SPECIMEN HI8T0RIC0-THE0L0GICTJM

BE

JOHANNE COC CE JO

ANTI-SCHOLASTICO.

aUOD

ANNUENTE SUMMO NUMINE,

EX AUCTORITATK EEOIOKIS MAGMTICI

BERNAUDI TER HAAE,

THEOL, DOCT. BT PHOP. OED.,
NEC NON

AMPLissiMi SENATUS ACADEMICI consensu.

NOBILISSIMAE FACULTATIS THEOLOGICAE DECEETO,

in theologia h0n0ribüs ac pbivilegiis,

KITE ET LIGITIME COKSBQÜENDIS,

PUBLICO AC SOLEMNI EXAMIKI SÜBMITTIT

ALBERTUSnbsp;DER FLIER,

ex urbe Nykerk.

a. d. xv m. junii, anni mdccglix, hoba i.

Trajeeti ad Rhenum.

TYPIS MANDARUNT KEMINK ET FILIUS.
mdccclix.

Homo sum et beneficio Dei Christianus, qui cum sibi
nihil nisi peccatum attrihuat, tum plurimi faciat in fide
quotidie corrohorari et in vera pietate proficere, atque isto
fine et gratiam coelestem animitus imploret et oracula di-
vina eorumque sinceram inteUigentiam, citra quam nec
fides, nec gloria Dei, nec ullus Christiani hominis actus
constat, in maximo habeat aestimio ac precio.

COCCEJUS.

PATRI

OPTIMO CARISSIMO

NEC NON

DILECTISSIMAE MATRIS
PIAE MEMOEIAB

S A C B U M.

V

PEAEFATIO.

Quum mihi summos in Theologia honores petenti spe-
cimen Academicum conscrihendum esset, Johannis coc-
ceji mérita in Theologicis exponere, ob insignem, locum,
quem inter Theologos saeculi xvii occupavit, opus haud
sine fructu mihi fore putavi. Ex iitulo, libello nostro
praeßxo, a quanam maxime parte eum conspiciendum
dare voluimus patere potest. Quod ad priorem partem
nostrae disquisitionis attinet, hanc praemittere necesse
hahidmus, qida haud prius de ooccejo, Scholasticismi
adversaria, agi posse putavimus, quam Scholastici smi
characterem breviter exposuerimiis. In altera deinde
parte exponenda, de vita cocceji, deque ejus men-
tis in s. codice interpretanda ea tantum narravimus,
quae ad viri characterem theologicum rile intelligendum

non apte omitti posse nobis visa sunt. De utraque enim
re fuse jam ante nos egit g. van gokcum, in speci-
mine ejus de joanne coccejo, s. codicis interprété.
Ceterum de methodo, quam, secuti sumus, data oppor-
iunitate rationem redd/idimus. Ad fontes quod attinet
quantum potuimus primarios adivimus ; quos tamen hic
illic desiderantibus nobis secundarii adhibendi fuerunt.
Haec de iibro nostro sufficiant, quem ut lectores si forte
aliquos invenero, benevole accipiant, humaniter rogo.

Tibi vero, Pater optime carissime! hunc juvenilem la-
bor cm dicare gratissimum mihi est officium. Quot enim
et quanta tibi debeo tum pro summa cura etintimO amore,
quo, aeque ac mater dilectissima, nobis morte eheu! erep-
ta, a teneris me prosecutus es, tum pro singulari bene-
volentia, qua meis studiis favisti, cui nunc etiam debeo
quod voti animi compos, maximo gaudio afficiar. Ac-
cipe igitur hasce primitias meorum studiorum, exiguum
monumentuTn sincerae pietatis, qua me tibi conjunctum
sentio. Grato semper animo meminero quae in me be-
neficia contulisti. Tu, Pater optime! filium diligere pergas.
Deus 0. M. diu te mihi, fratribus et sorori incolumem-
servet, et in christo Filio gratiae suae divitias lar-
giter tibi tribuat.

Ad Te me verto! vir Clarissime vinke, Promotor
aestumatissime! Multis nominibus me tibi conjunctum
sentire palam fateri mihi liceat. Singulari humanitate

semper erga me fuislt: amicitiae indicia saepius exper-
tus sum. Auxilium luum el consilium ut nunquam mihi
roganli recusasti sic in ultimo opere meo Academico
perficiendo saepissime mihi dedisti. Pater coelestis be-
nigne cladem leniat domesticam, quam ex carissimae
uxoris morie subiisti. Diu te sustentet, et Academiae,
disciplinarum et ecclesiae saluti conservet.

Vos etiam compellare mihi liceat, viri clarissimi bou-
man et ter haar! Per Ires annos, quibus institu-
tione vestra uti mihi contigit, nec non in specimine meo
conscrihendo saepius singidarem vestram erga me bene-
volentiam expertus sum. Quod semper grato animo re-
cordabor. Det tibi Deus, clarissime bouman! longa vita
intenti laboris peracta, diu frtii quiete tibi duld, neque
aliis infructuosa. Tibi et Collegae adsit, diuque Aca-
demiae emolumento vos esse sinat.

Te quoque recordari mihi liceat, doctissime van den
ham! sacranim in urbe Rheno-Trajectina antistes. Gra-
tias tibi ago quam maximas pro singulari benevolentia,
qua per vitam meam Academicam in djomum Tuam me
accepisti; pro institutione tua, qtia per biennium fere
frui mihi contigisse valde gaudeo. Pater coelestis omnibus
nominibus tibi adsit, vires sustentet atque augeat, et
regno christi magis magisque te fructuosum reddat.

Neque vos praetermittere volo, amici conjunctissimi!
qui tot contulerunt ad Academicam vitam fructuosam

mihi non minus quam amoenam reddendam. Nunquam
lempus memoriam delebil laetorum dierum, gidbus vo-
biscum frui mihi licuil. Ämiciliae vinculum, quo in
Academia juncti fidmus, conslriclos etiam nos leneat,
quum locorum distantia me a vobis distrahit. Valete
vos omnes! Vivite felices meique memores estate!

Scripsi Ultrajecti,
die V mensis Junii anni 1859.

CONSPECTUS.

PARS I.

SCHOLASTICISMI IN BCCLKSIIS PKOTBSTANTIUM UNEAMENTA.

Pag.

§ 1. De Scholasticismo a Reforraatoribug rejecto ... 1.
§ 2. De Scholasticismo inter Protestantes redivivo ... 9.
§ 3. De Scholasticismo in ecclesia Reformata-Nederlandica. 19.
§ 4. De praecipuis Theologis seholasticis in ecclesia Refor-

mata-Nederlandica............25.

PARS II.

DE COCCBJO THEOr.OGO ANTl-SCHOLASTICO.

Praemonenda...............42.

CAPUT I.

DE COCCEJI VITA, STUDIIS ET INDOL,».

§ 1. De COCCBJO puero et adolescente......43.

§ 2. De coccEjo sacrae scripturae studium in publica vita

commendante.............50.

§ 3. De loco, quem Philosophiae in Theologicis coccejus

assignavit..............56.

§ 4. De liberaliore loco, quem jCOCCkjüs inter aequales

obtinuit...............65-

§ 5. De indole cocceji...........

CAPUT IL

de cocceji ïheouogia.

Praemonenda................73.

SECTIO PRIOR.

cocceji opinionbs de theol.ogia, deqce
fontibüs ejus cognoscendae.

§ 1. Theologiae notio, definitio et indoles. ..... 75.
§ 2. De fontibus, e quibus Theologia a nobis cognoscatur. 78.
V 3. De sacra Scriptura norma credendorum. Auctoritas.

Necessitas. Perfectio. Perspicuitas.......82.

§ 4. De modo, quo coccejus veritatem divinam ex sacra

Scriptura peti voluit............95.

§ 5. De nexu, quem inter diversas s. Scripturae partes sibi

COCCEJUS informavit............lül-

SECTIO ALTERA.

de theologia cocceji foederali.

§ 1. De notione foederis universe spectata......109.

§ 2. De COCCEJI systemate foederali, quale hoc exposuit
in Summa doctrinae de foedere et testamento Dei. De

foedere operum.............122.

§ 3. De Foederis operum abrogationibus......130.

§ 4. CoccEji de Ultimis mosis considerationes ....nbsp;147.

§ 5. CoccBJi de Sabbato sententia.......154.

§ (gt;. CoccEji sententia de Ttufécei et x0sffs( ■ . ■ .nbsp;161.

Epicrisis.................166.

PAES PRIOR.

SCHOLASTICISM! IN ECCLESIIS PEOTE8TANTIUM
LINEAMENTA.

§ 1.

De Scholasticismo a Reformatoribus expulso.

Res sacrae saeculo XVI instauratae in pietatem non
tantum et religionem, sed etiam in Theologicam dis-
ciplinam exhibendam quam masimi momenti fuerunt.
Rejecta ecclesiae Romanae auctoritate solis ex s. scri-
pturae medullis haurire cupientes quae ad bene vi-
vendum beateque moriendum necessaria ducebant Re-
formatores, baud minus valedixerunt omnibus illis
argutiis et quaestionibus Scbolasticorum, quorum
summh et libris sententiarum transformata fuerat in
tenebras lux clara verbi divini. Tbeologia tamdiu
a philosophia imprimis Aristotelica deformata, mul-
tisque quaestionibus absurdis et subtiliter actis, omni
vi et vita destituta ad ipsam vitam ab iis revocata
et eo praesertim consilio tracta ta est, ut certiores de
via sahitis per eam homines redderentur. Fides a

1

plerisque in ßomano-Catliolica ecclesia ad merum eo-
rum, quae scriptura et ecclesia prodita erant, assen-
sum abjecta^, intimo pectore reposita est tanquam
„fiducia misericordiae divinae, promissae in christoquot;
Practicam illam Reformatorum indolem omnia fere eo-
rum opera nobis ostendunt. „Porroquot;, melanthon in-
quit, quum loquitur de fine, quem sibi in Loeis theo-
logicis conscribendis proposuit „quod ad summam
argumenti attinet, indicantur bic Cbristianae discipli-
nae praecipui loci, nt intelligat juventus, et quae sint
in scripturis potissimum requirenda, et quam foede
ballucinati sint ubique in re tbeologica, qui nobis pro
christi doctrina Aristotelicas argutias prodidere .....
Non hoc ago, ut ad obscuras aliquas et impeditas
disputationes a scripturis avocem studiosos, sed ut si
quos queam ad scripturas invitemquot;.

Quo autem se lutherüs animo gereret erga Scho-
lasticos, eorumque patronum et nugas inanes, qui

1)nbsp;Cf. H. E. TINKE, Oratio de vera fidei Christianae notione, pag. 12,

37 et scriptores ibi allatos,

2)nbsp;Cf. mela^tthoïi, Loü theol, es edit, atjgusti, pag. 91. Cf. buet-
scmeideenbsp;Reformatorum, T. XXI, pag. 163. Cf. etiam vikke, 1.

L, pag. 38 sqq.

3)nbsp;1. 1. in praefatione primae edit. Cf. eretschneidee 1.1. pag. 82. De
historia et fatis hujus libri conferri possunt heppe, Bognmtü des Deutschen
Protestantismus, T. I, pag. 14-35. g4SS , Geschichte der protestantüchm
Dogmatih, T. I, pag. 21-50 et auctores ibi allati. Quo autem consiho
metanthon locos suos primum edidit, eodem primitus in Imtiiutioms
reUgioms Christianas editione calyinüm ductum fuisse, nos docet hmc
operi praemissa ad regem Galliae praefatio : „Tantum erat animus, rudi-
menta quaedam tradere, quibus formarentur ad veram pietatem, qm
aliquo religionis studio taugunturquot;. cet. Postea demum aecessit usus
•apologeticus. Cf. eadem praefatio.

aeistotelbm ipsum diabolum se imbiturum esse te-
statur, nisi homo ille fuerat O, scripta ejus ubique
fere satis docent. Neque minus eorum metbodum odio
prosecutes esse zwmGMUM et calvinum, quamvis vulgo
minore in eos acerbitate invehentes notissimum est.
„Meminerimusquot;, - ita calvinum dicentem audimus
in Institutione Christianae religionis, ed. thOLUCK,^ lib.
I c. 14, § 4- — „Meminerimus in tota religionis
d^trina tenendam esse unam modestiae et sobrietatis
regulam, ne de rebus obscuris aliud vel loquamur,
vel sentiamus, vel scire etiam appetamus quam quod
Dei Verbo fuerit nobis traditum. Alterum ut in le-
ctione scripturae iis continenter quaerendis ac medi-
tandis immoremur, quae ad aedificationem pertinent,
non ciiMtati aut rerum inutiUurn studio indulgeamus.
Et quia Dominus non in frivolis guaestionibas, sed in
solida pietate, timore nominis sui, vera fiducia, san-
ctitatis officiis erudire nos voluit, in ea scientia ac-
quiescamus...... Verumquot;, pulcerrime pergit, „nisi

CHEISTI discipulos esse nos piget, eam, quam ipse
metbodum praescripsit, sequi ne pigeat. Ita fiet ut ejus
magisterio contenti, a supervacuis speculationibus, a
quibus nos revocat, non tantum nos abstineamus, sed
etiam abhorreamusquot;. Et porro „Theologo non gar-
riendoquot; inquit „aures oblectare, sed vera, certa,
utilia docendo conscientias confirmare propositum estquot;.

Ne tamen quis haec legens putet in omne philoso-
phiae Studium odio affectos fuisse Reformatores. Quod
ita fuisse eo ipso haud verisimile habendum, quod plu-

1) Cf. PLANCK, Gesch. des Prot.

res hand vulgari amore imbutos fuisse constat classi-
carum linguarum studii, quibus antea nimis neglectis
pro parte saltem paulatim orta erat in ecclesia magna
illa ignorantia verbi divini. Hoc ipso studio sponte
quasi philosophis veteribus perscrutandis iis ansa data
erat. Sed quidquid sit, contrarium nos, si non de
omnibus, de plerisque tamen satis superque histo-
ria docet. Academiam Genevensem quum conderet
CALViNüS, philosophiam eamque Aristotelicam. docere
expresse ab eo jussi sunt magistri Uti apud CAL-
viNüM, sie etiam apud MELANTHONem abnsum ejus
usum non tollere constitit. Quid? quod ipse testatur
„nunquam intelhgere se potuisse, quid sit philosophia,
aut quos haberet usus, priusquam banc sinceram Evan-
gelii doctrinam attigit, quae nuper admodum singulari
Dei beneficio renata est.quot; Multos existimat in hoc esse
consessu „qui idem ingenuo fateantur, dignitatem, vim
et usum philosophiae primnm se cognita Christi do-
ctrina intellexissequot;\').

Ex hisce et similibus, quae apud eum occurrunt,
enuntiatis efficere possumus, quanti habitum sit ab
eo philosophiae studium. Non mirum igitur magn-
opere eum studium illud discipulis et theologis fu-
turis commendasse, quo nimis neglecto saepius in
graves errores sectas incidisse putavit \'). Praeterea
„Ecclesia \' inquit „opus est dialectica i. e. arte seu

1)nbsp;Cf. YPEY, Beknopte letterhnndige geschiedenis der systematische God-
geleerdheid, T. 1, p. 212.

2)nbsp;MELAKïH., Quaest. Acad. I. Am ^Mlosophia pietati officiât ? Cf.
BEETSCHNEIDER, 1. i. , T. X, p. 688.

3)nbsp;Cf. Disput, de Aristotele, 1. L T. XI, p. 654: jûeclam. de Philo-

via recte, ordine et perspic.ue docendi, quod fit recte
definiendo, dividende, argumenta vera connectendo,
et falsa refutando.quot; Itaque pbilosophiae colendae usum
materialem non tantum, sed imprimis formalem agno-
scens, non melius putavit rem illam procedere, quam
moderato instituto aristotelis pbilosophiae , imprimis
Logicae studio, quem tum ob systematicum ordinem,
quem ubique fere sequitur, tum ob multa egregia,
quae de Pbysica et Ethica tradit, longe platoni
praeferendum esse censuit, apud quem certa placita
non minus quam certam method um frustra quaere-
remus, et qui saepius „vuticinari potius quam docare
videtur.quot; Propter omnes illas virtutes Aristotelicum
pbilosophiae genus maxime in ecclesia usui esse,
neque „carere hujus philosophi monumentis nos possequot;
putavit \').

Ipse igitur nobis melanthon reliquit Logicae Ari-
stotelicae adumbrationem Diversa quae in illo libro
auctor nobis exponit enuntiata, saepius exemplis ex

Sophia, 1. 1. p. 278 sqq. „Primum omnino Ilias malorum est inerudita
Theologia. Est enim confusanea doctrina, in qua magnae res non expli-
cantur diserte, miscentur ea, quae oportebat sejungi, rursus illa, quae
natura conjungi postulat, distrahuntur, saepe pugnantia diounturquot; etc.
Magno instrumente destitutum esse censet Theologum, „qui nescit illas
eruditissimas disputationes de animade sensibus, de causis appetitionum
et atfectnum, de notitia, de voluntatequot;. Hujus rei esemplum est „in-
iocta et sopMstica Theologia Anabaptistarumquot;. Eequirit igitur „eruditam
philosophiam, non illasquot;cavillationes, quibus nullae res subsuntquot;.

1) Cf. praeter locos allatos declan}. de corrig. adol. studiis 1. 1. p. 23
sqq; Urotemata JMalectices, 1. 1. T. xiii, p. 514.

3) ^rot. Dial., 1. 1., p. 582 sqq.

Theologia sumtis illustrât De variis formis syllo-
gismorum, deque maximo eorum usu in argumentando
copiosissime agit Singulis etiam materiis rite trac-
tandis, ^lema nobis offert, rerum continens deßnitio-
npjn, genus, species, causas, effectus, cognata, pugnantia
etc. quas distinctiones veluti germina dicere pos-
simus formulis perplexis postea tam in Theologiam
quam in philosophicas disciplinas irrepsis.

Nec tamen philosophiae Studium vel ratio ejus erga
Theologiam, qualia sibi haec melanthon informavit,
talia erant, ut ipse, ne novus ex iis scholasticismus
oriretur, timere potuisset. Rejecta enim Metaphysica
obscura, ea tantum, quae nos de natura, de homine,
de anima, de ethicis philosophia Aristotelica docet,
ad clariorem et eruditiorem patefactorum expositionem
adhiberi voluit, simul Dialecticam et Logicam com-
mendans ad viri, disciplinis incumbentis, animum et
ingenium colendum. Eatenus tamen non omnis ei vis
abneganda esse videtur in posteriore Theologiae trac-
tandae methodo valde deformi, quatenus ipsius prae
ceteris auctoritate et exemplo factum est, ut ad aki-
stotelis philosophiam denuo attenderent Protestantes.
Sic facilius posteriores Theologi temporum conditio-
nibus duci potuerunt ad Metaphysica etiam studia,
quae melanthon intacta reliquerat, denuo tractanda,
et cum Theologia conjungenda, quod revera factum
esse mox videbimus. Hic monere nobis superest, eas-

1)nbsp;1. 1. p. 583, 611, 695, alibi.,

2)nbsp;1. 1. p. 594 sqq.

3)nbsp;1. 1. p. 574, 663.

dem fere et apud alios saeculi XVII ineuntis theo-
loges tam Lutheranos quam Eeformatos causas va-
luisse, cur philosophiam magni fecerint, quamvis longe
alieni a cavillationibus, ex male illa appiicata, antea
ortis. Sane apud nonnullos terminus quidem Scho-
lastica Theologia nobis occurrit, sed alia, quam vulgo
recepta, ea formula utuntur significatione. „Theologia
Scholasticaita alstediüs „est sapientia superna-
turalis tradens res divinas ordine in scholis usitato.quot;
Formula igitur illa ad id imprimis indicandum usur-
pabatur, quod et nos in cujusvis rei erudita expositione
baud libenter desideramus. Idem ille „Theologia Scho-
lasticaquot; inquit „sie dicitur, quod proponi et exponi
soleat ea methodo, quae convenit scholis atque adeo
sit accuratior quam popularis illa, quae in ecclesia
obtinet apud populum, cum in scholis non vigeat
methodus prudentiae, quae dicitur exoterica et popu-
laris, sed methodus sapientiae, quae dicitur acroama-
tica et scholastica.quot; Eodem ille loco prae veteribus
scholasticis in Reformatis laudat „rerum veritatem,
verborum venustatem et methodi claritatem.quot; Quod
enuntiatum, si veterum scbolasticorum scripta compa-
remus cum scbolasticorum medii saeculi XVII ope-
ribus, quod ad horum formam imprimis attinet, pro
magna parte improbandum; ratione vero habita eorum,

1) alsteb., Theol. Schol. didact., in praef. De alstedio ejusque ope-
ribus cf. schweizer in Encyclopaedia heezogii sub voce; gass , 1. I.
T. I, p. 231—224, 412—416. Inter opera ejus maximum\'habet pretium
ejus Encyclopaedia universalis, Septem tomis distincta, cujus pars versatur
in Theologia, quippe quae uberrimus fons sit, methodum cognoscendi,
qua eo tempore et Theologia et aliac disciplinae tractari solebant.

qui initio ejusdem saeculi vel priore exeunte flo-
ruere, verum procul dubio habendum est. Scholastica
enim ilk, ut vulgo vocatur, docendi methodus nulla
alia erat nisi docta et erudita rerum ad vitam Chri-
stianara et Theologiam pertinentium expositio. Non-
nullos autem apud illins temporis theologos in rerum
enucleatione inveniri termines, cuivis haud perspicuos,
non magis iis in vitium verti debet, quam nostro aevo
aegre feramus virum quendam aliquam disciplinam
tradentem aurei illius „qui bene distinguit, bene do-
cetquot; memorem, technicam formulam, ad suam sen-
tentiam accurate enucleandam usurpare. Hoc evitari
nequit; suam enim quaevis habet disciplina termino-
logiam, neque a theologis seculi decimi septimi, eti-
amsi voluissent, plane omitti tales formulae potue-
rant Quod ipse CALVINÜ8 jam vidit Neque
tamen propterea vulgari sensu jam scholastici dicendi
sunt, quod tamen nomen multis ejusdem saeculi the-
ologis cur majore jure applicari posse nobis videatur,
mox videbimus.

1)nbsp;Cf. SCHWEIZER, Die Glavhenslehre der Bvangelisch-Reformirten
Kirche, T. I, p. 101 „Man pflegt die schärfere Form des 17ten Jahr-
hunderts, als wiederkehrende Scholastik schlechthin zu tadeln; nothwen-
dige Aufgabe jener Zeit war aber gewiss die schärfere Behandlung des
durch die Reformation gewonnenen Lehrbegriifsquot;.

2)nbsp;Cf. e. g. 1. 1. Hb. I, c. 16, § 9 „Non temere inventas in scholis
fuisse videmus distinctiones de necessitate secundum quid, et alsoluta,
item consequentis et consequentiae; üb. IV, c. 17, § 30 „Trita est in
scholis distinctio, quam me referre non pudet : Quamvis totus Christus
ubique sit, non tamen toiim, quod in eo est, ubique esse.....quot; alibi.

De Scholasticisrno inter Protestantes redivivo.

Vidimus quale de scliolasticis eorumque nugis ina-
nibus tulerint judicium Reformatores, et qui eos pri-
oribus deinde decenniis secuti sunt tbeologi Protestan-
tes\'). Vidimus etiam quantae illis, mediam viam tenere
conantibus, curae fuerit, ne, erudite Tbeologiae dis-
ciplina exculta, obscuris formulis et quaestionibus steri-
libus res graviores vi et claritate spoliarentur. Sed mox,
ebeu! a laudata via plerique aberrarunt, Tbeologia
pbilosopbiae peripateticae denuo mixta, ingentem mo-
lem terminorum et distinctionum introduxerunt, et
rebus sterilibus magno denuo labore incubuerunt, qui-
bus tam verae Tbeologiae disciplinae, quam vitae
Cbristianae valde nocuerunt\'). Cai rei variae op-

1)nbsp;Cf. aXstebius, 1. 1. „Transformata olim fuit Theologia in chaos
quoddam conflatum ex Theologia, philosophia et mathaeologia, quod
nihil pertinet ad essentiam Theologiae scholasticae, sed ad abusum illius;
inter stercora occurrit apud scholasticos aurum.quot;

2)nbsp;Cf. a. scHWEiZEE, 1. L, T. I, p. 102. „Auch eine üble Scholastik
schlich sich bald hinein, d. h. eine Verfolgung von Stoff, die mit dem
religiösen Bewustsein nichts mehr zusammenhängt, z. b. ausführliche
Behandlung der Engel, ihres Falls, ihrer Praedestination, eine fast onto-
logische Grotteslehre, während caltin ins Licht stellte, wie seine theo-
logische Sätze für uns bedeutend seien. Auch in der Eschatologie ergeht
man sich in phantastischen Vorstellungen von schlechter Exegese an poëti-
sche Stellen der Schrift wie an buchstäblich gemeinte angeknüpft. mac-
covius, makesius, wendelinus Überschreiten vielfach das religiöse Gebiet,
uud werden metaphysisch, d. h. verfolgen einen Stoff, der mit dem
religiösen Bewustsein nichts zu thun hat, als Ding an sich. Sie vergas-
sen also, mit keckeeman zu reden, dass die Theologie eine düdplina

2

portunitates ansam dederunt, quibus fit, ut vitium
illud pro magna sane parte apud eos excusari possit.
Quod uti lectori pateat, quam breviter praecipuas
corrupti illius scholasticismi causas exponere cona-
bimur.

Primum hic mihi ratio habenda videtur conditionis,
qua erga Romano-Catholicos mox versati fuerunt Pro-
testantes Nempe apud illos post Eeformationem novus
veluti ardor disciplinarum colendarum esstiterat. Hunc
comit^tum est amissum imperium recuperandi deside-
rium. Mox igitur ut aliis, ita et eruditis armis Pro-
testantes aggressi sunt. Litibus inde ortis Protestantes
ne succumberent, eadem, quibus hostes usi sunt, arma
arripere inviti coacti sunt. Quibus autem Catholici
armis instructi rem suam agere coeperunt?

Medii aevi Scholasticismus apud eos post Eeforma-
tionem diligenter excultus fuit. Diversae lites hoe
tempore in ipsa illa ecclesia Jesuitas inter gestae et
Thomistas, plane scholasticum redolent characterem.
Eundem characterem bellarmini \'), magni illius ec-
clesiasticae doctrinae propugnatoris, scripta nobis os-
tendunt.. Fuerunt imprimis Jesuitae, qui laudatam
methodum secuti ecclesiae doctrinam acriter et subti-
liter tueri conati sint. Scholas condiderunt primum
in Hispania, tum etiam in Italia, eo potissimum con-

operatriw, non coniemplativa sei, und mengten beides, d. h. Theologie
und Philosophie in einanderquot;.

1) Praeter alia opera scripsit Bisputationes de controversiis Christia-
nae fidei adversus hujus temporis haereticos. De eo ejusque operibus
Cf. thiersch in heezogii Encyclop. sub voce.

silio, ut quibuscunque eruditionis armis instruerentur
ecclesiae Apologetae, ad feliciter adversarios refutan-
dos\'). Aristotelis pbilosopbia, imprimis Metapby-
sica, denuo intento labore tum ingenio acuendo exculta,
tum Tbeologiae traditae sustentandae quam maxime
accommodata est.

Viri inter eos exstiterunt, qui hujus Metaphysicae
compendia et schemata ediderint, ut in scholis haec
discerentur. Ut alios omittam, laudare sufficiat Dis-
putaliones Metaphysicas, a° 1605 a suarezio Hispa-
niensi éditas, cujus liber magnum eo tempore celebri-
tatis nomen adeptus, mox quum apud Catholicos, tum
apud Protestantes in usum venit.

Eum deinde secuti Theologi et Philosophi protes-
tantes similia opera metaphysica scribere coeperunt,
quorum studium ad Theologiam cum fructu elaboran-
dam mox necessarium haberi coeptum est. Quam rem
ne nimis miremur, ipsae temporis conditiones nos ju-
bent. Studiis enim illis metaphysicis apud Romanae
ecclesiae Apologetas ingenii acumen et disputandi dex-
teritas baud vulgari modo exculta fuerunt, quod magno
iis emolumento fuisse in rixis cum Protestantibus, ore
et scriptis continue gestis, facile intelligitur, Neque
his igitur, nisi in doctis et subtilibus disputationibus
adversariis succumberent, aliud quid superfuit, quam
eam sibi acquirere mentis ingeniique dexteritatem,
qua iis contingere potuerit, ut hostium acutas curio-
sitates féliciter enervarent. At quomodo melius hic
scopus attingi iis videri potuit, quam philosophicis

1) Cf. EITTEE, Geschichte der Philosophie, T. IX, p. 547 sqq.

studiis ad mentem formandam sedulo adhibitis. In
illis autem novam veluti viam aperire si tendissent
Protestantes, et aristotele plane rejecto Metaphy-
sica illa systemata iniitilia et maxima parte absurda
continere ostendisseut, in posterum sane Theologia
non adeo formalisme depravata fuisset. Sed, ut hoc
facerent, nimius plerorumque erga Stagyritem amor
impedivit^), neque vires non defuerunt. Semel vero
viam antiquam ingressi non subsistere in iis potuerunt,
quae valde exigua melanthon monuerat Syste-
mate enim iis opus erat majoris ambitus. Quod ut
sibi acquirerent, quid magis in promptu esset, quam
ar1stotelis Metaphysicarn, diu neglectam, denuo ar-
ripere et ab aliis accipere, quae inviti ipsi desiderabant.

Itaque suarbzium aliosque secuti plures deinde
inter Protestantes Metaphysicae et Logicae compen-
dia componere coeperunt, quorum mox aha in aliis
Academiis in usum venerunt. Jac. martinxjs Helm-
stadiensis^); chr. scheiblerus Marpurgensis, alii in

1)nbsp;Cf. quae antea de MEtAKTHONE monnimtis.

2)nbsp;Cf. gass, 1.1. T. I, p. 197 : „Der systematiscne Trieb überbot dessen
(kelanthonis) einfache Entwürfe. Da es jedoch an selbständige Kräften
gänzlich fehlte ; so lies sich nur ein modificirter Aristotelismus herstellen,
der wenig neues, dem Protestantismus eigenthümliches Leben besass.
Die Wissenschaft war in der Lage einen philosophischen Unterricht zu
brauchen und doch nur mit fremden zum Theil Katholische Hülfsmitteln
liefern zu könnenquot;. De melanthonis philosophia cf. etiam eittee, 1. 1.
T. IX, p. 495—516; et landeker in heezogii Encycl. T. IX, p,
294—299.

