Mise, doctr.

J86Ï

A. d. xxi m. junii, anni mdccclix, hora xii.

y..

. A H n r

- /J

ïr

Mihi jam Min. Candidatis adscripto, summos tarnen
in Theologia petere honores mihi valde arrisit, neque
unquam me poenitebit me hoc consilium iniisse, quo
huic desiderio indulsi. Cur in specimine academico, quod
mihi erat conscribendwn, de altera Pauli captivilale
egerim, satis superque docet introductio. Idcirco non
opus est ut Mc hac de re plura dicam, hoc tantum eä,
qua par est humanitate, rogare mihi liceat, ut lectores
benevole hunc meum libellum accipiant, utpote juvenilis

Cui vera potius, quam tibi hunc librum dicarem,
Pater optime carissime, qui semper summa cura, sum-
moque amove me prosecutus es. Quae quiim in memo-
riam revoco, desunt mihi verba ut merito tibi gralias
agam pro tot tanlisque beneficiis, sed admodum gaudeo

quod Pater coelestis preces ex intim,o pectore effusas
audiat. Quanti facerem si etiam matri dilectissimae
gratias agere possem, cujus dulcissimam, imaginem ob
oculos habeo, quamquam ea mihi, puero, erepta est,
cujus aulem memoriam pie semper colam. Accipe igitur,
optime Pater, accipe hunc libellum filii tui, qui ex tribus
liberis solus tibi superstes manet. Perge me diligere, perge
mihi tuis consiliis tuaque experientia adesse, et Deus
optimus, maximus corrohoret seniles tuxis vires, et omni-
bus in Christo beneficiis te prosequatur.

Tibi quoque gralias ago, Clarissime tek haar,
Promotor aestumatissime, pro tua erga me benevolentia,
pro tuo auxilio in meo opere perficiendo. Deus diu te
incohimem servet.

Vos quoque compellare gratum mihi est munus, viri
clarissimi bouman et vinke. Saepe vestrae amicitiae
documenta accipere mihi contigit, nunquam mihi auxilio
vel consilio egenli, defuistis. Fruere, clarissime bou-
man, quiete dulci et pergas etiam in tua senectute juve-
nes studiosos eadem amicitia et caritate prosequi.

Vos quoque accipite gratias meas, viri clarissimi
omnes, quorum institutions fructus sum.

Te recordari, clarissime feancken, Academiae Gro-
ninganae nunc Professor, suadet cor meum, quum in
memoriam revoco contubernium illud biennale, per quod
tua amicitia sum gavisus, tua scientia singulari fructus

sum. Nunquam felices illos dies oblivioni tradam, gra-
tus tibi tuaeque familiae esse nunquam desinam, sicut
spero fore ut mei nunquam immemor futurus sis.

Vos publice gratias agere mihi liceat, viii doctissimi,
VAN DEN HAM, BEETS, BAEGER pvo summa erga me
caritate. Vestra amicitia semper gloriabor, veslra con-
silia etiam in posterum invoco. Diu Deus vos susten-
tety et in munere gravissimo fungendo, vobis adsit et
summa sua benevolentia vos afficiat.

Me converto ad vos, amid dilectissimi, quibuscum in-
fimam consuetudinem habui, firmaeque amicitiae viiiculis
conjunctus fui. Multa vobis debeo, gratias vobis ago
pro tanta amicilia. Vivite felices, nostra amicitia semper
crescat, sitis mei non immores, fiatis patriae decus,
imprimis aufem Jesu Christi servi jideles.

DE APOSTOU, aUAE EPISTOLIS AD PHIUPKNSES ET AD
PHILEMONEM INSUNT, EXSPECTATIONIBUS.

De altera Pauli captivitate permulti viri docti
egerunt. Neque hoc mirum. Est enim quaestio gra-
vissima et difficillima de qua magno cum argimien-
torum pondere ac doctrinae apparatu ab utraque
parte disputaii potest. Gravissiraa est quaestio, quia,
ut Novi Testamenti critica docet, cum hac quae-
süone lis de authentia epistolarum pastoralium,
quae dicuntur, arctissime est conjuiicta. Difficil-
lima, quia Lucas in altero suo libro multa, quae
ad Pauli apostoli vitam pertinebant omisit, ita
ut optime fieri potuerit, ut etiam ilia apostoli
facta et fata, quae epistolae pastorales ponunt,
non raemoraverit, quam ob rem multi viri docti,

authentiam epistolaram pastoralium vindicantes,
vehementer tarnen alteram captivitatem oppugnant.
Hi quoque urgent Lncam de Pauli liberatione nihil
quidquam communicare, quod iis vix vel iie vix
quidem explicandum videtur, si ejus captivitas revera
talem eventum habuit. Accedit veterum testimonia
ejusmodi esse, ut ii, qui alteram captivitatem ob
hanc illamve causam rejiciant, ea tanquam minoris
ponderis spernenda esse clament. Alii contra, licet
epistolas pastorales oppugnent, in iisdem tarnen
veterum testimoniis alterius captivitatis defendendae
praesidium quaerunt. Nemo igitur putet me eam
ob causam hocce specimen de altera Pauli capti-
vitate scripsisse, quia vana ac satis temeraria spe
inflatus fuerim, fore ut banc gravissimam difficil-
limamque quaestionem plane solverem. Sed diver-
sas variorum tbeologorum sententias ponderans,
animadverti alios obiter tantum vel satis leviter banc
rem tractasse, alios, spretis vel omissis argumentis
quae contra prolatam sententiam pugnant, uni al-
terive argumento tale pretium statuisse, quasi nul-
lus contradicendi restaret locus.

e vario de Pauli exspectationibus, quae epistolis
ad Philemonem et Philippenses in sunt, judicio pe-
tere liceat. Inter veteres scriptores bene multi
hisce exspectationibus fere unice nitentes, eas
omnmo sufficere aestimarunt ad alteram Pauli
captivitatem defendendam et vindicandam. E con-
trario hodierno tempore haud pauci earundem ex-
spectationum nullam rationem habeut ac tam pauci
eas aestimant, ut illas sine damno praetermitti
posse opinentur.

Idem valet de libri act. apostolorum narratione.
Hic statuit Lucam ita narrare, ut nullus dubitare
queat quin Paulus martyrium subierit, ille vero pro
certo habet Paulum, quia Lucas ne verbo quidem
hujus martyrii mentionem facit, liberatum esse.

In tanta senten tiarum ac opinionum diversitate
me haud plane superfluum vel inutilem laborem
suscepturum esse putavi, si diversas illas senten-
tias, quae ab utraque parte defenduntur, singulatim
exponerem ac pro viribus accuratius pretium defi-
nire conarer quod cuivis sit statuendum. Sic enim
speni prae me ferre Heet, fore ut aliquid saltem

perfecerem ad quaestionem illam difficillimam et
gravissimam (si revera dirimi potest) solvendam.
Quatenus hoc meum consilium attigerim non meum
est dijudicare, at dijudicet benevolus lector.

I.nbsp;Be apostoli, quae epistolis ad Philippenses et
ad Philemonem insuni, exspectationibus.

Ante quam ipsum disputationis argumentum ag-
gredimur, praemonuisse baud supervacuum erit,
me authentiam epistolarum pastoralium nequaquam
data opera, defendisse. Quod minime neglexi, quo-
niam me fugit vel latet quam gravis lis hac de re
nostris diebus agitetur. Multo magis banc quaesti-
onem talem esse persentio, quae si recte tractare-
tur, longe prolixiorem disputationem quam bac mea
dissertatione continetur, requireret. Praeterea non

prorsus illud necessarium duxi, quoniam minime
ex harum epistolarum authentia, utpote unico ar-
gumente, ad alteram Pauli captivitatem conclusi,
sed meam sententiam veterum quoque testimoniis
aliisque argumentis fulcire conatus sum. Quid?
quod si harum epistolarum authentiam comprobare
debuissem antequam de meo argumente agere li-
ceret, eodem jure a me postulari posset, ut episto-
larum quoque ad Philemonem et Philippenses Pau-
linam originem contra Tubingensis scholae dubia
plane defenderem. Qui tamen labor, ut rite pera-
gatur, non tantum vires meas superaret, sed etiam
justos termines Academico specimini positos longe
migraret, Jam vero si mihi contigerit, rationibus
atque argumentis aliunde quoque petitis, alteram
Pauli captivitatem probabiliorem reddere, hinc
quoque arma ad impugnatam epistolarum pasto-
ralium authentiam tuendam petere licebit.

Restât, ut verbo quoque moneam de forma ac
régula, quam in annotationibus textui subjiciendis
sequendam esse duxi. Forte quis mirabitur multa
in annotationibus esse posita, quae in textus ipsius
oratione locum sibi vindicare possent; is tamen teneat,

me de industria, in variis sententiis ac conjecturis,
quamm ingens est numerus, referendis vel refu-
tandis brevitati et concinnitati consuluisse, ne pro-
lixiore disputatione hue illuc divagante, lectorum
animus iterum iterumque longius ab ipso argumento
avocaretur. Ne tamen hac in re leviter versatus esse
viderer, in annotationibus accuratius argumenta
exposui, quibus ad memoratas sententias amplecten-
das vel rejiciendas adductus fueram.

de apostoli, quae epistolis ad philippenses et
ad philemonem insunt, exspectationibus.

Inspicientes haiic epistolam hoc statim animad-
vertimus Paulum hoc tempore fuisse captivum
(Phil. 1:7, 13, 14; 11:17). Hoc jam sufficit ad
sententiam oederi \' refutandam, qui putat hanc
epistolam a Paulo esse compositam, quo tempore
apostolus Corinthi fuerit (act. XVIII: 1 sqq.); nam
satis superque patet Paulum apostolum eo tempore
non fuisse captivum. Quaestio autem moveri potest,
utrum Paulus hanc epistolam in captivitate Cae-
sareënsi an potius in captivitate Romana scripserit.

\' De tempore et loco Epistolae ad Philippenses scriptae.
\' Paulus, Progr. de tempore scriptae Caesareae prions

plurimi de Roma cogitant. Haec sententia con-
firmatur: V iis, quae leguntur cap. 1:13; nam
quam diversae sint virorum doctorum de vocabulo
TpaiTOpup sententiae, in hoc tamen conveniunt,
illum locum Romae esse quaerendum \\ 2quot; Quod
scribit apostolus cap. IV : 22. \'\'AaTrâ^ovrai ùfcœQ
Trâvreq oî àyioi, fiahara «^è o/ ek rijç Ka/cra-
poç oiKiaç; nam parum probabile est apostolum
cognatos vel libertines Imperatoris Caesareae de-
gentes in mente habuisse. 3° Imprimis autem iis,
quae Paulus in hac epistola de sua ipsius condi-
tione et de euangelii promulgatione narrat, et quae
tantum intelligi possunt si scripta sunt in ejus cap-
tivitate Romana; exinde enmi satis apparet, Pau-
lum talem judicii eventum sibi proposuisse, quo
mortis posset damnari. Hoc autem Caesareae multo
minus exspectare potuit, quandoquidem semper, ut-
pote civis Romanus ad Imperatorem provocare pos-
set\'. 4° Quod etiam, teste Luca (act. XX : 11),

Timotheum atque ad Philippenses epistolae Paulinae; böttger ,
Beiträge, Gött. 18.\':gt;7, qui probare studet Paulum per quinque
tantum dies Romae fuisse captivum. Contra eum legenda. quae
scripsit neander, Gesch. der Pflanzung etc.

\' Cff. WIESELER, Chronologie des Apost. Zeitalters pag. 403.
mfsyer, CoW:. Einl. De wette, Com. Einl. Van hengel, Com.
Introd. Schölten, Inl. p. 269; Credner, Einl. pag. 424. Gue-
ricke, Gesammtgeschichfe pag. 333.

^ Cff. wiebeler 1. I. pag. 422. Credner 1. I. pag. 423; de
wettk, Com. Einl., qui hoc imprimis urget dicens: Besonders
aber ist fast entscheidend, dass der Apostel die Katastrophe seines
Schicksals erwartet, was nur in Rom, nicht in Caesarea, wo ihm

Deus eum in visione nocturna docuerat, Romae
quoque euangelinm ab ipso esse annuntiandum,
et hoc in mentem revocans Paulus, révéra Caesa-
reae non locutus esset, ut loquitur Phil. I : 15,
II : 17. 5° Talem tantamque evangelii annuntiandi
libertatem, quali, hac epistola docente, gaudebat,
tantum secundum act. XXVIII : 30, 31, Romae,
non vero Caesareae habuit, ubi tanturnmodo ne-
mo rwv ]§Liov prohibebatur, quominus ei servirent

E verbis: J%£iv ävsfTiv\' (Act. XXIV : 23) non-
nulli efficere voluerunt Paulum fuisse sine catenis
Gt fructum esse „custodia liberaquot; quod autem pu-
gnat cum iis quae historia aliunde docet, quot; et etiam
^um sectione 27quot;, in qua Felix dicitur Paulum
Porcio Festo successori reliquisse, et
e verbis sect. 23\'^\'\' „rw àKa.rovrâp\'XJfjquot; patet hic
agi de custodia militari.

Hisce concessis jam attendimus ad exspectatio-
nes sive liberationis sive martyrii, quas apostolus
Romae in captivitate degens, hac in epistola pro-
diderit.

im schlimmsten Falle noch der Ausweg der Anrufung des Kaisers
offenstand, der Fall war;quot; guericke 1. 1. pag. .333, alii.

Verba ïi TTpocrsfixsiricii spuria sunt. Cff. meyek, wieseler,
de wette, tischendohfii N. Test, nuper editum.

Qui plura hac de re legere cupit adeat wieselerum 1.1. pag.
380 sqq. et fontes ibi citatos. Inter suae sententiae adversarios
enumerat etiam meyerum. Hie autem in edit. Com. quautor,
wiESELERo assentitur, a quo igitur meliora didicit.

Cap. 1:12 hujus epistolae Paulus commémo-
rât bonos euangelii et suae captivitatis fructus, et
quamquam dolens, quod non omnes in Euangeho
annuntiando sincero Christi et veritatis amore du-
cerentur, nihilominus apostolus valde gaudet, et
quamquam ipsi apostolo longe exoptabilius esset
àvaXvacti koI (TÙv Xpicrcp eluai ; tamen ecclesiae
causa in vita rernanere magis necessarium duxit.
Nunc spem liberationis disertis verbis, adeoque
hac in re omni nostra attentione dignis, exprimit:

f^eva 7ra,(nv ùfjJv €iç r^v ùf^uv TTpOKOT^v xaï
Xapàv rîjç Tfiarmq etc. (Phil. 1:25).

Primo loco quaerendum, utrum rouro spectet ad
praecedentia an potius ad sequentia. Multi statue-
runt ad sequentia, qui ttgttoiÓuq tanquam ad-
verbium explicaverunt \\ Sed haec explicatio mi-
nus placet, quum nullus adduci possit locus, quo
TeTTOiÔùç adverbialiter occurrit. Eam ob causam
plerosque novos interprétés sequimur (de weïte,
meijer, wiesinger, van hengel, gerlach, alios) COn-
tendentes rovTO ad praecedentia spectare, ita ut
PAULUS dixerit: Kcti rovro (nempe ro S\'è eTijxéveiv
èv crup-zci àvayycaiôrspov ^é ùfzciç) creiroiôùç olS\'a
K. r. A. Quomodo autem illud olS\'ci explicandum?
Hanc quaestionem maximi esse momenti, quis non
videt? Si probari posset, Paulum haec verba locutum
esse divina patefactione edoctum, tum revera illud

oJS\'a valde esset urgeiidum, et nostra quaestio so-
luta esset; sed hoe probari neqiiit, et inquirendum
annon olS\'a etiam minorem vim habere possit. Con-
fiteri autem debemus nos dubitare, an oJ^ci in
omnibus locis quae cl. van hengel ex cod. sacro
allegat, hanc significationem habeat. E nostra sen-
tentia haec vox h. 1. maxime notionem habet prae-
sagiendi. Clarissimus v. hengel multa exempla af-
fert cum e classicis tum e codice sacro e quibus
patet oïS\'o!, nonnumquam notionem „praevidendiquot;
habere posse, ita ut Paulus hanc liberationis spem
haurire debuerit e conditione fausta, qua tum gayi-
sus sitde hac conditione autem postmodum agemus.

Missa faciamus, quae narrat apostolus sectt. 26
et 27, quandoquidem ex verbis: „ S\'itx rïjg èfcijg
^apovaiagquot; et „aVf èköuv xal i^uv V[lS,q eha
^TTc^v\' nihil effici potest. Nunc primum in cen-
sum veniunt verba cap. II : 17; iAA\' el Kal
\'^^évS\'OfLcci èTi ri^ Bvda Kal keiroupyia r^g ttl-
vf^m, xaipoo Kal (Tvy%aLpQO 7ragt;(Jiv vfiïv.
Quaestioni cum quanam sectione hoe dictum sit
conjungendum, varie respondent interpretes. De
WETTE illud conjungit cum cap. I : 26 et in
praecedente adhortatione, cogitationis aberrationem
apostoli videt\'. Sed quisque videt haue conjun-

\' Sic etiam statuit van dkr palm ad 1.; at sicut nos locum
interpretati sumus mitti potest, quod ille vir doctissimus addi curat:
«Indien Paulus uit zijne eerste gevangenis te Rome niet ont-
slagen is, heeft hij zich hier te sterk uitgedrukt.quot;

ctionem satis duram esse, et eo magis quum apo-
stolus non pergat in suis rebus enarrandis. Earn
ob causam multi alii illud conjungunt cum sectione
praecedente, sed interprétés non eundem nexum
cum praecedentibus proponunt. Nobis maxime placet
sententia eorum, qui putant Paulum sectione 16®
spem expressisse se suis oculis visurum esse glo-
riosam Philippensium conditionem sect. 15® descri-
ptam, eos esse àpAfJbTCrovç kcÙ âKspaioûç x.. r. A.,
hoc quidem ei esset dç Kauyjfia.. Nunc sect. 17»
contrarium ponit et etiam tum respondet : X^fpcc,
yt. T. A. Sic omnia bene cohaerent. Agamus nunc
de ipsa sectione.
\'AAA\' û Kal (TTrévS\'OfLai èttI rîjj Ôua-fa kcù kei-

De singulis hujus sectionis verbis eorumque ex-
plicatione agere nolumus, hoc tantum animadver-
tere volumus majoris probabilitatis notionem inesse
vocabulis „d ml,quot; quam si legeretur „kolI e/quot; \'
ita ut hisce verbis Paulus indicaverit, etiam fieri
posse ut martyrium subiret.

Sectione 19® apostolus scribit se Timotheum mis-
surum esse, eum laudat et sect. 24^ spem suam
fore ut ipse brevi veniat, hisce verbis exprimit:
TréTTOiÜd S\'a êv Kupkp, ori xai œùroç raxéug èXeó-

fung---- und man könnte von 1: 26 unmittelbar zu II: 17 über-
gehen , ohne eine Lücke zu bemerken. Ita etiam storr et flatt.
1 Cf. winbr. Gram. Edit. 6« pag. 394, meyer, ad I.

(^OficcL Secundum nostram sententiam, hisce ver-
bis major inest vis, quam cap. 1:25 et ea in in-
terpretari possumus: Confido, fiduciam meam in
Domino reponens, quae igitur liaud vana vel inanis
erit, me ipsum brevi ad vos venturum esse.

Postquam vidimus, quid Paulus de sua condi-
tione in epistola ad Philippenses dixerit, pergamus
ad epistolam ad PMlemonem. Antea autem nostra
sententia defendenda est etiam hanc epistolam Ro-
niae scriptam fuisse.

Bene multi viri docti idem statuentes quod ad
locum attinet, quo epistola ad PMlippenses com-
posita sit, hac in re a nobis dissentiunt, quod ad
epistolam ad Phdemonem attinet. Ad nostram sen-
tentiam probandam F iterum attendimus ad liber-
tatem, qua Paulus secundum hanc epistolam ga-
visus est, in euangelio annuntiando. Hoc autem
nonnulli qui et hie de Caesareensi captivitate co-
gitare jubent negarunt\\ putantes dictum in Act.
cap. XXIV: 23 „fLgt;f^ém KC^kueiv ruv iSfcovquot; non
adeo esse restringendum ^ Si tamen conceditur

\' Wiggers, Stud. u. Krit. 1841. Hft. 3. p. 84.\'i. Meyer Com.
über den Brief an die Epheser Einl. pag. 18 et Com. über den
Colosser Brief Einl. pag. 5.

ex hisce verbis non sequi nullum nisi apostoli co-
gnatos eum adire potuisse, satis aperte tamen dicunt
aditum ad apostolum non unicuique sine discri-
mine patuisse et imprimis non servo cuidam igno-
to, qui tunc temporis ne Christianus quidem fuit.
2°. E sectione 22^quot; hujus epistolae patet, Paulum li-
berationem e vincuhs exspectavisse, quod bene
convenit cum dictis ex epistola ad Philippenses et
cum ejus captivitate Romae. Ad banc sententiam
probandam attendere noluimus ad Pauli provocatio-
nem ad Imperatorem neque ad visionemnocturnam
(act. XXIII: 11), quae argumenta non magnam
habent vim; sed ad ea, quae Lucas nobis narrat
de ejus captivitate Caesareënsi (act. XXIV : 26).
Ex illo dicto meyer et vs^iggers quidem efficere
voluerunt ut, quia Felix eum bene tractavit, apo-
stolus optime liberationem exspectare potuerit \\ Sed
ex illo dicto me hoc efficere non potuisse, fateri
debeo. Ex hoc enim dicto patet, Felicem sperasse
fore ut Paulus ei pecuniam solveret, et haec erat
causa (J\'/ô) quare PeHx saepe cum eo colloqueretur.
Paulum hoc bene perspexisse nemo facile nega-
bit, eum pecuniam solvere noluisse eventus docuit.
A tali igitur judice pecuniae cupido, apostolus

^ Wiggers 1.1. „Dass ihm aber .... ein günstigeres und ras-
scheres Ende seiner Caesareensisehen Haft bevorstehe, dazu musste
ihm während der ersten Zeit seines Aufenthaltes zu Caesarea die
schonende Behandlung unter Festus Muth und Hoöhung machen.quot;
Sic etiam meyeb, Ej)heserbrief Einl. pag. 18.

justitiam exspectare non potuit, neque Felix, quum
vidisset apostolum illi pecuniae spei nequaquam
satisfacturum esse talem vimm liberare noluit, neque
Apostolus ab eo libertatem exspectare potuit.

Argumenta, quod Paulus tot amicos apud se ha-
buerit, porro quod apostolus in epistola ad Phi-
lemonem sect. 15®. scribat: s%icpfc7Ôi^ TTpoç ^pav,
denique quod Paulus tam accurate Ecclesiarum
conditionem noverit \', quae adducuntur ad compro-
bandam sententiam, illam epistolam Caesareae esse
compositam, non magni sunt momenti, ut ipse
meyerus \' concedit, quae igitur missa facimus.

Venimus ad argumentum, quod meyerus impri-
mis nrget. Verosimilius secundum eum est , servum
t\'olossis fugientem Caesaream petiisse quam Ro-
main, quia sic iter maritimum facere debuit.

Sed me judice, multo magis verosimile est, ser-
vuni fugientem quam longissime abire., et quod ad
iter maritimum attinet, navigatio inter Asiam et
Romam satis frequens erat \\ In magna ilia urbe
etiam Onesimus tutior esse potuit quam Caesareae

De hisee argumentis jam satis superque disputarunt: wieseler
neandeh 1. 1. et de argumente e sectione 15® ducto im-
pnmis harles», Commentar zum Epheserhrief. Wiggers 1. 1.
pag. 444.

Der Brief an die Epheser Einl. pag. 15, 1(5.
GIF. scHoi.ten 1.1. 233. wiesingeb, Der Brief an Philemon
^inl. pag. 69.3.

CiF. hac de re neander 1. 1. Guebicke 1. 1. Wiebeler 1.1.
417. Schräder, 1. I. I, pag. 212.

Meyeuus ad hanc sententiam nullo modo acce-
dere potest, quum putet Pauli custodiam, quippe
qui accusatus erat criminis tumultus, talem fuisse
ut servus fugitivus facile ibi detegi potuerit \\ Vix
autem probari potest Paulum Romae tanquam ho-
minem, qui civitatem in periculum adduxisset,
tractatum esse. Nam Festus (act. XXV : 25) ipse
dicere debuit, Paulum nihil quidquam morte dig-
num patrasse; et Agrippa (act. XXVI : 31) eodem
modo loquitur, imo quidem addit: \'\'A.TroKakùdBai
è^üvaro o âvÔpccTTog oZtoq d [l^. k. r. A. Quum
igitur Paulus talia habuerit testimonia et ab Agrippa
et a Festo édita (e quibus testimoniis fortasse expli-
cari potest, quod fecit Julius act. XXVII: 3) ita ut
statim, quum Romae esset, ei permitterent (act.
XXVIII: 16) fiéi^siv KdÓ\' èciuTov, vix credibileest
quod in medium protulit meyerus.

Accedimus ad aliud argumentum. Putant enim viri
docti \' patere ex epistola ad Ephesios, Paulum epis-
tolam ad Philemonem Caesareae scripsisse. Hoc
sic probare conantur. In epistola ad Colossenses
Paulus Onesimi mentionem fecit (cap. IV : 9) non
autem ita in epistola ad Ephesios ; sin igitur
Tychicus una cum Onesimo iter in Asiam incepe-
runt inde ab urbe Romae , primo loco Ephesum ve-
nire debebant, et revera mirum est Paulum hoc

^ meyer 1. 1. „da diese Polizei gewiss grade in der Hauptstadt
in der Umgebung eines Staatsgefangenen am gefährlichsten war.quot;
^ Cff. imprimis : Meyer 1. 1. et Wiggers 1. 1. pag. 446 sqq.

scientem nullam Onesimi fecisse mentionem. Quum
vero Tychicus cum Onesimo Caesareae a Paulo ad
Colossenses et Epliesios missus est, tum sponte
patet, quare apostolus in epistola ad Ephesios One-
simum non memoraverit, nam tum primo Colossas
venire debuerunt, ubi Tychicus Onesimum relique-
i\'it, et sic solus Tychicus Ephesum petiit.

Hoe argumentum tantum valere si illa epistola
ï\'e vera ad Ephesios sit scripta, unusquisque statim
aniaiadvertit; multi autem sunt, qui hac de re du-
bitant\', et quamdiu illa quaestio non sit soluta,
mihi melius esse videtur, tale argumentum non pro-
ducere, quod adversarius silentio praeterire potest,
ut exempH gratia fecit wettius\'. Sed sit ita. Po-
öamus Panlum revera illam epistolam ad Ephesios
scripsisse, etiam sic illud silentium explicari posse
videtur.

De hac quaestione copiose agere, non est hujusloci, qui hac
^e re plura scire vult cf. praeter lihros Isagogicos et Commenta-
i\'ios impr. NiERMEYER, Verh. over de echtheid van den Brief
Paulus aan de Efesiërs. Rinck , Disput, ad authentiam Epist.
■P. ad Ephes. prohandam. Harting, Verh. over de echtheid etc.
ßoEDBS, Jaarboeken VI, pag. 799 sqq. Da costa, Paulus H,
pag. 81 sqq. etc.

Einl. pag. 277: Der von Wiggers in der Nichterwähnung
•ies Onesimus im Epheser Brief und in Eph. VI: 22 gefundene
Grund Tychicus der Ueberbringer der drei Briefe, sei nicht von
I^om, und somit wie natürhch über Ephesus, sondern von Cae-
sarea aus auf dem Landwege nach Colossae gekommen, beruht
auf seiner falschen Ansicht vom Epheser Brief.

epistola nomine salutasse, quum tamen sciamus eum
ibi per triennium fere degisse. Quum tot omissa
sint, quae jure nostro exspectare possemus, non
mirari possumus Onesimum non memoratum esse.

Porro Onesimus apud Ephesios ignotus erat et
hoc ipsum, quod Tychicus cum illo mitteretur, sa-
tis ilium Ephesiis commendare debuit. Wiggers
putat Paulum Onesimum nominatim commendare
debuisse, propter humilem ejus conditionem. Utrum
autem Christiani hujus temporis tali superbia es-
sent elati, ut fratrem in christo, etiamsi servus
esset, benigne excipere nollent, fortasse quis in
dubium vocare jure suo potest; certissime, quod
ad hujus epistolae lectores attinet, de iis aham
eamque mehor emopinionem fovere licet, nam Pau-
lus in illa epistola cap. 1:15 dixit: se audivisse
rifv iy^Tî^v t^v sïç ravraç robe; âyiouç.
Etiam in epistola ad Colossenses nequaquam inve-
nimus longam Onesimi commendationem, tantum
obiter de eo loquitur apostolus cap. IV : 9 et hoc
eo magis facere potuit, quia Onesimus ejusque cri-
men Colossensibus erat notum, et sic Paulus im-
pedire voluit, quominus Onesimus, etiamsi excipe-
retur, quodammodo despiceretur vel exprobrationes
audire deberet; porro etiam ut ecclesia, si forte
Philemon haesitaret, eum adhortaretur ut benigne
exciperet virum, quem Paulus in epistola vocave-

rat: Tityrov Kai àyargt;fTOv à^ekcpâv (Col IV : 9),
quiuii apustoias ipse euni hisce verbis in numero
fratrurn referret. Hoc Ephesi non opus erat, quum
Tychicus et Onesimus non tamdiu ibi morati sint^
quia etiam Coiossae iis adeundae erant, sed Colos-
sis omnino opus erat, ubi Onesimus usque ad ex-
tremum vitae terminum manere posset.

Ex iis, quae Paulus scripsit in epistola ad Phi-
lemonem sect. 22a : ^è xaî êroffia^é /icoi
^sviay, meyerus deducit, epistolatu Caesareae esse
compositam, quia Paulus hac ^svfa, brevi uti vo-
luit\' et post liberationem statim in Plirygiam abire;
quum ex epistola ad Philippenses pateat, aposto-
lum in Macedoniam se conferre voluisse, quod non
convenit cum illis verbis m epistola ad Philemo-
nem. Quod autem bene quadrat, secundmn meye-
si Caesareae captivus erat. Nusquam autem
in epistola ad Phihppenses legimus, Paulum primo
loco Philippos adire in animo habuisse, nec vi-
deo, quare apostolus Romae captivus ad Phile-
\'^ionem scribere non potuerit : éroi/xa^é fioi ^syfav;
facile enim ex urbe Romae se in Asiam Minorem
conferre potuit. Tuni etiam hoc consilium non id-
circo cum Philemone communicat, quia Coiossae

Caesarea prope aberant, sed multo magis ut
hoc ipso promisso Philemoni suaderet Onesimum
lîenigne excipere.

Nihil autem legimus in epistola „von einem baldigen Ge-
brauchequot; uti meyerus vult.

