom. X : S), ea hominis probitas, quae a Deo pro-
ficiscitur, 1) haec Idlcc (Rom. X : 3), quam homo sibi

1) Cfr. in primis Phil. 3 : 9, ubi « Smmotuvv
opponitur t^ Jwatoo-yvjj t/. Ssov, cuius loci vim ad

acquirit suis viribus nitens; est altera roü vófiov,
altera Tviarewg, 8ià niaxtcog, tv^ iriarmg; qui illam
quaent, est èç/aUl^ivog, mercedem accipit, quae ei
debetur, baue peteuti fides imputatur probitatis loco,
ov aarà ócpfiXi^^ua, sed itccrà làqiv (Eom. IV : 4,5).
Quum iu eum, qui e legenbsp;quaerit, quadrat

illud dictum Mosis (Lev. XVIII : 5) : J ^o.^\'a«,
avTà tijaera, tV uvroïç , contra d nlarmg dlxaiog
salutem non e longinquo petit, quasi ea longe absit, sed
Christum salutis ducem habet (Eom. X : 6—8) I) et
ita fide in Deo posita iustitiam consequitur, quae
alio modo frustra quaeritur (vs. 9). Praeterea est
haec ScxaioGzfvy universalis, unicuique Tviarev\'opTi ob-
tiugit (III : 32), nullo discrimine inter ludaeum et
Graecum (X : 12).

esse, V. T. prorsus ignotam, probat exemplum Abra-
hami (Eom. IV, Gal. HI). Non memorat Scriptura

1) Haec verba partim libere ex versione Alex. Deut.
30 : 12-14 citata sunt, partim etiam ipsum Paulum

allegorice esse interpretatum, quos in primis réfutât Hen-
gelius, quo iudice Apostolus ea ad suum usum accom-
modavit Cfr. I. I. II pag. 499—530.

eins opera, sed fidem, quam Deo habuit, quae
ta,lis erat ut etiam in rebus desperatis eam servaret,
eaque niaTig iXoyirgt;d^i] avvamp; dg Sixaioav\'vijp. Hinc
illi, qui èx nlarmg sunt, veri Abrahami filii dici
possunt.

Et haec vera SiKaioatht] iam erat ^cKQTVQOvi^ivrj
VTTÓ rov vóiiov ramp;v TCQOcptjramp;v (Rom. III : 21) ;
niarig de Prophetae sententia (Hab. II : 4) vitae erat
principium, cjuod probat eius dictum: d èUaiog ix
nier tag l^atrai (Rom. I : 17). In hac Pauli doctrina
de Sinaiom\'pi] Qtov Deus, Christus et homo locum
tenent. Primum quaestio est de auctore salutis, tum de
conditione, qua Deus hominem iustum declarat, tandem
de via et ratione, qua Deus utitur ad hanc iustitiam in
homine efïlciendam. Itaque duce Apostolo singulatim
bas tres partes exponemus.

A Dei yàQtri hominum salutem esse repetendam,
constans est Pauli doctrina. Eius favori immerito omnia
bona sunt tribuenda, quae accipimus, nihil exigere
possumus, tamquam Deus nobis aliquid debeat,
Haec igitur ^aQig excludit omnia £(gt;/«, quibus homo
mercedem accipit itarà 6rftilr]fia (Rom. X : 6), est
tamquam dcoQea (V : 15), quae libéré a Deo homini

offertur, V. T. -oeconomiae opponîtiir (Eom. V :
Gal 7:4). Quamquam ea proprie a Dei amore non
differt, efficacius tamen indicat nullum hominis coram
Deo esse meritum, quo glorietur 1).

Deus, quippe immutabilis, ab omni aeternitate bominum
salutem spectavit. Est decretum eius absolutum, nQÓ^éaig
(Eom. YII : 38) ante mundum conditum, ab infinite tem-
pore 3), xar^ èxXo/7]p TTQÓamp;iais, (Eom. IX : 11)
propositum, ut Meyerus explicat, ita captum ut electio
sequeretur 3). Hanc electionem non fieri ratione habita
nostrorum meritorum , diserte docet contextus : etenim
antequam lacobus et Esavus nati essent et boni aut mah
quid perfecissent, locum habuit oix è^ ïqyoiv àlV i-A
tov \'AaXovpTog (vs. 11). Est i-AXoyij làqtTog (XI : 5) ,
soli Dei favori tribuenda. Hoc propositum, quam electio
sequebatur, complectitur nqoypoigtv et ttqooqigixóp
(VIII : 39). Perperam nonnullis hanc nQÔypojGip
videri ex voluntate humana pendentem, docet alte-
rius vocabuli notio, quae diserte praedesiinalionem
significat 4). Iam vero quos praenovit Deus, hos etiam

^ 1) Notum est vocabulum apud Paulum plures habere
significationes. Cfr. de iis Eeuss 1. 1. II pag. 66.

3)nbsp;„Le décret absolu se manifeste par l\'élection indivi-
duelle.quot; Eeuss. I. I. pag. 109.

4)nbsp;„De Ttpô-poiaiç is Gods eeuwige voorkennis, volgens
welke hij de verwezenlijking van het gelegde wereldplan
reeds in de idee van eeuwigheid aanschouwt. Eene armi-

ante constituit (svp,fiÓQ(f)Ovg vfjg Êixóvog rov viov
avTov; et hos IxaXeae (vs. 30). Saepius in N. T.
xXijaig tantum significat invitationem et nXfjToi oppo-
nuntur roig ixXexroTg (Matth. XX 16, XXII : 14)
sed nostro saltem loco haec invitandi notio non sufficit.
Quomodo enim Apostolus dixisset, Deum eos vocasse,
i. e, Euangelio cum iis communicando invitasse,
nescium eine obsequerentur nee ne, quos praenovit
et praedestinavit ad Christi imaginis similitudinem ?
Praeterea num Deus èSixaimai eos, de quorum fide
non constabat ? Sine ullo dubio, nostro loco xXijroi
non tantum sunt ot dy.Qi\'ovrfg rov y.TjQtfaGovrog, sed
etiam TvtGTfv\'opTig (cfr. etiam X : 14). Est boe igitur
discrimen inter èxloyijv et xlijGiv, alteram ê mente
Pauli locum habere ante mundum conditum, alteram
opportunitate traditi Euangelii.

Ol dyunamp;VTtg tov Qtóv dicuntur xXijroi xavóc
ttqóamp;cGip (YIII : 38). Ipse Deus homines vocat,
d -jiaXwp (E.om. IX : 11) et quidem iv idqi-ui (Gal. 1:6),
èid zijg idqizog avzov (vs. 15); haec aXijaig dicitur
dfiezafièXijTog (Rom. XI : 29), cuius Deimi non
poenitet.

Quos Deus ita vocavit et ad fidem perduxit, hos etiam
idixccmas. Quemadmodum igitur fides conditio neces-

niaansche praevisa fides kent Paulus niet. Zoo als God de
zijnen gekend heeft, zoo zullen zij ook worden, t. w.
ffvi^i^opfoi ty)g sixóvog zov vioü olvtov.quot; Scholten 1. 1, II pag. 81.

saria est, qua liomo iustus liabetur, quia Deus Sr/Miot^
tantum k1i]toiJs , i. e. ad Mem iam perductos, sic
ratio, qua Deus utitur ut haec dmaicogig re vera
locum habere possit, est t] dnoXv\'TQcoaig ij iv Xq. I-
(III : 24). Sed de Ms postea videbimus.

Prima r^g di^aiiosiag caussa cernitur in Dei ^dQith
homo SutaioiiTai dcoQidv (III : 24), diaaiccKJiv tam-
quam donum accipit, nullum est eius meritum. Q^^

exigit quod ei debetur, contra is, qui ScoQtdv dixaiov-
Tut, coram Deo nullum habet xav\'yi^ijua (III : ,
IV : 2), sed eius gratiae omnia debet. Deus igitur
hominem Sr^aioZ (Rom. Ill : 26, 30, IV : 5, VIII:
30, 33, Gal. Ill : 8), eaque rov dcxaiovvrog actio
dicitur ^ Sixatcaaig 1) (Rom. IV : 25, V : 18),

1) Minus recte Eeuss. 1. 1. pag. 173, 3iv.a.iup.oL Eom. 5 : 16gt;
ubi opponitur Karazptf^iaTi, cum dixaiosij-vn confundit. Cae-
terum quaestionem de notione rjjs (yjzatwa-ews hic fuse tractate
non possumus. Cfr. in primis Eauwenhoff in disquisitione
de loco Faulino, qui est de ^txatuast, et, qui in aham sen-
tentiam abit, Doct. Lipsius in opusculo, „die Paulinische
Rechtfertigungslehre nach den vier Rawpthriefen des Apostels

Animadvertendum tamen, ipsum Clar. Eauwenhoff reie-
cisse discrimen, quod antea vindicavit inter actum Dei effioien-
tem hominum salutem et actum Dei declaratorium, quo fideles
iustos declarat, quorum alter esset caussa iustificationiSj
alter iustificatio ipsa (1. 1. pag. 41), de qua distinctione
Lipsius (1, 1. pag. 19): „man sieht ferner dass die ganze
Scheidung auf eine dialectische Spitzfindigkeit hinauslauft.\'

Deus hominem probat, iustum habet et declarat, qua-
propter dicitur dixcciog, dlxaiog xaamp;iöTaaamp;ai (V:19) 1),
probus constitutus, in proborum classe collocatus esse.
Quaestio saepius agitata est, utrum hic re vera
omni peccato immunis sit, quod sane negandum: homo,
coram Deo Sixaiog, nondum est ayiog, sed, ut postea
videbimus, o èx nisvtcog öixaiog in proborum classe
a Deo collocari potest, quia in eo principium inest,
quod postea magis magisque excolitur.

Conditio, qua utitur èixaiog, est Sixaioav\'pij, dixaio-
Gv\'ptj Qioi), quae Deum habet auctorem, ab eo proficiscitur,
quam d Qtóg loyi^tvai (lY : 6, 11), quae insolentior
dictio, ut animadvertit Hengelius, inde profecta videtur,
quod infra sequitur: w ov ^ij loyigijrai Kv\'qios aiiaqxiav
(vs. 8). Est tamquam èoyQtó, (Y : 17), qua Deus
homines donavit, qui doni abundantiam [rriv mqia-
aeiap Tfjg dcoQtccg), cuius caussa est gratia, accipiunt,
Non est quod animadvertamus, his verbis perspicue
nobis indolem verae iustitiae dépingi, quatenus haec
ludaeorum Sucaioav\'pj] est opposita.

Cfr. Qodgel. Bijdragen (1860, I pag. 83): „men doet der-
halve ook niet goed als men spreekt van een actus Dei
declaraiorius in onderscheiding van een actus Dei efficient,
want daarmede verloochent men het zuiver anthropologisch
karakter der regtvaardigingsleer.quot;

1) Futuro gt;c«TaffTa.3-i7a-ovTaj propterea utitur Paulus, quia
tempus indicat, quo ot iroUoc per Christi CTraxo/iv in pro-
borum classe collocati essent.

Ultimo loco addit Apostolus: ovg iSmaicoai, vov\'rovg
nal èdó^aije. Plures interprétés hoc vocabulum explicue-
runt de gloria externa, cuius aliquando ot niortv\'ovrtg par-
ticipes forent, quam futuram felicitatem Paulus proposuisset
quasi iam adesset. Et sane hoc sensu saepius Aoristus
in scriptis quoque N. T. occurrit; sed nobis praestare
videtur huic vocabulo eandem praeteriti notionem tribuere
ac caetéris vocabulis, s, 29 et 80 obviis. Itaque cum
Chrysostomo aliisque gloriam intelligimus, quam Dens
hominibus adoptione et S. S, donis impertivit.

Vidimus primum salutis auctorem hominibus esse
Deum, cuius gratiae 7/ luXoyq, aXfiaig, dutaiioaig et
sunt tribuenda. Sed in primis nobis spectandum
est illud Dei donum, quod spiritum divinum nobiscmn
communicatum continet, quo novae vitae principium
exoriatur necesse est.

