üisQüismo

L. U D G E R O

PRISIORÜM SAXONUMQUB APOSTOLO,

cui accedit

C0MME10R4TI0 LÜDGESl DE S. BOMFACIÖ ATOOE GREGOIUÖ;

quam

ANNUENTE SUMMO NUMINE,

ex auctouitate iiectoris magniptci

BERNARDI TEK HAAH,

tiieol. noct. et pkof. ord.

sec koh

AMPLISSIMI SENATUS ACADEMICI CONSENSU,

ET

NOBILISSIMAE EACULTATIS THEOLOGICAE DECKETO,

|r0 fralïu fadminB

SlIMMISQÜE IN THEOLOGIA HONOEIBUS AC PRIVILEGIIS,

IN ACADEMIA RHENO-TRAIECTINA,

bite et legitime consequendis ,
publico ac somsini bxamini submittet

GERHARDÜS PARIS,

Amstelaedamensis.

a. d. xxvtt m. itjnii, anni mdcccijx, hora i.

amstlilaedami,
APUD H. A. FE IJL I N K,

mdccclix,

ex ttpographeo ^y. .t. jibober.

PARENTIBUS

OPTIMIS C A RIS SIMI S,

PRAEFATIO.

Contigit mihi tandem perficere opus, quod ad summos in theo-
logia honores consequendos conscriptmn, quam digne perfecerim,
quanta diligentia, quanta cura, aliorum sit indicium, non meum.
Hoc tamen profiteri non pudet, magna cum delectatione Ludgeri,
Frisiorum Saxonumque apostoli, vitam me exposuisse, cum fide
et religione de praecipuo e nostratibus viro me inquisivisse, po-
strema id semper spectasse, tit pro viribus meis fecisse iure quo-
dam gloriari possem. Itaque dum hae defuerint, laudandane ta-
men sit voluntas, alii videant; modo ne Ludgeri amabilis et re-
verenda imago inde damni quid accipiat, neve ex vitae scriptoris
negligentia apostoli pii et summi praestantia minor cui videatur,
quam re vera fuit. — Atque haec sunt, quae praemonenda kaheo
de libro meo, et iam subsistere possem fiuemque facere huic prae-
fationi, nisi dulce ac gratum officium adhuc mihi esset exsequen-
dum, in quo cessare sine dubio nef as haberi debet. Hoc autem
quid est? Fert mos, ut qui primum vitae stadium percurrerint,
aut potius quasi e carceribus emissi, spatium amplum ingredian-
tur, gratias agant iis, qui tenerae aetatis exstiterint moderatores,
qui doctrina et experientia sua animos iuveniles aluerint, acue-
rint, informaient rebus iis, quae ad humanitatem vitamque puram
et piam hominum ingénia perducere valeant. Ego, si hoc more,
pio sane et haud exprobando, ut idem facerem me esse commo-
tum negem, mentiar ; nec tamen hic solus me impellit 7nos, est
etiam animus gratus et memor, quo cogor, ut viris ilhistris-
simis, optime de me meritis, gratias persolvam eorum, quae nulla
alia re unquam persolvere potero.

Quas gratias cui potius ac prius agam, quam tibi, Hblleman,
V. CL, quem praeceptorem non solum doctissimum, sed ami-
oum etiam dilectissimum inveni. Tu primis me disciplinarum de-
mentis imhuisti, tu animtim puerilem ad graviora vocasti, veram

et unicam scientiae viam mihi monsirasti, monitis tuis et exemple
me instituisti, ut nihil studiis carius haberem. Te duce, sumnis
ingeniis scriptores perlegi, te auctore et suasore, contemplatus sum
Graxcorum elegantiam, Ronianorum animos fortes sum admiratus,
te viam mihi muniente. 0 si quid inde utile petivi, si quid pro-
feci, tibi, magister optime, debeo. Grato pectore cuncta reeordor ;
animo memori quae de me, ét discipido tuo adhuc, ét iam e schola
in Athenaeum egresso, meritus es consilits tuis admonitionibus-
que amicis et sinceris, cuncta iam subeunt. Nam de doctrina tua
scientiaeque copia uberrima tacere malo, quam nonnidla laudans
midta omittere. Nemini non est nota; ut iure mihi tali praecep-
tore gloriari liceat. Accipe ergo, accipe quae optima tibi optanda
habeo. Servet te diu, precor, D. 0. M. decus et columnam Aca-
demiae Lugduno-Batavae ; gaudeat per multos annos inventus tua
doctrina; gaudeam etiam ego consiliis et amicitia tua!

Nec tu mihi praetereundus, Yeegens, V. Doct., cuius pjrae-
ceptis et doctrina multiplici una cnm HuLLEMANNI in Gymnasia
Amstelaedamensi usus et gavisus sum. Quae de hoc animus gra-
ins me ut dicerem impulit, eadem de te dicta esse intelligi volo.
Rector diu adhuc praesis scholae tuae; et tua iucunda institu-
tione fruenies, multi adolescentes ad studiorum finem perveniant !

VoUs adiutoribus uteris, Boot, Veth el Beijerman, VV. CI,
primum meae vitae Academicae annum consumpsi in iis rebus
parandis, quae futuro tlieologo merito necessariae habentur.
Flura vobis debeo, quam quae commerorare mihi sint in promptu,
nec unquam quae mihi dederitis benevolentiae documenta oblivi-
scar. Hide henevolentiea me etiam in posterum commendare li-
ceat mihi.

M quum- tandem scholas theologies frequentare mihi liceret,
tu mihi obviam factui es, MoLL, V. CI., magister pius et
doctus, amicus et veluii pater carissimus. Quid primum laudem,
doctrinam tuam an coniitatem, an industriam summam dubito.
Fer temporis spatium, quo tuum esse discipulum mihi contigit,
henevolenliam tuam sum expertus, adfuisti mihi sapientia et ope
tua, praebuisti mihi thesaurum ingentem scientiae tuae et doctri-
nae, unde quae mihi ad vitam rite ac heate peragendam forent

lü

opus, alunde haurirern. Quod tuus fui discipulus, quod tua fa-
rniliaritate, tua usus sum humanitate, hoc — fateor enim — Bi-
vtnae\\ pgt;rovide7itiae dono deheo, Deo ipsi grato pectore acceptum
^quot;efero. Quamdiu mihi dux et cams fuisti pvaeceptor, quamdiu
\'■e et consilio mihi adfuisti, quando non monita et auxilium mihi,
eiiam in hoc specimine scribendo, praebuisti, et aut privatim aut
»I schoUs tuis {inprimis in quibus Historia Ecclesioe Nederlandi-
fae discipulis hoc anno primum tradenda el explicanda, doc-
trinae tuae magnae fructus omnibus obtuUsti) viam mihi monstrasti
operam levasti ei id effecisli, ut numquam te adirem, quin doe-
lior a te decederem. Verge, magister dileetissime, perge conficere
opus difficile, quod amrre scientiae et ecclesiae Christi ductus
suscepisti; p)erge literis bonis prodesse tua sapientia, perge dignos
Christi instituere ministros / Adsit tibi Deus, faveat conatibus tuis,
exaudiatque preces, quas discipuli grati j)ro le fundunt! Disci-
puloruni tuorum memoriam — quid taceam, scimus omnes —
nulla dies unquam ex animo tuo delevit: memor sis etiam mei neve
fonsilia tua tililia, quibus quam mihi sit opus, pulchre ego scio,
Unquam mihi neges,

Neque te silentio practerire possum, Domela Nieuwenhuis,
V. Ct., qui quanta experientiüy quanta vitae et hominum pru-
dentia discipulis tuis prodesse studeae, disputatiojie non eget. No-
tum est omnibus, quam ardeas amore miineris sancti, od quod
iuvenes ivformare te non poenitet. Per midlos annos praesis Se-
niinario Lulheranorum, per multos annos faeundia tua eximia
veritalem ecclesiae Christi commendes; nec mei obliviscere, quaeso,
qui qnantum ex tins praeceptis profecerim, numquam obllviscar.

Religio mihi esset, nisi manibus viri illustrissimi id tribue-
rem, quod utinam vivo tribuere possem. Quam vetlem, Claris-
sjme van Gilse, gratum tibi animum meum testificari, grates pen-
dere debitas ob omnia, quae mihi praestiüsti. Sed heu ! atra dies te
abslulil, abstulit te coniugi et liberis, abstulit scientiae el discipu-
li^\' At manet memoria doctrinae tuae, man et amor etaestimatio libe-
ralitatis eius, quam nimium iam desideramus, manent quae utilia
et bona inter mortales fecisti; semper recordatio tui amicis et
discipulis tuis erit iucunda, et vii^es in omnium animis, exemplum

sinceri.

egregkm doelrinae summae, mentis iiUegrae, ammi pii el sin
Sit hoe tuum exemplum stimulus mihi ad eandem viam ingre-
diendam, et si vel e longinquo te imitari videbor, non metuo, ne
indignus tuus diseipulus, ne indignus Christi sim minister.

Ilumonitatew., qua tu, Loman, V. Cl, me exeipere semper
voluisti; benevolentiam munißcentiamque, qua tu, de Bosch
Kemper, F. CL, libros tuos mihi suppeditasti, semper me reeor-
daturum polUeeor. Trosit vestra doctrinae copia arnpla iuvenibus,
prosit etiam mihi, neve unquam vestra amicitia sim indignus.

Te tandem, Clarissime ter Haae, promotor aestumatissime, te
animo memori alloquor atque oh benignitatem laudo, qua de hoc
meo opere indicium tuum proferre voluisti, nec in conscribendo
eo consilia tua mihi negastL Multos adhuc tibi Deus concédât
annos, ut Jcademia Ultraiectina multum liberali tua et uberrima

scientia fruatur.

Perfeci quod mos non solus, sed animus etiam et voluntas
palam profiteri me coëgit, et sincere onmia nec exaggerate quid-
quam me professum esse, vos optime novisiis, Commilitones ca-
rissimi, qui iisdem mecum praeceptoribus usi estis aut etiamnum
nilmim. 0 ! non possum vos non compeïlare, qui amict earis-
simi, amoenissimi exslilistis mihi. Multi vestrum iam stadium
scholasticum reliquerunt et in magna vinea Domini nostri labo-
rant. His salutem et vires validas, per sever an liam et feUcilatem
prae ceteris exopto. Vivite felices, amici, sitis ineolumes, meique
animo amico mementote! — Idem vobis dictum esse velim, qui
a\'ihuc mecum in studiis versamini, qui vires optimas omnemque
operam in eadem re atque ego collocatis, idem specialis, idem
assequimini, humanitatem dico animosque excidtos. Flurium ve-
strum familiaritate iucunda usus sum, nec non in hoc specimine
scribendo opem et auxilium, benevolentiam et liberaUtalem sum
expertus. Gratias vobis omnibus habeo maximas. Festram fami-
liaritalem quam maximi faaio, amicitiam vestram etiam m po-
sterum mihi postula. Falete, amici, valete. Deus vobis omnibus
adsit /

I N 1gt; E X.

pag.
1\'

Introïtus,

PARS 1.

LUDGERÜS lUVENIS.
§ 1. Apostoli Erisiao, qui ante Ludgeri aetatem vixerunt, :ic
pugna, Frisios inter et Francos decertata... -..............

24\'

§ 2. Lndgeri stirps .............................................

§ 3. Ludgeri pueritia........................................ \'\'

§ 4, Lndgerus in Gregorii abbatis schola degens............... 29-

§nbsp;Lndgerus in scliolaAlcmni degens.-Roditus eins in patriam. 3B,

PARS 11.

LÜDGEEUS APOSTOLUS.
§ l. Lebuinuö Daventriac apostolus ct pastor. — Ecclesia eius a

Ludgero restaurata....----... -............... ■ • ......... ■ • •

§ 2. Lndgerus Ostragac apostolus, — Presbyter ordinatur.- Inter

scbolae Ultraicctinac doctores loeiim occupât..............

§ .3, Saxoncs agros incursant. -- Ludgcrus proficiscitur Ilomam

atque in monastorio Oasincnsi .moratur.. ................. •

pag.

§ 4. Luclgcrus in quinque Erisiae pagis religionis christianae praeco

ct praedicator,............................................ 65.

§ 5. Liidgeri in Foaeteslandiam excursio....................... 77.

§ 7, Liidgerus apostolus inter Saxones Westphalos degens. — Ca-
roli Magni certamen cum iisdem gestum. — Apostoli, qui
anto Ludgerum in Westphalia euangelium annunciarunt____ 83.

§ 7. Eerum narratarum continuatio, -Ludgeri inter Westphalos apo-

stolatiim complectens usque ad episcopatum eius........... 94.

PARS III.

LUDGEßUS EPISCOPUS.

§ 1. Ludgerus episcopus ordinatur. — Mimigerneford (Monaste-

riiim) sedes eins episcopalis..............................................................121.

§ 2. Ludgerus episcopali munere fungens. — Eius schola............127-

§ 3. Ludgeri mors..........................................................................................138.

§ 4. Ludgeri ingenium et indoles......................................143,

§.5. Ludgeri scriptum..............................................150.

commkmoratio de S. bonifacio atque Geegokio................158.

introïtus.

Saeculo septimo exeunte apostoli, ex Gallia aut Anglia
inissi, Christi religionem in patria nostra praedicare coepe-
rnnt, quocirca saeculura octavum maximi cuivis est momenti,
qui populi nostri historiam indaget atque intelligere cupiat.
Nam hoe tempore Frisii eam religionem assumserunt, qua
facti sunt cives ét magni illius regni, cuius conditor fuit
et auctor Carolas ille Magnus, ét ecclesiae, quae per totum
medium aevum vinculum fuit, quo singtdi Europae populi
inter se coniuncti erant. Eodem igitur tempore nova histo-
riae Frisiorum incipit periodus, quin etiam universi po-
puli 7ra)it77ïvs(7£5£, novo ei vitae principio insito. Nec mirum.
A pristine cultu abstinere debebant, ac vivendi aliud sequi
genus, quod, licet nonnulla adessent, quae cam illo conve-
niebant, tamen omnino novum erat, multasque res novas
secum ferebat. Praeterea Frisii, qui adhuc sni faerant iuris,
iam Francorum potestati subiecti sunt, postquam hi de Fri-
siis, acriter saepius resistentibus, tandem victoriam reporta-
riint. Yictores suorum morum suaeque expolitionis populum
victum participem reddiderunt, fidei Christi propagandae fa-
verunt et, ut breviter dicam, id efficere sunt conati, ut ipsis
similis esset. — Itaque multum interest cuiuscunque, po-
puli nostri historiam inquirentis, octavi saecali studio operaui
dare; sed praesertim eius, qui ecclesiae Nederlandicae histo-
riam cognoscere velit, quum hoe aevum prima eins historiae
periodus habenda sit,

Et revera fueruut, quibus illud tempus ante oculos sit
versatum, quo vita Erisiorum prorsus mutata est; qui simul
viros illos iu memoriam revocaverint, qui maxima cum au-
dacia atque industria, amore erga Dominum ducti, fidei
Christi prima semina sparserunt. Eo cousiho iam antea Bos-
schaerts et van Heussen, nostris diebus vv. dd. Eoyaards
et Diest Lorgion, nec non Germanus ille doctissimus, Eett-
berg libros suos in lucem edidemnt, bisque viris id impri-
mis debemus, quod Willibrordi nomen magis, quam antea,
inclaruerit, quippe qui fundamenta iecisse ecclesiae nostrae
iure ab omnibus iam habeatur. At non Willibrordüs solus
hac laude ornandus : ahi quoque adsunt digni, quorum no-
mina, aeque ac Willibrordi, ab oblivione vindicentur. Ut,
quod sentio, dicam: nisi me omnia fallunt, vulgo de solis
Willibrordo, Wulfrano et Bonifacio cogitant, quando mentio
fit apostolorum, qui in Erisia laborarint, idque eo magis,
quoniam traditio nomina eorum adhuc apud populum variis
monamentis servat. Quidni autem una cum illis rnemo-
ratur Gregorius, abbas Ultraiectensis, quidni Lebuinus, Wil-
lehadus, Ludgerus, ne plures neminem? Nam quamquam
negari nequit, Willibrordum fundamenta posuisse magni aedi-
ficii, numquam tamen hoc aedificium absolutum fuisset, nisi
Gregorius abbas intentis viribus propagationi rai Christia-
nae favisset, nisi Lebuinus, Willehadus, Ludgerus apostoli
ad gentiles venissent.

Qiiamobrem specimen academicum, quum mihi scriben-
(lum esset, unius illorum virorum, qui cum Christi nomine
humanitatem etiam in nostram patriam attulerint, vitae tra-
ctandae, meritis exponendis, moribus ac ingenio indagandis
adsignare volui; nec dubitavi Ludgerum, nostrorum aposto-
lorum ultimum, eligere, cuius vitam atque labores conscri-
berem. Profecto enim egregius ille vir dignus est, qui laude
memoretur inter apostolos nostros, nec minus inter nostra-
tes; nam id prae ahis rebus tenendum, Ludgerum, in Eri-
sia natum, primum fuisse, qui civibus suis Christi religio-
nem nunciaverit. Quo accedit, quod, T,udgero vivenfe et

opérante, uUinia incipit periodus liistoriae religionis Chris-
tianae introducendae, et ultimum pugnatur certamen l^risios
inter et Francos. Hi de illis tandem victoriam reportarnnt,
quae victoria, sanguinea quidem, omnino tamen frugifera
fuit; nam, hac adepta, tota Prisia euangelii praedicationi
aperta est. Per totam autem hance periodum Ludgerum
videmus omni vi Christi fidei propagationi operam dantem;
praecipue ergo nobis enarrandum erit, quae quantaque eius
mérita sint hac in re ; quod ut faciamus, vitae apostoli his-
toriam memoriae mandabimus, simul de aetate et aevo, quo
vixit, agentes.

Antequam vero ad ipsam narrationem transimus, breviter
fontes enumeremus, e quibus Ludgeri vitam hausimus, ut
etiam varia scripta, quae de eo agunt.

Pontes ergo habendi sunt quatuor scriptorum libri, qui
omnes totam Ludgeri vitam exposuerunt, nec tamen eius-
dem sunt pretii. Deinceps eos memorabimus, simul nonnulla
addentes, quod ad scriptorem, quod ad materiem.

ï. Vita sancti Ludgeri, conscripta ab AUfrido, édita
P. a Bollandianis : Acta SS. a. d. 26 Mart. m. Mar-
tii tom. ni, pag. 642—652, qui tribus usi sunt mss.
Ante //Yitamquot; invenitur commentarius praevius, qui de
Ludgeri vita et scriptis multas continet animadversiones
praeclaras atque criticas.

a Leibnitz: Script, rer. Brunsvic. Hanoverae, 1707,
tom. 1, pag. 85—100; in hac editione Altfridi vita
non intégra legitur; nam in libro altero partem vitae
secundae invenimus, finis autem ex vita lertia de-
sumta est.

a Mabillon: Acta SS. ord. Benedicti, Saec. IV, parte I,
pag. 18—S5.

a Pertz, Monum. Germ. hist. tom. II, pag. 403—419.
Cuius viri egregii editione, quum pulcherrima et op-
tima sit habenda, semper in locis laudandis utemur.
Optimam eam dicimus, quum magna cura ceterae nar-

1*

rationes cum Altfridi conipareniiir et in margine ubi-
que inveniantnr additamenta. Neque omittuntur variae
lectiones, quas tamen, non nisi re ita postulante atque
urgente, adhibituri sumus.

■Scriptor huius vitae, Aitfridus, post Gerfridum Ludgero
episcopus Monasteriensis successit. Mortem obiit anno 849,
quadraginta ergo annis post Ludgerum, quamobrem testis
ille omnino fide dignus est, quippe qui verisimillime Lnd-
geri aequalis fuerit. Hinc tamen sequatur non necesse est,
Lndgeri eum usum esse consuetudine, quod vix probabile
videtur, quum bui as rei nulla in ipso opere fiat mentio.
Ceteroquin nihil de Altfrido notum est, quamquam non-
nulli \' ) eum Mechtildis, Ludgeri sororis, filium appellantes,
huius consobrinum, Gerfridi autem fratrem eum fuisse fin-
gunt. Attamen sententia ea nobis omin testimonio carere
videtur, quia praesertim ipse numquam eo nomine se sig-
nificat.

Altfridum scriptorem fuisse, dilucide patet ex prologo,
qui simul nos docet, librum eum composuisse, rogatu „ïm-
trum et monachorum, in coenobio S. Salvatoris et s. patris
Ludgeri Domino servientium in Christo.quot; Quibus rogantibus
ille, „ Dei gratia episcopus,quot; „ consensum praebuit, cjuia ca-
ritati eorum nihil denegare potuit.quot; Deinde sic pergit: //ad
quod studiosum opus peragendum, quamvis imparem me
esse, et scientia et doctrina debilem scirem, tamen, caritate
cogente, ad illud scribendum animum appuli, quia nefas
putabam tanti viri latere virtutes.quot; Rei narrandae materiem
haasit ex iis, quae ipsi tradita erant a nonnullis, quorum
alii Ludgerum a puero noverant, alii ab eo fuerant eruditi.
Inter -quos AUfridus Hildigrimum nominat, Ludgeri fratrem,
postea episcopum Cadalonensem ^ ) porro Gerfridum, nepo-

1)nbsp;Wilkens, àjDud L. -von Bornstedt, Der h. Ludgerus, p. 237; Beh-
rcnds, Der h. Ludgerus, p. 69; alii.

2)nbsp;Aitfridus, vita Jjiidgeri, Lib. II, cap, 8.

^Giii et successorem Ludgeri ; Heriburgam sive Gerbiirgam^.
.\'/i^eminam sanctimonialem/\' eiusdem sororem; Alubertum
denique, A tingum, Tliiatbaldum, presbyteros.

Brevi prologo peracto, sequitur Ludgeri vitae enarratio^
duobus libris conscripta, quorum prior eum nobis adumbrat
piserum, iuvenem, agitque de vita eins usque ad tempus,
quum ordinatus sit episcopus, alter nos certiores facit de
eins morte et sepultura^ additis nonnullis rebus, ad laborem
eius apostolicum pertinentibus. Tertius etiam exstat liber,
qui miracula et signa memorat, ad Ludgeri sepulcrum
facta. Iam in fine prolog! Altfridus se haec miracula com-
memoratumm promittit, eaque, quae una cum monachis
Werthinensibus vidisset aut facta esse didicisset. Et revera
in toto libro tertio nullum invenitur miraculum, quod, Alt-
frido vivo, factum esse nequeat, nec alla anachronismi vel
parachronism! vestigia adsunt. Quae quum ita sint, nihil
est quod obstat, quominus Altfridum tertii quoque libri
scriptorem habeamus.

In universum hoc de Altfrido indicium in medium pro-
ferre non dubitamus, eum in opere conscribendo magna
rev^erentia erga Ludgerum ductum fuisse; quam reveren-
tiam ei non ita praestat, ut nimis copiose de eo loqua-
tur, sic ut complures sanctorum vitarum scriptores soient,
sed potius ita, ut Ludgeri religionem, doctrinam, magnam
laborum provinciam memoriae mandare conetur. Simplex eius
est narratio, omni ornatu destitute procedit, et quatenus di-
iudicari potest, ratione satis fide digna res exponit. Itaque
Altfridi liber totius nostrae disquisitionis fundamentum erit;
ceteros autem, qui Ludgeri vitam conscripserunt, nisi singu-
lare quiddam memorant vel falsa narrant, non citaturi sumus.,

II. Vita s. Ludgeri, auctore anonymo, monacho Werlhinensir
edita a Chr. Browero: Sidera illuslrium el sanclorum viro-
rum, cel. Moguntiae, 1616. p. 36 — 75; qui liber ra-
rissimus invenitur in bibliotheca Academiae I^ugd. Bat.
Ilanceditionem secutus estSurius; Ada SS. Coloniae Agrip-

pinae, 1618, p. 25é—265 ; qui Lib. f, cap. 20--2:j,
quae deerant in ms, quo Browerus usus erat, ex vilu
tenia, antea a se edita, addidit.

Biweri vestigium etiam pressit Mabillon, o. 1. p. 35—61.

Partem postremo vilae secundae ediderunt Bollandiani,
0. 1. p. 653—658; Leibnitz, o. 1. p. 97- 100; Perlz,
0. 1. p. 419—424.