Wiggers \' putat ex epistolae ad Ephesios cap.
VI: 22 patere, Tychicum non necessitate coactum
Ephesum adire debnisse, sed illum ab apostolo ad
illam urbem missuni esse. Hoc autem argumentum
jam satis superque refutavit meyerus\' ita ut hic
omitti possit.

Denique traditio historica sententiae, hanc epi-
stolam Romae esse conscriptam, favet. Optime scio
hoc per se spectatuin non tantum valere;\' vel sic
tamen mihi satis temere agere videntur ii, qui prór-
sus testimonium traditionis rejiciant, quando nul-
him adduci potest argumentum, quo illud testimo-
nium infringatur, et quarnquam concedere volo, non
luculenter ex ipsa epistola apparere, illam Romae
esse scriptam, multo minus autem ex epistola pro-
bari potest, illam Caesareae esse compositam. Prae-
terea quum omnia dubia, quae contra antiquam
traditionem moventur, sol vi possunt, eo tutius in
ea aequiescere possumus.

Jam videamus quomodo Paulus Romae captivus
in hac quoque epistola spem suae liberationis cum
Philemone communicaverit.

Sectione 23quot; legimus: quot;Aficn ^s Kctl èroifia^é
fioi ^emav èXyri^oi yccp ori Sia r^v Trpoaeux^v

Cf. REUss, Gesch. der H. Sehr. N. T. pag. 98: Die her-
kömmliche Ansicht beruht doch auch wesentlich nur auf der alten
Ueberlieferung, welche für die Geschichte nicht mehr Werth haben
kann als hundert andre gleicher Art.quot;

àfLamp;v %ixpi(TB^(JOfic(.i ùfjLÎv, Faucis nobis opus est
verbis. Statim patet, illud dictum eodem fere
redire ac dictum in epistola ad Philippenses cap.
11:24, quod jam antea interpretati sumus, quam
ob rem plura de hoc dicto addere tuto negli-
gimus.

Quamquam vidimus nonnulla Pauli effata, libe-
rationis spem continentia, fere certain exspectati-
Oiiem prae se ferre, inde tamen minime sequitur,
Paulum hanc spem fovisse, edoctum divina patefacti-
oae. Sic facile fieri potuit, ut Paulus hac sua spe
exciderit, si divinae sapientiae aliter visum fuerit.
Econtra certi quid eo tutius inde effici potest,
quod ad ejus conditionem in captivitate attinet.

B dictis supra tractatis bene patet, eum satis
tolerabili conditione gavisum fuisse. Quomodo enim
apostolus, qui, quum tantum suum ipsius commo-
f^um curare vellet, dicere debet: rijv èxiôu/niav
^X^ siç TO àmÀva-ott Kai aùv Xpi(7Tcp ehcti ^roAAi^
yàp fiàXUv Kp£i(T(^Qv (Phil. 1: 23), quomodo ille,
inquam, talibus verbis spem suam liberationis ex-
pressisset, nisi suspicatus esset e fausta conditione
ex Dei vohmtate se liberatum iri? Non sic autem
fie sua liberatione apostolus loquitur, quasi nega-
ï\'et aeque fieri posse ut moreretur, sed spes libe-

rationis mortis exspeetatione praevaluit. Sic in epi-
stola ad Philippenses cap. Iî:17 tantum ponit {ei
Kcd) se morituram ; sed sic agit, \'ut lectores scirent
se gavisurum esse, etiamsi spes liberationis non ex-
pleretur. Ceterum urgere nolumus, quod in epi-
stola ad Philemonem nihil moneat de sua morte,
nam obiter tantum hanc rem ibi tangit, et eam
quidem ob caussam, ut hoc promisso Phdemoni
magis suaderet, ut benigne secundum Pauli volun-
tatem, Onesimum exciperet, \' uti jam antea mo-
nuimua. E conditionibus igitur apostolus ipse, se
liberatum iri, conjecit; spei frustratio foret si mo-
reretur. \' Illis igitur scriptoribus calculum nostrum
adjicere non possimius, qui ex illis dictis efficere
velint, exspectationes apostoli non tam laetas fuisse
eumque martyrium certe instans ob oculos ha-
buisse.

- Optime hoc exprimis hug , Einl. dicens: „1st est mein Schicksal
zu sterben, so freue ich mich; doch heitern sieh täglich die Aus-
sichten zur Befreiung auf.quot; Et neander 1. 1.: „doch war die
Erwartung der Befreiung aus der Gefangenschaft bei ihm über-
wiegend.quot;

Minime nos latere, quam acerrima pugna, nostris
diebus, agatur de epistolarum Pastoralium authen-
tia, jam ex iis patet, quae huic dissertation! praefati
sumus. Hic autem e nostro consilio quaestio est
tractanda, quando apostolus has epistolas scrip-
serit. Initium igitur faciamus a priore Pauli ad
Timotheum epistola. Nobis de tempore, quo Paulus
priorem illam ad Timotheum epistolam scripserit,
agentibus, ante omnia attendendum est ad illos
locos, in quibus auctor hac de re aliquid dicit, et
sie imprimis in censum veniunt loci hujus epistolae
cap. 1:3, III: 14, IV: 13. Primo loco de sectione
capitis primi.

Id statim unusquisque animadvertit illam sectio-
nem äroS\'oo\'i carere, quae responderet vocabulo

KciSóög. Diversi diverse liac de re egeriint\', sed
hodierno tempore plerique viri docti in hoc con-
veniunt, hoc loco esse supplendum: ourag xai vuv
TTapccKccXu ce, quibuscum optime facere possumus.
Tum etiam fere omnes in hoc conveniunt, aposto-
lum hanc epistolam in Macedonia scripsisse, (quod
autem non totidem verbis in epistola legitur), quum
Timotheus Ephesi mansisset, ubi aliquamdiu una
cum apostolo fuisset Frogrediamur igitur ad
sectionem M®quot;» cap. III ubi legimus: ravrct coi-
ypa0ci)y èXTTi^m èkSsïv rpÓQ ere ra.%Lov. Ea
optime sic reddere possumus: quamquam spero fore
ut ad te veniam, tamen tibi haec\' scribo, quia
etiam fieri potest ut morer, et tum per hanc epis-
tolam edoctus, scrire potes, \'Z\'uq S\'eï èv olkco 6eov
avcKTTpéCpeaSau Vocabula èKri^ccv eAÖe/v k. r. A.
multi vertunt: „sperans fore ut brevi ad te veni-

\' Nonnulli sic agere voluerunt, ut sectiones 5—18 in paren-
thesi legerentur, quod autem variis argumentis ducti, probare non
possumus. Primo enim loco TrpércKTiç sic nimis ah aTTÓ^oai sejun-
geretur, et porro ne tum quidem difficultas tolleretur, nam in
sectione 18^ nullum invenitur vocabulum, quod responderet vo-
cabulo xz^uç in sectione 3^-, vocabulum quidem na^Sn; sequi
debet «utwç, quod autem nonnumquam omittitur e. c. Mare.
XV : 8.

Sic wieseleb 1. 1. CuBTiüs de tempore quo Ep. ad Tim.
exarata sit. De wette 1.1. Gueeicke 1.1. Scholten 1.1. Paley,
Horas Paulinas. Huther, Com. Einl. Wiesinger 1. 1. alii.

® TdVTci spectare ad praecepta, quae apostolus inde a Cap. II
dederat, eontextus satis superque docere videtur.

am,quot; râyjov tanquam râxeccç vertentes \\ Sed
ra^/ov est comparativus, qui saepe ponitur quam-
quam id omittitur, quocum comparatur\', et turn e
contextu ilia, quae sunt omissa, supplenda sunt, et
si ad contextual attendimus, iis viris doctis assen-
tior, qui addunt: „antequam tibi Ms praeceptis
opus erit%quot; sic optirue cohaeret cum sequentibus:
£lt;zgt; (3pa^uvco K. T. A.

E cap. IV: 13 autem sequitur, Paulum velle Ti-
motheum Ephesi manere, donee ipse ibi veniret.

Hoc igitur e locis a nobis interpretatis sequitur.
Paulus Ephesi Timotheum reliquit, quum ipse in
Macedoniam abiret, ibi fortasse hanc epistolam
scripsit, qunm ipse jam speraret fore ut Ephesi
reverteret, antequam praeceptis datis Timotheo opus
esset.

Nunc autem quaestio oritur, quando apostolus
hanc suam epistolam scripserit. Varie hac de re
disputarunt viri docti. Paulus, ut patet ex Acti-
buâ Apostolorum, bis Ephesi fuit ante ipsius cap-
tivitatem, et quidem primo loco secundum Act.
XVIII : 19 quum Hierosolyma adiret; secundo loco,
quum secundum Act. cap. XIX : 1 rà avo^rspixà
fiép)j peragrasset, et turn ibi per longum temporis
spatium mansit. Si quaerimus de senfcentiis viro-

\' Sic cal.vinus ad 1. Schräder 1.1, torn. V: ad I. Heyden-
Reich ad 1.
^ Cf. WINER 1. 1. § 35 pag. 216 sqq.

® Sic winer 1. 1. De wette ad 1. — Meyer ad 1. supplet;
5!bälder als zu erwarten steht,quot; quod minus apte quadrat.

rum doctorum, primo invenimus calvini senten-
tiam, qui re vera statuit, Paulum hanc epistolam
scripsisse, quum secundum Act. XVIII: 19 Epheso
profectus, Galatiam et Phrygiam peragraret\'.

Ac sane Paulus secundum Act. XVIII: 21 ad
Ephesios reverti voluit, uti etiam dicit in epistola
ad Timotheum III: 14, IV : 13, et re vera promis-
sum illud, si sententia calvini vera sit, implevit
secundum Act. XIX : 1. Hucusque igitur omnia
bene convenire videntur, cum iis, quae in epistola
ad Timotheum narrantur. Sed multa huic calvini
sententiae obstant.

r. Tempore, quo calvinus hanc epistolam a
Paulo scriptam esse putat, non in Macedoniam
est profectus, sed primo Hierosolyma, deinde in
Phrygiam et Galatiam, quum tamen, ut vidimus
in epistola ad Timotheum, in Macedoniam profe-
ctus sit (1 Tim. 1: 3).

2°. Tunc temporis Ephesi nondum fuit coetus
Christianus stricte sic dictus, quum ex epistola
ad Timotheum satis superque pateat, eo tempore
talem coetum ibi fuisse.

3°. Ex epistola ad Timotheum sequitur, Paulum
Epheso profectum, ibi reliquisse Timotheum (1 Tim.
1:3) et secundum Act. XVIII: 18, 26. Aquilam
et Priscillam Ephesi reliquit, qui fratribus Ephe-
sinis praefuisse videntur, quum tamen ex epistola

ad Timotheum multo magis suspicari liceat, re vera
Timotheum principem locum tenuisse. Quae cuncta,
quominus cum calvino faciamus, prohibent.

Accedimus ad periodum , qua multi viri docti
hodie putant Paulum hanc epistolam scripsisse;
nempe Act. XIX : 1 sqq.\', sed quia hi non sem-
per consentiunt, illas sententias singulatim tracta-
bimus.

Primo loco in censura venit sententia moshemii,\'
qui statuit, Paulum hanc epistolam scripsisse, paullo
postquam Ephesum venerat. Postquam enim per tres
menses in synagoga docuerat, apostolus in Mace-
doniam abiit, ubi per novem menses manserit. Sic
putat MosHEMius bene posse explicari, quomodo
apostolus Timotheum attentum reddiderit ad falsos
doctores, qui per hoc temporis spatium bene sur-
gere potuerunt. Multa autem etiam huic obstant.

1°. Satis difficile probatu est, apostolum per
novem menses Ephesum reliquisse.

2°. Moshemiüs statuit, ecclesiam Ephesinam in
epistola tanquam nuper conditam occurrere. Sed hoc
ei minime concedere possumus, nam si attendimus
ad locos cap. Ill : 1 sqq. et imprimis cap. V : 9
bene patet apostolum sic agere non potuisse in
ecclesia nuper condita.

in ecclesia Ephesina jam vignisse. Nam etiamsi
probare moshemius potuerit, apostolum per novem
menses abiisse, tamen assentiri nobis debet, ex loco
cap. 1:3 aliisque, satis superque patere, falsos do-
ctores jam exstitisse eo tempore, quo Paulus ur-
bem reliquerit.

Quum igitur neque illa conveniant cum iis, quae
in Epistola ad Timotheum occurrunt, etiam banc
sententiam rejicere debemus.

Kursus alio modo egit schraderus. Ille enim
putat Lucam multa omisisse in Act. cap. XIX:
20. Quern si audis, addi debet iter Pauli in
Macedoniam, Corinthum, in Cretam, Nicopolin,
Hierosolyma, Antiochiam et inde Ephesum Illud
iter Paulus facere coepit tempore paschali anni
54\'Tunc abiit in Macedoniam, ubi per sex
menses remansit, tunc Corinthum profectus, abiit
in Cretam, ibi degit usque ad tempus aestivum.
E Creta profectus Nicopolin in Cilicia venit, ubi
commoratus est\' usque ad initium anni 56\\ Inde
Hierosolyma petiit, porro Antiochiam ^ et inde
fortasse iter terrestre fecit per Galatiam, et quam
citissime Ephesum reversus est, ubi venit tem-
pore paschali anni 56\' et ibi mansit usque ad au-
ctumnum.

\' SCHRÄDER, Der Apostel Paulus, Tom I, pag. 86.
^ I. 1. pag. 102 sqq.
^ !. 1. pag. 120.
I 1. pag. 125.

tasse omnes regiones et iirbes, ubi antea jam Euan-
geHum annuntiaverat. Sed quis non videt fere esse
incredibile, Lucam in suo libro omisisse iter, quod
taie temporis spatium flagitabat, et per quod omnes
ab eo antea conditas ecclesias visitasset aposto-
lus Ad suam sententiam commendandam schra-
derus attendit imprimis ad locum Act. XIX: 21 :
wç ^è ècrki^puô^f rciÜTa\\ ubi nzürcc secundum
SCHRADERÜM non rcferri debet ad praecedentia, sed
ad omnia, quae Paulus hue usque, quamdiu apo-
stolus fuisset, fecerat, ita ut Lucas hisce verbis
denotare voluisset, Paulum, postquam rursus Ma-
cedoniam et Achajam visitaverat, Hierosolyma pe-
tere voluisse, et regionibus, ad hunc usque diem
peragratis, valedicere voluisse, ut Romam proficis-
cens, veluti aliam et prorsus novam muneris sui
seen am quaereret.

Cur schraderus voci TCiVTCi talem significatio-
uem tam late patentem tribui voluerit, quisque
^idet; admodum tamen vereor ut unus afFerri pos-
sit locus, ubi TCiÜTCi contineat non tantum quae
auctor antea narraverat, sed etiam quae omiserat.\'

\' Hoc reveva vix vel ne vix quidem cvedibile videtur. quam-
quam sententiam Wurmii (Tub. Zeitschr. 1833 l^te Hft. pag. 71)
lt;iua statuit, provocans ad Act. XVI, 10—12 et 20, Lucam in
ipsa Macedonia degisse, hand omni dubio majorem esse, concedimus.
^ 1. 1. pag. 86.

Et etiamsi rxuTCi ad omnia, quae Paulus antea perfecerat,
referri deberet, tamen nondum sequitur, ut recte monuit wurmius
1-, hoc loco Lucam in narratione multa omisisse.

Argumenta, quae schradeeus ad suam senten-
tiam comprobandam afFert ex epistolis ad Thes-
salonicenses, non exponemus neque refutabimus\\
Idem statuit e verbis 1 Tim. III : 14 : kkri^wv
/V TTpQQ ÜS Td%LQV, patere Paulum jam dudum
a Timotheo esse sejunctum, quum tandem consilium
cepisset ei epistolam scribendi. Hoc autem ex illis
vocibus efficere non potui\'.

Caetera argumenta schraderi, quorum multa
parum valent, missa facimus, et quia illa jam satis
ab aliis refutata sunt, ét quia accurata refutatio
diutius nos teneret. Quod attinet ad ejus argu-
menta, nitentia altero Pauli Corinthum itinere ante
epistolas ad Corinthios compositas, haec dijudicare
volumus si wiESELERi aliorumque, qui cum eo fa-
ciunt, sententiam exponimus; in hac enim anno-
tatione tantum tractamus, quae schraderi senten-
tiae sunt peculiaria\', de iis, quibus cum aliis in-
terpretibus consentit, postea agemus. Ceterum autem
animadvertendum, schradbrum, hanc epistolam hoc
loco inserentem, elfugere multa, quae contra mos-

\' Ea eo magis omittere possumus, quia ex omnium fere con-
sensu bene patet eas epistolas ante caeteras esse compositas. CfF.

^ Paulus enim non scribit quia jam diu a Timotheo se-
junctus est, sed ut ipse dicit: skv Ss ßpxSvvu, quot;vx £lt;^{1? tw?
h7 sv o\'tKcp 5sov kvaar(s(pelt;r^xi, igitur quia fieri potest ut more-
tur diutius quamputat, earn ob causam, ex prudentia igitur, scribit.
^ Hoc etiam valet de iis, quorum sententiae infra exponuntur.

hemii sententiam afferri possunt. Paulus scilicet
nunc jam per duos annos Ephesi fuerat, et ita bene
intelligi potest, esse jam coetum ordinatum, esse
quoque falsos doctores; sed quum ab altera parte,
tot difficultatibus sententia prematur, earn rejicere
debemus.

Pergentes, occurrit nobis sententia wieseleri,
scHAFEii, REÜSSII, qui etiam statuunt priorem ad
Timotheum epistolam a Paulo esse compositam
quo tempore Lucas narrat (Act. XIX.) apostolum
Ephesi fuisse, tamen, quod ad hujus sententiae com-
probationem attinet, a schradero valde différant.

WIESELERUS et scHAEPius inter se bene conve-
niunt ponentes iter Pauli in Macedonian) locum
habuisse, quum per triennium apostolus Ephesi
degeret, et quidem in fine, quum secunda vice
(sec. 2 Cor. XII: 13, 14. XIII : 1) Corinthum adi-
ret.\' Hoc altero ad Corinthios itmere, tunc tem-
poris peracto, haec sententia plane nititur; igitur
hanc sententiam imprimis oppugnare debemus.

Concedamus Paulum jam ante 1\'quot;quot; epistolam
ad Corinthios scriptam, bis Corinthi fuisse. Tunc
autem quaestio oritur utrum illud iter locum ha-
bere potuerit in fine ejus commorationis in urbe
Ephesi. Hoc autem vehementer dubitamus.

Nimirum ex hac sententia sequitur apostolum,
pauUo antequam priorem epistolam ad Corinthios

\' Cff. schaff 1.1. pag. 351. wieselbr 1.1. pag. 313 et etiam
ut vidimus, schbadek hanc sententiam defendit.

scripsit, ipsum Corinthi fuisse Sic autem vix
intelligi potest, quomodo apostolus in hac epi-
stola cap. 1:11 ita loqui possit: èS\'gt;;ku6gt;f yâp fioi

\'épi$£Q èv ùfiîv shi; sin vero Paulus paullo ante
Corinthi fuisset, ipse hisce de rebus audire potu-
erat; nam illae turbae, quales in hac epistola cap.
1:12. cap. V. enumerentur, non, ut ita dicam, uno
die existunt. Porro non liquet quomodo apostolus,
cap. IV: 18; dicere possit: üq /x^ èpxafiévov
fzou Trpog vpcäg èÇiU(Tic^Ôgt;f(Tdv rivsg. Ex iis enim
patere videtur, Paulum jam dudum Corintho fuisse
profectum, nam aliter adversarii sic loqui non po-
tuerant; vix enim exspectare potuerunt, Paulum
Ephesum profectum, statim Corinthum reversurum
esse. E verbis citatis sequi videtur, illos homines
putasse, apostolum metu fuisse affectum, et sic
bene intelligi potest, quomodo Paulus in altera
ad Corinthios epistola scribere potuerit, cap. 1:23:
èyù S\'a fidprupa rov 6eou è^iKakovfiai èTTi ryjv
è/x^v ipvx^v^ on (psi^ófiEUog vpLuv oÙKéri ^XÔov
£ig KópiuÓov. Sic tantum etiam Pauli praeceptum
bene explicari potest, quod Corinthios jubet sti-
pem facere; hoe enim praeceptum ipse revera de-
disset si nuperrime Corinthi fuisset\'.

\' WiESELER et SCHAFF enim assentiuntur priorem epistolam
ad Corinthios paullo ante ejus discessum ex urbe Ephesi, esse
compositam.

Reüssius etiam statuit Paulum hoe iter Corin-
thum fecisse, quum per triennium Ephesi degerit,
attamen alio modo sibi hoc iter fingit. Putat enim
ille\' apostolum non Epheso in Macedoniarn, sed
primo loco iu Cretam, tum Corinthum et Nicopo-
Im denique in Macedoniam, profectum esse. Prio-
rem ad Timotheum epistolam Paulus scripsit, quum
Corintho abiturns esset, vel jam Nicopoli venisset.
banc sententiam in concordiam redigat cum
quae leguntur in I Epist. ad Tim. cap. 1:3.
SIC disputât, ut demonstret nunc (nempe quum
ormtho abiturus esset, vel jam Nicopoli venisset)
itinens finem Paulo Macedoniam esse et quam-
quam non primo loco in Macedoniam abiit, tamen
earn ob causam apostolus scribere potuit: xaSùç
TTpoafzaiycci èvnbsp;Tropsuó/xe-

dg UccKé^oi^tav\' I Tim. 1:3.
Quod ad illud Pauli iter Epheso Corinthum
attinet, jam supra vidimus illud iter tunc temporis
locum habere non potuisse. Porro si attendimus
ad REussii sententiam, statim unusquisque videre

de falsis doctoribus in priove epistola ad Timotheum, cum iis,
quae hac de re occurrunt in Act. cap. xx : 29 etc. Hoc quidem
multi vehementer negant (wieseler, schott , cubtius) sed de hac
quaestione copiosius agemus, quum nostram sententiam defendimus.
\' Reviie de théologie, Vol. 11, pag. 155.
1. 1. pag. 155. Pour le moment, tout son voyage quoique
dirigé d\'abord en sens oppose\', se présente à son esprit comme

potest, hanc explication em satis esse contortam;\'
quam ob causam cum reussio facere non possumus.

Vidimus sententiam eorum, qui statuunt, Paulum
priorem ad Timotheum epistolam scripsisse secun-
dum act. cap. XIX., rejiciendam esse. Aliorum
conatus considerare volumus, qui putant hanc
epistolam conscriptam esse, postquam Paulus per
tres fere annos Ephesi degerat, et tum secundum
act. cap. XX: I, in Macedoniam ire vellet I

Secundum act. cap. XIX: 22. Paulus Timotheum
et Erastum in Macedoniam misit et e I^® epistola
ad Corinthios cap. IV: 17; XVI: 10. patet, Timo-
theum etiam Corinthum adire debuisse, quandoqui-
dem ex epistola ad Timotheum sequitur, Paulum
cum Timofcheo Ephesi fuisse antequam apostolus in
Macedoniam abiretRevera Paulus Timothei redi-
tum ante Pentecostes festum exspectavit, sec. 1 Cor.
XVI: 8, 11, et quaestio oritur utrum revera Timo-

\' Nam etiamsi concedatur, Paulum lianc epistolam Nieopoli
scripsisse, tamen si in memoriam revocat apostolus discessum ex
urbe Ephesi, tum non ultimum locum, quem adire vellet, indi-
cavisset, sed potius primum locum, et hie imprimis Paulus ita
seripsisset, quum in regiones abiret, quas nondum visitaverat.
Ceterum si sic agere volumus, tunc fere omnia probare possumus,
sed tales conjecturae auctorem in re desperata defend enda versari
satis produnt.

^ Huic sententiae imprimis addicti sunt: hug, curtius, hem-
sen, michaetis, süsskind, anger et multi alii, quos affert
wiESELER 1. 1. Hie tantum de iis, qui copiose de hac quaestione
scripserunt, agere volumus.

tlieus Ephesi reversus ibi apostolum iiivenerit. Et
sane, si apostolum dicentem audimus, se exspectare
Tmiotheum, sequitur eum illud iter ante tempus de-
finitum perficere potuisse. Quum igitur nullo modo
assentm possimus iis, qui putant apostolum pro-
pter tumultum Ephesinum citius illam urbem re-
liquisse, \' bene statui potest Timotheum ante Pauli
pheso discessam eo reversum esse. \' Hue usque
Igitur ea omnia bene cum iis, quae in epistola ad
imotheum leguntur conveniunt. Hoc autem obstat,
quod probari nequit apostolum tunc temporis
imotheum Ephesi reliquisse, ut statuit imprimis
CURTIUS, cujus sententiam primo loco referre ac
dijudicare liceat.

Ad hanc suam sententiam comprobandam hanc
viam iniit curtius. ^ Putat Paulum in altera ad Co-
nnthios epistola cap.Vn:6 sqq. describere conditi-
ooem ecclesiae Macedonicae. Paulus aegrotavit,
gravissimo ecclesiae defendendae et componendae
munere fungi debuit. Titi autem adventus mul-
tum valuit ad ÖAa/./]/ apostoli mitigandam. Sin

SCHOTT contra quos infra nostram sententiamdefendere conabimur.
= Gif. WIESELER, CURTIUS, HEMSEN alii.

1- 1. pag. 58 sqq. Copiose egit hie scriptor de priore ad
Tim. epistola, quare in textu imprimis nonnulla argumenta ab ipso
allata commemorare ac uno verbo rejicienda esse, indicare volu-
mus, et Ob caussam, in introductione jam enuntiatam, nostra ar-
gumenta contra ipsius sententiam alFerenda in annotationibus ex-
ponere, volumus.

autem Timotheum secum Philippos duxisset, nullam
habuisset causam, cur Titi adventum tantopere
praedicaret\'. Hoe argumentum minus valet, quia
contorta et longius quaesita nititur interpretatione.

\' E verbis ovSs^iav \'âvsartv y; (rdp^ iifiüv 2 Cor.VII : 5
non sequitur Paulum tune temporis aegrotasse, sed apostolus tantum
dicit se in Macedoniam venientem, nullam habuisse requiem , et qui-
dem eam ab causam, quia ab omni parte premebatur. Non enim opus
est. ut hoc loco vocabulum SÄißo/asvoi; tantum intelligamus deea;-
terna conturhationej nam apostolus hoc vocabulum ipse in sequenti-
busexplicat: g^wflsvnbsp;, struûsv tpoßoi, et etiam in altera epist.

ad Cor. II : 4 6â74\'(ç internam significat conturbationem. Vocabula
autem „sa-uSsv ^Sßotquot; curtius sie intelligit ac si Macedones
timore essent afteeti, quia perseeutioni obnoxii erant. Hanc autem
explicationem longius esse quaesitam, unusquisque facile videt.
Multo simplieior explicatio est, Paulum per vocabula „efamp;jösv /itd-
indicare voluisse adversaries, qui eum omni modo vesabant,
et per vocabula „sa-aißsv Cpoßofquot; imprimis animi inquietudinem ét
quia Titum non inveniebat (cap. II : 12) ét quia nihil quidquam
de ecclesiae corinthiaeae conditione audiebat. Haec explicatio
multo melius quadrat in contextum. Apostolus enim cap. II : 12
scripserat, se magno dolore esse affectum, quum Titum Troade non
videret. Metu erat affectus, ét quia Tito aliquid accidere potuis-
set, ét quia nesciret, cujus animi Corinthii essent, postquam apos-
toli epistolam legissent. Pergit apostolus in Macedoniam, quod
autem vix feeisset, si morbo afiectus fuisset. In Macedonia revera
Titum invenit, et illius adventus eum jam consolatur (cap. VII:
12) ét quia Titus salvus erat, ét quia bonos etiam accepit nun-
tios, nam apostoli epist. optatum in Corinthios habuerat effectum
(cap. quot;VII sqq.). Sic omnia optime cohaerent, etiamsi ponamus
apostolum Timotheum secum duxisse, et facile sic intelligitur
quare Titi adventum tantopere cuperet. Sic etiam explicatur,
quare apostolus cap. II : 12 et cap. VII : nullam Timothei
mentionem fecerit. Timotheus enim illos Cpoßovc tollere non
potuit, et quod attinet ad f^dx^ç, de iis apostolus non amplius egit.

Neque id valet, quod monuit curtius, nitens
verbis l^e Epist. ad Corinthios cap. XVI; Paulum
conditione ecclesiarum Macedonicarum commotum,
primo in Macedoniam abiisse. Hoc enim fecit ut
stipem conferret, et in hoc capite nihil quidquam
narrat de 00ßotg Macedonum, et tantum Mace-
doniam ^iépxslt;TSai voluit. Jam vero quia Timo-
theum coramemoratum invenimus (2 Cor. 1:1) multo
verosmnlius videtur, Paulum eum secum duxisse,
neque tam facile explicatur, quomodo Timotheus
tam cito munus gravissimum rehquerit, quum apos-
tolus eum jussisset Ephesi manere secundum I^^»
ad Tim. cap. 111:14. IV: 13. Ad ultimum hoc
argumentum refutandum, curtius statuit et probare
conatur, ipsum Paulum Timotheum a munere, quo
Ephesi functus erat, revocasse.

Jam inde ab initio cüktius confitetur \'argumenta funda-
mento historico carere et mera conjectm-a niti (1. 1. pag. 63);
sed primo loco probare conatur facile explicatu esse, neque Lucam
neque Paulum de Timothei revocatione aliquid monuisse. Jure suo
dicit nos hac de re nihil apud Lucam in Act. exspectare posse,
quippe qui tantum una sectione hoe in Macedoniam iter commemo-
ret. Sed valde mirum est, nihil prorsus hac de re inveniri in altera
ad Cor. epistola. Dicit quidem cubtius fieri potuisse, ut Corin-
thii de rebus Timothei certiores sint redditi vel per Timotheum
ipsum, vel per fratres e vicina Macedonia proficiscentes. Sed
hoe etiam non magis est quam mera conjectura, et sic conjecturae
incredibili modo cumulantur. Neque verosimile est, Paulum, quum
cum Corinthiis communicat solatium, quod ei attulit Titus (II

Hoc autem munus non tam grave erat, ut Pau-
lus Timotheum revocasset, quem Ephesi rehquerat
ïm TrapayyEiX-^ rim [l^ krepo^Ld^aa-KotXav (1 Tim.
1:3). Et etiamsi Paulus paucos tantum habuerit
socios, tamen ad hoc munus perficiendum homine
christiano in Macedonia optime uti potuit, et non
video quare „ nullus eorum Timothei, prae caeteris
apostolo ob virtutem gratissimi, partes sustinere
potuisset,quot; quum tamen Macedones talem libera-
litatem manifestarent

2°. CüRTius putat Paulum ob miseram ecclesiae
Macedonicae conditionem revocasse Timotheum\'.