Varia nomina, quibus hoc Ttvwfiu insignitur, nvtv^a
tov Qtov, ix tov Qtov, rov Kvqiov, Xqiötov , ro
ayiov eodem redeunt. Ut in homine saepius ro irvtv^icc
a caeteris partibus distinguitur, sie etiam Paulus Deum
et eius npiv^a nonnumquam distinxit (Eom. VIII ; 11,
1 Cor. II : 10, 11), quamquam ipse Deus est Trî/êti^«
(cfr. loh. IV : 24). Hoc irviviia Deus dicitur homi-
nibus diSóvai (2 Cor. 1: 22), ini\'ioQi^ytiv (Gal. III : 5),
tlaTtoariXXiiv ttg rag KKqBlag (Gal. IV : 6), illud-
que homo Xa^ßavei (1 Cor. II : 12, Gal. III : 2).
Quum hic Dei spiritus alibi dicitur locum tenens
iuxta humanum spiritum, ita ut uterque idem testetur

Bom. VIII : 16), alibi vero babitans in nobis (otgt;{£Îî/,
dvcci iv i]iuv Eom. VIII : 11, 1 Cor, III : 16,
VI : 19), ita ut corpus nostrum S. S. templum sit
(1 Cor. VI : 19), Apostolus varios gradus significat:
in alio Dei spiritus humanum spiritum perfundit ac
sanctum reddit, ita tamen ut ei adhuc locum cedat,
in alio vero tabernaculum ponit«, ita ut ei amplius vix
locus supersit. Qui arctissimo vinculo cum Domino suo
est coniunctus, unus cum eo est spiritus (d ttoXXœnevog
TW xvQÎca \'iv uviviià i(STi 1 Cor. VI : 17) ; unnm corpus
efficere debent omnes TtiSTiv\'ovTeg , qui uno eodemque
spiritu sunt imbuti (1 Cor. XII : 13). Minime igitur
Paiüus docet, Deum spiritum suum subito et tamquam
uno temporis momento hominum animis infundere :
quemquot; Dens vocavit, i. e. Euangelii commendatione ad
fidem perduxit, is S. S. imbuitur (Gal. III : 2, 5),
lesum Dominum suum agnoscit (1 Cor. XII : 3) ;
procul tamen abest ut statim unus spiritus cum eo sit
factus.

Ut S. S. natura recte intelligatur, opponitur tw
nvii\'iiuti tov xógij.ov (1 Cor. II : 12), quo utitur
homo psychicus, quo omnia ea, quae Dei spiritus sunt,
reiicit, quia ei stulta videntur (vs. 14).

Quaerentibus, quid S. S. donum in nobis efficiat,
band una responsio parata est. S. S. ope amor Dei
in homine effusus est, hoc novo principio conscientia
Dei erga homines amoris exoritur, ita ut, etiam si

Hoe divino spiritu imbuti, vitam agimus secundum
eius principia (Eom. YIII: 4), studemus iis, quae sunt
TOV Trrtv\'fiaTos (vs. 5), ex quo studio efflorescit pax
inter Deum et hominem, quae verae vitae est fons
(vs. 6). Quotquot Dei spiritu aguntur, novam cum
Deo ineunt societatem; non amplius sunt doidoi, quos
tenet spiritus timoris, sed Dei sunt filii, spiritum
acceperunt, qualis est filiorum adoptatorum, Deum
adeunt Patrem (Eom. YIII : 14, 15, Gal. lY: 5, 6);
et quia sunt filii, etiam heredes sunt Dei, bonorum,
quae iam Christus possedit, aliquando compotes fient
(Eom. YIII : 17, Gal. lY : 7) 1). Ubi hic Spiritus
est, homines vera libertate fruuntur (2 Cor. III : 17).
Non amplius externae legi sunt obstricti, tamquam
yQamp;fifiaTi, cuius praeceptis obsequi non poterant et
quae propterea iis mortis erat caussa: novo principle
ducti, libere ad Dei voluntatem se dirigunt, hoe

1) Paulum non Hebraei, quemadmodum Philippus con-
tendit, sed Eomani iuris rationem habuisse, plures anim-
adverterunt interpretes. Etenim hi filias non excludebant
a patrimonio, ut ilK; apud Komanos liberi utriusque
sexus erant heredes, apud Hebraeos filiae exceptae.
Paulum ins Eomanum spectasse , apparet etiam e paedagogis
Gal 3 : 25, qui Hebraeis prorsus erant ignoti, ut anim-
advertit Hengehus ad h. 1.

Iam nobis perspicuum est, ex Pauli doctrina a
Dei gratia salutem nostram esse repetendam. Qui
igitur a Deo in proborum classe est collocatus, nullam
habet gloriandi caussam; eius dixaioav\'ftj non est
lèla, propriis viribus comparata, sed est Qeov,
quippe ab eo profecta. Sed Deus non tantum amorem,
verum etiam iustitiam suam hominibus probare voluit;
inter utrumque pugna esse nequit. Quaestio igitur
nunc est, quomodo Deus, salva sua ipsius iustitia,
{iïg ró elvai avrov óixaiov Rom. III : 26) hominem
iustum declaret.

Eides est conditio, qua homo 8ixaioßv\'vi]v Qtov
consequitur. Ut autem recte intelligamus, quomodo homo
nlarecog ope coram Deo iustus haberi possit, fidei natura
nobis erifc exploranda. Primum autem animadvertendum,
etiam hanc Tviazip Dei gratiae esse tribuendam. Etenim
vidimus Deum hominem itaXeZv, cui vocabulo non tan-
tum invitandi, sed etiam ad fidem perducendi notionem
inesse, probavimus,

Deus dicitur (Eom. XII: 3) ixm-cw i^qi^nv ro fiirçov
rijg niarecog. Et ne plures locos citemus 1) , fidei
indoles , qualem Paulus eam sibi proposuit, tam perspicue
omne liominum meritum excludit, ut Dei tantum ^à^ivi
locus supersit. Ipse Paulus numquam ri]v ttLgtiv
definivit. Fum sufficit igitur etymologice huius vocabuli
notionem explorare et inde efiicere significationem, quam
Apostolus ei tribuerit? Et si nobis apparet TvißTiv\'eiy
proprie tantum significare: credere, pro vero habere,
accipere, num ei tum in nullis non scriptorum Pau-
linorum locis hanc tantum notionem tribuemus ? Sane,
quamquam de grammatices auctoritate nihil quidquam
detractum volumus, non suflicit ea ad intimam scri-
ptoris persuasionem cognoscendam ; psychologice in primis
in eius sententiam inquirendum est, saepe contextus
nobis Yiam ostendet, quam ineamus,

Quod ad fontem attinet, unde fides manat, dicitur
nisrig ef d%oÏjg, (Eom. X : 17 ; Gal. I : 2, 5 àzotj
rijg Tviarewg), i. e. ut ad fidem perveniamus, opus est nun-
tio, quem dicentem audimus; nam quamquam multi huic
aures non praebuerunt (vs. 16), fieri tamen non potest
ut fidem habeamus, nisi nuncium audiamus (vs. 14).
Paulus quum porro dicit hanc daoijp esse did Q^uarog
Qtov, significat eam patefactioni divinae deberi. Apo-
stolus etiam se ipsum et Apollon Siaxóvovg dicit.

quorum oratione patefactio divina ad Corinthiorum aures
erat perlata ipsique ad fidem pervenerant (1 Cor. III : 5).
Initio liaec fides in lucem prodit nuncio Euan-
gelii accipiendo, pro vero habendis omnibus iis quae
ad nos perferuntur. Est hic primus fidei gradus ,
postea demum altius escendere licebit. Non enim in
omnibus eandem esse fidem, sed varios eius esse gradus,
unusquisque concedit, et ipse Paulus docet, ubi lectores
epistolae suae adhortatur (Rom. XIV : 1), ut in suam
communionem recipiant rov aGamp;tvovvxa rj] niaTti,
et Deus dicitur unicuique tribuisse ^txQov rijg nianwg
(XII : 3).

Saepius hac credendi significatione vocabulum itiGrtvtiv
occurrit, e. c. ubi Paulus 1 Cor. XI : 18 dicit, se
accepisse de schismatibus inter Corinthios, et addit :
liÎQog ri manv\'co, partim huic nuncio fidem habeo, nulla
est caussa cur ei omnem fidem negem. Pariter 1 Cor.
XV : 11 affirmat, Ecclesiam Corinthiam denunciatio-
nem Euangelii pro vera habuisse. Et quum legimus
Rom. VI : 8 : ei dt drrtd\'àvoiitv ßvv Xqiorih, iriarttf-
ofitv ort aal avl^ijaontv avrm, Apostolus se tam
certo, ut nullum amplius dubium supersit, scire signi-
ficat omnes, qui cum Christo mortui sunt, etiam
cum eo vitae participes fore. His igitur locis omnibus
fides ad intellectum tantum pertinet : homo mente sua
credit, pro vero habet, quae ei nunciantur. Sed
quid statuendum de hac fidei notione iis in primis
locis, quibus ipsa conditio est r^g dixctioatlvijg, et

niavig loylt^XKi fig Stxaioav\'pi]v ? 1) Videamus
primum de locis, quibus Tiiaxig et niGxtv\'ètv occurrunt
absolute posita.

niffxig nounumquam significat religionem Christia-
nam : sic Paulus Gal. I : 33 dicit ludaeorum Ecclesias
accepisse eum, qui antea eos persecutus esset, nunc
denunciare xrjv niaxiv \'ijv noxe tnoo^tL-, III : 33 et 35
niaxig et vojiog sibi opponuntur, quatenus alter ad ludaeis-
mum pertinebat, altera novae religionis erat propria;
tandem VI : 10 Christiani dicuntur ot orAnoi x^g
Tciaxecog.

Quando Apostolus ad Romanos scribit (I : 8) se Deo
suo gratias agere per lesum Christum, quod eorum
fides uhivis celebretur, non sane cogitat de mentis
persuasione, qualis conspicitur in Euangelio pro vero
habendo. Etenim haec ei non tantum materiem prae-
buisset Deo gratias agendi. Pariter ac vs. 13, quo
loco dicit se fiagrare desiderio Romanos visendi, ut
mutua fide invicem erigantur, significat principium

1) Ven. Wernink CExegetische Studiën over reianç en Trtffreüsiv
in het N. T.) affirmat notionem toû \'rnrrrsvstv ubivis in N. T.
unam eandemque esse, credendi, pro vero habendi. Sed
quoniam e. c. pag. 23 dicit: „men heeft het geloof als eene
bezielende kracht, een door alles heendringenden zuurdeesem
zich voor te stellenet pag. 26 : „tot behoudenis der ziel
wordt een geloof vereischt, \'t welk zich in den mensch als
een levend beginsel doet kennenhaud scio an ipse con-
cédât j talem fidei notionem non sufficere,

religiosum, in obediendo Deo eique se tradendo con-
spicnnm. Et liane fidem verae vitae esse fontem, ex
ea tantum vitam beatam manare, confirmât dicto propbetae
laudando: d Slxaiog èx Tciartœg ^ijaerac (Rom. 1:17,
Gal. III : 11). Est porro ea, in Deo ponenda,
fiducia quae minui non potest, qualis erat Abrahami fides
(4 : 19), quae de Dei promissis numquam dubitabat.
Rom. XIY : 2, 22, 23 itlavig est intima animi persua-
sio, quae non ex aliorum iudicio pendet, sed Deum
unice iudicem suum agnoscit ; propterea ô ovx ix
TTiarecag est a^aqria. Non talis fidei Apostolus auctor
esse voluit, quae in sapientia humana cernitur eaque
comparatur, sed quae est iv Swajin Qeov (1 Cor.
II : 5) , quae ad salutem ducit (Rom. I : 16), quibus
diserte indicat in vera fide describenda non tantum
mentis persuasionem ei obversatam esse. Si 1 Cor.
XIII : 2 contendit, fidem sine amore nihil valere, non
sane eandem rem significat atque Gal. Y : 6, quo
loco Ttiarig describitur 5«\' d/ccnijg iviQ/ovfiévf] ; est
enim haec principium religiosum, quae sine amore
cogitari nequit, illa autem habet confidendi notionem,
nondum valde excultam. Eadem, significatione dicitur
ij dyàTTTj juavTcc nKSTtt\'tiv (1 Cor. XIII : 7) et (vs. 13)
TTiaTig liÀvtiv, ea nempe, cui praestat dyanij.