Quis autem buius libri scriptor? Antequam aliorum sen-
tentias exponimus, ipsi inquirere volumus, quidnam es ipso
scripto pateat. Primum animadvertendum est, scriptorem, de
Prisiae apostolis mentionem facientem, haec addere: //qui,
exeuntes de tm-a et cognatione sua, nostras palrias agnitione
Christi ihuminare laboraverunt Ex quibus verbis patet,
scriptorem in Erisia natum fuisse. Deinde, commemorans
Landricum, ex patre nobili in Eoseteslandia ortum, a Ludgero
baptizatum et eruditum fuisse, anonymus noster scribit:
//quem [Landricum] postea in Eresonum gente religiosuin
presbyterum vidimusquot; unde eum Landrici aequalem fuisse
efhcimus. Postremo, enarrans annum atque diem, quo Lud-
gerus mortuus est, Hildigrimum quoque affirmat aeque ac
Gerfridum iussisse, se Werthinae sepeliendos esse Iam
vero aliunde scimus, Altfridum quocjue eodem loco sepullum
esse; quod si scriptori nostro innotuisset, non dubito, quin
commemorasset. Quare Altfridum tempore eo, quo vita se-
cunda conscriberetur adhuc in vivis fuisse coniicimus. Hic
autem anno 849 diem obiit. Attamen postea annum 864
memoratum invenimus, ac tota nostra coniectura falsa esse
videretur, nisi nobis alii scriptori haue partem iribuere li-
ceret; quod, nc facianrus, nihil obstat. Etenim locus lau-
dandus in secundo libro legitur, qui multa continet niira-

1) Lil), I, cap. Î.

o) Lib. I, cap 18. 3) Lib. I, cap. 37.
\'») e. g, e J. Cineiiinii vita divi Lvdgeri, Lib. I, cap ,52.
Lib, Tr,, t-ap. 2amp;.

^-ula, quorani eîuimeratio non ab uno scriptore fieri solet..
Haec etiam Broweri \' ) sententia est, qui praeterea Otbel-
giimum, Ludgeri familiarem et discipulum, scriptorem putat,
provocans ad vitam rhylhniicam, de qua infra mentionem
faciemus. Ibi enim poëta, se quarto loco de Ludgero scrip-
tarum ait, quod jam antea fecissent Othelgrimus, Altfridus,
UiSngus. At, sic enim iure quaerimus, quomodo Alt-
fridus dicere potuit, //Ludgeri virtutes latere,quot; si iam antea
Otlielsrimus sanctum illam virum in memoriam revocasset F
Qui fieri potuit, ut monachi Wertliinenses ab Altfrido
Ludgeri vitae descriptionem peterent, quum iam talis sibi
esset? ünde luculenter apparet, Othelgrimum, siquidem scriptor
habendus est, post Altfridum scripsisse. Atqui 3^ animadver-
timus scriptorem non fuisse ex Ludgeri discipulis, quippe
qui, dicendo: //ferunt et alia miranda, vcnerabiles viri de
discipulis eiusquot;-), ipse se seiungat ab iis. Quibus rationi-
bus accedit eum duos etiam parackronismos committere,
nobis suo loco indicandos. Quamobrem consuetudine et
familiaritate Ludgeri usus non esse videtur scriptor. Ita-
que, e nostra quidem sententia, anonymus etiamdum haben-
dus est.

Quod ad librum ipsum attinet, de eo haec nostra est
sententia. Scriptori Altfridi opus notum fuisse patet, quum
saepius iisdem verbis, quibus hic, utatur; quae vero ab eo
adduntur, etsi non omnino reiicienda sint, non semper rei
veritati consentanea sunt. Opus bipartitum est; pars prior
continet Ludgeri vitam, posterior autem miraciila, ad apostoli
sepulcrum facta, enarrat.

m. Vila s. Ludgeri, scripta a monachis coenobii Wer-
Ihinensis, edita a Surio : Ada SS. Coloniae Agrippinae, 1571,
p. 884—4.09.

Huius vitae prologus, si saltem de pluribus scriptoribus
cogitare nobis licet, „ fratres in coenobio S. Salvatoris et

1) o. I. p. 77 scqq.nbsp;2) -Lib, ï, cap, 2

s. confessons Ludgeriquot; librnm composuisse, nos docet,
simul indicans, quo consilio id fecerint. Dignum est
enim, ut mortalibus vita Ludgeri declaretur, cuius no-
men in libro vitae asscriptum tenetur. Sic quippe illud
psalmistae implebitur : // in memoria aeterna erit iustus.quot; quot;

Ipsa vita biparti ta ét Ludgerum viventem ac agentem co-
ram nobis adumbrat, e\'t miracula commémorât, quae ad eius
sepulcrum stupefecerint homines. Quod ad priorem partem
attinet, haec sine dubio ob argumentum maxime nostra in •
teresset, si quae Aitfridus et scriptor anonymus vilae secun-
dae aut omiserunt, aut saltem non satis enucleate perscrip-
serunt, si ea, inquam, clarius aut melius, vel additis, vel expli-
catis vel etiam correctis nonnullis rebus, scriptores exposuis-
sent. At nil novi liber nobis praebet, et monachi Werthinenses
suam enarrationem ex iis, quae in Altfridi et scriptoris anonymi
operibus invenerunt, confiasse eensendi sunt, quamquam ipsi
de ea re prorsus silent. Praeterea rerum expositio minime
eorum scribendi consilio respondet, quum contemplationes,
quae saepius rebus narratis adduntur, quibus lectorum audi-
torumve fides confirmetur, nullius plerumque sint momenti
saepiusque taedium et satietatem commoveant i). U^^g
intelligi potest, nos tertiam hanc vitam parvi facere neque
unquam in locis laudandis adhibituros esse.
^ Monachos Werthinenses, qunm in prologo mentionem fa-
ciant , de sanctissimae Ludgeri vitae consciis, qui adhuc
nhquanti in corpore supersunir ac se narrare dicant, quae
ab us audierint, //qui Ludgeri conversationi ini er fuerunt;\'
coniicimus octavo saeculo exeunte vel nono ineunte librum
suum scripsisse.

IV. Vita rhylhmica, a monacho Werthinensi conscripta.
Totum hoe poëma nondum in lucem editum est, quam-
quam lam Bollandiani midta fragmenta inseruerunt operi

i) Viu, c. g. Lib. I, cft]gt;, 2, 9,, 82,

laudato, p. 636, 638, 641, 649, 655, 658, 660, sic
ut etiam Pertz, o. 1. p. 424.

lussu autem Bernard! von Wefelldiofen, abbatis Wertbi-
iiensis, boc poëma compactum est a monacho quodam, et
quidem dimidio duodecimis aeculi, quum Bernardus ille inter
annos 1126—1138 abbatiae praefuerit\').

Poëmatis pretio in medio relicto, animadvertimus, neque
hoc inter fontes numerandum esse, quum nihil aliud sit
nisi compilatio trium, quae iam laudavimus, operum, excep-
tis nonnullis miraculis additis.

Secundum vitam rhythmicam iam antea tres scriptores
Ludgeri vitam tractaverant, Othelgrimus, Altfridus, Ustin-
gus vel Uffingus. Quorum hic monachus fuit Werthinensis
et, in fine decimi saeculi, vitam s. Idae ^ ) literis mandavit ;
vita autem Ludgeri prorsus periit nihilque de eo superest,
nisi carmen de s. Ludgero Portasse tamen vitae rhyth-
micae poëta rem paululum exaggerasse censendus est, quum
Uffingum Ludgeri vitam exposuisse diceret ; ipsum iam supra
perperam Othelgrimum, primo loco scriptorem nominare, vidi-
mus; verisimillime igitur Uffingus nil amplius confecit, nisi
carmen illud. Quae sententia eo magis probabilis redditur,
quo magis constat, eo tempore revera iam varias vitas Lud-
geri exstitisse. — De ipso autem carmine hoc tantum me-
moramus, in eo Ludgeri laborem et monasterium, ab apostolo
nostro fundatum, laudari.

Prae aliis ergo fontibus Altfridi opus maximi facimus,
atque ceteros minoris pretii habemus. Sed praeter hos unum
opus adhuc, quod memoremus, nobis\' restefc, i. e.

V. Chartularium Werthinense, editum
a Leibnitz: o. 1. I, p. 101—120;
etLacomblet: llrkundenb. für d. Gesch. d. Niederrheins.

1)nbsp;Cf. Behrends, o. 1. p. 82.

2)nbsp;Apud Leibnitz, o. 1. I; partim apud Terfcz, o. 1 II, p. 560 bcqq.
s) Apud Bollandianos, o. 1. p, 659; iam antea cditiim a J, Cincißnio.

Oliartularium illad diplomata continet, quibus Ijudgero
agri, silvae, eet. traduntur, in gratiam mouasterii Werthi-
nensis aut alius ecclesiae, ab eo conditae. Quae diplomata sive
traditioues egregie valent ad tempus deiiniendum, quo res
singulae acciderunt; quam ob causam saepius iis utemur.

Ex bisce omnibus patet, saepe variisque temporibus Lud-
geri vitam dignam babitam esse, quae a pluribus tractare-
tur. Horum autem scripta postea etiam aliis inservierunt, qui
eiusdem vitam memoriae tradiderint. Inter quos primo loco
commemorandus est loannes Cincinnius de Lippia, qui scrip-
sit vilam divi Ludgeri, Mimigardevordensis ecclesiae, quae
est Mona ster iensium Weslfaliae, prolhoepiscopi, Saxomimque
et Phrisonum apostoli; ed. Quentell, Coloniae, 1515.quot;)

Hic in duas partes opus suum divisit, quarum prior de
Ludgeri vita, altera de eius miraculis agit j proposuit autem
sibi scriptor, ut e fontibus, supra a nobis laudatis, inte^ram
narrationem componeret, aliis simul scriptis utens, v. c. cbro-
nicis aliorumque sanctorum vitis. Quod revera fecit Cincin-
nius, sed tali modo, ut ipsius opus nonnisi compilatie habenda
sit, quum prorsus omni arte critica careat. In miraculis
enumerandis maximam operam consu.msit auctor, ita ut om-
nia, quae Ludgero tribuuntur, in eius opere reperiantur. —
Yitae narratae addidit carmen Uffingi, quod //carmen in
laudem haius loei Werthinaequot; inscripsit; tandemque ipsius
// in sacratissimum divi Ludgeri confessoris ac pontificis na-
talem hymnus sapphicus et adonicus\'quot; in fine libri invenitur.

Post Cincinnium tria memoramus chronica, quae edita
sunt a Matthaeo Primum horum chronicorum conscrip-
sit Eggericus Beninga, de cuius fide et scribendi ratione
hoc, multis, quae eodem modo scripta sunt, praetermissis,
sufficiat. Narrat enim Widukindum, ducem illum Saxo-
num, anno 801, a Ludgero, episcopo Monasteriensi, et
Adelbrico, episcopo Ultraiectensi, ad Christi fidem conver-

1)nbsp;Opus illud rarissimum adest in bibliotheca Daventriensi, niihi-
que praobitu.m a viro plurimuin venerando P. C. Molhuysen.

2)nbsp;Veteris ami analeela, Tom. IT, p. 70, 77 scqq; Tom. V, p. 2—8.

sain, a Ijuclgero baptizatum esse, cuius nomen ab eo iudc
tempore acceperit. Sed, ut notum est, iam amio 785 Wi-
(Jukindus se Carolo Magno submiserat; deinde anno 801
Ludgerus nondum episcopus ordinatus erat; postremo eo
tempore Adelbricus iam mortem obierat. Itaque Beninga
minime fide dignus est, atque hoc indicium minime de non-
^Jullis tantum rebus, sed de toto eius opere valet. Huius
erroris iam Mc mentionem fecimus, quia ét Beningae opus
et Arnoldi de Bevergerne atque Martini Tympii, qui Lud-
geri vitam aeque negligenter conscripserint, silentio in pos-
terum praetermittemus.

Porro laudanda nobis est Batavia Sacra, versio Belgica, 8quot;.
Antverpiae, 1715. — Huius libri scriptor plerumque ver-
bis Mabillonii usus est, qui quum accurate optimos
fontes adliibuerit, liaec ipsius scripti versio multa praebet
ad Ludgeri vitam recte cognoscendam. A^el sic tamen silere
îion possumus, gravem Bataviae Sacrae editores commisisse
eirorem, quippe qui Ludgerum, episcopum Ultraiectensem,
anno 856 mortuum, confuderint cum nostro Ludgero. Hinc
factum, ut, prorsus perturbati, nullam aliam viam iuire
potuerint, nisi Ludgerum, episcopum Ultraiectinum unquam
exstitisse negando. Vir el. Koyaards rei veritatem signifi-
cavit et iure; an vero eodem iure Bataviae Sacrae erro-
rem ceteris quoque scriptoribus communem dicat, dubita-
mus, quum solos van Heussen et van Eijn ea res fefellerit,
ceteri autem, qui de Ludgero, episcopo Monasteriensi, scrip-
serint, rem acu tetigerint.

Per postremos iiostri aevi annos plures fuerunt in Ger-
mania, qui Ludgeri vitam atque laborem apostolicum literis
mandarunt, quorum nonnulli id opus in se susceperunt eo
potissimum consilio, ut viri illius mérita coram populo
adumbrarent. Ipsa scripta lue sequuntur:

1°. Einführung d. Christenth. in Westfalen u. d. Leben
d. h. Ludgerus., Coesfeld, 1841,

ä) Annales ord. Bened. Tom. II, passim.

Gesch. d, invoering h, Chr. in Nederland, p. 296i

2\'. Der h. Ludgerus, in diario: Sonn/agsblall für Ka-
f ho tische Christen, Münster, 1844, N^ 18 seqq
Louise von Bornstedt: der h. Ludgerus, Münster,
184S; ed. 1856.

4°. A. Rische: ludgerus, in: Evangelischer Kalender
ed. F. Piper, 1852.

De liisce libellis paucis indicium nostrum ferre ])ossu-
nius: omnino satisfaciunt consilio, quo scripti sunt; revera
idonei sunt ad Ludgeri vitam in memoriam revocandara;
sed frustra qualemcanque doctrinae copiam apud eos quaeri-
mus, quum vulgo non nisi Altfridi librum fontem adldbue-
rint. Melius de Ludgero egit :

P. W. Behrends: Lehen des h. ludgerus, 1843, p. 1~
60; nam hic primus fuit-, qui docte ac diligenter nostri
apostoli vitam tractavit. Accurate fontibus usus est, sed du-
bitari potest, an semper artem criticam adhibuerit, praeser-
tim m Ludgeri inter Saxones laboribus enarrandis Operi
suo addidit historiam monasterii Helinstadiensis, quae multa
praeclara praebet, quamquam tenendum est, eum plerumque et
nimis fortasse ex traditione vulgari hausisse. De patria autem
nostra haud uberius egit, nec vero mirandum, Germanum
potius Ludgerum, Saxontm apostolum, ob oculos habuisse.

Haec tamen laus non tribuenda est orationi \' ), quam
habuit J. H. van Yssel, qui, quamvis Ludgeri popularis, mé-
rita eius de nostratibus nimis neglexit, aeque ac Behrends,
quem in tota disquisitione secutus est.

Addito libelle viri doctissimi E. J. Diest Lorgion, Le-
vensschelsen van invloedrijke Christenen in Nederland, 1855,
p. 45—54, postremo loco enumerare libet scripta nonnulla,
quae, quum de aliis rebus, tum etiam Ludgeri mentionem
faciunt. E quibus haec eligimus:

H. J. Eoyaards: Geschiedenis der invoering en vesti-
ging van het Christendom in Nederland, ed, 8% 1844,
p. 296—300;

1) Voorlezing over Ludger,. cet. in: Dc Vrije Fries, t. VI, 1853, p.
2,53 seqq.

W. llettberg: Kirchengeschichle Deutschlands, IT, § 62,
p. 42\'! seqq. j

A. Neander: Allgemeine Gesch. d. chr. Religion u. Kir\'
che, ed. 3^ torn. II, pars I, p. 43;

A. Neander: Gedenkw. idt de gesch. v. h. Chr. leven,
II, p, 202;

A. ]?. Ozaiiam: La civilisation chrétienne chez les Francs,
Paris, ]849, p. 265.

Ex Iiis aatem omnibus apparet, iain multos fuisse, qui
Ludgeri vitam conscripserint ; quare fortasse verendum milii,
ne nonnullis noster labor supervacaneus esse videatur. Sed
Omnino tenendum est, plerosque eorum scriptorum esse Ger-
ïnanos, quorum, quum opus suum componerent, minoris in-
tererat, quid in Prisia Ludgerus laborasset. Eam periodum
illias vitae nonnisi obiter tractare soient, dum eum in West-
faliara sequi festinant. Nos quidem aliam viam ingressuri
sumas. Uberius de eius labore in patria nostra, de eius
munere apostolico inter Erisios tractaturi sumus, ut pateat,
eum fuisse, qui magnum opus, a Willibrordo inceptum, ad
finem perduxerit, qui Groningam, Erisiam orientalem ad
Christi fidem converterit.

Quod consilium ut persequamur, totum opus in tres par-
tes vel périodes dividimus, quas ipsa Ludgeri vita facile
nobis exhibet; quarum

I^nma est inde a Ludgero nato usque ad apostolatum,
ab eo susceptum;

Secunda ab initio Ludgeri muneris apostolici usque ad
eius episGopatum ;

Tertia inde ab episcopatu usque ad Ludgeri mortem.

Specimine nostro peracto, Ludgeri scriptum, vitam Gre-
r/orii ahbatisy typis mandabimus. Pulcher enim ille liber in
paucorum manibus est, quamquam sine dubio dignus est,
qui ab omnibus cognoscatur, quum ob ipsam gravitatem,
tum ob eam praesertim causam, quod hic primus liber est,
a viro, de gente Frisia, conscriptus. De ipso autem libro
plura enarrabimus in brevi commentario praevio.

PAUS PRIMA.

LüDGEßUS IUVENIS.

§ 1-

APOSTOLI FEISIAE, QUI ANTE LUDGElll AETATEM VIXEIIÜKT,
AC PUGNA, FllISIOS INTER ET FRANCOS DECEllTATA.

Historiam temporis illius spatii nobilissimi, quo fides
cliristiana est allata in patriam nostram, quum plene enar-
rare nostrum propositum esse non possit, non nisi in uni-
versum illustrabimus, atque exponemus, quaenam a celeber-
rimis euangelii praedicatoribus facta sint ; co quidem consilio,
ut dilucide appareat, quae pars Erisiae iam ante Ludgeri
aotatem ad fidem christianam conversa fuerit. Ita ipsa res
HOS ad Ludgerum adducet. Interim tamen simul de hello,
Erisios inter et Erancos gesto, mentionem faciemus\').

Dagobertus I, cum Clotario II, patre, bellum gerens ad-
versus Saxones, Erisios quoque, horum socios, vicit atque
etiam Ultraiectum cepit, qui locus, ad Ehenum situs, iam
inde a Eomanorum temporibus, maximi fuerat momenti et
ad commercium et ad bellum, quod continuo iis temporibus
gerebatur. Quo loco potitus, Dagobertus ibi oratorium con-
struxit, quod Cuniberti, Coloniae episcopi, curae tradidit,
ea conditione, ut hic Erisios ad christianam religionem con-
verteret. Sed sive episcopus parum operae dederit rei, sive
Erisii obstinatius eius inceptis restiterint, Willibrordi tem-
pore üagoberti oratorium dirutum et solo aequatum erat

1)nbsp;De hoc bello cfr. Ubbo Emmius: Jier. Fris. hist. Lib. Ill, IV, p.
45 seqq. — J. P. Arend: Alg. G\'esch. d. Vaderl. I, p. 288 seqq. — de
Gecr: De. strijd der Friezen en Franken, 1850.

2)nbsp;Vid. Bonifaoii epist. 94; ed, Giles, Londini, 1814.

Püstea primi conatus Frisios convertendi in partibus nieri-
dionalibus terrae suscepii sunt. In Gandavi enim regionibus
euangelium nunciavit Amandus, qui, sedem episcopalem Tra-
iecti ad Mosam inter annos 647—649 nactus, eodem munere
functus est ad Scaldis ripas in Calloo insula (t 684) \'). Eo
autem tempore in Belgis praedicavit Livinus, Augustini
abbatis, discipulus, qui, ex Britannia ortus, ut fertur, in
Zelandiam penetravit, donec anno 657 martyrii corona or-
uaretur Admodum porro memoratu dignus est Eli-
gius^), faber ille argentarius, qui, anno 641 episcopus IsFo-
viomensis electus, ab eo inde tempore in Frisiam australem
Cliristi doctrinam introducere studuit, Versans //inter Flan-
drenses atque Andoverpenses, Frisiones et Suevos et barbaros
quosque circa maris litora degentesquot; (f 659). Quamquam
vero tres illi viri, ut diximus, inter Frisios quoque operam
dederunt, tamen quum maximani partem in Scaldis regioni-
bus degerent, inter Belgii potius apostolos enumerandi sunt,
eo magis, quoniam in ipsa Frisia parum profecerunt. Atqui
paulo post banc terram intrarunt viri, qui non ex Francia,
sed ex Anglia eo profecti, armis fortasse humilioribus infir-
miorib usque, at successu sine dubio meliore, quam Franci
illi, pro re cliristiana proelium essent inituri, vineamque
Bomini exculturi, quae tam pulcbros fructus promitteret.

Nam medio saeculo septimo, Adgildo regnum Frisiae, i. e.
totius inter Visurgim et Sincfalam (het Zwin) regionis, cum
pace et quiete regente, Wilfridus^), quem Alfred, rex Nor-
thumbriae, archiepiscopum Eboracensem creaverat, navi ap-
pulit ad litora .Frisiae. E sede enim remotus ab Egfrido,
Alfredi successore, Eomam adire in animo habuit, ut coram
papa rem suam ageret; sed venti adversi eum ad Frisiae

1) Cf. Eettberg, o. 1. II, p. .506 seqq. Koyaards, o. 1. p. 107 seqq.

\'•) Cf. Rettborg, o. 1. II, p. ,509 seqq. Eoj\'aards, o. 1. p. 108.

Cf. Eettberg, o. 1. II, p 508. Eoyaards, o. I. p. 109 seqq.

\'i) Do quo cf. Beda : Rist, eccles. Angl. Lib. V, c. 20. Coloniac
Agrippinao, 1612, p. 135, - ßettbcrg, o, 1. II, p. 511 seqq. ■—Eoy.aards,
o. 1. p, 129 seqq.

oras duxerunt. lïic ab Adgildo hospitaliter accepius, pei\'
hiemem anni 67 7—678 in aula regis mansit, atque simul,
data occasione, nmltos Frisios ad fidem convertit baptiza-
vitque. Quorum exempkim rex ipse non secutus est, quam-
quam non restitit conatibus Wilfridi, quem plurimi facie-
bat, ita ut ille magnopere eins amicitia frueretur; cjuod
praesertim apparuit ex indignatione, qua rex nuntios Ebroini,
ÏS[eustriae maioris domus, Wilfridi inimici, demisit, quum,
ut archiepiscopus interficeretur, petiissent. Quem favorem
Wilfridus debuit amicitiae Dagoberti II, Austrasiae regis,
quem olim a Grimoaldo in Hiberniam expulsum, in pristi-
nam dignitatem restituerat. — Anno deinde 678 ex Erisia
profectus, numquam, ut videtur, ille eo rediit. Munus enim,
quo fungebatur, multas ei praebens molestias, eum prohibuit,
quominus opus, in Erisia instauratum, ad finem perduceret.

Per breve igitur tempus Wilfridus in nostra patria degit;
sed nihilominus labor eius haud infructuosus fuisse dicendus
est, licet profiteamur, Bedae narrationem \' ) nimis fucosam
esse. E prospero tamen successu patet, Erisios minime a
fide Christiana alienos fuisse. Et revera multa aderant apud
eos, quae novae religioni propagandae prodesse poterant.
Omnia haec enumerare non possumus ; tantummodo in me-
moriam revocamus eorum libertatis studium, castimoniam, fe-
niinarum monogamiaeque observantiam ; monotheismi vesti-
gia, quae inveniuntur in eorum mythologia; fidemque,
quam habuerunt divinae providentiae animique immor-
talitatis. Contra animadvertendum est, novam religionem
novos etiam mores novasque institutiones secum attulisse,
et quod maxime hîc valet, euangelii praedicationem. atque
propagationem semper cum Erancorum gladiis ac domina-
tione iunctam fuisse. ïrisii autem, sui iuris esse omnium
carissimum habentes, magis magisque a religione Christiana
abhorrebant; horum Christi nominis osorum numerus accrevit.