Sed 1°. jam supra vidimus conditionem eccle-
siae non talem fuisse, qualem curtius descripsit.
Sed etiamsi ita fuerit, non sequitur apostolum
cam ob causam Timotheum a gravi munere revo-
casse , quo Ephesi fungebatur ; et hoc argumentum
eo inagis contra cürtium valet, quia cum aliis sta-

Cor. VII: 16 sqq.) nihil de solatio vel auxilio addidisse, quod
Timotheus ei attulerat, si ponamus Paulum eum revocasse ut
„eo praesente uteretur suorum consiliorum ministro et adjutore.quot;

\' Timotheum Paulo fuisse gratissimum nemo facile negahit,
sed vix probari potest, Paulum ut ipse majore gaudio frueretur,
aliquid fecisse, quod nocere potuerit rebus Christianis, et eo
minus hoc statuera possumus, quoniam legimus, Macedones
apostoli animum magno gaudio implevisse, quia aar ci. Svviifitv
zcù TTxpct ^vvxfiiv civ^atfSTOi fnerant.

tuit, eo tempore Ephesi jam falsos doctores fuisse\'.
3°. Apostolus exspectare potuit Titum mox esse
venturum, et apostolus narrat, se Titum non in-
venientem, statim in Macedoniam esse profectum,
sed nihil quidquam monet, se, quia Titum non
invenit, Timotheum revocasse.

3quot;. Cüimus statuit\' „Paulum cupivisse ut in
ecclesiis Achaïcis confirmandis, quibus parvum
lïiodo tempus insumere posset (act. cap. XX : 3) a
Timotheo adjuvaretur, et quum una cum Timotheo
Corinthum adiré vellet, jam in Macedonia cum eo
congrederetur.quot;

Paulus autem jam antequam Epheso proficisce-
batur, scire potuit „se parvum modo tempus insu-
mere posse in ecclesiis Achaïcis confirmandis quot; hoc
igitur argumentum magis nostrae sententiae fave-
ret, Paulum statim Timotheum secum duxisse.
Denique contra hanc opinionem imprimis valet,
quod in medium protulit schottus,quot; sic loquens :
»neque doceri probaMliter possit, quare apostolus
consilium suum repente mutaverit, neque breviore
temporis spatio ilia omnia, quae, hac sententia
probata, accidisse putantur, priusquam 2® ad Cor.
epist. scriberetur (iter Pauli Macedonicum, consig-
nationem epist. ad Tim. datae, mandata nova,
quibus apostolus Timotheum reverti jusserit, ip- \'

sumque illiiis reditum) coinplecti commode liceat\'.
Vidimus nullam probabilem adduci posse causam,
quare Paulus Timotheum Epheso revocasset, statu-
ere igitur licet, Timotheum una cum Paulo Epheso
esse profectum, tum autem apostolus scribere non
potuit: eccg ëpxofiai, r^ dvayuurrsi, r^ TrapoLKk^-
crei, r^nbsp;Trpóaamp;xe. (I Tim. IV: 13.)

Neque probari potest, Paulum tune in animo
habuisse Ephesum redire, ut vidimus eum voluisse
secundum 1 Tim. 111:14.^ Consideremus cona-
tus, hoe dictum e 1 Tim. 111:15 citatum, in con-
cordiam redigendi cum iis, quae narrantur de Pauli
consiho act. XIX: 21 sqq. Ex eo enim loco patet
Paulum nullo ^modo hoe in animo habuisse ; sed,
postquam Macedoniam et Achaïam peragrasset,
statim Hierosolyma adire voluit. Hoe etiam sequi-
tur ex lis, quae leguntur in epistola ad Romanos
cap. XV: 35 et sec. act. XX: 16 Paulus Ephe-
sum praeternavigat.

Curtius autem rursus conjecturae ope\' probare
conatur „Paulum quum anno LIX, rehcta Epheso,
Macedoniam petens, epistolam scriberet, Ephesum

\' „Quid multa?quot; ait curtius, „ubi tot et tam faciles con-
jecturae adhiberi possunt, ibi jam unam earum, quaecunque sit,
accipere et pro vero habere, non dubitamus.quot; Revera multas in
medium protulit conjecturas curtius , sed quum omnia sine tot
conjecturarum ope bene explicari possint, fortasse melius fecisset
si ab omni conjectura abstinuisset.

rursus adiré in animo habuisse.quot; \' Scriptor hoc
dérivât ex priore apostoli itinere in Syriam, quum
Ephesum adiit.

Sed quia apostolus hoc semel fecit, eum hoc
semper fecisse non sequitur. „Sedquot;, ait curtiüs,
quot;Vix dubitari potest, an Paulus Philippis navi
abiens, Ephesum, carissiinam ecclesiam adiré vo-
luerit.quot; — Cum pace tamen viri docti nobis dubitare
hceat. Nam bene intelligi potest, quomodo apostolus,
qm paullo ante per tres fere annos Ephesi degerat,
nunc Ephesum adire noluerit, sed potius tempus,
quo uti potuit, consumere voluerit in aliis Asiae
ecclesiis visitandis, quas per longum temporis spa-
tium non viderat.

CuRTius autem e Lucae narratione (act. XX: 16)
efficere vult, apostolum antea consilium Ephesum
redeundi habuisse.

E dictis in priore ad Corinth, cap. XVI : 3, 4.
act. XIX: 21. Rom. XV: 23, 25. patet Paulum
mmnne hoc consilium habuisse. Porro e dicto
„expivE TCipci7rk£U(Tcir non sequitur Paulum tunc
suum consilium mutasse ; hoc enim consilium inde
ab initio habere potuit, et Lucas hoc addere vi-
detur, quia quis mirari potuit, quare apostolus,
Trogillii moratus, non potius Ephesum adierit,
quum ex sequentibus pateat eum nonnulla, eaque
magni momenti, cum xp£lt;Tl3uT£poig hujus ecclesiae

commuriicare voluisse.\' Porro assensum curtio\'
dare non possumus, quum ex vocabulis 1 Tim
IV: 13 SCCÇ epxo^tcti, crpócrsyj r^ àmyuasi ra-
tiocinatur, Paulum Timotheum Epheso Hieroso-
lyma secum ducere voluisse. Non enim credibile
esse videtur apostolum, qui Timotheum in episto-
lae mitio jubet TctpayyéXXsiv tktI fi-^ érepoMcL-
crxaksïv^ paullo post (namnbsp;èkSeÏv sperat)

illorum falsorum doctorum nullam rationem ha-
buisse, Timotheum ipsum abduxisse, et sic ecclesiam
illam sine ullo auxiho hisce doctoribus reliquisse.

Haec omnia, ita ut supra fecimus, explicata, nil
contorti habent et sic nulla opus est conjectura.
Quia igitur curtii argumenta non valent, etiam
hanc sententiam rejicere debemus. — Videamus
igitur utrum argumenta hbmsenii majorem habeant
vim. Eadem probare conatur ac curtiüs, sed aliam
viarn ineundam esse duxit ad hanc sententiam defen-
denda. Primo igitur loco inquirere volumus, quaenam
argumenta hemsenius adducat, ut explicet quomodo
Timotheus, quem apostolus jusserat Ephesi manere
(ITim. III: 14) apud apostolum esse possit, quum
alteram ad Corinthios epistolam scriberet.

Hemsenius putat, Timotheum sua sponte Epheso
esse profectum. Confitetur autem se causam ne-
scire, utrum errorum fautores ei tam vehementer

résistèrent, an potius plebs Paulo et Timotheo,
apostob discipulo, irata esset. \'

Tale quid facile accidere potuisse, hemsenio et
lîoehlio\' statim concedere volumus; sed satis fir-
mum argumentunî adduci nequit id revera factum
esse, potius contrarium. Dictsi enim ypccfif^arécùÇy
quae nobis narrantur in act. cap. XIX: 40 per-
multum in plebem vaMsse videntur. Et etiamsi
talis tumultus rursus locum habuisset, tamen non
verosimile est Timotheum tam facile abiisse, quum
apostolus ipse tumultui praecedenti non cessisset. \'

Neque, ut etiam hoc verbo probemus, Timotheus
Ipse tam facile cessit. Satis luculenter hoc patet
act. cap. XVII : 14. e quo loco etiam sequitur,
apostolum non facile comités suos ad proficiscen-

^ Sententia Paulum ipsum revocasse Timotheum, hemsenjo
mmus probabile esse videtur.

® Multi autem statuunt, Paulum revera ob tumultum Epheso
fugisse, nostram igitur sententiam paucis verbis defendamus necesse
est. E vocabulis, quae leguntur act. cap. XX: 1 : (/.ira. to ttcóv-
(rxffèxt K. T. A. Paulum fugisse nullo modo sequitur; 1°. enim
bene haec explicari possunt, si statuimus post illum tumultum , qui
paullo ante apostoli discessum factus est, nihil memoratu dignum
locum cepisse. 2°. Paulus non solebat tam facile periculo
cedere, neque fuit apostolus tam timidus, quod facile probatur
ex act. XIX : 30. 3quot;. si Paulus revera fugere debuisset, vix
explicari potest, quomodo apostolus, antequam profectus est,
discipulos, ut iis valediceret, convocare potuisset; multo magis
tune quam celerrime abiisset. Denique jam antea, ut optime
monuit süsskind, Paulus proficiscendi consilium ceperat (cf.
act. XIX: 21).

Hemsenius autem, ut suam sententiam commen-
det, sine ullo argumento historico statuit, causas,
quae Timotheum ad proficiscendum adduxerunt,
satis graves esse debuisse. \'

Sed eam ipsam ob causam, quia illae causae tam
graves esse debuerunt, jure nostro petimus ac de-
sideramus qualecunq ue historicum argumentum,
unde eas revera adfoisse colligi queat; sed eas
causas tantum fingere, nimiae temeritatis esset.

Hemsenius quoque conatur dictum I ad Tim. cap,
III : 14 in concordiam redigere cum iis, quae nar-
rantur act. cap. XX : 16. Etiam aliam, ac curtitjs ,
viam sequitur. Statuit enim, e loco 1 Tim, III : 14:
Taura (70/ ypd0co, èK^if^ccv èMeïv Trpóg üe ri-
%/ov; non sequi, Paulum revera Ephesum redeundi
consilium habuisse.\'

Sed sibi non constat, quum Paullo infra dicat;
Paulum revera Ephesum redire voluisse, sed haud

\' Hemsen 1. 1. pag. 350. Sic loquitur: „Mögen also die
Umstände, welche den Timotheus bewogen, früher abzureisen,
als er anfangs beabsichtigte, gewesen sein, welche sie wollen,
wichtig genug müssen sie gewesen sein, um seinen gefassten und
ausgeführten Entschluss zu rechtfertigen.quot;

^ 1. 1. pag. 351. „Lesen wir diese Worte unbefangen, so
machen sie offenbar nicht den Eindruck, dass der Apostel ganz
entschieden gewesen sei, nach Ephesus zu reisen.quot;

scivisse, utmm hoc mox locum habiturus esset.\'
Ex ipsis etiam verbis: iav Sè (^pa^óvco, bene patet
Paulum consihum Ephesum redeundi revera ha-
buisse, nam dicit fieri posse ut mora quaedam fiat,
sed nusquam, ne verbo quidem désignât, etiam fieri
posse ut non veniat.

Quum igitur viderimus, Paulum, secundum P™
ad Timotheum epistolam, revera consilium Ephesum
redeundi cepisse, et id non habuisse neque fecisse
secundum act. XX: 16, ad hemsenii sententiam ac-
cedere non possumus. Sic etiam ostendimus eos, qui
priorem ad Tim. epistolam inserere volunt tempori,
act. XX : 1, nullo modo ea, quae ex illa epistola
constant, in concordiam redigere posse cum iis, quae
iH act. apostolorum narratione occurrunt ; quam ob
rem neque cum iis facere possumus. Aliorum igitur
sententiae a nobis sunt tractandae et dijudicandae.

Sententiae hue usque memoratae, plurimos habent
fautores; nec mirum, quoniam et summa cum sa-
gacitate sunt defensae, et qualicumque veritatis
specie se commendant. Sunt tamen et ahae, quas,
licet haud adeo magno inter interpretes fautorum
numero gaudeant, et hic tractandas esse duximus.

Primo quidem loco in censum venit sententia
bertholdti\' et mathiesii.\' Putant Paulum hanc

\' 1. 1. Paulus hatte also wohl die Absicht nach Ephesus zu-
rückzukehren, aber er wuiäste in dem Augenblicke, wo er diese
Absicht äusserte nicht, ob dies bald werde geschehen können.
^ Einl. Tom. öquot; pag. 3473 sqq.
^ Pastor albriefe pag. 452.

epistolam scripsisse, quum secundum act. cap. XX: 3.
in animo haberet, revertendi per Macedoniam, ita
ut verba „Tropauoizevog dg Maxs^oyfavquot; spectave-
rint ad iter a Paulo Corintho vel ex Achaja^ sus-
ceptum in Macedoniam. Bbrtholtüs bene quidem
vidit banc suam sententiam admodum difficile in
concordiam redigi posse cum iis, quae in sequen-
tibus sectionibus a Luca narrantur, sed ut hac
difficultate se expédiât, statuit, Lucam minime ac-
curate historiam nobis tradidisse. Si ilium audis,
Paulus Timotheum recta via Corintho Ephesum\'
misit et epistolam scripsit, quum ipse in Macedo-
niam se contuHsset.

Quis autem non videt bertholdti sententiam
plane Lucae narrationi adversari, secundum quam
Timotheus cum ahis itineris sociis, sectione 4«
enumeratis, Paulum usque in Asiam comitatus
est. Tabs negligentia hic eo minus toleranda vel
admittenda est, quum pronomine ^judg significari
videatur, Lucara ipsum tunc temporis hisce itineris
sociis interfuisse. ^ Quocunque enim modo sectiones
4—7 quis velit explicare, certo certius Lucas nar-

\' Equidetn non assentiri possum wieselero, qui putat verba
TÎÎÇnbsp;explicari posse: „bis dahin, wo man nach

Asien übersetzte\'- potius facio cum meyero, qui putat Lucam
hoc loco „summarischquot; loqui, et hoc optime accipi potest si po-
nimus Paulum antea consilium non habuisse eos praemittendi sed
postea (causa, cur hoc suum consilium mutaverit, nos latet) eos
antequam ipse Philippis relinqueret, Trojam misisse; et hoc mu-
tatum consilium verbo tantum indicat Lucas sectt. 6.

rat eos omnes Paulum esse comitates, et bene ani-
madvertit wieselerus verba cfuvsTTSoSoci et çrpoek
ÔovTsç, antithesin formare, unde sequeretur Lucam,
si bertholdtüs vera divinatus est, non tantum in-
accurate, sed plane false narrare. Argumenta, quae
adducit bertholdtüs ad suam sententiam confir-
mandam parum valent. „Sine ullo periculo,quot; sie
ait, „Timotheus Ephesum mitti potuit, quia tu-
multus erat sedatus. \' Sed e nostra sententia, ut
supra jam vidimus, neque Paulus neque Timotheus
tumultui cedentes, Epheso fuerunt profecti, et igitur
boc argumentum falsa vel admodum incerta niti-
tur hypothesi, neque probari potest Paulum Timo-
theum ibi rm-sus mississe. \'

Neque apostolus tunc scribere potuit, se sperare
fore ut mox ipse Ephesum veliiat, nam ut su-
pra contra curtium. jam probare conati sumus,
Paulus in animo non habebat tunc ibi reverti, et
conventus Mileti hic in censum venire nequit.\'

1. 1. pag. 3574. War, was ohne Bedenken vorausgesetzt wer-
den kann, nach Corinth die Nachricht eingegangen, dass der lieid-
nische Pöbel in Ephesus jetzt wieder ruhig sei, so konnte Tim.
ohne Gefahr dahin gesandt werden.

^ Porro dicit bertholdus: Vermuthlich hatte man zugleich
erfahren, dass die Irrlehrer, wegen welcher Paulus den Tim. schon
bei seiner Vertreibung (?) aus Ephesus daselbst zurückgelassen
hatte (1 Tim. 1:3) noch immer und vielleicht jetzt stärker, weil
kein Mann von Ansehen ihnen entgegen stand, ihr Unwesen
trieben.quot; — Sed ut supra jam disimus de falsis iloctoribus postea
nobis est agendum.

Aliter matthiesius hac de re agit. Hic putat sen-
tentiam, Timotheum cum aliis sociis apostolum
usque ad Philippos comitatum esse, Lucae narra-
tion! non inesse ? Rogat quare omnes comités Philip-
pis se ab apostolo sejunxerint; et tantum respon-
dere possumus, satis difficile esse post tot saecula,
omnium apostoli actionum rationem reddere. Hoc
constat nullo loco Lucam narrare, apostolum Ti-
motheum jussisse usque ad Ephesum ipsi anteïre.

Deinde matthiesius attendere jubet ad ipsam epi-
stolam ad Timotheum et primo loco ad significa-
tionem verbi TpoçfidmL, quod verbum perperam
interprétés reddiderint vertentes „ remanere.quot; E prae-
positione, „Trpbçquot; patere putat, hoc verbo locum
indicari, quem Timotheus adire debuit, ut ibi ma-
ueret. \' Hac significatione admissa, haec sectio verti
debet: „sicut te jussi.... adiré Ephesum et ibi
manere;quot; ita ut nulla fiat mentio loci, quo Timo-
theus hoc mandatum orale acceperit, quamquam
Ephesus excluditur.

Sin autem attendimus ad contextum , bene patet
hoe loco TCpoQiiuvai nullam aliani nisi remanendi
significationem habere posse,\' quum, si apostolus

^ 1. 1. pag. 223 ... es wird dadurch, gemäss dem Begrifte der
Präposition xpoç — der Ziel- und Ruhepunct bezeichnet, wo
Tim. als an dem Ort seiner nächsten Bestimmung verweilen sollte.

2 Absolute positum, revera verbum illud potius „manendiquot;
quam „remanendiquot; habet significationem; sed quum hoc loco po-
natur cum loci indieatione, cum praepositione h, qua quies indicatur,
haec manendi significatio transit in significationem remanendi.

indicare voluisset, qnod matthiesius putat, admo-
dum obscure sententiam suam expressisset apostolus.

Idem vir doctissimus verbum Tropeuófievog re-
ferre vult, non ad subjectum verbi TrapSKixkeuix,
sed ad pronomen (ré, ita ut Paulus Timotheum
jusserit abire in Macedoniam.\' Si res ita se ha-
Wet exspectaremus 7rop£u6/X£vov , sed matthiesius
alios locos allegat, e quibus pateret, talem construc-
tionem etiam in aliis epistolis occurrere.quot; Qui-
cunque autem hos locos inspiciat statim videbit in
lis alios casus poni, ut, sicut winerus \' monet, ita
hisce participiis major vis daretur, et etiam ab
objecto, cui apponuntur, satis distant, quum in nos-
tra sectione fere contrarium locum habeat.* De-
ïiique hisce exphcationibus Pauli sententia tam
obscura fit, ut vix intelligi possit, quomodo apos-
tolus sic scribere potuerit, nam tum illa verba
vertenda essent: sicut te jussi abeuntem in Ma-
cedoniam Ephesi manere. =

• 1. Die Vorstellungen durch die casus recti der Part, aus-
gedrückt, sind so stärker gehoben etc.

Jure suo wieselerus rogat: „und wer sagt: verbleibe in
Ephesus, wenn du nach Macédonien reisest, in dem Matthiesschen
Sinne, nach welchen Ephesus als Ziel- und Ruhepunct der Reise
erscheint? Denn Ephesus ist ja kein Ort Makedoniens.quot;

Neque audiendi sunt boettgerus \' et schneoken-
BüRGERUs/ putantes legendum esse non \'TpotTfzeî-
vcti sed xpoafLELVdQ. Haec scilicet conjectura omni
auctoritate destituta est, et si boettgerus putat
scriptores facile scribere potuisse TpotjfLSÎvcamp;L pro
, boe negare nolumus, contendimus vero
inde non sequi id révéra factum esse, et quum hac
conjectura oratio satis contorta reddatur, multo ma-
gis verosimile est id non esse factum. Quum igitur
illae criticae conjecturae non satis firmae sint,
et recepta lectio praeferenda sit, cum boettgero
facere non possumus, qui statuit illam epistolam
Patarae\' (act. XXI: 1) vel Mileti (act. XX: 17)
compositam esse, et quidem eam ob causam, quia
nec Timotheus tunc temporis Ephesi fuit, nee
Paulus ibi reverti in animo habuit, et alias ob cau-
sas, quas jam supra enumeravimus.

Aliter rursus de hac epistola egit Paulus Heidel-
bergensis. \' Etiam hic TTopsvôfievoç ad Timotheum
refert, de qua quaestione supra jam egirnus. Se-
cundum Paulum TTpotTfieÏvai significaret „perseve-
rare quot; nempe in iis faciendis, quae Paulus Timotheo

® 1. 1. pag. 37. „Patara und Milet (sind) demnach die Orte,
in welchen der Brief geschrieben sein könnte.quot; — Schnecken-
BURGBB putat Caesaream esse locum, ubi haec epistola scripta
sit, de hac sententia, cui etiam Paulus favet, infra agemus.

\'\' Commentatio de tempore scriptae prioris ad Tim. atque ad
Philippenses epistolae Paulinae.

injunxerat, et ïva TrapayyäXT^g significationem
haberet optativam vel imperativam; ita ut Paulus
Timotheo scripserit: sieut te monui quum Ephesi
maneres, perseverare in iis, quae te jusseram, ita
mone tu abiens in Macedoniam ibi nonnullos ho-
mines fL^ £T£poMa(7KOiK£rv. Haec seripsisset apos-
tolus, quum Caesareae fuisset captivus/

In epistola autem nulla captivitatis mentio fit et
qnomodo apostolus Caesareae captivus Timotheo
scribere potuerit: raura croi ypci0cc, iXri^ccu èkQelv
C£ rd%iQv, vix intelbgo. Praeterea, quis cre-
dere potest, apostolum tam obscure sententiam suam
expressisse, ut putat ille vir doctissimus. Hanc sen-
tentiam fere omnes alii viri docti rejecerunt, quare
m hac quaestione refutanda haec pauca sufficiant. \'
Tandem eo pervenimus, ut ipsi nostram senten-
tiam exponamus et contra secus sentientium ob-
jectiones defendamus.

E supra monitis jam apparuit, nusquam in act
apostolorum libro locum vel Opportunitäten! indi
can, q^a ^aec epistola sit conscripta. Exinde se
quitur earn, si revera Paulum auctorem habuit
ponendam post tempus quod act. apost. con

De wette, Einl pag. 301. hac de re sic loquitur: „Die
ypothese, dass der Brief in der Gefangenschaft zu Caesarea ge-
sehneben sei, und Aufträge an Timotheus nach Macédonien enthalte,
»st zu gezwungen, als dass sie eine genauere Widerlegung verdiente.quot;
^ff. etiam boehl. 1. 1. pag. 202 sqq. Hemsen 1. 1. pag. 360.
Hutheu 1. 1. pag. 15. wiesbi.br 1. 1. pag. 312 alii.

tinent, quod, e nostra sententia, codera redit, ac:
post apostoli liberationem ex priore captivitate Ro-
mana.

Ad hanc sententiam nos ducunt res varii gene-
ris, quae in epistola narrantur, collatae cum iis,
quae in act. apost. nobis occurrunt. — Primo qui-
dem loco in censum veniunt falsi doctores in ec-
clesia Ephesina, quos doctores Paulus in act. XX:
29 sqq., tanquam futuros annuntiat. Multi autem
hoc negant, et contra eos haec nostra sententia
defendenda est.

Nonnulli nempe statuunt in epistola ad Timo-
theum falsorum doctorum jam existentium, men-
tionem non fieri, sed Paulum illos doctores, tan-
quam in posterum veuturos, annuntiavisse. Alii
hoc negantes probare conantur, Paulum in orati-
one ad presbyteros Ephesinos (act. XX : 29 sqq.)
revera loqui de falsis doctoribus; alii statuunt fal-
sos illos doctores eo tempore Ephesi quidem
fuisse, sed Paulum eorum mentionem in hac ora-
tione non fecisse, nec facere voluisse, propter pe-
culiarem indolem. Diversas illas senteiitias pon-
deremus.

Inter eos, qui putant in nostra epistola Paulum
falsorum doctorum mentionem non fecisse, impri-
mis recensendi sunt hugius \' et hemsenius. Prior
statuit verbum êrepoSiS\'aiJKaXsïy non significare

„ diversam doctrinam docerequot; sed „êrépoig Si^acKa-
koiQ TpofTéxsiv, alienos magistros sectari.quot; Haec
autem significatio verbo composito non inest, ut
compositio satis docet, et sicut hugius éxplicare
vult, apostolus fere idem sectione sequente dixisset.

Hemsenius putat, apostolum hisce verbis tantum
Timotheo dicere voluisse, ipsi cavendum esse ne
tales pravae opiniones in ecclesiam irreperent.
Sed etiam haec sententia falsa verbi srepoS\'iS\'aa--
icaKeh nititur versione; nam si èrEpo^iS\'xuxoiXeÏv
significat diversam doctrinam docere, tum revera
concedendum est, tune temporis in ecclesia jam
falsos fuisse doctores, nam iis, qui non erantChris-
tiani, Timotheum hoe çrapayyéXKsiv non potuit.

Hemsenio verosimile videtur, Paulum, si re vera
tum isti doctores existèrent, eorum doctrinam ac-
curatius descripsisse. \' Hoe argumentum tantum
^\'alet, quantum valet, satis enim accurate eos de-
scribit sect. ¥ et 7® aliis, et si nobis satis difficile
ex iis indiciis ahquid efficere, quod ad eorum
doctrinam attinet, nondum sequitur Timotheo haec
pauca non sufFecisse. Sin autem probari posset,
eo tempore, quo epistola composita sit, falsos
doctores non amplius exstitisse, tamen e cap.
1:30, satis patet, eos jam antea, quum Paulus

\' 1. I. „(man sollte) doch auch erwarten, dass der Apostel die
Grundsätze der Irrlehrer, ihre Irrlehre und Bestrebungen näher
und bestimmter bezeichnet haben würde, wenn sie jetzt schon
wirklich damit währen hervorgetreten.quot;

Timotheum Ephesi reliquit, in ecclesia fuisse, et
sic nostra sententia semper salva maueret.

Denique hemsenius \' provocat ad verba cap. IV : 1
ubi legitur: ro TTvaufLo, pgt;fTug Kéyei^ on huari-
poiQ Kdfpoiç àToar-^jaovTM riveç r^ç ttlgtsccq^
TpoaéxovTEç Tvsupcacri rkdvoiç kcùî Mûi(Tgt;icikfaiç
^ccipcovfc^v gt;c. r. A. ex quibus pateat Paulus tan-
tum falsos doctores in mente habuisse in posterum
ventures.

Sed ex his verbis „èv ùrépoiç xaipoiçquot; etc. minime
sequitur eo tempore non exstitisse falsos doctores,
sed tantum eos postea majore vi et minus occulte
surrecturos esse, ita ut multi Christiani eos seque-
rentur. Nam si falsi doctores ibi nondum fuerunt,
quomodo apostolus loqui potuit ut fecit cap. I:
19, 20, cap. IV: 20, 21 aliis, nisi ipsum sibi con-
tradixisse statuere velimusquot;.

Alio modo hac de re egit curtius , \' imprimis
contra schleiermaoherum disputans. Primo loco
ad orationis (act. XX: 18—36) indolem et finem
provocat.

Putat, Lucam nobis non omnia narrare, quorum
apostolus eo tempore presbyteros convocatos ad-
monuit. Eacile id concedere volumus ; summam
tamen eorum, quae Paulus cum iUis viris commu-

iiicavit, Lucam narrasse vel narrare voluisse ad-
modum probabile est, et quum sect. 29=* et 30^
falsorum doctorum olim futurorum mentionem fa-
eiat, quare, si tales tunc temporis jam essent, de
iis nüiil quidquam dicit?

„Sed,quot; ait curtiüs, „oratio perderet suum teno-
reni naturalem propriumque colorem.quot; Nullo modo
hoc concedere possumus, nam si mentio falsorum
doctorum, qui nondum erant, hujus orationis „te-
norem naturalemquot; non interrupsit, cur mentio
eorum, qui jam erant, hoe fecisset? Neque cürtii\'
argumentum valet, ductum ex orationis fine. Se-
cundum eum finis non est: „presbyterorum cul-
pam ostendere, sed si quam contraxissent, se ejus
esse innocentem indicare studet; non punire vult
eos, sed amore amorem inflammare; non praeter-
ita castigare, quod quum mutare non posset fru-
stra fecisset, sed praesenti tempore, motis eorum
animis eorumque studio recens excitato, res futu-
ras dirigere et formare siM proponit.quot; Sed e mea
sententia minime necessario sequitur Paulum pres-
tgt;yteros „castigarequot; vel „punirequot; debuisse\'. Nam
etiamsi summa cura summaque diligentia presby-
ter! vigüassent, falsi doctores in ecclesia surgere
potmssent, et Paulus homines innocentes, reos ha-

Nam subscribere non possum iis, quae curtius dicit : „tune tem-
poris jam inter ipsos presbyteros fuisse, qui falsae doctrinae pro-
pensiores fuerant; hoe enim non sequitur ex verbis : é% vfiSv miruv
àvxffr^trovTai jt. T. A.quot;

bere non solitus erat. Quod curtius in medium
protulit: Paulum res futuras dirigere et formare
sibi proposuisse, magis nostrae sententiae favere
videtur. Nam si ita agere voluit, quum falsi do-
ctores in ecclesia essent, apostolus optime presby-
teros attentos facere potuit ad eos homines, ut
non tantum verbis, sed etiam exemplis demonstra-
ret, tales homines periculosissimos esse, et ecclesiae
Christianae quam maxime nocituros. Quamquam
„praeterita igitur mutare non potuit,quot; praeterita
tamen ei ansam praebere potuerunt, serio presby-
teros ad vigilandum excitandi, et eas ob causas
vix credibile Paulum eos praeteriisse.