3)nbsp;De JAC. MAETINO cf. THOlucK, Bbt Geist der iMtheriseJien Theo-
logen Wittenbergs im Verlaufe des 17ten Jahrh., p. 40, Praecipua hu-
jus philosophiae in Germania sedes fuit Academia Helmstadiensis. Minus
recte Wittenbergiani talem a nonnullis haberi idem nos docet in opere

Germania; in nostra patria dan. voetiusmagni
gisb. VOETÏI filius, ültrajectinensis; gisb. ab isen-
DOOKN\') Barderovicensis, alii magnum in illo genere
sibi celebritatem adepti sunt.

Nostri non est borum systematum pretium vel ar-
gumentum, quod in omnibus ad idem fere redit, fuse
exponere. Verbo tantummodo quaedam generalia mo-
nere mihi liceat, e quibus patere possit, quantum
valuerint ad illius aevi formalismum augendum.

Versantur enim haec systemata in abstracta Onto-
logia s. doctrina de Ente, quae vulgo duabus partibus
absolvitur. In priore parte de Ente abstracte sumto
agitur. Quae hic de illo universe monita sunt, deinde
in altera parte Enti concreto, sive ad infinitum sive ad
finitum pertinet, applicantur. In utraque parte totius
expositionis ratio ea est, ut plane fere definitione, di-
visione et distinctione absolvatur, quibus frequenter re-
petitis, rerum ordo et nexus fere pereunt, et omnia
singulis quaestionibus dissolvuntur.

Sic in priore parte agitur de Ente universaliter et
in abstracto sumto. Ens illud ut reale quid et non
in intellectu tantummodo existens ponitur. Deinde
accuratius illud circumscribitur et definitur. Modi

laudato, p. 55 sqq., ibidem p. 247. Cf. etiam hehke, Öeorge Calixtus
■und seine Zeit, T, I, p. 63 sqq.

1)nbsp;Cf. BOUMAN, Geschiedenis der Geldersche Hoogeschool, T. I, p. 365.

2)nbsp;Primum Daventriae, mox Harderovici Professor, f 1656. Seripsit
Compendium Logicae peripat.; Fhysiologiam perip.; Mhicam perip.; Cen-
turias effcdorum philos. De eo eouferri merentnr bouman, 1. 1., T. 1,
p. 162 sqq. et passim; kok, Vaderlandsck Woordenboek, T. XXXIII,
p. 290 sqq.

ejus essentiae distinguuntur; attributa ei attribuuntur.
Quod ad modos illius Entis attinet, potest esse sim-
plex vel complexum, positivum vel negativum\', sub-
stantia vel accidens, potentiale sive actuale. Distinctio
inter potentiam et actum ansani dat ad fuse agendum de
causis et cansatis, quae multis subdivisionibus primum
submissae , deinde ad quatuor causas praecipuas,
quibus, uti jam aristoteles monuit, omne ens de-
terminari possit, referuntur : Muteriem, Formam, Cau-
sam efficientem et C. finalem

Juxta modos illos Essentiae, affectus Entis meta-
pbysici imitas, Veritas, boni/as explicantur. Haec, ra-
tione habita notionum, quas diversis Essentiae modis
contineri vidimus, multis denuo subdivisionibus sub-
jiciuntur, et quomodo Enti tribui debeant, relative
an absolute, ostenditur, quod, ut quisque intelligit.

1) Apud j. maktindm, Exercit. metaphys., causa efficiens hoc modo
subdivisionibus subjicitur :

Causa, efficiens per se et per accidens
physicanbsp;moralis

immediatione virtutisnbsp;aut suppositi

naturalis voluntaria
fonnalis virtualis
per transmutationemnbsp;ant emanationem

olhianbsp;at/naktai

solitaria socia
propinqua remota
universalis particularis
Quae hic breviter de systematum illorum argumente narramus, fusius
inveaiuntur apud gass, quem hio secuti sumus. 1. 1. T. I, p. 189 sqq.
Idem conferri meretur de Theologiae hujus aevi cum Philosophia neces-
situdine. 1. 1. p. 178—235.

2) Cf. schwegme, Geschichte der Philosophie, ed. III, p. 73; sigvtakt,

Gesch. der Phil., T. I, p. 145.

cum ratione, qua Ens ipsum versari cogitatur (posi-
tivum an negativum etc.) arcte cohaeret.

Quae autem hujusmodi in priore parte de Ente
abstracte sumto monita sunt, in posteriore parte, uti
jam diximus, ad Ens concretum applicantur. In ea de
Deo, de angelis, de hominibus aliisque rebus creatis
agitur. Modi, afectus vel attributa cum cohaerentibus
distinctionibus, singulis pro ejus natura objectis tri-
buun tur. Quae de Ente antea universaliter dicta sunt,
absolute de Deo valent. Absolute est simplex, ver us,
bonus; in eo discrimen inter substantiam et acciden-
tiam, potentiam et actualitatem plane tollitur. Contra
relative tantum haec de ceteris valent, unde uberrima
denuo nascitur definiendi, dividendi et distinguendi
ratio.

Quidquid autem de talium systematum pretio sta-
tuendum sit, magnam certe vim ea habuisse in cu-
jusvis disciplinae, maxime autem Tbeologiae trac-
tandae methodo, haud difficile est probatu.

Vidimus nempe quaenam notiones et nomina ubique
fere in illis Metaphysicis redeant. Vidimus etiam
eidem legi definitionis et divisionis ubique eas sub-
jectas. Hinc factum est, ut omnis rerum ordo et
nexus internus plane evanescerent. Totum fere nobis
offert continuatam veluti seriem definitionum et divi-
sionum, nominum et notionum abstractarum, quae
vulgo singula in singulis capitibus enucleantur. Qui-
tus si addimus futurum Theologum mature jam talia
edoctum fuisse, haud sane mirandum videtur, tantam
\'vim in theologicis ea habuisse, adeoque etiam in illis
eundem Formalismum mox vigere coepisse. Facilius

wmm

16

hoc evenire potuit, quia in illis systematibus multas
res, a patefactione sumtas, tractare et ad quaestiones,
de tahbus propositas, viri docti vulgo ita respondere
solebant, ut vel unum alterumve Christianorum pla-
citum commune, vel etiam peculiare quoddam sive
Lutheranorum sive Calvinistarum iis affirmaretur \').
Sic e. g. doctrina de Dei attributis, de angelis eo-
rumque creatione, de animi immortalitate., de mundo
in tempore creato saepe copiose tractatur. Ubique
fere patet auctorum propositum id imprimis fuisse, ut
ecclesiasticam doctrinam stabilirent, et rationis lumine
confirmarent. Servam igitur quodammodo se prae-
stans Theologiae, ab altera parte facilius vim suam
in illam ostendere potuit Philosophia, suo charactere
dialectico et formalistico ei imprimendo. Itaque victa
denuo victrix se praestitit

Hic verbo etiam monendum nobis restât de Lo-
gicis et Dialectics studiis, arete cum Metaphysica
conjunctis, et nullo alio tempore tanto ardore tra-
ctatis. Ingens eo tempore harum artium compendi-
orum copia prodiit, quae omnia eundem nobis sche-

1)nbsp;Hnjus rei diversa exempla ex meisneei Wittenhergensis FMlosophia
sobria apud gass, 1. 1. p. 199 afferuntur. Duo haec sufficiant (Cap. 1 de
aceedentibus): An propria unius rei possint communicari alteri diversae ?
Eefertur illa quaestio ad communicationem idiomatum. — (cap. 2 de re-
latisj: Am relatio veram importet relatorum praesentiam? Affirmant
Calvinistae, ut cheisti in sacra coena praesentiam ad illam mutuam ha-
bitudinem unius ad aliud reduoant.

2)nbsp;Verissime gass : „Wir haben ein Recht von einer, wenn auch nur
geistigen nicht materiellen Abhängigkeit der Theologie von der Philoso-
phie, sofern sie Pflegerin des gelehrten Zeitgeschmacks und der Zeitbil-
dung war, zu redenquot;. 1. 1. p. 199.

matismum, quem in Metaphysicis regnare vidimus,
ofFerunt.

Neque in illa re non magnam vim habuerunt Je-
suitae. „Scis enimquot; — ita beatus helius in Ep.
ad blaurbeum — 5,scis satis superque, quibuscum
nobis boc nostro saeculo congrediendum sit, non cum
ignavis, non cum inertibus, non cum iis, qui, repu-
diate bumaniorum disciplinarum cultu, Theologiae se
consecrent, sed cum astutissimis, exerciiatissimis, in
omni genere pMlosopldae versatissimis sophistis, Jesui-
iis, Jesuitis inquam, qui suis tenebris, spinis et fallaciis
minus exercitatis tenebras off under e conantur, quod facile
fieri posset, nisi nos iis armis instructi illorum tela atque
ictus repelleremus, quibus nos petunt.^\'\'

Itaque jam in gymnasiis dialecticum ingenii acu-
men, aliis disciplinis nimis saepius neglectis, apud
discipulos excultum videmus, eo maxime consilio, ut
disputandi et subtiliter distinguendi et ratiocinandi
mature jam dexteritatem sibi acquirerent Propterea
de rebus futilibus et spinosissimis disputationes habe-
bantur. Rationum schemata, et ingens regularum Lo-
gicarum numerus diligenter memoriae tradenda erant.
Praesertim syllogismis rite formandis gnaviter incum-
bendum erat. In omnibus illis saepius ex Tbeologica
disciplina ad rem illustrandam exempla eligebantur.
Vulgo in Logicae illis compendiis dicta probanda pro-

1)nbsp;Cf. tholuck, Das Acad. Leben, T. i, p. 237.

2)nbsp;Quanti eo tempore, imprimis in G-ermania, Logicae artis peritia
habita sit eificere possumus ex iis, quae nobis tradit tholuck de quibus-
dam , qui anno jam aetatis decimo quarto Logicae compendia ediderint,
et commilitones illam artem docuerint. Cf. tholuck, 1. 1. T. T, p. 178.

ponuntur, quorum Veritas syllogistica argumentandi
ratione demonstratur, eorumque pretium in ecclesia-
stico dogmate tuendo ostenditur. Quid? quod saepius
Catholici, Sociniani, Reformati, Lutherani, etc. hoc
modo sophistice sua placita ut vera, adversariorum
contra ex perversis conclusionibus factis, male in syl-
logismo termino majore et minore conjunctis, prove-
nisse ostendere conati sunt

Sic videmus cuncta propaedeutica studia quam ma-
xime instituta fuisse ad indolem scholasticam inter
disciplinarum praecones fovendam, quae quam per-
niciosam vim in ipsis disciplinis tractandis habere
debuerint, quis est, qui non intelligat?

Huic formalismo augendo magnopere praeterea fa-
verunt lites post Reformationem non tantum inter
Reformates et Lutheranos, sed etiam inter hos singu-
los ortae. Magis magisque ab iis existimari coepta est
ars polemica, quae Dogmatisme conjuncta, mox sum-
mum imperium in Theologica disciplina obtinuit. Novis
deinde etiam confessionibus conficiendis lites illae an-
sam dederunt, quae si non verbo, facto tamen sum-
mam auctoritatem nactae sunt. Doctrina in iis de-
posita jam satis s. scriptura semel probata fuisse mox
credebatur. Hinc exegetica studia in dies minoris

1) Exempla hujus rei aifert gass, 1. 1. T. I, p. 188, 189. Fuerunt
imprimis Romani, qui hac in re sophistice argumentari solerent. Cf.
coccejus, Potent, script, demonstr. cap. XX; Animadv. in bellaemini
controversias, p. 4, 18, 25, 36, 29 etc. Sed neque Eeformati Scholastici
hac in re plane excusari possunt. Cf. heidanijs in epistola ad collegam
Coccejurn, inserta cocceji scriptis de sabiatho, p. 82 sqq. Scripta laudata
inveniuutw hi cocc. 0pp. omn. T. VII, ed. anni 1675.

momenti haberi, apud multos plane neglecta jacere
coepta sunt, et locum Dogmaticae cesserunt, quae
veluti materies tradita modo scholastico et formalis-
tico, Metaphysicis notionibus adhibitis, exponebatur.
Paulo fusius hoc ostendere conabimur, loquentes de
Theologia in ecclesia Reformata-Nederlandica, ad
quam nunc transimus.

§ 3.

De Scholasticismo in ecclesia Reformata-Nedsrlandica.

Theologia Reformata universe diutius quam Lu-
therana libera mansisse dici potest tanta mole ter-
minorum, quos ex philosophia petitos in illa disci-
plina usurpatos vidimus. Diversa huic rei ansam
dederunt. Nonnulla dogmata apud Lutheranos ma-
jore subtilitate tractata sunt. In Reformata ecclesia
postea demum Aristotelica philosophia summum im-
perium obtinuit, apud plures Theologos initio praeva-
lente studio eami, philosophi Gallici, calvini asse-
clae, ejusdemque acerrimi aristotblis advers arii
Multi praeterea Theologi Reformati, calvini, cele-
berrimi illius sacrae scripturae interpretis, vestigia
prementes, exegeticis studiis toto animo incubuerunt.

1) p. ramus (Tierre de la Baméej f 1572. Scripsit Institutionum
dialecticarwm Ubros III ; Anhnadversionum in dialecticam Aristotelis libros
XX. Vitam ejus conscripsit lens, Historia Petri Hami. Cf. baylb.
Diction, historique et critique, sub voce. De philosophia ejus vid. eitteeus,
1. 1. T. IX, p. 471—494. Cf. tholuck, 1. 1. T. II, p. 3 sqq.

Cujus rei plurium Theologorum, saeculo fere XVI
exeunte florentium, scripta nobis documenta sunt\').

In nostra quoque patria eo tempore et postea baud
unum virum doctum sacrae scripturae studio gnaviter
operam dantem videmus. Exempla sunt GOMARUS,
JUNIUS, DRUSIÜS, LUDOVICUS DE DIEU, alü, quorum
nomina laudasse satis est, ut in mentem revocem s.
scripturae interpretationem a multis feliciter tractatam
fuisse. Multos etiam in synodo Dordracena theologos
fviisse a scholastica Theologiam tractandi methodo plane
alienos, judicium latum a synodo de MACCOVIO, me-
thodum illam sectante, satis nos docet. Neque postea,
medio fere saeculo XVII, quum scholastica methodus
magnam etiam apud nos in Theologia auctoritatem nacta
esset, exegetica studia tam apud nostrates neglecta
fuisse dici possunt, quam apud Lutheranos hoc con-
tigisse historia docet. Semper enim fuerunt, quibus
haec cordi fuerint, vel saltem apud quos baud plane
quibuscunque subtiliter tractandis quaestionibus, locum
cedere coacta sunt.

Attamen quae hucusque de scholasticismo redivivo
universe monuimus, quamvis majore quidem ambitu
ad Lutheranos referenda, tamen quod ad rem ipsam
attinet, de ecclesia etiam Eeformata-Nederlandica va-
lere, historia abunde nos docet.

Quod, si ad temporis illius polemicam indolem at-
tendamus, nequaquam miramur. Reformata enim ec-
clesia tam insignem locum inter Protestantes occu-
paverat ut quam maxime sua interesset, fidem contra

1) Cf. YPET, 1. I. T. I, p. 333 sqq.

omnes hostes acriter defendere. Praeterea frequens ei
erat cum exteris ecclesiis commercium. Saepe theologi,
quibus utebatur, vel ex alia regione oriundi erant,
vel pro magna quidem parte extra patriam eruditam
suam institutionem acceperant. In itineribus, ad hunc
finem institutis, saepissime iis erat occasio cum aliis,
imprimis cum Jesuitis de rebus ad religionem per-
tinentibus vel colloquendi, vel etiam alios cum illis
disputantes audiendi. Domum reversi, et professione
accepta, id imprimis sui officii esse putarunt, ut iis
armis discipulos instruerent, quibus instructi feliciter
cum omnibus adversariis congredi, et contra omnes
objectiones doctrinam tueri possent.

Hinc factum est ut, ineunte saeculo XVII, et in
nostris academiis vigere coeperint studia illa Metaphy-
sica et Logica, de quibus antea monuimus. Disputa-
tiones mox magni habere, imo Theologiae studii ani-
mam in iis collocare coeperunt multi Theologi tam
docentes quam discentes Mox apud multos sacrae

1) De nostra qnoque patria valere, quae antea de Jesuitarum auctori-
tate universe monuimus, inter alios nos docet coccEJUs in Admoniiione
de principia Jidei ecclesiae Beformatae ad jac. maseniüm, scholanm
Busseldorpiensium proefechim, (0pp. Omn. T. VII, p. 6), ubi „vestro-
rumquot; inquit „o praefecte, lacunas diligentius adeuntes fimus /xt^o^Apfiafioi,
partim Judaice, partim Asdodice (— scholastice) loquentes. De quibus
verbis stramineis cum inter nos Htigamus, desuescimus verba Dei et in-
telligere et loqui.quot;

3) Ratione habita ecclesiae reformatae hac de re ita loquitur scultetus
Ileidelhergensis (praef. in Exercit. Evangel.): „Qui in scholis publiais
sacra disennt hodie eorum plerique in errore versantur longe maximo.
Hoc enim sibi firmiter habent persuasum, praeclare se studiis suis con-
sulere , si saepe multumque de doctrina Christiana disputentquot;. Et porro
»Quod multorum aliorum errornm caput estj disputationes ipsam Theo-

scripturae perscrutatio et peripateticae philosophiae stu-
dium inter se inixta sunt Jam in synodo Dordracena
Remonstrantes et Contra-Eemonstrantes nimium usum
terminorum scbolasticorum sibi invicem objecerunt
Lites inter illas \' partes gestae malum irrepsum magno-
pere anxerunt. Nova enim ab illo inde tempore po-
lemicis et dialecticis studiis orta est occasio. Qui enim
loci doctrinae a Remonstrantibus rejecti erant, iidem
aptissimi erant, qui subtiliter et dialectice tractarentur.
Multi praeterea Theologi, ne Remonstrantium, ex ec-

logiae animam esse putant; et cum ex s. literis verum Dei cultum pro-
ximique amorem addiscere debeant, illi contra ex sophisticis disputatio-
nibus artem rixandi, altercandi, bene dicta pervertendi familiarem sibi

reddunt..... Ordinem naturae in nostra patria vertunt (nostri juvenes),

qui prius de religione disputare, quam penitus illam nosse volunt.quot; Verba
allata iavenimus apud amamam in oratione d,e Barbarie, p. 18, inserta
ejus Änti-Bariaro-Biblico. Nimium illud disputandi studium saepius etiam
vitupérât coccejus. Cf. e. g. Proleg. in epp. ad Thess. § 7. „Sunt, qui
magis delectentur hominum dictis atque etiam concertationibus, in quibus
ratiocinatio humana cum ratiocinatione simili, suspieio cum suspicione,
conjectura cum conjectura, saepenumero etiam sophisma cum sophismatê
confligitquot;, etc. De Bisputationibiis illis sive thesibus, a professoribus vulgo
compositis, et a discipulis defensis, ad adversariorum doctrinam oppu-
gnandam, Cf bouman, 1. 1. T. I, p. 34, 333—385. Cf etiam tholuck,
1. 1. T. I, p. 240—246.

1)nbsp;walaeus jam necesse habuit juvenes theologos monere „ne in phi-
losophiae indagatione nimium temporis insumeretur, et speculationibus
inutilibus aetas, quae serio impendi debet, tereretur; quas nullum extra
scholas usum habere nimius illarum affectator cum damno suo tandem gt;
etsi serius experireturquot;, addens porro „Quantum damni décréta aristotelis
cum divinis dogmatibus conjuncta dederint ecclesiae, scholastica Theologia
abunde testatur. Videndum ergo etiam atque etiam, ne in idem vitium
denuo relahamurquot;. Cf Orat. de studii Theologici iTistitwtione, O^t^. orcm.
T. II, p. 399 sqq.

2)nbsp;Cf ypey, 1. 1. T. II, p. 56.

clesia ejectorum, partibus aliis fortasse addicti vide-
rentur, eos imprimis doctrinae locos sibi tractandos
elegerunt, de quibus antea cum illis lis exstiterat, ma-
gno sane damno exegetici studii Fuit imprimis do-
gma illud de decretis Dei et de praedestination e, quod
renovato ardore et acerrime tuiti sunt Tbeologi. Mox
ei, aliisque dogmatibus applicari videmus omnes cau-
sarum categorias, omnes definitiones et divisiones eo
tempore tantopere in disciplinis habitas, unde factum
est, ut terminis obscuris et distinctionibus scbolasticis
multorum Tbeologica opera magis magisque referta sint;
et Tbeologiae studium ad certa placita redactum sit.

Juxta illam subtilem dogmatum Cbristianorum ex-
positionem nobis saepius etiam in illis occurrunt inanes
quaestiones omni momento destitutae, cui rei prae-
ter Metapbysicae, Scbolasticorum quoque studium mul-
tum contulit, quorum scriptorum e. g. apud voetium
saepissime fit mentio. Sic saepius quaeritur „an lux
primo die creata sit?quot; „an ea sit materia, sive quali-
tas?quot; „an sint aquae supercoelestes (Ps. 48 : 4)quot; „an
homines in statu rectitudinis omnes eandem semper
habuissent conditionem socialem?quot; etc.

Ne autem obliviscamur in tanta mole multa quoque
Inveniri scitu dignissima, et perversum eum de scri-
ptoribus aevi XVII laturum judicium, qui, multis bonis
et egregiis in eorum operibus neglectis, ad umbram

1)nbsp;„Nostri studiosi eas tautum scripturae partes inspicere curant, quas

ad locum aliquem communem vel controversiam definiendam ab aliis vi-

dent citariquot;, amesius. Verba laudantur ab amama in Oratione de Bar-
oarie, p. 19.

2)nbsp;Cf. TPEY, Geschied, der Kerk in de 18de eeuw, T. VIII, p. 106 sqq.

tantummodo attenderet. Saepe enim quaestiones ma-
ximi momenti, ratione habita temporis, accurate ab
iis tractantur, quod, nisi diutius nos detineret, facile
ostendere possemus.

Nimis longum etiam esset, si de omnibus theologis
scholasticis, qui in ecclesia Nederlandica floruerunt,
fuse agere mus: ut tamen appareat ad quemnam For-
malismum in nostra quoque patria Theologia dogma-
tica pervenisset, quum coccejus publice eum oppu-
gnare coeperit, non possumus non de nonnullis pauca
in medium proferre. Quibus peractis clarius etiam
patebit, quam vera sint quae antea de causis scholas-
ticismi in Protestantium ecclesiis redivivi lectori com-
municavimus. Pauhsper igitur subsistamus in maccovio,
maresio, voetio, Theologis eo tempore celeberrimis

1) Praeter laudatos ahnoldus, cioppenbueghius , ajiesius in priore
vitae stadio, aliique inter seholaatioos memorandi sunt. De amesio et
cloppenburghio postea verbo dicendum erit. De aenoldo, maccovii
discipulo et sectatore cf. veiemoet, 1. 1. p. 414 sqq.; ypey, (1. 1. T. 11,
p. 59) ad eos -walaeum quoque refert, qua in re severius quam par est
de viro illo egregio judicasse mihi videtur. Scripsit quidem vir magnus
Conpendium Ethicae Aristotelicae ad normam. veritatis Christianae revo-
catum, ubi, ut ipse in prolegomenis, operi praemissis, dicit, „conatus est
materias ab aeistotele in Ethicis ad nicomachum tractatas, collatis
quoque ceterorum philosophorum opinionibus, compendiose proponere et
errores in iis a se observatos ad veritatis Christianae normam corrigerequot;,
sed inde nondum concludi potest eum plane scholasticum theologum fuisse.
Eum, studii Ethicae Christianae necessitatem intelligentem, ad systema
condendum aeistotelis auxilio usum fuisse, ratione habita temporis, quo
Ethica illa disciplina nondum exculta, imo fere intacta a Theologis rehcta
erat, ne nimis miremur. Quod autem attinet ad ejus Imcos communes
Theologicos sane aeistotelicas formulas haud frustra in iis quaeremus.
Nec tamen tot dicendae sunt, quot lectionem impediunt. Vulgo clare,
perspicue et venusto stylo res enucleantur. Ceterum de viro erudito

§ 4.

De pmecipuis Theologis scholasiicis in ecclesia
Nederlandica.

Apud omnes viros doctos constat joh. maccoviüm
nisi primum, tamen inter primos fuisse et principem
eorum, qui in ecclesia Nederlandica scholasticam me-
thodum magnopere commendarunt

Ortus ille erat Lobsenica, urbe Poloniae, ex pa-
rentibus nobilibus. Paulo serius studia aggressus, lin-
guarum notitiam minorem, quam par est, sibi com-
paraverat, quod ipse postea questus est, A parentibus
Dantsigium. missus, ibi baetholomaeo keckebmanno
pbilosopbiae praeceptore usus est. Quo auctore in illa
disciplina ita profecit, ut mox inter aequales eruditi-
one et imprimis disputandi solertia excelluerit, saepius
et cum Jesuitis et cum Socinianis disputationibus fe-
liciter babitis. Lipsiensis porro, Vitenbergensis et Je-
nensis academiarum lumina, imprimis balthasarem
meisnerum et jacobum martinum, magni no minis eo
tempore pbilosopbos, audivit. Qua in peregrinatione
magnam copiam eruditiouis collegit, plurimisque exer-
citiis et colloquiis ingenium acuit. Franequeram pro-
fectus, ut eo duos juvenes nobilis stirpis comitaretur.

et magnopere de ecclesia merito, omnino conferri meretur disputatie
BOßsin: antonius WALAEüs m zijn leven en zijne verdiensten geschetst,
quae inserta est operi Nederl. jb-chief voor Kerk. Geschied, door kist
en eoyaakds, T. viii, p. 1—55.

1) Cf. ypey, 1. 1. T. ii, p. 56. buddeus, Isag. Eist. Theol., T. I
P- 415, 416.

a° 1614 ibi Theologiae doctor, et anno post professor
primum extraordinarius, dein ordinarius creatus est \').
Munere hoe fungens magnam mox sibi celebritatem
acquisivit. Nec mirum. „Toto enim cursu professi-
onis, ad extremam usque lineam diligentia institutionis
publice privatimque eminuit, humilis, et si con ver-
sati onis rationem spectares, sui contemtor, comis, aper-
tus et obvius studiosis, qui ipsi se applicabant, ideoque
ipsis carissimus. In sententia explicanda Candidus, et
minime tergiversator fuit, in exponenda et defendenda
eloquens, promptus, acutus, acer.quot; Hinc factum
est, ut ejus collegia, tam privata quam publica, longe
prae ceteris ab Academiae alumnis habita sint, qui
postea vestigia magistri prementes, scholasticam The-
ologiam magnopere sectati sunt. Huius enim Theo-
logiae MACCOVIU8, disputandi artis et sui temporis
philosophiae peritissimus, acerrimus fuit propugnator.
Plurimae disputationes, ab ipso vel ab aliis, eo prae-
side, defensae, talem characterem redolent. Testari
hoe potest disputatie illa aquot; 1617, MACCOVIO praeside,
Franequerae hfbita a THOMA PARK.ERO, de iraductione
hominis ad vitam. Ipse auctor coram lectoribus prop-
ter scholasticos, quibus usus est, terminos se excusat

1)nbsp;Cf. COCCEJUS, Oratio fnnebris, Opp. omn. T. VI. ed. anni 1675.

2)nbsp;Verba sunt COCCEJI, 1. 1.

3)nbsp;Inter opuscula pbilosophica reperiuntur : Logica; Systema phydcum;
Tractatus de anima sejjarata; Metaphysica theoretica-practica, postea
denuo edita ab heereboedio , pbilosopho Leidensi, atque ad usum quae-
stiomim maxime Theologicarum adornata. Cf. vkiemoet, Athenae Frisi-
acae, p. 158.

4)nbsp;„Quia bic inter alios adversus Jesuitas disputatum est, ideo coacti
fuimus, scbolasticos eorum terminos retinere, ne istos immutando aut

qui revera tales sunt, ut studium philosophiae sy-
stematum, eo tempore vulgo receptorum, facile in
lis agnoscamus. Nobis in illa disputatione exponitur,
quomodo peccator, peccatis deditus, per Christum ser-
vetur, et ex morte ad veram vitam revocetur. In
hujus argumenti expositione Deus vocatur niovefis, qui
secundum absolutum decretum electum ad fidem mo-
vet. Objectum hujus actus divini sive electus mobile
nuncupatur. Ipse actus est motus sive exerdta cau-
salitas agentis Dei. Motus ille est partim moralis
(per verbum Dei), partim physicus s. per phydeam
ingenerationem (per Spiritum Dei). Novum denique
principium bonum, quod per talem motum homo pas-
sive accipit, nobis ab auctore proponitur tanquam res
motu facta, etc. Nec tamen tum propter res, in ea
propositas, tum propter scholasticam methodum omni-
bus illa placuit disputatio. Quid? quod, ut macco-
VIUM turn haeresium, tum novae et inconsuetae do-
cendi methodi apud synodum Dordracenam accusarent,
nonnullis ansam praebuit\'). Cur autem obscuris illis
formulis in Theologia adhiberi voluerit, ipse nos docet
in iis, quae, ad bene rem suam agendam, ad synodum
tradidit. Sic de distinctione inter causam pJiysicam et
causam moralem loquens , „terminum huncquot; inquit\')

sensum pervertere, aut minus apposite efferre videremus. Ideoque ro-
gandi sunt lectores, ut hunc procedendi modum aequo animo ferant.quot;

1)nbsp;Hac de re omnino conferri meretur heeinga , de twistzaak van den
Soogleeraar Johannes maccovius, door de BordrecMsche synode ten jare
1619 heslecht. Disputatio invenitur apud kist en eoyaaeds , Jj-chief
voor Kerkelijke Geschiedenis, inzonderheid van Nederland, p. 505—664.

2)nbsp;Besponsio posterior maccovii ad articulos sibi impositos. Cf heringa.