1) Beda, 1.1. „Fraedicabat eis Christum, ct multa eorum mïllia verbo
veritatis instituens,quot; eet.

tiULim atiiiü ü79 Iladbodus Adgildo in regno Eriaiac suc-
cessit. Ille eiiiin odium acerrimum in Erancos habuit, iutoii-
tisque viribus horum progressibus terminum statuere studuit,
quo factum, ut rei fert natura, ut fructus laboris AYilfridi iu
dies minuerctur. Accedit, quod tempus rerumquc pubHcarum
conditio Eadbodi consiliis quam maxime favebant, quoniam
inter Ebroinum et Pipinum Heristallum, Erancorum principes,
lites ortae erant acerrimae; quibus rex Erisiae utens, exer-
citum produxit, Ultraiectum cepit, ac, pracsidiis hostium lon-
gius propulsis, qui priores Erisiae usque ad Sincfalam fuc-
raut, fines restauravit. Sed Ebroino anno 687 proelio apud
Testros devicto, Pipinus milites contra Eadbodum duxit;
atque hunc fortiter repugnantem tandem sibi submisit, Eri-
siis omnia, quae citra Khenum sita obsidebant, ademit et
pacem fecit eum rege ea conditione, ut ipsi obsidcs mitteret
nec amphus, quominus subditi sui ad Christum converte-
rentur, prohiberet.

Itaque quum hac de re anno 692 inter eos convenisset, Erisia
apostolis non caruit. Wilfrido enim profecto, alii deinceps
exstiterunt, qui Christi fidei inter Erisios propagandae ope-
ram dare non recusarunt. Quorum principem dicimus Wigber-
tum, Anglum illum, qui anno, ut videtur, 692 in Erisiam adve-
nit. Causa, ob quam patriam rehquit, haec fuit. Anno enim
66é Egbertus \' ), Anglus nobili genere ortus et monachus in
Eathmelfigi, monasterio Hibernico, degens, quum pestilentia
confiictatus convaluisset, votum susceperat, se, cx Anglia
profectum, numquam in patriam rediturum, sed rehquam vi-
tam ita peracturum, ut euangehum Christi populis gentili-
bus annunciaret. Cuius voti solvendi gratia, anno 692 in eo
iam erat, ut navem asceuderet, qua cum nonnullis sociis in
Erisiam proficisceretur, quum frater quidam e monachis
eum retinere enisus est, quum multis sermonibus ei persua-
dere studens, tum etiam ad visionem provocans, quam sibi

t) Do Egberte yid. Beda: o. 1. Lib. III, cap. 27; V, cap. 10. — Cf.
Eettbcrg: o. 1. Il, p. öl3; Royaards : o. 1, p. seqq.

contigisse narravit. Cuius verbis auditis, et magis etiam orta
tcmpestate, Egbertus sibi persuaderi passus est, ab itinere
sibi esse abstinendum; et domi mansit, quamquam non de-
siit alios ad opus illud instigare, quod ipsi perficere non
liceret. Wigbertus \' ) noster eius adhortationi obtemperavit,
et anno, supra commemorato, in Erisiam se contulit, ubi a
lladbodo, qui, victus a Pipino, Francos timebat, benigne est
receptus. At per duos tantum annos in ea regione moratus
est, quumque nullos fructus caperet ex labore suo, anno
694 Erisiam reliquit.

Eodem fere tempore, quo Wigbertus euangelii causam in-
ter Erisios frustra promovere studebat, ad eos vir ille per-
venit nobilissimus, qui xxt s^o^hy Erisiorum apostolus lia-
bcndus est, quot;Willibrordum dico, Anglum, optime de patria
nostra deque universa re cliristiana meritum. Eius igitur vi-
tam paullo accuratius exponamus. — Anno circiter 657 in
Northumbria genere Anglo-Saxonico natus, Willibrordus aetate
adhuc jjuerili a Wilgiso patre in monasterium Hripense (Eip-
pon) missus est, ubi a monachis doceretur. Hîc inter alios
ctiam Wilfrido archiepiscopo, de quo supra egimus, usus (nam
huius illud erat monasterium anno aetatis vicesimo in Hi-
berniam se contulit, ubi consuetudo ei fuit cum Egberto, a
quo admonitus, anno circiter 693 cum undecim sociis Erisios
adiit ^ ), quos ad euangelium converteret. Hue vero quum
advenisset, statim, teste Beda Eomam profectus est, ut
missionem papali auctoritate sancitam obtineret et sanctorum
reliquias acciperet. Quum igitur post breve tempus ex Italia
rediisset, in inferiore Erisiae parte, Ehenum inter et Sinc-
falam, omnes vires intendit, ut fana gentilium destrueret,

1)nbsp;Dc Wigbcrto vid. Beda: o. 1. Lib. V,cap. ló n. — Cf.Eettbcrg:
o. L II, p. 513; Eoyaards: o. 1. i^. 158.

2)nbsp;De eo vid. Alcuimis: vita WüUbrordi, apud Surium, o. 1. VI; Beda:
o. L Lib. V, cap. 11, 12. — Cf. W. Bosschaorts: de primis veteris Fri-
siae aposiolis, Mcchliniac 1650. — Ecttberg: o. L II, §78. —Eoj^aardsr
o. L p. 159 seqq.nbsp;3) vid. Beda: o. L Lib. V, cap. 20.

4) Vid. Beda: o. 1. Lib. V, cap. IL ■\';) o. 1. Lib, V, cap, 12.

l^ipiuo curaiUü et adiuvaiite. Beda et Alcuiuo tcstibus \' ),
anno 696 iterum Romam adiit, ubi a Sergio papa //archi-
episcopus Frisiorum,quot; ordiuatus est, Clementis ei imposito
nomine. Ad quam ordinationem ipse Pipinus eum incitavit
quum hic, si Frisiorum regiones devictae ecclesiae traditae
essent, Francorum potestatem confirmatum iri speraret. Ita-
que Wiilibrordus, ex Italia redux, non solum regiones
usque ad Ehenum patentes, sed etiam Frisiae partes supe-
riores sibi euangelizandas elegit, quae adhuc sui erant iuris,
lam vero Francorum arma longius penetrarunt; et ßadbo-
dus, post varia proelia tandem apud Dorestadum initio anni
697 prorsus devictus, Ultraiecto deperdito, in internas Fri-
siae partes recedere coactus est. Mox Theodesuindae, Rad-
bodi fdiae, matrimonium cum Grimoaldo, Pipini filio, initum,
pacem inter utrumque regem confirmavit ita, ut impedimenta
removerentur, quae, quominus euangelii causa cresceret, pro-
hibuerant. Quo jacto, etiam AYillibrordo longius quam antea
procedere licuit, quin etiam in Daniam se contulit; sed spe
^f\'rustratus, quum nullom omnino fructum ex ea peregrina-
tione perciperet, non multo post in Frisiam rediit,

Sic res sese habuerunt usque ad annum 714. Wiilibror-
dus interea eiusque socii per diversas Frisiae regiones euan-
gelium nunciare ac propagare perrexerunt, pluresque cc-
clesias aedificarunt. Anno autem 714 triennium sive qua-
drennium iiiccpit confusionis universae, quae ecclesiae Fri-
siae et conatibus Willibrordi non nocere non poterant. Eo
enim aimo Grimoaldus a Pi,angario, Frisio quodam, interfe-
ctus est, Radbodo, ut fertur, huius facinoris haud ignaro,
quamquam ea res vix probari potest. Pipinus quoque eodem
obiit anno eiusque vidua, Plectrudis, Theodoaldi fiiii loco
regnum in se suscepit. At Neustria, minime patiens feminam
imperii tenere clavum, Raganfridum ducem creavit, itemque
Austrasiae proceres ad Carolum Martellum, Pipini ct Alpaï-
dis filium, imperium detuleruni Inde maximae inter Francos

ä) Beda-.- 1, L — Alcuhiuy; o. 1. ca]).

lites oi\'tac, quibus lladbodus fore, ut uti sibi liceret, speraus,
quum praesertim etiam Eagaiifridus Frisiorum auxilium con-
tra Plectrudem peteret, copiis collectis, apostolos e regno
expulit, ecclesias destruxit pristinumque idolorum cultum
instauravit. Mox Traiectum etiam Dorestadumque recepit,
deinde Coloniam Agrippiuam adiit, ut cum Eaganfridi co-
pias suas coniungeret. Ibi vero Martellus hosti perfido sub-
stitit, et Frisiorum rex, re quidem infecta, sed praeda onus-
tus, in patriam rediit. Inde saepius in Austrasiam irruit,
agros populans, monasteria ecclesiasque destruens, donec anno
717 Carolus, Raganfrido ceterisque hostibus victis, etiam in
lladbodum exercitum duxit, regemque, duobus acerrimis
proeliis ad Dorestadum et ad Ultraiectum victum, denuo
sibi submi sit.

Eadbodo subiecto, Willibrordus ex monasterio Efterua-
chensi, quo anno 714 se contulerat, rediit et usque ad mor-
tem quiete in Frisia laboravit, ac sine ullo metu opus, quod
pio animo inceperat, perficere potuit. Nec mirum. Nam Rad-
bodus, prorsus fractus a Francis, anno 719 diem supremum
obiit eiusque successor, Adgildus, vir pacificus, propagationi
euangelii nulla intulit impedimenta. Cave tamen, ne omnino
bellum desiisse putes; multi enim adhuc in Frisiis erant, qui
Radbodi spiritu instigati, nullam sibi cum priscorum deorum
eversoribus pacem esse servandam, nullam fidem victoribus
sordidis esse habendam, sed Francorum tjrannidi resistendum
censerent. Quare, etsi anno 730 erant victi, brevi tamen
post, dum Martellus bellum contra Arabes gerit, Poppone
quodam duce, iterum defecerunt. Cuius rei nuntio accepto,
Carolus classem oimavit, et in intimam Frisiam usque ad
Mare Medium (Middenzee), idolorum cultus meditullium et
sedem, penetravit. Acerrimum proelium commissum est, sed
Franci victores exstiterunt, Poppone multisque viris nobili-
bus interfectis. — Ab eo inde tempore (734 s. 736) Fri-
siorum vires prorsus fractae erant.

Brevi post mortuus est Adgildus, et etiam Willibrordus
•anno 739 diem suum obiit. Ad cuius laborem apostolicum

respicimus, dilucide apparet, illum fuisse, qui, una cum
sociis suis, fidem christianam in parte Erisiae inferiore, Sinc-
falam inter et Elevum, stabiliverit, ita ut haec regio anno
739 fidei particeps fuisse dici possit. Atqui etiam Elevuin
Willibrordüs traiecit gentilibusque, in ea regione liabitanti-
bus, euangelii praeco exstitit; an vero ibi multos fructus re-
cepei\'it ex labore suo, merito dubitari potest, quum postea
Lebuinus trans Isalam, Willehadus autem et Ludgerus inter
Isalam et Laubachos (Lauwers) multos invenirent, qui adhuc
pristinos deos colebaiit. Quid? quod Martellus plurima ido-
lorum fana in iisdem regionibus destruxit, Bonifacius autem
ab ciusdem Erisiae partis incolis postea est necatus.

Ceterum Wilhbrordum Erisiorum primum fuisse archi-
episcopum, non ut vulgo affirmant, episcopum Ultraiectinum
hîc annotare lubet. Originem huius erroris iu eo solum si-
tam esse putamus (nec alia exstat ratio), quod fortuito Wil-
librordüs sedem dioecesis suae Traiecti habuerit. In ea urbe
duas ecclesias aedificavit, alteram in honorem S. Salvatoris,
S. Martini alteram, quarum hanc super fundameutis Dago-
berti oratorii fundavit\'). — Quis autem Willibrordi fuerit
successor, pro certo affirmare non possumus ; id tantum scimus
Carlomannum, Caroli Martelli filium, successorem ahquem
eligere Bonifacium iussisse at nihil de hac electione con-
stat. De Eobano cogitari potest, cuius nomen saepius occur-
rit in Bonifacii epistolis, quique coëpiscoptis (var. chorepis-
copus) dicitur, et eodem, quo Bonifacius, casu martyrii corona
ornatus est; vel etiam de Dadauo, qui nonnullis synodis in-
terfuisse legitur. Attamen, ut disi, non liquet

Saepius iam de Bonifacio verbo monuimus ; uberius de eo
agamus, necesse e.st, quippe qui magnopere de patria nostra
meritus sit. Bonifacius^) igitur, proprie Winfridus nomina-

1) Vid. Bonifacii epist. 94.nbsp;2) Ibid.

3) Ecttberg: o. L II, p. 529.nbsp;4) Dc lioe i. a. vid. Willi-

haldi vita Donifadi, apud Pertz: o. 1. II, p. 331 scqq ; Bonifacii epi-
stolae, saepius cditae. — Cf. etiam Scitors : Bonfacius, der Apostel dt-r
Dmlschen, Mainz, 1815; Ecttbcrg : o. 1. passim.

tus, aiUlo circiter 680 Creclioduui (Kirtou), in oppido An-
gliae natus, aniio aetatis tricesimo presbyter ordinatus est.
Ses annis post gentiles ad Christi fidem convertere cupieus,
in Prisiam profectus Eadbodum vidit, eumque christianae
iidei fautorem reddere studuit, sed frustra. Eedux in pa-
triam, in monasterium Wutchellense se contulit, ubi usque
ad annum 718 moratus, cum Daniëlis episcopi literis com-
mendaticiis Eomam adiit, ut auctoritatem papalem a Gre-
gorio II obtineret. Deinde //missus S. Petri,quot; quod nomen
papa ei dederat, in Germania religioni christianae propa-
gandae et stabiliendae operam dedit, donee, post Eadbodum
a Carolo Martello devictum, denuo in Prisiam veniret, et per
aliquot annos eundem, quem Willibrordus, sibi finem et sco-
pum proposuit. Hic virum pium plurimi fecit, quod inde
patet praesertim, quod eum in coëpiscopatum assumere voluit.
Eecusavit tamen Bonifacius, et, quum anno 723 Eomae epis-
copus esset ordinatus, in Germaniam rediit, ubi usque ad
ultimam suae vitae periodum mausit. Haec autem ultima pe-
riodus nostra imprimis attentione dignissima est. Senex enim,
muncre deposito, Lullum, discipulum suuni, successorem in
episcopatu Moguntiaco elegit ; ipse autem in Prisiam rediit
ubi tune certamen acerrimum ortum erat gentiles inter et
diristiauos, quum Eadbodus res, qui Adgildo iuniori in regno
successerat, pristino cultui faveret, quique diis facere hostiis
negareîit, eos omnes odio acerrimo persequeretur. Nihilomi-
nus Bonifacius ab euangelio praedicando non abstinuit, nec
etiam in eas regiones penetrare reformidavit, quae inter Ple-
vum et Laubachi sitae, paganismo superstiti sedes erant fir-
missimae. Nec fructu caruit laboris: multos enim ad fidem
convertit, multis etiam prima humanitatis semina impertitus
est. Praeterea episcopatui Ultraiectensi bene consuluit, qui
revera omuiuo auxilio indiguit. Nam episcopus Coloniensis,
provocans ad mandatum Dagoberti I regis, qui episcopos
Coloniae Âgrippinae Prisiis Christi lucem afierre iusse-
i;at, curam ct regimen ecclesiae Prisiae sibi vindicavit, ne-
^{«u:\' alium episcopinn Pi\'isioriun agnovit. At Bonifacius papae

epistolam misit, per quam arbiti\'ium papale invocavit, simui
autem iodicavit episcopum Coloniensem numquam operam
dedisse Frisiis ad fidem couvertendis. Lites tamen, indc
exortae, papa componere non potuit, nec Bonifacio vivo, illae
desiisse videntur; quamobrem iam rem silentio praetermit-
timus, infra uberius eandem tractaturi.

Anni 755 aestate Bonifacius denuo in Erisiam se con-
tulit, ubi, postquam saepius praedicavit, die 5 lunii iuxta
Doccum a Frisiis gentilibus, ßadbodo, ut fertur, insti-
gante, cum multis discipulis interfectus est. Non amplius
bïc de eo agemus, nam infra etiam nonnumquam nobis oc-
curret. Simul vero etiam brevi nostrae enarrationi finem
faciemus \' ), quoniam ad terminos pervenerimus, quibus ul-
tima Frisiae conversionis periodus incipit, id tempus dico,
quo Ludgerus euangelium praedicavit. Sed antequam ad
huius vitae expositionem transimus, id omnino nostrum est,
ut rebus repctitis paucis in memoriam revocemus, quae pa-
triae nostrae pars, au te Ludgeri aetatem, religionem christia-
nam assumpsisset. Itaque legum Frisiorum divisioneni
accipientes, quae nos docent, totam terram divisam fuisse in
tres partes, quarum aliam inter Visurgim et Laubachos sitam
fuisse, aliam inter Laubachos et Flevum, tertiam denique inter
Flevum et Sincfalam, hoe teneamus, rem christianam inter
Sincfalam et Flevum stabilitam fuisse, in parte autem, quae
inter Flevum et Laubachos sita erat, operam dedisse quidem
Willibrordum iam ac Bonifacium, sed ita ut eorum labor,
minime peractus, in illa regione ad finem perducendus esset
Willehade, Lebuino, Ludgero. De hoce igitur apostolo iam
accuratius videamus.

1)nbsp;Neque de Willibrordi sociis eorumque labore, neque do Wulfrano
ßadbodiquo baptismo egimus, ét quia mitlta non procul omni dubio
sunt, ét quia brevem nostram narrationem non nisi introitum haberi
volumus argumenti nostri.

2)nbsp;Oude Friesclie Wetten. Uitgegeven doo7- het Friesch Genootscha/i
van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde. Loouwardon, 185!, t. II, p.
345 seqq.

§ 2.

ludgelli STIlll^S.

Ludgeii vitae eiiarrationi disqidsitio praeeat de stirpe ac
pareutibus eius, unde pateat, quo loco iiatus, a quibus uia-
ioribus ortus, qua denique ratione educatus quave a pareu-
tibus ac propinqnis imbutus mente, is ecclesiae Nederlandi-
cae fieri potuerit, qualis revera fuit.

Stirps Ludgeri iam primis euangelii in patriam nostram
introducti temporibus fidei christianae addicta erat. Exeunte
enim saeculo septimo atque ineuute octavo in Erisia vixit
Wursingus, cognominatus Ado, nobili loco natus, avus Lud-
geri. Prae aliis hic praeclaris virtutibus excelluit, nam
//adiutor erat pauperum, defensor oppressorum, in iudicio
iustusquot; \'). Ipsa autem haec iustitia Radbodum regem irri-nbsp;t

tavit, quippe qui saepius nonnullos interfici iubere, alios innbsp;|

exsilium mittere soleret, ut eorum bona capesseret. Sic et
Wursingum de medio tollere studuit, quod hic se regis facta
contemnere palam ostenderet. lamque interitus eius Erisio-
rum rex mandatum dederat, quum Wursingus, ob iustitiam
tuam et mentem aequam a pluribus dilectus, de periculo
instante est praemonitus. Vir nobilis igitur, quum regis irae
cedere, quam resistere potius haberet, cum Adalgarda uxorc,
Nothgrimo filio nonnullisque famulis, Erisiam reliquit et in
Erancorum regnum se contulit ad Grimoaldom, Pipini He-
ristalli filium, Neustriae ducem A quo benigne receptus,
Wursingus deinde sub Erancorum patrocinio vixit huiusque
})opuli religionem mox cum tota familia assumpsit et bapti-
zatus est. In hoc eius exsilio alter filius, Thiatgrimi nomine,
et filiae novem ei nati sunt; harum vero sex, ut et Adal-
garda, mortuae sunt, dum adhuc in Neustria degebat Wursin-
gus, qui, post uxoris obitum, iterum uxorem ducere noluit

\') Aitfridus: vita Lud(jeit\\ Lib. I, cap. 1.
2) Ibid, cnp, 2.nbsp;Ibid, cap, 2,

Hadbodus autem aiuio 713 nuntios misit ad Wursingaiiii;
qui eum ad reditum iu patriam excitarent atque ei aunun-
tiarent, regem omuia ei redditurum, quae in Prisia posse-
disset. Quodsi quaerimus, quiduam saevi regis animum lenie-
ïit, non dubitandum videtur, quin morbus, quo sex anuis
ante mortem laboravit ßadbodus, effecerit, ut eius auimus
prorsus mutaretur. Wursingus tamen, Eadbodi perfidiae, ut
videtur, memor, initio quidem ei roganti non obedivit; quum
vero rex iterum mitteret nuntios, qui virum nobilem roga-
rent, ut, si ipse venire nollet, filium saltem redire sineret,
Wursingus precibus ßadbodi eessit et Tbiatgrimum, filium
iuniorem, in Prisiam remisit, quia praesertim rex significa-
verat, se omnia, quae patri promisisset, filio daturum. Qui-
bus promissis Eadbodus stetit; nam Thiatgrimus, in Eri-
siam redux, patris bereditate recepta, in magno honore deinde
a rege habebatur \'

Ut supra vidimus, post mortem Eadbodi, euangehi acer-
rimi ilhus inimici, Wilhbrordus eiusque socii in Erisiam
rcdierunt et intentis viribus, voce et lateribus Christi fidem
praedicarunt. Quorum labori favit Carolus Martellus, victor
Erisiorum gentilium, qui etiam Wursitigum nostrum in pa-
triam eius remisit, eo consilio, ut viri a Erisiis dilecti atque
Erancorum amicissimi exemplo et ope,, quum fidei christianae
causa floreret, turn etiam horum imperium stabiliretur. Sic
Wursingus post longum exsilium tandem in patriam rediit,
et, redditis possessionibus omnibus, in loco habitavit, qui
dicebatur Suabsna non procul a Traiecto Ibi Willibrordi
amicus et adiutor exstitit; nec Wursingus solus, sed affines
eius omnes ét huius Erisiae apostoli, ét Bonifacii postea
consuetudine familiaritateque usi sunt\'^). Neve banc consue-

1)nbsp;Altfridus: vita Ludgamp;ri,. Lib. I, cap, 3.

2)nbsp;Suabsna (var. Sualisna, Suabsna). —Cf. L. Pb. 0. van den Bergli:
Handb. dar Middd Nederl. Geographie, Leiden 1852, p. 1G9, qui Imnc
locum cundoin esse coniicit, qui bodie Znilon, ad Febtam fluvium, di-
citur, ■■) Altfridus: o. 1. Lib. I, cap. 4.nbsp;i) Ibid,-

tuclinem Bonifiicium inter et Wursiugmn exstitisse njireinur.
Cliristianus enim Wursingus fuit et, quod minime est praeter-
mittendum, vir nobilis et ingenuus. Nobiles autem, quin
etiam reges saepius primum petiisse apostolos, quum genti-
libus euangelium praedicarent, tum vero homines adiisse do
Mnbsp;plebe et inferiore loco natos, ex multis indiciis probatur\')-

Thiatgrimus, patre mortuo, uxorem duxit Liafburcham,
Nothradi cuiusdam et Adalburgae filiam, quae statim post
horam natalem morti erepta est. Quae res memoratu dignissima
est, quum certiores nos faciat de Frisiorum paganorum in-
genio moribusque, ac unicum, ni fallor, sit sui generis
exemplum, quod ex eorum historia aflerri possit. Adelburgae
enim, iam dudum aeque ac coniux fidei christianae addictae,
socrus erat, quae, pristini cultus tenacissima, deorum irae
tribuendum esse existimabat, quod uxor Wothrado non fili-
um, sed non nisi filias peperit. Quare illa, post Liafburcham
natam, quo deos propitios redderet, infantem necari iussit ser-
visque tradidit, qui statim eam, antequam mammam matris
suxisset, interficerent; nam Erisiis erat mos, ut, si quando
infantem necare vellent, id fieri deberet, antequam hic ullo cibo
usus esset. Servi autem, quibus filiola tradita esset, domi-
nae mandatum exsecuturi, infantem in situlam, aqua imple-
tam, iecerunt; iam vero Liafburcha, extentis braehiolis, si-
tulae marginem ambobus manibus apprehendit et tamdiu
lacrimans quot;vociferata est et luctata, donec femina vicina, illuc
venions, ex aqua eam traxit, domum quam celerrime secum
portavit ibique infantem melle nutrivit. Quum igitur famuli
venirent, ut Liafburcham reciperent, femina, populi sui legis
memor, iis labia ostendit infantis, mel adhuc sugentis. Hi
ergo, aviae saevae mandatum perfici non posse intelligentes,
abierunt ac infantem curae feminae reliquerunt, hoc solum
petentes, ne cuiquam alio, quae facta essent, narraret. Liaf-
burcha autem clam a femina vicina educata est, Adelburga
matre sola conscia, ad cjuam post mortem demum aviae filia

I) Cf. liottbcrg: o. i. 11, p. 577 Hcqq.

ïedîit\').— Illam igitur Thiatgrimus in matrimoiiium tloxit ;
quiuam vero liberi illis nati sint, paragrapho tertia videamus.

§ 3.

LUDGEllI PTJEEITIA.