Qui talem in Deo fiduciam posuit, ut dubio
non amplius locus supersit, alios etiam socios nan-
cisci cumque iis hoe donum communicare cupit : ij/idg
niarev\'ofiev, 8ió x«t XaXoviA.£r (2 Cor, lY ; 13). Yerae

fidei sedes non est in mente, ita ut ad salutem con-
sequendam sufficiat doctrinam quandam profiteri, sed iv
xlt;xQdîa, ita ut nos prorsus Deo confidamus (Eom.
X : 9) 1). Quorum animus hoc principio religioso
penitus est imbutus, qui in hac fide vivunt, dicuntur
ol niazaœs (Gai. ITI : 7); sunt hi veri filii Abra-
hami, beneficiorum ei promissorum compotes fiunt (vs. 9),
accipiunt 8ià ryg niarmg ti]v inayrtuav tov nvftf-
Hatog (vs. 14).

Ut omnia bona manant e spiritu illo sancto, quem
Deus cum hominibus communicat, sic etiam ^^ m\'ffng
est Hâ^TTog TOV Trvev\'fiarog (Gai. Y: 22). Apparet fidei
ratione habita omne meritum a parte hominum excludi ;
o\' TTiaTiv\'iov Dei gratiae tribuit omnia, quae habet
(Eom. lY : 16). Propterea (lY : 14, IX : 32) ea oppo-
nitur reo vàfxto, et d vànog nisTéwg tamp; vè^ca tQyœv
(III : 37); principium illud, quo fides hominem imbuit,
prorsus alienum est a lege (Gal. III : 13).

Paulus extrema epistolae ad Eomanos parte exoptat,
ut Deus lectores impleat omni faqä xal tiQ^vri rê

1) Sic quoque Clar. Vinke in Oratione de vera fidei christi-
anae notione, nostris praesertim temporibus, memoria tenenda
et in omnium animis imprimenda, ubi de fidei indole dicit,
negat eam „in una mentis persuasione de veritate eorum,
quae credenda sunt, cerniquot; (pag. 7). Tum „lidem, inquit,
contendimus principem et propriam fidei Christianae sedem
esse in animo.quot; (pag. 9). Cfr. in primis pag. 7—11,

Tttarev\'eip, ut abundent iv rfj ïXnidi iv dvvajiéi irvev\'-
liuTog aylov (Rom. XY : 13).

Iam praecipuos locos attulimus, quibus verba nians
et niGrtv\'iiv occurrunt absolute posita 1); vidimus non
semper unam eandemque illorum notionem esse; e con-
textu, ni fallor, satis probavimus, notionem persnasi-
onis mentis, quam nonnulli tantum agnoscunt, pluribus
locis non sufficere.

Iam attendamus locos, quibus vocabula niGTig et
nidTtviiv non occurrant absolute posita, sed niavig
cum genitivo, cum praepositione tig et nqog, Tviavtv\'tiv
cum dativo, on , tig et iul cum accusativo et dativo.
Dens diserte fidei obiectum indicatur Rom. lY : 3,
5, ?A, X : 9, Gal. Ill : 6.

Abrabami fides Cbristi quoque asseclis exemplo pro-
ponitur : 01 iit nlsTtojg demum veri Abrabami sunt
filii (Gal. Ill : 7). Qualis igitur patriarcbae erat
Triang ? quot;EiriaTtvat rm 0tw (Rom. lY : 1, Gal.
I : 6) ; in Deo omnem suam fiduciam ponebat, et
quamquam ratio vix ferebat u.t Dei promissis fidem
baberet, tamen non dubitabat, quia intime ei erat
persuasum fore ut, qui promissa fccerat, iis etiam
staret, quia potestas ei non deesset. Qui talem habet
fidem, a Dei gratia omnia exspectatj non est mer-

1) Eom. 5 : 3 non citavimus, quia cum Tischendorfio
aliisque voc. z^ TrtWt expellenda esse ducimus.

cenarii loco, qui exigit mercedem quae ei debetur, sed
TCKjTfv\'u mi TOV Stxawvwa róv dae^ij (Eom, IV : 5).
IhGTw\'Hv cum praep. èni cum accusative significat:
(idem alimi adhibere, adiungere, et vix differt a u^arf^;\'-
^cv cum praep.nbsp;Formula nostra proponit ho-

minem Deo obedientem et se totum ei tradentem;
nulla est caussa dubitandi an Deus impium etiam

Haec Abrahami fides coram Deo iustitiae loco cen-
setur, loyiltTcci avTamp; tlq dixaioa^priv. Quod non
tantum de eo valet, sed de omnibus, zoXg ncGvev\'ovatv
èni tov tydqavta \'irjaovv róv mfqiov ^[lév Ia vixq^v
(vs. 34). Quod ad naturam attinet, Christlanorum
fides non differt ab Abrahami fide, contra hi dicuntur
ejc nhTtoig \'Aßqccdi, (vs. 16), attamen Deo, fidei
obiecto, tamquam novum attributum additur, Abrahame
ignotum, eum nempe lesum e mortuis in vitam revo-
casse. Qui hanc fidem habet in Deo, qui hoc
facto probavit, lesum esse vióv Q,ov (Eom, 1:4),
necessario totum se ei tradit, non dubitans, quin Deus
cum Christo omnes, peccato demortuos, ad veram
vitam ducturus sit (cfr. 3 Cor. IV : 14).

Idem significat Apostolus Eom. X : 9, dicens eum
salutis participem fore, qui non tantum ore lesum profi-
tetur dominum, sed etiam ^V ^aqdia ttcgtw\'u oti ó
0eós avxov ^ytiqtv Ia vtxqamp;v. Ne hic cum nonnullis
ró moTt^Hv notionem tribuamus : credendi, pro vero

habendi, illud ipsum vetat, quod adiicitur tv rfj xaqdiq :
praeterea vix credibile est, iudice Paulo, hominis salutem
ex mentis persuasione pendere 1).

Si Eom. IX : 33 et X : 11 occurrit formula
niarfdtiv tni cum dativo, (cit. e les. XXYHI : 16)
significatur fides, quam quis ponit in eo, qui hac fide
dignus est 2).

Constat igitur iis locis, quibus Dens diserte fidei
obiectum indicatur, et fides necessaria conditio est,
qua homo dixaioov\'pi]V consequatur, nisriv esse
sensum illum religiosum, quo nos Deo tamquam patri
nostro tradimus, quia nobis persuasum est neque mor-
tem, neque vitam, neque aliud quid nos posse detra-
herp ab amore Dei, in Christo omnium maxime con-
spicuo (Eom. VITI : 38).\'

In scriptis Paulinis septies occurrit formula mang
\'iTjaov xQiarov : Eom. III: 22, 26 3), Gal. II: 16, 20,
III : 22, Eph. III : 12, Phil. III : 9. Quaeritur,

1) Minus recte Wernink 1. 1. pag. 113: „geloof aan het
feit dat God Jezus nit de dooden heeft opgewekt, is =
geloof in Jezus :quot; potius == geloof in God, quod liquet e
comparatione cum Eom. 4:4!.

3) 1 Thess. 1 : 8 occurrit formula n irbrtg Trpb? tÖv
amp;SÓV, quae eodem redit ac Trtorts sis et Irrt ©sóv. Sic etiam
Philem. 5 : %iutLlt;; «v Trpb? tov Küptov Ivjoroüv.

3) Cum Ed. Eecepta voc. \'Iïjctoü Eom. 3 : 26 contra
Tischendorfium servamus. Habet illud quoque Cod. Vat.
sec. ed. Cll. Kuenen et Cobet.

utrum L X. sit genitivus obiectivus et ita fidei
obiectum, an vero subiectivus, ita ut Deus sit ob-
iectum, quemadmodum in locis antea citatis.

xid nostrum usque tempus omnes fere interprétés
sententiam tuiti sunt genitivum I. X. fidei obiectum
indicare, ideoque ir. I. X. non differre a formula
TT. dg I. X., aliis locis obvia. Hanc sententiam in
patria nostra in primis impugnarunt Hengelius, 1)
Scholtenius, 2) et in peculiari de lioc argumento disqui-
sitione Berlagius, 3) qui probare conati sunt antiquam
sententiam ferri non posse et Ttianv I. X. esse expli-
candam: fidem, cuius lesus Christus auctor sit. Minime
tamen iis contigit omnibus persuadere, quorum Wer-
ninkius 4) strenue se iis opposuit, cui rursus respondit
Berlagius 5). Grrammatice utramque sententiam defendi
posse, ab utraque parte conceditur. Pauli autem
menti novam interpretationem omnino convenire, ostendit
Berlagius, 6) tum locis citandis, ubi sermo est de
fide, Deo habita, in communione Christi (}ƒ Triang
iv XqiGxw, si quidem, quod ostendere conatus est
Y. D., haec formula explicanda est fides in Deo posita

4)nbsp;Exegetische Studiën over Tckrtq en msTsvuv in het N. T.
B) Oodgel. Bijdragen, 1859 VL

in communione Christi, non vero fides in Christo posita),
quae notio sane non difFert a fide Deo habita, auctore
Christo, tum iis, ubi fides ita proponitur ut Christo
auctori tribuenda sit, v. c, Eom. V : 1, ubi iq hq^vij
TiQog TQV Qtov estfructus Tfjg dixaiom\'vTjg tu niGTtwg et
Christo auctori tribuitur, unde igitur sequitur ipsam
quoque iustiâcationem e fide per Christum oriri, qui fidei
auctor est; pariter 2 Cor. Y : 31 aliisque locis. Quam-
quam nostrum minime est diligenter in argumenta in-
quirere ab utraque parte allata, neque ea ponderare,
nos tamen iis assentiri fatemur, qui formulam iticstiv
I. X. explicant fidem in Deo positam, cuius I. C.
auetor sit, in primis quum, locos inspicimus ubi nostra
formula occurrit, quos adeamus necesse est ut fidei
naturam recte intelligamus.

Postquam Apostolus probavit, neque Gentes neque
ludaeos Siifaiom\'ptjv Qtov consequi posse, inde a
Eom. Ill : 31 viam indicat, qua homo veram illam
Deoque unice acceptam et lege atque prophetis signi-
ficatam iustitiam consequatur. Jixaioavvi] Qtov
TTtcpavtQOJTKi did nÏGTtcog J. X. (vs. 23), nullo dis-
crimine facto inter Gentes et ludaeos, omnes spectat,
quippe peccatores, dummodo fidem habeant. Porro
fidei natura cognoscitur Abrabami exemplo : erat eius
fides in Deo posita, cui totum se tradebat, quae
fides coram Deo iustitiae instar erat, quam Deus
ei tamquam gratiam imputabat, minime mercedem

niGTtvóvrojv (IV : 11); promissum, ei eiusque proli
factum, impleri tantum potest fide, dummodo omnes
sint fx Tïiarewg \'\'A^qaay, (vs. 16).

Sic igitvir fides Cliristianorum, naturâ sua, non dif-
fert secundum Paulum ab Abrabami fide.

Itaque nostro loco formulam Sià niartiog I. X. ex-
plicamus fidem in Deo positam, quamquam obiectum
non diserte indicatur, et quidem auctore I. C., ut
Paulus docuit Eom. V : 1, quem locum antea interpre-
tati sumus.

Sic e contextu cognovimus naturam huius fidei, quae
conditio est rijg dutaioav\'vtjg, esse illud vinculum inter
Deum et hominem, quo se ei tamquam Patri tradit.
Idem docemur v. 26, ubi Deus dicitur iustum declarare
TOV ix Ttîarêcûg Iijaov, quia niarig sola est conditio, qua
Deus, salva sua ipsius iustitia, hominem probare potest.
Sequitur Gal. 11:16, locus celeberrimus, ad quem VV.DD.
ab utraque parte provocant ad suam sententiam defen-
dendam. Penitus Apostolo persuasum est, hominem non
iustum declarari ex operibus legis, sed tantum 8ià
tiioteœg \'Itjaov Xqigtov , et tjfiiïg, ita pergit, tïg
Xqkstov quot;Itjgovv èTTi(stêv\'lt;sa[4,£v, %va Stxaicoamp;œ/^êv tx
niareœg Xqiotov xai ovx i\'Qymv vó^uov. Mirum
sane foret, si formula niaTig I. X. explicanda esset
fides in I. C. posita, Paulum hoe loco, ut omnem
ambiguitatem tolleret, non potius scripsisse: öidTriöTtmg
dg XQiaróv, quae formula ei non erat ignota
(cfr. Col. II : 5) : nusquam enim tantum euphoniae

tribuit, ut ambiguitas oriatur, Praeterea, ubi fides
est conditio rrjg 8iKaiom\'vi]g, constans apud eum est
usus formulae: Triarig I. X.; et quum Mc nomen
quot;Itjgov alterum Xqiotw praecedit 1), contra in nisni cum
praep. dg et iv vocabula inverso ordine occurrunt,
quod minime mirum est: nam fides, ei babenda, habetur ei
tamquam Christo, ut ad communionem cum lesu tam-
quam Christo perveniamus. Via, quae ducit ad fidem
in Deo positam, est fides I. C. habita, ut in eius com-
munione iusti declaremur, fidem consecuti, quae unice
coram Deo iustitiae vim habet, et cuius ille tantum
in nobis auctor esse potest.