„usitatum esse ex Pontificiîs et nostris scriptoribus
patet. Ex Pontificiis bellarminus, que.m, qui vult
refutare, debebat sane ipsius intelligere termines, ne
si unus quaerat de caepis, alter respondeat de allio?
In ista etiam significatione utitur isto termine suarez
et latissime exponit, quid sit causa physica, moralisquot;.

Nec tamen illa defensio Synodo st,tisfecit. Contra
eum reprebendit, quod eas selegerit quaestiones dis-
ceptandas, quibus gravantur ecclesiae Belgicae \'). Pec-
casse denique eum declaravit, quod ambignis nommllis,
et obscuro, scholastico loquendi modo usus fuerit, quod
scholusticam docendi methodum conatus sit in Belgicis
academiis introducere. Suasit ei, ut non cum bel-
earmino vel suarezio loqueretur, sed cum Spiritu
Sancto.

1. 1. p. 623. Causam. physicam. intelligit maccovius eam, quae realiter
effectum producit, moralem, vero, quae causa rei est monendo,suadendo,
praecipiendo, 1.1. p. 616. De terminis m.ovens, mobile é, res motu facta,
of. 1. 1. p. 617. „Quaerere, an hi termini in scriptura reperiantur,
misera res est; est enim perinde hoc, ac si quis removere vellet a The-
ologia hos terminos: causa, objectum, effectum, et uteretur ad hanc rem
isto argumento, quod in scriptura nec vox causae, objecti, nec effecti,
nee aliorum terminorum logicorum occurrat. Hic dignus sane non re-
futatione, sed commiserationequot;.

1) Hoc spectat ad nonnulla placita a maccovio enuntiata. Eadem
postea scriptis mandavit. Praecipua ita se habent : „Deus nou vult omnes
et singulos salvos fieri voluntate signiquot;. „Non modo non révélât verbum
guum omnibus, sed etiam quibus revelat, sive quibus illud annuntiari cu-
rat, non eo fine annuntiari curat, ut illud amplectantur, sed ut ad illud
impingant (I Petr. 2 : 8)quot;. „Hinc etiam non omnibus dat oculos ad viden-
dum, nec aures ad audiendum, et mentem ad intelligendum hoe verbum
suumquot;. „Qnin non dat mentem ad intelligendum, sed etiam occoecatquot;
Quidquid adhuc superest bonae mentis in multis aufert eet.quot; Cf. maccovti
Collegia Tkeologica omnia, T. I, ed. III, de Praedest. Disput. II, p. 5 sqq

Huic tamen saluberrimo consilio aures maccoviüm
non praebuisse, satis superque docent, quae serioris
temporis manu ejus conscripta exstant opera Tbeo-
logica \'). Collegia ejus Theologica continuatam seriem
nobis ofFerunt disputationum, quibus praecipua Theo-
logiae capita contra adversaries defenduntur. Ecclesiae
doctrinae magno ingenii acumine in iis proponitur. Ad
ßemonstrantium, Pontificiorum et Socinianorum ob-
jectiones vulgo dialectice vel syllogistice respondetur.
Subtiles distinctiones et termini obscuri, ex Metaphy-
sica deprompti, saepius admittunturEsegetica argu-
mentatio nunquam fere fuse et pro rerum momento
usurpatur. Saepius contra, philosophica plane argumenta
ad rem suam defendendam ab auctore adhiberi vide-
mus. Ut lectori pateat, quot saepe divisionibus res
tractatae subjiciantur, et quantam vim in Theolomae

O

tractandae methodo Metapbysica et Logica studia eo
tempore habuerint, nobis breviter communicare liceat,
quae apud maccoviüm scripta invenimus in disputa-

is Praetbi- VoUegia. Theol. omn. nobis superest Johannes Maecomus
Redivivus, Frnneq. a° 1647 et altera editione priore multo locupletiore et
coKectiore a° 1654, oontinens: mtincüones Theologicas; Theoïogiam pole-
micam; Fragmenta praeleetionum contra aeminium p-o perkinsio ; Theo-
ïogiam quaestiomm; Tzpamp;rov^s\'uSas Pontif., Socin., Luther., Ärmin.,
Anabaptistarum; Casws conscientiae ad normam. doctrinae Sodnianae per
modum dialogi; Fragmenta praeleetionum contra catechesin Soci.ni;
Anti-Socinum cum appendice de Atheis. Cf. etiam vbiemoet, 1. 1.
P- 158 sqq.

2)nbsp;Cf. Be Personarum divinarum pluralitate in essentia Bei, I. 1. T. II,
Disp. XXXI. Be omnipotentia Bei, 1. 1. Disp. XX.

3)nbsp;Cf. Be Providentia Bei circa peccatum, 1.1. T. II, Disp. XIV. Be
creationis causis, 1. ]. Disp. II. sqq.

tione de natura Theologiae \'). Hic breviter quasi agitur
de Theologia, quid sit? de modo eam docendi, de
principiis, vel, ut nos dicimus, de fontibus, unde eam
haurire et de adjumentis, quibus in indagando uti de-
bemus, nec non de fine, quem in homine attingere de-
bet. Haec res ita fere apud nostrum procedit. Postquam
monuit, Theologiam esse disciplinam bene heateque vi-
vendi in aeternum, quae duplici modo, rudiore quidem
minusque exquisito, vel exquisito magis proponi solet,
fusius noster et distinctius agere pergit de disciplinae
Theologiae principiis, quae huic schemati subjiciuntur:
Principium est, a. externum, b. internum. Externum
denuo duplex: a. causa efficiens, b. finis.

Causa efßciens est vel constitutionis vel acquisitionis,

C. const, est „ipse Deus, quia solus et unicus auctor
est scripturae, quae sola et unica principium est in-
ternum Theologiaequot;.

C. acquis, iterum dividitur, a. in principalem, b. minus
principalem.

C. acq. princAp. prima est „Deus, qui, cui vult, dat
nosse mysteria regni coelorum per Sp. set.quot;

C. acq. princ. secunda est „diligens meditatio verbi
diviniquot;.

C. acq. minus principales sive Causae instrumentales
sunt „linguarum studium, potissimum Hebraeae et
Graecae, artium, puto Grammaticae, Logicae et ßhe-
thoricae, itemque Philosophiaequot;.

Hisce de priore parte externi principii expositis,
pars altera s. causa finalis Theologiae, quae est salus

1) Cf. Loci Comm. Theol., p. 1 sqq., 1. 1. T. I, Disp. I.

hominis, attingitur; quam duplicem esse, sa/wim mae,
s. conscientiae in hac vita tranquillitatem, et salutem
patriae, ad felicitatis conditionem post hanc vitam pos-
sidendam, postquam auctor monuit; de Principio interno
s. de Verbo Dei agere pergit. Verbum Dei conside-
ratur vel secundum essentiam, vel secundum accidens.

V. D. sec. e.\'is. est „ipsa doctrina coelestisquot;, olim
voce et postea scripto tradita.

V. IJ. sec. acc. est „verbum hoc ipsumquot;, quatenus
suo tempore litteris exaratum est.

Quem in Collegiis Theologicis observamus, idem
Formalismus in caeteris operibus nobis obviam venit.
Sic in Theologia polemica praecipua Tbeologiae pla-
cita, quaestionum forma, proponuntur, ad quas quam
brevissime, argumentis allatis, vel negative vel affirma-
tive ab auctore respondetur. Quo peracto adversari-
orum objectiones syllogistica vulgo forma citantur.
Eadem deinde argumentandi ratio ad adversarios re-
futandos ab auctore adhibetur, verbis tandem sacrae
Scripturae nonnullis adjectis

Quanti denique disputandi dexteritatem fecerit mac-
coviüs, prae ceteris ex ejus .4nobis efficere
licet. Huic operi copiosam praemisit de modo dispu-
tandi cum adversariis disputationem. Primum nobiscura
auctor communicat, quaenam in disputando externa,
quaenam interna observata velit. Haec fusius deinde
explicantur tum ex parte opponentium, tum ex parte
respondmtium, tum ex utriusque. „Debemusquot; inquit

1)nbsp;Inserts est Maecovio Redivivo.

2)nbsp;Cf. p. 10, II, 13, 17, 21, 35, 76, 164, alibi.

„perpetuo nos exercere, si nullum habemus adversa-
rium, ipsimet leg endo, meditand.o. Theologus Christi-
anus est miles quasi...... Hoc imprimis impellere

debet theologum ad hoc exercitium, tum quod sit
omnium difficillimum, tum quod sit maxime necessa-

.......Hic tamen cavendum est, „ne occupe-

mur circa antiquas haereses, sed circa novas. Veile
enim cogitare de controversiis Manichaeormn, Dona-
tistarum, etc. ineptum est, sed de Pontificiis, Anaba-
ptistarum, Socinianorum, etc. id nostri officii estquot;. Qui-
buscum ut feliciter quis congredi possit, regularum et
distinctionum, tam universe, quam singulari modo in
syllogismis \') observandarum, frequens numerus tradi-
tur, quarum plurimae vel futilissimae sunt, vel a quo-
que sanae mentis compote, sponte observantur. In illis
tradendis saepius lectorem attentum reddit ad Jesui-
tarum „artificum mirorum in thesibus insulse ponen-
disquot; astutiam, cujus rei plura affert exempla. In
posteriore parte disputationis auctor ostendere conatur
„quomodo in specie cum Socinianis disputandumquot;.
Praecipua, de quibus cum illis lis erat, percurrit,
placita eorum réfutât, notionibus tamen et formulis
Metaphjsicis magis vulgo, quam verbis Scripturae ad-
hibitis. Ceterum, ut ejus opera, ita totum hoc opu-
senium luculenter nobis ostendit, quantopere vir doctus
inanis formalismi laqueis obstrictus fuerit.

Quae de maccovio monuimus, quamvis minore

1) Eo tempore in disputando omnes religionis partes syllogismis crebro
usas fuisse maccovii aliorumque opera luculenter nos docent. Ipse „no-
bilissimumquot; inquit „genus respondendi est, si enstasi contra majorem vel
minorem allata, tollere possimus argumentumquot;. Cf. I. I. p. 8.

ambitu, etiam de maeesio, Groningano professore et
theologo suo tempore magni nominis, valent. Polemica
ejus opera tot sunt, quot nullus in ecclesia Neder-
landica tbeologus reliquit\'). Vehementissime saepius
in illis in secus sentientes invehi solet, in illis etiam
controversiis, de quibus sal va fide dissensum aliquem
permitti posse ipse judicavit\'): quod odium Theolo-
gicum COCCEJDM etiam magnopere expertum fuisse,
postea verbo narrabimus. In initio ejus professionis a
Scholasticismo in dies crescente alienus, sententiam
suam magis magisque mutavit; ita ut quae antea in
theologo laudavit, mox reprehendere coeperitquot;). Aristo-
telicae philosophiae studium, salva tamen orthodoxia et
ventate, theologo utilissimum habuit Neque in ejus ope-
ribus , quamvis MACCorii scriptis simpliciore forma in-
dutis, frustra hujus philosophiae vestigia quaeruntur.
Saepius nobis in illis occurrunt peculiares loquendi
formae et Metaphysicae de Deo rebusque divinis spe-

- 1) Vid. SCHWEIZER in HEEzoGir FMcycL, sub voce, glasius, Godgeleerd
Nederland, sub voce.

2) Cf. cooc., Consilia, p. 5, 28 , 29. 0pp. Omn. T. VI.

^ 3) In oratione funebri in h. altingium a° 1644 habita, laudat hujus
vm, qui theologus scriplurarius vocari haud recusaverat, , Theologiam,
sohdam ac masculam, non ex lacunis scholasticorum, sed ex fontibus
scripturarum derivatam. Postea ipse coccejo nomen theologi scripturarii
contumeliose objecit.

4) Cf MAEEsros in oratione de salute Aristotelis.....„Ejuslucubrationibus

multum lueis accedere humanioribus disciplinis ultro agnoscimus, apud eos
praesertim, qui norunt gemmos in stercore legere, pretiosum a vili secernere,
et vasa ac spolia Aegyptiorum tahernaoulo consecrare. Probamus tdroqtie
polhce, quod Ordinas hujus Provinoiae legibus suis Aristotelis philosophiam
m suo Atheuaeo, scilicet usque ad aras et quantum, patientur orthodoxia
e Veritas, retineri praeceperunt, nam. virtus vel in hoste laudandaquot;.

culationes, eoque magis, quo ad posteriorem vitae
partem referri debent. Inter opera, quae reliquit,
magnam celebritatem apud aequales obtinuit ejus Col-
legium Theologicum s. Breve systema universae Theologiae.
Octodecim hic disputationibus tota Theologia dogmatica
tractatur. Vulgo res clare et sine multis ambagibus
enucleantur. Sed saepius etiam in illo scholasticae
philosophiae terminos in rebus definiendis et exponendis
adhiberi videmus. Edidit postea, a° fere 1655, exegesin
et apologiam Confessionis fidei eeclesiarum Belgicarum,
quam Foederatum Belgium orthodoxurn inscripsit.

Rogati ab Ordinibus Generalibus coccejus ejusque
collegae, ut librum examini subjicerent, multis nomi-
nibus hunc laudandum esse putarunt, vituperarunt
tamen „loquendi formas auctori peculiares, luxurian-
tem omni genere quaestionum sylvam, crebram illam
citandi auctores profanos consuetudinem, et termino-
rum scholasticorum et distinctionum frequentiam ac
praeterea falsas ejus in adversaries suos structuras et
dicteria, quibus hoe scriptum seu emblemate insigni-
vitquot; In ultimo denique vitae stadio Scholasticismo
prorsus deditus fuisse videtur. In Sylloga disputatio-
num, quam aquot; 1660 edidit, plures Metaphjsicae q. d.
disputationes occurrunt. In singulis disputationibus
seorsim agit de philosophia in genere; de terminis;
de genere; de specie; de individuo et singulari; de
proprio; de universalibus etc. barbaro u.bique stylo,
et ingenti quorumvis praedicatorum et distinctionum
inanium mole adhibitis, ut fere medii aevi theologum

1) Cf. cocc., 1. 1. p. 28, 29. 2) Syll. Bisp. T. I, p. 116—190.

legere te putes. Ceterum cum maocovio linguarum
quandam inscitiam maresius communem habuit; lin-
guae saltern Hebraeae plane fere ignarus fuit, ejusque
scientiam nullius fere pretii in theologo habuit

Quaedam monere nobis superest de gisberto voe-
tio, omnium Scbolasticorum principe. Vir iste ce-
leberrimus aquot; 1636 ad academiam, UUrajecti eodem
anno conditam, ut professionem Theologiae et linguae
Hebraeae adiret, ex ministerio ecclesiastico, quo 23
jam annos versatus erat, vocatus est\'), quo munere
ad mortem usque functus est.

Qua fuerit in illo munere fungendo industria \'),
quanta pietate, tam in vita domestica, quam publica
excelluerit, quantopere vitam vere Christianam inter
academiae alumnos non tantum, sed etiam inter popu-

1)nbsp;Cf. tholuck, 1. 1. T. I, p. 108. .t. altingius (in epistola ad amicum)
„publice eum docuissequot; soribit, „Ministris ecclesiae et ad eam functionem
adspirantibus, non esse necessariam cognitionem linguae Hebraeae. Au-
gustinum enim, caeterosque ipsi coaevos laudatos patres, fuisse doctores
legitimes, et ecclesiam illa tempestate veram , atque in qua salvati fue-
rint, eum tamen omnes hac parte rudes exstiterint, uno Hieronymo
excepte, qui meram invidiam et odium hoc pacto sibi concitavit. Proinde
et nunc veram ecclesiam, verosque doctores esse posse, quamvis Hebraea
ignorent.quot; Cf. altingius , 0pp. O-mn., T. V. p. 374. Idem ille (I. 1. p. 436)
valde queritur, auctore maeesio , „personare in anditorio Theologico phi-
losophiam non sobriam solidamque, sed obsenram et sua barbarie admi-
randam, ex scholastieorum paludihus et Jesuitaruni cloacis haustamquot;.
Ceterum maresium plures discipulos sibi adjunxisse, quam altingiijm,
exegeticis et grammaticis studiis incnmbentem, clare nos docet, inter tot
rixas magis magisque apud studiosos scripturae studii amorem periisse.

2)nbsp;t 1676, anno . aetatis 87.

3)nbsp;Cf. voETius, Politica Ecclesiastica, Parsl, in praef. „Octonis lec-
tionibns, praeter quotidiana privata collegia, et publicas disputationes,
quaque hebdomade habendas, distringor.....quot;

lares colere studuerit, et saepius, suo ipsius commodo
neglecto, id tantummodo egerit, ut aliis prodesset, hu-
jus loci non est ostendere \'). Nostri tantum est, non-
nulla de scholastica ejus in disciplina tractanda me-
thodo in medium proferre, quam in eo ad culmen suum
in ecclesia Reformata Nederlandica pervenisse constat.

Quanto honore scholastica illa Theologia ab eo
habita sit, diserte saepius ipse in operibus monet.
Quamvis in theologis scholasticis multa vituperanda
habet, tamen praeter alia id etiam iis laudem habendum
esse censet „quod termines et distinctiones multas rebus
alioquin obscurissimis et difficillimis elucidandis exco-
gitarint; quibus mirifice juvari ingenium et memoriam
hominis, et expeditissime ac iutissime rnysteria multa
theologica explicari ac defendi nemo infitias ibit, nisi
solidae Theologiae ignarusquot; Valde igitur scholosticae
Theologiae studium commendat. Quid? quod ne eru-
ditus quidem Theologus habendus est, qui in illa
peregrinus sit. „Nam quomodo quaesoquot; inquit „po-
terit solide eam refutare, aut Pontificiis hodie adhuc
ipsius armis pugnantibus resistere, si quidem eam nec
légat nec intelligatquot;?

Neque ipsum mediocriter terminis istis usum fuisse,
neque Theologiam istam leviter tantum attigisse, ut

1) Cf. glasius, !. 1. sub voce. tholuck, 1. 1. Ï. H, p. 214 sqq.
max goebel, GescMcMe des Christlichen Lebens etc., T. II, p. 140—149.
van bebkum, Be Labadie en de Lcéadisten, T. I, passim. Nederland-
sche Stemmen. T. Ill, 1835 p. 152 sqq. Varia de viro judicia laudantur
apud bukman, Trajectum eruditwn, p. 432 sqq.

3) Cf voetius, Be Theologia scholastica, inserta Bisp. Select., T. I, p. 26.
S) 1. 1. p. 28.

multa alia opera ita imprimis ostendunt Disputatîones
Theologicae seledae, (Ultraj. a° 1648—1669, ed^e. V
vol. 4°) quae systematis loco auctor nobis reliquit. In
hoc opere nulla fere pars Theologiae silentio praeter-
mittitur. Praeter multa dogmatica, quae ad ethicam
et practicam Theologiam pertinent, fuse tractantur,
immixtis insuper historicis quaestionibus, ut de trans-
latione papains a Petro ad papam; de donatione Con-
stantini; de translatione imperii a Graecis ad Francos;
de Muhammedanismo, aliis.

Raram auctorem eruditionis copiam habuisse ; innu-
meros cujusvis fere aevi scriptores familiares sibi red-
didisse; Aristotelicae Metaphysicae et Logicae, nec
non dialectice et syllogistice argumentandi peritissimum
eum fuisse, omnis pagina ostendit. Ubique res, de
quibus agitur, maximo ingenii acumine enucleantur.
Data occasione, cum Thomistis, Jesuitis, Arminianis,
Lutheranis, Cartesio acriter et subtiliter disputatur.
Porro ex quibuscunque scriptoribus, cujusvis aevi, tam
philosophis quam theologis, ingens moles enuntiatorum
affertur, quae vel refutantur, vel ipsius sententiae il-
lustrandae serviunt. Imprimis ex ARISTOTELE, ex m.

1) Cf. e. g. FolUica Eecledadica. In prolegomenis agit auctor de
scientiae, seu disciplinae, quae Fol. Eed. dicitur, natura, caitsis, affec-
tionibus, divisione, studio et de apparatu ad hoc studium. Cap. 1. Na-
tiira ecclesiae institutae explicatur per e^usànm genus, materiem, foniatn,
causas efficientes et finales, aff\'ectiones, opposita, divisiones etc. Omnes
hae notiones singulae identidem dividuntur. Sic affectiones, s. propria et
adjuucta ecclesiae institutae, sunt positiva, vd privativa yamp;I negativa.
Positiva sunt vel jnagis absoluta, vel magis respeetiva vel comparata.
Absoluta sunt partim p-aerequisita, partim concomitantia, et consequen-
tia. Praerequisita sunt etc. 1. 1. p. 17 sqq.

ms

aevi Scholasticis, ex suarezii, fonsecae aliorumve
Jesuitarum, quorum vix nomina nobis supersunt, com-
pendiis placita allegantur, quae sive ipse auctor ex-
ponit, sive quae in ipsis fontibus, utpote in iis fusius
exposita, a lectore investigari cupit. Praeterea, juxta
barbaram Latinitatem, quas antea jam apud alios ob-
servavimus distinctiones, eaedem, sed multo plures
etiam apud yoetiüm occurrunt. Singulae res innu-
meris definitionibus, distinctionibus, adjunctis thesibus,
problematibus velquot; quaestionibus submittuntur. Nova
quaeque distinctie novam profert, unde ne singularum
quidem rerum ordinem facile sequi possis

Quamquam doctam ignorantiam, incertis conjecturis
et quodlibetis et vanis speculationibus veterum Scho-
lasticorum et Pontificiorum praeferendam esse band
uno loco diserte testatur®), ipse tamen in illorum Vi-
tium saepius incidit.

Sic de angelis quaerit \'), „utrum sint locales an in-

1)nbsp;Singulae res saepe tam fuse tractantur, ut earum argumentum li-
brum satis magnum impleret. Sic disputationes de Creatione plus trecentis
paginis continentur. Cf 1.1. T. I, p. 552—882. Verissime hac de re gass,
1. 1. T. I, p. 460. „Etwas systematisches konnte er vor der Ueberfülle des ihn
umgehenden, theils ererbten, theils aufgearbeiteten Materials nicht mehr
hervorbringen; aber wie die Scholastik des Mittelalters sich späterhin in
einzeln Bxcursen und quodlibetischen Fragsammlungen gefiel: so hat
Voetius alle Kenntniss und Kunst in einer Menge bald kurzer bald buch-
mässig ausgeführter Disputationen niedergelegt, in einem bunten Vielerlei,
wie es selten aus derselben Peder geflossen sein magquot;.

2)nbsp;Be Ätheismo, 1. 1. P. I, p. 126. „Est enim et hoc scire, si certi
sumus non posse aliquid sciri, aut non debere investigari; ita enim ali-
orum in hac parte errores tuto praetervehimur, aut ex alto despieimusquot;.
Disp. de Theol. schol. p. 23, 24. Be Hierarchia coelesti et angelis tute-
larihus, 1. 1. P. I, p. 882—906 passim.

3)nbsp;1. 1. P. V, p. 252 sqq.

locales? An, et quomodo localiter moveantur, mutuo
continuo, an non continuo, in tempore an in instanti?quot;
In disputatione de spectris de variis illorum formis seu
apparationibus copiose nugatur; multaque nobiscum
communicat, unde a superstitione eum non plane li-
berum fuisse, abunde nobis patet

Praeter Formalismum, voetitjm cum aliis sui aevi
Scbolasticis communem etiam babuisse nimiam stabi-
btatem, idem opus nos docet. Hinc explicandum, quod
saepius majore quam par est acerbitate in alios inve-
bitur, quos nimis augustus ejus animus adversaries
religionis eo babuit, quod semel fundatis non plane
se obstringi passi sunt Contra prae multis sui oi*-
dinis eo excellit, quod linguarum notitiam baud vul-
garem sibi acquisiverat, qua adjutus diversas scriptu-
rae partes tam Yeteris, quam Novi Foederis, gram-
matice et exegetice saepius illustrât, quod unicuique
opera ejus percurrenti facile patebit

1)nbsp;1. 1. P. I, p. 985.

2)nbsp;„Bene inventis et bene constitutig nolle uti, sed ea per se aut alia
velle de novo invenire est muUiplicare entia absque necessitate, et ingenio
ac eruditioni injuriam facere: cum ars sit longa, vita Irevis, experientia

fallax....... FaUax et inutilis est illa methodus inveniendi et consti-

tuendi scientias, nt quis omnia iwventa, omnia dogmata tot saeculis ab
universo sapienfium clioro, per subtilissimas argumentorum reciprocationes
examinata et probata dediscat, obliviscatur, abjiciat etc.quot; Cf. de crea-
tions, 1. 1. p. 881. Ibidem de kepieei et galilei inventis infanstum
ejus judicium.

3)nbsp;Exegetica studia ab eo haud neglecta esse, patet etiam ex praefa-
tione Politicae Ecclesiasticae, ubi diserte dicit, singulis hebdomadibus
Psalmos, librum Danielem, et alia selecta V. F., ex N. F. epist. ad
Romanos a se exponi.

Breviter causas atque indolem indicare studuimus
Scholasticismi, medio saeculo XVII denuo in Theolo-
giam Protestantium irrepsi. Patuit nobis, Jesuitis
imprimis praeeuntibus, mos etiam apud Protestantes
cultas fuisse aeistotelis Metaphysicam et Logicam;
quo factum est, ut mox in Theologia ingens nume-
rus irrepserit terminorum, distinctionum, divisionum,
quibus eam magis magisque inanem formalismum in-
duisse constat. Praeterea hunc magnopere deinde
crescere vidimus litibus Protestantium inter se ges-
tis, magis magisque augente etiam symbolorum au-
ctoritate, donec Theologia ad id tandem fastigium
pervenit Formalismi, ubi eam pervenisse vidimus apud
voetium aliosque hujus temporis theologes, quibus
praeeuntibus mox omnes fere, qui Theologiae incum-
bebant, quippe aliter non edocti, eandem viam ingre-
di coeperunt Si nostri esset, ut de ipso illo Scho-
lasticismo ageremus, fusius quae diximus enucleanda
essent. Quae de nonnullis in medium protulimus, in
singulis clarius etiam propenenda essent. Hic tamen
ea tantummodo narranda esse censuimus, quae scitu
necessaria nobis visa sunt ad Theologiae statum quo-
dammodo intelligendum, eo tempore, quo coccejus
Reformator ejus exstitit; ut, quaenam hujus viri me-
rita sint, melius dijudicare possimus.

1) Cf. van der waaijen ia praef. ejus versioni cocceji Summae
doctrinae Foederis praefixa. „In de schriften der godgeleerden was meer
een ijdel vertoon van eene te zamen geraapte geleerdheid, meer een schor
geluid van bijstere termen, of een hoop schoolsche verklaringen, dan een
zamenhang van goddelijke vpijsheidquot;.

Ceterum, quae hucasque monuimus si breviter con-
trabimus, tribus notis cbaracteristicis Scbolasticismus
ille denotari posse mibi videtur, inter quas singulas

arctus nexus invenitur:

1°. Barbara ei propria fuit terminologia et dialectica
vel syllogistica in rebus exponendis metbodus, inde
maxime orta, quod in singulis dogmatibus enucleandis
praeter exegesin magnopere etiam Metaphysicae no-
tiones et syllogistica dialectica adhiberi solebant.

2°. Singulis rebus accuratius et subtillus expositis,
omnis diversarum rerum nexus internus in Theologia
plane fere dissolvebatur, et contra de quaestionibus
vanis et omni momento destitutis copiosissime saepius
tractabatur.

3°. Studiis illis apud plerosque saltem nimis neglecta
s. scripturae indagatio conjuncta fuit, nec non anxia
in rebus semel constitutis stabilitas. Ex sequentibus
nobis patebit, quomodo huic Scholasticismo COCCEJUS
se opposuerit.

PARS ALTERA.

DE COCCEJO THEOLOGO ANTI-SCHOLASTICO.

Fraemonenda.

Vidimus, quantopere magis magisque Theologia pul-
cram et simplicem formam amisisset, quam ei dede-
rant rerum ss. instauratores. Sane illo etiam tempore
haud defuerunt \'), qui illorum vestigia prementes sola
ex s. scriptura Theologiam haurire pergerent, sed
pauci illi temporis cursum magis magisque, exegeticis
studiis neglectis, ad scholasticam methodum inclinan-
tem, retinere non potuerunt. Nec tamen inutilis labor
illorum dicendus est. Viam veluti pararunt viro illi
celeberrimo, qui ab initio stadii publici, multis ob-
stantibus, intentis viribus et ingenti, qua eruditionis
variae copia instructus erat, adhibita, id egit, nt Theo-
logiae studium ad puriorem et simpliciorem metho-
dum revocaret. Hunc scopum quomodo ille attingere
studuerit, et quaenam fuerint causae, cur adeo ei

1) Uterque altingius, pater et filius, alii.

invisa fuerit Theologiae tractandae methodus, vulgo
eo tempore recepta, in sequentibus ostendere conabi-
mur. Quod ut nobis contingat, primum attendere
oportet ad ejus vitam, studia et indolem.

Sic nobis patebit, tum quibus in pueritia et adoles-
centia usus fuerit conditionibus, quae tantopere va-
luer unt ut, acerrimus Theologiae scholasticae adver-
sarius ooccejus exstiterit, tum qua ratione, publicam
vitam ingressus, universe Scholasticismo se opposuerit,
nonnullis etiam allatis, ex quibus viri characterem
quodammodo cognoscere possimus. Quibus peractis
in altera parte ad ipsam deinde ejus Theologiam
oculos vertemus. Inter utramque igitur partem arctus
est nexus, altera alteram compensante.

CAPUT I.

de cocceji vita, studiis et indole.
§ 1.

De ooocejo puero et adolescente.

eïohannes coccejus, uti vulgo vocatur \'), a° 1603
Bremae natus est ex parentibus religionis amantissi-
mis, qui eum, ut alterum timotheum, mature jam
ad legendas sacras scripturas incitarunt, quibus sapiens

1) Nomen familiare fuit cock s. coch.

ad salutem reddi posset. Parentum et proavorum,
quorum haud unus de religione Reformata bene me-
ritus fuit, vestigia premens in pueritia jam piam men-
tem erga Deum et verbum ejus ostendit, quae cum
annis continuo crevit.