Denique curtius\' statuit sectionibus 29^ et 30®,
non falsos doctores cujusque generis praedici, sed
certos quosdam innui magistros. Vix autem probari
potest Paulum per verba „Kukoi ßapsigquot; quoddam
falsorum doctorum genus annuntiare veile,\' et si
apostolus verbo e]ueX£Ù(TmQai indicare voluit, eos
doctores „e peregrinis ecclesiis in Ephesinam in-
vasuros essequot; hoc nil ad rem, ilh venirent, ut apo-
postolus dicit: „fLETCi T^Vnbsp;[MQüquot;, et nullum

\' Non assentiri possum curtio, dicenti: „Denique, qui in
eo est, ut amicissimos relinqueret, in iis solummodo oceupatus
quae sibi eripiuntur, virtutes eorum majoris aestimans, vitia fere
non vidit, itaque quid reprehendat ne animadvertit quidem.quot;
Revera saepe eheu! ita fit; sed non puto Paulum talem fuisse
virum, qui propter amicitiam officia Christiana parvi.

eo tempore in ecclesia Ephesina jam adfuisse; po-
tius contrarium; nam si tunc ibi jam ad fuissent, non
opus fuisset ut apostolus annuntiaret, eos e pere-
grinis ecclesiis in Ephesinam invasuros esse. \'

Etiam e verbis sect. et 30\'®: „eig ùfiâçquot; et
„è^ vfiav aùruvquot; nostra sententia probari potest.
Non enim assensus praebendus est vtieselero^ et
scHAPPio \' putantibus dg ufxag tantum spectare ad
presbyteros; nam illos apostolus alloquitur tanquam,
ut ita dicam, ecclesiae Ephesinae procuratores. Id
revera ita esse, bene docet sectio sequens, in qua
apostolus dicit : v[iav olotuvquot; hisce verbis ipsos
presbyteros alloquens. \'

Denique ut recte monet hüïherüs , vix credibile
Paulum nihil de falsis doctoribus monuisse, si
sciret eos ecclesiae tam minari ut jam antea (sic

\' Neque hoc effici potest e solemni obtestatione (sect. 26\'\') nam
hanc addidit Paulus ad confirmanda, quae jam antea dixeratsect.
19—22 ut probaret se omnia fecisse, quae potuerat et nihil quid-
quam omisisse, ita ut non sua esset culpa si in posterum nonnulli
aberi-arent. Si vel concedere vellem „ecclesiam Ephesinam propter
res praeteritas m crimen fuisse vocandam,quot; minime tamen inde
sequeretur eam propter/«feos c^oc^ores fuisse reprehendendam. Tum
nusquam eos adhortatur Apostolus ut falsis doctoribus resisterent,
quod certo certius fecisset, si jam Ephesi prodiisent; sed jubet
eos 7p»)yop6lt;v.

De wette ad I. statuit è^ vf^ôiv xvtSv spectare etiam ad
Ecclesiam Ephesinam, quarnquam haec interpretatio a nostra diftcrt,
hoc minime infringeret nostram sententiam.

ut nostrae sententiae aclversarii volunt) Timotheo
talia contra eos praecepta dedisset.\'

Quum igitur ex priore ad Timotheum epistola
pateat, eo tempore falsos doctores Ephesi adfuisse,
et quum in oratione ad presbyteros Ephesinos ab
apostolo habita, tales viri, in posterum venturi, an-
nuntientur, sequitur, hanc epistolam antequam haec
oratio haberetur, nullo modo esse compositam.

Nonnulh etiam animadvertunt ecclesiae conditi-
onem, uti ex epistola ad Timotheum cognoscitur,
satis fuisse inordinatam, ut hoc argumente probent
ecclesiam Ephesinam satis brevi ante hanc epistolam
scriptam, esse conditam.

Contra eos, Paulum ipsum presbyteros eligere
haud potuisse, statuentes, quia tumultu Ephesino
coactus fuerit illam urbem repente relinquere, valent,
quae jam supra hac de quaestione disputavimus.
Si vero nostra sententia ibi proposita, vera est,
vix credibile, Paulum, quum per tres fere annos
Ephesi degisset, presbyteros non instituisse. Sin
objiciuat Paulum hoc non fecisse, quum prima
vice Euangeiium in Asia annuntiavisset, memorare
sufficiat, quod boehlius jam monuit, quot; apostolum ex
libs urbibus, quas tum visitavit, statim esse expul-
sum, ut patet ex Act. cap. X.IV et XV. Sed Ephesi
res aliter sese habebant. Ibi dudum mansit, et quo

magis Christianormii numerus accresceret, eo ma-
gis necessarium erat presbyteros instituere, qui
rebus Christianis prospicere possent, uti etiam fa-
ctum erat in ecclesia Hierosolymitana. Neque in
epistola apostolus totidem verbis Timotheum jubet
nunc eligere presbyteros, nam quae dicuntur cap.
III. tantum ad futurum spectant, si in posterum
presbyteri et diaconi creandi essent, et tota epi-
stola , si accurate legitur, magis ponit, presbyteros
et diaconos jam adesse (imprimis cap. V : 17 en 19). \'

Nonnulli etiam objiciunt in ecclesia Hierosoly-
mitana fere statim inveniri presbyteros et diaconos.

Animadvertendum autem est, hanc ecclesiam
cum ecclesia Ephesina comparari non posse; nam
ecclesia Hierosolymitana statim incredibili modo
accreverat (cf. Act. II : 41 ; IV : 4; V : 14) ac eadem
ratione ecclesia Ephesina accrevisse, nusquam legi-
tur, nec probabile est habendum.

Si quoque attendimus ad vitia, quae ecclesiam
Ephesiam irrepserant (cap. II et V), haec ipsa pro-
bare videntur, hanc ecclesiam jam dudum exstitisse,
nam talia vitia vix tale incrementurn cepissent, si
haec ecclesia hue usque tutela apostolica gavisa
esset, multo magis, imaginem refert ecclesiae, quae
primum flagrantem amorem perdiderat.

^ Copiose hac de re egerunt böhl 1. 1. et hbydbnrbich 1. 1.
Latenus wieselero , qui fere idem monet, assentior ; quando au-
tem addit: „Es existirten z. B. gewiss schon Presbyter, nur noch
nicht m der nöthig geworden Zahl;quot; tum ultimum hoc addita-
mentum nullo modo nostram sententiam infringere potest.

Porro e cap. II : 1 sqq. nolo efficere hîc prima
vice precum pro magistratibus mentionem fieri; sed
quia apostolus ad has preces faciendas adeo excitât,
hinc forte conjici licet, eas eo tempore non semper
factas esse, itaque talem ecclesiae conditionem deno-
tare videtur, qualem supra descripserimus. Ceterum
concedimus, argumenta a nobis allata, non ejus-
modi esse ut ii, qui nostrae oppositam sententiam
tueantur, in bis statim acquiesçant; nec facile argu-
mentum afferri posse, quo thesis, quae diuturnam
hujus ecclesiae existentiam ponit, omni dubio ma-
jor reddatur. Hoc tamen satis demonstravisse no-
bis videmur, hujus ecclesiae conditionem, qualis
ex hac epistola cognoscatur, nostrae sententiae non
adversari, neque argumenta secus sentientium va-
lere, ad contrarium probandum. — Pergunt autem
adversarii: iter Pauli, quod fingunt ii, qui putant
Paulum e priore captivitate liberatum esse, non
convenit cum consiliis, quae in illa captivitate elo-
cutus erat, ut patet ex epistolis ad Philippenses et
ad Philemonem. \'

Curtius enim putat, Paulum Romae consihum
m Macedoniam abeundi cepisse, antequam Phile-
monem Colossensem visitaret; et argumentum petit
ex iis, quae Paulus in epistola ad Philippenses
cap. II: 19 scripsit: reVo/ö« ^s èv xupicp, ori ml
dbrhc; rcixéuç èksuffOfiai.

\' Sic imprimis: Hemsen 1.1. pag. 381 ; Bektholdt I. 1. pag.
3611; CuKTjus 1. 1. pag. 91.

Mihi autem plane contrarium consilium cepisse,
apostolus videtur. Nam in epistola ad Philemonem
Paulum dicentem audimus: èrofficc^é fioi ^snav.
Verosimilius autem est, apostolum primo loco in
illam urbem abiisse, in qua sibi hospitium parari
voluit, quam ad fratres quibus tantum promiserat
se cito esse venturum. Deinde ex iis, quae scri-
bit in epistola ad Philip, cap. II : 19 hoc etiam
effici potest, nam, vel Timotheum rursus Romam
rediturum esse, exspectat, vel saltem ex eo audire
vult de rebus Philippensium. \' Non tam cito in
Macedoniam venire, ac curtius statuit, in animo
habuit Paulus. Sin vero Timotheus Romam non
rediit, facile apostolum Ephesi invenire potuit. Ex
illa urbe profectus, Timotheum relinquens, abiit
apostolus ad Philemonem, porro in Macedonian!,
ubi epistolam ad Tim. scribit et consilium Ephe-
sum revertendi capit. \' Paulum, Roma proficiscen-
tem, Ephesum adiisse, verosimile est, quia poni
potest, inter magnas illas urbes commercium satis
frequens et fere continuum fuisse.quot;

^ Sic non opus est cum curtio ponere, Paulum Ephesum venien-
tem in Macedoniam abiisse, tum e Macedonia per urbem Ephe-
sum se ad Philemonem contulisse.

® Neque ponamus necesse est, Paulum prima vice diu Ephesi
esse moratum, quam ob causam sententiae nostrae nihil nocet
dictum CURTII, dicentis : „Quis vero est, qui existimet, apostolum
liberae conditionis tempus ita hue illuc proficiseendo contrivisse,
in quibus jam prius Christianam doctrinam firmiter fundaverat?quot;

Curtius addit: non esse probabile apostolum,
tempus, quo frui potuit, insumsisse ad ecclesias
jam conditas visitandas, quum „semper studio ar-
deret eos, qui in tenebris versarentur, euangelica
luce collustrandi.quot; Verumtamen apostolus ipse, ut
patet ex epist. ad Philip, et ad Philem., eo reverti
in animo habuit; tum autern etiam per quatuor
annos apostolus fratres in Oriente non viderat,
captivus fuerat, multa erat perpessus, et mirum
esse non potest, apostolum desideriis illas ecclesias
revisendi flagravisse, et hoe eo magis, quo plura
in Asia accidissent, quae nullo modo, ut ex epist.
ad Timotheum patet, probare potuit. Nonne vero-
simile est apostolum, antequam regionibus aliis,
ubi nondum operatus erat, Euangelium annuntiaret,
huic malo quantumcunque potuerit, remedium af-
ferre voluisse, ut placido animo novi laboris moles-
tias suscipere possit? Quid? quod jam per duos
annos Romae haud otiosus fuerat, multum ibi
perfecerat, ut patet ex epist. ad Philippenses, et
nunc optime revera in Orientem reverti potuit,
etiamsi studio arderet, alios euangelica luce collo-
strandi. Haec igitur omnia, quae adducit curtius,
nostram sententiam infringere non possunt.

\' 1. 1. pag. 381 sqq. ; haec nostra disputatio etiam valet contra
REUSSiUM, 1. 1. p. 159 dicentem: „Ce qu\'il y a de plus curieux,
c\'est que les théologiens, qui se servent de cet argument sont en
contradiction avec eux-mêmes et avec Paul en même temps. Il

Apostolus, sic ille, Ephesum reverti non potuit,
sicut nos statuimus, nam dixerat presbyteris Ephe-
sinis in conventione Milesio Act. XX : 25 iyà ol^a
on oÙKéri o\'^^etrôe rô Trpóc^Tróy (lov vfielq xdv-
Sin autem apostolus postea Ephesum rever-
sus fuerit, dictum illud praeposterum et falsum
esset habendum.

Hoc argumentum revera gravissimum esse vide-
tur; sed tantum videtur. Hemsenius enim,verbum
valde premens, sibi ipsi constare non potest,
nam sententiam alterius captivitatis rejicit, quam-
quam apostolum in epistola ad Philippenses dicen-
tem audivimus: olJ^iS, or/ jWfvco gt;c. r. A. Quo au-
tem jure urget hemsenius illud olSa in Act. apost. et
non eodem modo in epist. ad Philippenses? Deinde,
nonnulla tantum verba allegat hemsenius et omi-
sit: h QÎQ SiyjKBov KïjpùcrcTcoy r^v ßatrsKsfav ex
quibus patet apostolum putavisse se nullum eo-
rum, quos viderat, esse revisurum, et quomodo
hemsenius explicat apostoli spem, fore ut Philip-
penses visitaturus sit? Igitur hemsenius semper
concedere debet, apostolum verbo oïS\'ci utentem
praepostere esse locutum. Illud oTJ\'öi nobis molestum
non est; nam ut jam vidimus ex epistola ad Phi-
lippenses 1.1., verbum illud etiam praesagiendi ha-

dit aux anciens d\'Ephèse (act. XX : 25, 28) qu\'il ne les verra
plus. Et dans l\'hypothèse de la seconde captivité il serait revenu
à Ephèse.

bere potest significationem, et si hoc loco ita ver-
titur, omnia bene quadrant. Sectione enim 23® mi-
nime dicit apostolus Spiritum Sanctum testari mor-
tem prope instare, sed tantum S\'éafjüo. KUt OKii^siq,^
et ita ex iis, quae illa verba sequuntur patet, apo-
stolum ex illis indiciis conjecisse, finem catenarum
suarum fnturam esse martyrium, ^ Sin vero hem-
SBNIUS provocare vult ad locum Act. cap. XX : 29 :
erw yccp olS\'cc rouro, on da-eksuaoyrai x.r.k.
ad nostram sententiam refutandam, tum, ea, quae
ex illo loco eff\'ecimus, firma manent, etiamsi oTJa
vertatur per verbum „praesagio.quot;

Ad aliud argumentum progredimur ad quod al-
terius captivitatis oppugnatores, valde attenderunt;
nempe ad dictum apostoli cap. IV : 12 fcyjMg aou
rijg veóryfTog Kara^povefrto, unde efficere conan-
tur, epistolam post Pauli priorem captivitatem scri-
ptam non esse nec scribi potuisse, quia tum de
Timothei adolescentia sermo esse non posset.

Hemsenius, hoc argumentum non magni esse pon-
deris , statuit ; sed curtius imprimis illud urget sicut
etiam alii. Nondum autem probaverunt illud ver-

\' Cf. hac de re imprimis: da Costa, Nalezing pag. 74 sqq.
Böhl, 1. 1. pag. 215 sqq.

^ Longius quaesita est sententia heydenreichii, qui putat
apostolum dicere voluisse, presbyteros eum non revisuros esse ante
ipsius iter hierosolymitanum; haec enim explicatio satis est con-
torta. Idem dicendum est de michablis sententia, statuentis
apostolum dixisse non omnes illos presbyteros eum esse revisuros,
quum non negaverit apostolus nonnullis hoc evenire posse.

bum hic stricto sensu esse positum. Nonne vero-
similius est, hoc ita dici, ratione habita virorum
provectioris aetatis, et etiamsi concedatur eum, „non
cum presbyteris, sed cum Triaroiç comparariquot; \'
etiam tum nostra sententia valeret, nam etiam ii,
qui in eadem erant aetate ac Timotheus, ejus juven-
tutem contemnere poterant, si eos reprehenderet ?
Etiamsi enim Timotheus eo tempore triginta et
quatuor annos natus fuerit, de veóry^ri sermo esse
potuit, ratione habita gravissimi, quo fungi debuit,
muneris in tah ecclesia, quocum taies curae con-
junctae erant (cf cap. V). Nonne contra falsos
doctores erat agendum ei, qui de se ipso dicere
non potuit se esse kK^itw à^ô(TTokov?

Ctjrtitjs autem statuit, fortasse satis tem ere,
Hebraeos non ita esse locutos. Putat vocem, qua
Paulus usus est, convenire cum Hebraïca voce

Ponamus curtii sententiam veram esse, vocabulum
l^i convenire cum vocabulo véoç {véorgt;fç), et vi-
deamus quid hac de re historia doceat.\'

\' Sic CURTIUS, 1. 1. pag. 96, porro de hac quaestione cum eo
faciunt; de wette, Einl. pag. 381; wieseler, 1. 1. pag. 312,
alii.

quot; „Duo quidem.quot; sic ait curtius „mihi huic rei operam danti loci
occurrerunt, in quibus similis quidam voois nyi usus esse videri
posset.quot; Alteram iegimus I Reg. Ill: 7 ubi Salomo, quam vis jam
rex tamen nominatur, alteram in Jeremiae vaticiniis 1: 6.
Revera hi loci nihil probare possunt, quia non constat quot annos
natus eo tempore Salomo vel Jeremia fuerit. Mihi autem plures
oci occurerunt, qui multum valent.

Legimus regem Davidem de Absolorao 2 Sam.
XVIII: 5 dixisse: \'^mh- Si ad hune locum
attendimus, bene patet vocabulum apud He-
braeos etiam latius quam apud nos patuisse.\' Luce cla-
rius hoc etiam apparet ex Bxodi libro cap. XXXIII: 11
ubi Josua vocatur l^i (vfo?). Doleo haec exempla
curtium fuoisse.

Evolvamus etiam Novum Testamentum, ubi inveni-
tur historia juvenis divitis. Hic secundum Mattheum
cap. XIX: 20, 22 erat juvenis; secundum Lucam
cap. XVIII: 18 jam fuitnbsp;unde sequi videtur

vocabulum „vsavicTKOgquot; eo loco etiam latius quam
apud nos patere. Sin autem ap%wv\' vocari potuit
vsaviaKog, quare minus sermo esse potest de Ti-
mothei veoryfTi?

Neque valent, quae wieselebüs \' et schapfiüs \'
monuerunt, quorum prior imprimis putat, apparere

\' Scimus enim ex eodem libro cap. XIII : 23, Absalomum duos
annos post sororis violationem interfecisse Ammonem, tum per
tres annos degit in Gesur, porro per duos annos Hierosolymis,
antequam ei licuit Davidem visitare, et denique, [si legimus pro
quadraginta annis (cap. XV : 7) quatuor,] per quatuor annos
Hierosolymis ante tumultum ejus, et si tantum viginti annos
natus fuit, quum Ammon sororem violaret, eo tempore erat
triginta annos et unum natus et tamen vocatur tj^j, quarnquam
secundum cap. XIV : 27 quatuor jam habuit liberos.

gogenvorsteherquot; tum conferri debent\', quae de wette, Ardmeo-
logie pag. 346 de hoc munere monet.

ex loco 1 Tim. 111:15 (ïm slS^ç) Timotheum non-
dum diu cum apostolo fuisse. Si vero accipienda
esset wieseleri sententia de Tiaiotheï imperitia/
non explicatur, quomodo apostolus talem juvenem,
harum rerum plane imperitum, in ecclesia a falsis
doctoribus, aliisque rebus turbata, relinquere potu-
Et eum non tantum reliquit ut ecclesiae res
externas curaret sed etiam res internas, immo ut
^^pay-ysik)^ nul ^^ èrepo^L^oLfTKaKEiv. Senes
igitur admonere, e mente Pauh presbyteros ex mul-
titudine eligere, accusationes in presbyteros allatas
^udire, num tot laborum tam gravem molem juvenis
humeris imposuisset apostolus? Cur Paulus (hoc
quaerere nobis licet) non potius presbyterum quen-
dam pium elegit, quam talem imperitum juvenem?
Haec autem omnia nullam praebent difficultatem, si
ponamus non Timothei harum rerum imperitiam,
sed paternum potius, quo eum amplectebatur[amo-
rem, hisce omnibus tanquam ad filium scribendis,
ansam dedisse apostolo, ut eum excitaret, et,
quamquam absens, ei ut pater fidelissimus suis
consüiis, suaque experientia adesset, et contra om-
nes adversaries tueretur. Haec agendi ratio optime
quadrat in necessitudmem, quam Paulum inter et
Tnnotheum intercessisse novimus, quae tam arcta
fuit, ut eum TéKvov suum vocare soleret. \'

\' Die ganze Abfassung des Briefs setzt eine geringe Uebung
und Erfahrung des Timotheus, in Leitung und Regelung der An-
gelegenheiten einer Christlichen Gemeine voraus.

Deinde, hanc epistolam post priorem Romanam
captivitatem scribi non potuisse, contendit curtius,
quia nusquam in epistola commemoratur, apostolum
vinculis jam fuisse constrictum, ad quod argumen-
tum etiam attendit schottus. \'

Curtius psychologice comprobare conatur, quod
Paulus, si carcere fuisset liberatus, hujus liberationis
quam certissime mentionem fecisset. Argumenta
autem psychologica saepe satis sunt subjectiva. Ante
omnia nobis attendendum est ad causam, quare
apostolus Timotheo hanc epistolam scripserit. Hoe
statim ex tota epistola apparet, eum non scripsisse,
ut cum Timotheo nonnulla de sua ipsius conditione
communicaret, (quod luculenter patet ex cap, HI :
14, 15) sed inde ab initio consilium indicat, nempe
ut Timotheum tute ducat ad Ecclesiae res, hocce
tempore gravissimas, regundas. In tab epistola
exspectare possumus, scriptorem imprimis attendere
ad officia illius, cui scribit, et ad statuin ecclesiae,
cui hic praeest, minus vero tali in epistola multa
quaerimus, quae de scriptoris ipsius conditione agant.
Ejusmodi autem est epistola prior ad Timotheum,
ita ut vix comparari possit cum ceteris epistolis in
captivitate Romana conscriptis. Praeterea hanc
epistolam salutationibus plane carere, imprimis est
animadvertendum.

and howson: Live and Epistles of St. Paul. ed. Tom. II,
pag, 656 sqq.nbsp;\' 1. 1.

Accedit, quod Timotheus jam dudum apostoli
liberationis certior factus erat, quam igitur iter um
\'it ei Paulus narraret non opus erat, idque eo minus
quia apostolo erat persuasum, Timotheum filium
suum vel sine ejus adhortatione, sua sponte pro-
pter salutem, erga Deum grato esset animo, quod
autem haud aeque tota de ecclesia sperare potuit,
quare semper salutem, qua gaudebant, in ejus
quot;ûemoriam revocat. Fac ut concedamus cüktio, di-
„alias ecclesias, jam scivisse eum esse capti-
vum, antequam id ex ipsius epistolis acceperint;quot;
fortasse tamen hic etiam valet; qui bene distinguit,
bene docet. Nam quum Paulus captivus ecclesiae
cuidam epistolam mitteret, id scire potuit, omnes
uuntii esse cupidissimos, quomodo res apostoli sese
baberent, et quo ipse in captivitate esset animo;
SI igitur nihil de sua conditione commonuisset,
stultum fuisset, praesertim quum cum captivitatis
commemoratione fere semper, ut ipse ctjrtius con-
cedit, adhortationes adjunxerit. Sed haec omnia
bac in epistola, quam, ut ita dicam, necessitate
coactus scripsit, non opus erant, in qua epistola
non nisi obiter suas res tangit.

Denique loci in quibus curtius putat hoc opus
fuisse, non valde apti sunt ad ejus sententiam com-
mendandam vel comprobandam. Apostolus enim
cap. I : 12—16 imprimis Dei clementiam laudat,
quae patuit e conversione talis viri, qui antea fue-
rit ßKd(T0gt;ffiog xa.1 SiÙKr-ijQ kcù vßpKTTvjg quum
sectione IG-quot;» causam, quare Deus eum tali clemen-

tia äffecerit, memorat; liberationis igitur relatio non
erat hujus loci neque cap. 11:7. Neque interpreti,
ejusmodi tantum argumentis ducto, jus concedimus
exacte definiendi, quid necessario apostolus scribere
debuerit, quid silentio praeterire potuerit.

Vidimus igitur omnia dubia, quae contra nostram
sententiam attulerunt viri docti optime solvi posse,
quam ob rem nostra sententia salva manet, hanc
epistolam esse conscriptam post Pauli ex priore
captivitate liberationem, quia act. apostolorum nus-
quam locum indicent, e quo pateret, illam ante
hanc captivitatem esse compositam.

Antequam diversas sententias doctorum virorum
hac de epistola commemoramus, primo loco nobis
erit agendum de indiciis historicis, quae epistola
ipsa continet. Secundum cap. 1:5 apostolus ipse
in Creta una cum Tito fuit, quem ibi reliquit: Tj/a
gt;taTcc(7Tijlt;T!f] Kara. Tróhy Tpofff^urépoug. Quamdiu
autem apostolus ibi manserit, et utrum ibi jam
Christianos invenerit, non monet epistola. Certo
certius autem in pluribus locis Euangehum non
tantum annuntiavit, sed christianos etiam coetus
condidit; tempus tamen ei défait presbyteros in-
stituendi, quod ad perficiendum, Titimi reliquit.
Deinde ex epistola patet Paulum in animo habuisse

in quadam urbe Nicopolis dicta, hiemare, quam
ad urbem Titus etiam venturus esset, postquam
■^rteman vel Tychicum ad eum venissent, secun-
dum cap. Ill: 12. Denique e capite III : 13 sequi-
tur, apostolum consuetudinem jam junxisse cum
Apollo, de quo sermo est in act. cap. XVIII : 24.
I^einde statuere licet Paulum non diu postquam Ti-
turn reliquit, hanc epistolam scripsisse; non enim
verosimile est, apostolum per longum temporis spa-
tium, Titum nihil monuisse de iis, quae in insula
Creta essent agenda. Quaestio autem oritur, quam-
nani urbem Nicopolin Paulus designare voluerit,
ï^am complures sunt hujus nominis urbes.

Nonnulh putant fuisse Nicopohn in Cilicia \\
Sed haec fuit urbs satis parva, et sita baud pro-
cul a majore urbe Tarso. Vix igitur credibile est,
Paulum hac in urbe hiemare voluisse. Alii putant
fuisse Nicopolin in Thracia; sed quia urbs Philip-
porum prope aberat, non magis hoc credi potest.
Quam ob rem assentimur iis viris doctis, qui sta-
tuunt fuisse Nicopolin in Epiro, urbem satis am-
plam \\ Valde autem viri docti dissentiunt, quod
attinet ad tempus, quo apostolus hoc iter Cretense
perfecerit, et hanc epistolam scripserit, quas sen-
tentias diversas primo recensere volumus, ante-
quam nostram. sententiam exponamus.

\' Sic SCHBADEK, HUG, HEMSEN, WUBM, CKEDNEB.
^ Sic PALEY, HEYDENREICH, WIESELER, SCHAFF, HUTHBR,
WIKSINGER, SCHÖLTEN alü.

Primo loco in censum venit sententia Capelli\',
qui putat, Paulum hoc iter perfecisse, quum se-
cundum act. cap. XV: 41. Sjriam et Ciliciam per-
agraret, et ex hac regione in Cretam transiisse,
inde se contuhsse Derbas et Lystras. Deinde no-
bis occurrit michaölis quot; sententia, putantis Paulum
in Cretam abiisse intra illud temporis spatium,
quod Corinthi degeret. Tum in Creta Titum reli-
quit, et Corinthum revertens apostolus, tempestate
orta, in Epirum venit, qua in regione hanc ad
Titum epistolam scripsit. Denique audimus hu-
gium\' et hemsenium¹, qui statuunt apostolum in
Creta fuisse, quum Corintho profectus, secundum
act. cap. XVIII : 18., Ephesum adiret. Etiam se-
cundum eos apostolus in Cretam tempestate co-
actus venit, et postea hiemare voluit Nicopoli in
Cihcia. Nonnulla autem, eaque satis gravia dubia,
hisce sententiis obstant.

Primae enim répugnât, quod act. scriptor accu-
ratius iter Pauli describit (act. XV : 41 et XVI: 1 sqq.)
ita ut vix credi possit, eum iter in Cretam, si tunc
factum fuisset, omisisse. Nec nnnus michaölis sen-
tentiae act. apost. narratio adversatur, quam plane
rejicere deberemus, si hanc sententiam defendere
vellemus, nam scriptor copiose non tantum publi-

cam sed etiam privatam apostoli conditionem nar-
rat. Mirum igitur esset, si nihil quidquam nar-
rasset de Paulo in Cretam itinere, tanto cum
successu peracto. Quomodo etiam narrare potuit
scriptor, apostolum mansisse hiavrbv ytod [i^vag
SI per aliquod tempus in Creta degit?

Neque hugii vel hemsenii sententia placet, nam
quamquam Euangelii in Creta annuntiatio, optime
convenit cum Pauli itinere Corintho in Syriam,
multa tamen utriusque conjecturae repugnant et
quidem (quia tantum gravissimas causas enumerare
volumus) primo loco, quod illi viri docti Paulum,
Nicopoli in Cilicia Mernasse statuunt, quod, ut
supra vidimus, minus est probabile. Imprimis au-
tem tribus hisce sententiis diversis id objiciendum
esse censemus, quod ex epistola ad Titum patet,
Paulum jam cum Apollo consuetudinem iniisse,
quum ex act. sequatur eum Paulum nondum vi-
disse.\' Eam quidem ob causam tres illas sen-

\' Quod autem negaut hugius et hemsbnius , quam ob causam
contra eos nostra sententia est defendenda. Hi nempe putant
verba cap. XIX : 1. sic esse reddenda : quum Apollo esset Co-
rmthi, Paulus peragrabat regiones superiores et Ephesum venit,
fpiibus e verbis uterque efficit, Paulum una cum Apollo Ephesi
fuisse, et ex illa urbe alterum Corinthum, alteram in Syriam abiisse.
Statuit enim hugius, si verba: SisXèóvrx ree. «vamp;ir£plt;xà ße^vi
sAÔeTv s\'iç quot;E0s(TOV significarentnbsp;tonbsp;— ^Aôev tum

negari potest Aoristum in narratione pro plusquamperfecto poni
posse (clF. winek 1. 1. pag. 246) et liber act. multa praebet hu-
jusmodi exempla, sic e. g. cap. XIX : 21. cap. XX : 2 etc. Etiam

tentias amplecti non possumus, neque quam cred-
NERU8 defendit, Paulum hoc iter Cretense fecisse,
quo tempore secundum act. cap. XVIII23. Gala-
tiam et Phrygiam peragraret.

Pervenimus nunc ad sententiam eorum, qui pu-
tant Paulum hoc iter fecisse, quum per tres fere
annos Ephesi commoraretur (Act. XIX : 1 sqq.) \'
Diverse hac de re egerunt vs^ieselerus , schafpius,
reusstus, singulatim igitur singulas sententias in-
vestigemus necesse est.

Secundum wieselerum Paulus hoc iter fecit,
quum, postquam per duos annos Ephesi fuit, se-
cunda vice Corinthum adiret, et quidem per Ma-
cedoniam, ubi 1™ epistolam ad Tim. scripsit, porro

si illomm explieationi adstipularemur, hinc nondum sequitur,
Paulum una cum Apollo Ephesi fuisse, nam Epheso profectus,
Paulus Hierosolyma petiit et tum Antiochiam, qua in urbe ali-
quamdiu degit. Non igitur tam cito iter suum per ra, »vurspixà
fiépyt facere potuit, et omnia, quae nobis de Apollo narrantur,
optime facta esse possunt, antequam Paulus illud iter fecit. Neque
explicatur, quare tantum Aquila et Priscilla memorentur, ita ut
Pauli ne verbo quidem mentio fiat. Revera si act. narrationem
sine praejudicata opinione legimus, patet Apollo Ephesum venisse,
postquam Paulus erat profectus, et Corinthum petiisse, antequam
Apostolus Ephesum rediit, ut jam monuit wtieseleb (1. I. pag.
345. 345. Copiose hugh sententiam refutavit boehl. 1.1. p. 137 sqq.)