Tn hac fide Paulus vivebat, neque ipse amplius sed
Christus in eo vivebat: nam, inquit, quod adhuc vivo
in carne, iv hIgth X,lt;a rfj rov viov rov 0eov (II : 30).
Legi erat demortuus, ut totam suam vitam Deo dicaret;
non amplius ipse vivebat, sed Christus in eo; ab hoe
tempore, quo cum Christo erat crucifixus, vivebat
omnino, tota sua vita Deo dicanda, in fide Deo habenda,
cuius ipse Dei filius suo amore, in morte in primis
conspicuo, auctor ei exstitit. Quaenam huius fidei sit
natura, statim apparet: non est mentis quaedam per-
suasie , qua homo Deo vivit et ei probatur, sed animus
religiosus, quo eius voluntas una est facta cum Dei
voluntate.

1) Gal. 2 : 16 et Phil. 3 : 9 occurrit mo-Ti; Xpiaxoïgt;,
oniisso nomine Iyktov , quod caeteroquin illud praecedit.

Legimus Gal. III : 22 : avpixXeiatv tj yQatfrj rà
nàvxa vttó âficcqTiav, ïva ri iTrayytXice ix n\'iaxtcag
quot;Ii^aov Xqiarov Sod--^ roXg TiiGvtv\'ovai. Propoiiitur
lex paedagogus ad Christum (vs. 24) ; hoc paeda-
gogo homines non amplius indigehant, quum ve-
nerat illa religio, cuius indoles est fides : nam
facti sunt Dei filii per fidem, in Christi communione
(vs. 26). lam vero haec fides, natura sua, eadem
est atque ea, quam Abrahamus in Deo hahebat,
cuius filii sunt oi Iy, niartoag (vs. 7). Promissum
igitur, Patriarchae factum, in iis tantum impleri
potest, qui, ut ille, in Deo fidem ponunt, cuius fidei
Christus in iis auctor est, in cuius communione nàvteg
alg tlai (vs. 28) 1).

1) Phil. 8:9 Paulus dicit, se habere veram StuMoaiivnv,
riiv U ©sou, iustitiae oppositam, quae est sz vo/aou , in
communione Christi, et quidem, Trto-Tewj Xpiaxov,
et Eph. 3 : 13 t-/?v ■na.ppnaim /.at rvjv Trpot7a7(u\'j/riv
Sia T^s TTtffTsw? (xlnov. Cfr. Act. 3 : 16 , ubi est n
TTjcTTtg ii 3c xvtov ct Apoc. 14 : 13, ubi gt;5 muTf? i/xxoO
et at svToXcd TOÜ ©£oO coniunguntur. Quemadmodum
quaestionem, utrum genitivus in formula Trtortj I. X.
sit obiectivus, nobis tantum attingere licuit, sic varias
sententias eorum, qui eum obiectivum esse negant, non nisi
verbo commemoramus. Horum alii formulam nostram explicant
fidem, quam I. C. habuit et cuius nobis exemplum
praebuit, alii fidelitatem, quam I. C. praestitit, alii
genitivum auctoris interpretantur, sed cogitant de fidei
doctrina, cuius I. C. auctor est (e. c. Bosveldius). Cri-

His moiiitis, ad fidei naturam rite cognoscendam
haud requiritur ut caeteros de fide, rijg 8ii(aioatJpi]g
conditione, locos diligenter exploremus: paucis tantum
eos tractare lubet.

Initio epistolae ad Romanos Paulus cum lectoribus
desiderium communicat iis Euangelium nunciandi :
ipsum enim huius Euangelii non pudebat, quia est
SilfUfiig Qtov tig acoTijQiap, est efficax ad salutem
unicuique impertiendam, qui fidem babet, nullo discri-
mine facto inter ludaeQS et Gentes. Hoc probat s. 17 :
etenim, inquit, in boc Euangelio dnoxahlTvrtTai
Sixocioav\'vTj Qtov in niartœg tig nigziv, baec vera
iustitia, quae Deo placet, patefit unicuique, qui
fidem babet, et eo tendit, ut homo in fide vivat; est
igitur fides conditio, qua homo hanc dixaioGvvrjv Qtov,
caeteroquin ei obtectam, videre possit. Quod valet de
omnibus TtiGvtv\'ovai (III : 22) : est idem Dens qui
iustum declarat tam irtQirofitlv quam dxQoßvaTiccv, et
quidem 8id rijg n\'iGvtœg (vs. 28, 30). Sine bac fide
neque Abrahamus a Deo esset probatus, neque eins
filii (Caput IV). Eius ope Gentes, quamquam probi-
tatem non persequebantur, eam assecutae sunt, contra
ludaei, eam appetentes, illuc non pervenerunt, quia

Cfr. etiam Clar. Huurling: over het geloof van onzen
Heer J O., in diario Waarheid in Liefde 1853 IV pag.
647—695.

fide erant destituti, necessaria ad iustitiam assequendam
conditione (IX : 30, 31). Est lex a Christo sublata,
quo auctore fides exorta est tamquam principium ad
iustitiam adipiscendam (X : 4), quam ut consequeren-
tur, lex homines praeparabat (Gal. Ill : 24).

Iam varias fidei notiones recensuimus. Yidimus eius
fontem esse denunciationem Euangelii, quod homo
verum esse credit, sensim autem paulatimque mentis
persuasio existit in eo tam firma, ut omnem omnino
duhitandi locum tollat.

Sed quamdiu fides solum in ingenio sedem suam
collocavit, hominis salutem efiicere nequit. Hanc ut ille
consequatur, requiritur fiducia in Deo posita, sensus
religiosus, quo homo unice Deo obedit, ei totum se
tradit, tamquam filius Patri; et quum nostra voluntas
cum Patris voluntate una est facta, fides ad summum
evecta est fastigium 1).

1) Pulchre Oltramarius 1. 1. pag. 397 : „la foi se pre\'-
sente sous le double caractère de confiance et de conviction.
Confiance et conviction sont deux éle\'ments indissolubles.
La confiance naît de la conviction ou la conviction de la
confiance, suivant que l\'objet lui-même ou le caractère de
l\'objet a été saisi le premier. Ces deux éléments existent
simultanément, c\'est à chaque individu de dire dans quel
ordre ils se sont succédés en lui. Ainsi conçue la foi est
une vie nouvelle et réelle du coeur et de l\'esprit, une
communion et un commerce continuels de sentiments, de
pensées et de volontés entre le sujet et l\'objet; une\'vie

Hnius fidei salutiferae Deus est obiectum, quod iis
locis, quibus illa absolute posita occurrit, concludere
licet ex iis, quibus diserte indicatur. Eius auctor
in nobis est I. C., tollendis impedimentis fidei, in Deo
collocandae. Ipse autem Christus obiectuni est illius fidei,
quae nobis via est ad fidem, in Deo habendam.

Eacilis nunc est responsio ad quaestionem, quam
initio nostrae disquisitionis de fide posuimus, quo-
modo Deus salva sua iustitia hominem iustum de-
clarare possit. Ea fides coram Deo iustitiae locum
tenet, quae non tantum mente quaedam dogmata am-
plectitur, sed animo etiam se Deo tradit. Talis enim
animi conditio hominis, etiamsi adhuc imperfecti,
principium continet, quo exculto magis magisque in
via perfectionis progreditur.

passée en regard d\'une autre vie. Tout ce qui compose
la vie religieuse, pensées, sentiments, volontés, actions ne
sont que des expressions de la foi dont elles émanent et
à laquelle elles retournent. Toutes les facultés de l\'esprit,
tous les sentiments du coeur, toutes les résolutions de la
vie active, vont se fondre et s\'unir ensemble dans la foi,
pour composer en l\'homme la vie religieuse, interne et
externe.quot;

Sed homo suis viribus haue fidem assequi nequit,
■quae sola est conditio, qua Deus eum iu^stum declarat.
Idem Deus, cuius gratiae rj dixaioavpy est tribuenda,
quia ad fidem eum ducit, etiam viam ei ostendit, qua veram
iustitiam consequatur. Haec via est Christus, quo in mun-
dum mittendo et in primis morti tradendo Deus summum
sui amoris dedit documentum (Eom. V : 8, YIII: 39).

quot;Orf Sé riXd^i TO nXriqcoixa rov ^qópov, suum filiurn
misit, qui natus est e muliere et quidem sub lege
(Gal. IV : 4), tp ô^oiiû^art (îaqmg dfia^riag (Eom.
VIII : 3), in similitudine carnis peccati, omnium
hominum instar, carne humana praeditus, in qua peccatum
sedem suam collocare solet, quo ille immunis mansit;
ix (SntQixarog /Javid xcerà aaQxa, OQiaamp;elg vióg Qeov
ip dvpàjAti xarà npwjxa â/iœav\'pi^g dvaaràaacog
vtxQMv (Eom. I : 3,4). Quantopere de sensu huius
loci discrepent interprétés, nemo ignorât.

Plures xarà nvtviicc explicuerunt : Christi naturam
divinam, quae cum Deo ei erat communis et a caeteris
hominibus eum distinguebat, ita ut xard adgxa signifi-
caret eius naturam humanam, cuius particeps erat factus.

Sed animadvertendum, verba xard adqxa opposita
verbisKßrd TCPtviA.a numquam significare naturam. humanaift

divinae oppositam : càq^ in homine est eius materia
animalis, quam cum caeteris animalihus commu-
nem habet, a quibus se distinguit -Ttviv\'iiavi. De
mente igitur Pauli Christus a caeteris hominibus non
differt quod nvtv\'iiaTi est instructus, quo omnes utuntur,
sed xarà nvtvfia äyioiav\'vijg, quia prae aliis sanc-
titatis studio ducebatur, totaque vita sanctissimam
Dei imaginem retulit. Quapropter nomen Dei filii,
quod in Y. T, nonnullis piis et praeclaris viris dabatur,
in eum per excellentiam quadrat, róv l\'ôtop 0eov vióv
(Eom. YIII : 32), ÓQiaamp;évza vióv Qaov tv èvvafiti,
qui efamp;caciter Dei filius est constitutus, ita ut homini-
bus nullum amplius dubium supersit, et quidem
âvKGràatmg vtxQtav. Utrum vertamus posl an vero
per resurrectionem mortuorum, non magnum est dis-
crimen. Est haec doctrina Apostolica, Christum e mor-
tuis esse revocatum tamquam diraQ\'^fjv rmv xtxaifit}-
[livojv (1 Cor. XY : 20), a quo ipso et quo tempore
caeterorum in vitam reditus inchoaret. Minime igitur
censemus, Paulum nostro loco de metaphysica Christi
origine cogitasse, ubi dicitur Eilius Dei esse constitutus
xarà nvivfi« âyiaiGv\'vrjg 1).

1) Plura de huius loci interpretatione petentibus sa-
tisfaciunt Oltramarius et Hengelius ad h. 1.

Cfr. etiam Doct. Griethuizen in disp. de notionibus voo,
2ilMA et jape in N. T. interpretatione distinguendis.

ducat ad fidem in ipso ponendam. Primum tollenda
sftnt impedimenta, quae nos ab hac fide avertunt et
omnino prohibent ne bene confidentes Deum tamquam
Patrem nostrum adeamus. Propterea homo liberandns erat
a iugo legis, quo adhuc premebatur et a peccatis sub
lege patratis.