Altfridus, in operis sui prologo mentionem faciens de iia,
ex quorum testimoniis Ludgeri vitae descriptionem liauserat,
inter alios Hildigrimum etiam et Heriburgam dicit, ilium
fratrem, hanc sororem Ludgeri. Ex his constat, Thiatgrimo
et Liafburchae (nam hi Ludgeri fuerunt parentes) tres li-
beros fuisse; quamquam genealogia in monasterio Nutlo-
nensi (ISTotteln) reperta, cuius tamen auctoritas non omni
dubio maior est, alteram etiam filiam nominat Mechtildin,
quam uxorem Hoibarti, comitis cuiusdam, fuisse ibi legimus
et matrem Gerfridi, Thiatgrimi, Altfridi, episcoporum. Qua-
tenus vero haec omnia pro certo sint habenda, difiicile est
dictu ; traditio fortasse pauca, quae in Ludgeri vilis memora-
bantur, additamentis supplere conata est. In fontibus autem
uostris nulla Mechtildis fit mentio, quare eam silentio prae-
terimus ; de Hildigrimo eiusque sorore Heriburga saepius
sermo erit.

Paucis diebus, antequam Ludgerus natus est, pater eius
post longam absentiam ex itinere rediit, et quum Liafbur-
cha, coniugis adventu audito, obviam ei ire cuperet, tanto-
pere festinavit, ut humum caderet palusque magna cum vi
in eius latus penetraret. Exterriti sunt Thiatgrimus et omnes,

1) Altfridus: o.. 1. Lib. L cap. 6, 7. — Simile quid accidit Odiliae,
al)l)atissae Hoemburgcnsi, quam caecam natara Etliico, pater, necarc
praeoeperat; Beliresinda vero mater filiam a femina quadam in Pal-
mam, monastcrium Biirgundicum, transfcrendam euravit. Cf. Böttberg :
o. 1. n, p. 76.

Genealogia liaec, ab A. Wilkens : Lebensgesch. der h. Gerlurgis,
edita, etiam invenitur apud L. von Bornstedt: o. 1. p. E\'37, cuius liliï»
hac in ro usus sum.

qui aderant, timuerunt, ne uxor praegnans, aeque ac infans,
moreretur; sed haec, feliciter sanata, brevi post filium pcperit
integrum neque ulla laesione affectum, qui, paulo post bap-
tizatus, Ludgeri nomen accepit \').

De loco eius natali disputatum est. Nonnulli eo loco
putant, qui hodie Wierum dicitur, fortasse provocantes ad
Altfridum 3), qui narrat, Ludgerum //in loco, qui vocatur
Werdina (var. Werina, Werthina) in hereditate paterna con-
struxisse ecclesiam.quot; Sed quum nullum aliud adsit testimo-
nium, et praeterea tenendum sit, Werdinam locum, in Hug-
merchi pago, eo tempore adhuc a Frisiis gentilibus habitatuui
fuisse, qui postea ab ipso Ludgero ad fidem christianam
conversi sunt, res plane incerta redditur. Meliore successu
dc tempore Ludgeri natali potest inquiri, quamquam ipse
aniras nusquam memoratur. Nimirum in Gregorii abbatis
vita, a Ludgero memoriae tradita, hic de Bonifacio martyre
ita scribit: //quem oculis meis ipse vidi, candidum cauitie
et decrepitum senectute, plenum virtutibus et vitae meritisquot; \'\').
E quibus verbis dilucide apparet, Imdgerum puerum in
domo parentums) Bonifacium vidisse. Hic autem anno 7 55
martyrii corona ornatus est, quare, si Ludgerum anno cir-
citer 745 natum esse coniicimus, haec coniectura, ne cui
temeraria aut audacior videatur, non vereor.

Quod ad aetatem eius puerilem spectat, nonnisi pauca de
ea memoriae prodita sunt; quae vero memorantur, satis

1)nbsp;Aitfridus: o. 1. Lib. I, c. 8. — Cinciiiinus iingit, Ludgerum a
Willibrordo baptizatum et ab Ida ducissa de sacro foute, levatum esse;
Sic etiam L. von Bornstedt: o. I. p. 63. Wiilibrordus tarnen iam mor-
tem obiit, et Ida eo tempore nondum vixit, vel saltem puella erat.

2)nbsp;Van Heussen- van Eijn : Oud. van Friesland, 1, p. 416.

3)nbsp;o. 1. Lib. II, c. 3.

4)nbsp;Greg, vita, c. 14.

5)nbsp;Si quaeritur, ubi Ludgerus Bonifacium viderit, in domo ])arcntum,
au in scbola Ultraiectiua, illud ])otissimum statuendum esse videtur;
nam Aitfridus: O. 1. Lib. I, c. 9, narrat, Ludgerum Grcgorio, discipulo
ct successore Bouifacii, magistro usum esse. Uudc Bonifacium iam ante
martyrcm factum esse, quam Ludgerus Traicctum adicnt mtollig. saue
potest.

oatciidunt, ei iam puero animum illum gravem et pium fuisse,
quo postea, quum ad virilem aetatem pervenisset, prae aliis
excelluit. A ludo puerorum abstiuere solebat eo consilio,
ut pelliculas corticesque arborum collectas, quasi libellos,
consueret. Et dum liquor qualiscunque ei esset, scribere
conabatur et nutrici suae cortices dare solebat, ab ea petcns,
ut utiles scilicet libros eos servaret. Quumque aliquando,
quid fecisset, rogaretur, puer se aut composuisse libros, aut
etiam legisse, respondit, Atque iterum interrogatus: //Quis
igitur te docuit?quot; //Deus,quot; inquit, //me docuitquot; \' )■

Eodem ardore ductus, Ludgerus, iuvenis factus, doctrinam
ac scientiam inbiavit et viri cuiusdam insignis et Celebris
eruditione frui optavit; quare parentes filium in scholam
Gregorii abbatis miserunt. Quo eum sequentes, simul de
Grcgorio, viro illo egregio, mentiojiem faciemus deque schola
eius Ultraiectina.

§ 4.

llldamp;euus in gllbgouii abbatis schola degens.

Ut iam animadvertimus, Ludgerus a parentibus rogatu
suo in scholam Ultraiectensem missus est, cui id temporis
praeerat Gregorius abbas, Bonifacii discipulus et successor.
De ipsa schola nonnulla in medium proferre, quae nobis in
fontibus obviam venerunt, omnino operae pretium erit
Quum autem haec schola ad clericorum Ultraiectiuorum col-
legium pertineret, atque in ea clerici seniores iuniores do-
cerent, simul, paucis tamen verbis, de clericorum institutio-

i) Altfridus: o. 1. Lib. I, c. 8.nbsp;2) Ibid. c. 9.

3) De qua scbola cf. H. M. A. I. van Ascb van Wyck : de instel-
Uncjm van liooger onderwijs in Utrecht, Utrecbt, 1836, p. 8 scqq. —
D.\' Duddingh: Gesch. van opvoeding en onderwijs, \'s Ilagc, 1842, parte I,
p. seqq. — F. Cramer: Gesch. der Erziehmg in den Nic.derUinden,
Stralsund, 1843, p. GG—70.

iiibus inde ab Augustini, episcopi Hipponensis, tempore men-
tionem faciamus necesse est\').

Augustinus primus scholas illas clericorum instituit iu
ecclesia occidentali, quum régulas monacborum ad commu-
nem clericorum vitam referret. //Factus presbyter,quot; inquit
Possidius^), //monasterium intra ecclesiam mox instituit, et
«um Dei servis vivere coepit secundum modum et regulam
sub sanctis apostolis constitutam. Maxime ut nemo quidquam
proprium in illa societate baberet, sed ut iis essent omnia
communia, et distribueretur unicuique, pront cuique opus
•erat; quod iam ipse prior fecerat, dum de transmarinis ad

sua remeasset____ Vestis eius et calceameuta ct lectualia ex

moderato et competenti habitu erant, nec nitida nimium,

nec abiecta plurimum____ Cum ipso semper clerici una etiam

domo ac mensa, sumptibusque communibus alebantur et ves-
tiebantur.quot; Augustini igitur institutie forma convenit cum
monasterio, ceterum tamen clericorum seminarium fuit, cuius
■auctor, quum episcopus factus esset, se nullum clericum or-
dinaturum declaravit, qui non in suo seminario didicisset.

Augustini exemplum mox alii secuti sunt, tam ii, qui ex
-eins seminario profecti, postea episcopi ordinabantur (quos
Possidius decem commémorât), quam alii episcopi Africani,
qui mox utilcm eam esse institutionem sibi persuaserunt.
Ac tum demum admodum illa instituta florere coeperunt,
quum Benedictus Nursinus vitam monacliicam in ecclesia
occidentali reformasset. Gregorius enim Magnus, qui Be-
iiedictum plurimi faciebat, in suo palatio seminarium con-
didit, ubi cum clericis saecularibus eruditissimis cumque
monachis doctissimis communem vitam degit Ex quo se-
minario plurimi viri profecti sunt, qui, a Gregorio in re-
giones aliénas missi, alibi easdem imstitutiones erexerunt.

Cf. A. Tlieincr : GescJi. der geistiichen Büdungsanstahm,\'Wamp;m\'i, 1835.
2) Vûa AïKjustini, c. 5, 22, 25, quae invenitur in editione Augustini
scrinonmn, quam curavit loanncs Vlimnaerius, Lovanii, 15Ö4.

quot;•] loanncs Diaconus ; vita S. Gregorii.

Inter quos ante omnes laudandi sunt Augustinus et Mclli-
tus, Angliac apostoli, quibus Angli originem debent schola-
rum, quae monasteriis vulgo additae erant. Sic enim effici-
mus e Gregorii ad Augustinum abbatem scriptis epistolis,
in quibus ille huic de clericorum communi vita et eruditione
cadem dat praecepta, quae apud Augustinum episcopum in-
veniuntur et quae ipse secutus est.

In seminariis autem non solum clerici provectioris aetatis,
verum etiam pueri erudiebautur ; quod, etsi fortasse non ubi-
que mos erat, conciliorum tamen ïoletanorum decretis tes-
tibus, de scholis Hispanensibus sine ullo dubio valet. Con-
cilium enim, anno 531 habitum, praescripsit: //de his, quos
voluntas parentu.m a primis infantiae annis in clericatus offi-
cio vel monachalis posuit, pariter statuimus observandum, ut
mox cum detousi vel ministerio lectorum contraditi fuerint,
in domo ecclesiae sub episcopali praesentia a praeposito sibi
debeant erudiri. At ubi octavum decimum aetatis suae an-
num compleverint, si gratia iis castitatis, Deo inspirante,
placuerit, hi tamquam appetitores arctissimae vitae levissimo
Dei iugo subdantur, ac primo subdiaconatus ministerium,
probatione habita professionis suae, a vicesimo anno susci-
piant.quot; Et quartum concilium Toletanum, anni 633, iam
duo distinxit seminariorum genera, mains eorum, qui iam
presbyteri, diaconi et subdiaconi sub episcopi essent tutela,
minus vero clericorum iuniorum, quibus presbyter praeesset.

Haec de clericorum scholarum origine sufficiant; restât,
ut paulo uberius de schola Ultraiectina, cuius conditor erat
Willibrordus, quae iuquisivimus, exponamus. Vir ille egre-
gius, in xinglia natus, ipse in monasterio eruditus erat, quare
postea, quum Ultraiectum esset profectus, in hac urbe cle-
ricorum suorum, communem vitam degentium, simile insti-
tnit collegium iuxta ecclesiam S. Martini, a se aediiicatam.
Ileda \' ), de Willibrordi institutione mentionem faciens, recte
scribit, illum ad S. Martini ecclesiam // collocasse canonicos

1) W. Hcda : IlisL ej/iscoporum L^fe-atóensram, UltraiccJi, 104 ?, p. 2G.

coenobitales, lioc est, commuiicin et apostolicam vivendi le-
gem observantes. Non fuerant monachi; sed canonici, qui
utique regulam divi Augustini aut beati Isidori tunc profi-
tebantur per universas Gerraaniae et Galliae ecclesias.quot; Willi-
broixlum tamen monasteriorum exemplum et normam esse
secutum in collegio suo instituendo, vel ex eo apparet, quod
clerici Ultraiectenses monachi vel canonici dicuntur\'), tum
etiam inde, quod Gregorius, Bonifacii discipulus, semper abbas
audit. Quod memoratu dignissimum est, quum inde luce
fiat clarius, Traiecti quoque, sic ut alibi, canonicorum collegium
exstitisse, iam antequam Chrodegangi régula, in syuodis consti-
tuta, eiusmodi institutiones per totam ecclesiam propagavit,
Collegio autem canonicorum Wiilibrordus seminarium ad-
didit, quod iis erudiendis inserviret, qui ad clericatum essent
destinati; atque haec scholae Ultraiectensis origo fuit. Num-
quam tamen disertis verbis Wiilibrordus huius scholae auctor
fuisse dicitur, sed aliunde satis constat, eam ab illo origi-
nem duxisse. Ludgerus, v, c. de Willibrordo //cum disci-
])ulis suisquot; mentionem facit ; Aitfridus narrat, Adelburcham,
Ludgeri aviam, utrumque suum fratrem Willibrordo com-
meudasse, ut Domino eos nutriret, additque: //qui etiam
primi omnium gentis Eresonum clericatus officium accepe-
runt. Wullibrat in levitarum obiit gradu, Thyatbrat non
pervenit ad gradum, sed ita in iuventute de hac luce mi-
grabatquot; Idem Aitfridus nobis auctor est, Marchelmum, qui
eodem, quo Lebuinus, tempore inter Saxones in Transisalania
apostolus fuit, a Willibrordo // a pueritia sanctis instructum
esse moribusquot;\'\'). Postremo Alcuinum citamus, qui Willi-
brordum, Danos ad Christum convertere frustra conatum
esse, narrat, quia eorum rex //homo omni fera crudelior,
omni lapide duriorquot; esset; sed tamen ex Dania triginta
pueros, quos erudiret, secum duxisse.

I) Vid. 0. g. W. Hoda: o. 1. p. 3fi, ,39.nbsp;2) Greg, visa, c. H.

■quot;) Aitfridus: o. 1. Lib. I, c. .\'5.nbsp;4) Ibid. c. !S.

s) FiU/ Wiilihrordi, c. 9, 10.

Ex liisce omnibus sine dubio nobis concludere licet, Wil-
librordum scholae Ultraicctinae conditorem fuisse. Post eius
mortem Bonifacium scholam curasse, probabile est ; sed iure
dubitari potest, an unquam ipse huic scholae praefuerit \' ).
Eum in Germania nonnullarum scholarum auctorem fuisse,
omnino constat; sed in patria nostra potius euangehum prae-
dicasse, quam discipulos docuisse censendus est. Attamen
optime de schola Ultraiectina eum meritum esse, prorsus as-
sentiemur, si vel hoc un um spectabimus, quod Gregorium,
discipulum suum, institutioni praefecit, quo duce et auctore
schola magnopere floruit. Huius Gregorii abbatis vitam me-
moriae prodidit Ludgerus, qui et ipse eius discipulus, ma-
gistrum magno amplexus amore, multa de eius cum Boni-
facio arcta consuetudine, multa de eius doctrina, multa etiam
de eius in discij)ulos meritis enarrat. Longum est, totam
banc vitam hoc loco exponere, quare tantum illius partis
mentionem faciemus, quae agit de Gregorii schola. Quam eo
tempore claram et celebrem fuisse, ex hisce Ludgeri verbis
luculenter apparet. ,/Non ex una qualibet gente,quot; inquit,

1) Profecto schola Ultraiectina inter huius aevi celeberrimas insti-
tutiones habenda est, qnod c fontibus, praesertim e vita Gregorii ab-
batis, patet. Attamen omnino cavcndum est, ne nimium huic scholae
tribuatur, quod v.o. Buddingb: o. 1. fecit, qui (p. 7) inter Willibrordi
discipulos nominat Pipinum, Caroli Martelli filium, et in universum
de Bonifacii in Willibrordi institutione labore nimis grandibus verbis
mentionem facit. Scribit enim (ibid.): „Hij zelf (Bonifacius) nam in
trtrecbt meermalen aandeel aan dat onderwijs, en vormde er onder-
scheidene, voor dien tijd, uitstekende mannen, als Lullus, aartsbisschop
van Mentz, Sturm, abt van Fulda, koning Karloman, en den abt Gre-
gorius.quot; eet. Contra quae haec monemus: 1°. Bonifacium breviore tem-
pore in bis regionibus versatum esse, quam ut saepius Ultraiecti do-
cere potuerit; 2°. nibil de eius in scbola Ultraiectina institutione a Lud-
gero narrari; 3°. quod attinet ad Lullum et Sturmium, eos saltem in
Germania Bonifacii discipulos fuisse, quorum prior magistri, in Frisiam
proficiscentis, successor in episcopatu factus est; Sturmius vero eo tem-
pore iam abbas Fuldensis erat; 4®. Gregorium, inde ab anno 722 Bo-
nifacii assiduum socium et discipulum, in Germania eruditum esse,
quumque postea cum magistro Frisiam adirct, ipsum iam aliquod tem-
pus docuisse. — Idem error adest in: Kalender voor de Protestanten in
Nederland, 1857, p. 57.nbsp;^

// Gregorii erant discipuli congregati, sed ex omnium vici-
narum nationum floribus adunati ; et tanta familiaritate et
mansuetudine laetitiaque spirituali illuminati sunt, ut luce
clarius daretur agnosci, quia de uno patre spirituali et de
una matre omnium, clraritate, generati sunt et coadunati.
Quidam enim eorum erant de nobili stirpe Francorum, qui-
dam et de religiosa gente Anglorum, quidam vero et de
novella Dei plantatione, diebus nostris incboata, Fresoimm
et Saxonum, quidam autem et de Baguariis et Suevis, vel
de quacunque natione et gente misisset eos Deus, quoruni
minimus ego sum, modieus et infirmus alumnusquot; Quod
ad discipulos attinet, eorum nonnulli nobis nomine noti sunt,
ex quorum vitae historia, quid Gregorii institutie et Frisiae
fuerit et alienis regionibus, perspicue discimus. Quum enim
Ultraiecti clerici erudirentur, quorum multi postea nostra-nbsp;\'

tibus non solum, sed etiam aliis populis euangelium nuncia-
runt, schola ea honorificum locum in patriae nostrae historia
occupât. Inter apostolos, qui ex ea prodierunt, celebrates
invenimus Marchelmum sive Marcellinum, Ludgerum huiusque
fratrem Hildigrimum; nam, etsi hac de re dubitari potest,
verisimillimum tamen est, hunc eiusdem scholae discipulum
fuisse^). Ludgerus ipse postea, episcopus ordinatus, in di-
oecesis suae sede scholam condidit ad exemplum Ultraie-
ctinae.nbsp;^

Si quis vero rogat, quid in ea schola discebatur, re-nbsp;^

spondemus, docuisse Gregorium trivium et quadrivium, quo-
rum illud grammaticam, rhetoricam et dialecticam, hoe arith-nbsp;j
meticam, musicam, geometriam et astronomiam continebat.

1)nbsp;Greg, vita, cap. 15,

2)nbsp;V. Asch, van Wyck: o. 1. conjjcit Willehadum, primum episcopum
Bromensem, Gregorii discipulum fuisse, cui sententiae hanc ob causam
non assentimur, quod Willehadus,iam presbyter ordinatus, Frisiam adie-
rit. Vid. Anskarius: vita Willehadi, Pertz: o. L II, p.380. — Idem
Wihonem, primum episcopum Osnabrückensem, Gregorii discipulum
vocat additque, illum in episcopatus sede. scholam, ad TJltraiectinae
normam instituisse; quae tamen omnia testimoniis carent. Cf. .J- Moser:
Osnabrückische Geschichte, I, p. 287.

In scliolis Anglicis enim, in quibus Willibrordus et Boni-
facius eruditi erant, eadem discebantur, et scboia Ultraie-
ctina, ad Anglicarum normam instituta, harum exemplum
etiam postea secuta est. Prae ceteris autem S. Scriptura
legebatur, ac quibus S. Codicis libris Bonifacius uteretur, ex
eius epistolis cognoscitur, in quibus de // sex profetisquot;, ei a
quot;Winberto abbate relictis, de Salomonis proverbiis, de Pauli
ad Romanos et Corinthios epistolis mentionem factam inve-
nimus ; praeterea in iisdem Gregorii Magni literae et Bedae
nonnulla opera laudantur \' ). Si ergo Bonifacio fuerunt scripta
haec, facile Gregorius, eins diseipulus, ea transcribere, iis
uti et cum discipulis suis communicare potuit. Praeter haec
omnia autem scholam Ultraiectinam disci|)ulos etiam aptos
reddidisse, ad gentiles convertendos et euangelium praedi-
candum, merito coniicere licet, siquidem ecclesiae Prisiae con-
ditionem debilem, magna nostrae patriae parte adhuc paga-
nismo adhaerente, consideramus.

Quod attinet ad scholae Ultraiectinae bibliothecam, quam-
vis eius catalogus nobis perierit, sine dubio eam satis fuisse
copiosam multisque abundasse libris manuscriptis affirmari
licet. Non solum enim, multi ibi aderant discipuli, qui ma-
nuscriptis transcribendis operam dare possent, sed etiam fre-
quens cum Anglia commercium, ubi Eboraci pulcherrimam
bibliothecam fuisse novimus, libros multos sibi comparand]
scholae nostrae occasionem dedit. Gregorium abbatem, prae-
ter scripta supra laudata, complures libros possedisse, auctor
nobis est Ludgerus, qui ita scribit: ,/plurima volumina S.
Scripturarum, largiente Domino, Eomae acquisivit, et secum
inde ad profectum proprium discipulorumque suorum, non
modico labore, advexit domumquot; Ipsum Ludgerum narrat
Altfridus, ex Anglia domum rediisse, //habentem secum co-
piam librorumquot; quod, licet potius ad ipsius Ludgeri
scholam pertinuisse censeas, Ultraiectinae tamen quoque in-

1) Cf. Biicldingh; LI.
0. 1. Lib.. I, cap. 19.

tererat, quoniam ille noster, nt postea videbimus, per aliqnod
temporis spatium, Gregorio mortuo, scbolae praefuit. Itaque
bibliotbeca Ultraiectina satis magna esse potuit, quum Gre-
gorius Eomae, Ludgerus Eboraci, e ditissimis fontibus bau-
sissent.

Wiilibrordus, suum clericorum seminarium instituens, Au-
gustini, episcopi Hipponensis, exemplum secutus est. Qnod
confirmatur iis, quae de Gregorii vitae degendae ratione
enarrat Ludgerus: //praeterea et boe dignum esse memoria
videtur, quali ter discipulos suos, simul cum iis communi
vila conversando, ut pater filios educarit et dilexerit,quot; eet. ;
porro de Gregorii discipulis verba faciens, n quibus omni-
bus,quot; inquit, //undecunque, quasi ad unum ovile collectis,
pius pater et pastor Gregorius e\'t spiritualia nutrimenta do-
ctrinarum et eloquiorum Dei, ét corporalia alimenta eadem
devotione procuravit et donavitquot; gt;). Apparet ergo, clericos
Ultraiectinos communem vitam egisse, unde simul sequitur,
Chrodegangi regulam non prorsus novi aliquid fuisse, sed
potius banc vitae degendae rationem certis regulis ac legi-
bus adstrinxisse et magis universam reddidisse.

De hora diei, qua Gregorius discipulos suos docere sole-
bat, Ludgerus scribit, nullum prope praeteriisse diem, \'/ quo
non primo mane paterna sollicitudine consedens, singulis
quibusque venientibus, prout quisque quaesivit, poculum vi-
tae propinaret et irrigaret eloquio Deiquot; Hoe autem facere
perrexit Gregorius, etiam quum per tres ante mortem annos,
paralysi sinistri lateris affectus, vix ambulare posset. Tune
etiam, Ludgero teste, ut semper solebat, //tradere non de-
stitit auditoribus suis libros divinae legis et monita salutis
aeternae. Nam et condiscipulis melioribusque meis in eadem
molestia plures tradidit libros, et mihi, modico Ludgero,
librum S. Augustini tradidit, quem Enchiridion, id est Ma-
nuale, ipse nuncupavitquot; Ex hisce omnibus duas res di-
scimus, tam ad tempus, quam ad methodum docendi atti-

1) Greg, vita, cap. 1.5.nbsp;s) ifeid.

3) Ibid., cap. 20.