Quae domi a patre carissimo ei impressa erant,
quum ad patriae paedagogium primum, deinde ad
gymnasium illustre Bremense missus est, cura et
diligentia a praeceptoribus esculta sunt. Mox quoque
patuit, quanto amore et qua dexteritate linguarum studii
COCCEJUS fuerit praeditus, quum peritiae linguae He-
braeae, non minus quam Graecae, jam tunc egregia de-
derit specimina , qua adjutum s. scripturam diligenter
eum perscrutatum esse, pro ejus mente, non miramur.
Ipse hac de re ita loquitur: „Sive quod praeceptores
suos et alios viros doctos per (piÄoXoyUu illustres esse,
et ejus ope multum praestare videret; sive quod ab
illis laudaretur ipsius studium et profectus, et pro-
pterea in honore esset apud commilitones suos, sive
quod scripturas, quarum lectione capiebatur, intelligi
recte non posse absque utriusque linguae cognitione
persuasum haberet, sive Deus eum per haec omnia
ad id studium traxit : in id praecipue incubuitquot;
Itaque Metaphysicis aliisque studiis nequaquam ne-

J) De scliola illa illnstri cf. tholuck, 1. 1, T. II, p. 296 sqq.

2)nbsp;Cf VAN GORCUM, De JOANNE COCCEJO s. codicis interprefe, p. 3.

3)nbsp;Cf. Vitae delineationem, quam ipse noster, invitante Daniele co-
lonio, collega postea conjunctissimo, Fitarum professomm Lugdunensium
historiam consoribere gestiente, in chartam conjecit, p. 4. Hanc post
mortem patris Alius continua vit, atque praefationi, operibus patris prae-
missae, inseruit.

glectis, maxime tamen cordi ei fuit scripturae inter-
pretatie, praeeuntibus lud. crocio et m. martinio,
cujus imprimis collationes de capitibus et libris s. scri-
pturae libenter audivit.

A° 1625 Brehna relicta, ut a Judaeis doctoribus
Eabbinica scripta doceretur, Hamhnrgarn profectus est,
ex qua institutione ad sacras litteras interpretandas
baud paucas sibi provenisse utilitates ipse testatur

Nihil igitur coccejus neglexit eorum, quae utiha
ei visa sunt ad interiorem sacrae scripturae cogniti-
onem sibi acquirendam. Eadem praesertim causa ef-
fecit, ut mox Franequerarn adiret, ut ibi sixtinum
amamam, virum eo tempore celeberrimum, audiret.
Magni momenti domicilium in illo loco coccejo fuisse
arbitramur. Hic enim plures invenit viros linguarum
studiis toto animo incumbentes, vita vere Christiana
ornatos, sacram scripturam gnaviter indagantes, frigi-
dis etiam quaestionibus scholasticae Theologiae acer-
rime oppugn atis.

Sixï. amama\') Orientalium literarum erat peritis-

1) Cf. van goecum, 1. 1. p. 6.

3) quam aiienus amama a Scholasticisrno fuerit, omnia ejus opera
ostendunt, quae hoc ubique fere agunt, nt Scholasticismum et neglectas
s. literas reprehendant. Inter plura scripsit Anti-Barbarmn-Bièlicum. In
praefatione de titulo agens dicit: „Cum illis potissimum mihi negotium
est, qui linguarum originalium studia tanquam si nulli usui essent, pro-
scribunt. Eos vel barbaros esse, vel barbariei patrocinium praestare,
nullus, opinor, infitebitur. Istorum furoribus hunc librum opposui.
Merito ergo AnÜ-Bariamm dixi. Addidi Biblicum. Nihil enim cum
ista barbarie hic mihi negotii est, quae rà; s^wfläv disciplinas superioribus
saeculis defloravitquot;. Vid. etiam ejus orationem de Barbarie, libro lau-
dato insertam: „Quis vero sihi a lacrymis temperet, cum praesentem,
piorum et scripturariorum Theologorum raritatem intueturquot;. Notissima

sase

siraus, et linguarum studium omnibus commendabat.
Praeterea „vita ejus erat pia, sanctitatis erat sitiens,
ut vere de eo dici posset, quod tota ejus voluntas
erat in lege Domini. Hanc volvere, hanc meditari, hac
vivere, hac se consolari, unica ejus oblectatio erat;
ut impense diligeret omnes, in quibus pietatis zelum
accensum videbat. Tales ille commendare, honorare,
amore prosequi, ad colloquia admittere, et in famili-
aritatem recipere. Frigidos vero, languidos et négli-
gentes amoliebatur et propulsabatquot; \').

Talem virum mox coccejo carum factum esse, haud
miramur®), quem rursus ab illo magni habitum fuisse,
testari nobis potest epistola a° 1629 ab ipso de coccejo
ad matth. martinium lata quam hic [pro parte
afferre mihi libet, ut magni viri studia et ingenii vir-

etiam et propter eventum, quem habuit linguarum studio, maximi mo-
menti est ejus Supplex Paraenesis ad synodos, episcopos et super-inten-
dentes ecclesiarmn Protestantium,, de excitandis ss. linguarum studiis.
Cf. hac de re veiemoet, 1. 1. p. 173 et amama, Anti-Barb. p. 150 sqq.

1) Verba sunt schotani in Oratione funebri in amamam. Cf. vkdsmoet,
1. 1. p. 17S.

3) s. amama, „rei literariae columen egregium, cujus in me tanta
extant merita, ut me illa ullo tempore posse pensare desperemquot;. cocc.
in praef ad Sanhedrin et Maccoth. Opp. Omn. T. VII. ed. a° 1675.
ooccEJi „opera omniaquot; ter edita sunt (a° 1675, 1689, 1701); tertiae edi-
tion! Anecdota, vol. II a° 1706 adjecta sunt. Cf. veiemoet, 1. 1. p.
319. Nob utimur prima editions a filio procurata.

3) Inserta est cocc. Opp. Aneodotis, T. II, p. 619. Ceterum cocceji
literarum commercii duae exstant colleotiones ; altera in Opp. Omn. Ed.
III. T. IX, (Ed. 1. T. VI) sub titulo Epistolae et ex epistolis excerpta;
altera in Ajuecdotis, T. II, p. 617—818. quae inscribitur Epistolarum
auXloyri- Ex hac citantes numero signum addemus, ut eum ab illa
distingu!gt;mU8,

tûtes melius cognoscamus, „Ipsumquot; ita amama „ipsum
quod attinet, simul ac pedem in hanc academiam in-
tulit, ita de eo judicavi eum cum summa utilitate ju-
ventutis posse Graecas vel Hebraeas vel Chai daicas
vel Syrias litteras, vel omnes istas simul in qualibet
academia, et quidem cum incremento famae vel cele-
bratissimae academiae docere. Eos enim jam tunc
progressus in istis fecerat, ut nec a me, nec a pa-
sore quicquam discere potuerit. Ego certe de me
profiteer, me multa ex ipso didicisse. Quidquid sit,
idoneus est, qui vel Orientales literas, vel Graecas,
vel Historiam sacram, vel etiam Theologiam in qua-
libet academia doceat. Video tamen, ejus genium
magis ad Hterarum et praecipue Orientalium profes-
sionem et propagationem aurigariquot;.

Franequerae degens cum georgiO pasore, linguae
Graecae professore, coccejus in eadem domo vixit,
cujus viri liberalis familiaris usus haud frustra ei fuit.
Egregiae hujus viri animi ingeniique dotes a diversis lau-
dantur. „Eas commemorare si aggrediarquot; — ita de eo
EULLEOTus in Oratione funebri^), ■— „quid prius, quid
posterius edisseram, vix video. Pietatem si respicias,
in omni vita, actione, consilio religiosissimus fuit.
Hominum de suis sive dictis, sive factis, judicia parvi
pendebat. Voluptatem omnem in textus sacri quae-
rebat lectione et meditatione. Conscientia ipsi, raro
inter mortales hujus aevi exemplo, actionum omnium
testis erat et cynosura. Modestia, candoris et
studio omnibus praelucebat.quot;

1) Landatur apud vbiemoet, 1. 1. p. 241.

Quam pietatem et sacrae scripturae investigandae
amorem ut apud amamam et pasorem, ita et apud
guil. amesium, quo praeter maccovium Theologiae
praeceptore usus est coccejus, inyenimus. Post varia
fata vir ille egregius a° 1622 cathedram Theologicam
in academia Frisiaca conscendit. Scholasticismo, cui
olim faverat, valedicto, in professione id prae ceteris
egit, ut auditores suos „virtutem pietatis, et vitae vere
Christianaequot; edoceret, quam practicam institutionem
in variis ecclesiis desiderari admodum ohservaverat
Animadversione dignissima mihi videntur verba ejus
in Paraenesi ad studiosos conscripta, quae non minus
ipsius auctoris, quam temporis indolem nobis ostendunt.
„Tentavi ego anno praecedente, quia rem necessariam
videbam omissam, an Theologia aliqua ex parte avo-
care possim, in academia saltem nostra, a quaestio-
nibus et controversiis quibusdam spinosis, plexis et
minus necessariis et ad vitam et praxin eam addu-

cere..... Hoc enim est, quod pii omnes in acade-

miis nostris diu jam, et nimis certe diu desiderarunt.
Hoc ipsum miserandae Dei ecclesiae quasi jure suo
ab omnibus academiis flagitant, quae prodi se et jalane
perdi clamitant, dum conscientiae hominum iis curan-
dae mandantur, qui nullam hujusce rei artem ulla ex

parte didicerintquot;.

Egregiis illis viris familiariter usus non potuit non
magis magisque alienari noster a Scholasticismo in dies
crescente, quem etiam inter plures Franequeranae

1)nbsp;Cf. praef libro ejus de conscientia et ejus jure vel casïbus praemissa.

2)nbsp;Inserta est auctoris libro de conscientia.

academiae studiosos, maccovio praeeunte, magnopere
eo tempore sectatum fuisse, antea jam vidimus. Neque
hoc praeter laudatas rationes non multum contulisse
mihi videtur ad eum hostem juratum omnis Theolo-
giae scholasticae reddendum, quod ibi magis quam
antea alibi ei occasio fuit, hujus Theologiae perni-
ciosam vim penitus cognoscendi. Quod si jungimus cum
intimo tum hnguarum studii, tum s. scripturae amore,
quo a pneritia inde flagrabat, et quem praeceptores in
provectiore aetate diligenter apud eum excoluerunt,
tum pio animo ex omnibus fere ejus scriptis nobis
obviam veniente, satis intelligere possumus per totam
laboriosam vitam hoc unice eum egisse, ut scripturae
studium apud omnes Theologiae studiosos accenderet,
ut, obscuris terminis et scholastica sui aevi methodo
rejectis, biblicum dogmaticae Theologiae characterem
imprimeret; quem scopum apud alios quoque ut at-
tingeret, multorum contumelias et odium, quo afficieba-
tur, Placido animo passus est. Pauca ex nostri juventute
narravimus. Nunc ad publicam ejus vitam transeamus;
iis imprimis relatis, quae ad scopum, quem nobis
proposuimus, referri possunt, ceteris vitae fatis silen-
tio praetermissis.

1) Minus recte van goecum in specimine laudato p. 10 : „Neque lie
praetervidendum, coc™ Bremae ac Hamburgi, nec non Pranequerae
inter theologes maxime versatum fuisse Melanthonianos ac Lutheranosquot;.
amama, pasoe et amesius caiyiki sectatores erant. Idem valet de
l. ceocio et m. maetimo; in dogmaticis plane idem sentiehant quod
Keformati, neque quidquam commune illi cum Lutheranis habebant.
CEOcius, JOH. cEOcn frater, plura contra Lutheranos scripsit. Cf
herz. Encyel. T. Ill, p. igg. Ceterum universalismi defensor fuit Le
^etinio ef. suDHOEF, 1. 1. snb voce gomaei, ubi etiam loci citantur ex
Actrs Macenis, qui maetinium plane cum Eeformatis fecisse ostendunt.

7

mmtÊmm

50
§ 2.

De COCCEJO sacrae scripturae studium in publica
vita commendante.

Postquam, Franequera relicta, diversa Hollandiae
oppida et in iis Lugdunum, ubi celeberrimis ejus
temporis viris familiariter usus est, cum fratre adierat,
in patriam redux et de itinere, in Galliam perficiendo,
cogitans, morti succubuit matth. maktinius, qua
arrepta ansa, mox illustris scbolae \'E^fhori professionem
Theologicam demandandam ipsi statuerunt. Quum au-
tem lud. OROCIüS et willius Paedagogearcba con-
silium dedissent, quia linguarum scientia poliere vi-
debatur, ut ad eam rem potissimum adhiberetur, licet
in illa re „aliquid sinistrius actum animadverteretquot;,
tamen in animum induxit, ut professor fieret absque
titulo, nisi quod deinceps inventus est titulus Philolo-
giae sacrae, sub quo titulo ipsi licebat facere, quae
posset et vellet

In munere illo fungendo longe aliam viam, quam
plurimi ejus temporis viri docti, iniit, ut discipulos
Theologia instrueret. In pulcerrima oratione inau-
gurali de Philologia sacra quam professionem adiens
habuit, sui aevi vitia aperte ostendit et vitupérât.
Acriter invehitur in eos, qui, „postquam grammaticae
praecipuas régulas ac constructiones verborum medio-
criter didicerint atque eo pervenerint, ut radicem

1) COCCEJUS in vitae delineatione.
S) Inserta est Opp. Anecd. T. I.

explorare et psalmum unum atque alterum grammatice
resolvere, et quod est in hac vel illa versione He-
braice possint agnoscere, satis se philologiae sacrae
operatos esse existimant et statim magno impetu veluti
Icariis pennis ad Theologiae interioris adyta se pro-
ripiunt, controversiarum incertissimum pelagus ingre-
diuntur, concionandique partes sibi magno animo et
fiducia deposcunt.quot; Veram inter Theologiam et phi-
lologiam arctum nexum esse luculenter ostendit. „The-
ologus enim quando, velut apes ex floribus mei, ita
intelligentiam ex verbis veluti sugit, eo ipso est phi-
lologus; philo]ogus vicissim, quando, veluti eaedem
apes succis herbarum favos expient, ita ex variis
notitiis habitum quendam absolutum colligit, hoe facit
ut theologus.quot; Quapropter Theologia „si sese a
sacra philologia separet, vel nudam humanae traditionis
habebit auctoritatem, vel si qua fide digna erit, eam
merebitur a doctrinae consensu, qui tamen perrarus
est, vel quem jam, eheu! concepit copiosissimum foe-
tum rixarum, et contentionum inanium, et otiosarum
logomachiarum pariet.quot; Quid igitur cogitandum de
iis, qui studia philologica suspecta reddant dicentes
gignere ea novatores et haereticos atque reddere ad
studium Theologiae ineptos? Illis „jurarequot; inquit in
„alius verba, id est esse orthodoxurn, non sacrarum
litterarum ebibere medullas, sed de rebus divinis et
Metaphysica aeistotelis vitilitigare, de vocibus ter-
minisque humanis contendere, hoc est esse theolo-
gum\').quot;

1) Plura ex ea oratione apud van gobcum, 1. 1. p. 11 sqq.

mmm

Ex hisce quodammodo efficere possumus, quaenam
Theologo studia maxime necessaria noster habuerit.
Unice fere fuit sacra scriptura, quam renovato ardore
perscrutandam commendavit. „Equidemquot; inquit „ex
quo tenuitati meae in ista schola statio assignata est,
cogitare non destiti, qua ratione partes meas ita ex-
sequerer, ut et quae fructuosissime possem meditarer,
quaeque omni labore ac diligentia essem assecutus,
ea quam plurimis prodessent, quo omnes intelligerent,
quanti facerem, eam sortem a Domino accepisse, ut
die ac nocte divin am liceret sapientiam in elogiis ipsius
contemplari, eamque aliis pro modulo gratiae ipsius
ostendere atque patefacerequot;. Mox Bremae egregiis dis-
cipulis gavisus est, quibus omnibus familiariter usus
est, eos autem prae ceteris amans, quibus exegetica
studia cordi esse videbat

Nec tamen patria diu cive celeberrimo frui potuit.
A° 1636 Franequeram vocatus est, ut in hujus urbis
academia professionem Hehraeae linguae acciperet. Diu
haesitavit, antequam vocationem secutus est. Durum
enim ei erat, ut ipse scribit in epistola, ad Curatores
academiae Frisiacae missa , abire a patria, a suis,
a parente, sene, aegro, afflicto, ab officio jucundo, a
juventute modesta, collegis optimis, amicissimis atque

1)nbsp;In dedicatione praemissa commentario in Ecclesiasten.

2)nbsp;Inter eos primum locum occupant geonovius, dalenius, peeizo-
nius, heileesigius. De hoc sic loquitur noster : „Amo ipsum ob ingenii
amoenitatem et bonitatem, modestiam, diligentiam, pietatem, aliaque
egregia dona, quae in ipsum divina contulit miseratio. Amo autem vel
maxime oh amorem erga sacras liter as, quodque ad felices in sacra pbi-
lologia profectus faciendos propemodum factus videturquot;. Epist 16*.

3)nbsp;Epist. 26*.

conjunctissimis, domo non in vitam tantum, sed et
post vitam ejus superstitibus assignata. Nec tamen
vocationem recusare ausus est. „Majorem enim docendi
campum in illustri loco et populosa provincia, undique
Reformatis ecclesiis referta, apertum iri, augurati sunt
boni quidam; si quidemquot; — ita pergit, ut exprimat
quanti sua intersit s. scripturam diligenter omnes per-
scrutari — „si quidem vigeant Synodorum décréta,
quibus candidati ministerii ad fontes verbi Dei dedu-
cuntur, sique professores Theologiae ii sunt, qui sa-
lutarem sapientiam magis e puris fontibus, quam ex
hominum scriptis et splendidis speculationibus ac inanium
verborum conflictibus hauriendi auctores sint juventuti.
Quod ego item auguratus, qua sum voluntate atque
amore fontes sacros quam plurimis reddendi suavissi-
mos et amabilissimos, stationem, quam mihi V. A.
offerunt, in Dei nomine accipere decreviquot;.

Franequeram profectus eodem, quo antea ardore in
s. scripturae studio commendando et in ea explicanda
perrexit. Testantur hoc commentarii, quos per qua-
tuordecim annos in diversas s. codicis partes edidit
testantur hoc alia opera eo tempore ab eo édita, qui-
bus doctrina Christiana verbis scripturae, scholasticis
terminis baud immixtis, ab eo exponitur Testatur
hoc etiam ejus Consilium de agendis ad incitationem
studiorum Theologicorum eai usu academiae et ecclesiae

1)nbsp;Commentarii es ea periodo exstant, in principium epist. ad Ephe-
sios; in Colossenses, in Minores prophetas, in Jobum.

2)nbsp;Summa doctrinae de foedere et testamento Dei; Considerationes in
ultima Mosis; alia,

Frisiacae^). Pulcerrime in illo loquitur de ecclesiae
pastoris officiis, summaque gravitate ostendit, quanti
intersit, ut vir, insigni illo munere fungens, scri-
pturae sacrae versatus sit. Nonnulla ex eo referre
ad melius nostri piam mentem cognoscendam, haud
inutile mihi videtur. „Scopus studii theologici aca-
demici hic est maxime, ut qui in bona conscientia
se dederunt ad serviendum Deo in regni sui pro-
motione, quum ad id opus vocandi sunt, idonei ad
id peragendum reperiantur. Id opus est docere ru-
des, redarguere errantes, corrigere lapsos, ducere et
regere cum disciplina in via justitiae. Idcirco ante
omnia debent esse apti ad to opêoroi/mv tov Koyov tov
êsov h. e. verbum Dei recte et erecte ad captum et
conscientiam auditorum qualiumcunque loquendum.
Quippe homo Dei non est instructus ad opus illud
suum faciendum, absque scripturae non mediocri, sed
ea cognitione, quam habens merito appellari possit
„potens in scripturisquot;. Postquam haec fusius exposuit,

indicare pergit in pastore ecclesiae requiri......quot;

notitiam Christianorum virtutum et vitiorum, atque
omnino casuum conscientiae ; judicium laboremque in
meditando aut cum aliis scrutando; memoriam in re-
tinendo firmam; eloquium ad docendum prudens, ad
monendum et terrendum grave, ad consolandum cum
circumspectione et sine adulatione benignum; animum
ad conversationem cum humilibus discere cupientibus,
demissum, lenem, placidum. Si haec adsint, spes

1)nbsp;Opp. Anecd. T. II, p. 503 sqq.

2)nbsp;In hoe enuntiato discipulum amesii agnoscimus.

est opera doctorum futurum, ut verbum Dei copiose
habitet in quavis ecclesia; si desint, obsistitur pro-
fectibus auditorum, ut semper discentes nunquam
ad cognitionem veritatis perveniant et omni vento

doctrinae facile circumaganturquot;...... Porro con-

venticula exegetica introduci monet, quorum frequenti
usu ecclesiae membra erudiantur. „Introducanturquot;
inquit\') „in ecclesias omnes hujus Provinciae ca-
techisationes eorum, qui eis uti et suos eis subjicere
voluerint; et pastores assuefaciant suos auditores col-
loquiis privatis inter paiicos de pietate, in quibus sen-
sus scripturae indicetur, difficultates enodentur, ratio
conciomim reddaturquot;.

Ut apud alios s. scripturae studium commendavit,
ita et ipse maxime illo delectatus est. „Vivimusquot;,
inquit\') „quando ea, quae Dei sunt, cogitamus, et
in eis deliciamur. Inde aversi languemus. Me quod
attinet in ea, quae me circumvallat, infirmitate, verba
Dei, quoties ad ea reverter, mihi videntur diem afferre
in nocte. Quumque me officium meum, in quo col-
locatus sum, ad ea meditanda et de iis loquendum

1)nbsp;1. 1. § 7. Haec oonventicula non plane eundem finem liabuernnt,
quem postea speneeus sibi proposuit, quum collegia jAetatis conderet.
Haec magis spectabant pietatem et aedificationem, illa vero primo loco
ipsam scientiam scripturae et esegetica studia inter populum augere de-
bebant. Majorem igitur eonvenientiam liabebant cum collegiis q. d. pro-
pheticis, sicuti olim extiterant in ecclesiis Qenevßusihus et Tiouriuis.
Cf. tholtjck, 1. 1. T. II, p. 358.

2)nbsp;Verba inveniuntur in dedicatione Cantico Canticomm praemissa.
Commentarium ilium edidit a° 1665, quum jam ad senilem aetatem per-
venisset. Dedicavit eum elizabethae, peedeeici regis Bohemiae et elec-
toris Palatinae iiliae, qnacum coccejus commercium epistolarum habuit.

adstringat, ex animo gratias ago Deo, qui me ad id
ministerium adduxit. In quo dum senesco, dum datur
occasio aliquid cum pluribus communicandi de cogi-
tationibus meis, ei me non immorigerum praebeoquot;.
Plura similia ex COCCEJi scriptis afFerre enuntiata,
baud difficile esset Sed videamus etiam quid de
philosophicis studiis noster opinatus sit.

§ 3.

De loco, quem philosophiae in Theologicis
COCCEJUS assignavit.

CoccEJüM maximo odio erga philosophiam, eo
tempore a theologis vulgo tanti habitam, affectum
fuisse, ex praecedentibus jam intelligere possumus.
Ubique fere in ejus operibus contra illam eum
certare videmus, amicos quoque, multorum contemtu
neglecto, ad idem certamen quum incitât. Ex mul-
tis pauca ex epistolis ejus alferimus. Epist. 193*
„Pauli verba nobis sunt aenigmata, ita assueti sumus
terminis scholasticis, iisque delectamur, ut in em-
phasin phraseos Spiritus Sancti inquirere fastidiamus,
unde fit, ut eos, qui eadem utuntur, non probe m-
telligamus.quot; Epist. 385*: „Utrum plures essent, qui
nobiscum vellent loqui idem, h. e. scripturarum verba
et sententias narrare et exponere. Sed tacendo id
non efficiemus, certe nobis allaborandum puto.....

1)nbsp;Cf. etiam Ep. 123; Ep. 173* alibi.

2)nbsp;Missa est epistola ad r. bubmannum.

Inter liumanas voces et conjecturas varias vix senes

eluctamur ad cognitionem verbi Dei.....Mihi plane

videtur necessarium ea, ad quae pervenimus, con-
stanter et similiter dici, et ea, quae non sunt solida,
quaeque sunt inutilia et verba noxia aut litigiosa, aut
non habentia vim ^îèxx^ç et carentia autoritate divini
testimonii omittiquot;. In epist. 138, jac. altingio data,
„ non dubito quot; inquit ,, qum te sacrae scripturae vin-
dicem habiturae sint, quae flagellitiose\') a multis
contemnuntur et ignorantur. Neque dubitandum tibi,
quin habiturus sis persecutores scholasticos sive amato-
res ^i^axruv àvêpccTrhijç cro(plag koyccv, qui nolunt discere.
Imprimis honoraberis titulo critici et grammatici. Sed
tu ne puta crimen esse to shoci xpiTixov et ^iXKpmKOv
xxaov tf kx) kxkov , et ^okii/iXutikxiv tSgt;v ^txcpspovtuv, et
xKpi(2ïj sv koycp T£ KXJ èpy^, neque ypxpcp/MTex pzspcx-
ôsupcévov éç (BxaiÀsîxv tùv oùpxvm\'\'\'\' Ep. 91: „Perversa
sunt tempora. Crimen est putare .... verbis scriptu-
rae dici melius, quam theologi repente ex philosophis

1) Revera eo tempore scripturam s. a multis neglectam fuisse etiam aliunde
confirmatur. Nobis narratur gocsseti exegeseos Oroningae professons audi-
torium ad unum tandem auditorem redaetum fuisse. Quod quum vidisset
Exegeticus „Tres faciunt collegiumquot; dixisset „Ego, tu domine, et Deus ; ergo
ad remquot;. Vid. thoiuck, 1. 1. T. I, p. 108. Minus recte idem monet, Frane-
querae cathedram illum babuisse. Cf. hoogsteaten. Woordenboek, sub voce.
Simile quid legimus in ep. a° 1636 ab heiieesigio ad coccejum scripta
(Opp. Anecd. II, p. 636): „Quum ante menses aliquot TJltrajecti tamp;samp;m,
cupido incessebat audiendi lectionem Hebraicam. Affirmo tibi, vidisse me
in optimo professore vivam imaginem Baptistae, qui fuit vox damans in
deserto. Adeo exiguus erat numerus auditorumquot;. Eodem modo hooen-
beeckius, ceteroquin in multis a coccejo discrepans, multorum aequa-
1mm scripturae studii negligentiam damnat, „nimis. leviter et frigide
sacra illa prima praecipuaque curantiumquot;. Cf. Opp. Aneed. II. p. 689.

8

facti dicunt. Haec res me cogit, ut non desinam scrihere\'\\
Magno ejus philosophiae Scholasticae contemtu de-
cepti fortasse viri iique celeberrimi\') putarunt, coc-
cejum amicum fuisse philosophiae Carfesianae, quae
eo tempore in nostra imprimis patria vigere coe-
pit et multum etiam contribuit ad ari8totelis au-
ctoritatem delendam. Alter enim ab altero plane alie-
nus fuit. Quid? quod ipse coccejus ex ignorantia
novae hujus philosophiae, et ex male intellecto ejus
principio „de omnibus dubitandum essequot;, initio plane
ei infensus fiiit. A° 1650 in editis Ultimis Mosis 74)
ratione habita laudatae philosophiae loquitur de nova hoc
tempore pullulante peste illorum, qui animum inducunt

dubitare an ipsi sint, videant, audiant..... „Miserosquot;

inquit „mortales, qui contra sensum suum ratiocinan-
tur, ut dubitent sese esse, et ut audeant se profiteri
infideles et àUovg, certe quidem dum volentes dubitantquot;.
Sed, ut dixi ex male intellecto Cartesianorum prin-
cipio hoc enuntiatum explicandum. Eodem enim anno
Lugdunum Theologiae professione, quae feederico
spanhemio mortuo vacabat, ut fungeretur, vocatus,
mox ab heidano collega nec non familiarissimo amico

1) Sie HAsnjs, Kirchengeschichte (7te Aufl.) p. 531 dicit: „Durch bes-
cabtes gebildet forderte coccejus eine rein bihh^sche Glaubenslehre, in
dem die Bibel ihm alles war und alles bedeutetequot;.

3) Praeter heidanum collegam noster habuit jac. teiglandum, oui
a° 1654 mortuo successit hooekbeeckius, cujus mortui a° 1666 locum
occupavit taickeniee. Ante eum yocationem professionis acceperat joh.
hene. hottingeeus. Quam libenter eum coccejus collegam habuent,
patet ex epist. ei hac de re scripta, quae characteristica est ad coccEJI
mentem de erudito theologo cognoscendum. „Estquot; - sie scribit in ep.
130 — „Est in te R. Vir. (quod facile, ut non adulabunde dictum, quod

meliora doctus est. Tum ipse intelligere coepit, quae
antea de dubitatione monuerat, non valere de caetesio,
sed contra de iis, qui principio, per se baud malo,
abutentes, libenter et cum amore scepticos se praesta-
bant. Quum igitur a° 1669 novam editionem ejusdem
operis curare vellet, amico bcjemanno, cui opus cu-
randum dederat, roganti ut notum locum „de dubi-
tationequot; omitteret, responditad paragrapbum iilam
tollendam se non propendere, sed paratum esse ad eam
fusius explicandam, „ceterum Cartesianos non posse pu-
tare de se dictum esse, quod ibi monuerat. Nam et in
priore editione tacite eorum institutum se laudasse quot;. Ibi
enim baeclegimus: „Non est damnanda modestia ejus,
qui dubitat, utrum satis vere perceperit quod videtur
percepisse, et an omnibus quibus potest argumentis
confirmatus sit ad credendum fortissimo quod credit. . .
Interim non sunt extra culpam caecitatis et surdidatis,
qui de religione opinantur, ut lubet, sequentes cursum
temporum et locorum, quae vulgaris noxa est: dum etiam
id, quod verum est, homines nesciunt quare credant,
in quos convenit dictum Servatoris: Cito accipiunt, sed
non habent radicem.quot;

sois, me non consuevisse, accipies) id quod nobis spem facit, non tantum
optime inter nos convenire posse, sed etiam consensum nostrum non
eariturum pondere. Quod Paulus Timotheo dicebat, id tibi dioo palam:
a pueris sacras litteras novisti. Nosti melius, quam fere omnes nostri
saeculi, ingenium et proprietatem sacrae dictionis. Adferre etiam potes
ornamenta ex Orientalibus Unguis et scriptoribus ecclesiasticis et historia
ecclesiae, quanta vix ullus. Utinam igitur possemns te nancisci collegam
et (Twepybv in Domino etc.quot; Intimi coccejus voti quominus hac in re
compos fleret, mors infausta hottingeei impedivit. Cf. Epp. 143 et
144; vid. etiam tholuck, 1. 1. T. II, p. 366—370.