Quamdiu homo erat sub lege, non potuit Deo habere
fidem, quae conditio est qua ex mente Pauli coram
Deo iustus habeatur. Etenim d vôs^os ovx aanv tx
niaviwg (Gal. Ill : 12), lex cum fide nihil habet
commune, prorsus ab ea aliéna, ei tamquam opposita est.

ludaeus, sub lege vivens, erat tamquam mercena-
rius, qui mercedem accipit ei debitam. Omnia legis
praecepta ei erant observanda, ne uno quidem excepto ;
caeteroquin erat tTvixuTäQurog. His autem omnibus
perficiendis impar erat unusquisque, lex vero nullum ei
auxilium praebuit, contra, quamvis ipsa sancta, malas
cupidines in .eo excitavit et ita caussa ei exstitit pec-
cati et mortis. In hac conditione homo Deum tamquam
Dominum suum \' sibi proposuit, quem, ut 8ovlog,
txmebat. Contra, qui fidem in Deo ponit, nihil ab
eo exigit sibi debitum, sed omnia eius gratiae tribuit;
salutem non quaerit in praeceptis nonnullis observan-
dis, sed in tota mente et animo Deo tradendis ; non
prae timore a Deo abalienatur, sed libere eum adit
tamquam filius Patrem. Quamdiu ludaei a Gentibus
lege erant separati, fieri non potuit ut promissum,
Abrahamo factum, quod omnes omnino complectebatur

Gentes, impleretnr, sed tollendum prius erat |Mé(TÓT0(/0ï\'
TQv cpQuy^ov (cfr. Eph. II : 14).

Itaque homo, qui sub lege frustra diaaioav\'vijp
quaesivit, ut fide compos ipsius fieret, primum a legis
iugo erat liberandus. Non semper paedagogo egebat,
baud magis quam impubes, qui, antea tutoribus usus,
quam primum ad maturitatem pervenit, iis non amplius
indiget, sed heriditatem ipse adit.

Deus, qui fidei auctor est in liomine, impedimen-
tum, quod eum ab hac fide avertebat, sustulit, Eilio
suo mittendo, nato sub lege (Gal. IV : 4), ytvoixévoanbsp;]!\'

vntQ ijnamp;v xaràQu (Gal. Ill : 13), tVcc rovg vno
vófiov t^ayoQafffj, ïva rijp vtoamp;ealccp ànoXà^o3}itv
(Gal. IV : 5), tva dg rà iamp;PTj tvXoy\'ia rov
^ud^Quà^i ykvrirai iv \'X.qiGrü quot;Itjaov, tVa riyp iuay-
ytXiav rov nvitlfAurog XäßcoiA,ev dià rijg niarewg
(Gal. III : 14). De singulis hisce nonnulla monebimus.

Dicitur Christus ytpoiievog vno vójAov ; ut homines
a legis iugo liberaret, ipse utpote ludaeus sub lege
nasci debebat. Erant omnes ludaei vnó xarà^av ;
nemo enim omnibus legis praeceptis obsequebatur et,
ex ipsa lege, qui non his omnibus obediebat, erat
inixaràQarog. Christus nos i^ijyÓQUGtv ix rijg xarÛQag
rov vàjAov, a legis exsecratione, qua unusquisque
premebatur, ab eius condemnatione (nam erat lex Sia-
xoviu rrjg xaraxQiaecog 2 Cor. Ill : 9) Christus nos
liberavit, et quidem eo quod ipse factus est ^ttî^ ij^iibv
yiarà^u. Plurimi interprétés, inde a Eeformatione in

primis, his verbis Christi mortem satisfacloriam intel-
lexerunt 1), de qua tamen sermonem non esse apparet
ex huius mortis consilio, quod indicatur c. Ill: 14 et
IV : 5. Christus perfecta sua obedientia, quam per totam
suam vitam, sed in primis in morte Deo praestitit,
hominibus novum quasi spiritum indidit, qui a legali
obedientia prorsus erat alienus. Attamen e legis prin-
cipio erat exsecratus (apparet Paulum bic, ut saepius,
abstractum pro concreto posuisse), ad quod probandum
Apostolus laudat locum e Deuteronomio Cap. XXI: S3,
ubi de suspenso sermo est, qui Deo est excecratio, quae
verba libere e LXX sunt petita 3).

1)nbsp;Animadvertit Bährius {Stud, und Krit. 1849, pag. 924 sqq.)
fere omnes patres priorum sex saeculorum eaudem interpreta-
tionem tuitos esse, prorsus oppositam ei, quamEeformatores
et post eos plures interprétés, etiam recentiores, tuiti sunt,

2)nbsp;Habet textus Hebr.nbsp;o\'nbN nS^p LXX: xezar»,-
px^ivoq ÛTTÔ 3-S0Ù TTÂç îc/ssfiâpsvo; Ijrt ÇuXoù. Cur Paulus verba
vTto Srtoù, quae et in textu Hebraïco et in Graeco
inveniuntur, omiserit, dissentiunt interprétés. Plures cen-
sent, haec verba a Paulo fortuito esse omissa et re
vera Apostolum Christum, in cruce pendentem, proposuisse
a Deo maledictum, quippe qui xârapav divinam, quam ho-
mines meruerunt, in se susceperit Nos cum Bährio 1,1. aliisque
credimus, Paulum consilio verba vTrb âzov reiecisse, quia
Christus, in cruce pendens, minime si erat huxzdparo?vno
âso-j, quamquam hominibus sub lege ita videbatur. Anim-
advertit idem V. 1)., priorem interpretationem iam reiectam
esse a lustino Mart, in Dial. c. TrypJi., ubi scribit; ov y.cà
Jt«Ta TOV XptUTOV TOV ©gov KaTOCpx xfirxi,.quot;

Huius Christi mortis hoc indicatur consilium : ut
ludaeos a legis iugo liberaret (IV : 5), ut felicitatis
promissio Abrahame facta, î; dixaiQGv\'vrj ix ntaTfcog
omnibus gentibus contingeret in Christo lesu (III : 14),
ut omnes homines spiritum promissum fide acciperent,
quemadmodum Abrahamus eum acceperat, et rijg vioO-e-
aiag compotes fierent.

Sic nullum amplius discrimen existit inter ludaeos
et Gentes, inter liberos et servos (III : 38); omnes,
Christi spiritu imbuti, eum velut induerunt (vs, 37),
ita ut in eo tamquam unus sint facti (vs, 38),

Ab hac lege liberati, dominari peccatum amplius
in homines nequit (Eom. VI : 14) : sunt enim
VIVO %àQLv, quae eos ducit in viam, quam inire
debent, Dicuntur praeterea ot TxiareijovTtg legi esse de-
mortui (Eom, VII : 4, id-aparœd-^tf rw vó/ico) com-
munione cum Christo, in cruce mortuo (âid rov
aw/iarog X^iarov), legis imperio non amplius adstricti,
quia demortui sunt ei, qua antea tenebantur (^s, 6
xarijQyrjamp;rj^éV dno rov pó/iov, dTroamp;apóprig ip w
xccrit^ófitamp;a) et quidem eo consilio, ut coniungerentur
cum eo, qui e mortuis est resuscitatus, et Deo servirent
iv xaipóri^rc rcpnl^arog, libere tamquam filii eum
adeuntes, non amplius iv TvccXaióryri yqa^fiarog,
quemadmodiÄn antea, quum ritibus et caeremoniis ob-
servandis operam darent.

At vero ut homo fidem in Deo ponere possit,
non sufficit eum liberari a legis iugo. Supersunt pec-

cata sub lege patrata; quemadmodum Gentes legis
moralis voei non obtemperaverant, sic ludaei legis
suae praecepta non observaverant, eorum peccata in
dies creverant, ita ut poenam divinam timerent. Omnes
peccaverant, nemo erat iustus coram Deo. In tali eon-
ditione fidem Deo habere non poterant, quem iratum oh sua
peccata sibi proponebant. Ut libere eum adirent, opus
erat ut misericordiae divinae conscientia in iis excitaretur
ipsique certo certiores fierent Deum non tamquam iudicem
severum ipsorum peccata punire, sed tamquam patrem
benevolum ea praeterire et condonare. Quod Deus
salva sua ipsius iustitia peregit did r^g anoXvTQcoafcog
Tfjg iv Xqiarip Ii]Gov, ov nQoéamp;iro ó Qtóg iXaarijQioi\'
Sid Tijg niGTfcog tv Tm avrov «ï\'juart, (ig evSn^ir
Tijg öixaioGv\'vijg avrov, §id rijv ndQtaiv Tcóp nqoyt-
yovÓTOiv duaQTtjudroov, tv rfj dvo^ij rov Qtoi)
(Rom. III : 25, 26).

Deus peccata, ab hominibus antea, i. e. ante Christi
in mundum adventum, patrata, praeterierat 1), suamque

1) Minus recte nonnulli ■Kipsai-o et «\'yj^tv confundunt.
Recte Oltramarius ad h. 1.: „dans la Trâpso-iç ™v «papxwjxaTwv
le pécheur considère la faute comme ayant échappé au
sujet. Cette Tvâpsaig en effet a liea tantôt contre la volonté
du sujet, c\'est une suite de son inattention; tantôt par la
volonté du sujet, .soit indifférence de sa part, il ferme les
yeux, soit faiblesse, il n\'a pas la force de punir, soit
patience, il attend pour voir ce qu\'il en adviendra. On
comprend qu\'alors, suivant que le pécheur attribue au sujet

ob indulgentiam, débita poena eos non mnltaverat. Ita
videri poterat ea non curasse.

Sed iam tempus aderat [iv rœ vvv xaiQm) ut Deus
praeter amorem etiam iustitiam suam generi bumano
probaret. Ad boe consilium Christum uQoi^tro iXaarriqiov
8tà rijg niavecag iv râ avTOV aï^iari, eum proposuit,
omnibus adspiciendum praebuit. Notionem autem antea
constituendi, ita ut de decreto divino sermo esset,
quam notionem aliis locis vocabulum nQoriamp;fßamp;ui
habet, hic ei non tribuimus, quippe cui contextus
obstare videatur. Sed difficilior est quaestio de signi-
ficatione vocabuli ilußr^qiov, quod olim omnes fere
interprétés explicuerunt operculum arcae foede-
ris. Et quamquam Hengelius Eückerto assentitur,
banc interpretationem adeo iam refutatam esse
dicenti , ut eius silentio praetermittendae tempus
fere instare videatur, nondum tamen desunt eius
fautores 1), qui quum animadvertant versionem Alexan-

tel ou tel motif, cela émousse ou ramène en lui la con-
science de son péché. Dans l\'ayso-tç tcôv apapTrjf-iaTamp;iv le pécheur
sait que la faute n\'a point échappé au sujet, au contraire,
il a le droit, la volonté et le pouvoir de punir, mais il
est assez bon ponr pardonner. On comprend qu\'alors le
sentiment de cette bonté, de cet amour qui pardonne, avive
dans le péchenr, par la reconnaissance, le sentiment de sa
culpabitilé. et crée une dette dans son coeur.quot; Est Ttipzsii
in N. T. aTraÇ îisyôfisvov.

drinam, Philonem et scriptorem Ep. ad Hebraeos
(IX : 5), Hebr. n^a;? reddidisse ilaar^Qiov, nullam
caussam vident, cur ab boc loquendi usu recedatur,
quum in N. T. nusquam alibi occuxrat. Sed quaestio
est, cur LXX et Pbilo vocem Hebraeam verterint

significare potest nisi operculum et banc tegendi noti-
onem etiam LXX nostro vocabulo tribuisse, constat ex
Exod. XXV : 16, ubi verterunt: iXaGrriqiov ijiiamp;iiA,«-
Non igitur iXaanjQtov per se significabat apud
eos operculum — tum enim non addidissent voca-
bulum tniamp;fiia — sed propriam expiandi notionem ü
etiam huic voci tribuerunt. Facilis igitur inde est
conclusio, eos propterea n^ao vertisse: iXaGT\'qQtov,
quia operculum arcae foederis instrumentum expiationis
habebant 1). Itaque tXaax^Qiov operculum arcae
significare polest, non vero debet. At, quaeso,
quomodo Deus Christum proposuisse dici potest
operculum arcae foederis, quaenam ei est cum hac
necessitudo? Ut notum est, niasn, ex auro confecta,
superimposita erat arcae foederis, qua lex Dei contine-

de Pauli conversione, praecipuo theologiae Paulinae fonte =
„non video cur in vertenda voce ilxaziiptov recedendum sit
a communi loquendi usu, qualis nobis in LXX, Philone et
auctore ad Hebr. 9 : 5 notus est.quot;

1] Cfr. in primis de hoe loco Doct. Bok in disp. aca-
demica de Pauli doctrina de txTtolórputrst, pag. 133 sqq-

batur. Inter duos Cherubim, ab utraque parte positos,
locus erat, unde lehova dicebatur iussa sua dare tam-
quam a throno suo. Semel quotannis Pontifex
Maximus magno expiationis die sanguine victimae oper-
culum spargebat, ut populi Israëlitici peccata expiaret;
praeter ipsum nemini illud conspicere licebat (cfr. Exod.
XXY : 17—32, Lev. XVI).