îientes. Nam Gregoriüm » primo manequot; discipalos docuisse,
Ludgerus refert, quod etiam Egbertum, arcliiepiscopum Ebo-
racensem, et ipsum Ludgerum fecisse narrant scriptores ; cuius
rei baec est causa, quod viri ilii multis aliis rebus operam
(^We debuerunt. Gregorius v. c. licet numquam episcopi
nomen gesserit, ecclesiae Erisiae tamen praefuit eique con-
suluit, quare non aliud docendi tempus ei relinquebatur. Quod
vero attinet ad methodum, perspicuum nobis fit, seminarii
Ultraiectini discipulos non omnes simul erudiri solitos fuisse,
sed singulatim potius, sicut iam Ludgero a magistro separatim
Augustini Enchiridion explicatum esse vidimus. Haec docendi
ratio arctissime cohaeret cum horum temporum bibliotheca-
rum conditione, quae, quamvis libris satis copiose praeditae
essent, saepe tamen eiusdem libri unum dumtaxat manu-
scriptum codicem continerent. Quamobrem magister discipu-
lis provectioris aetatis librum dedit, ut ipsi legerent; sin
autem locos difhciles invenirent, a magistro interpretationem
petere iis licebat. Discipulos iuniores presbyter aliquis di-
sciphnas docebat, quae S. Scripturae et Patrum ecclesiastico-
rum lectioni viam munirc solebant. Hic saltem in scholis
aliis erat mos; et in seminario Ultraiectino idem esse factum,
facile intelligemus, eo magis autem, si, ob magnum disci-
pulorum numerum et ecclesiae Erisiae curam Gregorium non
omnibus adesse potuisse, observabimus. Mox eum Aluberti,
AngU, auxiKo usum esse videbimus, sicut etiam postea
Albricus, Gregorii successor, aliorum presbyterorum opem
invocavit.

Hactenus de schola Ultraiectina. Ludgerus autem, post-
quam aliquod tempus ibi elegit, habitum saecularem depo-
suit et tonsuram accepit \'). Cincinnius narrat eum in mo-
nasterio Ultraiectino acolytatus et subdiaconatus ordinibus
initiatum esse ^ ), sed de iis apud Ludgeri vitae scriptores

1)nbsp;Vita II, Lib. I, cap. 4.

2)nbsp;o. 1. Lib. I, cap. 7. — De acolytbonim et siibdiaconornm mune-
ribus, cf, cl. W. Moll: Gtsch. van lgt;et ïcerkdijk kven, ceL I, p 219—223.

uil iuveuitur. Portasse Cincinnius putavit, Ludgerum, quum
postea diaconus esset ordinatus, antea acolythum et subdia-
conum fuisse. Hîc vero Mabillonius » ) laudandus est, cui
videtur monacbatus subdiaconatus loco aliquando fuisse.
// Certe,quot; sic enim scribit, // S. Benedictus in régula sua
concedit abbati, ut, si voluerit, aliquos e suis presbyteros
aut diaconos ordinari curet, nulla subdiaconatus mentione
facta---- Et scimus monasticam professionem minorum or-
dinum loco quandoque fuisse: quo minus mirandum est,
abbatibus quibusdam non modo tonsuram, sed etiam mino-
res ordines, immo et subdiaconatum, conferendi potestatem
concessam fuisse a Pontifice Eomano.quot; Quum autem regulae
Benedictinae in Anglia et in nostra patria valerent, (quamvis
ob eam causam Erisiae apostoli non monachi Benediciini
dicendi sint) ex dictis apparet, Ludgerum, more solito, initio
vitam monasticam egisse, postea autem clericum ordinatum
esse. Cincinnium igitur non in omni re vere narrasse, lucu-
lenter apparet.

Per annos, quos Ludgerus Gregorii abbatis disciplina ute-
batur, quem sibi inde //ab infantiaquot; praeceptorem fuisse,
ipse profiteri non dubitat 2), //apud condiscipulos,quot; Altfrido
teste, ,/ in magno habebatur affectu, eo quod esset vir mirae
mansuetudinis, vultu hilari, non tamen facilis in risu, et
in omnibus actibus prudentiam cum temperantia amplectens.
Erat enim assiduus meditator divinae scripturae, et eius
praecipuae, quae ad laudem Dei et ad doctrinam pertinebat
catholicam, pro quibus a venerabili magistro velut unieus
filius diligebaturquot;

§ 5.

ludgekus in schola alcuini degens. — iieditus eius
in patkiam.

Ludgero in schola quot;Ultraiectina versante, ad Gregorium

1) Annales ord. S. Benamp;d, Lib. X, cap. 20; Tom, I, p. 252.
Î) Greg, vita, cap. 2.nbsp;s) Ludgeri vita, Lib. I, cap. 9.

abbatem venit Alubertus quidam, natione Anglus, qui, apo-
stolus inter Frisios fieri cupiens, a Gregorio petiifc, ut ope
«t consilio sibi adesset. Abbas Ultraiectinus benigne eum
îecepit, at ut euangelium inter gentiles nunciaret, ei non
concessit, namque auxilio eius in aliis rebus potius uti cu-
piens, Alubertum rogavit, ut chorepiscopus sibi fieri vel-
letHic vero: //ut scias,quot; inquit, //me cum licentia et
consilio episcopi mei hue transmeare, mitte mecum fratres
fideles ad terram, de qua egressus sum, ad episcopum meuni,
ut ab eo ordiner, ego et illi; tali enim modo consensum
praebeo.quot; Qua sententia probata, Gregorius cum Aluberto ^ )
in Angliam misit Ludgerum et alium discipulum, aetate
înaiorem, nomine Sigibodi, qui ab archiepiscopo Ebora-
censi ordinarentur, Alubertus episcopus, Sigibodus presbyter,
Ludgerus diaconus,

Quodsi quaerimus, quare Gregorius ipse Alubertum hu-
iusque socios non ordinaverit, respondendum, illum revera
numquam fuisse episcopum. Sine dubio a multis, v. g. a
Beka et Heda, tertius inter episcopos Ultraiectinos recense-
tur, sed iniuria. Ludgerus eum semper abbatem nominat;
Altfridus disertis verbis declarat, non ad gradum episco-
palem Gregorium ordinatum esse, sed mansisse presbyterum ;
Hucbaldus de Gregorio scribit: //gradu ecclesiastico pre-
sbyterum, sed tune pro tempore episcopalis ofiicii in eodem
Castro (Traiectino) vel etiam parochia vicariumquot; Cum

1)nbsp;Altfridus : o. 1. Lib. I, cap. 10, — Altfridus scribit „coepiscopus,quot;
alii „chorepiscopus.quot; Utrumque nomen hac in re yere usurpari potest.
Gregorius episcopi nomen numquam gessit, attamen episcopali munere
functus est, quamvis non ordinatus esset. Sic Alubertus Gregorii coë-
piscopus dicendus est. Sed meliore iure chorepiscopus dicitur, quippe
cuius auxilio per hoe temporis spatium saepius utebantur episcopi vel
ii, qui, ipsi non ordinati, tamen ecclesiae cuidam praeessent. Cf. ßett-
berg: o. 1. II, § 92, p. 607—609. —, Chorepiscopi more solito ordina-
bantur, sed ipsi sedem non habebant; erant episcopi regionarii.

2)nbsp;Cincinniiis: o. 1. Lib. I, cap. 8 Albricum, non Aluhertura eum
nominat, additque „cognatum beatissimi Suiberti, et nepotem venerandi
patris Gregoriiquot; cum fuisse. Sed Alubertum confundit cum Albrico,
Gregorii successore, de quo infra.

3)nbsp;o, 1. Lib. I, cap. 10,nbsp;\'gt;] Hucbaldus: vita Lthuini, cap. 7..

liisce testimoniis ipsius Ludgeri verba digna sunt, quae cou-
ferantur, //Sed et hoc silentio minime tegendum est, quod,
Marcheimo narrante, didici,,.. quia post martyrium S. ma-
gistri (Bonifacii),... ipse quoque Gregorius a Stephano, apo-
stolicae sedis praesule, et ab illustri et religiose rege Pipino
suscepit auctoritatem seminandi verbum Dei in Presoniaquot; \' ).
Inde enim apparet, Gregorium a papa et Prancorum rege
in ecclesiam Prisiam missum esse, fidei propagandae causa.
Quod tamen nihilosecius numquam episcopus ordinatus est,
eius rei causa quaerenda esse videtur in litibus, quae iam
antea inter Bonifacium et episcopum Coloniensem exstiterant.
Namque hic, ut iam supra verbo monuimus, ad Dagoberti I
mandatum provocans, a quo ecclesia Prisia episcoporum Co-
loniensium curae tradita erat, neque Bonifacium neque quem-
quam alium agnovit. Quae lites, per Bonifacii vitam nondum
fuisse compositae, quin etiam, Gregorio florente, exstitisse vi-
dentur. Atque ita factum est, ut episcopali officio hic funge-
retur, episcopi vero nomine numquam sit gavisus. Hanc ipsam
etiam ob causam Alubertum secum chorepiscopum habere vo-
luit, ne, quae ad episcopi officium pertinerent, ac non nisi
per ordinatum episcopum administrari liceret, ea aut pror-
sus essent omittenda negligendave, aut, alius episcopi ope
implorata, administranda.

Alubertus, Sigibodus, Ludgerus Eboracum profecti, ab ar-
chiepiscopo ordinati sunt^); nec vero statim redierunt, sed
per unius anni spatium in Anglia morati sunt; quo tem-
pore Ludgerus ita usus est, ut Alcuini, illius magistri, scho-
lam frequentaret, ipsumque virum summum audiret. Eboraci
enim Celebris clericorum schola fuit, atque de hac iam
paullo altius rem repetentem, uberius me tractantem, nemi-
nem reprehensurum esse puto

1)nbsp;Greg, vita, cap, 14.

2)nbsp;De ordmationis tempore et modo, cf. J. Lingard: ÄUerthümer der
Angelsächsischen Kirche, ins Deutsche übersetzt,Breslau, 1847, p. 135—Ul,

3)nbsp;De schola Eboracensi cfr. Sharon Turner: History of the Anglo-
Saxons, Paris, 1840, III, p. 236 seqq. — J. Lingard: o. I. p. 192 seqq.
H. Soames; The Anglo-Saxon Chmxh, London, 1856, p. 96.

Postquam anno 668 mortuus erat Deusdeclit, arcliiepi-
scopus Cantabrigiensis, Wighardus presbyter Bomam profe-
ctus est, ut, a Yitaliauo papa ordiuatus, sedem episcopalem
occuparet. Ees tamen longe aliter, ac speraverat, evenit.
Nam vixdum Eomam advenerat, Wighardus, in morbum
delapsus, vitam cum morte commutavit. Papa igitur, ut
huic rei consuleret, Cantabrigiensibusque episcopum concilia-
ret, ad alium respexit, atque Adrianum quemdam, ex Africa
oriundum, hoc honore affecit. Sed hic, sive quod tali ho-
nore indignum se haberet, sive quod amicitia gloriae cupi-
ditate maior esset, munus renuit, et amicuin suum, Theodorum
monachum. Tarsi in Cilicia natum, commendavit. Yitalianus
nunc Theodorum ordinavit, qui cum Adriano xingliam adiit i).
Duo illi viri, quum aliarum quoque artium periti, Uteris
Graecis et Latinis imprimis docti essent, Cantabrigii scholam
condiderunt, quae a multis discipulis frequentabatur ; et qui
eorum laborum et disciplinae fuerint fructus, ex eo patet,
quod Beda testatur sua etiam aetate de Tbeodori et Adriani
discipulis superesse, // qui Latinam Graecamque linguam
aeque, ut propriam, in qua nati sunt, norunt.quot; Discipuli
autem hi, per diversas Angliae regiones progressi, alias scho-
las aperuerunt, et sic etiam Eboracensis nostra exstitit, quae
tpidem maxime florere coepit, ex quo tempore Egbertus, Be-
dae Venerabilis discipulus et familiaris, ei praeerat, Hic
enim, anno 712 archiepiscopus Eboracensis ordinatus, di-
scipulorum institutionem inter se et Albertum, consangui-
neum et postea successorem, divisit; ct quum multis aliis
rebus, tum praesertim bibliotheca eximia colligenda, optime
de seminario Eboracensi meritus est. Catalogus huius bi-
bliothecae invenitur in poëmate : de Ponlificibus el Sanctis
Eboracensis ecclesiae quem locum hîc dcscribere übet.

t) De Ins vid. Beda: o 1, Lib. IV, cap. 1.
2) o. L Lib. IV, cap. 2.

5) Apud Mabillon: Acta SS, ord, Bened. Saec. Ill, parte II.

Illio invenies veterum vestigia patrum,
Quidquid habet pro se Latio Romanus in orbc;
Graecia vel quidquid transmisit clara Latinis;
Hebraïcus vel quod populus bibit imbre superno;
Africa lucifluo vel quidquid lumine spavsit.
Quod pater Hieronymus, quod sensit Hilarius, atque
Ambrosius praesul, simul Augustinus, et ipse
Sanctus Athanasius, quod Orosius edit avitus,
Quidquid Gregorius summus docet, et Leo papa;
Basilius quidquid, Fulgentius atque coruscant,
Cassiodorus item, Chrysostomus atque loannes.
Quidquid et Athelmus docuit, quid Beda magister.
Quae Victorinus scripsere, Boëthius; atque
Historici veteres, Pompeius, Plinius, ipse
Acer Aristoteles, rhetor quoque Tullius iiigens:
Quid quoque Sedulius, vel quid canit ipse luvencus,
Alcuinus et Clemens, Prosper, Paulinus, Arator,
Quid Fortunatus vel quid Lactantius edunt.
Quae Maro Virgilius, Statius, Lucanus, et auctor
Artis grammaticae, vel quid scripsere niagistri,
Quid Pvobus atque Phocas, Donatus Priscianusve,
Servius, Euticius, Pompeius, Comminianus.
Inveuies alios perplures.

Constat ex his, bibliothecam Eboracensem eximiam fuisse;
et revera si recordamur quam difficile fuerit eo tempore
libros sibi manuscriptos comparare, Egberti in scholam suam
merita sine dubio magna et egregia fuisse, facile agnoscemus.

In discipulis docendis Egbertus Bedae, magistri sui, ve-
stigia sequi solebat. A prima luce, nisi muneris episcopalis
officia impedirent, discipulis, residens in lecto suo, // cuique
convenientia scripturae pandebat arcana,quot; usque ad horam
sextara, saepissime usque ad nonam. Inde vero surgens, ora-
torium intravit, et //iuxta exemplum beati lob, ne forte
filii eius in maledictionis laberentur foveam, sanctificabat
eos, offerens corpus Christi et sanguinem pro omnibus. Et
sic tandem vespertina propinquante hora, praeter quadrage-
simam maxime, omni tempore tam aestatis quam hiemis,
parcum cum suis, digne tamen praeparatum sumebat cibum;

linguae non parcens lectoris, utroque ut reficeretur panequot; \' ).
Videmus igitur eundem morem secutum esse Egbertum, quem
iam antea Gregorium didicimus. Primo mane tantum docere
solebat, quum cetera diei pars muneris eeclesiastici officiis
occuparetur, nec copiam daret docendi et cum discipulis
disseren di.

Artes, (juae in scliola Eboracensi docebantur, cognoscimus
ex eodem poëmate, quod supra laudavimus. Alberti enim
institutionem attingens, poëta noster sic pergit:

Et simul Euborica praefertur in urbe magister.
Ille ubi diversis sitientia conla fluentis
Doctrinae et vario studioriim rore rigabat:
His dans graminaticae rationis graviter artes,
mis rhetoricae infundens refluamina linguae.
Istos iuridica curavit cote polire,
Illos Aonio docuit concinnere cantu.
Castalida instituens alios resonare cicuta,
Et iuga Parnassi lyricis percuri\'ere plantis.
Ast alios fecit praefatus nosse magister
Harmoniam coeli, solis lanaecpe labores,
Quinque poli zonas, errantia sidera septem,
Astrorum leges, ortus, simul atque recessus,
Aërios motus pelagi terraeque tremorem,
Naturas liominnm, pecudain volucrumque, ferarum,
Diversas numeri species variasque figuras.
Pasclialique dedit solemnia certa recursn,
Maxime scripturae pandens mysteria sacrae:
Nam rudis et veteris legis patefecit abyssum.

Ex bis facile efïicimus, Eboraci quoque eadem tradita
fuisse, quae in aliis scliolis, ea dico, quae trivium et qua-
drivium vulgo complectebantur. Egbertus, arcbiepiscopus fa-
ctus, ipse nonnisi Novum Testamentum interpretari perrexit;
Veteris Foederis interpretationem aliarumque artium insti-
tutionem Alberto reliquit; bibliotliecae autem Alcuinum
praefecit, eiusdem seminarii discipulum.

1) Vid. Alcuini opera,, ed. Frobenii, 1777, t. I, Älcuim viia, ab anoquot;
npno, p. LXI, in fine.

Egberto anno 766 mortuo Albertus \') in munere archiepis-
eopali successit. Hic quoque muneris officiis, quominus multam
operam scholae tribueret, prohibebatur ; quare Alcuinum, iam
antea adiutorem suum, seminario praefecit. At Alcuinus, anno
735 natus, ab Egberto eruditus, institutionem Eboracensem
multo celebriorem reddidit, quod minime est mirandum, si
animadvertimus, eundem virum postea in Caroli Magni aula
scholae Palatinae conditorem fuisse eumque, plurimis scholis
in Erancia et toto Caroli regno instituendis, optime de li-
teris artibusque bonis esse meritum. Alcuinus autem eas-
dem tradidit disciplinas, quas supra iam diximus, trivium
nimirum et quadrivium. Ipse tamen illis nominibus non
utitur, verum loquitur de ethica, physica, theologia, quae
tres disciplinae easdem septem partes, quas trivium quadri-
viumque continent, grammaticam nimirum, rhetoricam, dia-
lecticam, arithmeticam, geometriam, musicam, astronomiam
sive astrologiam complectebantur ^ J. Alcuinus quum de tri-
bus prioribus artibus scripserit, quid quaque sibi voluerit,
quoque eas doceret modo, satis constat. Grammatica eius ety-
mologiam tantum continet, agit de verbis verborumque for-

1)nbsp;De Alberto Mabillon banc coniecturam fecit (Annales ord. S. Bened.
Lib. 24, cap. 12; torn. II, p. 197): „Veliemcns mihi suspicio iniicitur,
hunc ipsum esse Alubertum, quem ex Eboracensi provincia ad Grego-
rium, Traiectensem abbatem accessisse, superius dixi; ab eodemque in
patriam remissum cum Liudgero, ut ab episcopo Eboracensi sacerdos
ordinaretur, eidemque Gregorio in regenda parochia esset adiutor.quot;
Quae coniectura, etsi veri speciem habet, tamen non prorsus cum iis,
quae de hisce temporibus nobis innotuerunt, convenit. Alcuinus enim,
Egberto vivo, bibliothecae tantum praefectus est Alberti adiutor erat.
Hoc autem archiepiscopo facto, Alcuinus scholae Eboracensi, magister
praefuit, ex quo tempore inprimis docendo operam navavit ct praece-
ptor primum locum occupavit. Ex Altfridi autem libro apparet, Alcui-
num, Ludgero cum sociis Eboracum veniente, iam scholae fuisse prae-
positum, quare eo tempore Egbertus iam obiisse mihi videtur, Albertus
Egberto iam successisse; Traiectum igitur adire non poterat. — Prae-
terea nomina non accurate conveniunt; archiepiscopus Eboracensis
nominatur Albertus (var. Aelbertus, Alubertus, TElcbertus); Gregorii
chorepiscopus Alubertus (var. Aluberht, Alubret, Adelbertus).

2)nbsp;De Alcttini institutione cf. imprimis F. Lorentz: Alcuins Lehen,
1829, p. 23 seqq.nbsp;•\') Cf. Lorcutz: o. I. p. 27.

mis, non vero de syntaxi. Hue, appendicis loco, pertinent
etiam regulae quaedam ortliograpliiae, qua intelligit modum
recte scribendi, nam Alcuinus, ut ipse maximam curam ad-
bibuit in manuscriptis transcribendis, sic etiam alios semper
ad quot;idem incitavit. Quum autem grammatica verba verbo-
rumque formas tractaret, logica periodes vel verborum am-
bitus docebat, eratque baec in duas partes divisa, rbetori-
cam sive artem persuadendi, dialecticam sive artem vera a
falsis secernendi, atque in bac pertractanda Aristotelem po-
tissimum ducem auctoremque sequebantur omnes.

Aritbmetica — ut pauca de singulis istis disciplinis in
medium proferam — bisce temporibus difficillima sane
erat, quum cbaracteres Arabici nondum adbibereutur. Quod
autem ad Alcuinum attinet, bic aritbmeticam theologiae
accommodavit, eo potissimum consilio, ut numéros, qui lu
S. Codice oc currunt, allegorice interpretaretur. Geometria
imprimis ad physicam et astronomiam pertinebat, atque
huic maximam Alcuinum dedisse operam, ex epistohs eius
apparet, e quibus eum Caroli Magni iussu de anno solari
et lunari, opera data, inquisivisse discimus. Ars poëtica
quoque, quum ubique, tum etiam Eboraci tradebatur, et
Alcuinus, ut in omnibus fere rebus ceteris antecelluit, sic
etiam poëtica laude inter aequales eminebat; horum emm
multi versus mali et barbari nobis supersunt. Alcuini vero
carmen, in Ludgeri ecclesiam compositum, quod infra de-
scribemus, nostrum de viro eximio indicium iUustrabit. Mu-
sicam denique in futuroruin clericorum seminario ad disci-
plinam pertinuisse, per se iam patet.

Haec omnia S, Scripturae studio praecedebant, quod ré-
véra praecipuum locum occupavit. Literpretatio autem S.
Codicis maximam partem allegorica illa fuit et mystica, me-
dio aevo propria; et Alcuini in Yeteris Novique Eoederis
nonnullos libros commentarii, huius interpretationis sunt do-
cumenta. xic quamvis commentarios illos .postea dem um,
quum in Erancia vcrsaretur, Alcuinus compos uerit, doctrina

tamen eius scholae Eboracensis discipulis prodesse potuit et
eerte profuit.

Inter Alcuini discipulos, quorum numerum permagnum
fuisse constat, praeter Ludgerum, Wizonem recensere lubet,
cognomine Candi dum; Eredegisum, magistri in schola Tu-
jîlnbsp;ronensi successorem; Sigulfum, postea abbatem Ferrariensem;

Osulfum et Josephum \' ).

Non continue Alcuini, magistri sui, doctrina et sapientia
schola Eboracensis gavisa est. Quum enim anno 780 obiis-
set Albertus archiepiscopus, Eanbaldus, Alcuini diseipulus
et amicus, illius loco creatus est. Huic igitur ut pallium
compararet, magister eximius Eomam est profectus. At dum
iter facit Alcuinus per Eranciam, Carolus Magnus eum con-
venit, et statim perspiciens, qualis esset vir ille, omnibus
viribus contendit, ut ei persuaderet, ne in Angliam rediret,
sed iam Eranciae sapientia sua prodesset. Non negavit Al-
cuinus, imperatori libenter est assensus, et ex illo tempore
cum discipulis, quos supra commemoravimus, in continente
fjnbsp;est moratus atque optime de Erancia, optime imprimis de

schola Palatina meritus est. — Haec sufficiant de seminario
Eboracensi eiusque magistro illustri; iam ad propositum
nostrum redeamus.

Per unius anni spatium 2) Eboraci versatus, Alubertus
cum sociis suis Ultraiectum rediit, et Gregorii abbatis cho-
repiscopus factus, re et consilio ei adfuit. Ludgerus vero, iam
diaconi munere fungens, nihil vehementius desideravit, quam
Eboracum reverti atque iterum Alcuini frui institutione^).

1) De Alcuini discipulis vid. Commentafio de vita Alcuini, § 40 seqq.
Vid. Alcuini opera, ed. Frobenius, torn. I, p. XXIII seqq.

ï) Alcuinus scholae Eboracensi praeerat, quum Ludgerus earn fre-
quentarct. Ille autem post Egberti archiepiscopi mortem summus ma-
gister factus est; Ludgerus igitur post annum demum 766 Alcuini in-
stitutione frui potuit. — I-Iaec quod attinet ad tempus, de quo, ni fal-
lor, nil accuratius statui potest.

s) Altfridus; 0. 1. Lib I, cap. 11. — Vita III, Lib, I, cap. 7 rem ali-

Yeiiiam tamen abbatis impetrare non potuit; renuit Grego-
rius et // blandis sermonibusquot; a proposito eum avertere co-
natus est. Sed quum nihilominus Ludgerus in sententia
perseveraret, Gregorius patrem eius adiit petiitque a Tliiat-
griino, ut filio iter abnegaret. Ludgerus tamen ab incepto
non abstitit; tandemque precibus eius convicti, ét parentes
ét Gregorius ei assensum omniaque dederunt, quibus in
via iuveni opus esset. Iterum igitur Eboracum tetendit, et
benigne ab Alcuino receptus, per tres annos et sex menses
apud hunc mansit; et procul dubio etiam diutius Eboraci
nransisset, nisi res fatalis eum in patriam reverti coegisset.
Civibus enim Eboracensibus ad helium gerendum egressis,
negotiator quidam Erisius, rixa haud levi exorta, comitis
illius provinciae filium interfecit; quocirca iuvenis consangui-
neorum iram timentes, ne ultores necis eos invenirent acer-
bos, non solum interfector, sed etiam omnes Erisii fugerent,
necesse eraf). Alcuinus igitur praemetuens discipulo caro,
ne quid detrimenti caperet hac in re, ex Anglia eum exire
iussit; immo vero verens, ne Ludgerus, doctrinae amore in-
citatus, dam rediret, Putul cum eo misit diaconum. Hic,
ut obiter moneam, secundum Alcuini mandatum, Eomam
profectus, postea ad magistrum reversus est, cumque hoe,
anno 780, presbyter ordinatus, in Galliam se contulit^).