1) Cf. Epp. 440* et 441*.

Liberam igitur COCCEjum et gravissimam rerum
indagationem animo propugnasse, neque CAetesii de
vera dubitatione principium postea prorsus contem-
sisse, patet. Ne tamen quis haec legens putet, magnae
postea ei curae hanc philosophiam fuisse. Audiamus
ipsum hac de re loquentem. Sic etiam videbimus, quale
pretium universe philosophiae tribuerit, qualem locum
ei in theologo informando cedere voluerit. A° 1669
LUD. TRONCHINO professori Genevensi haec scribit \'):„...
De philosophia Cartesiana memini me ante non paucos
annos ex improviso interrogatum a Consulibus hujus
urbis (Lugduni), quibus satisfeci, quum dicerem, duas
quaestiones, quas in Metaphysica tractat „Deum essequot;
et „animam non esse materialemquot; etiam a me esse
adstructas et similibus argumentis et aliis, sed ea; sm-
ptuns firmatas Quod ad me attinet nondum mihi
licuit eam philosophiam perdiscere, maxime in Phy-
sicis et Metaphysicis, in quibus videtur multum prae-
stitisse CARTESIUS. Voce dubitatione infeliciter usus
est CARTESIUS. Arripiunt hoc vocabulum illi, qui
veritatem non amant, et putant, se philosophice agere,
quando semper excipiunt et obloquuntur, et nunquam

1)nbsp;Ep. 181.

2)nbsp;Mero igitur casu nonnulla coccejus cum caktesio placita commu-
nia habuit. Idem hoc valet de coccbji sententia de Omnipraesentia Bet,
in qua multi aequales caetesii sententiam haud improhasse eum college-
runt. Vid. Ep. 170, uhi etiam haec legimus: „Quae sit sententia cae-
tesii, ignoro. Ego professor (!) fui, antequam caet. nominaretur, et
non putavi ad me pertinere scire, quid is scntiat, et, ut rem dicam,
ipsius sententiam adhuc ignoro, aut si scivi, ohlitus sum. Ignoro etiam,
qui theologi sententiam ejus rejeçerint, neque id inquire. Habeo, quod
agam, aliudquot;,

veritati dant manum. Dubitant, ut dubitent. Et tales
experimur quosdam Anti-Cartesianos. Collega hei-
DANüS valde probat Cartesianam pbilosopbiam. Sed
patitur me ejus ignarum. De falCONERIo \') nondum
scio, quid sentiat. Neque valde de eo solliciti su-
mus , dummodo in Theologia sentiamus idem, et non
sed certa cum demonstratione veritatis ex scri-
pturis ad conscientiam, non auctoritates hominum

loquamur----quot; Simile quid alibi legimus (Ep. 27):

„Quod ad innoxiam philosophiam attinet, vellem me
tecum posse colloqui, et ex te solide intelligere,
quid apportet philosophia illa ÄvTiXsyoßh\'/j novi. Nam
quum ipse necdum potuerim indagare, nomen qui-
dem CARTESII audio, dogmata et inventa nova non
audio. Quae tamen audivi, hactenus apud me fere
idem effecere, quam apud te: Risi enim. Nisi quod
indignatus sum, studiosos sibi permittere sub nomine
hujus philosophiae, de omnibus dubitare. Quod quam
^virCpvißov sit, non ignoras. Hoc tamen probo debere
hominem non opinari, sed credere vel scire, idcirco
opus esse scrutatione veritatis. In philosophia ego
require cognitionem rerum et causarum, tum sapien-
tiam loquendi. Nunc in philosophia regnat barbaries
et abusus terminorum. Imprimis quando Theologiam
attingit, termines scripturae vel corrumpit vel mu-
tât. Quae res, quam sit noxia dici non potest.
Apostolum video monitos nos voluisse, ut caveremus
philosophiam. Scio non abjici rijy a-o^piav rov Koyov
et lt;pv(TiKviv sTriffrvißyiv, sed auctorum et sectarum discri-

1) Cf. p. 58.

mina multa implicare falsa innuit. Quod etiam hoc
tempore contingere posse puto, quo minus causae est
sectam faciendi et tov Cpvuiova-ÔM tov ha Kotrck tov hog
VTTSp T0Ü êrépov. Studiosi, dum id fit, vel nihil dis-
cunt, vel âêpo!, dspovuiv. Ego velim nos esse èii?\'.sxTiKovg-
et doKiiJMOTiKOvq et studiosos non negligere quid plato,
aristoteles, ramus, cartesius senserint, sed esse
veritatis sobriae et modestae professores, et philoso-
phiam verbo Dei ancillam imo et discipulam praestare:
imprimis de quavis re discere loqui lt;Tixlt;pSgt;qP

Ex industria fusius in praecedentibus fuimus, quo
melius nobis contingeret cocceji de philosophia sen-
tentiam accurate exponere. In ea magnam vim ha-
buisse tum biblicam ejus in Theologicis mentem., tum
regnantem in Theologia ex corrupto Aristotelismo
barbariem, ubique patet. Cum quodam contemtu et
suspicione omnem philosophiam tractat, moderato
tamen ejus studio baud improbato

1) Ceterum multos deinde theologes tam Coecejanos, quam alios Car-
tesianae pbilosophiae fautores in ecclesia Reformata Nederlandica fuisse,
unicuique notum est. Qua de re loqnens ypey (Geschied, der syst. Godg.
t. ii, p. 84) multos theologes, cocceji placitis addictos, cartesium
philosophiae ducem sibi sumsisse dicit, non ob interiorem quendam inter
wtrimgue doctrinam nexum, sed eo, quod cartesii adversarii iidem
cocceji Theologiae acriter infensi erant, quod factum esse deinde
monet fortuito. Verba autem illa ita illustrât : „Zij toch, die zoo
ingenomen waren met de onde Aristotelische wijsbegeerte, moesten
ook natuurlijk vrienden blijven van de scholastieke godgeleerdheid, en
uit dien hoofde dus tegenstrevers zijn van coccejus, zoowel als van
descartesquot;. Nullo igitur jure van gorcum (1. 1. p- 38) narrat, ypey
statuisse „plerosque Coccejanos pbilosophiae Cartesianae addictos fuisse
enkel bij toevalquot;, addens „quod pro vero accipere, pugnat cum sana
rationequot;. Idem hanc rem aliter explicare non potest, nisi „statuendo

Quod de philosophiae, idem fere de rationis usu
coccejus statuit.

Quodcunque ejus in Theologia et sacrae scripturae
interpretatione magisterium rejecit. Damnat eorum
opinionem, qui rationem in pietate et religione prin-
cipium statuunt. ld enim, propter quod Deus a pec-
catore amatur, et ut Pater in Christo colitur, non
cognoscitur ex iis, quae in toto mundo sunt, neque
sensu vel ratione deprehenditur, sed est mysterium,
cui revelaiione opus est Neque tamen usum ejus
rejecit. Quid? quod saepius conqueritur de seque-
lis rationis nimis neglectae, quo ea, quae per se
fieri nequeunt, tanquam summa Veritas a multis
defenduntur. Rationem enim inter et revelationem
pugnam interesse posse, diserte negat Propterea
„divina ita docenda essequot; dicit „ut, quod ratione sola

utriusque viri sectatores secum invicem doctrinam suam communicasse (!),
quo melius ita conjuncti Theologiam subverterent scholasticamquot;. Quod
pro vero aceipere, pugnat cum Mstoria.

Fortasse res illa facilius explicatur V Ex naturali quadam Coccejano-
rum aliorumque receptum Formalismum aversantium pro cartesii philo-
sophia „ußTTc^edcf, quippe quae et eosdem habuerit adversaries, quos ipsi
Coccejani, habuerunt, et alia via eundem scopum negative saltern attin-
gere studuit. 2° Coccejani locum multo liberaliorem quam scholastici
theologi quum obtinerent, non potuit non patere iis, cartesii philosophiae
studium rite adhibitnm nequaquam nec Theologiae, nec patefactionis
notioni rite intellectae noeere posse. 3° Philosophici studii necessitas
saltem formaliter et a coccejo, et a multis iisque egregiis Reformatae
ecclesiae theologis semper agnita fuit. Antiqua igitur philosophia rejecta,
quid magis naturale, quid promptius esset iis, nisi quod philosophic!
studii desiderio ducti, novam illam philosophiam acciperent, quae multis
nominibus se illis commendabat.

1)nbsp;Annot. in Ep. I ad Tim. c. 4, § 61 sqq.

2)nbsp;Annot. ad Ep. II ad Cor. c. 10, § 42 sqq.

64nbsp;r

de Deo cognosci potest, non separetur ab eo, quod
revelatum est, et demonstretur ea inter se esse (zviAsy«
et consentanea, et efficere unam veritatem. Natn ve-
rum vero non est contrariumquot;^). Non probat igitur
sententiam eorum, qui pugnam inter Tbeologiam et
pbilosopbiam esse statuunt Fides enim minime
credere jubetur, quae rationi contraria sunt. Contra
arctus inter utramque nexus invenitur, ita ut fide ea
scire possit ratio, quae antea ignoraret. „Fides enim
non interimit rationem, sed excitât: non intricat, sed
dirigit: non excaecat mentem, sed illustrât: non pre-
mit, sed libérât, nimirum a cupiditatibus, erroribus,
ignorantiis, temerariis judiciis et opinionibus, et ob-
murmurationibus contra veritatem Dei, tanquam laqueis
Satanae, quibus innodata erat, ad faciendam vol Un-
tätern ejus (2 Tim. 2 : 25. 26), idque elevando eam
supra se ipsam in Deum ad cognoscendum et reci-
piendum ea, quae prius neque nosse poterat, nec
recipere, quia stultitia ipsi erant, quae superant omnem

1)nbsp;Annot. in Ep. I ad Tim. 1. 1.

2)nbsp;Annot. in Ep. ad Coloss. c. 2; f 43 sqq. Alioqui Theologia et
philosophia non pugnant, imo Theologia est vera cofu, quia est cognitio
veritatis rijs xxrà siasßsirxv, et ea est conscientiae vigilanti et attendenti
manifesta, quatenus nempe conscientia concludit, necessario id verum
esse, quod de se revelat Deus, quia id consentaneum est cum eo, quod
cognoscimus, et manifestum in nobis est de Deo, de officio nostro et
justitia, de nobis et pravitate nostra, et de operibus Dei, imprimis lon-
ganimitate et dementia, quam esercet erga peccatorem. Est igitur sa-
pientia divina conveniens et congruens cum veritate, quae in nobis ma-
nifesta est; sed propterea ratio non est principium fidei, quia quod
credimus, non est manifestum in nobis, sed est iiucrrtpiov, quod a Deo
revelatur, et in se tamen manet incomprehensibile, etiam postquam
revelatum est, ut cognoscatur rà o«, non to hwî.

rvmiv. Viae Dei sunt supra vias liominum et cogita-
tiones Dei supra cogitationes hominum, sed non sunt
contrariae nisi viis curvis et cogitationibus pravisquot;

Postea de cocceji Theologia loquentes paulo fusius
agebimus de pretio, quod rationi et conscientiae in
revelatis tribuit.

§ 4.

De liberaliore loco, quern inter aequales
coccejus obtinuit.

Ut m sacrae scripturae studio commendando, et in
oppugnanda philosophiae Aristotelicae auctoritate, sic
etiam aequahum in Theologia stabilitati coccejus
se opposuit.

Promissioni a Christo eoque auctore ab ejus disci-
pulis factae confidens Spiritum sanctum in omnem
veritatem Christianos ducere, sibi persuasum habet.
Ut alibi, pulcerrime etiam hac de re loquitur in Ani~
madversionibus in belllarmini controversias : „Hic Spi-
ritus residet in cordibus omnium credentium et non
est spiritus privatus, sed Spiritus christi, qui resedit
in Prophetis et Apostolis et tota ecclesia Catholica;
et in ea eandem fidem semper operatus secundum
mensuram doni, quod Deus voluit diverso tempore et

1) Sîtmma Theol. Cap. 46, § 6. Cf etiam Potentia scripturae demon-
strata, c. 23, § 26 sqq.; Judaicarum responsionum et quaestionum con-
sideratio, c. 3, § 99; Aunot. in Jobum, c. 23, § 16; Orationes, p. 10
(Opp. Omn. T. VI); annot. in Ep. I Petri, c. 3, § 9, alibi.

in diversis partibus ecclesiae diversimodi distribui et
manifestari, quae diversitas in scripturis propbeticis
satis distincte explicata estquot;. Hisce consentaneum in-
timo corde persuasum sibi babet, in s. scriptura ab-
sconditos tbesauros Spiritu operante magis magisque
aperiri et in lucem pri^c^ ad ecclesiae utilitatem
et ejus cognitionem veritàtî;s%i^nae augendam. „Con-
statquot; — ita affirmat — „in ecclesia cognitionem magis
magisque abundaturam, et mysterie-J)ei revelanda esse.
Quare non aliter sentiendum est, quot;quam distribuere
Deum dona sua varie, et velle semper aliquod novum
munus in ecclesia sua spectari, et a scribis et tracta-
toribus sacrarum litterarum, qui se discipulos stiterint
ad cognoscendum et quaerendum regnum coelornm,
proferri et vetera et novaquot;....

Quae quum ita sint, nullius jurare iu verba ma-
gistri oportere monet COCCEJUSne veritati obsi-
stamus. „Nullaquot; — ita eodem loco pergit — „nulla
lex est, quae jubeat eum, qui sequitur, esse conten-
tum iis, quae priores cogitaverint, didicerint, perce-
perint, explicaverint. Imo quia profectus ecclesiae
promissus est, turpis ignaviae foret, non experiri et
periclitari divinam gratiam. Fidei porro est inquirere
in ea, quae ab hominibus audivimus, an ita se habeant.
Neque ea nititur verbo humano, sed divina auctori-
tate et sapientia. Non igitur utile est ecclesiae, ullum

1) Hujus rei valde aiienus erat coccejus ; hoc ipsnm a maeesio Theo-
logiae traditivae heroë, vitium ei habetur: „cocc. docuit et professus est
Theologiam, quam vero «iÎTOoiôaxTos a nullo praeceptore hauserit, et lo-
cutus est ex eo, quo pruriebat, omnia iiovandi cacoethequot;. 0pp. cocc.
praefatio.

scriptum humanum habere auctoritatem et nimis ma-
gnum prs(Äum. Aestimandis patrum scriptis et electione
dicendi, quod multitude dicit, nata est ecclesia, quae
in prophetia appellator Bestiaquot;. Vehementer saepiiis
in scriptis suis eum querentem audimus de iis, qui
ad literam usque in semel acquisitis subsistere voluut,
novitatis accusantes, qui diligenti s. scripturae investi-
gatione instituta, in cognoscenda veritate semper pro-
gredi velint, ut obscura magis magisque clariora iis
évadant.

„Omnis industry eorum eoquot; inquit\') „contendit,
non ut mihi, hoiSini.fortasse nullius pretii, nullius
judicii et ingenii et [pa];um diserto, sed ut nemini
quicquam, quod d!dicitj3x^acris literis, dicere aut do-
cere liceat; utque scrutgS^R/at^ literarum videatur
esse supervacua; imo -peficulosa. Et huic fraudi in-
servit nomen novÉatis. Nam, qui cupiunt et sperant
se posse ex verbo Dei discere, eos quidem novatu-
rientes appellant. Atqui hoc ipsum, \'novitatem omnem
simpliciter insectari, non potest non esse a Satana.
Nam profectus omnis est novus. Si novitas simpliciter
rejicitur, etiam profectus rejicitur. Evangelium rejece-
runt et Judaei et gentes, quia novum ipsis erat. Re-
formationen! ut novam persecuti sunt satellites Anti-
Christi.....

Neque tamen ille fuit COCCEJUS, qui nova inducere
cupiens, omnia evertere studuerit. Conatus eorum,
qui hoc agebant, valde detestabatur. In omnibus sacra
scriptura ei fons et norma est. Veritas per se est

1) Pi\'aef. ad Camm. in Philipp, p. 3.

velus\'issima et ab aeterno una \'), et si profecturi simus,
non praeter sermonem Dei, a mose, Prophetis,
christo et Apostolis denuntiatum, sapere debemus^).
Damnat „licentiam omnia negandi aut affirmandi cum
velo s. scripturaequot;. „Eam debemusquot; inquit „abominari,
si Deum amamus aeque atque cobibitionem et exstin-
ctionem Spiritus, qua hoc agitur, ne quis vel ad il-
lustrandum credita, vel ad ea confirmandum quid
adstruere laboret, aut ad abundantiorem cognitionem
proficerequot;

Postea videbimus, quomodo haec principia universe
in Theologia ejus et in prophetiis explicandis appli-
caverit. Tum etiam patebit, quam falsae fuerint eorum
accusationes, qui eum Socinianum, Remonstrantem vei
aliarum sectarum patronum dixerunt, quippe quum
omnia ejus opera ostendant, toto animo ecclesiae Re-
formatae doctrinae addictum eum fuisse.

Pauca de magni viri vita et studiis lectori commu-
nicavimus, ex qüibus patere possit, quomodo ab initio

1)nbsp;1. !. p. 3.

2)nbsp;1. 1. p. 7 sqq. p. é. „Post chkistum igitur (nam per cheistum
lex fidei, quae est lei Dei, ponitur in aprico) nullus doctor debet quic-
quam dicere, quod christus non docuit ad cognoscendum Jebovam;
quia in verbo cheisti est perfecta Dei cognitio. Haec novitas igitur
plane a sermonibus nostris debet exsulare, ni velimus cadere in anathema,
quod Apostolus dicit vel angelo de coelo aliud docenti, Gal. 1:8. Et
valde verendum est, ne, si non accedamus ad sermones Domini nostri
jesu christi et nimis amemus sermones doctos ab humana sapientia et
ingeniosorum hominum conjecturas, in talem novitatem incidamus. Quid
igitur loqui oportet? Legem Dei, quae ad omnes pervenit et cordibus
nostris inscribitur, ut idem Propheta dicitquot;.

3)nbsp;1. 1.

inde publici ejus stadii omnes vires intenderit, ut
renovatis s. scripturae studiis philosophiae Aristoteli-
cae auctoritatem, et barbaram ac scholasticam ter-
minologiam e Theologicis expelleret. Ubique fere in
illas eum invehi audivimus ut malum plane eradica-
ret, Neque minore audacia nimiam plurium animi
angustiam, quemcunque veritatis progressum timen-
tem, oppugnasse eum vidimus, id semper agentem,
ut luce scientiae et indefesso scripturae studio, ab-
sconditos in illa thesauros magis magisque omnibus
proponeret.

Superest, antequam de Theologia ejus agimus, non-
nulla de indole COCCeji referre, quo nobis contingat
ejus personam propius cognoscere.

§ 5.

,De indole COCCEJI.

Persuasum sibi habens omnem hominum cognitionem
errorem sibi mixtum habere, in alios docendo hoc
semper sibi proponit, ut ipse discat. Insatiabile stu-
dium scientiae, quam sibi comparaverat, augendae
ubique ex operibus loquitur. Propterea nihil ei jucun-
dius est quam cognitione progredi, neque eum pudet
nescivisse „quodquot; inquit „tanti est, ut discamus, et
gaudeamus nos didicissequot;

1) Ep. 157. Ep. 497*: „Quid? si de me dicatur, me non esse con-
tentum cognitione nostri saeculi, nec tnea, nec aliorum? Nonne id
magnum crimen erit?quot; alibi.

Huic modestiae conjuncta nobis obviara venit in
ejus scriptis rara illo tempore modestia et amor fra-
ternus in aliorum placitis et scriptis dijudicandis, pro-
pter dissensum eorum, quae cum adversariis commu-
nia babebat haud oblitus, quantumque potuit, omnes

caritate amplectens.

Ut rem exemplis illustremus. In epistola ad con-
radtjm beegium de gratia universali, cui beegius
addictus, coccejus vero adversarius fuit, inter alia
haec scribit: „Si una essemus, plura ex te audirem,
et tu ex me fortassis. Nam et plures hujus generis
quaestiones sunt, in quibus fieri potest, ut, qui non
idem dicunt, idem tamen sentiant et se sentire ne-
sciant, et in quibus, quomodo loquamur, multum
refert\'quot;). Sicuti bergium, ita et alios, quamvis ab

eo discrepantes, magni fecit.

Placaei sententiae de peccato haereditario certior
factus, hanc ita explicare studet ut res „salva sitquot;,
ceterum illud eodem loco\') pulcherrimum, nostro
etiam tempore haud negligendum, addens: „Utinam
semper primum cogitaremus de modo concüiandi, quam
de pugna. Nunc contra hostiliter pugnamus, deinde
pacem facimus, nec cogitamus de scandalo, quod
pugna facitquot;. Toto animo ecclesiae Reformatae do-
ctrinam amplectens, erga Lutheranos animo irenico et
Christiano simul se gessit. „Duraeus quid effe-

1)nbsp;Ep. 13.

2)nbsp;Ep. 186 joh. eub. wetsxenio. De dukaeo (john duey) ejusque
conatibus irenieis cf. henke iu heez. Enoyd. sub voce. w. gass. 1. 1-
T. 11, P- 34 sqq. et scriptores apud eos laudatos.

3)nbsp;Ep. 41.

ctnrus sit, nescio; si hoc agit ut adoptemus sententias
et loquelas Lutheranorum, nihil agit. Si vero sperat,
Lutheranos vel eas, vel iniquum de nobis judicium
deposituros, et sic forte nihil agit. Meum judicium
est, Lutheranos et alios sTrismsii^, TrpoiOTyin, KÔycp airpod-
xótttcc et âttohî^si esse adducendos, primum ut non
male de nobis sentiant, deinde ut nobis adjungantur,
quod an sperandum sit de integris ecclesiis, ignoro.
Magnum id est. Sed Deo nihil est impossibile. No-
bis laborandum est.quot; Ut erga amicos et aliarum ec-
clesiarum socios, ita etiam erga adversarios se gessit.
A yoetio propter sententiam de à^idsi et Trxpéosi
Severins dijudicatus, invitus et tantum ut famam et
ministei\'ium suum incolume conservaret, respondit.
„Ütinamquot; inquit\') „mihi liceret silere de iis, qui se
turbari conqueruntur. Nam ego, ut omnes, qui in
ecclesia Reformata sunt, habeo in precio, et praeci-
pue, qui in ea docent et laborant (licet omnium non
sit idem donum), honoro et cupio in honore esse
imprimis eos, qui aetate me praecedunt, et quorum
vita in labore et studio transacta est, quibusque mul-
tum ecclesia debet; ita illos habeo in precio, imo
veneror, et multis nominibus mihi praepono; et mal-
lem me -potius aiiiari ab eis, quam illis praebere ansam
perturbationis. Utinam igitur mihi liceret de iis silere.
Sed quia id facere non possum, nisi meam famam et
ministerium meum negligam, et ipsis non satisfaciam,
necesse quidem habeo eorum meminisse; sed id ita fa-

1) vantas distinctionis dnonm vocahulorum scripturae -Kapémoii et
dpeasci;. § 4. Disputatio inserta 0pp. omn., T. VIL

ciam, ut ostendam, me non dedisse causam quare
turbentur et perplexantur, sed eam in ipsis esse; et
quod durius mecum agunt, quavi lenissime redarguam.
Nam, ut dixi, amo eos et cupio ab eis amatir

Hisce consentaneus valde déplorât in ecclesia inve-
niri, qui TTpoTTETstc siut ad damnandum et sui ipsorum
ecclesiae saluti praeferant. In Judicio de scripto vs^OL-
zogenii, de scripturae interpreted) „Probandiquot; inquit
„sunt spiritus, qui jactant se justitiam docere, et non
debemus esse TpoTSTslg ad damnandum, ne forte quod
bonum est, damnemus et suspectum faciamus, saltem
ne fratre ut hoste utamur. Non voluit pater familias
frumenta eradicari cum zizaniis. Igitur quando legi-
mus bominum scripta, utrumque oportet cogitare, et
quod homines sint, et quod fortasse fratres sint ....
Neque id multum prodest ecclesiae, nempe ut docto-
res ejus se mutuo proscindant conviciis, et se invicem
desectores et Socinianos (nam id tempore nostro fere
paratissimum convicium est) nominant. Nam quid
adversariis optabilius est, quam in ecclesia Reformata
aut multos aut insignes, aut esse, aut haberi erroris
sociosquot;? Sane! ratione temporis habita, amore erga
virum implemur, ex cujus ore talia proveniunt, quique
verbis et factis cuivis, quocunque saeculo nomen
christi profitenti, singulare Christiani amoris et hu-
manitatis exemplar proponi meretur. Quod utinam
aequales ejus intellexissent, profecto aliam tum sortem

1) Opp. Anecd. II, 508. De litibus, de hoc scripto gestis, vid. ypey
en deemout, QescMed. der Ned. Herv. Eerh, T. II, Annot. p. 371 et
372. buemannüs, 1. 1. p. 459, 460.

et coccejus et qui eum secuti sunt, invenissent, et
ecclesia Eeformata Nederlandica libera mansisset liti-
bus per centum fere annos summa acerbitate et sae-
pius diabolico odio gestis, de rebus satis parvi mo-
menti. In fine nostrae disquisitionis nonnulla hac de
re communicabimus. Nunc progredimur ad cocceji
Theologicas opiniones exponendas.

CAPUT IL

de cocceji theologia.

Praemonenda.

CocCEJUS ad ejus opiniones in Theologicis cogno-
scendas multa nobis opera tam dogmatica, quam po-
lemica reliquit. Ad priora pertinent praeter ejus
Aphorismos et Disputatîones selectas, ejus Summa doc-
trinae de fpedere et testamento Dei; deinde Summa The-
ologiae ex scriptura repetita; porro Commentarius in
Catechesin Heidelbergensem \'); ad posteriora Animadver-
siones in bellaemini controversias; Demonstratio potcn-
tiae sacrae scripturae; Admonitio de principiofidei eccle-
siae Reformatae ad JAC. masenium, eet. Hisce addi
possunt multa, quae de diversis quaestionibus in suis
commentariis hic illic annotavit. Inter hos imprimis

1)nbsp;Opp. Omnia, T. VI.

2)nbsp;Opp. Omnia, T. VII.

animadversione dignus est ejus commentarius in Ul-
tima Mosis\'), nec non praefatio, quam huic hbello,
uti etiam commentario in Minores prophetas praemisit.

Omnia haec scripta fuse exponere et dijudicare
diutius quam par est nos detineret, et a consilio no-
stro plane alienum, ne dicam, plane etiam inutile
esset, quippe quod eadem in diversis vel etiam in
iisdem operibus saepius ab auctore iterentur.

ISTostri tantummodo est ea scripta accuratius atten-
derequot;, quae nobis tradunt ejus Theologiam, quatenus
illam, scholastica methodo rejecta, solis ex s. scriptu-
ris hauserit. Duo propterea imprimis nobis tractanda
sunt, primum ejus summa doctrinae de foedere et tes-
tarnento Dei, deinde ejus Ultima in Mosen. Illa nobis
tradit ejus Dogmaticam hiblicam sive Theologiam q. d.
foederalem, quae prae ceteris orta est ex auctoris odio
erga aequalium theologiam\'); haec nobiscum fusius
communicant, quibusnam coccejus erroribus in no-
tione sua de foedere Dei cum hominibus obnoxius
fuerit.

Quum vero ab altera parte in laudatis scriptis non-
nulla etiam desiderantur, alias exposita, nec tamen
plane inutilia, tum ad ejus Theologiam foederalem,

1)nbsp;Opp. Omnia, T. i.

2)nbsp;Opp. Omnia, T. III.

3)nbsp;Cf. Praef.: „Multum sine dubio pietati offlciunt quaestiones stul-
tae et sive indisoiplinatae sive ineruditae; illae de rebus, quae ad pieta-
tem nihil faciunt, hae, quae vel ex imperitia sermonis justitiae vel ex
ratiocinationibus contra fidem oriuntur---- E contrario ad pietatem ne-
cessaria est scrutatio verbi Dei, demonstratio veritatis, quae est secun-
dum pietatem ad conscientiam, fundamenti religionis et analogiae fidei
indagatio, etc.quot;

tum etiam ad mentem ejus de sacra scriptura hujusque
partibus diversis, et peculiarem modum, quo eam in-
vestigari voluit, melius cognoscendum, antequam ma-
terialem partem dogmaticae ejus Theologiae tradimus,
quae hic illic dispersa apud coccejum invenimus, in
unum redacta brevi communicabimus. Simul ita nobis
opportunitas data erit nonnulla attendendi, quae, quam-
vis etiam apud cocCEJi aequales, singulari tamen modo
apud eum nobis obviam veniunt.

Hisce consentaneum primum nonnulla in medium
proferemus de cocceji opinionibus de Theologia, deque
fontibus, unde eam haurire voluit, ut deinde ipsam
ejus dogmaticam Theologiam tractemus. Quibus per-
actis, in epicrisi pauca de ejus meritis dicemus.

SECTIO PEIOR.

cocceji opiniones de theologia, deque
fontibus ejus cognoscendae.

§ 1.

Theologiae notio, definitio et indoles.