\' Sic imprimis schmidt , Schräder , anger , wieseler ,
schaff, reus s quum autem schmidt et Schräder statuunt,
Paulum Nicopoli in Cilicia hiemare voluisse, quam sententiam
jam supra rejecimus, hoc loco imprimis wieseleri, schaffh,
reussii sensentiam considerare volumus, quam wieseler summa
sagacitate defendit.

Corinthum, denique in Cretam, qua in insula Ti-
tum reliquerit, quum ipse Ephesum reverteretur,
uhi epistolam ad Titum scripserit. Putat enim
wieselerus Paulum hoc iter Cretense perficere jam
in animo habuisse, quum Timotheo scriberet (I Tim.
111:15): èàv S\'a ßpccS\'uvco, sed quamquam rejeci-
inus, quae ille vir doctus scripsit de tempore scri-
ptae 1\'s ad Tim. epistolae, vel sic tamen, etiamsi illa
vera essent, non putaverim illud iter hisce verbis
indicare voluisse apostolum, quum ne verbo quidem
de hoc itinere monuerit. Hoc etiam animadverten-
dum, apostolum, etiamsi illud iter Corinthiacum eo
tempore perfecerit, non tamdiu ex urbe Ephesi
abfuisse, ac wieselerus ponat necesse est, quum
per Macedoniam Corinthum adiit, ex illa urbe in
Cretam, qua in insula per aliquod tempus morari
debuit, ut Euangelium annuntiaret, ita ut Titum
Kara, toKiv presbyteros instituere jubere potuerit.
Tum mirari quis jure suo potest, quod in nulla epis-
tola vel ante ejus captivitatem vel in illa captivitate
scripta, ne verbo quidem ecclesiarum Cretensium
mentio fiat. Imprimis hoc exspectaremus in I\'\'« ad
Corinthios, non tam diu post illud iter conscripta,
sed nihil hac de re audimus.

Ad suam sententiam commendendam wieselerus
multa rejicere debet sine ullo argumento bistorico.
Sic exempH gratia statuit,\' Titum a Paulo Ephe-
sum esse revocatum, ut eum Corinthum mitteret,

quamquam ex epistola ad Titum patet, apostolum
voluisse, Titum Nicopolin venturum esse; quo jure
wieselerüs putat Paulum hoc consilium mutasse ?
Multa in act. apost. sunt omissa, hoc semper in ore
habent miüti interprétés ; sed si tali modo hac ve-
ritate abuti volumus, revera quidquid velimus pro-
bare possumus. Deinde wieselerüs contendit, hoc
gravissimum fore sententiae argumentum, si probari
potuit, vel Tychicum, vel Arteman Titum comitatum
fuisse, quum Corinthum adiret\'. Mihi autem hoc
argumentum non tam grave esse videtur; vix enim
credibile apostolum voluisse ecclesias Cretenses
sibi ipsis relinqui, in quibus tot erant hostes, quos
describit cap. I: 10, quum probat se bene Creten-
sium indolem no visse. Multo verosimilius igitur
est habendum, Tychicum, quem wieselerüs putat,
Paulum misisse ut cum Tito, Ephesum reverso,
Corinthum peteret, ab apostolo in Cretam missum
esse, ut Titi locum occuparet, quum Paulus Titum
solum jubet ad se reverti (cap. Ill : 12 (TTtoù^aaov),
et sic Tychici comitatus plane contrarium proba-
ret. E WIESELERI sententia, apostolus fere statim
post hanc epistolam scriptam Tychicum mittere
debuisset, qui Titum juberet non Nicopolin venire
sed Ephesum petere.

^ 1. 1. pag. 349. Eine sehr frappante Bestätigung unserer An-
nahme .... würde daher der Nachweis sein, dass einer von den
genannten beiden den Titus wirklich auf seiner ersten Mission
nach Korintb begleitete.

scriptam esse paullo post tempus paschale, quum
Paulus ipse, tempore pentecostes,\' Epheso proficisci
vellet. Speraverat autem apostolus, secundum
ad Corinthios epist. cap. II 12, fore ut Titus ipsi
in urbe Troade obviam veniret. Apostolus igitur
Tychicum in Cretam misisset, is cum Tito reversus
esset Ephesum, unde se Corinthum contulerunt,
et postquam ibi munus suum perfecerat Titus,
Troadem adire debuit. Utrum autem haec omnia
intra tam breve temporis spatium fieri potuerint,
dubitare licet. Et recte jam monuit hutheuus \' vix
esse credibile, apostolum in animo habuisse in urbe
hiemare, in qua antea nondum fuerat, ut ipse
v^ieselerus concedit.

Hic autem putat, Paulum illud Nicopoli hie-
mandi consilium jam Ephesi cepisse, cujns sen-
tentiae praesidium quaerit in iis, quae apostolus
in 1® ad Cor. epist. dixerat, se apud eos velle hie-
mare\'. Deinde probat Nicopolin ad provinciam
Achajam pertinere, et quum illa epistola ad omnes,
m Achaja christianos, scripta sit, v^^ieselerus cre-
dit, optime accipi posse apostolum illud consilium
hisce verbis annuntiare. Seite autem eum refuta-
vit HiiTHERus. Jure suo is rogat, quomodo apos-
tolus hoc loco ad urbem attendere voluent, in qua
nondum fuerit. Tum, epistola primo loco ad ipsos

Corinthios missa est; quomodo autem tune apos-
tolus scribere potuit, se apud eos fortasse hiema-
turum esse, si hoe Nicopoli facere voluit, cujus
urbis incolae epistolam ne viderent quidem, neque
incolae verosimiliter christiaui erant; et etiam illa
urbs tam longe a Corintho aberat ?\'

Wieselerus etiam consilium apostoli quodam-
modo mutare cogitur. Ponit enim Paulum tan-
tummodo per duos menses Nicopoli mansisse.\'
Quod si res sic sese habuit, in media hieme iter
illud satis longum, Nicopoli Corinthum, perfi-
cere debuit. Apostolus autem, etiam in Ir® epist.
ad Cor. promiserat, se apud eos veile hiemare
et sic pergit cap. XVI : 7: ou 6éku yctp u/xag
äpTi £v TTdpóS\'cf) IS\'sïv • èkTTi^co yäp XpÓVOV

riyä èTrijjMvai Trpog vfiäg^ èccv 6 Kupiog èn-
TpéTiff. Scimus autem apostolum per tres tan-
tum menses in Achaja degisse, sin vero per duos
menses Nicopoli fuerit, et si hisce mensibus adda-
mus iter, quod ei erat faciendum, tum per non-
nullos tantum dies apud ceteros Achaïcos fratres
morari potuit, qui eum etiam nunc tantum èv
crapóS\'cp videre potuerunt, (haec enim verba tantum
spectare possunt ad eos, quos antea viderat) et quo-
modo hoe convenit cum apostoli promisso? Neque
valet quod Paulus in Epist. ad Romanos c. XV:19
scripserit, se Euangehum annuntiasse: f^éxpt rov

^^kvpixoü. Nimirnm, his verbis non aperte dicitur
apostolus revera in Illyria fuisse, sed illum tantum
ad Illyriae fines penetrasse, quae expHcatio melius
quadrat in act. narrationem, cap. XX : 3 ^ieKSùv
[j^ép^ ègt;i£7m K. r. A.

Eodem fere modo hac de re egit schapfius , \'
quamquam non patet quid de Pauli Nieopoli com-
ïuoratione censeat, de qua brevibus tantum et in-
definitis verbis egit.\' Quandoquidem autem postea
wiESELERi indagationem valde laudat, verosimile
est, eum huic sententiae assensum praebuisse; quod
tamen, quominus et nos faciamus, cuncta, quae
liuc usque disputavimus, prohibent.

Pergamus nunc ad reussii sententiam exponen-
dam et dijudicandam, quodammodo a wieseleri
sententia diversam. Etiam hic iter Cretense con-
jungit cum apostob secundo Corinthiaco itinere ;
putat autem apostolum, Epheso profectum, statim
m Cretain abiisse.quot; Apollo autem, sic vult réus-
sis , Paulus Corinthi viderit ; cui Ephesum petenti
dederit apostolus hanc Epistolam ad Titum, et hoc
esset Apollo iter, quod memoratur in epist. ad
Titum cap. III : 13. Corintho profectus, per Mace-

^ Sic nempe: „en was hij eenmaal (1. eens) in Illyrie, dan
leidde reeds zijn naaste weg naar Corinthe hem over Nikopolis.

1. 1. Paul.... avait choisi cette fois une autre route, en
passant d\'Asie en Europe, que celle qu\'il avait suivie la première
Il avait touché à l\'île de Crête mais sans s\'y arrêter long-
temps.

doniam Ephesum adire voluit Paulus, sed hoc non
tantum fecit sed etiam in Illyriam ivit, et Nico-
poli in Epiro hiemavit, turn visitavit urbes Thessa-
lonicam, Philippos et Trojadem, denique Ephesum
rediit. Titum autem jusserat Nicopolin venire per
Tychicum vel Artemam, quibus apostolus per Cretam
Ephesum petere injunxerat. Sic autem, secundum
illud Pauli iter Corinthiacum incredibili modo ex-
tenditur, quod patet, si ad iter quod perfecerit
apostolus, attendimus. Primo enim loco in Cretam
abierit, ubi per aliquod tempus degerit, inde Corin-
thum adierit, ubi etiam per aliquod tempus man-
serit, \' tum Nicopoli hiemaverit, in urbe ubi nondum
fuit, et si ibi revera hiemaverit certe tres menses
degit, deinde Euangelium annuntiat in Illyria, vi-
sitât Thessalonicam, Philippos et Trojadem et tunc
Ephesum revertitur. Si ad haec omnia attendimus,
non valde difficile est dijudicatu, utrum reussius
jure an immerito dixerit : \' eo modo feliciter (?) esse
explicatas duas epistolas, sine alterius captivitatis ope.

Sequatur sententiae eorum examen, qui statuunt
apostolum hoc iter in Cretam fecisse et epistolam
scripsisse, quo tempore, postquam Epheso profectus,
Macedoniam et Hellada peragraret (act. cap. XX:

\' Corinthi per ahquocl tempus morari debuit, si illud iter re vera
vocari mereretur iter Corinthiacum; nam ahter melius vocaretur
iter ad Cretam et ad urbem Nicopolin.

^ 1. 1. pag. 156: voilà donc deux de nos trois épîtres heureu-
sement (?) casées, sans le secours de l\'hypothèse que nous com-
battons.

1-5.) Sed inter se dissentiunt, utrum Paulus hoc
Iter fecerit antequam in Graeciam abierit, an post-
quam in Graeciam venerit. Theodoretus/ baro-

nius, lightfootus, \' hammondus/ zachariae,\' hein-
mchsitjs \' Statuunt Paulum hoc iter fecisse ante ipsius
in Graeciam iter, ex Macedonia igitur; sed quia
etiam tum dissentiunt, eorum diversae sententiae,
licet breviter, seorsim tamen a nobis sunt tra-
ctandae et considerandae. Scimus apostolum Tito,
quem Corinthum miserat, obviam venisse in Ma-
cedonia. Ex altera autem ad Cor. epist. vidimus,
Paulum eum statim Corinthum remisisse\'. Hoc
Igitur iter factum esset, postquam Titus munus
suum Corinthi perfecerat; ergo secundum viros
doctos supra commemoratos, Titus ad apostolum
m Macedoniam reversus esset, cui autem senten-
tiae obstat, quod legitur ad Cor. cap. IX: 4, 5.
Secundum eos apostolus ex Creta in Hellada abiit,
et nunc baroniüs putat, Paulum ad Illyriam ve-
nisse et Nicopoli in Epiro hieniasse, postea se
Corinthum contulisse, et porro in Macedoniam sec.

Kurze Erklärung.
® Ad Tim. Tit. et Philem.
Baronius hoc negat, putans hanc epistolam Nicopoli a Paulo
esse conscriptam, sed nostra sententia vix negari potest, si atten-
dimus ad cap. viii: KI—24 et IX : .3—5.

act. XX: 3. E loco ex act. apost. citato autem se-
quitur, apostolum per tres tantum menses in Bei-
lade commoratum esse, et per hoc temporis spa-
tiurn nullo modo haec omnia perficere potuit, quum
denique valde dubitamus utrum apostolus tale iti-
neris consihum inierit.

Neque lightfooti sententia plus habet, quo se
commendat. Hic statuit apostolum postquam ex
Creta in Graeciam venisse, propter Judaeorum in-
sidias non in Syriam, sed in Macedoniam abiisse,
et epist. ad Titum scripsisse vel in itinere vel in
Macedonia, ubi Nicopoli hiemare voluerit; ut au-
tem jam vidimus Nicopolis in Macedonia in cen-
sum venire non potest. Pergit autem lightfootus
statuendo, Paulum post hiemem Titum cum duo-
bus sociis Corinthum misisse cum altera ad Cor.
epist., et ipsum cum Luca Philippis profectum, Co-
rinthum petiisse (Act. XX: 6) quum ceteri Troja-
dem adibant. Corinthi per nonmdlos dies mansit,
et quinque dies post socios, Trojade venerit. Unus-
quisque autem videt hoc nullo modo fieri potuisse,
quod probare non opus erit \\

Agemus nunc de earum sententiis, qui credunt,
apostolum hoc iter fecisse, postquam in Gi\'aeciam
venisset. Sic statuunt: zachariae, heinrichsius,
matthiesius.

Heinrichsius putat, Paulum postquam Cretam vi-
sitaverat, in Graeciam abiisse et inde in Macedo-

mam, vel statim in Macedoniam. Quum Trojade
venisset, consilium suum in Judaeam abeundi mu-
tavit, et varias Asiae Minoris ecclesias visitavit,
et postea Nieopoli in Macedonia hiemare sibi pro-
Posuit, et hoe consilio inito, Trojade epistolam
ad Titum scripsit. Postea autem consilium suum
mutavisset, et statim Hierosolyma abiisset. Haud
fecile tamen quis hoe credet, qui secum reputaverit,
Paulum jam Ephesi consilium cepisse Hierosolyma
adeundi (act. XIX: 21), quod consilium etiam Co-
rmthi habuit (Rom. XV : 25). Deinde heineiohsius
contendit, apostolum Nicopob in Macedonia hie-
mare voluisse, quae sententia autem, ut vidimus,
falsa videtur.

Zacharias abo modo sibi hoc iter inforraavit.
Paulus, sic vult, e Greta profectus, Achaiam pe-
tut, ubi epistolam ad Titum scripsit; postea se in
Epiruin contulit usque ad Illyriae fines, Nieopoli
m Epiro hiemare in animo habuit, postea in Ma-
cedoniam abiit, et Philippis profectus, Hieroso-
lyma adiit.

Paulum autem eo tempore iter in Illyriam non
Geisse constat, si tantum in memoriam revocamus,
emn illud iter jam perfecisse, quum Corinthi epi-
stolam ad Romanos scriberet et porro tempus ei
defuisset, nam per tres tantum menses in Graecia
mansit secundum act. cap. XX : 3. Hoc etiam te-
nendum , quod wieselerus \' probavit, tres menses per

quos in Graecia commoratus est apostolus, fuisse
menses hiemales. Sin autem Paulus brevi ante
eos menses iter in Cretam fecisset, quomodo scri-
bere potuit: orav Tré/xxpcc \'Kprefiav rpóg (TS ^
TÓXIKOV, G7rOU$OL(70V £AÖ£/V TTpÓQ fl£ SIQ NikÓTTO-
A/v, £X£/ yapKÉKpr/ca 7rcipa%£ifid(Tcii (Tit. III: 12).
Per illos menses iter fieri non potuit, nam per
hiemem mare erat clausum, et post illos menses
quam celerrime Hierosolyma adire in mente ha-
buit, quia consilium suum mutare, per Judaeorum
insidias, coactus erat. Nullo igitur modo hocce
iter eo tempore locum habere potuit.\'

Etiam haec epistola igitur scripta esse non pot-
est ante Romanam captivitatem, quam act. narrant,

^ De bottgeri sententia, non agemus. nullo enim historico
fundamento nititur, sed tantum nmltis hypothesibus. Matthiesii
sententia satis iis refutatur, quae supra jam monuimus, ita ut
non opus sit hanc sententiam speciatim tractare. Qui hac de re
nonnulla legere eupit, conférât quod scripsit wiesinger, 1. 1.
pag. 265 sqq.

Hic etiam paucissirais tantum verbis grotii sententiae mentio-
nem faciamus; cujus sententiam, quantum scio, recentissimo tem-
pore, nemo defendit. Putat ille Paulum in Creta EuangeHum
annunciasse, quum, captivus Romam adiens, Cretam appelleret,
et postea Romae,quum esset liberatus, litteras ad Titum scripsisse.
Quomodo autem Lucas hoe omittere potuerit nou exphcatur ; neque
credibile, Paulum captivum Euangelium in Creta annunciare po-
tuisse , quod autem prorsus ei faciendum fuisset, si jure Tito vellet
mandare jcarà TróXiv presbyteros instituere. Cur denique apost.
post plus quam duos annos Tito demum scripserit, non explicatur,
nam captivus scribere non potuit, se consilium Nicopoli hiemandi
cepisse.

neque Paulus iter Cretense ante illud tempus per-
ficere potuit. Quam ob rem, si re vera haec epi-
stola Paulum habet auctorem, concedendum est,
boe iter locum habuisse post Romanam captivi-
tatem, id est, postquam apostolus e captivitate
Romana, de qua act. agunt, liberatus erat.

Ante omnia nobis est inquirendum, quo loco
haec epistola scripta sit. Nonnulli tantum sunt,
qui statuunt Paulum hanc epistolam scripsisse, quo
tempore Caesareae captivus fuerit.\' Huic senten-
tiae autem obstat, apostolum ipsum cap. 1:17. Ro-
uiam denotare tanquam locum, ubi tunc morabatur;
vix enim locus ille alio modo intelligi potest, nisi
contortam habeamus explicationein.\' Uti jam vidi-
mus in epist. ad Philippenses tractanda, apostolus
Caesareae vix exspectare potuit vitae finem, neque
probari potest in hac captivitate tot amicos eum
adire potuisse. Nomina etiam, quae cap. IV: 21
enumerantur, Romam denotare videntur. Pauca
haec sufficiant ad sententiam refutandam, cui multi
viri docti sese opposuerunt\' Quaestio autem oritur

\' Sic obdkr: Ae loco et tempore etc. Tiersch: die Kirche im
Apost. Zeiltalter. MAT-rnies, 1. 1. Böttger: Beitr. Abth. 4.

ubinam Timotheus, ad quem haec epistola est
scripta, moratus fuerit. Nonnulli eum Ephesi
fuisse contendunt, cui tamen sententiae nonnulla
objici possunt, ^ ita ut nobis probabilior esse vide-
atur sententia, eum in loco quodam Asiae Minoris
degisse. Utrum vero altera ad Tim. epistola ante
reliquas in Romana captivitate composita sit, an
post eas omnes, majoris ponderis quaestio est.

Hanc epistolam omnium primam compositam
esse, multi statuunt. Hugius autem contendit eam
post epistolam ad Ephesios, sed ante reliquas in
captivitate scriptas esse compositam. Primo loco
priorem sententiam consideremus, quam imprimis
scHRADERüs strcnue defendit. Contendit hic, Paulum
neque 2 Tim. HI: 6—8 neque Phil. II 17, mor-
tem suam praedixisse. Quis vero discrimen non
videt inter duos illos locos? In epist. ad PhiLl.1.

1. 1. pag. 414 et 415. Guerickb, Beitr. pag. 117 et Gesammt-
gesch. pag. 365. Heidenreich, 1. 1. Tom. 2. Huther, 1.1. pag.
22. Hug, 1. 1. pag. 414. Schaff, 1. 1.

\' Apostolus enim cap. IV : 12 cum Timotheo communicat,
Tychicum a se Ephesum missum esse, quod, si Timotheus eo
tempore in illa urbe fuerit, non opus erat, quia verisimile est,
Tychicum in illa urbe jam venisse, antequam Timotheus hanc
epistolam acceperit; certo certius hoc argumentum valet ad wie-
seleri sententiam refutandam (1. 1. pag. 428 et 462), quia tunc
Paulus prorsus ea non addidisset verba „Tychicum Ephesum
misi (cap. IV: 12),quot; quod Tim. suis ipsius oculis videre potuit,
quum praeterea apost. Timotheum jubeat (cap. IV : 13) 0eAóvKV
adducere, qui erat apud Carpum, probabilius videtur Timotheum
Ephesi non commoratum esse.

apostolus indicare vult, quo animo esset, si forte
interficeretur {si Sè. Kctî (T\'^év^Ofiai) quum in 2 Tim.
1- 1- totidem verbis mortem suam instantem annun-
tiet, dicens : èyco yàp lt;T7rév^0fLcti-, nullam li-
berationis spem habet, quam ob causam dicit : rov
àyum rov KaXdi/ i^yuvio-ficii, rov SpofLoy rsré-
(cap. IV : 7). Quomodo quis, hunc locum sine
praejudicata opinione legens, hoc negare possit,
lue non intelligere confiteor. \' Deinde si ponamus,
illam epistolam initio hujus captivitatis Romanae
esse scriptam, itidem statuamus necesse est, sta-
tim post ejus adventum multos amicos apostolum
visitasse, qui autem mox eum reliquerunt, quia
malum exitum praevidebant. Bene autem monuit
wiESELERüs, non verosimile esse, priorem illam aTO-
Xoyfxv tam cito post apostoli adventum locum
habuisse. Neque probabile, tot amicos statim ad
apostolum confluxisse, ut eum rursus mox dere-
linquerent.

ScHRADERus\' quidem contendit, Paulum, quum
Corinthi fuisset, Demam, Crescentem, Titum jus-
sisse, statim Romam petere, quod etiam fecissent;
postquam autenj diu apostolum exspectaverant, ejus
captivitatis Caesareënsis certiores facti sunt, et tunc

\' Hinc vero non sequitur, Paulum indicare voluisse, eam mortem
statim locum habituram esse; tum revera stultum egisset, si ante
biemem Timotheum revocasset; sed optime scire potuit, quum
priorem «sroAoy/av jam habuisset, alteram non tam cito locum
esse habituram, quam ob rem jure Timotheum revocare potuit.
= 1. 1. pag. 197.

Demas Thessalonicam abiit, Crescente et Tito
hac in re apostolo obedientibus, quod alter in
Gallatia, alter in Dahaatia Euangelium annuntia-
verit. Sed quo fundamento haec hypothesis niti-
tur? Num verosimile est, neque apostolum, neque
Timotheum hac de re aliquid audivisse, quum Cae-
sareae Paulus fuisset captivus, quam ob causam apo-
stolus scribere debuit, quod Timotheo annuntiat

peuSij elg (dsu^^aXoviyojv etc., quia Romam veniens
tum demum hoc audiverat? Apostolus autem etiam
scripsit:nbsp;f^e è^KaréXirev. Jam vero quan-

doquidem ipse autem schraderüs statuit,\' Thessa-
lonicenses, ad quos Demas se contulerat, nullo
modo hoc iter probasse; Demam statim poeniten-
tem Caesaream ad apostolum se contuhsse (quam-
quam de illa poenitentia nihil legitur) quam duo-
bus tribusve annis post, nonne multo probabilius
videtur?\' Nonne verosimilius, Paulum jam Caesa-
reae de Demae itinere aliquid audivisse?

Praeterea statuit schraderüs Pauli conditionem,
quum Timotheo scriberet, eandem fuisse ac illam,
quae in act. apostol. describitur, et hac in re etiam alii

® Schräder enim putat Demam, quum Timotheus cum Marco
aliisque ad apostolum iret, una cum iis Romam petiisse, quum
dicit 1. 1. pag. 186: „Und wenn Timotheus und die übrigen, zu
Paulus reisende Gehülfen, ihren Weg von Troas über Philippi und
Thessalonich nahmen, wass konnte dann den reumütichen Demas
abhalten, sich diesen anzuschliessen.quot;

cum eo faciunt/ quod nos autem plane negamus.
Nunc enim ipse scribit apostolus, se esse constri-
ctum tanquam Ktx\'/tovpyov et si ejus conditio tam
felix fuerit, quare eo tempore omnes ejus socii et
amici eum dereliquissent ? Deinde scripsit Paulus
sc lycbicum Ephesum misisse, quem igitur patet
secum Romae habuisse, et quia in Epist. ad Ephe-
sios, Paulus Tychicum in Asiam missurus esse le-
gitur (Eph. IV: 21), statuendum est, si schraderi
sententia vera esset, eum Romam rediisse et sta-
tiöi in Asiam remissum esse. Alio etiam modo
schraderds hanc rem tractat, contendens aposto-
lum, Caesarea profectum, Romam petentem, Ty-
chicum Ephesum misisse, qui omnes Asiae Mino-
rs ecclesias visitaret, et tum Ephesum adiret, quod
Paulus nunc eo consilio cum Timotheo communi-
cat, ut hic una cum Tychico Romam veniat.\' Sed
unde scHRADERus haec omnia hausit? Nihil quid-
quam hac de re legitur, et nonne verosimilius est,
Paulum tum Timotheo diserte scripsisse, se eam
ob causam Tychicum Ephesum misisse?\' Quid
autem significant salutationes hominum, quos apo-
stolus nominatim enumerat (2 Tim. IV: 21) si Ti-
Tüotheus Romae nondum fuerat? Ad eas quaesti-
ones non respondetur. Lucam autem de Tychici
adventu nihil narrare, contra nostram sententiam

afferri nequit; nam etiam alii socii ab apostolo me
morantur (2 Tim. 1:15. 16), de qiiibus nihil narratur

Hugiüs \' autem putat, uti jam verbo monuimus
hanc epist. post epist. ad Ephesios esse composi
tam, quia tunc Timotheus cum Paulo non degebat
Lucas apostolo aderat, uti etiam II Tim. II : 14
Marcus vero nunc abfuit, postea autem advenit
(Col. IV: 10; Philem. 24); Tychicus ab apostolo
in Asiam mittitur (Eph. VI : 21 ; Col. IV : 7) quum
ex II Tim. idem sequitur.

Jure suo autem wieselerüs \' monuit, ex iis etiam
sie concludi posse. Marcus et Timotheus quorum
discessus Col. IV: 10; Phil. 11:19; annuntiatur sec.
alteram ad Tim. absunt, sed Romam revocantur,
cui sententiae id favere videtur, quod ex iisdem re-
gionibus revocentur, in quas profecti sunt. Deinde
contra hugium moneri potest, quod de Dema nar-
ratur, nam verosimile non est, eum ad apostolum
captivum rediisse, quod si locum habuisset, apo-
stolum, qui antea de ejus discessu erat questus,
in aliis epistolis magno cum gaudio hujus reditus
memorasse, valde probabile est. Denique contra
HUGH ahorumque sententiam omnia valent, quae
contra schraderum, de Pauli conditione et exspe-
ctationibus et àTTokoyîçL, jam in medium protuli-
mus. Pauca haec sufficiant ad sententiam confir-
mandam, hanc epistolam, eo tempore, quo hugius
putat, minime esse compositam.

Plerique alii putant hanc epist. post ceteras in
captivitate, cujus in act. apost. mentio fit, esse
conscriptam, et quidem quo tempore mors ei jam
inimenebat. Sed etiam huic sententiae gravia ob-
stant argumenta, quae magis pro altera captivitate
pugnare videntur. Nonnulla enim epistola continet,
quae ab alterius captivitatis adversariis bene expli-
cari non possunt.

^ya kâpxcc, èpojl£vog (péps^ xai rà ßißha,
f^dkicrra ràç /xs/ußpavag. \' Quocunque modo vo-
cabulumnbsp;sit explicandum, hoc satis con-

®tat, Paulum ilium (p£X6ygt;;u Troade reliquisse. Con-
cedere quidem volumus schradero,\' statuenti ex
1 IS indiciis minime effici posse, quamdiu ibi re-
öaanserint ^aXov^^g et [lüfißpami-, attamen haud
verosimile, apostolum eas ibi per quatuor annos.
reliquisse. \'

Wieselerus\' autem contendit, facile fieri potuisse,
^it apostolus eas, quum sec. Act. XX : 6. Tro-

Wieselbrus , 1. 1. pag. 423, imtat (peX^nv significare „the-
quod secundum eum effici potest ex iis, quae sequuntur:
x. T. x. Contrarium autem potius illa verba dénotant
® ioquin enim libn seorsum non quaererentur, et potius legeretur,
»t recte jam monuit wibsingerds : èv tS 0eXóv,fi vel rov (peXévyiv

ade fuit, vel negligentia vel de industria apud
Carpum reliquisse. Primo casu posito, coiitendit
WIESELERÜS, Paulum liuc usque occasionem, eas
repetendi\' non habuisse, vel, quum speraret, fore
ut liberaretur, neglexisse.

Quod ad primum attinet argumentum, parum
probabile est. Ex epistolis enim in captivitate Ro-
mana conscriptis, satis patet, apostoli amicos saepe
ad eum venisse, et de Tychico constat eum Ephe-
sum adiisse. \' Qua de caussa tune apostolus has
res repeti non curavit? Tychicus enim Ephesum
adiens hoe aeque facile perficere potuit ac Timo-
theus, qui, e sententia wieseleri, eo tempore, quo
apostolus eas quaesiverit, etiam Ephesi fuit.

Sed, objicit wieselerüs , sperabat apostolus, fore
ut liberaretur. — Quando autem hanc spem fovit ?
Quum jam satis diu Romae degisset; quare igitur
Caesareae morans, non a Carpo quae reliquerat,
postulavit; nam si fortasse ilia documenta ei utilia
esse potuissent in ejus defensionem, jam Caesareae
iis uti potuit.

Sed ea documenta, hoc wieselero magis verosimile
esse videtur, apostolus de industria Troade apud
Carpum reliquit, ut Carpus iis uti posset, et sic
nemo mirari potest, apostolum ea nunc tandem per
Timotheum repetivisse. — Hoc autem argumen-

- Wieselerüs enim etiam statuit, Tycliicutn Roma bis profec-
tum, Ephesum petiisse.

tum nullo historico fundamento fulcitur/ et etiamsi
hoc verum esset, tamen non est probabile, Carpum
lila documenta per quatuor annos retinuisse, nam
tam dïuturni temporis usus haud requirebatur,
qiiod etiam eo minus credibile est, quo magis
apostolus iis uti potuerit. \' E quibus omnibus patet,
omnes explicationes eorum, qui alteram Pauli ca-
ptivitatem negant, admitti non posse.