Sic ergo Ludgerus Traieotum rediit et, quod hîc praeter-
mitti non licet, rediit //bene instructus, habens secum co-
piam librorumquot; Itaque tum rursus Gregorii institutione

ter narrat. Scribit enim: „Post Ludgeri reditum ex Anglia, quadam
die, iuxta usum officii eius, coram Gregorio euangelium lexit. Sed iu
quodam yerbo offendenti, Gregorius coram poprrlo emendavit. Ludge-
rus publica correctione confusus, acceptara vereeuudiam ad suas uti-
litates convertit. Denuo ad Alcuinum redire cupiebat, indignum se
dicens percepto officio posse videri, qui illud ex more implere nesciret:
se coram Gregorio ante non lecturum, quam illud, Domino adiuvante,
pro viribus emendare curaret.quot;

1) Aitfridus: o. 1. Lib. I, cap. 11.nbsp;2) Ibid., cap, 12.

3) Ibid.

usus est, cui erat n tanto tunc dignior et acceptior, quanto
fuit et in monasticis eruditionibus illustriorquot; \'). Et revera
inde ab eo tempore a senis latere numquam discessit. Ad-
fuit ei in gravissiinis rebus, adfuit ei, senectute gravato,
adfuit ei etiam morienti. Pulchram huius mortis descriptio-
nem discipulus pius postea composuit, quam ne omittam ni-
hil est, quod non verear. Nam Ludgerus, postquam de Gre-
gorii morte mentionem fecit, sic simplieiter, sed vere pulchre
et pie pergit : // Tunc ... venit ei dies extremus mortalitatis
huius, ad ingressum regni et perpetuae salutis praedestina-
tus. Circumsteterunt eum discipuli eius, desiderantes adhuc,
quamvis infirmum, patrem diutius secum habere, et de eo
optando dicere ad invicem: //non moritur hodie, non mo-
ritur hodie.quot; Ipse vero, viribus assumtis, quibus valuit:
hodie,quot; inquit, //Volo licentiam habere.quot; Et, his dictis,
iussit se ante oratorium S. Salvatoris a discipulis portari,
et ostium aperiri, ibique oratione facta et communione sacri
corporis et sanguinis Domini accepta, aspiciens ad altare,
mente coelestibus intentus, ad Dominum perrexit, cui tanto
tempore sincera mente servivitquot;

1)nbsp;Altfridus : o. 1. Lib. I, c. 12.

2)nbsp;Quo anno Gregorius obiit? Licertum videtur. Ludgero teste, an-
nus 780 vel 781 postremus Abbatis vitae statuendus est. Bonifaeius
enim eum cognovit, ut memorat Ludgerus {Greg, vùa, c. 4), ad annum
722, annum aetatis quarttmi aut quintum decimum agentem; natus igi-
tur est anno 707. „ Et prope iam ad Septuaginta annorum aetatem,quot;
i. e. 777, paralysi afFectus est, quo morbo per tres annos laboravit, i. e.
usque ad annum 780. — Verum cum bis non convenit Caroli Magni
diploma, datum VII idus lunii 777 (vid. Heda: o. I. p. 41), in quo iam
de Albrico, Gregorii successore, sermo est; quin etiam in S. Salvato-
ris ecclesiae catalogo (ibid. p. 46), Gregorius obiisse dicitur a. d. 25
Aug. 775. Ludgerus igitur minus accurate narrasse videtur, et Gre-
gorium aut mortuum esse anno aetatis sexagesimo octavo, aut Boni-
facium eum cognovisse, quum iam aetate provectior esset, statuendum
est. Quarum sententiarum haec potissimu-m probari videtur Ludgeri
ipsius verbis, qui scribit Gregorium, Bonifacio in Addulae monasterium
veniente, nuper scholam et pajatium reliquisse {Greg, vita, c. 4).

Qua institutione Ludgerus sit gavisus, quibus doctoribus
usus, vidimus. Traiecti igitur et Eboraci, in duabus illius
aevi celeberrimis scholis erudito, homini nostro iam aderat
tempus, quo ipse apostolus, Christi nomine propagande, non
frustra se Alcuini, non frustra Gregorii institutione fru-
ctum esse, probaturus esset. In quibus vero Erisiae regioni-
bus euangelium annunciaverit, quique eius laboris fuerint
fructus, nunc nobis inquirendum est.

PARS SECUNDA.

L U D G E E U S A P 0 S T OI. U S.

§ 1.

LEBUINÜS DATEHTEIAE APOSTOLUS ET PASTOB.

EIUS A LUDGEBO EESTAUBATA,

Vivo adiluc Gregorio abbate, Traiectum venit Lebuinus \' )
sive Liafwinus, in Anglia natus, presbyter sanctus et do-
ctus,quot; qui se ter modo terribili a Domino admonitum esse
narrabat, ut in confinio Prancorum Saxonumque, ad Isalam
flavium, euangelium praedicaret. Petiit igitur a Gregorio du-
cem aliquem fide dignum, qui sibi viam in illa loca monstra-
ret. Abbas cum eo misit Marchelmum, qui, ipse Anglus, a
Willibrordo a pueritia eruditus, postea Gregorii discipulas
factus erat, et e numero fuit coenobitalium Ultraiectinorum

1)nbsp;De quo vid. Hucbaldus: vita Lebtàni, apud Pertz; o. L II, p.
3S0-3G4 et Surinm: o L a. d. 12 Nov. t.. VI, p. 277—283. — Cfr.
etiam: G. Dumbar: Kerlc. en Wereltlijk Deventer, 1732, p. 177 seqq.—
P. C. Mollîwysen: Levensherigt van St. Lebuinus. Overijss. Almanak, 1836,
p. 1—17. — Hucbaldus, monachus in monasterio S. Amandi vel EI-
nonensi, vixit circa annum 920, et seboîis Remensibus per aliqiiod tem-
pus praefuit. Opus siram, in quo egit dc Lebuino, Balderico, episcopo
ültraiectino dedicavit. Vita autem haec maximam partem ex Altfridi
opere excerpta esse- videtur ; quae vero de publico S\'axonum conventu
tradidit, maximi momenti sunt. „Püs praecipue contemplationibns am-
pliare opus smtrnqne reddere conatus est.quot; Sic Pertz: L 1. p. 360.

2)nbsp;Hucbaldus et Altfridus (o. L Lib. I, c. 13) disertis verbis nar-
rant, Lebuinum, iam presbyteram, in Erisiam venisse, trade luce fit
clarius errare omnes, qui eum cum Willibrordo nostram patriam adiisse
patent, aut qui Lebuinum confundant cum Livino, apostolo Belgico.
Cum Bosschaerts : o. 1. p. 124—1 ys statuere duos Lobuinos fuisse, minime
necessarium est, — Cf. van Heussen-van Rijn : Oudli. v. h. bisdom
Beventer, ed, 172.i, 8°. t. I, p. 104 seqq.

s) Cincinnius ; o, 1. rem aliter tradit. Nam, si huno audiamus, iam

Itaque cum lioc I^ebuinus ad Isaiae rijjas se contulit,
nam ibi lines erant Trancorum et Saxonum ; unde etiam
bunc populum usque ad Isalam habitasse apparet, neque
igitur Lebuinum Erisiae apostolum revera dici posse. Sed
baec hactenus; quod vero ad Lebuinum attinet, primum mo-
ratus est hic Huilpae \'), in Isaiae ripa occidentali, ubi „a
matrona Averhilda ceterisque fidelibasquot; benigne receptus,
impetravit ut oratorium aedillcaretur. Iam antea igitur in
hac regione euangelium praedicatum esse videtur, quum de
fidelibus mentio facta sit; verisimilhmum puto de WiUibrordi,
Bonifacii sociorumque labore apostolico hîc esse cogitandum.
Lebuinus ergo, quum flumen traiecisset, venit Daventriam,
locum praecipuum, in pago Hamaland^) situm, ,/cui loco
hoc inditum constat vocabulum a Davone quodam, honori-
fico ac potenti viro, S. Lebuino, dum adhuc viveret, fami-
liarissimoquot; 3). Ibi apostolus fidem christianam cum natione
inculta et barbara communicavit, idque effecit, ut, numero
christianorum in dies crescente, mox ecclesia parva erigeretur.
At plerique Saxones magna cum vi et tenacitate apostolo
pio et laborioso restiterunt; quin tam vehementer in eum
commoti sunt, ut, exercitu collecto, Daventriam expugna-
verint, ecclesiam christianam combusserint, ipsumque Le-
buinum expulerint^). Eediit igitur vir egregius ïraiectum
ad Gregorium, ubi praestolabatur consolationem a Do-

antea Marchelmus sive Marcellinus Daventriae, Transisalaniac Tren-
taeque incolas ad Cliristuni convcrterat. Deinde Lebuinus venit et,
eodem Marchelmo, iam senescente, duce et adiutore, fidem christianam
corroboravit et ampliavit. Utrum autem Marchelmus revera apostolus
dicendus sit necne, diiudicari nequit, quum fontes nibil omnino certi
nobis suppeditcnt de eius praedicatione, Altfridus vero de Lebuini so-
lius labore scribat.

1)nbsp;Hodie Wilpe. — Cf. van Heusscn-van Rijn: Oudh. v. h. bisd.
Deventer, p. 346.

2)nbsp;Cf. van den Bergb: o. L p. 184.

3)nbsp;Hucbaldns: vila Lebuini, c. 16.

4)nbsp;Altfridus; o. 1. Lib. I, c. 13.

miiio/\'\' Vix tarnen hostes regionem reliquerant, quin mox
Daventriam reversus sit; brevi ecclesiam instauravit, et, iterum
novo cum ardore ministerie illustri nunciandae fidei in se
suscepto, usque ad mortem in orientalibus Isalae regionibus
euangelii propagationi operam dedit. Quo magis autem eius
studium, diligentia et audacia eluceat, paulo accuratius
rem, ab eo susceptam, hîc exponere mihi lubet.

Quodam tempore Lebuinus audivit publicum Saxonum
conventum instare. Conventus au.tem hi Saxonum ad rei
publicae curam et regimen pertinebant, cuius, Hucbaldo \' )
teste, haec fuit ratio. Saxonibus priscis temporibus reges
non erant, sed apud singulas eorum nationes tres ordines
inveniebantur, quorum nomina erant: //Edlingi, Erilingi,
Lassi;quot; singulis autem pagis principes singuli praeerant.
lam vero certo anni tempore ex singulis pagis et ex tri-
bus illis ordinibus singillatim viri duodecim eligebantur,
qui in media Saxonia, prope Yisurgim flumen, et locum
Marklo, conventum agebant, //tractantes, sancientes et pro-
palantes communis commoda utilitatis, iuxta placitum a se
statutae legisquot; Cuius conventus tempus quum iam ades-
set, illuc prolicisci Saxonibusque congregatis euangelium
praedicare Lebuinus cupivit. Iter faciens, in Folcberti cuius-
dam, viri illustris ac potentis, do mum devertit, qui iam an-
tea christianus factus ac Lebuino amicus erat. Hic apostolum,
consilium eius Saxonum conventus adeundi intelligens, mul-
tis verbis ab itinere avertere conatus est, multa ei et
magna pericuîa, quae a Saxonibus ei imminerent, proponens
suadensque, ut domum potius rediret vel se conferret ad
Davonem, virum christianum et amicum, donec, peracto
Saxonum conventu, tutius praedicare posset. Lebuinus vero,

1)nbsp;Hiicbaldus: o. I. apud Pertz: 1. 1. p. 361.

2)nbsp;Ibid. — Molhuysen: 1. 1. p. 6 coniicit liunce locum iu Transi-
salania situm fuisse, oundemque esse, qui hodie adhuc Markclo dicatur.
Cui coniocturao prorsus assontimur ; nam dubitari potest, an Saxones,
qui ad Isalae fluminis ripas habitabant, convenirent iu loco, ad Visur-
gim site, qui tam longe abfuit ab eorum sedibus.

iiullo metu percussus, iter suum perrexit inque couventum
\\\'enit, Christi nuntius, clericali sehemate insignitus, sacer-
tlotali infula \' ) ornatus, crucis signum ambabus manibus
prae se gerens, euangelium brachio gestans. Saxones con-
gregatos allocutus est; sed verba eius, ut ea sane exhibet
Hucbaldus, minime apta erant ad ferocium hominum ani-
ï^os flectendos. Yerisimillimum autem Hucbaldus hunc ser-
ïïionem finxit, nam revera Lebuini oratio minax, si talis fuis-
set, qualis nobis est tradita, necessario gentiles iratos reddere de-
buisset. Nam inter alia sic iis minatur, ore fervido et contumaci
parum prudenti, affirmans, nisi ab idolis suis, diis falsis,
se aver tant, atque ad Deum unum et veram se convertant,
ïquot;egem esse venturum, a Deo missum, potentem, prudentem,
acerrimum, qui eos sit victurus malisque maximis affecturus.
Ï^on est mirandum, Saxones, ira incensos, Lebuinum interfi-
cere voluisse ; quod fecissent, nisi adfuissent alii, inter quos
Buto, vir nobilis, qui ad mansuetudinem animos commotos
revocavit, aliorum monens populorum legatos semper a Saxoni-
bus benigne recipi solere, Lebuinum autem esse legatum
summi Dei, quare etiam hunc recipiendum esse. Quibus
Verbis auditis, Saxones apostolum illaesum dimiserunt, //Ct
communi decreverunt consensu, ne a quoquam impeteretur
die Dei nuntius, sed quocunque vellet ire, absque ulla lae-
sione pergeret securusquot;

Sed eo, unde incepimus, redeamus et ad eum, cuius vitae
illustrandae causa haec omnia in medium proposuimus, Lud-
gerum dico, accedamus. Gregorius abbas anno 775, ut su-
pra vidimus, Ultraiecti obiit et Albricus, nepos eius, ei
successit praefuitque ecclesiae Ultraiectinae, eodem munere,
quo Gregorius, fungens, non ej)iscopi, sed presbyteri Mox

J) Schema, i. e. oniatus, vestitus; infula, i. e. casiila, planeta, vestis
sacerdotalis. Cf. du Gange: Glossarium, in vv.

Hucbaldus: o. 1. apud Pertz: o. 1. II, p. 362, 363.

Albricus a nonnullis (Beka, Heda, al.) Anglus habetur. At
disertis verbis Altfridus eum Gregorii nepotem fuisse tradit ; undo

etiam Lebuinus de vita decessit, et quum Altfridus \' ) de
eius et Gregorii morte simul mentionem faciat, Lebuinus
mortuus esse videtur a. d. 12 Nov. anni 775. De lioce
Lebuini mortis anno multi dissentiunt, alii annum 773 ^),
alii 777 statuentes. Primo loco igitur quaerendum^
utrum Lebuinus ante, an post Gregorium mortem obierit.
Hoc statuendum videtur, ét quia Altfridus utriusque viri
mortem arcte coniunxit, quod non fecisset, si Lebuinus iam
anno 773 vel 7 74 mortuus esset, ét quia Ludgerus, eccle-
sia Daventriensi a Saxonibus brevi post Lebuini mortem
combusta, ab Albrico, non vero a Gregorio Daventriam mis-
sus est. — Deinde conferendus est Altfridi libri locus
ubi legimus, Ludgerum per seplem fere annos in Trisia
euangelium praedicasse, donec Widukindi invasione expulsus
est. Haec autem Widukindi invasio facta est anno 782, ut
suo loco probabimus. — Quamobrem banc cbronologiam sta-
tuimus : exeunte anno 775 Lebuinus diem supremum obit;
ineunte 776 Saxones eius ecclesiam destruunt, quae paulo
post, quum iam bostes discessissent, a Ludgero restaurata
est. Hic deinde, ab Albrico legatus, in Erisiam profectus
est, ut inde ab anno 776 usque ad 782, i. e. per annos
fere septem in Erisiis moraretur.

Lebuinus in ecclesia sua Daventriensi sepultus erat, quum
paulo post Saxones iterum urbem ceperunt, ecclesiam in-
cenderunt et corpus Lebuini per tres dies quaesiverunt; sed
frustra. Nusquam pii viri reliquias invenerunt, et hac sal-
tern spe falsi, non ita multo post sunt regressi. Attamen ec-

ille Tranciis natione fuisse videtur, quum Gregorius, Ludgero teste,
regio Franeorum sanguine ortus esset. Verisimiliter Belia et Heda
Albricum cum Aluberto (de quo supra) confuderunt, quos tamen Alt-
fridus perspicue distinxit.

1)nbsp;o. L Lib. I, 0. 14.

2)nbsp;Welter; Einführ. d. Chr. in Westf. p. 32; Behrends: o. L p. 15.

3)nbsp;Dumbar: o. 1. p. 181; Overijss. Aim. p. 10; Tadama: Gesch. van
Zutphen, p. 29. — Nos cum Rettberg facimus.

4)nbsp;o: 1. Lib. I, c. IS.

clesia iacebat diruta, timor barbarorum omnes Christi sectatores
invaserat, et, nisi cito huic malo remedium afferretur, omnino
metuendum erat, ne Lebuini labor omni careret fructu, frustra
ii, qui Christo nomen dedissent, tot tantaque mala essent passi.
Quibus rebus sollicitus Albricus Ludgerum adiit et: //Nunc,quot;
inquit, //quia frater meus dilectissimus es, peto ut deside-
rium meum impleas. Locus enim, in quo sanctus Domini,
Liafwinus presbyter, quem nosti, in opere Domini usque ad
mortem persistendo laboravit, ubi sacrum eius corpus sepul-
tura tegitur, in solitudinem est redactus; quamobrem peto,
ut eum restaurare studeas et super corpus sancti ecclesiam
reaedificesquot; 1). Itaque Ludgerus, magistri verbis obediens,
Daventriam venit locumque quaesivit, ubi Lebuini corpus
erat sepultum; invenire vero non potuit. Attamen in loco,
ubi corpus humatum esse putavit, ecclesiam novam aedifi-
care coepit. Sed quum fundamenta iam iecisset parietesque
ducturus foret, ecce apparuit ei in somnio Lebuinus, et:
// frater dileetissime, Ludgere,quot; inquit, „ bene fecisti restau-
rando Dei templum, iam dudum deletum a gentilibus; sed
et corpus meum, quod quaesisti, invenies sub australi, quem
erexisti, pariete hiimatumquot; ^). Ac rem mirificam ! postero die
Ludgerus mane, //Domini laudibus expletis,quot; in loco indi-
cate corpus invenit et, suorum ope, fundamenta ecclesiae
in parte australi ita transmovit, ut Lebuini corpus intra
parietes in ecclesiae area iaceret. Hac restaurata, Ludge-
rus Traiectum rediit. // Numquam deinceps a gentilibus
erat contaminata. Sed in loco illo per servum suum
Liafwinnm Dominus multas virtutes operatur usque in
hodiernum diem, ubi est etiam nunc coenobium canoni-
corum Domino famulantium.quot; Sic Aitfridus e cuius ver-
bis apparet, eius tempore, clericos ecclesiae Daventriensis
vitam communem egisse, quam iam antea Wiilibrordus, Gre-

1) Aitfridus: o. 1 Lib, I, c. 14.nbsp;2) Ibid.

3) Ibid.

gorius cum clero suo agere solebaut, et quae, Chrodegaugi
Meteusis régula, obstricta et äirecta erat in tota Ecclesia
Occidental].

§ 2.

LUDGEKUS OSTEAGAB APOSTOLÜS.--PRE3BYTEE

OEDINATIIE. — INTEE SCHOLAE UI.TEAIECÏINAB DOCÏOEES
LOCtTM OCCUPAT.

Ultraiectum reversus, Ludgerus cum aliis clericis ab Al-
brico in Erisiam missus est, qui idolorum fana destruerent
eorumque cultum eversum unius veri Dei cultu uberrime
et saluberrime compensarent. Iter illud igitur eo potissimum
consilio susceptum videtur, ut, paganism! reliquiis remo-
vendis, euangelii progressus augeretur ; quo plura enim ad-
huc Erisiis loca sacra et templa erant, veteris superstitionis
monumenta, eo magis Iii euangelio sese opponebant. Clerici
ergo Ultraiectini ex Albrici mandato multa fana destruxerunt,
mox Traiectum redieruiit, tliesauris onusti, quos in fanis
illis Erisiis iiivenerant. Horum duas partes Carolus Magnus
accepit, tertiam autem partem Erancoium rex \' ), sine dubio
multo clementior quam leo ille Pbaedri, sed tamen ei non
dissimilis, Albrico concessit.

Circa lioc tempus etiam episcoj)i nomen et dignitatem ac-
\'Cepit Albricus. lam enim vidimus, eum non episcopi, sed pres-
byteri munere fungentem, ecclesiam Ultraiectinam gubernasse.
Tandem tamen Coloniae Agrippinae episcopus ordinatus est ) ;
quo vero anno boc ei contigerit, incertum videtur, sed certo
post annum demum 777, nam eo tempore presbyter adliuc
erat Lites itaque, quae iam inter Bonifacium et episco-
pum Coloniensem erant exortae, quaeque probibuerant, ne

1) AUfridiis: O. L Lib. I, c. 14.nbsp;2) Ibid. c. 15.

quot;) Cf. Caroli Magni traditio, apud Iledam: o. 1. p. 41.

Gregorius abbas ordinaretur episcopus, tunc compositae esse
videntur. Albricus vero, iam episcopus, effecit ut Ludgerus
presbyteri gradum nancisceretur eumque constituit eeclesiac
doctorem in Ostraga\'). Huius pagi finis occidentalis erat
lacus quidam, nomine Burdine (Boerdiep), qui eum a Wc-
straga separabat ; finis autem orientalis erat Laubacbi ; sep-
tentrionalis, Oceanus ; meridionalis, Almeri. Locus vero prae-
cipuus in hac regione erat Boccinga, ubi ante nonnullos
annos Bonifacius martyr erat factus. — Verisimiliter Albri-
cus Frisiae regiones ita divisit et clericis suis singulis pro-
vinciam dedit.

Episcopali munere fungens, Albricus etiam seminario Ultra-
iectino praefuit iuvenesque clericos futuros instituit. Quum
vero scholae cura unius hominis vires superaret, nonnullos
e suis clericis elegit ac secum scholae praefecit-). Anni spa-
tium in quatuor partes divisit, eo consilio, ut primum ipse
per tempus vernum monasterio ) Ultraiectino praeesset,
deinde aestate Adaiger presbyter, tum Ludgerus auciumno,
et postremo Thiatbrat hieme ; singuli ternos menses docebant
discipulos. — Quum ergo vice sua Ludgerus quodam tem-
pore Traiecti moraretur, hanc visionem habuisse dicitur. Post
psalmodiam vespertinam et orationes, cu.bitum ivit in sola-
rium ccclesiae S. Salvatoris, quam Willibrordus aedificave-
rat. Ecce autem, media nocte Gregorius abbas ei apparuit,
ct: „frater Ludgere,quot; inquit, //sequere me.quot; Ludgerus se-
cutus est et Gregorius in locum altiorem ascendit iecitque
ante pedes veteris discipuli membranas et vestimenta, ac
dixit: //collige ex iis acervos.quot; Ludgerus haud secus ac

Ï ) De Ostraga pago (Oostergouw) cf. van den Bergli: o. 1. p. 135- HO.
Altfridus: o. 1. Lib. L c. 15.

Monasteria non solum dicebantur, in quibus monaclü vivebant;
sed etiam coenobia, i. e. domns, in quibus canonici erant vcl clerici,
communem vitam degentes. - Cf. du Gange: o: 1. in voce: momstenum.

4) du Gange: „Solarium est domus contignatio, vcl cubiculum mains
ac superius.quot;

iussus facit, et, tribus Eicervis accumulatis, Gregorius ://di-
stribue,quot; inquit, //ista bene in opere Domini, et ego tibi
satis dabo.quot; Tum crucis signum fecit et disparuit \' ). Lud-
gerus expergefactus, postero mane Haddoni, monasterii prae-
posito, et Marcheimo, ecclesiae custodi, visionem narravit,
quam hic statim sie iiiterpretatus est et explicuit: //Tres
cumuli, quos congregasti, trium sunt gubernacula plebium,
quibus adhuc pastorali regimine te oportet praeesse.quot; Qui-
bus verbis auditis, Ludgerus respondit : „ Utinam in loco,
mihi credito, aliquem Domino fructum perficiamquot; Haec
de Ludgeri visione.