Sanguine animalis fiebat expiatio, tamquam vitae sede
et sjmbolo vitae populi Deo dicatae, nequaquam
operculo, quo Dens habitare censebatur, quod nihil
aliud erat nisi sedes\' lehovae, minime vero sedes pro-
pitiationis. Sed quomodo Christus hoc sensu iXaanjQioi\'
did potuit, quem Deus omnium oculis adspectandum
proposuit, quum operculum unicuique, uno Pontifice
Maximo excepto, esset obtectum ? Et praeterea nulla
comparatio institui potest: merae enim sunt nugae,
quos nonnulli invenerunt ad eam probandam 1).

1) Ita v. c. Deylingius, quern citat Oltramarius: „quem-
admodum, ait, é).a(jTiiptov, arcae Itvi^silol, tabulas legis, minas
item et maledictiones violatoribus eius intentas, ita tegebat,
ne in ullius umquam veniret conspectum ; ita Christus merito
suo maledictionem, quam tabulae legis arcae inclusae minita-
bantur, ita texit ac sustulit, factus pro nobis sTtcmrapik-voiç
y-aràpa. Gal. 3 : 15, ut Deus ea resipiscentibus ac cre-
dentibus in Christum imputare et in futuro iudicio in con-
spectum producere nolit.quot;

Sic etiam Carpzovius de operculo: „ratione officii, tegit
et expiât peccata nostra, ratione inhabitationis, omnem
plenitudinem Deitatis in se habet, ratione coronae, regia

Itaque quaeritur quomodo vocabulum ilastt\'iQiov sit
explicaudum; N. T. nullum nobis auxilium praebet,
quia praeter locum in Epistola ad Hebraeos citatum
nusquam occurrit.

Est illud proprie adiectivum, hic substantive positum,
neutrius generis, ut nobis videtur, potius quam mascu-
linum, ut Hengelius putat, accusativum ad pronomen ógt;
referensj derivatur a verbo tXaGxtaO-ai, quod significat
propilium esse, non, ut apud scriptores classicos, pro-
pitium reddere. Itaque vocabulum nostrum vertimus :
medium expialionis, quo Deus peccata hominum tegit,
expiât, condonat et ita meutern suam hominibus pro-
bat, quamquam nonnullorum interpretatie vicüma
piacularis etiam fortasse ferri potest. Et Deus
dicitur Christum proposuisse iXaarriQiov iv xia avxov
a\'iixavL : ultima enim vocabula non coniungenda esse
cum 8ià xfjg nlaxeoog censemus : nam neque irisxig
tv idem significat atque Tctsvig eJg, neque Ttiaxig iv
a^iiaxi Christi usquam occurrit, et praeterea tum
Paulus tantum indicasset quomodo homines subiective
per fidem huius peccatorum veniae compotes fierent,
non vero quomodo illud iXaaxrjçcov ohiective Christi
morte nitatur.

splendet maiestate, ratione ritus, adspersione sanguinis
hilastici delet peccata populi, ratione tutelae adumbrat
suos, ut sub eius alis habitent et delitescant.quot;
Quae omnia in Christo etiam adesse censet.

Quemadmodum sub V. T. hominum peccata sacri-
ficiis piacularibus tegebantur, quia sanguis animalis
symbolum erat vitae Deo dicatae, sic nunc [tv tm
vvv xaiQw) Deus, Christo medio expiationis proponendo,
salva sua ipsius iustitia peccata revera condonare pote-
rat. Christus enim totam suam vitam Deo dicaverat,
eius voluntas coaluerat cum Dei voluntate et huius
vitae, perfecta obedientia conspicuae, tamquam corona
erat mors cruentissima, quam subire non dubitavit,
quia persuasum ipsi erat sic ferre Dei voluntatem. Qui
Igitur cum eo arctissime iunguntur, non tantum
symbolice Deo se tradunt, sed revera vitam suam Deo
dicare debent; fieri non potest qrxin Christi s[)iritu
imbuantur illi, qui tamquam membra cmn capite cum
eo coniuncti sunt; demortui peccatis, quemadmodum
ille, Deo quoque vivunt. Ac licet a perfectione adhuc
longe absint. Deus pristina eorum peccata non impu-
tât, (^fxij Xo/i^ó/ievog avroTg rà TcaQunrwnura avramp;v
2 Cor. V : 19) non tantum ea tegit, ut antea, sed
ea etiam condonare potest, quia ipsi auctore Christo
non possunt non progredi in virtute et tendere ad
perfectionem.

Sic Deus per Christum rriv anolvrqcxxsiv hominibus
obtulit. Est haec anoliJrQmßig, ut e contextu 1) ap-
paret, liberatio a peccatis, quibus omnes premebantur

(vs. 23), quae caussa erant cur homines a Deo iusti
haberi non possent ; nunc vero, hisce peccatis condonatis,
Dei gratia haec ëixaioGv\'pt] iis contingit. Minime
haec diToXvTQcoais significat redemtionem, quae pretio
solvendo fit; nam etsi haec propria eius est significatio,
apud Paulum neque hic, neque alibi huic notiom
locus est 1).

Christus quoque dicitur auctore Deo nobis factus esse
dnolv\'TQcaGig (1 Cor. I : 30), nam traditus est
rd TtaQanrwuaTa ij/xêp (Rom. lY : 25), mortuus est
VTTtQ daaßcov (V : 6), vntQ -ij^tbv (vs. 8), virtQ roJV
d^aQViamp;p iji^ùp (1 Cor. XY : 3); Gal. II : 20 Paulus
Christi amorem erga se laudat, nccQaddprog êavtóv
vniQ i[A.ov.

Itaque constat Christum impedimenta sustulisse, quae
prohibebant ne homo fidem Deo haberet. Liberatus est
a legis iugo, quo adhuc premebatur ille et fiebat etiam
ut servili animo Deum adiret, tamquam servus dominum ;
liberatus est ab onere peccatorum, quae antea commi-
serat, quaeque ei iniiciebant timorem severi, qualem
Deum sibi proponebat, iudicis, quo quidem animo fidem
in Deo ponere non poterat.

1) Cfr. Doct. Bok 1. 1., qui ostendit in versione Alex-
saepius rrjv àKolùzpnjiTcv tantum significare liberationem poh\'
ticam et religiosam et in scriptis N, T. propriam redet»-
Horns notionem non occurrere.

His igitur impedimentis sublatis, quomodo e Pauli
doctrina Christus homini fidei auctor exstitit ?

Ut ad fidem in Deo habendam perveniamus, requi-
ritur rj ttidtig ttg Xqkstov quot;Itjcsovv; est haec via,
quae ad illam ducit (Gal. II : 16). Itaque quaeritur,
quaenam notio sit tribnenda fidei eJg Xq. I.

Sicut indicat praepositio eïg (semel occurrit nlarig
ttqov rov Ki\'qiov ^IijGovv Philem. 5), haec formula
dicitur de eo, cuius mens et animus et tota omnino vita
ad normam Christi dirigitur, qui ei se tradit eum-
que accipit (quemadmodum ipse Paulus illam explicat:
TCttgaXäßeiv róv Xqigxov quot;Itjaovv rov ki\'qiov Col.
II : 6) tamquam Christum Dominumque suum et
Servatorem.

Summa inter utrumque existit necessitudo; est homo
Xqisrov (Rom. YIII : 9, 1 Cor. XY : 23, 2 Cor.
X : 7, Gal. II : 29), totus ad eum pertinet, eum
ivMaro (Gal. Ill : 27, cfr. Rom. XIII : 14), non
amplius sibi ipsi vivit, sed Christus vi vit in eo (Gal.
II : 20), ut paucis complectar, Cbristi spiritu est
imbutus (Rom. YIII : 9). Quam vim huiusmodi
necessitudo habeat, neminem fugit: qiiodcumque enim
parentes in liberorum, in amicorum amici, praeceptores
in discipulorum institutione efficere possunt, nullo modo
id comparari potest cum Christi spiritus in eius sec-
tatoribus efamp;cacitate. Quod ut recte perspiciamus, ex-
plorandum est quid e mente Pauli, tum in Christi Adta,
tum vero in eius morte et in vitam reditu illud sit,

quod necessario vim habet in Christianis salutarem, ita
ut ad fidem Deo habendam apti reddantur.

I. C, in hac terra Dei imaginem pure et sancte
retuht. Tota eius vita Deo erat dicata, cui semper obe-
diebat (Eom. Y : 19) usque ad crucis mortem (cfr. Phil.
II : 8). Quamquam h ójAOico^avL oaquóg di-iaQTiag
(Eom, YIII : 3), ut caeteri homines, eius güq^ nvit\'-
fiart non imperabat, sed contra ei erat subiecta, Dei
spiritu semper ducebatur. Eius meutern animumque
Paulus unicuique exemplo proposuit (1 Cor. II : 16,
Phil. II : 5).

Peccatum, ut omnem naturam humanam, sic ipsum
quoque allicere conabatur ; acerbissimum certamen contra
peccatum ei ineundum erat, sed semper victor ex eo
prodiit. Non erat âpaoriag ôiâxopog (Gal. II : 17),
ipse peccatum non cognovit (2 Cor. Y : 21), ei de-
mortuus est ita ut omne suum imperium in eum
amiserit {a^uQTÏa dnéamp;avtv Eom. YI : 10) 1). Sic
Deus per eum peccatum in carne humana, in qua sedem
suam collocare solet, damnabat et ita unicuique exemplo

5avev hic aliter exphcemus atque s. 2, ut multi interpretes,
qui s. 10 interpretantur: mortuus est ut peccata expiaret,
vel ut poenam peccati lueret, contra s. 2: peccato demor-
tuus est. üt Christus semel peccato demortuus est, sie
omnes eius sectatores in eius communione ei demoriantur
uecesse est.

Christi probabat carnem hiimanam peccati imiimnem
esse posse et debere. (Rom. VIII : 3). Unus ille erat
iustns, et sie iyevrjü?] r]iA.lv dno Qtov SixaioGv\'pi],
sanctus erat, ut nos ad suam sanctitatem duceret;
factus nobis est äyiaßfiog (1 Cor. I : 30). Unicum
erat fundamentum, c^uo aedificium veritatis superstrui
debet (1 Cor. III : 11).

Maximum Christi momentum non erat positum secun-
dum Paulum in externa eius vita, in eius factis et
dictis, quamquam ipse quoque ante conversionem suam
Christum aava gamp;qxcc tantum cognoverat et eum secun-
dum externa eius facta iudicaverat; sed nunc, quod
summum erat, Christum xarä nvivti« cognovit, interna
eius vita, eius spiritus maximi ei erant momenti (2 Cor.
V : 16).

Sed quanti Apostolus fecit totam Christi vitam
sanctissimam, pluris etiam fecit eius mortem, quae
huius vitae corona erat. Propterea summa eius gloria
est in cruce I. C. (Gal. VI : 14), commendat
Christum crucifixum (1 Cor. I : 23, quo dicto lucu-
lenter apparet eum Christi morti vim tribuere max-
imum , etiamsi tota eius vita non excludatur),
fatetur scientiam suam omnem hac Christi cruce
contineri, quippe caeteris omnibus maioris habenda
(1 Cor. II : 2).

Apparet, homines morte Christi liberari a iugo
legis et peccatorum, quae antea. patraverant. In hac
morte in primis Dei amor conspicuus est; avvéarijae

8è rijv éavxov dyàjrtjp tig jjfiäg o Qtóg (Rom. V : 8) ;
iam nobis persaasum est ab boc amore Dei in Christo
neque mortem neque vitam, neque aliquid in coelo vel
in terra nos posse separare (VIII : 38 , 39). Et cum
hoc Dei amore Christi amor arete coniunctus est, qui
mortuus est vntQ datßwv , quum vix aliquis invenitur
qui mortem obeat vntQ Smaiov (Rom. VII : 6, 7);
etiamsi igitur variis cruciatibus affligimur, nihil ab
huius caritate nos posse separare confidimus (VIII : 35.
Cfr. Gal. II : 20). Talis amor nos avviiti (2 Cor.
V : 14), ab omni malo nos detrahit, ad bonum nos
impellit.