Alius locus nobis tractandus, legitur cap. IV: 20:
quot;E^ao-roçnbsp;èv Kopfvôcp, TpóCpiiJ^ov J^è

Wieselerus et schaeeius hunc locum sic expli-
care vohiat : Erastus contra meam exspectationem
et admonitionem Corinthi mansit. Hoc autem non
solum nusquam legitur, sed etiam contextus huic
explication! et additamentis minime favet.\' Deinde
contra wieselerum et ahos, putantes illum Erastum
eundem fuisse, qui occurrit in epist. ad Rom.,
verba valent, quae adduntur: èv KopfvÔcp; nam si
ille Erastus Corinthi esset okovd^oç, non opus
erat locum indicare, ubi ille remanserit, quum

Cf. lange, 1. 1. 373.
\' Utrum Erastus, cujus hic mentio fit, idem sit ac ille, cujus
uomen occurrit in epist. ad Rom. XVI: 23 in dubiis est, quum
in act. XIX: 23. Erastus unus twv ^txnovovvTccv xvtm (np.
n«i;Aw) vocatur; in epist. ad Rom. 1. 1. autem ohovóf4,oq rij^
3-óAêw? nominatur; utrum autem ille olt;xsvó|«o? simul esse potu-
erit unus Tuv Sicixovovvruv, probandum esset. (Cf. wiesingbr,
1. pag. 683 contra wieseleb et schaff).

Timotheus hoc bene inteUigere potuisset, et eodem
prorsus rediret, num Corinthi an in alia urbe
mansisset; apostolus enim hoc imprimis urgere
vult, Brastum sibi hon adesse, ita ut illa verba
„èv KopivÔ^quot; wieseleri scntcntiae magis adversen-
tur, quam faveant. \' Huic sententiae non probatae
jure nostram explicationem opponere possumus :
Erastus me non est comitatus, sed Corinthi re-
mansit, quae explicatio etiam melius quadrat in
contextus orationem et in verbum Sfieive, quum
ahter Paulus melius fecisset, si scripsisset: quot;Epa-
(TTOg OÙX vjKÔev vel tale quid ; nostro autem modo
exphcata, verba „ \'é/xeivevquot; et „èv Kopivôcpquot; summo
jure ab apostolo sunt scripta.

Schraderus autem praedicat, diversas hypotheses
excogitari posse, quae ad totius epistolae argumen-
tum melius adaptari possunt, quam ista alterius
captivitatis conjectura. Nullo modo negamus, tales
hypotheses excorjitari posse, sed talis explicatio no-
bis praeferenda videtur quae nulla hypothesi in-
digeat, et re vera talium hypothesium exernpla,
quae schraderus summa largitate nobis praebet,
probabiles vocari vix possunt. Sic unam harum
hypothesium schraderus sibi informat. Erastus
apostolo promisisset munus, quo Corinthi funge-
batur, deponere et postea Romam se conferre; vel
Timotheus Onesiphorum, quum Romam petiit,

\' Hoc etiam valet contra schraderum etiam contendentem,
ilium ERASTUM o!xcv6/uov Corinthi esse.

Corintliura misisset, ut Erastum secum Romam du-
ceret. Haec exempla, quod probe tenendum, pro-
^^-re debent, hypotheses excogitari posse, quae
melius in epistolae argumentum quadrant, quam
alterius captivitatis hypothesis.

WiESELRRus contendit, ilium Erastum propter
grave munus, quo fungebatur, Paulo tanquam de-
precatorem prodesse potuisse. Negare hoc nolumus,
SI probatuni esset, Erastum, cujus hic mentio fit,
revera ohovófiov fuisse, et etiamsi hoc probatum
^sset, nostram sententiam non infringeret, quia, qua
talis, in altera quoque captivitate, quaestionem agere
potuit. Num autem judicii commemoratio hoc loco
l^ene in contextum quadret, postea est videndum.

\'^ouvToi. Quod ad Trophimum attinet, novimus eum
^iia cum apostolo Hierosolymis fidsse act. XXI: 29
ei. hoc in caussis fuisse, cur Paulus a Judaeis captus
luerit. Negat autem hengelius, \' „Paulum sibi
comitem habuisse Trophimum, cum Hierosolymis
captivus fieret.quot; Putat enim verba „çrpoecopoiKÔrsç
vfdOLv non pertinere ad tempus, quo Paulus sec.
act. XXI: 29 Hierosolymis erat, sed ad illud tem-
Pus, quo in ilia urbe sec. act. XVIH : 19—32

fuerat ;

Com.

jam dudum praeterlapsum. Ad hanc suam senten-
tiam comprobandam locum afi-ert: ol Trpaaßürepot

Ol TTpOSOOpCCKÓTEQ tov TTpO tovtou oikov, qui lo-
cus autem quaestionem, quae hic agitur, non satis
dirimit; nam diuturnum quod hisce verbis indica-
tur tempus non definitur verbo „ TrpoeccpaKÉmiquot;
sed multo magis verbis „róv Trpo roórou oJkov.quot;
Quin etiam si probaretur, hoc loco illud verbum
denotare tempus jam diu praeterlapsum, probari
tamen nequit, semper illud talem habere significatio-
nem. Sed neque hoc loco illa explicatio admitti potest.
Primo enim loco hengelius probare nequit, Tro-
phimum act. XVTII: 19—22 una cum Paulo Hie-
rosolymis fuisse, quum contra verosimile sit, eum
eo tempore nondum Christo nomen dedisse; nam
secundum act. XVIÏI: 19 apostolus tantum cum
Judaeis egit.\'

Deinde statuendum esset, Judaeos eam ob cau-
sam. apostolum sacrilegii accusavisse, quia eum
quondam, ante tres annos, cum Troplumo Hiero-
solymis viderant, quem nunc rursus cum Paulo
venisse putabant, quum Lucas hoc ne verbo quidem
indicet; nam plane confiteor, me in act. cap. XXI:
27—29 minime invenire potuisse quod hengelius
in loco vidit: „(auctorem) rem minus proponere
recens quam dudum factam.quot; Deinde Paulus hic
aliquid cum Timotheo communicavisset, quod ante
quatuor annos factum erat, quum Timotheus per
hoc temporis spatium fortasse plus quam semel
cum eo fuisset, immo ipse adfuisset, quum apo-

^ Hugiüs/ quocum hemsenius ^ facit, àréXirou ter-
tiam personam pluralis numeri esse statuit. Hic enim
locus, ut opinatur, spectat ad actionem judicialem,
per quam e singuhs ecclesiis ad apostolum missi erant
legati, qui nunc Mileti Trophimum reliquerant, qui
tanquam advocati in judicio ei praesto essent.

Adversus hanc sententiam bene monuit wet-
Tius,^ boe subjectum e contextu nullo modo effici
posse, et auctorem, si boe communicare voluis-
set, melius scripsisse à^rskef^Ô^f.\' Nusquam etiam
Asiatici antea memorati, ad apostolum missi ab
ecclesiis leguntur, ut ei coram judicibus opem
ferrent. Secundum enim cap. 1: 15. Timotheus,
apostolum ab iis esse derelictum, jam novit, quum
de ejus àrokoyfa nihil quidquam sciret. Schra-
derus\' putat se sic ilium locum vertere posse:
Trophimus non proprio motu Mileti mansit, sed
ego eum ibi rebqui propter corporis ejus debilita-
tem. Sit ita. Sed quaestio nunc oritur de qua-
nam urbe hoc loco sermo sit. Secundum schra-

\' Cf. imprimis de hac quaestione da costa, 1. 1.
^ 1. 1. pag. 418.
\'1-1. pag. 700.
quot; Ad 1.

\' Cf. etiam da costa, 1. 1. pag. 353.
quot; Cf. WIESELER, 1. 1. pag. 4fi5.
M. I. pag. 190.

DERUM cogitari potest vel Miletus in Caria vel in Creta.
Urbs autem Mileti in Creta in hujus insulae parte
septentrionali sita est, et secundum act. XXVII:7.
apostolus hujus insulae partem meridionalem prae-
teniavigaverat,\' ita ut hic non nisi de urbe Mileti
in Caria sermo esse possit. Schraderus igitur
plane errat; alio autem modo suam de hoc loco
sententiam, comprobare conatur. Con tendit Tro-
phimum in animo habuisse apostolum Romam
sequi, eamque ob causam apud apostolum, Caesa-
reae captivum, mansisse, Paulum autem antesuum
iter in urbem Romae constituisse, Trophimum Mile-
tum reversurum esse, ut ibi fixam haberet sedem,
quum propter ejus infirmam valetudinem nullo
modo molestias pati potuerit, quae ei, tanquam
apostoh comiti, subeundae essent; sed multo magis
familiari cura indigeret. Hac de re Timotheus
nondum audiverat et si ab aliis audiret Trophi-
mum rursus Mileti esse, cogitare potuit etiam eum
dereliquisse apostolum, quam ob causam Paulus
Timotheo scripsit: TpôÇi/xov ^s àTréki^ov èv m/-
A^rw atrSevovvra. Quisque statim videt hanc sen-
tentiam hypothesi supra rejecta niti, alteram ad
Timotheum epistolam omnium primam Romae esse
conscriptam. Sed etiam huic sententiae faventibus,
dubia sunt opponenda. Nam e schraderi opinione
Timotheus eo tempore Ephesi fuit, ita ut jam diu
scrire potuerit Trophimum ibi esse et etiam cau-

sam, quare hoc loco relictus esset. Deinde contra
hanc sententiam significatio verbi àToKiTreîv pn-
pat, quum summo jure wettiüs \' monuerit verbum
ilhid spectare ad praecedentem praesentiam. Sed,
ita argumentatur schraderüs , si quis, diu in Asia
moratus, in mente habet proficisci, sed ante suum
discessum ad occidentales partes, suos socios a se
dimittit, singulos scilicet ad singulas urbes Miletum,
Tarsum vel Ephesum, talem hominem (sic conten-
dit) optime dicere potest se cltCoKittsIv suos socios
hisce m urbibus. Hac de re tamen apud nos non-
dum constat. Nusquam enim Paulus Trophimum ex
urbe Caesareae Miletum misisse legitur. Jure igi-
tur exspectare possumus Paulum diserte tum an-
nuntiasse, se Trophimum in illam urbem misisse,
scnbendo „ireVre/Aaquot; vel àTréXiTTOv èv \'Act/«,
alioquin enim satis obscure suam mentem expres-
sisset. Attamen rursus alio modo schraderüs \' hoc
explicare conatur, ita ut Paulus per suaai captivi-
tatem m urbe Caesareae Trophimum otiosum apud
se habere noluerit, quam ob rem eum hue atque
dluc miserit, et quum tempus venisset, quo Ro-
mam duceretur, Trophimum ad se vocari curave-
nt, tunc autem (ita res fictas sibi proponit) audivit
eum Mileti, morbo quodam affectum, retineri, quare
eum secum ducere non potuerit. Ut autem jam mo-

\' Ad 1. „Der Begriff zurücklassen bezieht sich auf ein frühere
Beisammensein.quot;

nuimus, aTréXiTOv ad praecedentem praesentiam
spectat, et valde dubitamus num quis, locum ilium
sine praeoccupata opinione legens, hoc, quod schra-
derus sibi velit, ex eo efficeret.\'

wieselerus etiam alteram Pauli captivitatem
negans, alio modo dictum illud cum iis, quae in
act. narrantur, in concordiam redigere conatur,
provocans ad act. cap. XXVII: 2: eTrißdvreQ lt;J£
TrXoicp \'ASpafjüUTT^ivüi fiékkovreg ttKsiv roi/g Ka-
ra r^v quot;quot;Kdav ro^rougnbsp;k. r. A. Sed,
sic pergit wieselerüs ,\' quum Myrae in Syria ve-
nissent in aliam navem, recta via Italiam petentem,
conscenderunt. Sin autem Trophimus cum apo-
stolo Caesarea profectns est, ut cum illo Romam
peteret, Paulum usque ad urbem Myram erat comi-
tatus, ille autem, e wieseleri sententia, propter mor-
bum, quo erat alFectus cum \'xKoicp \'\'A^pafiurri^vcp
Miletum petivit. Sic apostolus cum Timotheo com-
municare potuit, se Trophimum Mileti reliquisse,
quia eum, quem Romam secum ducere voluit,
propter ejus morbum Myrae reliquit, sub conditi-
one Trophimum Miletum aditurum esse.\'

Sed quare, si hoc ita sese haberet, apostolus non
scripsit: Tp60ifLov ^è aTréXiTrou èv Mupa vel
quare non iterum posuit ëfisivsv ut wiesingerus
jure suo monuit? Exemplum saltem ab eo alla-

tum ad probandum dictionem Paub minime a
consueta dicendi ratione abborrere, nostro liac in
epistola loco haud recte convenit.\' Nimirum utroque
enim itinere, quod wieselerus fingit, vel insulam
Helgoland vel Promontorium Bonae Spei praeter-
navigamus et socium nostrum relinqueremus in
ipsis ilbs locis.

In itinere Pauli contra, minime urbem Mdeti
praeternavigavit, neque Trophimum in ipso loco, qui
nominatur, reliquit. Quaerere igitur e wieselero
possumus utrum, si socium in insula Helgoland
reliquerat „sub conditionequot;® eum Amstelodamum
aditurum esse, tum amico suo scriberet: Socium
meum Amstelodami rebqui.\' Sic enim illi casus iidem
essent. Tum nusquam cap. XXVII: 2 Throphimus
Paulum comitatus esse legitur, et quamquam fieri
potest, ut in verbanbsp;enumeretur, Ari-

starchum tamen, solum socium nominari, mirum
videtur, nec minus, quod nusquam auctor narrat,
eos Trophimum aegrotantem reliquisse. Idem con-

^ Sic \\viESBL,ER, 1. 1. pag. 467 in annotatione 3quot;: „Auch wir
würden bei einer grössern Reise z. B. wenn einer unserer Beglei-
ter unterwegs auf einer Reise von Engeland nach Hamburg auf
Helgoland, oder auf einer Reise nach Ostindien auf dem Kap der
guten Hoffnung zurückbliebe sagen können, dass wir ihn auf
Helgoland oder auf dem Kap zurückgelassen hätten ohne dass
wir selber auf Helgoland oder auf dem Kap gewesen wären.quot;

Quare, si „XTreXfrovquot; tali modo explicari potest, illi viri
statuunt Paulum Troade fuisse, quum (sec. II Tim. IV: 13) (psXóv\\iv
apud Carpum reliquit?

tra eos valet, qni putant Trophimum in Cnido esse
relictum. Wieselerus antem poscit nt, nostram
explicationem defendentes, explicemus, qaare Paulus
cum Timotheo communicet, Trophimum relictum
fuisse, quum Ephesus, ubi eo tempore Timotheus
degebat, tam prope ab urbe Mileti abesset, ut ille,
si quidem ab Onesiphoro hoe non audivisset, tamen
ob loci propinquitatem, hoc jam novisset. — E
nostra autem sententia Timotheus Ephesi non fuit
sed quodam in loco in Asia Minore, ita ut opti-
me fieri potuerit, ut Timotheus hoc nondum sci-
ret. Wieselerus, etiamsi supponeret Ephesum lo-
cum non fuisse, ubi Timotheus tunc degit, tamen
statuat necesse est, eum per duos illos annos hanc
urbem visitasse. Si hunc Interpretern audis, apo-
stolus aliquid de Trophimo communicare vult, et
hoe quidem, quod eo tempore (nempe ante tres
annos) morbo esset affectus. Optime; hoe autem
Timotheus, e wieseleri sententia, jam dudum sci-
vit. \' Bene autem hoe explicabitur, si apostolus,
hoc tradens, cum Timotheo communicare voluerit,
quare Trophimum frustra Romae exspectaverit.
Trophimum eœspectasse nusquam vero legitur Paulus.
Sed ait wieselerus, Paulus Timotheo in memoriam
revocare vult morbum pristinum Trophimi, qui
morbus, etiam nunc, eum prohibere potuit, quo-
minus Romam veniret. Jure suo aiitem jam hu-

Wieselerüs autem suam sententiam probare co-
natur, utroque statuens apostolo opus fuisse in
jndicio, quam ob rem Paulus eos convocaverit, et
quidem eo modo, ut Timotheus hoe sciret, igitur
vel per ipsum Timotheum, vel per Onesiphorum.
Sed neque de hac convocatione aliquid legitur, et
si probari potest, verosimile esse hoc loco (sect.
20) nullam apostoli UTToXoyiag mentionem fieri,
hoc argumentum, vel potius haec hypothesis, ca-
dat necesse est. Ejus àTroXoyiaç tantum in hu-
jus capitis sectt. 16 et 17. mentio fit. Sectione
autem decima continetur epistolae finis proprie sic
dictus. Accedunt salutationes. Nunc autem vix
negari potest, satis longe esse quaesitam explica-
tionem, si ponamus apostolum, mediis in saluta-
tionibus repente ad àTToXoyiaç narrationem rediisse.
Multo verosimilius, Erastum et Trophimum, si de
iis loquens, aTToXoyiav suam in mente habuisset,
commemorasset sect. 16® vel saltern m narratione
sect. 10—13. Donee igitur sententia, Paulum hac
commemoratione, àToXoyiav suam in mente ha-
buisse, non omni dubio major sit reddita, ex illa
non multum deduci potest, \' quam ob causam neque
probemus necesse est, quod wieselerüs poscit,
utrumque apostolo tanquam testes etiam in altera

captivitate prodesse potuisse. Sin autem nostra sen-
tentia accipitur, nil narrationi addendum neque ad
contortam explicationem refugiendum est; nam illa
commemoratio facta esse videtur, ut Pauli adhor-
tationi: CTTOv^ctGOv xpo xsipuuog èkSsïv 2 Tim.
XV: 21, quae etiam sectt. 9 et 10 occurrit, major
vis daretur; nihil quidquam enim est, quod assu-
mere cogeretur, apostolum Timotheum adhortari
voluisse, ut ante tempestates hiemales veniret.\'

Sententiae alterius captivitatis etiam hoc posse op-
poni, statuit wieselerus, quod non verosimile sit
habendum, apostolum in altera illa captivitate duas
habuisse ccTTokoyiag.\' Sed etiam hoc non tantum
valet, quantum putet: sin enim apostoli conditio
talis fuerit, qualis a wieselero cogitatur\' neque
hoc explicari potest in priore captivitate, quando-
quidem odium in Christianos eo tempore, quo
wieselerus statuit Paulum supplicio traditum fuis-
se, tale fuit, ut Nero incendii culpam in Christia-
nos conferre potuerit.\'

Hic contendit apostoli dictum cap. 1:4. fidfiyyj-
fiévog (Tou ruv ^aytpucov, suam sententiam probare-

\' Sic wiesblbb, 1. 1. pag. 471. contra quem conferendi sunt:
wibsingbb ad I. et huther, 1.1. pag. 25 et ad sect. 9™ cap. IV.

® I. 1. pag. 477. „Unter dieser Voraussetzung würde man aber
mit ihn, als einer der angesehensten Häupter der Christen (ap.
XXIV: 5) schwerlich so viele Umstände gemacht haben, dass
es in seinem Processe zu zwei gerichtlichen Hauptverhandlungen
hätte kommen können.quot;
^ 1. 1. pag. 476.

Dictum illud conferre jubet cum Pbilip. II: 19-13.
quo in loco apostolus scribit se Timotbeum cito
missurum esse.\' Statuit autem Paulum ibi indi-
care voluisse urbem Pbilippos et vicinas regiones;\'
sed de illis »vicinis regionibusquot;, loco citato nihil
legitur, et etiamsi harum regionum vicinarum men-
tio fieret, utrum ad eas Ephesus referenda esset,
dubitare licet. Tum vero etiam secundum epist.
ad Philip. Paulus in animo habuit Timotheum Pbi-
lippos

ïuittere, ut ex eo audiret, quomodo res
Pbilippis sese haberent; sed quomodo factum sit ut
Timotheus nunc Ephesi fuerit, minime explicat.
I^eiude apostolus sect. 23quot; scribit, se Timotbeum
missurum esse: uq äv aTriScp ret Trepi \'é/ze. è^otv-
non igitur verosimile, Paulum Timotheum
missurum fuisse ante d\'^oKoyiav suam instantem,
quod apostolum fecisse, e wieseleri sententia se-
quitur, quum ex II Tim. IV: 16 pateat, Timotbeum
m priore axoKoyia Paulo non adfuisse.

Denique wieselerus attendere jubet ad id, quod
apostolus ne verbo quidem liberationis e priore
captivitate mentionem faciat. Ac sane si Paulus
disertis verbis eam commemorasset, loci disquisitio,
quam nunc instituimus, non tantopere viros doctos
cruciavisset ac suspenses tenuisset. Paulus autem jam
diu cum Timotheo fuerat, et quae postea accide-
rant ab Onesipboro audire potuit Timotheus, quum
cap. Ill: 11 non omnia pericula enumerat apostolus.

Tum etiam eodem jure (fortasse majori) quaerere
e WIESELERO possumus, quomodo fieri possit, ut
apostolus ne verbo quidem labefactatae suae spei
mentionem faciat, neque hujus mutationis causas
memoret. Deinde, ut jam verbo monuimus, qui
contrariam sententiam tueantur, statuant necesse
est, repente apostoh conditionem mutatam esse,
quae tam fausta erat quum Timotheus proficisce-
retur, quum viderimus, Paulum Timotheum non
missurum fuisse Philippos, si res tam subito mu-
tatae essent. Sin autem objiciunt, vix credendum
esse, apostolo etiam m altera captivitate libertatem
epistolas ad amicos scribendi esse concessam; res-
ponsum in promptu est, etiam eos statuere debere
id ei licuisse, quum tanquam criminis reus (cap.
II : 9) vincuhs ligatus esset.

Quisque aequus rerum judex videt omnes locos
in epistola a nobis tractatos optime, sententia alte-
rius captivitate admissa, quam defendimus, explicari
posse, e contrario multa nonnisi contorta ratione
explicari posse, si tantum unam captivitatem acci-
pimus. Nemini autem mirum videri potest, aposto-
lum secundum hanc epistolam rursus in Asia fuis-
se, nam ex epistolis ad Philippenses et ad Phile-
monem novimus, eum in animo habuisse post suam
liberationem illuc revertendi, et si statuimus eum
ex Asia iterum in Occidentales regiones profectum
esse, quum persecutio jam contra Christianos exar-
sisset, optime intelligere possumus quare Timo-
theum lacrymantem (2 Tim. 1: 4) reliquerit.

Copiose egimus de quaestione gravissima, quo
tempore hae epistolae conscriptae sint, et antequam
eas mittamus, paueis verbis ad harum epistolarum
convenientiam attendere volumus, ut pateat, hanc
quoque convenientiam in nostram alterius captivi-
tatis sententiam, optime quadrare. Negari nequit,
naulta hisce in epistolis occurrere, quae testen-
tur, eas ab uno eodemque auctore scrip tas esse,\'
Ita ut critici hodierno tempore vel omnes vel nul-
lam rejiciant.

Ad alteram quoque ad Timotheum epistolam
quod attinet, quamvis haec plane diversumprodat
consilium, nemo tamen negabit, eam tot in rebus
cum reliquis convenire, ut, longius spatium inter
cas elapsum intercedere, vix vel ne vix quidem
interponi possit. Quod vero illi, qui alteram cap-
tivitatem negant, statuant necesse est.

\' CfF. imprimis de wette, Einl., pag. .307 et Comment.,
pag. 116 et 118, qui etiam multas allegat voces et expressiones;
wiesingbr, 1. 1. pag. 232, 238; baur , Die sogenannten Pasto-
ralbrief e des Ap. Paulus, et Paulus der Ap. Jesu Christi, p. 499:
»Auch hier zeigt sich hierin eine solche Gleichartigkeit der drei
Briefe, dass keiner von den beiden andern getrennt werden kann,
und hieraus wohl auch auf die Identität des Verfassers zu schliessen,
ist-quot; Sic etiam hutaer, 1. 1.

Quicunque has epistolas legit, statim videt eas
polemice agere contra quoddam haereticorum genus
quod in nulla alia apostoh epistola occurrit, exce
pta epistola ad Colossenses, in qua tahum haere
sium principia occurrunt, hic autem illae haere
ses, magis ad maturitatem adultae, inveniuntur
Tum jam vidimus apostolum in oratione Milet
coram presbyteris Ephesinis habita, tales haereticos
tanquam futuros designavisse, quae omnia, ad sen-
tentiam probandam eas post hanc orationem habi-
tam, esse consrciptas, sufficiunt. Viri docti, quo-
rum sententiam, quum de harum epistolarum chro-
nologia egimus, dijudicavimus, illas, imprimis
priorem ad Timotheum et epistolam ad Titum,
scriptas esse statuunt, ante epistolas in Romana
captivitate compositas, quamquam, ut vidimus,
diversi diverse, quod ad tempus, quo sint compo-
sitae, attinet, disputànt. Quocumque alio modo
hac de re statuant, quum nonnulli eorum, episto-
lam priorem ad Timotheum et epistolam ad Titum.
eodem fere tempore esse conscriptam, putent, hi
explicare non possunt, quomodo fieri possit ut illae
epistolae tot contineant, quae in multis epistolis
post eas scriptis non occurrant, quum contra
multa eorum iterum alteri epistolae ad Timotheum,
dudum post eas exaratae, insint.

Sic matthiesius statuit, binas illas epistolas eo-
dem fere tempore compositas esse, quo epistola
ad Romanos sit scripta, quinque igitur fere annos
ante alteram ad Timotheum epistolam. Wiesele-

RUS sententiam defendit priorem ad Tim. epistolam
esse conscriptam ante alteram ad Corinthios et post
eam, epistola ad Titum, ita ut ülae epistolae jam
essent scriptae ante alteram ad Corinthios, ante
epist. ad Romanos, ad Ephesios, ad Colossenses,
ad Philemonem, ad Philippenses, et post omnes
lilas epistolas, altera epistola ad Timotheum, quae
multis in rebus cum duabus aliis pastoralibus
epistolis convenit. Quomodo autem hoe explica-
tur? non enim sufficit ut statuamus, binas illas
epistolas eodem fere tempore esse scriptas,\' etiam
exphcandum est, quomodo fieri possit, ut in epi-
stolis, quae cum iis eodem fere tempore sunt scri-
ptae, illa non occurrunt, quae imprimis epistohs
pastoralibus propria sunt, quod nusquam wiesele-
Rus fecit. Sin vero objiciunt, epistolam priorem ad
iimotheum et epistolam ad Titum ab altera ad
imotbeum, cousilium plane diversum habere; ro-
gare possumus: unde talis convenientia, quae eo
magis conspicua est, quo magis epistolae consilium
sit diversum? Non explicuit wieselerus, quomodo
fieri potuerit, ut apostolus, post quinque annos,
epistolam, diverso argumento, scripserit, quae tanto-

\' Ut WIESELKK putat, dieens 1. 1. pag. 354: „Wenn man
übrigens aus Inhalt und Stil des ersten Briefs an Timotheus und
des Briefes an Titus zu schliessen pflegt, dass sie fast in dieselbe
Zeit fallen müssen, so ist auch dieses Postulat durch unsere An-
nahme erfüllt, da sie nach derselben, beide während des Apos-
telgeschichte XIX. erwähnten ephesinischen Aufenthaltes des Apostels
und zwar mehr gegen Ende desselben geschrieben sind.quot;

pere conveniat cum epistolis tam diu antea compositis.
Sin vero critici e dictionis simulitudine concludunt \'
epistolas ad Colossenses, ad Ephesios, ad Philemo-
nem, eodem tempore conscriptas esse, quare negant
hoe etiam locum habere ratione epistolarum pas-
toralium habita, quarum hac in re convenientia
uegari non potest.\' Haec autem omnia optime in
nostram, in alterius captivitatis sententiam, quadrant.
Sic enim tres ülae epistolae longo temporis spatio
non sejunguntur; baeretici, qui in illis occurrunt
surgere potuerunt, qui doctrinam christianam cum
judaïcis et theosophicis placitis, conjungere stu-
derent.\' Ad haec accedit, quod re vera mirum sit,
ut jam bene paucis verbis hütherüs monuit, tan-
tum bas tres epistolas momenta historica continere,
quae auctor libri act. praeterierit, quum ceteroquin
ex ejus narratione tempus, quo ceterae Pauh epi-
stolae scriptae sint, magna cum verosimilitudine
effici possit. Pauca haec sufficiant ad probandum
etiam epistolarum pastorabum orationis similitudi-
nem plane cum nostra de hisce epistolis sententia
convenire.

^ Cf. HUTHBR, 1. 1. pag. 26: „Das Christenthiim musste schon
eine eingreiffende Macht geworden sein, ehe sich eine solche Ver-
mischung des christlichen mit orientalisch-jüdischen Spekulation
bilden konnte, wie sie sich bei jenen Irrlehrern zeigte.quot;

Auctor libri act. apostolorum iiarrationi sic finem
imposuit (cap. XXVni:30, 31): quot;E/ifzve ^è o
naDAoi^ S\'lerfav oAgt;jv èv ISi^ fLiaôùfJbciri\' xal
a^eJ\'e^ero Toivraç roùç daTropsuofjbévoug Trpoç
^oro)/^ gt;cgt;jpvö-(TLoy rijv ßauiksiav roü Ôeov Kai
rœ Trepl rou ycvpiov \'lgt;f(Tov Xpiarov
f^^Tccnbsp;crapp^jijtctg ixoAurwç. Unicuique sta-

tin in oculos incurrit ex his verbis, per se spectatis,
nihil quidquam effici posse, quod ad apostoli libe-
rationem vel martyrium attinet. Multae conjecturae
in medium prolatae sunt ad quaestionem solven-
dam, cur Lucas, tam abrupte libro suo finem im-
ponens, de utroque, qui cogitari potest, Pauli
captivitatis exitu, ejus liberatione vel morte, pror-
sus tacuerit, Omnes illas conjecturas recensere
nolumus, quae diutius nos tenerent, \' neque illam

quaestionem dirimere conabimur, nec denique per-
scrutari volumus, quo tempore Lucas opus illud
scripserit. Tantum verba, modo citata, considerare
volumus et sententias earum, qui vel ex iis sec-
tionibus vel e toto libro, aliquam conclusionem
derivarunt, dijudicare.