Antequam vero de eius in Ostraga labore verba facimus,
paucis inquiramus, quinam apostoli iam ante eum in illa
regione versati fuerint. Atque haec respondenda habeo :
praedicavit ibi Bonifacius, qui prope Doccingam anno 755
est interfectus. Post Bonifacium venit Willehadus, de cuius
in nostra patria labore paululo longioribus esse nobis licet
Willehadus, Anglus, in Northumbria natus, //ab infantia
sacris eruditus literis, ac spiritualibus instructus disciplinis,quot;
provectiore aetate presbyter est ordinatus. Quumque audiis-
set, Prisios et Saxones iam quodammodo ad Christi fidem
converses esse, eorum regiones adire atque incolis euange-
lium nunciare constituit. Quare, quum ab Alachrat rege
proficiscendi veniam petiisset, hic, episcoporum aliorumque
clericorum conventu convocato, una cum omnibus consilium
eius probavit ^ ). Mari traiecto, Willehadus venit ad lo-
cum, cuius nomen erat Dockynchirica (Dokkum), ubi iam
multos a Bonifacio martyre ad fidem christianam conversos
invenit. Magno cum gaudio christiani Willehadum receperunt,
quin etiam plurimi nobiles liberos suos ei erudiendos et

1) Aitfridus: o. 1. Lib. I, c 16.nbsp;2) Ibid.

s) Vid. Anscharius: vüa Willehadi, apud Pertz: o. 1. II, p. 379—390.
Anscliarius, celeber Northniannorura apostolus, unus ex Willchadi suc-
cessioribus in episcopatu Bremensi, annis fere Septuaginta post Wille-
hadi mortem, liuius vitam conscripsit.
i) Anscharius: o, 1. Lib. I, c. 1.

excolendos commiserunt. Atque sic per longum temporis
spatium ille in ea regione moratus est, non solum eorum,
qui christianos se iam confessi erant, fidem confirmans et
corroborans, sed etiam gentiles adhuc Frisios ad novam suam
religionem convertens et baptizans\').

Ex his apparet, in Ostraga iam ante Ludgerum saepius
euangelium nunciatum esse; ipse igitur, ab Albrico doctor
ecclesiae in illo pago constitutus, prodromorum laborem am-
pliare potuit, christianos docendo, gentiles convertendo. De
apostolico eius opere infra (§ 4) uberius agemus, hoe loco
de eius in Ostraga mora haec annotare sufficiat. Per an-
nos fere septem ibi mansit; de iis vero, quae peregit, Alt-
fridus in universum scripsit: //Ludgerus, qualiter in gente
Presonum opta tum euangelisandi exercuisset officium, et se-
mina vitae, supernae gratiae rore irrigante, in agris multo-
rum cordium ad eius praedicationem uberrime pullulassent,
testes sunt usque hodie populi regionis illius, quos ad ve-
ritatis agnitionem a prisco revocavit errore, testes quoque
ecclesiae, quas per loca singula construxit, testes et famu-
lantium Deo congregationes, quas aliquibus coadunavit in
locisquot; 2). Apostolus igitur gentilibus euangelium praedica-
vit; ecclesiae doctor fideles docuit et ecclesias construxit,
inter quas unam eodem loco, ubi Bonifacius martyrio coro-
natus erat. Hoe enim, quamvis Altfridus disertis verbis non
pronuntiet, efficere tamen possumus ex Alcuini carmine, quod
hîc describo :

VERSUS ALCUINI DE ECCLESIA SANCTI LUDGElil

Hic pater egregius meritis Bonifacius almis,
Cum sociis pariter, fundebat sanguinis nndara,
Inclyta raartyrii sumentes stemmata sacri.

,1) Anscharius: o. L Lib. L cap. 2,

2)nbsp;Altfridus: o. 1. Lib. I, c. 17.

3)nbsp;Altfridus: o. 1. Lib. I, c. 17. - Jn uno codicc, teste Pertz, baec

verba desunt ct Alcuini carmen coniungitur cum praecedentibus losepbi

versibus, quos item suo loco exbibobimus. Sed et ex loscplii carmims

Tem beata, nimis sanctorum sanguine dives!
Transvolat hinc victor ad coeli praemia miles.
Ultima cespitibus istis vestigia linquens.
Suadeo quapropter curvato poblite supplex,
Tu, quicumque legis, terris his oscula fige.
Spes tibi magna fiat, lacrimas ascendere coclum
Hinc potuisse tuas, fultas patronibus istis.
Hic manet ille cruor, cuncto pretiosior auro,
Membraque coelesti rore hic perfusa quiescunt.
Adiuvat hinc Paulus, doctor Eonifacius inde,
Haec quoniam illis constat simul aula dicala.

Ecclesia igitur, a Ludgero aedificata, in honorem Pauli,
magni illius gentihum apostoli, et Bonifacii consecrata est.
De aliis autem ecciesiis, a viro industrie conditis, infra sermo
erit; hanc vero paragraphum concludamus, citantes carmen
losephi 1), Alcuini discipuli, Ludgeri igitur commilitonis, in
huius laudem scriptum.

Frater, amore Dei cognato dulcior omni
Et consanguineis merito pretiosior ipsis,
Ludger amate mihi, Christi te gratia salvet :
Vive tuae gentis Eresonum clara columna.
Presljyter occiduis laudabilis orbis in oris,
Doctus, in eloquio prudens, et mente profundus.
Ipse gradum meritis ornas et nioribus almis.
Et puer, en, senibus humili de corde ministras:
Et germanus agis cunctis aequalibns aevo:
Atque parens pueris vitae documenta rependis.
In melius crescendo, mei memor esto, sacerdos,
In precibusque tuis commendes quaeso Tonanti
His brevibus vatem, qui te laudavit in odis;
Cui teretis baculi pro taii carmine donum
Munificns tribuas. Fors haec mercedula vati
Concordat modico. Felix sine fine valeto.

fine, e\'t ex divcrso utriusque carminis argumento, perspieuum redditur,
versus sciungendos esse.

1) De losepbo nonnulla annotavit Mabillon: Acta SS. ord. S. Bened.
Saec IV, parte 1, p. 180; ex quibus apparet hunc losepbum cum Al-
cuiiio Franciam adiisse et ante magistrum obiisse.

§ 3-

saxones AGEOS ÎNOUIISANT. — LUDGEKUS PIIOFICISCIÏÜB
IÎ.0MAM ATQTJE IN MONASTERIO CASINBNSI MORATUK.

Postquam Ludgerus per annos fere septem euangelio nun-
ciando vires intenderat, Saxones, Widukindo duce et auctore,
contra Carolum Magnum rebellare coeperunt, anno 782\'),
ï^ellum^ quod eo tempore gestum non nisi anno demum 785,
Widukindo victo, ad finem perductum est, acerrimis annume-
randum est bellis, quae inter Francos Saxonesque gesta fuerunt.
Iam quoque invidia Francorum imperii arcte coniungebatur
^uin fidei christianae odio, et magnopere saeviit in cbristia-
üos Widukindus. Yebementer eos persecutus est, et Christi
öomen abiurare vi et armis coëgit, sacerdotes e Saxonia
ßxpulit vel interfecit, eorum ecclesias et oratoria destruxit
^illehadus, ab anno 779 in Wigmodia pago a Carolo Ma-
gno apostolus constitutus^), perseeutioni cessit et, navem
conscendens, Frisiam adiit, iam multis eius discipulis a
Saxonibus interfectis, inter quos recensentur Folcardus pre-
sbyter, una cum Emmiggo comité necatus, Beniamin, Atre-
hanus clericus, Gerwalus denique sociique eius\'^}.

Frisiorum quoque, a Widukindo ad rebellium sollicita-
torum, haud exigua pars cum Saxonibus conspiraverunt. A
uonnullis viris doctis res ita narratur, ac si incertum es-
set, quinam Frisii huius belli participes fuerint; sed ex
Altfridi libro ®) dilucide apparet, eos usque ad Fleo fluvium
fidem christianam abiurasse, quumque Ludgeri provinciam.

Hoc dilucide apparet ex Willekadi vitae cap 5, coll. cum cap. amp;.
Amio 781 Willehad a Carolo Magno ecclesiae doctor in Wigmodia pag*»
constituitur; sequenti anno, i. e. 782 a Widukindo expellitur.

Altfridus: o. 1. Lib. I, c. 18.

Anscharius: o. 1., Lib. I, c. 5.nbsp;i) Ibid. c. fgt;.

Liter quos Arend; o. 1. I, p. 35-5.

quot;) o. 1. Lib. I, c,. 18,

Üstragam pagum fuisse sciamus, tota septentrioualis Frisiae
pars arma contra Carolum Magnum cepisse videtur. Tam
late igitur rebellio patebat, tam alte priscorum deorum amor
Frisiorum mentibus adhuc inhaerebat. ISFec mirum. Iam
enim Eadbodi eiusque successoris Adgildi temporibus^ quum
Frisia inferior et media contra Francorum imperium pu-
gnarent, regiones quoque superiores una cum istis avito-
rum morum priscorumque deorum eversoribus bellum infe-
stum inferre non dubitarunt. Sic etiam hoc tempore. In
Ostraga quoque christiani multis persecutionibus obnoxii
erant. Quibus quum vitae suae et suorum immineri intel-
ligeret, Ludgerus ex provincia sua discedere statuit, disci-
pulos suos dimisit, ac, duos tantum secum retinens, Hildi-
grimum, fratrem, et Gerbertum \' ), cognomine Castum, Saxon um
irae cessit Eomamque cum discipulis ambobus profectus ést.

De Ludgero in antiqui orbis capite morante, Altfridus,
optimus eius vitae auctor, nil tradit; in vila autem secunda
et lerlia haec narrata invenimus. „ Illic (Eomae) cum Papae
Leoni indicasset itineris causam, et quia desideraret, in pa-
terna hereditate monasterium construere, intelligens beatus
Pontifex vel ex sermonibus eius vel Dei spiritu revelante,
quid in se sanctae intentionis haberet, in honore magno eum
habuit, donavitque illi Salvatoris nostri reliquias, et sanctae
Dei genitricis, Mariae, sanctorumque apostolorum Petri et
Pauli, in quorum memoria monasterium, quod dixerat, con-
strueretur\'Haec omnia non prorsus vere atque omni-

1)nbsp;Cf. Mabillon: Annales, Lib. 29, c. 2.5; t. II, p. 440, cui Gerbcrtiss
is Castus esse videtur, qui anno 822 Visbechi abbatiae, in Leriga pago,
praefuit. An ex pominum sinailitudine hoc coniicere liceat, merito
dubitari licet, idque eo magis, quod revera utriusque viri nomina non
conveniunt; nam abbas Visbechensis dicitur Castus, Ludgei-i vero di-
seipulus, Gerbertus, cognomine, Castus,

2)nbsp;Vita II, Lib. I, c. 13; Vita III, Lib, I, c. 12. — Cincinnius : o. 1.
Lib. I, c. 14 his omnibus sua addidit, magna cum diligentia singulas
reliquias, Ludgero a papa donatas, enuraerans, inter quas reliquiae re-
censentur Jesu Christi cruoris, Mariae lactis, loannis Baptistac, Petri,
Pauli alioriimque apostolonim, Stephani, Laurentii, martyruin, Martini
eonfcssoris, Felicitatis oiutquo filioruu), martyrum,

bus nutneris exacte esse narrata, iam inde apparet, quod
anno 783 non Leo, sed Hadrianus sedem papalem ten uit.
Romam vero adiisse Ludgerum, Aitfridus \') quoque narrat,
virumque pium inde reliquias attulisse, quum ex ipsa re,
tum vero ex donationibus, eius ecclesiis et monasterio factis,
luculenter apparet. Yerisimile autem est, eum, aliorum vestigia
prementem, loca sacra, Petri atque Pauli sepulcra visitasse^
Romae libros sibi comparare studuisse ; verum de colloquio,
cum liadriano papa institute, nil certi statui potest. Praeci-
puum eius itineris consilium erat, Altfrido teste monasterium
S. Benedicti in regno Beneventino adire, et illic in sancta
conversatione consistens, didicit regulam s. patris Benedicti.
Erat enim cupiens in bereditate sua coenobium construere
monacborum.quot; Eodem modo Sturm, abbas Fuldensis, Bo-
nifacii discipulus, in Italiam iter fecit, piurima monasteria.
visens, ut regulam Benedicti cognosceret Sic etiam Wille-
hadus, quem e Saxonia expulsum esse diximus, Romam pro-
fectus est, unde reversus, per duorum annorum spatium in
monasterio Efternaebensi moratus est\'^).

Ludgerus igitur monasterium S. Benedicti in regno Be-
neventino adiit, i. e. monasterium, quod anno 529 in Monte
Casino fundaverat Benedictus Nursinus, vitae monacbicae in
Ecclesia Occidentali reformator. Neminem, (,]ui in historia me-
dii aevi haud prorsus peregrinus est, latet hoc in Monte-Ca-
sino aedificatum monasterium, imprimis per septimi, octavi,
noni saeculorum cursum, non solum bene meritum esse de
artium liberalium propagatione, sed etiam maximam vim in
totius Europae mores et humanitatem ex er cuisse. Benedictino
enim ordini omnes fere monachi addicti erant, quin et clerici
eandem regulam sequebantur. Wiilibrordus, Bonifacius banc

I) o. 1, Lib. I, c. 18.nbsp;2) Ibid.

3)nbsp;Cf. Pertz: ö. L II, p. 371.

4)nbsp;Anscharius: o. L Lib. I, c. 7.

.5) Mabillon: Annales, Lib. 20, c. 35; t. II, p. 53 (ad annum
monasterii Casineiisis situm et interiora descripsit.

ill suis monasteriis vivendi normam Irabuerunt, et Ludgerus,
idem facere cupiens, lianc solam ob causam in Italiam te-
tendisse videtur, ut monacliorum Benedictinorum vitam co-
ram videret et cognosceret. Eo autem tempore abbas Monte-
Casinensis fuit Tbeodemarus ^ ), qui a nonnullis ^ ) Ludgeri
propinquus dicitur.

De Benedicti régula, in monasteriis huius aevi usitata, ube-
rius agemus, quum de Ludgeri monasterio Werthinensi ser-
mo erit. HÎC narravisse suflamp;ciat, Ludgerum in monasterio
Casinensi per duorum annorum et sex mensium spatium
rnansisse, atque anno 785, postquam Carolus Magnus Widu-
kindum vicit, in Erisiam rediisse. De hoce reditu vila s^cunda
haec tradit: // Cupiebat sancta illa (monachorum Casinen-
sium) bospitalitate prolixius uti, sed gloriosus imperator Ca-
rolus eius famam audiens, prodente eum maxime Alcuino,
praeceptore quondam suo, qui eo tempore de Britannia in
Eranciam venit, misit semel et iterum, atque literis eiusdem
Alcu.ini ad se eum venire mandavitquot; Ad haec Mabillon
annotavit: //an in Gallia tum degeret Alcuinus, merito du-
bitari potest. Tametsi eo fere tempore in Galliam venit,
sed facta brevi mora, in Britanniam revertit.quot; Sic igitur res
a viro docto in dubium vocatur; et merito. Altfridus enim
scribit : „ Ludgerus post duos annos et menses sex reversus
est ad patriam suam, et pervenit eius fama ad aures glo-
riosi principis Caroli;quot; e quibus verbis concludimus impe-
ratorem animum attendisse ad Ludgerum, quum hic iam ex
Italia rediisset. Quodsi vero Alcuinus Ludgerum Carolo
Magno commendasset, Altfridus saltem huius rei mentionem
fecisset, quum tota Ludgeri vita optime ei innotuerit.

1)nbsp;Mabillon: o. 1. Lib. 24, c. 72; t. II, p. 221: „Thoutinariis seu
Tbeodemarus, anno 777 abbas Casinensis factus est, cui veterrimus
abbatum Casinatium index novemdecim praefecturae annos tribuit,quot;
(t 796).

2)nbsp;Vila II, Lib. I, cap. U; Cincinnius: o. 1. Lib. I, cap. 15.

3)nbsp;Vita II, Lib I, c. 14.

i) Acta SS. ord. Bened. t. V^ p. 39, annot, e.
0. 1, Lib. I, c. 19.

^ 65 —
§

LUDGERUS IN QUINQUE FRISIAE PAGIS RELIGIONIS CIlIlï-
STIANAE PEAECO ET PROPAGATOR.

Postquam anno 785 Carolus Magnus Saxones, qui iu
Westphalia habitantes, duce Widukindo atque adiuvantibus
Prisiis, rursus rebellare ausi erant, devicit ac sibi victori
subiecit, nova Prisiae ecclesiae incepit periodus. Carolus
enim, cui magna Europae occidentalis pars tam multa debe-
bat, etiam eos populos, quos iam sibi submisisset, ea im-
pertiri optavit humanitate, cuius religio Christiana aptissimum
ei videbatur instrumentum. Eo consilio iam anno 781,
Willehado pagum adsignaverat Wigmodiam, ubi christia-
nam religionem commendaret ac propagaret, saevamque gen-
tem, euangelio nuntiando, ad humanitatem vocaret. Sed
nimis adhuc populus priscae superstitioni erat addictus, et
Willehado, nisi ipsam vitam periclitari vellet, iam anno se-
quente, Widukindo furente ac mortem et perniciem omni-
bus Christianis minitante, e Wigmodia erat fugiendum. At
vix nuntius, vicisse Carolum, ad virum intrepidum pervene-
rat, quin ex coenobio Efternachensi profectus in Wigmodiam
redierit; mox duobus aunis post, anno 787, in civitate Wor-
matiae episcopus est ordinatus \'). Ab eo inde tempore usque
ad mortem suam, quae brevi post, anno 789, accidit in
dioecesi sua, cuius caput erat Brema, non solum Saxonibus,
verum etiam Prisiis convertendis operam dedit, iisque quidem
huius populi, qui inter Visurgim et Amisiam fluvium habita-
bant. Puit autem regio ea finis extremus eius Prisiae partis, ubi
aliquando Kadbodus rex inde a Sincfala usque ad Visurgim,
liber a Prancorum dominatione, splendide ac severe regnaverat.
Iam vero Prisia universa Carolo Magno subiecta erat, et gla-
dius victoris nuntiis pacis aeternae viam munierat etiam usque
ad Laubachos fluvium. Resfcabant igitur quinque inter Lau-

gt;■) Anscharius; o. 1, Lil). I, cap. 8.nbsp;Ibid. c.^p. lo.

baclios et Ainisiam pagi, bisque, ut euaiigelizaret, Ludgerum
nostrum //ecclesiae doctoremquot; imperator praeposuit \'). Quin-
que autem isti pagi hisce nominibus commemorautur Hug-
merchi, Huuttsga, Eivilga Emisga et Eederitga, quibus
accedit Bant insula, ab urbe Norda proficiscenti ad occidentein
sita. Sed in hisce regionibus paganismus adhuc vigebat fana-
ticasque populi menies olebat, et a nova religione humani-
tateque Christiana unus omnium maxime abalienabat. Quare
haec praesertim Ludgeri laus, hoe praecipuum eius de patria
nostra meritum est habendum, quod hoc paganismi veterati
ac fanatici genus perdidit radicitusque eruit, ac novum et
melius quiddam, fidem christianam dico, in illius locum sub-
stituit.

lucundum profecto nec ingratum foret opus, si quas inie-
rit vias Ludgerus, ut ad hunc perveniret finem, exponere-
mus, et singulatim quae in quinque pagis fecerit, labores
eius, miserias, errores, omnes denique casus enarraremus.
Sic enim id efficeretur, ut claram expressamque apostoli
nostri eiusque muneris imaginem nobis repraesentare posse-
mus. Sed hoc vix fieri posse, fateri non pudet. Pontes
enim fere nihil aliud commémorant, nisi templa ab eo di-
ruta, deque munere eius apostolieo non nisi in universum
agunt. ISToimulla quidem ibi inveniuntur de ecclesiis, a Lud-
gero conditis; sed de his postea demum nobis inquirendum
est. Quapropter paucis potius adumbremus, quomodo, qui-
busque rebus instructus ad gentiles venerit Ludgerus, hosque
ad Christi nomen eum convertentem videamus. Quod an-
tequam instituimus, breviter de duorum priorum pagorum
conditione aliquid in medium proferre, non ab re nostra
fore puto.

t) Aitfridus: o. L Lib. I, cap. 19.

2) De tribus prioribus vid. vau den Bergli: o. 1. p. 129—134. De
universa Ludgeri dioecesi imprimis dignus est, qui conferatur L. von
Ledebur: Die, fünf Münamp;ter\'èchm Gaue, und die sieben Seelande Fries-
lands, Berlin, 1836. Quod opus nie non potuisse inspiccre, quam
maxime doleo.

lu Hugmerclii pagum iam ante Ludgerum Willehadus
veuerat, gentilibus euangelium impertiturus \' ). Hic enim,
postquam per multos aunes in Ostraga labore indefesso mu-
nere suo est functus Laubachos etiam fluvium traiecit
ac vanum idolorum cultum facundis verbis perstriaxit. At
graviter talia ferentes Erisii, nec hance contumeham diis
suis impune imponi patientes, vi atque armis apostolum pe-
tierunt, et parum abfuit, quin motte sua iniuriam, diis il-
latam, apostolus luisset, nisi subito vox ei salutaris audita
esset. Iam enim Erisiis furibundis interficere sacrilegum pa-
rantibus, ecce nobiles nonnuUi, sive audaciam viri mirantes,
sive, ne impune eum essent necaturi, metuentes, ante deos
esse consulendos censuerunt, populoque, ut, nisi sorte ducta,
quidquam in W\'illehadum consuleret, persuadere sunt conati.
Placuit ea ratio, ducta sors est, et Willehado fuit benigna.
Erisii igitur, magna numiua venerantes, nec deorum mani-
festae voluntati resistere ausi sunt, et apostolum illaesum e
regionibus suis diraiserunt. Probatur autem hac narratione,
quod iam supra monuimus, primxim admodum adhuc pagi
Hugmerchi incolas veteri superstitioni fuisse addictos; deinde
Ludgeri industria, quum hic in pago eo post Willehadum
munere apostolico fungens, rehgionem christianam primus
conflrmaverit stabiliveritque, qualis quantaque fuerit, dilucide
inde apparet. Quamquam hoc non ita accipi volo, quasi
Willehadi labores, qui primus semina sparserat, prorsus nihili
essent habendi et omni caruissent fructu, nec Ludgero nostro
id admodum profuisse censerem, quod gladii Eraucorum agrum
fertilem peraraverant, animosque feroces paullo demissiores
reddiderant.

Quod ad Hunusgam, quem pagum secundo loco memora-
vimus, attinet, quum de eo et Ludgeri \' laboribus mentio-
nem faciamus, non possumus non silentio praeterire virum,
qui quum ob multas alias res, tum praesertim propter
eximia eius de re christiana mérita nostro omnium amore,

1) Ansdiarius; o. I. Lib, I, cap. 3.nbsp;Cf. buius partis § 2,

omnium veneratione et summis laudibus dignissimus est; de
quo, quum eius vita a Ludgeri divelli nequeat, paulo -accu-
ratius tractare nobis libet. Non obscurum est, quem dicam :
Bernlefium (Bernlef) \' ), vates Trisius caecus, senex a populari-
bus suis dilectus, quod carminibus suis fortia maiorum facinora
in memoriam revocaret. Huius nomen per totam fere hanc
paragraphum cum Ludgeri vita coniungatur necesse est.

Tertius iam erat annus, ex quo caecus factus Bernlef, non
nisi suorum manu ductus coram populo carmina sua recita-
bat. En autem Ludgerus terram circumiens, ut verbum Dei
praedicaret, in tielewirt advenit vicum, ubi mulier quaedam,
nomine Mensuit, ipsum apostolum eiusque discipulos domum
suam recepit. Hue, dum moratur, adductus est Bernlef, quem,
postquam sine dubio multa ac varia cum eo collocutus est,
rogavit Ludgerus tandem an peccata sua confiteri vellet,
poenitentiamque solitam in se suscipere. Aiebat Bernlef, et
Ludgerus eum postero die ad se redire iussit. Postridie
itaque iterum vates Erisius apostolum adiit, quumque hic
in equum iam adscendisset atque in eo esset, ut proficisce-
retur, poëta viso, tanta eius erat benignitas, ut statim de-
scenderet, equumque per babenam conducens una cum Bern-
leüo procul a suis pergeret. Sermones cum poëta serit apo-
stolus, ille peccata confitetur poenitentiamque solveudam a
Ludgero accipit. At hic ad Christum Bernlefium se duxisse
non satis habuit; videndi etiam potestatem caeco reddere
cupiit, et revera reddidit. Hoc saltem ab Altfrido narratum
invenimus, quamquam eius ita est narratio, ut miraculo quo-
dam, ut omnium fere huius temporis scriptorum fert ratio,
caecum a Ludgero sanatum esse lectoribus persuaderi conari
videatur. Quod, si revera bénéficié illo Berulefius afiectus est,
non est, quod necessario de miraculo cogitemus. Nam ita
rem sese habuisse Altfridus refert. Ludgerus, crucis signo in
oculis Bernlefii facto, manum porrectam, num videret rogavit.
Magna cum laetitia hic se videre manum afHrmavit; ad quae

1) De Bevnlefio viel. Altfridus: o. 1. Lib. II, cap. i, 2.