Christus est verus agnus paschalis (1 Cor. V : 7) ;
sicuti Israëlitae agni sanguine, postibus allito, ab
excidio liberati sunt, sic nos Christi morte veram
salutem accipiejnus, dummodo, fide cum eo coniuncti,
vitam nostram Deo dicemus. Eum, qui peccatum
non cognovit, nee ullius peccati sibi conscius erat.
Deus peccatum fecit (2 Cor. V : 21), i. e. eum tam-
quam scelestissimum peccatorem cruci afBgi iussit, ut
nos in eo, in communione eins verae iustitiae compotes
fieremus, quam ex lege nemo consequi poterat; tl yàg
8ià pó/a.ov Stytaioat\'vi], äga Xgiazóg ScoQtdp drrtamp;avtv,
tum eius mors nihil eflfecisset (Gal. 11: 21). Hoc Christi
mortis consilium fuit ut a peccandi principio, quo
omnes erant imbuti, homines liberaret {oivcog i^tXyrat
i]fidg in rov tvtarwrog almvog tcovijqov Gal. 1:4),
ita ut, cum eo peccato demortui, non amplius sibi

ipsis, suis cupiditatibus viverent, sed ei, qui in ipso-
rum salutem mortuus est (3 Cor. V : 15).

Cum Christi morte eius in vitam revocatio arcte
cohaeret: haud semel Paulus Christum mortuum et e
mortuis revocatum coniungit (Rom. lY : 25 , VI passim,
2 Cor, V : 15, Eom. VIII : 34 alibi). Deus eum
in vitam revocavit (Eom, IV : 24, VIII : 11, 1 Cor,
XV : 15, 2 Cor, IV : 14, Gal. 1:1), quo facto
non tantum suam Só^Tjv (Eom. VI : 4) patefecit, sed
etiam Christi opus et vitam probavit, eumque talem esse
ostendit, qualem se professus erat, Dei Pilium (Eom. 1:4).
Sed aliam etiam hic Christi in vitam reditus significatio-
nem habet in Pauli doctrina: nempeChristum iytqd\'ivra
iix, viKQamp;v oimÎTi dvTOamp;ptjaxeiv (Eom. VI : 9), Iam
hom-inibus persuasum est Christum esse immortalem;
quum non amplius imperio peccati subieptus sit, (vs. 10)
cui semel est mortuus, etiam mors in eu.m non amplius
dominatur (vs. 9); vivit tantum Deo (vs. 10). Huius
aeternae Christi vitae persuasio est fundamentum fidei
eius sectatorum : nisi enim ipse vivat, neque hi in
illa cum ipso coniunctione vitae aeternae participes fieri
possunt (1 Cor. XV : 14 sqq.).

Eom. IV : 25 Christus dicitur in vitam revocatus
esse dcd rijv Bixaiwaip ijixMv, quem locum magnas
interpretibus difficultates peperisse novimus. Quum
enim alibi dixccicosig Christi morti tribuatur, vix
intelligebant, cur nostro loco eadem tribuatur eius resur-
rectioni, Varia ratione nodum solvere conati simt. Sed

animadverteiidum esse putamus, PauluDi versu superiore
magimm commemorasse fidei momentum, Deo liabendae,
qui lesum Domimxm nostrum e mortuis in vitam revoca-
verit; quum igitur nostra sectione dicit Christum ob
nostra peccata morti esse traditum, etiam memorat
eius resurrectionem, quae in lesu vita summum habet
momentum, neque tamen ejßficacior erat quam Christi
mors ad hominem coram Deo iustum declarandum.

Consequens est, ut haec Christi vita, in qua mors
et resurrectie primarium tenent locum, vim habeat
egregiam in omnibus, quibus intima cum eo intercedit
necessitudo, omninoque sic cum eo iuncti vf niarig e^S
Xqigtóv ducat ad rijv niariv Qeov.

Sic Christo iuncti cum eo peccato deniortui sunt,
liberi ab eius imperio; quotquot baptismi ritu eius
socii sunt facti, necessario etiam participes redduntur
eius mortis, scilicet moralis, qua semel peccato est
demortuus. (Rom. quot;VI passim). Sic vetus homo, qui
peccato serviebat, cum Christo velut cruci affixus
est (Rom. VI : 6, Gal. II : 19); nihil amplius ei
cum mundo commune est, in quo peccatum imperii
sedem ponit, ei crucifixus est, ut vicissim mun-
dus Christi discipulo (Gal. VI : 14). Cum Christo
mortuus, etiam. cum eo in vitam revocabitur; nior-
tuus tantum est peccato, sed eius vita iam Deo
erit dicata (Rom. VI). Liberatus a peccandi prin-
cipio, novo domino servit, r^ diKaioat\'vf], quae
ad vitam ducit (Rom. VI : 18). Christo veram

libertatem acceptam refert ; iugum legis non amplius
ei impositum est, quo esternis ritibus adstrictus erat
(Gal, V : 1 sqq), Quum antea continua erat pugna
inter eius GaQxa et nvtvna, et hoc^Jli plerumque cedebat,
Christi assecla ri^v (SÜQxa cruciavit ciun omnibus malis
cupiditatibus ei inhaerentibus (Gal, II : 24, Eom,
YIII : 9 sqq, Eom. XIII : 14). Novo enim spiritu
est imbutus, quo libéré Deo servit,nbsp;opposite

(Eom. YII : 6, 2 Cor. III : 6). In Christi commu-
nione omnes tamquam unum corpus efficiunt, discrimine
sublato inter ludaeos et Gentes, inter liberum et ser-
vum (Eom. XII : 5, 1 Cor, XII : 13, Gal, III : 28) :
nam omnes fratrum instar coniunguntur circa eius
crucem, quae summa eorum gloria est, quia per
eam novae vitae compotes sunt facti (Gal. VI : 14),
Qui Christi spiritu ducuntur, hi demum veri Abrahami
sunt filii (Gal, III : 29). Pructus huius vitae Deo
dicatae erit sanctitas (Eom, VI: 22), per communionem
Christi, qui iis factus est â/iaafiôg (1 Cor. I ; 30) ,
huius autem sanctae vitae finis vita aeterna (Eom.
VI : 22).

Quid vero? quum Dei amor in primis in Christo
in mundum mittendo et morti tradendo conspicuus iis
est factus, nonne ad eum amore complectendu n du-
centur ? nonne ei se tradent j omnemque fiduciam in
eo ponent, et omnino fidem in eo habebunt?

Longe qaidem abest ut omnium Christianorum vita
iam ea sit, quam duce Paulo depinximus: quod ipsum

Apostolum perspexisse tum aliunde intelligitur, tum
etiam inde apparet quod saepius eos adhortatur ne
peccatum amplius sibi imperare sinant, sed ut Deo et
iustitiae serviant (Rom. VI : 13, 13, 19). Sed etiamsi
banc Christi discipuli conditionem, quam ex Pauli ore
audivimus, animo potius quam oculis cerni dixeris,
nonne hoc maiore iure hominibus, quam Christo vitio
vertemus ? Nam fieri non potest quin tum vita ilia
sanctissima, tum mors, excellentis et erga homines
amoris et obtemperationis voluntati paternae documen-
tum, tum in vitam revocatio, qua homini de sua ipsius
vita immortali persuadetur, saluberrimae sint ei, qui cum
Christo communionem instituit; et licet nondum ad
perfectionem pervenerit, ut in hac via assidue procedat
necesse est; fides in I. C. eum ducere debet ad fidem
in Deo habendam.

Sic Siicaioav\'vi] Qtov, quam neque Gentes neque
ludaeos consequi posse vidimus, sub N. T. hominibus
oifertur. Tribuenda est Dei gratiae, qui per Christum
viam iis aperuit ut eius compotes fierent, dummodo
fidem haberent, quae sola est conditio r^s dixaiosvvt]\';-
Ipse Deus salva sua ipsius iustitia hominem iustum
declarare potest, qui, fide cum Christo coniunctns, in
dies magis magisque in via perfectionis progredi debet.

Est haec repetenda a vinculo inter genus huma-
num et alteram Adamum, cuius primus rt/rroj est
(Rom. Y : 14): ut ab hoc mors, sie ab illo vita, ut
ab altero eondemnalio, sie ab altero iudicium probans
redundat, qui non \'pïxóg , sed inovQCcviog est.

Ut in priore nostrae disquisitionis parte prima in
censum veniebat comparationis pars, sie altera nobis
hic exploranda est quae invenitur Rom. Y : 15—19
et 1 Cor. XY : 45—49.

tov évóg dvamp;qó)tcov quot;Iijaov Xqiotov dg rovg nóXlovi
iTTfQiasivaf (vs. 15).

Incipit Paulus a gratia divina; si constat, quod in
protasi dixerat: per unius peccatum plures esse mortuos,
multo certius est (tvoXXw fiaXXov) hanc Dei gratiam
et donum, cuius gratia est caussa, in plures manare.
Est haec dcoQid, ut apparet e sect. 17, Scoqed r^g
8i}taioav\'vf]g et in primis conspicua est in Dei gratia,
quam in Christo nobis manifestavit. Non enim Paulus
hic de Christi gratia loquitur, ut nonnulli putant,
a Dei gratia distinguenda; sed Dei gratiam ulterius

describit, in Christo hominibus patefactam. Et quid
inde manat in eos, qui hanc gratiam acceperunt ?
Ol T\'i]v TTfQiGdeiap Tfjg yäqiTog %al rijg ôcaQtàg Trjg
8i\'AaioGv\'pi]g la^ßapopTig Ip î^oofj ßaGiXet\'oovai Sià
TOV ivog I. X. (vs. 17). Qui hanc abundantem gra-
tiam, quam Deus iis obtulit, et donum, quo W/y dixaio-
Gv\'pi]v consequi possunt, fide acceperunt, hi etiam per
unum I. C. regnabunt, vitae participes iam hac in
terra, sed multo magis etiam post mortem. Tó yÛQiGua
iyc TvoXXwp naQaTTTOJi^àrojy dg dixociœjxa (vs. 16)-
Multa peccata — quemadmodum unus peccator efFecit
ut iudicium ferretur condemnans — ansam dederunt
ut beneficium Dei gratia nobis concederetur, quo prohans
de nobis fieret iudicium. Jiquot; évóg Sixaicûficcrog dg
TcâvTag dpamp;Qœirovg dg Sinaiomiv ^atjg (vs. 18). Plures
interprétés voc. Sixaiojua h. 1. aliter explicant atque
sect. 16, Christi meritum intelligentes, sive in tota.
eius vita sanctissima sive in obedientia, quam in primis
in sua morte Deo praestitit. Nobis nulla caussa esse
videtur cur non hic, ut supra, ei notionem tribuamus
iudicii Dei prohanüs, in primis, ut animadvertit Hen-
gelius, quia VS. 15 et 17 Tm TraganrconaTi Adami
non opponitur Christi meritum, sed Dei x^Qig et ScoQtà
et ij TTfQiaada rijg \'^àqiTog xcci r^g ScOQtàg Tijg §ixaio-
Gx\'vrig. Multum etiam disputatum est de verbis : dg
nàvTccg àvamp;Qmnovg, quibus Paulus significat omnibus
hominibus viam ad dmaiœaiv patere, quamquam minime
omnes coram Deo probabantur, quia multi fidem non

Itaque hoc dicit Apostolus : per unum indicium pro-
bans factum est ut omnes niGTtv\'opTig a Deo proba-
rentur et ita vitae aeternae participes fierent.

z/tà rijg vnaaofjg tov épóg dUaioi xaraataamp;^aovtai
Ol noXXoi (vs. 19). Cbristi obedientia, quam in
tota sua vita et in primis in morte Deo praestitit,
factum est ut pluies, ab eo ad fidem Deo haben-
dam adducti, ab eo in proborum classe collocaren-
tur. Futuro utitur Paulus, quia hanc dixaitaaiv non
proponit temporis momento locum habentem, sed contra
credebat alium alio tempore ad fidem adductum iri
et ita Triv dixaioav\'viyp consecuturum esse. Paucis
Apostoli argumentationem sic tradere licet : est
arcta necessitudo inter Christum et illam generis
humani partem, quae se ei iunxit, quemadmodum
inter caput et membra. Iam vero ille peccati erat im-
munis, ad mortem usque Deo perfectam obedientiam
praestabat; hac vita sanctissima factum est ut eius
asseclae ad fidem accédant, eodemque vitae principio
imbuantur, quo ille conspicuus fuit et ita coram Deo
probentur. Non igitur Christi merito a Deo iusti
declarantur, sed Christus viam iis aperuit ad fidem,
quae conditio est Tfjg dixaiosv\'pijg.