Ex ipsis illis verbis hengelius haec concludit : \'
„Cur auctor commentarium suum non ulterius per-
secutus sit, plane incertum est: sed haec sine dubio
scripsit ut res Pauli, biennio exacto, rnutationem
subiisse, significaret. Quaestio igitur est, utrum
mutationern in melius significaverit, an vero in
pejus. Atqui oratio ejus memoriam continet even-
tus fausti, cui alius opponi nequit quam infaustus.
Ergo in mente ejus non fuit: solutus vero postea
vinculis et Roma profectus doctrinam denuo libéré
propagavit: sed hoc sibi voluit: conjectus vero po-
stea in carcerem est et impeditus, quominus con-
suetudinem haberet cum ahis, quos Christi secta-
tores faceret-quot;\' Mirari autem hceat, quare Lucas,
quando hoc sibi voluerit, id ne verbo quidem adje-
cerit, et quia semper sub judice lis est, quando
act. apost. conscripti sint, hoc multum probare non
potest. Deinde satis constat alteram epistolam ad
Timotheum, si Paulum auctorem habuit, scriptam
esse sub finem Pauh vitae, quod spero fore ut

pag. 399 sqq., et van oosterzee , Verhandeling over de waarde
van de Handelingen der apostelen, pag. 193 sqq.
\' Comment, perpet. in Philipp., pag. 24 sqq.
^ Sic etiam : van oosterzee et Hemsen.

cl. HENGELius mihi concédât ; eo igitur tempore, quo
jam „in carcerem esset injectus,quot; multi tamen amici
eum adire potuerunt, ut patet ex illa epistola pas-
sim. Nullum vero adduci potest argumentum,
quod probaret, apostolum fuisse „impeditum quo-
minus consuetudinem haberet cum aliis, quos
Christi sectatores faceret tot enim amici eum
visitare siquidem potuerunt, epistolam scribere ei
si licuit, abos quoque ad eum venire potuisse ve-
rosimile est. Nullo igitur modo sequitur, Lucam
sibi voluisse, quod cl. hengeliüs eum in mente ha-
buisse statuit, Denique contra hanc opinionem
animadvertendum est, quod jam monuit da costa \' :
illam apostoli conditionem non tam fuisse faustam,
(nam semper captivus fuit) ut minus fausta ei
necessario opponi deberet conditio.

Ex eodem loco ad conditionem in pejus mutatam
concludit etiam wieselerus, qui autem historica
via eo pervenire conatus est. Verumtamen magis
ad bistoriam profanam attendit, quam ad ea, quae
apostolus ipse sua de conditione monuit. Ad banc
wieseleri sententiam refutandam, imprimis opus
est, ut paucis verbis inquiramus, quando apostolus
epistolam ad Pbilippenses scripserit, ita ut ea, quae
ipse apostolus de sua conditione dixerit, compa-

\' Nalezing, pag. 73. „Het slot der Handelingen spreekt van
geen volsireht maar alleen van een hetre\'kkelijk gunstigen toe-
stand , — van eene in zich zelve toch wel niet gelukkig te noe-
men, maar alleenlijk ten aanzien der omstandigheden verzachte
gevangenschap r

rare possimus cum conditione, quam wieselerus
sibi finxit. Disputare nolumus de anno, quo Paulus
Romam venerit; ponamus wieseleri sententiam
veram esse, apostolum sc. initio anni 61\'Romam ve-
nisse. Idem statuit epistolas ad Ephesios, Colossen-
ses et Philemonem scriptas esse anno 61° vel 62quot;.
Eas autem anno 62° esse compositas mihi verosi-
milius videtur.\' Sin vero eo anno illae epistolae
sint compositae, quaestio oritur quando epistola
ad Philippenses sit conscripta. Si ad ea, quae nobis
in hac epistola de christianae religionis propaga-
tione narrantur, attendimus, imprimis cap. 1:12
sqq., Paulum jam per longum temporis spatium
in urbe degisse, statuamus necesse est, ut ponere
possimus illam epistolam anno 63° esse compositam.\'

\' Alio enim casu posito, Epaphras statim eum secutus est, et
si tantum per nonnullos menses Romae fuisset captivus apostolus,
scribere vix potuit ad Philemonem: sroifici^é /AOi ^svtxv.

^ Quia enim apostolo non licuit extra domicilium suum Euan-
gelium annuntiare, ut wieselerus etiam concedit, dicens 1. 1.
pag. 398. „Dennoch würden wir sehr irren, wenn wir meinen
wollten , er habe zur Erreichung seiner missionarischen oder an-
dern Zwecke auch willkürlich .... seine Wohnung verlassen dür-
fen quot;; non tam cito illa propagatio locum habere potuit. Acce-
dit, quod e cap. 11:25 sqq. patet, Philippenses Epaphroditum mi-
sisse, qui, postquam gravi morbo erat affectus, nunc reconvalescens
ab apostolo ad Philippenses mittebatur, qui jam de ejus morbo au-
diverant. Quae omnia longum temporis spätium poscunt. Mare
enim erat clausum inde a mensa Novembris usque ad mensem
Martis; Paulus igitur Tychicum in Asiam mittere non potuit cum
epistolis ad Ephesios, Colossenses et Philemonem, ante mensem
Martis anni 62\' et tum post paucos tantum menses epistolam ad

Revertamur ad wieseleri sententiam. Putat enim
ille sequi ex usu tempomm in act. apostolorum,
Lucam conditionem apostoli, tanquam praeteritam
proponere, acsi vellet indicare conditionem, post
duos illos annos et ante Pauli judicium coram Lu-
peratore, mutatam esse. Sed quia Lucas hoc loco
historice agit, etiam tempore historico utitur, quam
ob rem sic scribere potuit, etiamsi illa conditio
nondum esset finita.\' Argumenta, quibus wiese-
i-erus utitur ut probet, conditionem Pauh post
biennium exactum verosimilter in pejus mutatam
esse, imprimis haec sunt. Praefectus praetorio,

Philippenses scrilDere debuit Paulus, si Epaphroditus, hanc episto-
lam secum ducens, ante hiemem Philippos attingeret (nempe si
illa epistola anno 62° scripta sit, ut wiesel-krus vult). Hoc
autem minime verosimile est, ratione habita apostoli conditionis,
Euangelium per paucos illos menses adeo propagatum esse, sicut
epistola passim indicat. Denique hoc illi sententiae imprimis obstat,
quod post breve tempus vix rerum suarum exitum exspectare potuit
apostolus eum, quem tamen exspectavisse, eum constat e cap. II: 23.
Plane cum wettio facimus scribente, Com. Einl. pag. 163; „Steht es
nun fest, dass der Brief in der römischen Gefangenschaft geschrie-
ben ist, so müssen wir ferner annehmen, dass diese schon ge-
raume Zeit gedauert hatte, weil das, was 1:12 sqq. von der
Ausbreitung des Evang.; 1; 7, II: 23 vom Fortgange des Proces-
ses, 11:25 sqq. von der Sendung, Krankheit und Rücksendung
des Epaphroditus gesagt wird, einen nicht geringen Spielraum
erfordert.quot; Tum conferri debet conybeabe and howson, 1. 1.
pag. 519 alii.

quot; Cf. conybeare and howson, 1. I. pag. 536 : „We may take
this opportunity to remark that the eyt^ivs and UTrsèéx^fo by
no means imply that a chanced state of things had succeeded to
that there described.quot;

cui apostolus erat traditus, Burrus, initio anni 62°
mortuus erat. Burri locum autem ceperunt Ticinius
Rufus et Sophonius Tigellinus. Eodem tempore
Nero Poppaeam, olim concubinam, uxorern du-
xit, et paullo post Octaviam olim Imperatricem,
instigante Poppaea, interfecit. Poppaea ista e Judaeis
erat proselytis, quam ob causam Judaïcis rebus
saepe favit. Negari nequit, bene fieri potuisse, ut
Judaei bac quoque in re tentaverint istam mulie-
rem ad suas partes trabere, cujus potentia maxi-
ma fuit anno 63quot;, quo filiam peperit. \'

Quid autem probant ea, quae ex tali rerum con-
ditione wieselerus effecit ? Nullum nobis est bisto-
ricum fundamentum, quo niti possit sententia, Ti-
gelbnum et Poppaeam pro Judaeis revera interces-
sisse. Eodem jure contrariam sententiam defendere
possumus. Burrus enim jam mortuus erat initio anni
62\' et tamen apostolus initio anni 63quot;, quo anno Pop-
paeae potestas maxima fuit, ad Pbilippenses scribere
potuit (cap. 11:24): TéxoiÔoi S\'è èv KUpkp ,oti kcci
ciÙTOç râ%£ccç iksuaofiai. \' Nibil in hac epistola
de mutata sua conditione monet, ne verbo quidem
spectat ad adversariorum insidias, sed tota epi-

^ Cf. tacitus Anmlium XV° „natum sibi ex Poppaea filiam,
Nero ultra mortale gaudium accepit.quot;

® Recte wiesingbb scribit, 1.1. pag. 574: „Wie schwach na-
mentlich gegenüber den Erwartungen, die der Apostel selbst
so bestimmt in den Briefen an die Philipper und an Philemon
ausspricht, wo er seine gewisse Ueberzeugung von seine Erhaltung
und der Rückkehr zu den Lesern darlegt.quot;

stola multo magis contrarium probat. Neque Paulus
in hac epistola cum Philippensibus aliquid commu-
uicat de morte cujusdam viri, suae caussae addicti,
neque de vi, quam aliquis suorum adversariorum
erat adeptus, quum contra bene pateat ex epistola
(cap. IV : 22), alios etiam fuisse ev r^ YLakapog
oïyiia, qui apostoli caussae faverunt. Quum vero
eo tempore Pauli conditio in pejus mutata esset,
non verosimile est nmltos amicos eum adire potuisse.
Sic satis constat, res, quas wieselerüs narrat, non
sufficere ad probandum, apostoli conditionem post
duos priores annos graviorem esse factam. Sin
vero WIESELERÜS hanc sententiam probare cona-
tur ex iis, quae in epistola altera ad Timotheum
ieguntur, praetermittere hoe possumus, quando-
quidem jam antea vidimus, illam epistolam nullo
modo tunc scriptam esse.

Deinde wieselero concedere non possumus sta-
tuenti, Lucam in act. apost. sic rem proposuisse,
ut attentus lector mortem apostoli exspectare pos-
sit. \' Ea consideremus. Primo loco allegat act.
cap. XX : 25, 37, 38, quae autem jam antea a
nobis tractata, hic praetermittere nobis sit licitum.

\' 1. 1. pag. 399:----„der aufmerksame Leser der Apostelge-
schichte (kann) nach ihren früheren Andeutungen und der Art
und quot;Weise, wie diese ausgesprochen werden, nur erwarten, dass
seine Gefangenschaft mit dem Tode enden werde.quot; Et porro 1.1.
pag. 404: „ Aus dieser Verschlimmerung (?) seiner Lage erklärt
es sich ferner, dass Lukas die Apostelgeschichte unter Ahnungen
seines Todes vollendete.quot;

Secundo loco provocat ad cap. XXI: 10—14, ubi
Agabi vaticiniuna narratur Msce verbis (sect. 11):
rhv äv^pa, ov errrh ^ Çcov;/ avr^, ourcc ^é(Tou-
cr/v èv \'lepovaaX^fi oî \'lovMoi Kal xapa^ùffoumv
dç X£7pctç èôvuv. Hoc loco autem tantum vin-
culorum mentio fit, mide igitur nullo modo patet,
fore ut mors huic captivitati finem imponeret\'
Apostolum ipsum sic vaticinium intellexisse, docet
contextus sect. 13, ubi amicos adhortatur ne nimis
dolori indûlgerent, nam non tantum vincula ferre
paratus erat, ut ille propheta annuntiaverat, sed
etiam graviora, quam quae ille erat vaticinatus, nem-
pe mortem. Hoc igitur loco de morte apostoli instante
nihil quidquam narrat auctor. Eodem jure plane con-
trariam ex act. apost. efficere possemus sententiam.
Nimirum inspicientes cap. XXV : 25 sqq. Festum

u^iov Ôamrov aùrov Tsxpax^vai et sect.
26: TCBpl ot à(T0ciKég ri ypä0cii t0 Kvpicp qùk
exco\' M Tfpo^yotyov aùrov £(p\' ùfim. Kal f/A-
kilt;jTa èxl lt;rou ßamkeu \'Aypfm, bVc^ç rîjg
àvaKphaœg yevofiév^g ^yß ri ypd0cc; patet igi-
tur Eestum in animo habuisse Agrippae judicium
Imperatori narrare. Agrippa autem, postquam apo-
stolus suam caussam defenderat, sic judicavit sec
cap. XXVI : 31, 32 : o^iJ^év Ôamrou â^iov ^ Sea^amp;y
Tpâ(Tlt;TEi 6 âvSpccTOg otrog ■ quot;Kypimg tÙ
lt;îgt;Jo-T^ è0r \'ÄTokskü^ßai è^ôvaro o âuôpœrog
oÙTog, El f^ij èTEKéKk^To Kaflt;rapcc. Hue accedit,
quod in fine sui libri Lucas conditionem apostoli

tanquam faustam proponit. Eodem igitur jure ac
WIESELERUS sic concluderc possemus: quia Lucas
apostoli rem ita proponit, ut attentus lector non
nisi apostoli liberationem exspectet, vix alio modo
statuere possumus, quam quod Lucas, sic scribens,
eo ipso indicare voluerit, se Pauli liberationem ex-
spectare. Sic ex iis, quae nobis bac de re in libro
act. narrantur, in utramque partem disputari posse,
patet; unde sequitur, talia argumenta sibi ipsis saepe
contradicere, ita ut argumenti nomine vix vel ne
VIX quidem digna sint.\' Sin igitur act. apost. sine
praeoccupata opinione legimus, iis viris doctis ne-
cessario assentiemur, qui statuunt ex illo libro
nibil quidquam effici posse, quod attinet vel ad
apostoli liberationem vel ad ejus mortemNam si
exempli gratia Cl. schölten statuit, ex act. narratione
sequi, Paulum liberatum fuisse, quoniam, si interfe-
ctus esset, Lucas boc certo certius narravisset,\'tota
haec argumentatie hypothesi nititur, Lucam librum

\' Ex exemplo, quod attulimus, eiSci potest, quatenus valeat
WIESELERI dictum 1. 1. pag. 398: „Der Ausgang der römischen
Gefangenschaft des Apostels hat uns Lukas zwar nicht berichtet,
dennoch lässt sieh in dem, was er wirklich berichtet, noch Man-
ches deutlich (?) zwischen den Zeilen lesen.quot;

^ Cff. hüther, 1. 1. pag. 27, schräder, i. 1. tom. 1. p. 227,
conybeare and howson, 1.1. pag. 461, ed. reuss, Revue tom.
2°. pag. 152, schaff, 1. 1. pag. 346 alii.

® 1. 1. pag. 312: „Het laatste (zijn dood) kan de oorzaak niet
zijn, dat Lukas zijn verhaal afbreekt, daar hij in dat geval den
dood van Paulus niet onvermeld zou gelaten hebben. Dus is
Paulus bevrijdquot; etc.

actuiim scripsisse post Hierosolyma deleta, quod
autem nondum probatum est; nam argumenta, quae
allegat non valent, quia petitione principii nituntur. \'
Quamquam autem nihil de apostoli fati exitu
ex act. apost. efficere possumus, paucis tamen ver-
bis de ejus judicio coram Imperatore agere nobis
liceat. Jure suo wieselerüs demonstravit, mirum
videri non posse, tam longum temporis spatium
praeterlapsum esse, antequam Paulus coram judi-
cibus suis vocaretur. Quod enim ad Judaeos at-
tinet, nulla iis fuit causa, cur festinarent, et
facile dilationem adipisci potuerunt, quia regio, in
qua reus crimina perpetraverat sua, tam procul
aberat. Si quis autem ad Imperatorem provoca-
verat, iterum inde ab initio res tractabatur; omnia
documenta, testium testimonia, quae antea fuerant
audita, ut etiam primum judicium, ad judicem ad
quem reus appellaverat, mittebantur. Novimus au-
tem ex act. narratione, Agrippam, quem Pestus
consultaverat, judicasse, Paulum dimitti potuisse,
si non ad Imperatorem provocasset. Neque Fe-
stus, rem Pauli regi Agrippae narrans, aliquid tra-
didit de seditionis accusatione, sed tantum (act. cap.
XXV: 19): l^r^fidra âé Tim Ttepl r^g ]§[oLg
^Eici^ctifLOvkg eJxou Tpàg aÙTàv mi Tspi Tmg
1^(700 TeSy^KÔTOg, 8v ï^aaxsv à IlavKog
Exj^tur jam satis superque patet, etiamsi Ju-

1 Putat enim hoe sequi ex Lucae EuangeL cap. XXI • 20 24
coll. cum Matth, cap. XXIV: 1.5 sqq. sic etiam mevkb, Co»^\'
Apostelgesch. pag. 11.

ciaei Paulum seditionis accusavissent, tum jam sa-
tis perspicuum fuisse, eam accusationem plane esse
falsam. Illud judicium Agrippae maximi erat pon-
deris, quia Agrippa res judaïcas optime novit et cura-
vit. Huic igitur judicio magnum tribuere debuerunt
pretium judices Roniani, harum rerum plane ignari.
Sic etiam ex act. apost. sequitur testimonia Julii
centurionis faustissima fuisse, quum Paulus de
omnibus suis sociis bene meritus esset. Postquam
autem omnia illa documenta inspecta erant, et te-
stes auditi et interrogati et orationes defensoriae
pi\'onuntiatae erant, judices abierunt et post deh-
berationem statim sententiam tulerunt. Nero au-
tem, ut ex Suetonio patet, hoc matavit, quum
»neque in commune quidquam neque propalam
dehberabat, sed et conscriptas ab unoquoque sen-
tentias tacitus et secreto legens, quod ipsi libuis-
set, perinde atque pluribus idem videretur pronun-
tiabat,quot; et hoc judicium tulit sequente die per li-
bellos, ita ut reus statim absolveretur vel condem-
uaretur. \'

Postquam de fine libri act. et de iis, quae ex
illo hbro imprimis derivavit wieselertjs, copiose
disputavimus, paucis tantum verbis rem, quahs a
wieselero sit proposita, repetere lubet, uti et argu-

\' WiESELER putat ampliationem etiam eo tempore in usu
fuisse, quo, secundum eum, spectat locus es 2® epist. ad
Tim. cap. IV: 16. Sed geib [Gesch. des rom. Crimmalprocesses)
pag. 665 sqq., probavit ampliationem eo tempore locum non
habuisse.

menta, quae contra banc sententiam attulimus,
ut lectores, si qui sint, brevem bac de quaestione
babeant conspectum. Jam vidimus, quibus argu-
mentis sententia wieseleri, Lucam implicite infau-
stam apostoli conditionem in act. apost. significasse,
nitatur. Imprimis autem ei documento sunt ea, quae
in 2® Epist. ad Tim. narrantur, quandoquidem catenis
instar malefici constrictus esset; catenarum sua-
rum Cbristianos puderet; ipse Demas, olim apostoli
socius, eum reliquisset, ipse apostolus mortem ex-
spectaret. Negari nolumus rem sic se habere po-
tuisse; vidimus autem, tractantes epistolas pasto-
rales, alteram ad Tim. epistolam nullo modo eo
tempore scriptam fuisse; omnia igitur argumenta,
quae ex illa epistola adducuntur, non sunt hujus
loei. Quod ad argumenta, ex libro act. apost. addu-
cta, attinet, vidimus nos eodem jure ex illo libro
deducere posseae, qua ealterius captivitatis senten-
tiam probarent. Haec igitur nullo modo ad nostram
sententiam infringendam valent, ita audientem :
ex act. apost. nihil quidquam derivari posse, quod
probaret vel apostoli liberationem vel ejus mor-
tem. Denique vidimus, argumenta, quae wiesele-
rus ex historia profana adduxit, ad probandum
apostob conditionem in pejus esse mutatam plane
adversari iis, quae apostolus ipse de sua conditione
in epistola ad Pbilippenses cum suis lectoribus
communicavit.

Postquam omnes Novi Testament! locos, qui ad
nostrum argumentum spectare vel aliquid lucis
afFerre posse existimantur, tractavimus, nunc alia
consideremus et attendamus etiam ad veterum te-
stimonia ac inquiramus, utrum aliquid nobis nar-
rent de apostoli e priore captivitate liberatione necne.
Sin vero ad primorum post Christum saeculorum
auctores attendimus, revera nonnulla se nobis of-
ferunt, quae nostram sententiam plus minusve con-
firmare videntur, apostolum scilicet e priore capti-
vitate liberatum esse, eumque postea iterum capti-
vum, neci esse traditum. Multi scriptores hodierni
temporis, iique doctissimi, nobiscum faciunt, sed
plures etiam nostram sententiam plane rejiciunt,
quam ob caussam summa prudentia ad argumenta
secus sentientium accurate ponderanda, opus erit.

Multi viri docti statuerunt traditionem apo-
stoli in Hispaniam itineris, originem suum petiisse
e loco ex epist. ad Rom. cap. XV: 24; amp;3g èav

TTOpeuccfLai dg r^v UTavfav, êkEÓlt;TOficii rpog
upcäg-, et sect. 28, aTrsksuaopLai SC vficóv slg r^v
\'LTTctmav. Hoe autem dictu quam probatu faci-
lius; hac enim de re ab utraque parte disputari
potest, ita ut ii, qui hoc quasi omni dubio majus
ponant, petitionem principii committant. Primus
auctor, qui nobis occurrit et qui aliquid, quod
locum habere non potuit ante priorem captivitatem,
narrare videtur, est Clemens Romanus in prioris
epistolae ad Corinthios cap. 5°. Utrum haec epistola
spuria sit habenda necne, haud adeo magni ponderis
quaestio est, quod ad nostram sententiam attinet,
quia vel sic vetustissimurn testimonium esset. Cle-
mens Romanus loco laudato haec scripsit: K^pv^
yEvófLSvog (nempe Paulus) év re r^ drnrok^ ml
èv r^nbsp;rb yevvcuov rgt;jg 7ri(TT£a)g yckéog \'éka-

ßsv. AiKCiiO(TÓvgt;iv Md^xg oXov rov KÓa/xov Kal
èrl rb répfLa rijg Suasag èkSuv^ Kal fiaprupij-
(Tag èTfl ruv yjyouf/Jvccvoürwg cL7rgt;^kXayvj rov
gt;cócr^ou, Kal elg rov ayiov rÓTOv èTopsuÖ^f,
UTTOfiov^g ysvópcEvog /xéyia-rog uToypafz/xóg. Si
hunc locum accurato examini submittimus hoe
inde eruendum ac concludendum videtur, Paulum
apostolum secundum dementem Roman um Euan-
gelium annuntiasse stI rb rép/xa rijg ^uffsag-, qui-
bus e verbis satis multi efficiunt, dementem dicere
voluisse, Paulum etiam in locis Euangelii nunciunj
exstitisse, longe ulterius sitis ac a Roma remo-
tis, cui sane sententiae etiam nos addictos esse
libenter confitemur. Hoe autem tantum ex verbis

^tt] to rip (la, r^ç ^ûûeooç probari potest, nam
verba oAov rbv KÓlt;7fL0v saepe ita occurrunt ut
bene pateat, scriptorem tantum designare voluisse
»in multis locis,quot; igitur ex iis nibil quidquam,
quod ad nostram sententiam attinet, derivari po-
test. Neque vero illa verba ettI to répfia r^q
^ôdsccg aliquid continerent, quod nostram senten-
tiam confirmaret, si verum esset, quod schenkelius\'
in medium protubt, illam Clementis epistolam jam
anno 64° vel 65quot; esse conscriptam. Omnia argumenta,
quae contra banc schenkelii sententiam allata sunt,
recensere, non est bujus loci. Sufficiat id tantum
luonuisse sc: ponamus verba, ea indicare cultum
Mosaïcura Hierosolymis adbuc extitisse, nullo modo
autem eadem verba probant illam epistolam anno
64quot; vel 65° esse compositam quum iisdem verbis
Clemens uti potuisset, si epistolam anno 69° scrip-
sisset. \' Hoc igitur argumentum nullo modo nostram
sententiam infringere potest. Sed ipsa illa verba, quae
nostram sententiam plane probare videntur a multis
ita explicantur, ut nullo modo amplius probent,
quod ex iis efficere volumus. Argumenta,quae con-
tra nostram explicationem adducuntur hue redeunt.

Clemens hoc loco valde rhetorice loquitur, verba
igitur non adeo urgeri possunt. \' Sed qui rhetorice

^ Animadvertere autem volumus hodierno tempore plerosque de-
mentis epistolam referre ad tempus Domitiani; sic e. g. gieselek,
Kirchengesch. Bunsen , Ignatius. Reuss , Gesch. d. H. Sehr. alii.

loquitur, non necessario false loquitur, nec tamen
hoc in loco tantas hyperbolas rhetoricas inveni. Pro-
vocant adversarii ad verba oAoj/ rov k6(T[jlov, sed
haec verba vocare non possum hyperbolam rJieto-
ficmn, ea vocare mallem hyperbolam valde mlga-
rem, quam expbcarem secundum antiquam regu-
1am: verba valent usu. Etiam nos saepe talibus
expressionibus utiinur, si indicare volumus aliquid
multis in locis esse propagatum. Hujus generis
sententiae apud antiquos sexcenties occurrunt, et
etiam epistolae lectores optime scire potuerunt
Paulum Euangelium non per totum mundum pro-
pagasse. Quod etiamsi ita esset, tamen res sic
se non habet quod attinet ad verba: ettI to
répfia T^ç ^ôaaaç. Nam si sententia doctissimi
BAURi \' vera esset : verba rép/xa rijg S\'ótreog idem
significare ac ^ ê\'umg, tum, ut unusquisque videre
potest, Clemens bis idem dixisset, nam jam antea
dixerat, Paulum Euangebum annuntiasse èv rïjj $ùlt;j£i.
Neque ahera ilbus viri explicatio placet,\' quum
statuit ea verba esse posita pro (vel h J) to
répfia harh, nam tum, ut jam wieselerus monuit,
addi debuisset haurou. Nullum ex loco citato ad-
duci potest argumentum, quod probet hisce ver-
bis dementem indicare voluisse terminum apostoli

Einl. pag. 13. Baur, Tub. Zeitschr. 1831, Hft. 4 pag. 130.
Reuss, L 1. pag. 161.
\' 1. 1.

ac minime, uti verba satis aperte indicant, terminum
occidentis. \' Wieselerüs nobis concedit, ilia verba,
si talia sunt qualia vulgo typis expressa leguntur,
indicium apostoli in Hispauia praedicationis conti-
nere posse, sed eodem jure putat ea posse expli-
cari de Roma ; nam quia Clemens laborem Pauli
valde extollit, ejus verba a nobis non sunt urgen-
da. \' Sed si ad totum ilium locum attendimus fa-
cile videmus Clementum tot posse enumerare in
vita apostoli facta, ut, ad apostoli labores extollen-
dos, non opus esset nonnulla addere, quae non
essent ab eo facta. Si scriptor èxl to rèpf/^a
\'^^Q ^uo-fcoç urgere noluit, procul dubio verba oAov
KQtifLOv jam sufficiebant, et si wieselerüs putat
alia argumenta adducenda esse, quae Pauli in Hi-
spaniam profectionem probarent, postea probare
conabimur prorsus talia argumenta adesse. Wiese-
lerüs autem ad probandain suam sententiam, illa
verba optime posse explicari de Roma, nonnulla
adducit argumenta. Primum illud argumentum
est, * quod apostolus in epistola ad Romanos, quum
ipse nondum Romae quidem fuisset, dicere posset
Euangelium esse annuntiatum slg Tâ(7Civ r^v yijv
et eiç rà Trépara rîjg oiKOuyJyi^ç.

Sed confiteri debeo, me non intelligere quomodo
ille vir tanta sagacitate praeditus hune locum ad

suam sententiam probandam adducere potuerit. Nam
non suis ipsius verbis hoc loco Paulus loquitur,
sed allegat verba Psalmi XIX et sic poëtica ora-
tione sententiam exprimit et nullo modo hic enu-
merat in quibus locis ipse Euangehum annuntia-
visset.

Neque argumentum valet quod wieselerüs ad-
duxit, ex act. apost. 1: 8 coll. cum XIII : 47; quum
enim wieselerüs ipse statuerit, librum actuum a
Luca esse scriptum ante Imperatoris judicium\', ex iis
verbis effici non potest, Lucam proponere Romam
tanquam £(T%a,TOV rvjQ y^Q, neque Jesus in act. apost.
1: 8 quia nusquarn e libro act. apost. patet Lucam
sic de Roma esse locutum. Adversariorum autem
quisnam mihi haec posset explicare, sc. Clemens,
ipse ci vis Romanus, ipsa in urbe Roma, totius Or-
bis capite et quasi umbilico, de potentissima ac
maxima hacce urbe scribens, quomodo ille, quam-
vis ex mente Corinthiorum id faciens, quomodo ille
de Roma uti posset formula dicendi r. r. r.
Id mihi explicatum vellem. Locus cap. XIII : 47
etiam ex Vetere Testamente sumtus est, neque pro-
bari potest hisce verbis Lucam Romam intellexisse.
Denique etiam si probari posset hisce verbis, Lu-
cam Romam tanquam terrae extremam partem de-

\' L 1. pag. 402 et cum wieselero facit cl. Schölten, 1. 1.
pag. 316, qui sic loquitur: „\'t welk (up. Roma) destijds, althans
door de eerste christenen en de schrijvers van het N. T. voor de
uiterste grens van het Westen pleegde gehouden te worden. Zoo
wordt b. v. Rome bedoeld met to sctxxtov tï?? yi??.quot;

signare voluisse, etiam tum nihil probaret, nam
quaestio hic non est, quid Lucas sibi voluerit, quum
scriberet ecoç èa\'xdrov r^q y^ç, sed quid Clemens
sibi voluerit, scribens stti to répfia r^ç ^vceo^ç.

Porro WIESELERUS statuit Lucam, quum in act. apost.
cap.ILS—11, diver sas nationes enumerat, Romanos
tanquam extremum Occidentis populum nominare.\'
Sed non legitur Lucas illo loco re vera extremum
Occidentis populum enumerare voluisse, et hic tan-
tum enumerat nationes, quae aderant, quam ob
causam populos ultra Romam habitantes nullo modo
enumerare potuit. Ut igitur jam diximus omnes
ihi loci nihil explicant, si rogamus quid Clemens
voluerit scribens: sttI to Tép/xa t^ç ^uascoç.