In rebus illis definiendis apud coccEJUM minime
nobis occurrit longa series quarumcunque distinctionum
et divisionum, quas antea apud scholasticos Theologos
observavimus. Practica ejus mens s. scripturam uni-
cam in Theologicis auctoritatem et ducem agnoscens,
et hic se ostendit. In definitione Theologiae, quid

sit, quid sibi speetet, etc. biblicis xititur locutionibus.
Monente eo Theologia est cognitio, quam de Deo
habemus. JSTec tamen illa cognitio perfecta habenda
est, nam donee patriam coelestem non attigerimus,
ex parte tantummodo, quasi in aenigmate (1 Cor. 13:
9. 10. 12.) cognoscimus, et quidem ea, quae Deus
de se in vita hac distinctis temporibus cognoscendum
dare decrevit/). Quae quum omnia ad salutem nostram
spectent, Theologia cum Apostolo appellari potest
„doctrina secundum pietatem (Tit. 1:1; 1 Tim. 6: 3.)
i. e. apta et conveniens instillandae pietati sive verae
rehgioni ad consolationem certam in hac vita et sa-
lutem aeternam in posterumquot;

Propter arctum ilium nexum Theologiam inter et
pietatem falso a nonnullis Theologiam speculativam
scientiam appellari censet. Quandoquidem enim The-
ologia tota est comparata „ad glorificandum Deum,
ad amandum eum, ad eum quaerendum, ad ei cre-
dendum, ad laetandum in eo et eum colendum, non
potest dubitari, eam esse practicam \'). Reale igitur
discrimen Theologiam inter et religionem COCCEjum
non accepisse, ex superioribus patet, quod arete co-
haeret cum angusta ejus Theologiae descriptione,
quippe cujus argumentum nihil sit, nisi quod ad sa-
lutem nobis a Deo est patefactum.

1)nbsp;Summa Theol. c. I, § 3.

2)nbsp;1. I. c. § 8. Aphorismi per universam Theologiam Ireviores.
Disp. I, § 1. Apkor. prolixiores. Disp. I, § 1.

3)nbsp;11. 11. Annot. ad \'Rom. 15:4, alibi. De distinctionibus apud veteres
theologos Theologiae in scientiam speculativam vel theoreticam, practicam
et mixtam, cf. gass, 1. I. T. I, p. 892, alibi, et scriptores ibi allatos.

Relative tantum discernit inter theologunj^-sfncte
sic dictum, et quemcunque hominem Christianum,
quatenus ille, acquisita eruditionis copia, melius quae
nobis perscrutanda data sunt, in unum possit redigere
et aliis clare coram oculis proponere, Quum enim con-
stet, nullam sine Deo veritatem cognosci posse, nul-
lamque esse veram sapientiam, nisi quae in Dei
cognitione fundetur, hominis, ad Deum et propter
Deum creati, Dei praeterea imagine et intelligendi
et volendi facultate praediti, potissimum est, non
tantum Deum cognoscere et am are, sed etiam ex eo
amore in veritate nomen Dei ad gloriam ejus nomi-
nare, deque eo cogitare et dicere, quae convenit,
eumque Deum suum in veritate appellare\'), quae tota
religio est.

Neque valde nostro placet subtilitas eorum, qui in-
ter fidem et Theologiam distinguunt. Verum quidem
est theologum plura nosse quam quemvis fidelem, sed
non minus verum est, fidem etiam mysteria Dei tan-
quam divinam sapientiam studere intelligere. Quid?
quod venis theologus non est, nisi fidelis Vera enim
Theologia sine pietate parari et haberi non potest.
Nam, qui se Deo nolit adjungere, vel etiam subjicere

1)nbsp;Summa Theol. c. 1, § 1, 2. „Totum hoc, quod fidei proponitur,
nomen. Dei appellatur. Joh. 17 : 26. Notificavi illis nomen tuum, h. e.
quid de te sentieudum, dieendumque sit; quae tua virtus est, quaeoele-
hranda est et glorificanda. Inde nominare nomen Dei ponitur pro tota

...... Ergo theologi imprimis est Deum dicere cet.quot;

2)nbsp;1. 1. c. 1, § 1], Aphor. per univ. Theol. prol. Disp. I, § 5. „Vera
Theologia est fidelium; solet autem Theologia attrihui rots ■zó.don, et
qui sunt idonei alios docere,quot;

judicio ejus, ut peccator, aut testimonio ejus, ut igna-
rus divitiarum Dei et a sapientia ejus longe remotus,
neque ea, quae audit, ad gloriam Dei et amorem ejus
referre: quomodo poterit cognoscere, quae Deus in
verbo suo loquitur et de suis secretis et decretis
aperit ? \').

Qualem igitur verum tbeologum nobis informare
debemus? Verus tbeologus est, „qui Deum ex Deo,
coram Deo ad gloriam ejus dicitquot; De Deo deque
rebus divinis puro corde ille loquitur, ita ut Dei honor
apud eum sit initium et finis. „Nam qui Deum et
divina loquitur non ex amore Dei, et sic ad gloriam
Dei, is neque vere Deum loqui possit, quippe quem
non cognoscat; neque ex Deo et in Deo loquitur;
concupiscentiam suam loquitur, in bona autem conscien-
tia non loquiturquot;

§ 2.

De fontibus, e quibus Theologia a nobis cognosccâur.

Sed undenam Theologia, sive cognitio illa salutaris
de Deo haurienda? Quaenam sunt instrumenta, per
quae Deus homines docet ea, quae de se cognosci
vult, quaeque de ipso cognosci necesse est, ut homo
imago ejus esse possit?

Cum ecclesia Eeformata et scriptoribus sacrae scri-

1)nbsp;Summa Theol. c. 1, § 8. „Timor Dei est initium sapientiaequot;, Ps.
111 : 10 ; Prov. 1 : 7 ; Ps. 25 : 14 ; Joh. 7 : 17 ; 8 : 43 ; I Cor. 2 : 14.

2)nbsp;Cf. II Cor. 2 : 17.

3)nbsp;1. 1. c. 1, § 1.

pturae duplex medium, quo Deum cognoscamus, sta-
tuit, primum tx ttoi^xtx, per quae inde a jactis
mundi fundamentis invisibilia Dei animadversa con-
spiciuntur, ipsius aeterna potentia et divinitas, interque
ea imprimis hominis conscientia, docens tx kxùmovtx
et Dei justum judicium; deinde verbum Dei, quo sua
secreta nobis revelavit,

Quod ad conscientiam attinet, magna ei vis a coc-
cejo adscribitur. Quae plurimis locis de ea monet,
hue fere redeunt. Conscientia est scientia, quam homo
cum Deo aliisque hominibus communem habet de eo,
quod verum falsumque, justum et injustum est; qua
discernimus, quid ex vero sit, et ex vero non sit,
qua etiam novimus, quid fecerimus et non feceri-
mus, et quale sit, quod facimus, utrum id in fide
faciamus, necne Itaque conscientia, quatenus est
lila homini insita lux an lex, per quam cognoscit Deum
et quae secundum imaginem Dei et contra eam sunt,
non modo judicat\') de faciundo et facto; habet etiam
testimonium^) quia homo non potest latere se ipsum,
SI modo se ipsum velit examinare, quin sciat, quid
et quare faciat. Ne tamen quis putet omne id, quod
sentit vel opinatur vel judicat, judicium esse conscien-
tiae, quod qui faceret vocabulo abuteretur; id enim
solum, quod quis de aliqua re, omnibus probe consi-
deratis, cum scientia judicat, ex conscientia judicare

1) Annot. in Jesaiam c. 14, § 80. \'Epist. ad Rom. o. 2, § 48. Ad
\'i. ISO, § S. Annot. in Ep. I ad Thess. c. 5, § 117.
3) Annot. in Ep. II ad TrnoU. c. I, § 15 sqq.
3) Annot. in Ep. II ad Con A c. I, $ 73; alibi.

dici potest Quod autem conscientia dictât, verum
est, et falsum esse nullo modo potest. Nam si errare
et fallere conscientia posset, non esset conscientia

Quamdiu igitur homo versatus est in statu rectitu-
dinis, ei sua conscientia sola per se magistra fuit, docens
quid faciendum opus esset, et quae spes esset ejus, qui
fecisset, quae oportebat facere Tune enim amor
Dei et veritatis, et lex Dei in corde ejus scripta erant ;
praeterea ad Dei imaginem creato, eoque ipso ab aliis
rebus differenti, nullae res, ne quas sensibus quidem
attingimus, propinquiores ei fuerunt, quam ipse Dens,
cujus est imago. Quae quum ita essent, quid eum,
conscientiae vocem audientem, impediret, quae Deo
placent, quominus ea faceret^).

Postquam autem peccatum intravit in mundum, res

1)nbsp;Summa Theol. c. 23, § 15.

2)nbsp;1. 1. e. 3, § 11. Ep. II ad Tim. c. 1, § 16: „In vocabido ipso
est manifesta contrarietas. Nam conscientiam errantem dicere non ma-
gis convenit qnam scientiam errantem; quum scientia non est nisi
veritatisquot;. ooccejum Mc verba et res confundere patet; tota enim
ejus opinio de conscientia non errante nititur etymologica verbi signi-
ficatione.

3)nbsp;Summa Theol. c. 1, § 14.

4)nbsp;1. 1. c. 8, § 31, 32 : „Neque pessime maximus tykius ita sensibilia
a vo/itotî intelligihilïbus distinxit, ut illa quidem yvo)piy.ütsp« xcctk tïjv
ofidioLv, notiora, quoad commercium; baec autem yvco/jt/icoTsp« ipvssi, na-
tura notiora dixerit. Et fortasse hoe ita verum est, Deum, rerum intel-
ligibilium primum, notiorem esse natura, ut, nisi homo imagine Dei se
spoliasset, ne commercio quidem quicquam homini Deo propinquius
futurum fuerit, quam Deus; quum ei, qui est imago Dei, et qui hoc
ipso diifert ab aliis rebus, quas sensus attingit, nihil potuerit esse magis
proprium et suum, qnam is, cujus est imago. Nam quid est homini
naturalius, quam cogitare de se ipso, deque mente sua, et rectae mentis
archetypo et lucequot;.

aliter se habet, Peccato enim egregiae, quibus antea
homo instructus fuerat, dotes deperditae sunt. Vera
Dei cognitio errore misceri coepta est. Rebus terre-
stribus et sensibilibus magis magisque homines de-
lectati sunt. Amor erga Deum metui locum cessit.
Peccator enim non potest delectari cogitatione sancti-
tatis Dei, quae in Deo vel maxime cognoscenda et
amanda est, quamque conscientia non potest non Deo
asserere, quando animus in eam cogitationem descendit.

Itaque conscientia non amplius sufïecit ad rite Deum
cognoscendum. Ignorantia enim obscurata rei quidem
notitiam, minime autem modi rei notitiam dictabat,
ne dicam, ea prorsus per illam doceri non posse, quae
faciunt ut certi de remissione peccatorum Deum ut
justificantem impios amemus.

Quae quum ita sint „revelatione omnino opus fuit,

^^^^.....disceret, quid valeat esse Deum, et in

hac perfectione disceret alteram illam, quae propius
ad Deum appellit, posse esse Deum peceatoris; tum
deinde perciperet illam maximam laudem Dei, quae
est velle quaeri et inveniri a peccator e; denique quo-
modo eum quaeri oporteat, ut inveniatur, sine qua
cognitione et fide non possumus Deo placere, h. e.
ad eum accedere, cum eo ambulare, ei grata facere
et eum colere, Hebr. 11 : 6quot;.

Haec revelatio\') revera a Deo data est, quae per

1) coccejus voce revelationisnbsp;alia utitur signifieatione,

quam qua hac voce hodierni theologi vulgo utuntur. Vulgo apud eum
involvit divinam manifestationem ad redemtionem. Videmus igitur notio-
nem patefactionis externae in statu hominis integro, minus ab eo pro-
positam esse. Nec tamen negavit. Cf. 1. 1. c. 1, § 14. „Homini recto

11

multa saecula ore tradita et conservata, deinde tamen
oblivione gentium magis magisque obscurari et igno-
rari coepta est. Noluit tamen Deus verbum suum,
vitam continens, plane perdi; de coelo igitur prospe-
ctans denuo, verba vitae abrahamo et filiis ejus,
denique populo Israelitico per mosem commendavit.
Quid ? quod etiam Judaeorum in servando foedere
xTTKTTÏtzv, renovatamque idololatriam et baereses atque
defectionem, in postremo tempore exstituram, prae-
scienti Deo placuit, scriptis voluminibus per servum
mosem omnem doctrinam foederis consignare. Eodem
modo, quae postea christus et Apostoli vivo sermone
praedicarunt, Deo curante, scriptis sunt tradita, per
quae sermo ille vivus christi et Aposiolorum quodam-
modo ceu per aeqiiivalens apud nos perennis est. Ergo
jam habemus summam credendi et faciendi regulam
in scriptura, extra cujus testimonium nulla exstat
divina traditio

§ 3.

Ve sacra Scriptura norma credendorum. Auctoritas.

Nécessitas. Perfectio. Perspicuitas.

Cum omnibus sui aevi Theologis omnia scripta V.
et N. P. divinitus inspirata esse, diserte saepius coc-
cejus testatur. Diversum gradum theopneustiae apud
sacros scriptores pro diversis rebus, quas communi-

sua conscientia sola per se magistra erat.....quamquam etiam Heus ad

eum, locutns estquot;

1) 1. 1. c. 1, § 15—25.

cabant, haud rejiciens, ubique tamen eos Spiritu sancto
locutos esse, statuit Quid? quod saepius illos Spi-
ritus amanuenses vocat, quam tamen formulam latiore
quidem sensu accepit, quam vulgo fit Propterea
divina in omnibus scripturae tribuenda est auctori-
tas; quae ut firma sit, nequaquam ab aliis compro-
betur, necesse esse statuit. Scripturae enim hanc
vim tribuendam esse dicit, „ut ipsa se demonstret
esse êsÓTTvevcyTov, sive ut divinitas ipsius considerantibus
eam ex certis suisque argumentis sit evidens; ita ut,
qui recipit eam pro divina sciat cui crediderit, nempe
Deo, et qui eam non recipit bonam conscientiam
habere non possitquot;^).

Eejiciendum igitur censet B.omano-Catholicorum de
ecclesia s. scripturae auctoritatem affirmante, „circu-
lum nugatoriumquot;Neque verum accipiendum op-
probrium, quod ßeformatis iidem faciunt, fidem eorum,
opinionem potius quam fidem esse dicendam, quum

1)nbsp;Praef. in Ep. ad Rom.; Bisp. Sel 39, § 11—21.

2)nbsp;Summa Theol. c. 4, § 40, alibi.

3)nbsp;Annot. ad Bp. II Tim. c. 3, ^ 104 sqq. „Spiritus tribus fare mo-
dis egit sanctos Dei homines: 1. Dei ductu scribebant visa et audita;
3. Intellecta verba Dei exposuerunt sermone et seripto; 3. Mysteria vel
prophetias revelavit, vel verbo pronuntiato, vel visionibus, vel interiore

alloquio ad animam...... Deus Jiosi in omnibus affuit, sed non fuit

necesse „ut in nulla re cogitaret ipse, quid loquendum et scribendum

...... Quaedam tamen verbotenus dicenda et scribenda ei praescrip-

......quot; Cf etiam annot. in Ep. 11 Fetri c. I, § 160. Annot. ad

Ep. I ad Cor. 10 : 8 § 37. „Quaeritur hic de numero. Fac Paulum mi-
norem dixisse per amp;[iàprnij.a. (LMv^ovah vel potius ipsi non succurrisse
numerum majorem, an ideo in Sp. sancto non est locutus?quot;

4)nbsp;Potent, scrip. dem. c. 1, § 13.

5)nbsp;Summa Theol. c. 3, § 4.

ratiocinatione adhibita fidem suam ex revelatis con-
struaut. „Deum enim quum nullus xxt eldog cogno-
verit, nunquam de tali revelatione gloriari posset,
quae excluderet omnem avvso-iv et KoyKTi/.évquot;. Quod
quum ita sit, attento animo quae audimus, exploranda
sint, an vera sint; ita ut vera fides non sit, nisi in-
stituta prudenti consideratione auditorum. Tum demum
vera essent, quae adversarii dicunt, „si ad fidem re-
quireretur, ut alius testaretur, Deum non mentiri, et
id ego ipse propria ratione non tenerem : et, Deum
loqui: et id ego nescirem; et, quae audio, hoc aut
aliud significare, et ego id non intelligeremSed hoc
si requiritur, omnis fides cadat necesse est. Sic enim
„in omni testimonio audito ad fidem requiretur testans
de testantis virtute et prudentia, et, quis loquatur et
quid vocibus, quas audio, indicet. Ita ibitur in infini-
tum et fidei ßxtrig tolleturquot; Sed quaeso ! dixerit quis,
neque in scripturis Deus loquens anditur, et quae jam
de fide, firmo fundamento destituta, monuisti, eadem de
te ipso valent? Huic objectioni coccejus ita respon-
det: „Imo vero in scriptura reperio voces, quas aeque
non possim dubitare esse a Deo, atque si vel Deum
in Sinai, vel mosem, vel Prophetas vel christum vel
Apostolos loquente s audiremquot; \'). Ad quod enuntiatum
probandum plura ab eo afferuntur argumenta, quae fuse
exponere diutius quam par est, nos detineret. Provo-
cat ad fidem historicam scripturae argumenti, quod
nullo modo fingi potuit, ad miracula patrata, ad pro-

1)nbsp;1. 1. § 7-18.

2)nbsp;1. 1. § 18.

phetiarum veritatem, eventu nunquam non comproba-
tam. Porro ad magnum omnium partium Dei mvste-
rii consensum. Hue accedunt gentium conversio se-
cundum promissionem, styli simplicissimi majestas,
ad simplices erudiendos, doctosque exercendos aptis-
sima: major scripturae praestantia, quam quorumvis
sapientissimorum et eloquentissimorum hominum scri-
ptorum, quorum nullum ita „ confertam , meram,
sinceramque et integram contineat doctrinam glori-
ficandi Deumquot;\'; ipsa doctrinae sanctitas, „odio et fuga
hominis carnalis, nec minus clarissimis exemplis vir-
tutum et patientiae et amoris Dei, quae in iis
conspecta sunt, qui huic obediverunt, manifestata,
cetquot;

Sed omnibus hisce argumentis longe certius apud
quemcunque vere Christianum esse statuit testimo-
nium Spiritus sancti, qui de se et verbo suo per
fructus suos nobis testatur, et cum eo conjuncta sa-
luberrima vis, quam s. scripturae doctrina in animis
efficit. „Ipsaquot; inquit\') „purificatio cordis per fidem,
dum sincerissimam sapientiam ex verbo Dei percipit,
dum in eo oritur dies, dum lucis amore afficitur, et
omnes fructus Spiritus, qui non sine verbo Dei pro-
veniunt, et non possunt non esse effectus ejus, qui
nobis dedit et animam et conscientiam, fidelibus sin-
gulis pro se, efficacissime testantur, id verbum a Deo
esse, quo in alios homines se mutatos esse, ipsi sen-
tiunt. Absque qua testificatione interna si sit, nemo

1)nbsp;1. I. c. 3, § 19—34; Script pot c. 2 alibi.

2)nbsp;1. 1. c. 25, ^ 25.

fidem divinam habet.....quot; Alibi \') : „Hoc argumentum

vel potentissimum est inter ea, quibus divinitas scri-
pturae comprobatur. Per caetera enim argumenta
indinamur et conslnngamur, ut speremus et nobis ve-
luti polliceamur, nos omnia divina in ea reperturos;
in hoc autem, nempe illa ipsa sapientia doctrinae, ad
conscientiam manifestata, cernimus ejus divinitatem et
integritatem.quot; Ad quod argumentum refringendum
frustra Eomano-Catholicos circulum perpetuae alter-
nationis inter auctoritatem scripturae et Spiritus Re-
formatis objicere censet. „Nullus enim quot; inquit „est
circulus, quando sie statuimus: Verbum, quod non
tantum a Deo et viris ùso^ôpoig liquide profectum est,
sed etiam eam doctrinam continet, quae carnis inge-
nio et CpporJifzaai est contraria; Deo autem, attestante
conscientia, digna et gloriosa, quodque hominis corrupti
conversionem a Servitute concupiscentiae ad servitutem
justitiae operatur et veraciter promittit, id verbum
est verbum Spiritus sancti ; et consequenter is spiritus,
qui contra ratiocinationes et cupiditates carnis persu-
adet, ut eam doctrinam ad gloriam Dei amemus, est
Spiritus sanctus.quot; Neque majoris pretii habendum esse
putat, quod iidem nugantur de Reformatorum spiritu
privato. Quod ex eo explicandum esse dicit, quod
quae christus discipulis promisit, ut omnes a Deo
docti futuri essent et alias ejusmodi promissiones, ad
N. T. pertinentes, non satis magni habent. Contra,
quod Reformatis objiciunt illi, de ipsis valere noster

1)nbsp;1. 1. c. 33, § 3.

2)nbsp;1. 1. c. 4, § 4.

statuit. „Quis enimquot; inquit \') „est spiritus privatus, nisi
qui attribuitur Papae .... Et is spiritus ideo non est
Sp. sanctus sed erroris, quia non ab omnibus explo-
ran potest, et se non potest probare spirittim lucis omni
conscientiae^

Spiritus autem divini testimonium, quippe solis cre-
dentibus inditum, alii, non credenti, non valere ad fi-
dem, s. scripturae babendam, in eo excitandam a nostro
concediturSed alia etiam, eaque valida argumenta
quibuscunque hominibus in promptu sunt, quibus pro-
betur s. scripturae divina auctoritas, doctrina quippe
m ea comprehensa tanquam divina omnium conscien-
tiae se manifestante. Antea universe egimus de magno
pretio, quod coccejus conscientiae in homine tribu-
endum esse putavit. Hic monere quaedam debe-
mus de loco, quem dedit ei in homine lapso, ratione
imprimis habita veritatis, a Deo ad salutem pate-
factae.

Conscientiam atque ita naturalem hominis de Deo
cognitionem post lapsum non plane perditam esse,
saepissime coccejus innuit. Sunt sane, qui hanc
negent, quod tamen ad rei veritatem evertendam nihil
valere dicit. „Ut enim pueris, rudibus, imperitis, tardis
mgenuo, negligentibus et stupidis, non eadem demon-
strari possunt, quae viris exercitatis, doctis, sagaci-
bus, attentis, sobriis atque acutis: ita, quos praecon-
cepta opinio occupavit, quos sui aestimatio infatuavit,
quos vanitatis amor fascinavit, quos malitia excaeca-

1)nbsp;1. 1. c. 4, § 5.

2)nbsp;1. 1. c. 4, § 2.

vit, iis frustra demonstrare coneris, qiiae alias liqui-
dissima suntquot; \').

Licet enim cognitio illa de Deo, quae luce rationis
et conscientiae acquiritur, non talis est, ut obedien-
tiam Deo praestandam, in animo hominis excitet ,
tamen quemvis bene attendentem docet conscientia ea,
quae falsa et vera, bona et mala sunt, quaeque Deum
decentia dicenda sunt. Quum igitur Dens hominibus
se patefaciat tanquam eum, qui eos salvos vult reddere,
nisi malitia excaecata huic rei, tanquam Deo dignae,
conscientia assentiri debet Sic veteres, qui ante
MOSEM vixerunt, et ore tantum tradita, quae Deus ad
salutem patefecerat, habuerunt, maxime haec ut vera
acceperunt, quia divina sapientia illa se eorum con-
scientiae manifestarunt Sic etiam nos, „si audiamus

Deum testantem..... de sua sanctitate, de sui san-

ctificatione in Filio, de electione seminis in Filio, de
non imputatione peccati propter Filium, de datione
Spiritus regenerationis,.... de justitia et vita aeterna
propter Filium donanda, conscientia nostra non potest
aliud judicare, quam hoc esse verbum bonum, Deo
quidem gloriosum, nobis autem jucundum, quo possi-
mus et debeamus moveri ad diligendum Deum, ut
demus ipsi gloriam et quaeramus unionem et com-
munionem ejus, eum invocemus, ei confidamus ad

1)nbsp;Comment, in Johum. c. 13, § 10.

2)nbsp;Aphor. per univ. Theol. prolix. Disp. I, § 10: „Theologia naturalis
in homine irregenito est quidem; adeo ut nullus sit speculative «\'feo;;
sed non est, ut oportet, et cum effectu obedientiae......quot;

3)nbsp;1. 1. § 11, alibi.

4)nbsp;Sumrna Theol. c. 1, § 19, 23.

salutem, eique gratias agentes vitam aeternam laeti
exspectemus quot;

Ex hisce et similibus, quae plurima in cocceji scri-
ptis leguntur , patet quanti fecerit noster conscientiae
testimonium in demonstranda s. scripturae auctoritate,
et divina origine, quae notiones apud eum saepius
Synonyma cum theopneustiae notione usurpantur. Do-
lendum mihi videtur, quae hic illic pretiosa hac de
re monet, non satis ab ipso enucleata esse, neque satis
ex industria eum exposuisse, qualem nexum et rati-
onem sibi informaverit inter diversa argumenta, quae
alFert ad s. scripturae auctoritatem demonstrandam.
Universe conscientiae primum locum dedisse videtur,
cujus testimonium homo audiens per singula argumenta
ducitur ad fidem s. scripturae, utpote verbo divino,
habendam.

Sic dicit (Script, pot. dem. c. 19, § 9): „Homines
tantum possunt esse testes eorum, quae viderunt et
audiverunt.... Hoc medio notißcandi humano Deus
voluit exaedificare fidem divinam. Ut fides divina

1)nbsp;Comm. iti quinque priora capita Geneseos, c. 3, § 107.

2)nbsp;Cf. etiam annot. in Psalm. 150, § 5: „Quae Deûs\'docet et revelat,
ea ad omnem conscientiam manifestantur, ita ut Spiritus Dei, dum omnem
ammam ad Jehovam celebrandum vocat, omnem conscientiam hominum
videatur compellare et obtestari, an non ea cogatur ei et verbo ejus
i-espondere Nae et Mnen, cet.; Ultima Mosis, J 201. Script, pot. dem.

19, $ 9; c. 2, § 9. „Upraecipue teneamus ipsam bonitatem, justitiam
^memarn sermonis scripturae se commendare ad omnem conscientiam
Ad hanc provocat item scriptura e. g. Deut. 4 : 6.... ubi nota, Deum
ipsum hoc praecipuum argumentum facere, quo populi sint ad legem
et SIC Prophetas et Evangelium (quae in lege fundantur) recipiendum
eommovendiquot;. Praef in comm. Epist. ad TUum, alibi.

est, si quis id credat, quod ipsi voce Dei, de qua
dubitare non potest, ejus auctorem Deum esse, m-
notescit: ita fides divina est, quando quis eam
ipsam notificationem divinam, olim coram et imme-
diate factam, cognoscit ex necessariis consequentibus,
vel ex rebus, quae citra talem notificationem con-
sequi non potuissent, non minore certitudine, quam

qua ocvroTTTY/g eam percipere primitus potuit......

In applicatione vero hujus medii fidei ad efiFectum
in animis hominum intervenit Dei gratiosa et flex-
anima potentia, veritatem salutarem dignam Deo au-
ctore sub co7iscientiae, quam ipse in homine fecit,
dictatura amabilem faciens, ut animus attendens fun-
detur et roboretur in fide per singula argumenta,
quae alioqui vel per supinam negligentiam insuper
haberet, vel per malitiosas ratiocinationes redderet
inefficacia ...quot; Alibi\'): „Auditum referimus ad con-
scientiam, testem recti et pravi, testem ejus, quod
facimus et quod in nobis est, testem Dei, testem
connexionis, quae est inter vera; et contra pro-
priam sapientiam et justitiam ad gloriam Dei defi-
nimus, ut eum amemus et timeamusquot;...... »Ec-
clesia®) declarat, se scripturam pro divina recipere,
h. e. confitetur fidem suam. Non tamen imperat, ut
propter suum dictum pro divina recipiatur, sed di-
vinitatem ejus demonstrat ad omnem conscientiam.
Dico ad omnem conscientiam cum Apostolo (2 Cor.
4:2). Sunt enim illa argumenta, quae protulimus,

1)nbsp;Summa Theol. c. 3, § 46.

2)nbsp;1. !. c. 3, § 41 sqq., § 8 sqq.

clara et evidentia apud omnem conscientiam. Atque
etiamsi non omnibus sit verbum Dei odor vitae ad
vitam; sed in iis, qui pereunt, sit odor mortis ad
mortem (2 Cor. 2:16), tamen et bi sentiunt, Deum,
quem fugiunt, ad se locutum esse. Deus apud je-
eemiam (C. 23:28, 29) omnium animos compellat.
Propbeta, cum quo est somnium, narret somnium; et
cum quo est verbum meum, loquatur verbum meum,
veritatem. Quid paleae cum tritico? Nonne sic est
verbum meum, ut ignis, et ut malleus, qui facit dis-
silire petram. Ita paulus (Hebr. 4:12): Vivus est
enim sermo Dei et efficax, et magis secans, quam
omnis gladius anceps, et penetrans usque ad divisio-
nem animae et spiritus, juncturarum et medullarum,
et judicans commentationes et cogitationes cordis. Qui
boc sentit, quam majorem auctoritatem, aut quem
testem exspectabit, ut credat? Qui hoc non sentit,
aut se non sentire dicit, quique omnino omnibus ra-
tionibus se negat perpelli, ut credat scripturae, tan-
quam verbo Dei, quomodo is permoveri poterit, ut
subjiciat se Deo, cujus cognitionem fugit? Quid fa-
cere nos oportet, nisi ut pro eo oremus, et eum omni
occasione cum longanimitate exhortemur, ut imminen-
tem iram effugiat .. et servetur.quot;

Num autem illa argumenta sufficiunt ad cuivis per-
suadendum de s. scripturae divinitate? Negative ali-
quatenus huic quaestioni nostrum respondere ex su-
perioribus jam efficere licet. Quamquam enim statuit
divinitatem illam infidelibus probari posse, nulla tamen,
ne firmissima quidem argumenta, bonum eventum
habitura ad hominem vere convincendum putat, nisi

iusit in ejus corde sincerus amor Dei voluntatis per-
ficiendae. Hac in re calyino et augustino assen-
tiens „evidentia argumentorum divinaequot; inquit \')
„revelationis potest torquere infideles, ut quod oderunt,
quo terrentur, vel oppressum vel mutatum velint; aut
saltem extorquere ipsos, ut mentiantur Deo et cupiant
videri obsequentes; non potest autem illis fidem in-

serere......quot;

De ceteris, quae coccEJUS scripturae tribuit attribu-
ta, non est, quod fuse moneamus. Ejus necessitas, per-
fectio, sufficietUia et perspicuitas contra Romano-Catbo-
licorum objectiones vindicantur, eornmque argumenta
ad traditiones et consuetudines tuendas, \'atque priva-
tam ecclesiae interpretationem vindicandam enervantur.
Scripturam sufficientem esse ad salutem, inde sequi-
tur, quia in ea „lex Dei et foedus ejus cum homi-
nibus et Evangeliumquot; clare atque perspicue con-
tinetur. Quod autem ad obscura nonnulla et ambigua
attinet, nobis cavenduiu esse censet, ne ex hominum
obscura mente ad scripturae obscuritatem concludamus.
„Nihil enim impedit eam esse claram, atque perspi-
cuam, et hominem nihilominus esse ruCpkh, TrsTVccpcc-
ßkvov, et lt;zvógt;!T0vquot;Neque obliviscendum monet, in-
ter Christianos inveniri pueros et rsyMovq (1 Cor. 2:
6; 3:5); quae his sapientia sunt, illis saepius esse
obscura. Propterea in iis „cum timore progredi pue-

1)nbsp;Cf. calv. Instit. L. 1. c. 8, § 13, et quae de illo loco monet coc-
cejus, Pot. script, dem. c. 19, § 10.