Indicium Dei in eos, qui Christo devincti sunt,
latum non est condemnans, sed probans, et sicut ille,
quatenus mortuus est, tantum peccato est demortuus,

caeteroquin vero Deo vivit, sie etiam hi, cum eo
peccato demortui, non amplius moriuntur, sed vitae
aeternae participes sunt facti. Ut primam comparati-
onis partem, sic etiam alteram et Augustinus et Pela-
gius perperam tradiderunt. Non magis enim nos Christi
merito iustos esse declaratos docet Paulus, quam
nos tantum ad exemplum Christi sanctam vitam agere
statuit. Est arctum vinculum inter Christum et eius
asseclas : sanctissima igitur eius vita factum est ut nos
ad fidem ducamur et ob nostram ipsorum fidem coram
Deo iustificemur, quia fides loyi^trai dg Sixccioav\'vTjP-

quot;O taiarog ^Adàfi iylvtro elg ivvfvixa l^monoioW
(1 Cor. XV : 45). Ultimus Adamus ita factus est ut
sit spiritus; in eo non i^v^»/, quemadmodum in primo
Adamo, primas agit partes, sed nvtvfia; tota eius
vita hoc principio regitur, quia alterum princi-
pium animale sibi subiecit. Et hoc nvivfia dicitur
^(ooiroiovv : est enim spiritus tantum verae vitae prin-
cipium, aeternam vitam cum hominibus communicans.

Praeterea secundus homo, ut hic appellatur, est o
xt\'çiog oiiQuvov (vs. 47), quae verba variis modis
interpretati sunt V. D. Multi cogitabant de Christi
origine coelesti, minus recte, ut apparet e sect. 48,
ubi idem ille zv\'Qiog ovquvov dicitur iirovQaviog,
quo vocabulo Christi coelestis dignitas indicatur. Quem-
admodum igitur ille erat coelestis, tendens ad coelestia,
humilia spernens, sie etiam eius sectatores sunt tnov-
qapioL, et iam hac in terra et magis etiam in vita

coelesti (vs. 48). Imaginem tulerunt primi Adami et
saepius, quamdiu in hac vita sunt, humilia et caduca
magis quam coelestia appetunt; sed alterius Adami
imaginem ferent, et in primis quidem post mortem,
quando nihil eos detrahet a sublimibus et coelestibus
appetendis, sed in hac quoque terra (vs. 49).

Itaque Christus Paulo est alter generis humani
parens, primi parentis antilypus. Omnes eius sectatores
informari oportet ad eius imaginem, quam aliquando
ferent. Iam vero ille peccati erat immunis, nvtvpa-
Tixóg, coelestia appetens; cui arctissime devincti, omnes

Novo hoe spiritu imbtltos, fidem I)eo hahentes. Deus,
gratia sua et salva sua ipsius iustitia, in proborum
ordinem refert.nbsp;^

A-d finem disputationis nostrae quum pervenerimus,
paucis memoriam repetere iuvat viae, quam ingressi
sumus. Nobis, Paulum Apologetam religionis christia-
nae proponere cupientibus, non magis sulficiebat eum
audire positive rem suam defendentem, quam negative
probantem, caeteras religiones ad hominum salutem pa-
rum aptas esse. Utrumque erat coniungendum, ne Apolo-
getae imagini quid deësset. Paulus naturam religionis
ponebat in dixaiosv\'prj ©(ou, in vera illa iustitia, quae
coram Deo probatur, quemadmodum ludaei, quamquam
hi diversa via eo tendebant; Gentibus etiam hoe erat
summum, ut arcto vinculo cum Diis coniungerentur.
Prima parte probare conati sumus neque Gentes,
neque ludaeos eam assequi potuisse.

Deus Gentibus se patefecerat in natura, conscientia
et historia, ex quibus fontibus illae eum cognoscere
potuerant. Attamen inciderant in idololatriam et morum

Prustra quoque ludaei tqycav vo^iov quaerebant
8ixaiom\'i\'t]p. Lex, quamquam ipsa bona et sancta, prae-
bet accuratam peccati cognitionem, qua pugna exoritur
inter hominis oaQza et ivviviiu, et hoc illi cedit; sic
legis ope peccatum re vera vires acquisivit. Et Iromini,
qui omnibus legis praeceptis obscqui debet, lex nullum
affert ad ipsam observandam adiumentum. Iam vero, quum
nemo omnia legis praecepta teneret, sub legis oeconomia
unusquisque erat vno hóctocqkv. Sed neutiquam hoc legis
lt;nbsp;consilium erat ut homines dinaioavvtjg compotes

fierent. Lata est ad tempus, non hominis emendandi
caussa, sed ut eum praepararet ad aliam conditionem,
qua allata legis imperium cessaret: finis legis erat
Christus.

Et quod ad ludaeorum conditionem moralem attinet,
multa quidem hi in Gentibus reprehendebant, sed
eadem facientes se ipsos damnabant. ludaeos autem
multo minus excusari posse quam Gentes, Paulus
probavit variorum , quibus illi his praestabant, iurium
commemoratione. Caussam, cur totum genus huma-
num ante Christum 8ixaiosrjigt;r}v Qtov haud consecu-
tum sit, duce Paulo, invenimus in omnium hominum
cum Adamo coniunctione: a primo parente peccatum.
transiit ad omnes eius posteros; quemadmodum in illo
TO xpv^taóv primas egit partes, sic etiam in omnibus
eius posteris huic to nvivixanxóv cessit,

Hinc nobis apparuit frustra veram iustitiam extra
religionem cbristianam quaeri. Porro Paulum tuentem
audivimus religionem cbristianam contra eos, qui Trjt\'
dvàataaiv vexQwv , cardinem totius Euangelii, negabant.

In altera disputationis parte positive probavimus Smaio-
Gtfvijv Qtov hominibus per Christum offerri. Primum
vidimus de Dei gratia, cui hominum salutem tribuen-
dam esse docuit Paulus. Tum diximus de üde, rrjç
Sixaiom\'vrig conditione, deque eius indole, ut prorsus
nobis constaret, quomodo Deus, salva sua ipsius iustitia,
hominem, fidem in eo habentem, iustum declaret. Tandem
ad Christum oculos convertimus, homines liberantem a
iugo legis et peccatorum pristinorum, qui praeterea iis
auctor est ut in eius societate peccato magis magisque
demoriantur. Et si caussa agitur, cur homines per
Christum huius salutis compotes fiant, vidimus e mente
Pauli Christum esse alteram generis humani parentem,
a quo in omnes eius sectatores iustitia et vita diffun-
duntur.

His lectis, nonnemo fortasse quaerit, num huic
Pauli doctrinae adhuc sua constet vis et auctoritas.
Et continuo quidem unusquisque concedet, nihil prae-
clarius, nec religionis naturae magis conveniens ex-
cogitari posse quam arctam necessitudinem inter Deum
et hominem, ut homo libere Deum tamquam filius
Patrem adeat, quos nihil separet, sed intima iungat
consuetudo, Sed quomodo homo ad talem condi-
tionem perveniet, quam Paulus dixerat t^v Sixaio-

m\'friv Qtoî)? ludaeorum more, omnibus legis cuiusdam
praeceptis observandis, ita ut eius opera coram Deo
meritorum locum teneant et nihil ipse debeat gratiae
divinae, sed tantum exigat quod ei debetur ? Haec via
a vera religione prorsus est aliéna; et praeterea expe-
rientia luculentissime docuit, neminem tftyiov pó/xov
veram iustitiam consequi posse, Superest alia via, a Paulo
ij Tiiarig dicta, quam ingressus homo Deo confidit,
se totum ei tradit, et ad divinani voluntatem confor-
mare voluntatem suam conatur. Sed quomodo nos banc
viam inire possumus, peccatorum conscientia solliciti
et perturbati, quibus etiam persuasum est quotidie nos
labi et a recta via detrahi? nonne timore percellemur,
cogitantes Deum esse iustum ? Neque philosophia,
quantumvis praeclara, nodum solvere potest, quomodo
Deus, baud violata sua ipsius iustitia, nos quotidie
peccantes amore suo prosequi pergat. Hoc una expli-
cat religio Christiana. Habet enim haec unicum ilium
dlxaiov, rov rtjg Ttiarêœg aQy^ijyop xal reXeiomjv
(Hebr. XIl : 2), qui in tota sua vita et in primis
in morte perfectam Deo obedientiam praestitit. Sanc-
tissimum ilium in cruce pendentem adspicientes, reli-
gionem non in obtemperatione legi, sed in vita Deo
dicata positam esse censemus, peccatum autem in carne
damnatum videmus. Cum Christo coniuncti non pos-
stumus non ipsi demori peccato ; eius cruce perspicuum
nobis lit Deum, etsi iustum., nobis, peccatoribus , pec-
cata nostra condonare et, quamquam longe abest ut

iam ad perfectioiiem pervenerimus, nos tamen iustos
habere posse. Deus enim, temporis finibus minime
circumscriptus, homines in Christo iam Si-Aaiovglmhet,
quales aliquando suut futuri, quia cum eo velut membra
cum capite coniuncti, necessario in via perfectionis
progrediantur. Sic etiam Christus nobis erit via ad
fidem in Deo habendam, ad veram salutem vitamque
aeternam consequendam. Semper enim Christus ma-
nebit ó8óg xai ij aXijd-du xal ij l;iorj {Joh. XIY : 6) ;
nam ov-a èaTip tp oéXXm ovdfpi ij lyoovijQla (Act. IV : 12).

Minus recte Baur (Paulus pag. 535): //die
m/\'vi] 0iov hat eine doppelte Eorm, in welcher sich
ihr Begriff realisiren kann, sie ist entweder ducaio-
Gvvtj i\'Q\'/cov vonov oder Sixaioaxh^ ix iriGTHogquot;

ïormula ij dixaioov\'pij Qeov Eom. III : 5, 25, 26
mihi explicanda videtur: Déi ipsius iustitia.

Paulus leg es graiumaticae uou tam accurate obser-
vavit, ut ubivis distingueret inter vÓiaov et tov vófiov.
Hinc non assentior Hengelio, alterum explicanti ge-
neralem legis notionem, vel legis regionem ab alia dis-
tinctam, alterum legem Mosaïcam, sicuti ab aliis legibus
secreta est.

Consilium legis Mosaïcae, quod indicatur Gal. III : 19,
contrarium esse illi, quod occurrit Rom. V : 20, con-
tendimus.

Formulae Paulinae iriarig quot;lijsov Xçiavoif interpre-
tatio de fide, cuius I. C. auctor est, menti Paulinae
convenit.

Vocabulum iXasTTjQiov Rom. III : 25 significare
non potest operculum arcae foederis.

Immerito Eeuss (Histoire de la Théologie chrétienne.
Ed. II p. 163): ,/il est impossible de ne pas voir que,
dans le passage 2 Cor. V : 14, 15, la préposition
vntQ ne signifie pas simplement au profit de, mais
bien à la place de : sans cela le raisonnement de l\'apôtre
n\'aurait pas de sens et la conclusion ne saurait être
dérivée de la prémisse.quot;

In sectis Ecclesiae Corinthiacae, quae memorantur
1 Cor. I : 12, duae maiores partes sunt distinguendae,
quarum ab altera parte stabant qui dicebant se esse
ïlaijlov et \'Anollto, ab altera ot xov Ki](fd et
XqiGTOV.

Non Indam e scriptore alterius Petrinae, sed contra
hunc ab illo hausisse apparet.

Perperam Remonstrantes Reformatorum dogma de
perseveranlia sanctorum oppugnarunt.

Caedis Parisiensis, nocte S. Bartholomei perpetratae,
consilimn dndum ante agitatum esse, negamus.

Palsa est sententia eorum, qui contendunt Valdenses
iam diu ante Reformationem fidem Ecclesiae Romano-
Catbolicae prorsus reiecisse.

Recte Athanase Coquerel {Observations pratiques sur
la prédication, pag. 85, 1860): ,/Eaut-il extraire le
sujet du texte ou chercher le texte pour le sujet? Je
réponds: l\'un et l\'autre, selou les cas,quot;

Egregie idem pag. 303: ,,celui qui se met à im-
proviser sans s\'être suffisamment approvisionné d\'idées,
avant de s\'être approprié le contenu de la Bible et
surtout de l\'Evangile, et lorsqu\'il n\'as pas encore
maîtrisé la langue, celui-là, en fait d\'éloquence, ab-
dique et se condamne à une infériorité dont il ne se
relèvera pas.quot;