Aliud audiamus argumentum. Contendit wiese-
lerus,\' textum ut Junius aliique eum restituerunt,
non esse verum textum; nam Eusebius, qui optime
novit epistolam Clementis, ad illius testimonium
non attendit et nullus alius hoc fecit. Earn ob
causam wieselerus legere vult non: sttI to téppla
sed : ÙTTO TO TEpfxci etc. ut sic significaret Paulum
venisse coram Occidentis judicibus. Eusebium hunc
locum ahter legisse, nullo modo sequitur ex ejus
silentio. Nam locus, quem ex Clem^^ntis epistola
citavimus non agit de Pauh liberatione per se spe-
ctata, sed factum aliquod memorat, nempe Pauli
iter in Hispaniam, ex quo sequitur eum antea fuisse
liberatum. Eusebius autem hujus apostoh itineris

1. 1. pag. 350 sqq.

mentionem non facit. Tantum narrat eum esse
liberatum, cujus rei ei est documento, quod legitur
in altera epistola ad Timotheum èppô(7Ôgt;;v èx, aró-
fiaroq Kéovroq. Quod argumentum ei eo majoris
ponderis fuit, quum ipsius apostoli verba sint, et
quum Eusebius dictum apostoli ad suam sententiam
probandam adducere possit, ei non opus erat de-
mentis dictum testari, qui iter in Hispaniam me-
morat. Ni fallor igitur, tum illud argumentum
secus sentientium tantum aliquid probaret, si Eu-
sebius etiam apostoli iter in Hispaniam memo-
raret et tum non ad dementis dictum provo-
caret. Textus vero mutationem approbare nullo
modo possumus. Primo enim loco non verosimile
est dementem tribunal Imperatoris vocasse tan-
tum répiJLOL Tîjç ^uffEccç, neque ad contextum
quadrat, quia convenire debet cum praecedentibus
oAov rov KÓCfiou, neque, et hoc est gravissimum
argumentum, Tépf/^a hac significatione, quam wie-
selerüs vindicat, (cum epxeaSai conjunctum) oc-
currit. Quum enim ré p fia significat „tribunalquot;
vel „summam rerum potentiam,quot; tantum conjungi-
tur cum verbo £%eiu, uti répfia e%Eiy rivôç. \' —
Progredimur ad aliud argumentum quo utuntur.
Statuunt nempe dementem sic scribere ex mente
Pauli, ita ut demens non nominet répfia, quod
unicuique rép/xa rijç Sixjeioç erat, sed quod Pauli
habita ratione répfia. erat\' Sed quaenam sunt

argumenta, quae probant dementem tantum boc
loco loqui de PauU in Occidente termino? Ver-
hör um structura potius contrarium probat, nam
verba, quae adduntur: rijg ^u(T£ag, mibi satis pro-
bare videntur boc loco sermonem esse de termino
regionum occidentalium, nam Corintbii ad quod de-
mens scripsit, bene noverunt Paulum in Occidente
esse occisum, et non opus erat illa verba addere,
quae male expbcata falsas sententias dispergere
potuerint. Quum jam antea monuerit Paulum
Euangebum annuntiasse èv r^nbsp;non video

quare il!a verba èri ro répjxa, ryjg S\'ùascog addiderit,
uisi indicare voluerit apostolum ultra K.omam esse
progressum. Etiamsi concedamus dementem scri-
bere ex mente Corintbiorum, tamen nil minus illa
verba iter Pauli ultra Italiam probarent, nam
demonstrari nequit Corintbios Romam babuisse
répfza rÇjg ^u(T£ccg, quia illa urbs magis erat cen-
trum totius regni. Multi autem objiciunt demen-
tem, si nostra explicatio vera sit, narrare Paulum
in Hispania esse interfectum ^ sed verba ipsa boc
necessario non produnt. Hoe enim loco agendum est
de vocabulo „ fiapTupT^aoigquod nonnulb volunt
„martyrium subirequot; significare; nullo autem jure
ni fallor. In epistola enim ad Tim. priore cap.
VI : 13. hoc vocabulum occurrit sed ibi martyrium
subeundi significationem non habet sed verti de-
bet, testari, testimonium reddere; porro probari

nequit tempore Clementis illud vocabulum re vera
tantum martjrium subeundi significationem ha-
buisse, nam tum non opus esset Clementi addere
àTT^KKdy^ roû KÓlt;7fzou.\' Quum autem huic vo-
cabulo martyrii proprie sic dicti notio non insit,
non sequitur ex sequentibus verbis : oürag k r. A.
Paulum etiam in Occidentis termino mortuum esse,
nam illud OÛTCOÇ bene continet omnia, quae prae-
cedunt ita ut optime verti possit: postquam ad
Occidentis terminum venerat et postquam èrï ruy
^yovfiévccv testatus erat mundum reliquit.

Et re vera addere non opus erat Paulum Romae
esse interfectum, quia Corinthii hoc bene scire po-
tuerunt et imphcite hoc jam patet ex verbis èrl
rm ^yoUfiévccv; et sic neque hoc argumentum
nostram sententiam, dementem iter Pauli in liis-
paniam memorare, labefactare potest. Sin vero schra-
derus objicit illa verba etiam sic explicari posse,
ut significent Paulum tantum Occidentis finem
adiisse non autem in Ocddentem esse progressum,
bene animadvertendum buic explieationi ipsam vo-
cis „répfzaquot; significationem obstare; nam proprie
usurpatur de stadii meta, igitur de fine non de initio.

Hemsenius alio modo haec vocabula explicare
conatus est. Statuit dementem ante oculos habuisse
apostoli dictum, quod occurrit in epist. ad Rom.
cap. XV : 19. S)(TT£ fin CLxh \'l£pou(7aXij/x KCCI XÙ-
xKcp f^é%pt roû \'IkXupuoü 7rs:rXgt;fpcoKémi ro £Ù-

ayyehov rov Xpicrov et porro addit: iinnm-
quemque videre verba stI to rép/xci rïjg
nullo modo esse urgenda. Sed tum mirari debemus
dementem nihil quidquam de apostoh Romae la-
bore monere, qui labor re vera erat gravissimus
et etiam dubium est utrum Illyria rb réofia r^g
^ua-£ccg vocari possit. Hemsenius autem statuit:
„nullo modo ettI rb répfia rijg ^vcrecog esse ur-
gendum,quot; hoc autem mihi nondum constat, nam
SI locum legimus potius crederemus dementem, qui
jam locutus erat de apostoli labore in Occidente
et Oriente, quam mundi divisionem, ut ita dicam,
verbis oKov rov xoct/aov, complectitur, imprimis
illa verba ursisse.

Vidimus igitur argumenta, quae adducuntur ad
probandum dementem hoc loco nullam regionem
ultra Romam indicare voluisse, contorta niti ex-
plicatione, quam ob causam nostram sententiam
infringere non possunt.\'

Multi autem contenderunt, dementem non tan-
tum in hac epistola iter apostoli in Hispaniam
communicare, sed etiam tempus annuntiare quo
Paulus sit interfectus. Attendunt nempe ilh impri-
mis ad dementis verba: èri ruv ^yovf/Jvccv.

\' Etiam winer: Real-Wörterbuch ad voeem „Paulus,quot; quam-
quam statuit dictum illud clementis aon tanti esse ponderis haec
tamem scribit: „In der Deutung des répf^a ty,cnbsp;stimme

ich neander bei und glaube nicht dass, wie jetzt Viele behaup-
ten, Rom zu verstehen sei?

Koehlerus\' statuit ea verba esse vertenda „sub
Imperatoribusquot; et sic Clemeus ageret de anno 69quot;
quo imperatores Gal ba, Otbo, Vitellius, Vespasi-
anus sibi mox successerunt. Sin vero bac in re
viro doctissimo consentiendum esset, dementis nar-
ratio plane omnibus veterum testimoniis adversa-
retur, ex quibus patet apostolum Paulum a Ne-
rone esse interfectum. Clemens re vera obscure
locutus esset, quum vocabulum „ijyé/xoysgquot; omnes
mdicare possit homines, qui magnam habent vim
et potentiam, et quia, ut jam diximus, dictum
Clementis minime conveniret cum aliis veterum
testimoniis, koehleri sententia plane est rejicienda.\'

Alii verba illa dicta esse statuerunt de praefe-
ctis praetorio Tigellino et Nymphidio Sabino.\' —
Animadvertendum autem est tune temporis impe-
ratores ipsos tales res curasse.

Pearson imprimis statuit hisce verbis indicari
Helium et Polycletum, qui regnum tenebant, quum
Nero in Graeciam profectus esset. Sed e Dione
patet Neronem tantum Helio regnum tradidisse et
tum melius seripsisset Clemens: èxi roïu y^ys/xóvoiv.
Quidquid hujus rei est, si Clemens ad tales condi-
tiones attendere voluerit, satis obscure sententiam

\' Versuch über die Ahfassungszeit der Epistolischen Schrißen
im N. T. u. der Apocalypse, pag. 109.

^ WiESBLER de hac sententia dixit 1.1. „(sie) ist zu unhaltbar,
als dass sie weiter widerlegt zu werden verdiente.quot; Cff. etiam

expressit, et quum ^yéfùoveç, sensu latiore, signi-
ficare possit „principesquot; melius erit si statuimus
Clementem indicare voluisse Paulum coram prin-
cipibus mundi testimonium de Christo edidisse.
Ea significatione saepe vocabulum gt;jyéficov occurrit
etiam in N. T. sic e. c. Matth. X : 18: xäI üttI
yiyéfiovciç S\'è Kûù ßcKTikstg äxÖgt;f(Te(Tß£ k. t. A.
sic etiam iMarc. XIII:9, Luc. XXI: 12; sic etiam
Pilatus ^yéfzœv vocatur Matth. XXVII: 2, 11, 14,
21, multis aliis in locis, sed haec sufficiant ad
nostram explicationem probandam.

Hoc igitur ex illa dementis epistola patet:
Apostolum ultra Romam Euangelium annuntiasse,
sed nihil dicit de tempore quo apostolus mortem

Videamus de alio vetustatis testimonio in epi-
stola Dionysii ad Romanos quem Eusebius allegat,
et quam multi attulerunt ut Paulum e priore cap-
tivitate esse liberatum probarent. Statuebant enim
locum hunc continere narrationem : Paulum una
cum Petro Corinthi fuisse, et porro cum Petro
Romam adiisse, qua in urbe eodem tempore in-
terfecti essent. Locus ille sie se habet: Taüra
xcil ùfislç Sicù r^ç TOiaÛT)jç vouhaïaç r^v àTrb
ïlérpou \'/tal TLaùXou (pureiav ysvifSsîcav quot;\'Pœfiaiœv
re xal Kopiußiccv (Tvyszspdaars, liai yàp âfi0cù
•/tal ÛQ r^y ^fisrépav Kôptvôov Çvrsôaavreç
vjfiaQ ofJLOicoç è^i^a^av, ofiofcoç Sè kuI sIç rvjv
\'Irakiav bfiofre S\'iM^avrsg è/xaprópgt;ftrav gt;carà
TGV aÙTOV xaipóv.

Breviter tantum de hoc loco agemus, quia fa-
cile cum iis facere possumus, qui statuunt ex Dio-
nysii verbis non sequi ambos apostolos simul Ro-
mam adiisse. Quum auctor dixit apostolos b[iohç
Corinthi et Romae docuisse, ex illo vocabulo non
sequitur eos simul et eodem tempore hoc fecisse,
neque autem effici potest ex verbis ofiocre Mâ-
^avreç k. t. x, eos simul Corintho profectos, Ro-
mam adiisse. Illud vocabulumnbsp;quidem apud
Polybium nonnumquam occurrit eadem significa-
tione ac vel avv \\ sed non sequitur hoc loco
ita esse interpretandum. Hîc aho modo esse ex-
pîicandum patet ex praepositione s]q, ex quo se-
quitur vocabulum bfióaa denotare quomodo Evan-
gelii annuntiatio apostolorum se propagaverit, et
nullum verbum additur, quod itineris faciendi no-
tionem haberet % ita ut vertendum videatur „ad
eundem locum versus.quot; Sic locus nihil continet
quod nostram sententiam fulciret, nam tantum nar-

^ Cff. hac de re imprimis wieseler et Schott, ^röXer. Multi,
qui defendunt explicationem, quam rejecimus, tantum ponunt
rem ita se habere , sed explicationem non defendunt contra aliorum
objectiones. Sic hüg, wiesinger, credner, heydenreich,
mynster autem {kleine theol. schrift.) pag. 154 qui primo sic
locum vererat: so haben sie auch beide in Itaheu zugleich {h(,\'olt;Ts)
gelehrt, postea tamen sie loquitur: „ob sie eine Zeitlang in Italien
zusammen gelehrt haben bleibt zweifelhaft, denn das Wort
dessen Dionysius sich bedient, kann viellicht von einer
Vereinigung in den Bemühungen, die nicht immer ein Zusam-
mentreffen in der Zeit voraussetzt, verstanden werden.quot;

rat Petrum etiam Corinthi docuisse et eiim eodem
tempore ac Paulus Romae esse interfectum.

Aliud autem testimonium occurrit, quod pro-
baret Paulum re vera iter fecisse in Hispaniam;
in canone Muratorii, cujus textus eben! valde est
corruptus, sed qui semper valet ad sententiam
nostram probandam. Sic se habet locus. „Acta
autem omnium apostolorum sub uno libro scripta
sunt Lucas optime Theophile comprehendit, quia
sub praesentia ejus singula gerebantur, sicut et
semote passionem Petri evidenter declarat sed pro-
feetionem Paub ab urbe ad Hispaniam proficis-
centis.quot;

Si ad ultima hujus loci verba attendimus bene
patet auctorem re vera novisse apostolum ad His-
paniam esse profectum. Sunt qui statuant, textum
tam esse corruptum ut non multum ex eo deduci
possit,\' et quidem summo jure, si hic esset imi-
cum veterum testimonium. Quum autem viderimus
locum Clementis non nisi de Hispania explicari
posse, hic locus, quamquam correptus, optime po-
test adduci ad nostram sententiam probandam.
Wieselerus autem statuit auctorem sententiam
eorum, qui putabant Paulum iter in Hispaniam
suscepisse, redarguere. Hoc autem probari nequit,
et etiamsi ita esset, etiam tum locus ille probaret
eo tempore jam multos sic statuentes fuisse; et
scriptorem banc sententiam tantum eam ob cau-

sam redarguere, quia Lucas illud iter omisit, ut
ipse WIESELERUS contendit At si revera hoe
sibi voluisset auctor, non multum probaret, nam
permulta Lucas omisit, quae tamen facta sunt.
Sed minime opus est ut cum wieselero faciamus.
Nam recte jam monuit hutherus \' verba illa esse
antithesin ad ea, quae praecedunt, „comprendit
(comprehendit) quot; usque ad „ gerebantur, quot; ita ut
auctor dicere velit, Lucam narrare quae sub prae-
sentia gerebantur, ut etiam martjrium Petri non
quidem in actibus apost. sed semote narrat; Pauli
autem itineris in Hispaniam nullam mentionem
fecit, et quidem eam ob causam, quia id non sub
ejus praesentia gerebatur ; et sic omnia multo
melius quadrant ^

Sed alius in antiquitate occurrit locus, quem
explicare nobis opus est, Invenitur apud Histo-
riae patrem Eusebium, et sic se habet in Hist.
Eccles. n ;22: Torf [lev (nempe post duos annos
act. 28, 31) 003/ à7roXoygt;i(jâ[XS)/ov aubiq è^ri
rj)v TQÜ Ky^puyfiaroQ ^iûL\'aqvlolv Xoyoç £%et are\'i-
Xagßai rov ixocroAov, S\'eùrspov Jquot; krißävra rîj
aùvî^ TTÓXei rep kcctquot; aùrov reksicùùîjvai fLccprvpfcp.

Hic bene videre possumus tempore Eusebii tra-
ditionem sparsam fuisse, secundum quam Paulus
apostolus ex captivitate liberatus est.

Sed mio tenore omnes nostrae sententiae adver-
sarii clamitant, tantum esse vagum quendam ru-
morem, omni historico fundamento egentem. \' Hoe
autem dictu quam probatu facilius, nam nondum
illi probaverunt re vera verba „À070Ç sx^T tantum
usurpari defamaquadam vel de fabula, nam optime
sic de traditione historica loqui potuit Eusebius.
Adea accedit, quod ille Xóyog optime quadrat in
ipsius apostoli exspectationes, quales occurrunt m
epistola ad Philippenses, uti supra vidimus. Hoc
autem concedere volumus, eum non invenisse scri-
ptorem, qui etiam totidem verbis apostoli libera-
tionem narraverat. Sed in mentem revocemus ea,
quae supra, agentes de loco Clementis, de Eusebio
diximus. Sed quum Eusebius nihil narret de apos-
toli in Hispaniam itinere, nullo modo cum wiese-
lero\' facere possumus, statuente Eusebium non-
nullorum tantum sententias, quales in canone Mu-
ratorii occurant, ante oculos habuisse, quum scripsit:
Xóyog etc. Nam si hoe verum esset, iter in
Hispaniam non omisisset. Sed quamquam fortasse
nullum invenit scriptum documentum Eusebius,
minime tamen inde sequitur traditionem, quam se-

® 1. 1. pag. 338. „Solche Meinungen Einzelner, wie sie im Ka-
non von muratori angedeutet zu sein scheinen, welche zerstreut
hie und da aufgetaucht sein mögen, wenn sie uns auch nicht
urkundlich überliefert sind, mag eusebius bei seinem Aoyo?
im Sinn gehabt haben.quot;

cutns est, fuisse falsam, nam hoe probari deberet;
et Eusebium sibi persuasum habuisse banc traditi-
onem esse veram, sequitur ex iis, quae eodem
capite scribit: tdura, Si ï^f/Jv dp^rai^ trap^rra-
fJÀmç on fivj xciß\' î^v à Kou-^âq âyéypct-^ev
èrl rîjq Tufigt;iq ETTi^-^fiiav rov UauXou^ rà y^ap-
Tvpm aùrCp awExepdvS)^, quae verba sufficiunt
ad HEMSENiüM erroris convincendum, statuentem
illam traditionem Eusebio minoris ponderis fuisse \\
Qiio magis interprétés Eusebium historicum lau-
dant, eo gravius ejus testimonium fit.\'

Nihil valet adversariorum argumentum, si statu-
erunt Eusebii sententiam niti explicatione contorta
Iinbsp;epistolae aiterius ad Timotheum; nam Kóyoq ade-

rat, et ad eum primo loco provocat Eusebius, et
nunc ei altera ad Tim. epistola documento erat,
illum Kóyov verum esse; nil igitur interest num illa
explicatio plane esset falsa, nam semper Xóyoq
manet. Neque autem contra nostram sententiam
adduci potest, Eusebium narrare Paulum interfe-
ctum esse in prima christianorum persecutione,
nam hoc bene in concordiam redigi potest cum
Inbsp;nostra sententia. Re vera in eo omnes, qui Ne-

tum esse interfectum. Non enim video quomodo
wieselerus, qui alteram Pauli captivitatem defen-

\' 1.1. „Er hat sie aus einer mündliehen Ueberlieferung geschöpft
und giebt sie, ohne besonderes Gewicht darauf zu legen wieder.
^ ScHBADER 1. 1. eum vocat: der viel belesene Eusebius.quot;

dere non ausus est, quia non satis firmis historicis
documentis nititur, tamen contra omnia historica
documenta statuere audeat, Paulum ante illam per-
secutionem esse interfectum. \' Illa persecutio initium
cepit anno 64°, sed ubi sunt argumenta, quae pro-
bent illam non per aliquod temporis spatium durasse?
Hoc eo facilius locum habere potuit, quum urbis
incendium magis praetextus esset, ut hiculenter
patet ex Taciti narratione.\'

Sed, dicunt multi, credidit Eusebius apostolum
esse liberatum initio regni Neronis, quod nullo
modo convenit cum actuum apostolorum narratione.
Sed etiam hic rursus valet qnod jam saepe mo-
nuimus Adyov, ad quem Eusebius provocat, jam
exstitisse, antequam Eusebius scriberet; etnuncEu-
sebio mirum videbatur, Neronem apostolum Paulum
ex carcere remisisse sub finem sui imperii, quum jam
crudeliter imperaret, et quia traditio ei omni dubio
major erat, priorem captivitatem et liberationem
apostoli locum habuisse initio Neronis regni, quum
ejus regnum erat mite, statuit, quam ob causam
addi curat Eusebius eodem capite: ehoç yé rot
Kccrà yÀv àpxàç i^TTiùrspoy roû Népcouog JtaxEi-
fiévov päov r^v ù^èp roû ^oy/zarog roû Uaôkou
yyCirakex^^v^^ àTokoyiav.

In Abdiae historia apostohca nullam invenimus
incendii et persecutionis mentionem, nam postquam

^ Annalium liber XV : 44 . .. . ..multitudo ingens, baud perinde
in crimine incendii quam odio generis humani convicti sunt. quot;

verbis, quibus Lucas usus est, locutus est de Pauli
Roiiiae conditione, sic pergit:\' „Haec dum Romae
apostolus faceret, interea apud Neronem Caesarem
defertur, quod non solum novam superstitionem
inveheret verum etiam adversus Imperium seditiones
excitaret. Accusatus igitur et interrogatus a Nerone,
ut rationem doctrinae suae redderet ita coram Cae-
sare locutus est,quot; nunc oratio, quam apostolus ha-
buit sequitur. Nihil igitur narrat neque de incendio
neque de persecutione neque de liberatione apostoli.

Lactantius^ autem narrat Paulum et Petrum
periisse in Christianorum persecutione, uti etiam
Sulpicius Severus. quot; Hoc autem facile explicari po-
test. Nam finis actuum apostolorum nihil narrat
de apostoli morte vel liberatione. Quum autem con-
staret apostolum Romae esse interfecfcum optime
multi statuere potuerunt eum periisse in illa ca-
ptivitate, de qua Lucas in actibus narrat et etiam ii,
qui locum Clementis de itinere in Hispaniam ex-
plicuerunt, optime credere potuerunt illud iter locum
habuisse antequam captivus factus est apostolus.

Ceterum de testimoniis post Eusebium Mc nihil,
quoniam ex iis non patet utrum e. g. crediderint
Paulum in Hispaniam abiisse, quia disertis verbis
in ep. ad Rom. hoc suum consilium enunciaverat
vel quia hoc ex aliis documentis hauserint, quare
minoris ponderis sunt habenda.

De mortibus persecutorum.

Pro viribus apostoli exspectationes, quas fovit
in priore captivitate et quas cum lectoribus epi-
stolarum communicavit, examini exegetico submisi-
nins. Attendimus ad epistolas pastorales, quae
dicuntur, et ad ea, quae nobis narravit Lucas in
aetibus apost., et ad veterum testimonia. Restât ut
paucis verbis conclusionem dicamus.

Vidimus apostolum in ipsius captivitate ad fi-
nem vergente exspectavisse, se liberatum iri et
quidem brevi. Quamquam ex iis indiciis non con-
cludimus eum re vera esse liberatum, animadverti-
mus tamen, conditionem in qua eo tempore aposto-
lus versabatur, satis faustam, vel saltern ejusmodi
fuisse, ut haec exspectatio haud inanis vel temeraria
dici queat, sed potius satis firmo vel haud conte-
mnendo nixa fuerit fundamento. Hisce expositis,
copiose egimus de interpretum conatibus, epistolas
pastorales in concordiam redigendi cum indiciis
historicis, quae in libro actuum nobis obviam ve-
niunt. At vidinms illos oleum ac operam perdidisse

et ea, quae legimus in altera ad Timotheum epi-
stola non nisi contorte explicari posse, nisi alteram
captivitatem admittamus. Quam ob causam ad alte-
ram captivitatem concludimus et animadverti veli-
mus, quomodo sic omnes fere difficultates solvantur,
cunctaque optime procederint. Porro quae contra
nostram sententiam afferri possunt vel re vera allata
sunt, refutaré conati sumus. A Pauli epistolis, nos
vertimus ad act. apostolorum librum, vidimus Lu-
cam nihil narrare neque de apostoli morte neque
de ejus liberatione, et provocantes imprimis ad
epistolam ad Philippenses, omnia rejecimus, quae
alii ex historia profana attulerunt, ut sententiam,
Pauli captivitatem ipsius mortem finem vel termi-
num habuisse, e mente quoque Lucae, probabilio-
rem redderent. Denique invenimus in antiquitate
dementem Romanum et scriptorem Canonis Mu-
ratorii memorantes iter apostoh in Hispaniam, et
Eusebium pariter alteram Pauli captivitatem de-
fendentem. Sic multa adsunt argumenta ad sen-
tentiam alterius captivitatis fulciendam.

Quaestio autem sic si habet ratione habita au-
thentiae epistolarum pastoralium. Qui eas epi-
stolas spurias habent, optime ita sibi exphcare
possunt veterum testimonia, ut parum valeant,
attamen ea omnia nonnisi secundum eorum sen-
tentiam optime posse exphcari, nondum proba-
runt. Videant autem ne nimis temerarie agant,
nam pauca tantum documenta ad nos venerunt,
quae ahquid de apostolorum fatis continent, ita ut

Iis vires doctis, qui epistolas pastorales spurias
babent, pleraque sane allata argumenta minoris
erunt ponderis. Quod vero attinet ad eos, qui
epistolas illas genuinas esse statuunt, spero fore ut
ii, post bujus speciminis lectionem, persuasum sibi
babeant, alteram Pauli captivitatem re vera esse
ponendam.

Antequam autem buic disputationi finem impo-
namus, paucis verbis nobis exponendum est, quaenam
itinera Paulus ante suam alteram captivitatem per-
fecerit et quando interfectus sit. Quaenam itinera
apostolus post priorem captivitatem fecerit, ex ejus
Ipsius verbis efficiendum est, quae leguntur in epi-
stobs ad Philemonem et ad Philippenses et ex iis,
quae in epistolis pastoralibus obviam veniunt. Ani-
madvertere autem vix opus est, apostolum facile
consilium, quod in captivitate iniit, mutare potuisse;
sed quia secundum epistolas pastorales in Asiam
reversus est, verosimile est eum illa consilia perfe-
cisse.

Quod attinet ad annum, quo apostolus neci est
traditus, nonnulb putant eum fuisse annum 67quot;«quot;
vel 68quot;™. Sed jure suo hütherüs animadvertit tunc
pluribus nobis opus esse testimoniis, si tamdiu post
Hberationem Paulum denuo captivum factum esse
credere vebmus. Sed quum statuit idem ille viri do-
ctissimus Paulum jam anno 64o esse interfectum,

mihi magis verosimile esse videtur apostolum anno
65o esse interfectum. Si hutherus provocat ad
epistolas pastorales, quae nihil continent de in-
cendio vel de persecutione, in eo facile cum eo
facere possumus, imprimis quod attinet ad priorem
ad Timotheum et ad epist. ad Titum, sed illae
epistolae, ut jam antea diximus, spectant imprimis
ad officia, quibus fungi debebant Timotheus et
Titus, in ecclesiis, quibus praecerant, et sic apo-
stolus magis loquitur de harum ecclesiarum statu
quam de conditione universali omnium christiana-
rum ecclesiarum. Sed in altera epistola ad Tim.
nonnulla occurrunt, quae optime explicari possunt,
quum statuimus Paulum eam scripsisse, eo tem-
pore, quo Romae persecutio contra Christi sectores
exarseret, ita ut praevidere potuerit apostolus, mox
omnes christianos tales persecutiones passuros esse.
Sic legimus e. g. in altera epist. ad Tim. cap. 1:8:
M;) ovi/ £7rai(7XVvSi^g ro ficcprópiov rov Kvpfou,
fDj^è èfiè Tov ^édf/AOv aörou, iAAa a-w/Kaxo-
7rd6if(Tov Tip eöa.\'yysXicp mrk §óva[Mv Beov. Sic
rursus cap. II: 3 lt;jb oüv Kagt;cOTdS\'^(TOV cb^ KaXog
CTpixTiigt;jT\\jQ \'I^croö Xpio\'TOU: et sect. 12 ejusdem
capitis: £i UTTO/xévo/xsv, ml (JVfificitJiKsudOfiev si
dpvoupceSa, KaKeTvog cLpv^jcerai gt;ijxdg et cap. IV:
b: (;u S\'è vij(p£ èv Tcdtsi KCLKOxd^v^aov etc. Ea omnia
optime exphcari possunt, si statuimus Paulum prae-
parare voluisse Timotheum ad persecutiones, quae
etiam ei ipsi imminebant.

non adversari, agere possumus de itineribus, quae
apostolus post captivitatem perfecerit.

Medio anno 63° liber factus est apostolus et tum
Epfiesum se contulit, ibi per aliquod temporis spati-
um mansit et fortasse interea Philemonem visitavit;
postea, Timotheo relicto, in Macedoniam abiit, ibi
satis diu moratur, et quum jam consilium inivisset
Ephesum redeundi, priorem epistolam ad Timotheum
scripsit. Tum per Trojadem se contulit ad urbem
Ephesi et ibi haud diu mansit. Porro initio
anni 64^ cum Tito in Cretam abiit, et ibi Euan-
gehum in nonnullis locis annuntiavit; tum Titum
iti reliquit et ipse Corintlram adiit. Ibi consilium
cepit Nicopoli hiemandi, quod consilium in epist.
ad Titum cum hoc communicat. Postquam in ea
urbe hiemaverat, rursus Ephesum adiit, ut salutaret
Timotheum, qui multis lacrymis (2 Tira. 1: 4) eum
valere jubet.\' Trophimum, quem secum ducere
voluit in Hispaniam, aegrotantem Mileti reliquit, et
quum rursus Corinthum venisset, ut Erastum se-
cum duceret, hic noluit. Abiit in Hispaniam, utrum
ibi diu moratus sit, et postea Romam se contu-
lerit, an vero in Hispania captivus factus, Romam
ductus, tacente prorsus Historiâ non liquet. Por-
tasse autem medio anni 65^ Romam venit, si non-
dum captivus, mox futurus; scribit hîc alteram

^ Mihi verosimile videtur, apostolum, quum jam Romae esset,
Titum in Dalmatiam, Tychicum Ephesum, et Crescentem in Ga-
latiam misisse.

epistolam ad Timotheum, postquam jam coram
judicibus stelerat, eumque adhortatur, ut ante hie-
mem veniret. Verosimile est Timotheum venisse, et
tum eodem anno, nempe anno 65° apostolum im-
mortalem martyris promeruisse coronam verosi-
mile est.

disputari possunt, longe probabilius est, Paulum
apostolum bis quam semel Romae captivum fuisse.

Non assentier wieselero statuenti epistolam ad
Philemonem esse epistolam, cujus mentio fit Col.
cap. IV: 16.

algemeen de mogelijkheid van het wedervinden des
oorspronkelijken moet vasthouden, het moeijelijke
daarvan in de bijzondere gevallen mag toegeven,
maar het onmogelijke daarvan nimmer als zeker
kan vaststellen.

Ex Act. apost. fine nihil quidquam derivari po-
test ad probandum apostolum vel liberatum esse
vel supplico traditum.

Valde errat Thiersch, contendens alteram ad
Timotheum epistolam Caesareae compositam esse.

Optime leghler (Das Apost. und das Nach-
apost. Zeitalter) sic statuit: Der Apostel (Paulus)
kann unter irap^ unmöglich etwas bloss Sinnliches
und Körperliches verstehen.

Reussius errat dicens Paulum in epist. ad Ro-
manos dogmatum escbatologicorura nullam fecisse
mentionem.

Verbis „j^ h BxßuKavi (TUV£kX€gt;ct^quot; (1 Petr.
V : 13) christianorum coetum Romae conditum in-
telligendum esse, contra multos hodierni temporis
interprètes et criticos contendimus.

Puerorum institutio christiana Euangelii inter-
pretibus admodum curae cordique esse debet, ut
baud facile eam aliis relinquant.

^ ■ \'nbsp;tRîîiïèV mm^sr^oîoj^^^^^

-- ^Li^^ïnbsp;isK.quot; midist

-Klnbsp;«njnoi^-iiei\'sfs (glv-^/ %

tr^^föV ffirwt\'jrnbsp;\'nbsp;^Jiftiirf

¥ \'1


		y
		as