2)nbsp;1. 1. § 10.

3)nbsp;Summa Theol. e. 5, § 63.

4)nbsp;1. 1. c. 6, § 6 sqq.

ros necesse est, oT/,yo7g quum utuntur, nihil tamen re-
cipientes nisi in 7ràgt;ipo0opîa toü vooç , Eom. 14 : 5quot; \').
Frustra tamen haec a Pontificiis objiciuntur, ut ho-
mines a scripturae studio absterreant. Nam, quae-
cunque in s. scriptura sint difficilia intellectu, ta-
men ejus perspicuitas talis est, „ut homo illuminatus a
Sp. sancto, et Dei amore ac timore praeditus, judi-
care possit id, quod scriptura dicit, esse veram sa-
pientiam et prudentiam, et ejus sapientiae doctorem
sapientissime docuissequot;. Neque magni ponderis habet
eorum objectiones ex variis lectionibus et versionibus,
hic illic inter se discrepantibus, quippe quae nequa-
quam efficiant, ut homo minus doctus in necessariis
ambiguus maneat Saepius COCCEjus ostendere co-
natur, hominem indoctum a cujuscunque sive eccle-
siae sive viri eruditi judicio in rebus, ad fidem spe-
ctantibus, prorsus liberum esse. Sic in Admonitione
de principio fidei, p. 20. „Neque tantumquot; inquit „doctis
sufficit scriptura, sed etiam idiotis, etiamsi literarum
sint expertesquot;. False necessario sibi acquiescendum
esse dicuntur „judicio suorum doctorumquot;. Quid? quod
inveniuntur „idiotae, qui apologia fidei suae possint
pudefacere doctos aliquos, et olim fuerunt, qui in
carceribus et juxta ignes rationem fidei suae reddide-

runtquot;---- „Sedquot; — ita pergit — „habeat literatus

plus scientiae et, ut sapiens dicit, plus aegritudinis,
nihil impedit, quominus idiota habeat bonam conscien-
tiam, fidem fortem, charitatem enixam, spem vivam,

1)nbsp;I. 1. § 19 sqq.

2)nbsp;1. 1. § 71 sqq. VAN GOECUM, I. I, IJ. sqq.

Potest enim scire, exstare in mundo et ecclesia ver-
bum Dei; idque scriptum esse. Omnibus enim homini-
bus constare potest, Deum lociitum esse ad Patres per
mosem, ad Israëlem per Prophetas, per johannem
Baptistam, per jesum et Apostolos, non secus, ac

si omnes ccvtotttoh et spectatores fuissent.....quot;

Neque est, cur non facillime ad quorumcunque homi-
num notitiam perveniret literarum sacrarum argumen-
tum. „Ita enim Deus legem suam publicavit, et in
medio omnium posuit, ut difficilius sit ejus summam
ignorare, quam scire: h. e. ut vix quisquam possit illam
ignorare, etiam dedita opera, fugiendo omne hone-
stum commercium, omnem congregationem bonorum
et piorum hominum, omne colloquium, quod vel de
bonis moribus, vel de Dei voluntate et natura, vel
de solatiis afflictorum et morientium, vel in hominis

nativitate, inque omni gratulatione solet institui.....

Quis igitur dubitabit, Deum per Spiritum suum ef-
ficere posse, ut in illis, quae audiunt, quaeque apud
omnes certissima sunt, videant veritatem, quae Deum
decet; et quae cognoscunt a Deo dicta, credant; quae
cognoscunt Deo digna, ament, et jesum Chbistüm
amplectantur, eique confidant. Quid porro? credere
potest idiota et servari : numquid non etiam potest
proficere in cognitione veritatis et mysteriorum Dei?
Certum est tardius difficiliusque proficere eos, qui s.
literas ipsi consulere non possunt, quam illi proficere
possunt, qui habentes eam facultatem, ea in timore
Dei studiose utuntur. Attamen ille ipse defectus ad
hoc comparatus est, ut attentum et celerem ad au-
diendum faciat eum, qui praeclaris illis mediis, quibus

instructus familiariter adit sacras Hteras, destituitur.
Nec tantum attentum, sed et iimidum, ne fortasse
temere aliquid recipiat, et in tenebris ambulet. . . Proinde
idiota, regulam fidei retinens, si quid audiat, quod in
eam et in bonos mores incurrit, statim rejiciet. Oves
enim christi Pastoris vocem audiunt; alieni au-
tem, quem nec norunt, vocem non audiunt, sed fu-
giunt ab eo etc.quot; \').

§ 4.

De modo, quo coccejus veritatem divinam ex sacra
Scriptura peti voluit.

Antequam ad ipsam Theologiam cocceji dogmati-
cam, quam unice sacram scripturam secutus condidit,
tractandam transeamus, utile mihi videtur, paulisper
agere de modo, quo universe scripturam explicari
voluit, quod ad rite ipsam ejus Theologiam intelli-
gendam scire plane necessarium est. Videamus igi-
tur, quid coccejus doceat de scripturae interpreta-
tione, deque modo, quo, ut feliciter procedat fieri
debeat.

Scriptura quum sit divinitus inspirata sive quum
composita sit verbis, a Spiritu Dei per amanuenses

1) Ceterum „in Lac simplicitatequot; inquit, „idiotae possunt esse felici-
ores multis doctis, qui magnam aetatis partem coguntur terere legendis
controversiis, inveniendis et enodandis laqueis et perplexitatibus, et re-
futatione adversariorum. Idiotae enim non coguntur scire, quod omnes
stulti dicuntquot;. 1. 1. p. 31.

dictis, et unusquisque sui ipsius verborum sit opti-
mus interpres, ipsam scripturam a nullo nisi a Sp.
set. rite intelligi atque debinc eum solum illam in-
terpretari posse apparet. Quae quum ita sint, nullius
privati spiritus sive papae sive ecclesiae sive alius
magistri in interpretando auctoritas agnoscenda est.
In novo enim Foedere non datur privatus spiritus,
quo ductus unus homo alium docet, tanquam Privi-
legium habens docendi aut clavem cognitionis solus
sive cum paucis habens, sed omnes filii ecclesiae sunt
discipuli Dei, et quod dicitur in ecclesia, revelatur
a Deo (Phil. 3 : 15), docetur ab unctione (1 Joh.
2:27), atque adeo spirituales omnia âmxphou(7t, diju-
dicant sive examinant, et a nemine judicantur, nisi

a Deo (1 Cor. 2 : 15).

Quapropter interpretari omnium est, qui id donum
habent, et de interpretatione judicare omnium fide-
lium. In cujusvis autem interpretis corde ut resideat
amor et timor Dei necesse est, quibus si destitutus
est, cognitionum earum, quae in docto interprete requi-
runtur, ne vel maxima quidem copia ad rite et bene
interpretandum verbum divinum, sufficiet. „Hoc enim
sanctissimum verbum totum propria timentium Deum
possessio est. Nam non timentibus Deum, neque quic-
quam in eo dicitur ad ipsorum consolationem pertinens,
neque omnes partes sapientiae divinae et mysterii ejus
innotescunt. Ipsum enim hoc, quod non credunt, non
amant veritatem, non timent Deum obstat, quominus
vel legant, vel legentes rite intelligant. Non enim
Spiritus sanctus ita composuit scripturae sermones, at
non scrutantibus obvia occurrat omnis Veritas et quo-

vismodo omnem ignorantiam caecitatemque expugnet,
aut non amantibus veritatem, scripturam tamen legen-
tibus, omnem ansam adimat ejus torquendae . . ..\'quot;).
Summa igitur interpreti in interpretando cura adhi-
benda est. Non prius debet acquiescere, quam repe-
rerit vel audiverit expositionem eam, quae ita con-
scientiae satisfaciat, ne verba pro verbis substituendo,
addendo, detrahendo, transponendo videatur verba
Dei mutare, aut ea emendare; quemadmodum ludi-
magistri puerorum schedas corrigere solent, et men-
tem eorum divinando et conjectura deprehendentes
veniam illis dant imperitioris et imprudentioris lo-
quelae Neque igitur hoc pro sensu reddendum,
quod quomodocumque legenti in mentem venit, quam-
vis per se non falsum; sed quid Sp. set. in quovis
loco docet. Spiritus autem in scriptura loquitur ver-
bis „ aptis ad excitandum in auditore eam cogitationem,
quae est in loquente, ita ut verba scripturae eam
mentem significent, cujus sunt signa.quot; Propterea ea
tantummodo interpretatio vera et genuina habenda
est, „quae pondus vocabulorum, usitatam rationem
phraseos, àKoXovùixv rerum, et AvoiKoyiav scripturae
observât, et rebus ipsis in omni ipsarum modo atque
ordine comprobaturquot; In interpretatione autem illa
ab interprete, ut feliciter procedat, duo prae ceteris

1)nbsp;Ußist. dedicatoria comment, in minores Prophetas praefixa.

2)nbsp;Summa Theol. c. 6, § 39.

3)nbsp;1. 1. § 45.

4)nbsp;De cocceji regula hermeneutica „ verba omne id significant, quod
significare possuntquot;, sacpissime male intellecta cf. van goecum, 1. 1.
p. 45—62 ; THOLüCK, 1.1. T. II, p. 230; Kederl. Stemmen, T. IV. p. 149.

coccejus observari voluit, comparationem seil, spiri-
tualium (a-ó\'/KpKTig TrvsußxrizSiv), quae vocatur, et ana-
logiam fidei. Ut rite, quid de utraque coccejus sta-
tuent, iutelligamus, videamus, quomodo sibi informet
Sp. set. rationem, tum erga diversas scripturae partes,
tum erga singulos fideles. De posteriore jam antea,
de cocceji liberaliori loco agentes quem noster inter
aequales obtinebat, locuti sumus Hic pauca suf-
ficiant ad ejus de interpretandis scripturis opiniones
esplicandas. Spiritus set. quum resideat in cordibus
fidelium, et magis magisque in omnem veritatem eos
ducat, consentaneum est, ut quisque intento animo
scripturae incumbat, donec omnes eo tandem pervenennt,
lit omnia in scripturis abscondita mysteria plane intelli-
gant. Attamen ne putemus tali profectu, quae antea
docti eramus, inania fieri atque falsa. Spiritus enim
sibi contrarius esse non potest, sed ubique sibi est
similis. Ipso ducente ex scriptura jam exbaustae sunt
veritates indubitabiles, ab omnibus vere fidelibus toto
corde amplexae. Id tenendum esse nobis inculcat
in scripturae interpretatione et expositione, omnes in-
terpretationes secundum illum consensum et àvûcXoytotv
examinandas esse. Hac in re scriptores N. T. nobis
praeierunt Itaque analogia illa est quasi norma,
ad quam omnia regulanda et secundum quam diffici-
liora ex facilibus et bene jam intellectis explicari
debent. „ Omnis interpretatioquot; — ita loquitur in praef.
ad comment, in Epist. ad Philipp. — „omnis inter-

1)nbsp;p. 65 sqq.

2)nbsp;Summa Theol. c. 6, § 81.

pretatio et xpoxoTri^ procedat secundum dvxÄoylxv rïjg
TTiuTsccg, secundum conformitatem fidei. Neque enim,
quae credidimus (non dico quae opinamur, sed de
quibus habemus fidei TkYipoCpopiocv ac certitudinem in
bona conscientia, atque adeo cum scientia), destrui
debent per ea, quae addidiscimus et ad quae profi-
cimus. Deus enim sibi contrarius non est.quot;

Quod autem ad prius attinet, antea jam vidimus
totam scripturam divinitus inspiratam eum habuisse.
Quid inde sequitur? Unus quum sit Spiritus, qui
in omnibus scripturae partibus loquitur, non potest
alio loco aliud quid docere, sed omnes partes arcte
inter se cohaereant, optimeque inter se conveniant,
necesse esse statuit. Quod quum ita sit, si interpres
verbum Dei bene vult intelligere, comparatio spiritua-
lium ab eo instituatur necesse est, quod si omittat,
periculum exstat, ne in errorem deducatur, et sonum
alicujus dicti sequens aliquid verum accipiat, quod
luculenter falsum est, quodque ita esse facile vidisset,
si modo omnia antea rite comparasset. Ea demum
diligenter adhibita omnes falsas de verbo Dei opinio-
nes feliciter oppugnari et feliciter in veritate inda-
ganda procedi censet. „ Nihilquot; inquit\') „ ad fibras
omnes falsarum doctrinarum exstirpandas potest fingi
utilius magisve necessarium clara et perspicua veri-
tatum Christianae religionis ex omnibus scripiurarum

1) Praef. considerationi principii Evangelii Johannis praefixa. Cf.
etiam Animadv. in Bell, etc.: „Omnes libri inter se in veritate ejusdem
doctrinae conspirant, ita ut etiam in absirusissimis mysteriis, humanam
scientiam et conjecturam fugientibus, se mutuo explicent.\'\'

partihns juxta uniuscujusque loei genuinam indolem et
vocabulorum emphasin deprompta et in unam. ^vvoxpiv
composita conformi explanatione. Nulli enim dubi-
um esse debet, quin Spiritus set. idem fidei mysterium
per omnes amanuenses suos expresserit, et ubique sui
similis sit. Et profecto, qui in hoc studium serio
incubuerit, ut quid in omnibus sacrosancti verbi par-
tibus dictetur, pernoscat, ei non poterit non occurrere
pulclierrima fades divinae sapientiae ubique eaderrt, in
omnibus vero partibus diverso splendore et novo sem-
per vigore effulgens, quae sapientia tam accurate,
distincte, plene, conformiter, solide, robuste, et ut uno
verbo dicam, ûsoTrpamiç in s. scripturis deformata\'
unicum fidei semen et imaginis Dei exemplar est;
locupletissimus et irrefragabilis testis scripturarum di-
vinitatis. Ita ut illa sapientia conscientiae se probans
et ostendens, sit vera clavis cognitionis scripturae^.
De comparatione illa spiritualium noster saepissime lo-
quitur. E multis unum adhuc dictum ex ejus scriptis
afFerre liceat, ut ejus mentem hac de re rite cogno-
scere nobis contingat. „Habet divinaquot; inquit\') „in-
stitutio scripturae instar augusti palatii, in quo or-
dine consideant innumeri seniores, qui viritim admissum
novum discipulum erudiant, a collegis suis dicta con-
firment, roborent, exphcent, illustrent, nunc fusius
dicta contrahant, nunc contractiora difFundant et de-
ducant, generalius dicta distinguant, distincta gene-
ratim innuant, régulas exemplis fulciant, exempla in

1) Praef. minoribus Prophetis affixa. p. 3 sqq. Cf. etiam praef. in
comm. in Epist. ad Galatas, alibi.

regulis judicent, ita ut omnium de eadem re agen-
tium dictorum is sensus accipi debeat, qui est ullius,
et qui nulli refragetur; et plena institutie ea demum
censeri, quae omnium virorum Dei sit vox cruyCpcoT/ix
et of/Jvoiûc,. Quae observatie magnum et illustre prae-
bet KpiTviptov, ubi inter se componnntur interpretationes
subnixae omnium scripturarum barmonia et singulo-
rum vocabulorum vellicationes et detorsiones, quas si
admittamus, efficitur ut sanctuarium Dei, quod ape-
ritur in scriptura, instar habeat consessus hominum
ebriorum , quorum unus canit, alter flet, tertius jur-
gatur, alius garrit, denique ubi ovBe)i; ov^awç ovTsv
âxûvsi-, quatenus omnis inter verba virorum Dei con-
spiratie per eas vellicationes et detorsiones solviturquot;.

§ 5.

De nexu, quem inter diversas s. Scripturae
partes sibi coccejus informavit.

Quae superiore § diximus de comparatione q. d.
spiritualium arcte cohaerent cum cocceji notionibus
de intimo nexu, quo singulas scripturae partes inter
se conjunctas esse statuit, quae rursus tum in exe-
gesi, tum in dogmatica ejus Theologia magnam vim
habuerunt, imo cum superioribus conjunctae, totius
ejus Theologiae clavis fere dici merentur. Videamus
igitur, quid hac de re auctor senserit.

Omnes scripturae partes uno veluti fundamento
nituntur, quod si quis bene tenet, clavis fere est ad
omnia recte intelligenda. Fundamentum autem illud

est „jesus christus ejusque justitiaquot; s. unitas
foederis, quod Deus cum hominibus iniit Itaque
tota scriptura inde ab initio de christo loquitur
Quae in N. Foedere docentur, implicite jam in V.
Foedere dicta sunt. N. Foedus igitur in Vetere latet,
V. Foedus in Novo patet. Propterea V. Foedus si
quis abjicere vel negligere audeat, is ipsi luci Novi
Foederis injuriam facit et instar habendus est illius,
qui alterum sibi oculum, tanquam non necessarium, eruit.
Tum enim demum plane effulget lux Novi, „quando
non tantum promissio nis ac praedictionis consensu
historia et doctrina Christi fulcitur, sed etiam quae
in toto sacrarum literarum corpore de quacumque
veritatis divinae parte et toto mysterii complexu,
ordine et analogia ab omnibus viris Dei dicuntur,
inter se comparantur et componuntur et conscientiae
cum solida demonstratione proponunturquot; Studium
igitur V. Foederis nostro quoque tempore quam ma-
ximi momenti habendum esse statuit, ut ob alias
causas, tum etiam ad melius haereticos refutandos,
perpetua analogia promissionis, prophetiae et Evangelii
demonstrata, tum etiam ad felicius Judaeos convin-
cendos, ut ad Christum se convertant : quem, male
promissione et prophetiis intellectis, rejecerunt

1)nbsp;Summa Theol. c. 6, § 29.

2)nbsp;„Quum Deus unus sit, et justitia proinde una sit, et finis unus
sit; fieri non potest, ut fundamentum diversis hominibus aut diversis
temporibus possit esse diversum.quot; I. 1. c. 7, § 39.

3)nbsp;Cf. Comm. in Epist. ad Hebraeos, c. 10, $ 48. Praef. in Epist.
ad Bomanos, p. 8.

4)nbsp;Summa Theol. c. 2, f 22.

5)nbsp;Praef in Ultima Mosis, p. 2.

Tota enim quaestio de hoe agit „an jesus et Apo-
stoli id praedicaverint, quod Christum et Apostolos
ipsius praedicaturos esse moses et Prophetae antea

testati sunt...... Quare si comperiatur^ hoc Baptis-

tam, hoc JESüM, hoc Apostolos dixisse, quod prae-
nuntiatum fuit, auditum iri, nulla causa edi potest,
quare non eas voces ex ore JESU, ut christi et Filii
Dei, et ex ore ejus discipulorum, ut verba Aposto-
lorum Dei et Christi recipiamusquot;

Itaque jesu et Apostolorum exemplum et metho-
dum secuti id imprimis debemus demonstrare, „quae
in V. F. leguntur, eadem in ISquot;, scribi, quemadmo-
dum paulus dicit (2 Cor. 1 : 13) : „Non alia scribi-
mus, quam quae legiiisquot; (?); sive ea^ quae moses et
Prophetae scripserunt, per Evangelium nobis exponi
atque per illud ac historiam sequentium temporum no-
bis narrari; sive viceversa, quae in Evangelio propo-
nuntur et narrantur, in verbis mosis et Prophetarum
praenuntiata ostendamus.quot;

Quantum pretii COOOEJUS Veteri Poederi tribuerit,
dilucidius nobis patebit, si attendamus ad ea, quae
de singulis ejus partibus statuit. Primum apud eum
locum obtinent scripta Mosaica, utpote reliqui canonis

1)nbsp;Cf. Dedicatio explioationi Epist. ad Hebraeos praemissa, p. 5.

2)nbsp;1.1. Praef. ad Ultima Mosis 3. Eodem loco diligens V. F. studium
commendatur utpote fontis, ex quo chuistus et App. hauserunt, ut no-
bis pateat quae allegantur, revera ita se habere, ne nobis, ut alüs, ac-
cidat, vi dicamus „quae Christus et App. ex veteribus scripturis dedu-
xerunt, non obligare fidem nostram vi argumentationis et demonstratio-
nis, sed momento aucforitatis supernatwralis, ut novae artis repertores
inter Pontificios sapiunt.quot;

canon habenda Fuit enim moses servus fidelis in
toto domo Dei, i. e. interprete coocejo in ecclesia
omnium temporum ad testimonium eorum, quae in poste-
rum dictum iri promissum erat (Hebr. 3:5), unde
consequitur omnem religionem et fidem, veramque
yiam ad vitam aeternam per eum traditam esse : ne-
que fieri potuisse, ut Prophetae, christus et Apostoli
quicquam extra eum locuti sint. Cujusvis igitur re-
ligionis argumentum, ut vera esse pateat, ex mosis
enuntiato demonstrari possit, necesse est. Propterea
„etiamsi christus sit lux, et praedicatio Evangelii
sit Veritas, quae ad omnem conscientiam manifestari
potest, tamen necessario debet habere testimonium in
mose et Prophetisquot; \'). Hinc ipse Christus ejusque
discipuli ad suam auctoritatem doctrinaeque, quam
tradunt, veritatem affirmandam semper ad mosem
provocant, et diserte saepius affirmant, se nihil aliud
docere, quam antea jam ipse et Prophetae locuti
erant Ab altera vero parte nullum unquam
vere in christum credidisse, qui non crediderit

1) Foi. Script, p. 8. Ultima Mosis, 5 589 sqq.

3) 1. 1.

3)nbsp;Cf. Comm. in Ep. II ad Tim. c. S, § 88 sqq.

4)nbsp;Summa Theol. c. 2, § 20, 31 : „Neque ipse christus testimonium
mosis et Prophetarum voluerit, aut propter sapientissimam Dei ordina-
tionem potuerit abdicare ; quin illud pro maximo allegavit (Joli. 5 :46
alibi). Ne miremur, App. perpetuo auctoritate V. T. usos, et protestâ-
tes , se nibil extra mosem et Prophetas doeuisse (Act. 26 : 22) et justi-
tiam Evangelicam ad legis non evacuationem, sed stabilitionem pertinere.
Praeparaverat nempe Deus testimonium cheisto, mosis nimirum, testis
fidelis in tota domo ejus, et succedentium Proplietarum, ut sine negocio
et statim ab ovibus suis agnosci posset.quot;

mosi et Prophetis, saepius diserte coccejus affir-
mat

Quod autem ad Prophetas attinet, scripta eorum
„unum habent scopum et nucleum; unum systema
faciuntquot;®). Omnia fere, quae in iis continentur, ad
jesum et fata ejus regni posteriora referenda esse
statuit, ita ut quasi rerum fuiurarum historiam conti-
neant \'),

Propterea dihgenter eorum scripta investigari voluit.
Jubet enim hoc Cheistus , saepius Judaeos et Phari-
saeos propter socordiam vituperans, qua capti illi non
attenderent ad signa temporis, ideoque non crederent
ei, quem Deus miserat \'). Neque nos magnum non
detrimentum capiemus, si christi mandatum, ad signa
temporis attendere jubentis, neglexerimus \'). Quod
in majus quidem vitium nobis vertetur, quum sub
N. Foedere nos vivamus, cujus foederis ecclesiae
„magna sane est praerogativa et gloria, quod seit,
ea, quae de salute et consolatione Sionis a Prophetis

1)nbsp;Cf. Admon. de princ. fidei, p. 4. Script, pot. c. 3, ^ 2 alibi.

2)nbsp;Praef. in Minores Prophetas, p. 4.

3)nbsp;1. 1. Cf etiam Sum-ma Theol. c. 6, § 32. Praef in Ultima Mosis.
Proleg. in Apocalypsin Johannis, p. 1.

4)nbsp;1. 1. p. 1. Vid. Matth. 16 : 3 ; Luc. 12 : 56. Signa temporis coc-
cejus intelligit facta Dei et inventa, quibus cognoscitur, quidnam de
verbo Dei impletum sit et quantum supersit implendum, et ad qualem
Visitationen! se debeat homo praeparare (1. 1.).

5)nbsp;„Quodsi autem Judaei, apud quos coepta sunt impleri verba Dei,
in tantam iram inciderunt per socordiam, quid fiet de nobis, si etiam
post sedecim saecula non magis probemus tempora, quam Judaei, et
nesciamus Evangelii veritatem ex scripturis propheticis comprobare, et
CHRISTUM Regem, et Regnum ipsius ejusque administrationem demon-
strare, ignorantes tempus visitationis nostrae?quot; 1. 1.

scripta sunt, ad se pertinere, et propter se et suam
institutionem, cautelam, directionem, confirmationem,
consolationem, denique et spem scripta essequot; \'). Ab
illo igitur studio ne nos absterreamur propter multas,
quas in prophetiis invenimus, ambiguitates, ex para-
bolis, aenigmatibus, symbolis et typis, quibus saepius
viri sancti utuntur, ortas.

Neque enim illa liquidum non et certum sensum
habent, dummodo referuntur ad mysterium Dei, Chri-
stum ac regnum ejus „in quo omnes promissiones Dei
et omnes consolationes scripturae concentrantur, et
sine cujus veritate et sinceritate scripturae non habent
uniformam, constantem, indetortam, saturam et con-
scientiae satisfacientem ubique expositionemquot; Nobis
praeterea exstant promissiones, quod omnes obscuri-
tates magis magisque in lucem vertentur, siquidem
diligenter et ad certissimam regulam omnia perscru-
temur. Spiritus enim promisit (Dan. 12 : 4, 9) fore
„ut extremis temporibus multi sint scrutaturi, et
major futura sit scientiaquot;. Quid? quod ipse Servator
docuit (Matth. 13 : 45), „Regnum coelorum ultimis
cumprimis temporibus similitudinem habere mercato
ris, pretiosos uniones et gemmas, pro quibus viles
aut fucatae prostant venales atque obviae, quaerentisquot;.
Verum hac in re profectum diu detinuerunt, ut
alia, sic etiam ignoratio terminorum sacrae scriptu-
rae, Theologia scholastica, neglectus verae methodi
et solidae a-wyxpicrscci;, quam soli illi, qui regnum

1)nbsp;Praef. ad Min. Froph. p. 9. sqq.

2)nbsp;Summa Theol. c. 6, § 29, 30.

Dei et justitiam quaerunt, invenire et tenere pos-
sunt

Ceterum de ratione, qua prophetias illas expiican-
das esse noster censuit, non est quod fuse moneamus.
Typice universe eas evolvere voluit, continuatam pro-
phetiarum impletionein accipiens. Multa, quae in iis
indefinite praedicantur, non debere nos impedire sta-
tuit, quominus animadvertamus et judicemus, „quae
res a quoquam gesta sit ad prophetiae exemplum,
ita ut verba prophetiae ei rei gestae et illi homini
conveniantquot;. Quod si locum habet, „talis res vel
talis homo haud plane aiienus a prophetia habendus
est, etiamsi non dici potest in iis totum complemen-
tum prophetiam haberequot;\'). Porro, quum prophetiae
omnia perfecto ordine temporis continent, in temporis
qualitate, quae per ordinem rerum futurarum indi-
cari solet, magnum nobis exstat emolumentum ad res
et personas in historia inveniendas, quibus optime
quadrat una alterave prophetia Qua in re ut feliciter

1)nbsp;Praef. ad Min. Proph. p. 2, 6.

2)nbsp;Summa Theol. c. 6, % 33, 34.

3)nbsp;1. I. Praef. in Min. Proph. p. 15. „Si autem in prophetia sit re-
rum praecedentium vel snhsequentium distinctio, ea exempla, in quibus
historia ordinem prophetiae esprimit comprobatqne, pro implementis ha-
beantur. Quis enim dieet, ordinem rerum ordini praedietionum conve-
nientem et exacte respondentem, abire a mente Sp. set., et significatione
eloquiorum Dei? Absurdnm dictu est, id non significari per veria
quod exprimunt et animo prudenter pensitantis repraesentant. In rebus
humanis imaginis et corporis similitude monstrat pietoris intentionem :
m divinis picturis non faceret? Atqui Sp. set. dictatorem verborum pro-
pheticorum nihil latet eorum, quae facturus est (in ecclesia et historia).
Igitur et opera Dei et rerum corpora verba indeflnitius dicta ad se ra-
pinnt, coguntque determinate ea de se intelligi.quot;

procedamus regulam observandam esse statuit: „Om-
nia praedicata conjunctim demonstrare instar definitio-
nis aut nmninis proprii suhjecta nominum analogorumquot; \').
Si bene intelligo regulam illam obseurius expressam,
sic explicari debet. Si nobis in historiae serie oc-
currit res vel persona, quae eadem praedicata habet,
sive de quibus eadem dici possunt, quae nobis in
mentem veniunt, quando in prophetiis nomen typi-
cum legimus, tum certi esse possumus, illam rem
vel illam personam sub hoe nomine (quod proprie
accipi nequit), intelligi debere. Tune enim patet,
utrumque subjectum, èt quod intelligitur sub nomine
illo (subjectum nominum analogorum), èt quod in
historia occurrit, eadem praedicata habere. Sic prae-
dicata easdem partes agunt, quas vulgo agunt no-
mina propria, quae serviunt ad unum subjectum ab
altero distinguendum.

In ea tamen interpretatione magnam prudentiam
adhibendam esse, saepius dicit. Quod utinam ipse
semper fecisset coccejus; tum non tot et tantas
textuum contorsiones commisisset; neque historicam
V. F. partem adeo praeter vidisset, vel ipsius nugis
accommodasset \'). Quidquid ceterum de COCCeji hy-
pothesibus, quas nequaquam defendere voluimus, di-
cendum sit, magni certe facere debemus singularem

1)nbsp;1. 1. p. 14.

2)nbsp;De cocceji Prophetarum interpretatione cf. etiam vast goecum,
1. 1. p. 62 sqq., ubi es Cantico Canficorum aliisque locis exempla affe-
runtur cocceji typicae interpretationis, et ecclesiae temporum, et pe-
riodorum, quae ubique fere auctor noster invenit. tholuck, 1. 1. T. II,
p. 232.

ejus animum scripturae investigandae, ardens stu-
dium, ut unumquemque ad eam perscrutandam ex-
citaret, et intimam quam habebat persuasionem , di-
ligenter scrutando novas continue veritates ex s.
scripturis hauriri posse. Postea ratione habita ejus
systematis dogmatici nonnulla adhuc hac de re mo-
nebimus. Nunc ad ejus dogmaticam Theologiam arc-
tiore sensu sic dictam properamus.

SECTIO ALTEEA.

de theologia cocceji dogmatica.

§ 1.

De notione foederis universe spectata.

Coccejus scholasticae methodo, verum scripturae
et fecundum studium plane tollenti, sese opponens,
sumtis ex sola scriptura dogmaticae disciplinae tam
forma quam materia, novam in dogmatica tractanda
methodum condidit, foedera Dei, cum hominibus inita,
principium statuens, unde totam illam disciplinam
tractari voluit.

Antequam Theologiam illam exponimus, nonnulla
nos in medium proferre oportet, quibus melius in-
telligi possit, cur laudatam rationem in dogmatica
disciplina enucleanda noster secutus sit.

CocCEJUM notionem illam de foedere adhibuisse,

qua duce totam Theologiam dogmaticam ordine et
organica methodo exponeret, si spectemus ejus erga
scripturam rationem, nequaquam miramur. Etenim
ei, ex sola scriptura sapere cupienti, non potuit
non patere in ea acta Dei cum hominibus, quibus
ille bis se Patrem dementem ostendit, vulgo a s.
Scriptoribus nomine foederis proposita esse. Facili-
us hoc ei evenire potuit propter singularem auctori-
tatem, quam V. Foederi eum tribuisse antea jam
vidimus. Biblicam autem Theologiam condere cupi-
enti , quid magis ei in promptu esse potuit, quam has
ipsas notiones basin et fundamentum totius systematis
eligere, quas ipsâ scriptura sibi oblatas videbat.

Sed non tantum scriptura, ecclesiae etiam Eefor-
matae de foedere notiones methodo ejus materiem
dederunt. Notio enim foederis peculiari modo pro-
pria est ecclesiae Reformatae ad necessitudinem ex-
primendam, quae Deum inter et homines exstat.
Involvit notionem religionis, et cum ea conjunctam
notionem amicitiae, unionis et communionis primum
cum Deo, tum etiam cum iis, qui eodem modo cum
Deo se conjunctos sentiuntJam apud antiquissi-
mos Theologos Reformates nobis occurrunt enuntiata,
quae huic notioni Foederis respondent. Sic zwm-
ULius religionis originem ex eo ducit, quod Deus

„hominem fugitivum ad se revocavit,.....non aliter

quam pins pater, qui filii sive stultitiam sive auda-

1) Cf. SCHNECKENBUEGEE, Lie reformiHe Bogmatik, Stud. u. Knt.

1848. p. 77_80. Vid. etiam jRepertorium voor buitenlandsche Theologie,

door DE KEYZBR, a° 1848, T, II, p. 91—93.

ciam quidem odio habet, sed odio filium habere ne-
quitquot;, et nova obedientia sibi eum adjunxit \').

Notioni illi de foedere optime aptari poterat tum
mtimus nexus, quo inter se conjunctas esse diversas
s. scripturae partes Eeformati sibi informarunt, et
quem contra Socinianos et Anabaptistas acriter de-
fenderunt, tum ratio, qua sjstemata dogmatica con-
struere solebant. Quum enim Lutherani magis ad
unum dogma attenderent, cui cetera aptare sole-
bant, illi contra majori vi attenderunt ad objectivam
Dei patefactionem, qualis illa nobis in utroque Foe-
dere conservata est; quod conjunctum exsecutio-
nem continere cogitabatur unius ejusdemque foederis
gratiae, fundatum in pacto aeterno Deum inter
et Filium, tanquam foederis Mediatoren!, quocum
conjunctus et unitus peccator particeps fit commu-
nionis et amicitiae Dei, quam Mediator ei acqui-
sivit.

Hisce consentaneum mature jam apud theologos
germina methodi foederalis occurrunt. Sic dicit iitpe-
Rius , „Deum condidisse mundum et in eo homines
ex quibus constitueret dilectam ecclesiamquot;, ad hoc
„praescripsisse illico primis parentibus, quonam ob-
servari et coli pacto ab ipsis vellet, ut vita beata et
sempiterna fruerentur,quot;

Quae apud hypekium legimus, eadem, sed enuclea-

1) Cf. zwinglius, De vera et faha religione. Opp. omn. ed. schülebo
et schulthessio, T. iii, p. 174.

3) hypeeiüs, Mementa Christianae religionis. p. 19. Cf. etiam ejus
Methodus Theologiae s. praecipuorum Christianae religioms locorum com-
munvum libri tres. Vid. de illo litre heppe, 1. 1. T. I, p. 144—148.

tius in-venimus apud tjbsinum et olevianum. Sic
ubsinus in Explicationibus Catecheseos Palatinae sin-
gulari capite agit de foedere Dei cum hominibus
Quaeritur ibi de foedere Dei: 1° quid sit? 2° possitne
iniri sine Mediatore? 3° sitne unum an plura? 4° quo-
modo vetus et novum foedus conveniant et différant?
Foedus universe definitur tanquam „mutua pactio dua-
rum partium, qua altera alteri se certis conditionibus
obligat ad aliquid faciendum, dandum vel accipien-
dum.quot; Eodem modo foedus Dei dicitur esse „mutua
pactio inter Deum et homines, qua Deus confirmât
hominibus se futurum iis propitium, remissurum pec-
cata, donaturum justitiam novam, Spiritum sanctum
et vitam aeternam per et propter Filium Mediatorem.\'?
In eo foedere „vicissim homines se obligant Deo ad
fidem et poenitentiam, h. e. ad recipiendum vera fide
hoc tantum beneficium et ad praestandum Deo veram
. obedientiam.quot; Pori\'o hujus foederis cum Testamente
similitudinem auctor in mentem revocat, quia pactum
est a Deo per Mediatorem, cujus morte demum vim
suam habet. „Testamentum hoc foedus vocatur, quia
interventu mortis chbisti testatoris facta est haec re-
conciliatio ut esset rata; seu quia christus hanc re-
conciliationem morte sua acquisivit, eamque nobis
reliquit non secus ac parentes morientes bona sua
liberis relinquunt (Hebr, 9 : 15, 16, 17).quot;

Simili modo OLEVIänus hac de re loquitur tum
in ejus Expositione symboli apostolici, turn in ejus
libro: De substantia foederis gratuiti, itemqm de mediis.

i) 1.1. ea. ßEUTEEUs, t. i, p. 99.

quibus ea ipsa substantia nobis communicatur.quot; Deus, qui
cum hominibus foedus iniit, est Pater, Filius et Spi-
• ritus sanctus, qui singuli partes suas agunt in foedere
constituendo, et in eo hominibus applicandoHomi-
nes, quibuscum foedus Deus iniit, sunt ii, „quos ex
turba damnatorum decrevit gratis adoptarequot;»). Substan-
tia foederis gratuiti definitur tanquam „promissa et
jurata a Deo donatio suimet in Deum nunquam nobis
irascentem, Jes. 54:9, et assumptio nostra in filios
Dei et haeredes vitae aeternae in Jesu Christo ~ facta
semini Abrahami, qui est christus, et omnibus, qui
fide gratis donati huic semini inseruntur, et in eo
justificantur et glorificantur citra conditionem aut sti-
pulationem ullius cogitationis bonae ex ipsorum viri-
bus: ut pro gratuita sua bonitate ab iis celebretur
in hac et aeterna vita.quot; Praecipua deinde dogmata
Christiana symbolum Apostolicum secutus auctor ex-
ponit. In altera deinde parte agit de modo, quo
Deus electis foedus suum applicat.

Quamvis autem methodus, qua in hoc Hbro auctor
utitur, in multis adhuc discrepat ab ea, quam coc-
CEJÜM secutum esse videbimus, apud quem notio
foederis multo majore ambitu in doctrinae Christianae
expositione applicatur, tamen re ipsa foederalis illa
dici potest. Ipse cocCEJUs etiam in praefatione,
quam doctrinae de foedere et testamento Dei prae-
misit, prae ceteris viris doctis olevianum inter illos

1)nbsp;1. 1. ed. a° 1585, p. 5.

2)nbsp;1. 1. p. 13.

3)nbsp;1.1. p. 2.

recenset, qui ante ipsum de foedere illo disquisitiones
instituerunt.

Praeter olevianum duo imprimis viri docti nomi-
nandi sunt, qui certo certius magnam vim habuerunt
in metbodo, quam coccejus i\'^ Theologia tractanda
secutus est. Alter est matth. maetinius, Bremae
Theologiae Professor, quum coccejus in hac urbe
studiis Theologicis operam daret ; alter cloppenbuech,
collega postea nostri in Academia Franequemna.

Ex multis, quae nobis maetinius reliquit, operibus
patet Theologiam foederalem magnopere apud eum
valuisse. Ut exemplum afferam, in opere ejus, quod
inscribitur: Christianae doctrinae summa capita, Dei
ratio erga homines non tantum post lapsum, sed
etiam ante eum sub imagine foederis proponitur. Post
creationem Deus cum homine iniit foedus naturae,
quod deinde homine lapso secutum est foedus gratiae
cum quibusdam peculiariter delectis. Tota maetinii
tractandi methodus illis cogitationibus auctoris de
foedere ducitur ; ut patet ex modo, quo singula
doctrinae capita inter se connectit. Primum agit de
foedere post creationem. Porro ex eo, quod homo
foedus illud non servavit, sed transgressus est, an-
sam capit loquendi de gubernatione mundi, de peccato
hominis et poena. Per illam autem transgressionem
homo in aeternum periisset, nisi Deus ejus misertus
novam gratiam ei obtulisset in foedere gratuito, tan-
quam salutis certae fundamento. Ita auctor venit
ad foedus gratiae. In illo foedere Deus nobis pro-
mittit certa beneficia, et nos ei vicissim promittimus
nostra officia. Foedus gratiae deinde explicatur, ex-

positis Symbolo Apostolico et Decalogo. In prioris ex-
positione agit auctor de partibus paciscentibus, Deo
et ecclesia, de morte Mediatoris, et ejus efficaciis ac
beneficiis; in posterions enucleatione tractat de lege
nostris cordibus inscribenda, secundum quam nobis,
cum Deo foederatis, vita instituenda. Utrumque con-
junctum summam continet verbi audibilis, quo Deus
nobiscum agit ; huic accedit verbum visibile in divinis
sacramentis, quae nunc in Novo Testamente sunt
s. Baptismus et s. Coena, quibus foedus gratiae uni-
verse obsignatur Ut in opere laudato, ita etiam alibi
martinius de foedere loquitur

Cloppenbukch nobis reliquit : Disputationes XI
Theologicas de foedere Dei, et testamento, veteri et novo \').
Auetor in illis deinceps agit : de foedere operurn cum
Adamo primo; de ejus antiquatione; de novo foedere
gratiae ejusque sponsere; de novi foederis testamento,
in christi morte obsignate, quo nobis offertur tum
plenissima in praesens cum Deo reconciliation tum etiam
certa haereditatis vitae aeternae coelestis exspectatio. Foe-
dus autem illud duplicem habet oeconomiam; altera
est novi foederis gratiae oeconomia vetus, quae in Ve-
teri Testamento continetur; altera oeconomia nova,
cujus rursus prior dividitur in periodum ante mosem,
et post mosem ; quae tamen oeconomiae non impediunt
interiorem gratuiti foederis uniformitatem. Nam sub
V. Testamento sive sub foederis novi veteri oeconomia
Evangelium de christo notum erat tum per factas

1) Cf. heppe, 1. 1. p. 197 sqq.

3) Cf. Ypey, Geschied, van de Chr. Kerk in de IS^e eeuw, T. VII, p. 225.
S) Cf. cioppenbubch, Opp. Omn. T. I. p. 487—570.

promissiones, tum per sacrificia et sacramenta connexa.
Utriusque Testamenti convenientiam et differentiam
auctor deinde exponit tribus disputationibus, ubi agit
de Testamenti Veteris ecclesiae communi nobiscum salute,
fide et religione; de comparatione Testamenti Veteris et
Novi Melioris. In postrema tandem disputatione agitur
de Mediatoris novi testamenti offieiis.

Ex superioribus luce clarius patet, coccejum nibil
novi quodammodo fecisse, quum Theologiam methodo
foederali tractare coepisset. Multi enim jam ante eum
hujus rei exemplum dederant \'). Hic tamen tenendum
est, nullum ante eum in ecclesia Reformata metho-
dum illam eo ambitu, neque eo consilio applicuisse.
Coccejus methodo foederali usus est, ut sie scholas-
ticam methodum profligaret, et ejus loco biblicam in
dogmatica disciplina tractanda methodum introduceret.
Hunc scopum martinius et cloppenbürch sibi non
proposuerunt. Apud utrumque scholastica methodus
in dogmatibus tractandis nobis occurrit. Hujus im-
primis „disputationes de foederequot; hanc methodum re-
dolent. Omnes polemico charactere indutae sunt; sm-

1) Praeter theologos in textu laudato afferri etiam possunt boQtjinus ,
Exegesis divinae atque humanae xotvunaç, ed. a°. 1561; gellius hot-
zenus, de gratuito Dei foedere, Leidae, a° 1584; eglw, Disputatio de
foedere gratiae, ed. a° 1613; alii. Vid. heppe 1.1. T. I. p. 148, 192-195,
alibi. Ypeï, 1. 1. T. VII, p. 225. Posterioris foederis espositio multis
nominibus cum coccejo convenit. quot;Dicunt nonnulli (cf. gass, 1.1. T. II.
p. 265; SCHNECKENBURGEE, 1.1. p. 78). CoccEJUM Warpurgi eo tempore
in Academia versatum fuisse, quum eglin ibi professione fungeretur; ita
ut hic magnopere contribuisse censeri debeat in cocceji Theologicas
opiniones formandas. Quod falsum est. coccejus nunquam in Academia
Marpurgensi versatus est. Cf. Praef. Operibus ejus praefixa. p. 5.

gulae res singulis thesibus in iis proponuntur et con-
tra adversaries defenduntur, ita ut tota tractandi
methodus longe différât ab ea, quam coccejus in
suo libro adhibuit. Quando nunc attendimus insignem
locum, quem sibi pro singulari sua variae doctrinae
copia, coccejus in ecclesia Nederlandica Reformata
comparaverat, multosque deinde eosque celeberrimos
theologos ipsius exemplum secutos, Scholasticismo in
Theologica disciplina rejecto, foedera Dei cum homi-
nibus fundamentum fecisse in tota Theologia tractan-
da, jure mihi ille dici videtur auctor methodi foede-
ralis, Scholasticismo oppositae.

Monenda nobis pauca supersunt de ratione, qua
methodus, quam coccejus aliique in Theologia trac-
tanda secuti sunt, erga dogma ecclesiae Reformatae se
habeat. Sunt, qui dicant cocceji methodum talem esse,
ut plane pugnare censenda sit cum dogmate in ecclesia
Reformata de praedestinatione recepto, unde facile ejus
adversariis fuisset, qualescunque ei haereses objicere

Quod negandum mihi videtur. Tota ratio, qua
coccejus foederis notionem exponit, optime aptatur
particularisme ejus temporis, imo eo nititur. Foederis
Dei, in quo Dei amicitia et communie offertur, ii

1) Cf. max. goebel, Qesch. des christ. Leb. T. II. 156 sqq.; „Die
Coccejaniscte Lehre vom Gnade- und Werkbunde musste aber auch noth-
wendiger Weise die ganze herrschende Kirohenlehre allmählig umwan-
deln — denn es lässt sich nicht verkennen, dass sie zwar biblisch wohl
gegründet war, nicht aber mit der strengen, Gnadenwahl stimmte, diese

vielmehr allmählich mildern und durchbrechen musste.---Dagegen

konnte es aber auch den Gegnern kochs nicht schwer werden, ihm
Neuerungssucht und Unreehtsinnigkeiten in allen Hauptstücken (I) vor-
zuwerfen und nachzuweisen, etc.quot;

tantum participes redduntur, quos ab aeterno Deus
ad boe elegit et quibus etiam vires dat foedus assu-
mendi. Coccejum ab adversariis tantis accusationibus
aggressum fuisse, minime spectat ad ejus notiones de
ipso foedere. Pro parte explicandae illae sunt ex
eorum praeoccupatis opinionibus et odio erga virum,
partim ex novitatibus, quas coccejus invitus ex s.
scriptura bausit. Coccejum minus in Dogmatica prae-
destinationis dogma proponere, nondum probat, ejus
doctrinam cum ecclesiastica pugnare. Synodus etiam
Dordracena iis se opposuit, qui nimis dogma illud
urgebant, et contra severiores nonnullos Infralapsa-
rismo favit. Ne calvinus quidem cum dogmate illo
Institutionem incipit, sed de illo demum agit in libro
tertio (c. 25, § 23); quum ab altera parte constat,

inter Poederalistas etiam fuisse, qui Äu^^r-a/a^^sammMm
professi sunt, ut hetdanus, Heidegger, i^oWae
consensus praecipuus auctor.

Foederalistae sola metbodo a Scbolasticis differunt \').
Quapropter etiam ii adversarii, qui a partium studio
magis alieni erant, laudatam\') methodum magis ob
formam, quam quidem ob rem ipsam, vituperarunt.
Quod de coccejo valet, idem dicendum est de iis,
qui ante eum in Germania de foedere egerunt. In-
juria heppe aliique contendunt, banc Theologiae
tractandae methodum proprie non convenire cum
Calvinistarum opinionibus ideoque arctiore modo co-

1) Cf. schweizbk, 1. 1. T. I. p. 85 sqq.

3) Cf melchioe leyjdekker, Pmef. ia comm. ad Catechesm Palatinam,
p. 38. „Ostensum est, solita methodo oeconomiam foederum facilius et
rectius explicari, quam nova, quae intricatior et difficilior.quot;

haerere cum placitis, quae auctore melanthone in
ecclesia Germana Reformata viguerint \'). Haec sen-
tentia nititur confusione Melanthonianismi cum ecclesia
Reformata, quae in Palatinatu et in aliis Germaniae
locis post Reformationem exstitit, et quam in omnibus,
quae ad doctrinam et cultum pertinent, cum exteris
ecclesiis reformatis consentire minimeque ex melan-
thonis, a Lutberanis in posterions vitae stadio di-
vergentis, auctoritate ortam dici posse statuimus \').
UrsinuS et olevianus tam Lutheranismo quam Me-
lanthonianismo se opposueruut, propterque id multorum
odio affecti sunt Operum eorum argumentum plane
convenit cum doctrina Calvinistica. Uterque particu-
larismum professus est. Uesinus reprobationem sae-
pius diserte affirmat Ex eo, quod in nonnullis
eorum scriptis aliqua ad illud placitum pertinentia
silentio fere praetermittuntur, nequaquam concludi
potest, ad fundamentale quoddam discrimen, quod
inter ecclesias Reformatas universas, et Germanam
Reformatam exstitisset. Hoc potius ex practica illo-
rum operum indole explicandum est. Sic neque in
Catechesi Genevensi locus de praedestinatione fuse tra-

1)nbsp;Cf. HEPPE, 1. 1. p. 139 sqq.

2)nbsp;Cf. hac de re Leben und ausgewählte Schriften der Väter und Be-
gründer der reformirten Kirche, T. VIII, p. 61 sqq., p. 88 sqq. et passim.

3)nbsp;1. 1. p. 340 sqq.

4)nbsp;Cf. UESINI Epist. de Praedestinatione, operi laudato germana lingua

versa inserta, p. 614 sqq.....„Praedestination ist der ewige Rathschluss

Gottes wegen des Anfanges und der Vollendung des Heiles der Erwähl-
ten, so wie auch wegen der Verlassnng und Verstossung der Verworfe-
nen zur Strafe, und umfasst desshalb die Erwählung und Verwerfung
(electionem et reprobationem) als seine Theile.quot; Cf. etiam p. 121 sqq.

ctatur. Ex eadem causa res illa explicari debet in
Catechesi Heidelbergensi, ab URSmo et oleviano pro
maxima parte confecta, quum tamen constet, rerum
expositionem in illo libro cum laudato dogmate arcte
cohaerere, et ubique eum Reformatum characterem
redolere Ipsi denique Reformatores illi Heidelber-
genses intimo corde sibi persuasum habuerunt, in
omnibus se cum aliis theologis Reformatis convenire \').

Idem dici potest de eglino, zanchio, mabtinio
aliisque Foederalistis, qui dogma de praedestinatione
diserte docuerunt. Ex eo, quod Olevianus constan-
ter loquitur de salute a Deo nobis data per et propter
Christumquot; ita ut vere causa meritoria cheistus
dicendus sit, nondum magnum discrimen eum inter
et calvinum oritur. Quamvis enim hic de chbisto
Mediatore disserens, illud propter rarius adhibet *),
tamen re ipsa plane cum illo facere dici potest. Sic
in Institutione ex industria ostendit, recte et proprie
did Christum nobis promeritum esse gratiam Dei et sa-
lutem, contra eos, qui „etsi fatentur, salutem nos per
christum consequi, nomen tamen meriti audire non
sustinent, . .. atque ita cheistum volunt instrumentum
esse dunfaxat vel ministrum, non auctorem vitae vel
ducem et principem.quot; Addit quidem, se in merito illo
non principium statuere, sed ad ordinationem Dei con-

I) Leben u. ausg. Sehr. 1.1. p. 120 sqq. scholten, De leer der Her-
vormde Kerk etc. T. I., p. 60 sqq.

3) Leben u. ausg. Sehr. 1. 1. p. 321 sqq.

3)nbsp;Cf. heppe, 1. 1. T. I., p. 157.

4)nbsp;Cf Inst. rel. Chr. Lib. II, c. 17, J 5.

5)nbsp;1. 1. c. 17, J I sqq.

scendere nos debere, ut primam causam, quia nempe

„Deus mero beneplacito Mediatorem statuit, qui nobis

salutem acquireretquot;; sed idem fere monet Olevianus

dicens, per CHRiSTtm Deum nobis se reconciliasse;

quod addit propter magis spectat ad conditionem de-

creti Dei salutaris quoad Dei essentiam, quum id ad

Trinitatem referatur. Quoad nos utriusque viri sententia

ad idem redit, ne dicam, olevianum quoque saepius

CHEISTUM proponere tanquam illum, qui a Deo or-

dinatus est ad perficienda quae nostrae saluti erant
necessaria

Ceteroquin tota expositie foederis apud laudatos viros
tam arcte cohaeret cum principiis ecclesiae Reforma-
tae cbaracteristicis, ut sine illis ne cogitari quidem illa
possit, quod cuique opera eorum percurrenti patebit.

Theologos autem illos methodo laudata usos esse,
nihil probat nisi quod Scholasticismus nondum eo tem-
pore in ecclesias Reformatas irrepserat, quo postea fa-
ctum est, ut organica in Dogmatica tractanda methodus,
cujus rei CALVmus jam insigne dederat exemplum,
plane locum cederet singulis disputationibus et locis
controversiarum ex polemico vulgo momento ortis.

Diutius, quam par est, nos detineret, si fuse quae
diximus ostenderemus. Nonnulla modo indicia dare
necesse habuimus, quibus patere possit, notionem
foederis, quale sibi Reformati theologi informarunt,
ne rigidissimum quidem Calvinismum excludere, et
nequaquam ex eo, quod saepius theologi quot;Germani
notionem illam in Dogmatica tractanda proponunt, ad

1) 1.1. p. 23, 27, 28, 30 alibi.

qnalecunque discrimen inter Germanam ecclesiam Re-
formatam et alias ecclesias Reformatas concludi posse,
quarum hae magis Caloinisiicae, illa vero Melanthoniana
dicenda esset.

Nunc videamus de ipsa COCCEJI Theologia foederali.

§ 2.

De COCCEJI systemate foederali, quale hoe exposuit
in Summa doctrinae de foedere et testa-
mento Dei. De foedere operum.

Enucleatio notionis foederis hunc fere cursum apud
COCCEJEM habet Foedus QicMxyi , nn:i) universe

1) Coccejus statim incipit ab ipsius foederis expositione. Quae
vero in opere laudato desiderantur, inveniuntur in ejus Summa Theo-
logiae etc. In ea tota Christiana dogmatica 36 locis, qui 97 capitibus
tractantur, exponitur. Formulas scholasticas frustra in illo quaeres. Auc-
toris erga s. scripturam reverentia ubique patet. Sic locos de scriptura
deque fundamento, quod in ea continetur, praemisit loco. „(Cap. 8) de eogm-
tione de Deo naturaliquot;. Quamvis enim persuasum sibi habet ex natura
Deum probari posse, tamen inutile esse censet „Deum demonstrari ei,
qui non amabilitatem ejus in fundamento degustaverit, atque ea ipsa
fuerit commotus ad quaerendum Deum. Nam, qui eam non gustaverit,
ei amara et acerba accidet ea demonstratio, et cum illius tergiversatio-
nibus nimiopere erit luctandum. Qui autem bonitatem Dei degustave-
rit, is considerabit, ut libentius, ita diligentius et sincerius, quae in
natura reperiuntur argumenta Deitatis (§ 13) ete.quot; Deinde agit auctor de
Deo, ejus attributis, et de Trinitate. Praescientia derivatur ex libero
ejus decreto. „Quae Beus vult esse, de iis habetpraeseientiam ■quot; scientia
propter decretum est necessaria (c. 10, § 26). Etiam peccata praevidit.
Nam habet ab aeterno decretum de eo, quod interveniente peccato facturus
est (§ 30). Hic ab auctore ne nimis sapere velimus, monemur. Scientia
deinde media rejicitur, utpote magis „abnegatio scientiae, quam ejus

est conventio inter duas partes. Nec tamen Dei foe-
dus eodem modo cogitari debet, ac foedus, quod
inter se homines ineunt. „Homines enim de mutuis,
Deus de suis beneficiis foedus facit.quot; „Est enimquot;,
inquit, „Dei foedus nibil aliud quam divina declara-
tio de ratione percipiendi amoris Dei, et unione ac
communione ipsius potiendiquot; (§ 5), qua ratione si
homo utatur, „amicitia Deiquot; et „commercie familiariquot;
fruitur. Itaque Dei foedus cum homine est i/^ovoTrhev-
pov, nam „Dei solius est consilium et dispositie de
ratione amoris sui percipiendiquot;; Deus igitur bene-
ficia dat, homo tantum accipitFoederis demum

demonstratioquot; (j 33). Quae enim videt futura esse, videt in decreto
35, 36). Hisce expositis, auctor agit (Cap. 14) „de consilio Dei in
genere, prout est origo rerum omnium, et omnibus rebus per id praesti-
tutns est finis.quot; Hac in re cavendum esse vnlt, ne regulae humanae
prudentiae sine grano salis divino decreto applicemus. Sic minus recte
de Deo dici censet quam de hominibus „quod ultimum est in exsecu-
tione, id primum esse in inientionequot; (§ 17.) Porro Deo indigna esse
décréta conditionata exponit (§ 34 sqq.)... Postquam deinde de crea-
tione, ut prima divini decreti exsecntione, egit, porro de homine, de
lapsu, etc.; (cap. 38) tractatur de Dei Providentia circa mala. Hominis
libertas vindicatur; dicitur illa quasi secunda causa, a prima causa
dependens. Concursus divinus hic accipiendus ; ita ut nunquam homo
a Deo independenter agat. Rationem, qua haec inter se cohaerent, so-
lus Dens novit (§19 sqq.). Peccati effeeta in homine diversa deinceps
exponuntur, quibus expositis demum agit de consilio Dei gratiae
et irae exercendae (Cap. 33); idque propterea, quia eundem ordinem
scriptura sequitur, secundum quam „homo lapsus is est, in quo de-
mum exsecntio hujus decreti fieri et poterat et debebat.quot; (§ 3. cap. 14_
5 1). Cetera, quae in hoc libro tractantnr, eadem sunt atque in ejus

1) „Deo stipulanti assentimur, et annuimus et subscribimus, ut viam,
quam ipse nobis ostendit ad ipsius commnnionem, quod summum bonum
est, eligamus.quot; § 7.

conditione TiTrUvpov etiam sive mufuum dici illud
potest

Revera autem esse foedus Dei cum homine, arguit
tum conscientia, Deum decentia testans, tum volun-
tas hominis expetens bonum verum, in quo acqui-
escere possit, quod non est nisi Deiis. Qui appetitus
in ipso non est nisi ab ipso Creatore, „per instinctum
naturae hominem ad ipsius fruitionem trahentequot;; tum,
etiam beneficia quotidiana et perpetua, quibus homo
excitatur „ad quaerendum Creatorem et Benefactorem
suum ; eumque amandum, glorificandum, et gratias
ei agendum; adeo ut videantur illa proclamare
Quaerite Deum (Act. 17 : 27 ; 14 : 17 ; Rom. 1 : 21),
cujus tamen integritas non permitteret, ut cuiquam di-
ceret : Frustra quaerite me (Esai. 45 : 10. 19)quot;. (§ 8).

Foedus autem illud Dei, quo totum hominem sibi
obligat, duplex est: Opermn et Gratiae. Utriusque
fides est instrumentum, quo homo frui potest benefi-
ciis a Deo oblatis; ita tamen, ut hujus fidei argu-
mentum variet pro diversa hominis ratione in utroque
foedere erga Deum. In foedere enim operum argu-
mentum fidei est: „Qui fecerit illa vivetquot;, contra in
foedere gratiae fides conjunctam sibi habet notionem
gratiae, omne opus excludentis.

Primum videamus, quid COCCEJUS moneat die foe-
dere operum. Foedus operum est prima hominis erga
Deum conditio. In eo homo Dei amicitiam et jus-