Ludgerus: f/Deo,quot; inquit, ,/Oinnipotenti gratias age!quot; Deinde,
serinone de fide cliristiana iiistituto, sensiin Werfhem vicum
appropinquarunt. Constitit Ludgerus atque iterum, num vi-
cum conspicei\'et, ex poëta quaesivit. Ac rursus hic, se etiam
vicum conspicere respondit ; et rursus apostolus pius: //Deo,quot;
inquit, //omnipotenti gratias age, qui videndi potestatem tibi
dederit.quot; His dictis hi perrexerunt ambo, donec venerunt
Usquurdam, ubi in oratorium, nuper a se aedificatum, vatem
Frisium Ludgerus introducens, secum Deum precari et ob
beneficium acceptum laudare iussit, simul hoe ab eo petens
iusiurandum, ne ante ipsius mortem cuiquam, quomodo sa-
natus esset, confiteretur. luravit Bernlef et, quo facilius pro-
misso stare posset (sic enim narrat Altfridus), semper adhuc
aliorum ductu usus est, donec mortuo demum apostolo, qua
ratione caecitate esset liberatus, cum aliis etiam commu-
nicaret.

Haec de Bernlefii sanatione sufFiciant. Tuit igitur hic, ut
diximus, vates, i. e. talis, qui deorum honorem fortiaque hero-
nm facinora carminibus celebraret. In Britannia autem, ut
obiter moneamus, si in ea regione vixisset Bernlefius bardas
esset vocatus \' ). At Erisiis hoe nomen ignotum erat, eam
maxime ob causam, quod apud eos separatum vatum colle-
gium numquam exstitit. In Britannis autem bardi, qui ad
Druidarum ordinem pertinere censebantur, prae ceteris ho-
minibus institutione exquisitiore fruebantur, qua Germano-
rum ac Trisiorum vates omnino carebaut. Hi nou erant docti,
sed nati poëtae, et cuicunque donum illud coeleste dederant
dii, hunc carmen modulari non pudebat, atque quasi supe-
i-iore numine inflatus, talis vocem edebat, cantu animos fe-
roces flectebat, rebus a patribus olim fortiter gestis laude
celebrabat. Unde facile intelligitur vates Frisiorum, etsi non
separatum corpus efiiciebant, tamen nihilominus quam Bri-
taunorum bardos illos, honore et gravitate a ceteris homini-

î) Do biirclis cf. Sharon Turner: o. 1. I, p. 43.

bas fuisse distinctes. Hanc ob causam, idque imprimis at-
tendamus, Bernlefii ad Christi nomen couversio maximi fuit
momenti, res ponderis haud exigui, atque ea, quam Ludgeri
conatibus unam omnium maxime profuturam omnino necesse
esset. Pulchre hoc perspexit apostolus noster et quo talem
virum ac tan tos ingenii dotes, quantis Bernlefius praeditus
erat, adhibuit modo, satis superque docet, Ludgerum minime
fuisse hominem rudem aut ei, quod in se susceperat, mu-
neri imparem. Nam Bernlefii carmina, quum hucusque ido-
lorum cultum populo Prisiae commendassent potius, quam
mitiora hominibus ferocibus attulissent, quandoquidem fortia
maiorum facinora coram iis depingentia, amorem etiam li-
bertatis, deorum reverentiam, odium denique eorum, qui
Prancorum victorum tutela fruentes fana antiqua evertere stu-
derent, continuo alerent, augerent, corroborarent, iam eadem
illa carmina christianae religioni propagandae egregie inser-
vire posse Ludgerus jjrobe intellexit. Eo consilio, non
amplius deorum priscorum atque heronm fortinm laudes
celebrandas esse, constituit; — talia enim carmina populi
animos a nova religione alienos reddere, libertatisque amo-
rem resuscitare necesse erat, ■— sed unum Deum verum
poëtae in posternm esse extollendum, unius Dei cultum lau-
dandum, unius populi epinicia canenda, idque verbis poëtae
regii, poëtae illustrissimi piissimique totius Antiquitatis, hoc
sibi Ludgerus voluit atque hanc ob causam Psalmos disci-
pulo suo explicavit- Eos, ab apostolo nostro in linguam ver-
naculam versos ac rhythmo quodam sine dubio ligatos (nec
praetermittenda hac in re alliteratie ea, quam, quum in om -
nibus huius periodi poëmatis inveniamns, nec his carminibus
defuisse verisimile est), coram populo recitabat Bernlefius;
et quantum hi profuerint christianae religionis propagationi,
quum eos, qui iam essent conversi, confirmarent, alios autem
veri Dei cognitionis participes redderent; quanta clade pa-
ganismum alfecerint, quum antiqua illa in deorum honorem
composita carmina obscurarent atque e populari usu sensim

tletruderent, hoc quuni per se intelligatur, diligentius expo-
nere siipervacaneum esse puto. Quare hoc tantum addito,
quod fatei\'i sane dolet vehementer, nullas amplius eius Psal-
morum versionis inveniri reliquias, nec quicquam certi hanc
ob causam de primo illo nostrarum hterarum monumento
affirmari posse; Bernlefii poëticas laudes missas facimus, vi-
rique Prisii aha etiam de re christiana mérita consideremus.

Iam enim per multos annos Ludgerus in Frisia euangelii
causae omnes suos labores dicaverat, quum Prisii orientales,
Unnone et Eilrato ducibus, rursus rebellium mohti sunt.
Nec defuerunt etiam tune, quae saepius repetita, omnia, quae
de Erancis sibi monerent, odio vehementi persequentibus Erisiis,
iam prope mos esset factus: templa et oratoria Christia-
îiorum comburi, euangelii confessores vexari, ipsi apostoli
ac praedicatores profugari. Quorum e numero etiam Lud-
gerus noster et discipuli eius fuerunt. Itaque ab ecclesia sua
separatum, parvulos christianorum sancto baptismo e diaboli
potestate non amplius liberare se posse et aeternae damna-
tioui relinquere cogi, ea opinione admodum apostolus crucia-
batur, atque huic malo non posse occurrere, nisi per Bern-
lefium, qui in patria esset mansurus, statim intelligebat. Quam-
obrem clanculum poëtam convenit, eique, dum persecutio
esset saevitura, infantes eos, qui ne statim morereutur esset
metus, concedentibus matribus, baptizare mandavit. Ad quod
rite et legitime faciendum, in aquam consecratam submergi
parvulos aut eadem perfundi iussit. invocata Sancta Trinitate.
Bernlefius libenter eam provinciam suscepit et per unius anni
spatium, quo tempore bellom gerebatur, duodeviginti parvulos
baptizavit, quorum sedecim statim post baptismum exspi-
rarunt, duo reliqui postea a Ludgero confirmati sunt.
Quum fere omnes hi infantes statim post baptismum ex-
stincti sint, satis patet, baptismum hunc Bernlefii modo
fuisse baptismum, necessitatis causa administratum, eo po-
tissimum consilio institutum, ut, dum presbyter abesset, par--
vuli coelo servarentur. Et revera Ludgerus non omnes in-

fautes Bernlefium baptizare iussit, verum solos // morituros
infantulosquot;

Quum pax post annum constituta esset, Ludgerus in quin-
que pagos rediit. Bernlefium suum revisit, ac, renovata
eorum consuetudine, amicitia etiam amborum in dies aucta
est. Itabat ad pium apostolum, famiiiarem et magistrum
dilectissimum Berulefius, Psalmos ab illo docebatur, quos
cum civibus suis, quorum honore et studio et benevolentia
etiam post conversiouem utebatur, carminibus plenis et ferven-
tibus communicaret. Sic per longum tempus Ludgero fuit
amicus carus, sic ecclesiae Prisiae per longum tempus be-
nefactor eximius exstitit. Nam ad multos annos vitam pro-
duxit poëta, nec nisi admodum senex ad vitae suae stadii
finem pervenit. Quum in eo esset, ut moreretur — sic
enim Altfridus nobis narrat — lectulo senis adstabat con-
iux moerens ac gemitus lacrimasque fundens. Cui : // quî,
te mortuo, ego adhuc vivere potero!quot; exclamanti, //si quid-
quam a Domino impetrare potuero,quot; inquit vates, //nec tu
diu vita post mortem meam frueris.quot; Atque ita revera
evenit. N am quum, haec verba accipiens, coniux bona adhuc
uteretur valetudine, post diem quintum iam haec quoque diem
supremum obiit.

Iam vero ad id accedamus, quod initio huius paragraph!
exposituros esse diximus, atque inquiramus, quomodo quibus-
que rebus instructus Ludgerus se euangelii nuntium gentilibus
obtulerit. Quodsi autem hac in re aliorum etiam apostolo-
rum nonnulla commemorabimus, cave pûtes minime in Lud-
gerum eadem convenire. Nam etiam eius vitae rationem
multis in rebus ceterorum apostolorum vitae ac moribus
fuisse similem, mox nobis innotescet.

1) Altfridus: o. 1. Lib. II, c. 2. — An Behrends: o. 1. p. 24 et
Bornstedt: o. I. p. iTl bene hoc intellexcrint, est quod dubitem, quum
rem ita sese habuisse fingant, quasi omnes infantes Bernlefio essent
baptizandi.

Qui ad patres nostros euangelii venerunt apostoli ac nuntii
divinae in Christo gratiae, ii nou, ut nostris temporibus
i^aepius fieri solet, soli iter ingrediebantur, sed plerumque
comités et socios secum habebant. Sic Willibrordus in Eri-
siam tetendit, ündecim comitatus sociis\'). Bonifacius autem,
quum iam grandis natu in septentrionales Erisiae partes iter
susciperet, magno semper clericorum numero stipatus viam
fecit, atque iidem hi clerici una cum apostolo mortem op-
petierunt Willehadum quoque discipuli semper sequeban-
tur, qui, fanis aliquot ac delubris gentilibus imprudentius
destructis, ut magister a praedicatione in Drenthia abstinere
deberet, elfecerunt Atque ut hos, sic etiam Ludgerum
discipulis suis comitatum aut clericos aliquot secum habentem
semper invenimus ^ ).

Sed apostolis, etiamsi aliorum comitatu iter fecerunt, ta-
men haud exiguus metus fuisse necesse erat, multaque revera
reformidanda erant, praesertim in regionibus iis, ubi primum
Christi nomen praedicaretur. Ne miremur igitur, si Boni-
facium praesidio etiam armatorum circumdatum videmus, qui
Erisiis infestis impetum facientibus, apostolum defendere
conantur, sed ab hoc, quia fortasse hostium copia nimia ei
videtur atque frustra fore sanguinis efCusio, ut gladios in
coelum vertant monentur^). Verisimillimum autem est, Lud-
gerum quoque ab hominibus armatis stipatum fuisse, quum
Albrici mandato paganorum delubra idolorumque cultum
exstirparet atque everteret quot;). Nam mandatum tale, non re-
sistentibus Erisiis, eum perfecisse, quin etiam thesauros, quos
in templis invenerit, Ultraiectum transtulisse, nullo adversante,
nullo Erisiorum ira incenso sacrilegium ulcisci studente,

1)nbsp;Alcuinus: vita Wiüihrordi, cap. 6.

2)nbsp;Willibald: vita Bonifacü, cap. 36.

3)nbsp;Anscharius: vita Wilkhadi, cap. 4.

4)nbsp;Altfridus: 0. 1. Lib. I, cap. 18, 19; Lib, II, cap. I, 4.
s) Willibald: o. 1, cap. 36.

6) Altfridus: o. 1. Lib. I, cap. 14.

hoc profecto, nota Frisiorum audacia, vix credcrc uobis li-
cet. ISTouue tanta Ludgeri fuit prudentia, ut talia a Frisiis
sibi impendcre bene perspexerit, homiuibusque armatis vitae
suae et sociorura prospexerit ? Quid ? quod sine dubio num-
quam res illas pretiosas et sacratas Ultraiectum transportare
potuisset, nisi praesidio ürmo fuisset tutus ab insidiis ac
impetu Frisiorum. Postremo non praetermittendum, Carolo
Magno duas praedae partes datas esse, ut probabilis sit
coniectura, hunc regem Ludgero armatos praestitissc.

Iter porro fecerunt apostoli nostri aut pedibus aut in
equo sedentes. Lebuinus pedes adit Saxonum concilium an-
nuum, eosque congregates euangelii nuntius compellat Lud-
gerum iam supra vidimus, equo sedentem, Bernleiio obviam
factum esse, deinde quum descendisset, equo per habenam
ducto, iter perrexisse Boinfacium quoque equitem circum-
vagari solitum fuisse, Gregorii abbatis vita nobis illustrât
Nam quum iuvenis adhuc Gregorius sequi Bonifacium vel-
let, Addula, avia eius, nimis nepotem diligens, hunc a se
separatum iri aegre tulit. At puer, minans : // si equum mihi
negas,quot; inquit, n quo cum apostolo proficiscar, pedes eius
socius iter incipiam.quot; Satisfecit Addula quamvis invita
nepoti, eique praebuit //pueros et equos.\'quot;

Sic igitur per patriam nostram circumerrabant apostoli.
Quod vero attinet ad eorum vestes, ornatum, omnem deni-
que habitum, erat hic solitus clericorum habitus. Lebuinum
v. c. in concilio illo Saxonum, iam saepius a me laudato,
presbyteri vestimento indutum invenimus ^ ). Ludgerus ergo,
quum numquam vota monastica in se suscepisset cuculla
non erat indutus; sed presbyteri habitu ornatus, in quinque
Frisiae pagis degebat.

Huic presbyteri vestimento capsam sive cistulam addimus

1)nbsp;Hiicbaldiis: vita Lebuini, apud ï\'ertz: o. 1. II, p. 362.

2)nbsp;Aitfridus: o. 1. Lib. II, cap, 1.

3)nbsp;Ludgerus : vita Gregorii, cap. 4.

i) Ilucbatdus: L 1.nbsp;5) Aitfridus-: o 1. Lib. II, cap. 6.

reliquiarum, quam apostoli, loro ad collum ligaiam, secuijs
gessisse, ex Anscharii narratione ^ ) patet. Nam Willehad!
discipulis ïrisiorum fana diripientibus, hi, ira in sacrileges
ducti, ipsum magistrum adoriuntur, quin etiam Prisius
quidam gladium strictum in apostoli caput dirigit. Sed
vano ferit ictu : gladius enim a scopo aberrat et lorum, quo
reliquiarum cistulam dependet, perstringit. Miraculi instar
res habetur: Prisi! obstupescunt et illaesus Willehadus hos-
tes effugit. — Profectus est etiam Eomam Ludgerus, atque
ibi reliquias accepit, quas postea in ecclesiis et monasterio,
a se conditis, deposuit. Saepius enim in traditionibus, quae
harum ecclesiarum beneficio sunt datae et conscriptae, re-
liquiarum fit meutio, // quas Ludgerus semper secum gestare
solet.quot;

Crucem iis, qui cruciatum Salvatorem annunciaturi ad gen-
tiles venirent, hisce temporibus non defuisse, ipsa docet res.
Lebuinus et Ludgerus, cruce armati, Christi fidem praedi-
cant, ille ut Saxonibus adveutus sui causam indicet hic
ut Poseteslandiae incolis discipulisque suis, se non timere
diaboli vires ac de victoria Christi non dubitare, salutis
signo erecto, ostendat, atque Christi militem intrepidum ipse
se declaret

Ad opus igitur suum sic, ut supra narravimus, instructi,
apostoli nostri, quum in gentilium regiones pervenissent, nihil
prius habebant quam ut domicilium sibi idoneum provide-
rent; et statim tabernacula, quae secum habebant, detende-
rent. Hunc morem secutus est Ludgerus, quum monasterii
condendi gratia aliquamdiu in silva Werthinensi degeret
Talia autem tabernacula nonnumquam vallo aut aggeribus
fuisse munita, si forte ob Prisiorum mentes hostiles, ne
quid gentiles molirentur, esset metuendum, mihi quidem
veri haud dissimile videtur, quin etiam inde probari posse,

1)nbsp;Anscharius: vita WiUehadi, cap. 4.

2)nbsp;Hucbaldus: 1. 1.nbsp;n Altfridus: o. 1. Lib. I, cap. 19.
i) Vita II, Lib. I, cap. 29 seqq.

quod sedes, quas ad Docciugara Bonifacius habuit, ^ycastro-
rumquot; nomine indicantur\').

Itaque apostoh\', quum sedes sibi nacti essent, ad opus
suum accedebanfc et euangehum gentilibus annunciabaut.
Quod si benevole esset acceptum atque e gentihbus nonnulli
idolorum cultum abiurare se veile indicassent, per baptis-
mum in ecclesiae communionem hi recipiebautur. Quo facto
fundamenta posita erant ecclesiae christianae, cui, cultu
idolorum relicto, sensim accrescenti ob novam religionem
novae etiam cerimoniae opus erant. Neque ita multo post
revera iam oratoria erigebantur, quibus presbyteri additi, qui
fideles plenius religionem docereut atque sacramenta Baptismi
et Sacrae Coenae administrareut. Hanc rationem Willehadus
secutus est, ét quum apostolus in Wigmodia pago euange-
lium praedicaret, ét quum postea episcopus dioecesin cura-
re! suam Eandem autem Willehadi methodum etiam Lud-
jnbsp;geri nostri fuisse, huius rei documenta sunt ecclesiae, ab

apostolo nostro Werdinae (Wierum) atque Wiscwirtae (Us-
quurd) conditae. Sic pedetentim regiones universae chri-
stianae factae, sic populi ad Christum ductae, sic antiquus
idolorum cultus tandem abrogatus, templa vetustissima diruta,
sacerdotes gentilium fugati ; novusque incepit rerum ordo,
templis christianis ubique erectis ; presbyteris, e Christi ec-
clesia ortis, Christum praedicantibus, celebrantibus.

Hoce igitur modo Ludgerus in quinque Erisiae pagis in-
tentis viribus semina sparsit fidei. Quamdiu vero in regioni-
bus istis sit versatus, pro certo affirmari nequit ; Altfridus
enim hac de re nihil definiti narrat. Atqui postea Ludgero
usum esse Carolum Magnum novimus ad convcrtendos Saxo-
nes W^estphalos, illumque ad Mimigerneford locum //pasto-
remquot; instituisse®). Quum autem Saxones, anno demum 793,

\') quot;VVillibald: vita Bonijacii, 1.1. a) Anschariiis: o. 1. cap. 5, 8.

Altfridus: o. I. Lib. II, cap. 3.nbsp;4) Ibid. Lib. II, cap. L

5) Ibid. Lib. I, cap. 20.

a Carolo clevicti sint \'), itlque ita ut, tumultibus nounullis
levibus exceptis, uuraqiiam postea rebellium movere sint ausi,
vix putamus, Ludgerum ante hunc anuum ad Saxones esse
profectum. Quae nostra sententia etiam verisimilior videbi-
tur, si observabimus traditiones, variis in locis Ludgero
factas, ab anno demum 793 s. 794 iucipere. Statuere
igitur possumus, Ludgerum praedicasse euangelium in quinque
Frisiae pagis, ibique versatum esse per id temporis spatium,
quod intercessit inter annos 785 et 793.

Apostoli nostri per hos annos vitae et laborum longe no-
bilissima excursio est quaedam, quam in Foseteslandiam su-
scepit. De hac igitur in sequenti paragrapho videamus.

§ 5.

LUDGERI IN FOSETESLANDIAM EXCURSIO.

Non satis fecisse apostolus noster sibi videbatur, si in
regionibus sibi consLitutis tantum incolas ad Christum con-
vertisset. Foseteslandiam quoque, in iusulam, quinque pagis
propinquam, christianae religionis causa proficisci studuit, fal-
sos deos propulsaturus, unicum verum Deum et Christi nomen
praedicaturus. Et revera, Carolo Francorum rege concedente,
in eam insulam profectus est et fidem propagavit.

Iam vero primum quaerimus: ubi insula ea sita erat? quod
hodie eius est nomenAltfridus et Alcuinus^) cam //in
conflnio Fresonmn atque Danorumquot; iacuisse affirmant; Ada-
mus Bremensis^) Sutern, qui hanc insulara Farriam dicit,
Foseteslandiam postea Heiligeland (Helgoland) nomen acce-

1)nbsp;Welter: Einführung d. Christenth. in Westphalen, § 28, p. GO.

2)nbsp;Altfridus: o. 1. Lib. I, cap. 19. -— Alcuinus: o. 1. cap. 10.

3)nbsp;I)e situ Daniae. — Cf. etiam L. Pli. C. van den Bergb: Pron-e.
van een kritisch looordenb. der Nederlmuhche Mythologie, Utrecht, 1840,
p. CO seqq.

pisse refert. Patet ex hisce testimoniis vensiinilliine de Hel-
gokndia, quae hodie vocatur, esse cogitandum, quutn prae-
sertim omnia, quae de Poseteslandia nobis innotuerunt, me-
rito in hodiernam Helgolandiam convenire dici possint. At
Bosschaerts nec non scriptor operis, quod Batavia Sacra
inscribitur, longe aliter sentiunt. Alter enim, quum eorum
sententiam, qui Poseteslandiam hodiernam habeant Amelan-
diam insulam, haud ita absurdam esse dicat, Molani con-
iecturam reiicit, ex qua Poseteslandia ea sit habenda regio,
ubi secundum Tacitum Fosi seu Positae habitaverunt ; sed
Posweert potius vicum, in Ostraga situm, esse intelligendum
putat. Bataviae Sacrae autem scriptor decernere quidem aut
dirimere controversiam. non vult, eorum vero sententiae
qui Poseteslandiam et Helgolandiam habeant eandem, mi-
nime assentitur; sed Amelandiam potius vel locum, huic
insulae propinquum, intelligere videtur. Quorum amborum
sententia praecipue hac in re nititur. Quum enim Wiili-
brordus Poseteslandiam adveniret, Eadbodus in eadem in-
sula degit, qui, si illos certe audiamus, eo se contulisset
metu Prancorum, quum eum vicissent et in meditullium ter-
rae recedere coegissent. Iam vero id ipsum, Helgolandiam
refusium sibi habuisse Eadbodum, valde improbabile esse
putant, cuius regni, etsi fines méridionales hostis obsesses
teneret, pars tamen septentrionalis satis fuerit munita, ut
numquam Pipinus eo pervenire posset. Potius igitur de Ame-
landia aut insula saltem aliqua, in parte Prisiae septentrio-
nali sita, cogitandum esse existimant. Ad haec pauca, quae
dicam, habeo. Nam etsi probari quidem nequit certis argu-
mentis, Helgolandiam antea Poseteslandiam fuisse nominatam,
tamen adsunt nobis testimonia Alcuini, Altfridi et Adami
Bremensis, quorum illi disertis verbis, ,/in confinio Presonum
atque Danorumquot; iacuisse insulam commémorant. Quod recte
convenit in Helgolandiam, non vero in partem patriae nostrae

1) o. I. Diss. 56, p. 194-196.
2 ) Oudh. van Vrksland, t II, p. 300 soqq.

septentrioiialem. Perfugisse autem eo Eadbodum, hac de re
Alcuinus nihil quicquam afiBnnat: fieri igitur potest, ut rex
ibi sit versatus, nihil coactus, nihil metuens a Prancis.

Nomen mutatum ipsum haud levem movet suspicionem,
eandem fuisse Poseteslandiam atque hodiernam lielgolandiam.
Nomen enim Poseteslandiae, i. e. terrae Posetis, dei in hac
insula imprimis honorati, si intactum immutatumque man-
sisset, ne etiam idolorum memoria in aeternum apud Pri-
sios permaneret, omnino erat metuendum. Hanc ob causam
insula vocata est Holgolandia, i. e. terra saucta, ut patet éi.
ex ipso nomine, ét ex Adami Bremensis narratione, qui eam
//Heiligelandquot; dicit, ét inde postremo, quod etiam nunc
eodem apud nautas valet nomine. Semper enim apostoli nostri
rebus gentilium christianam reddere speciem conabantur; quod
si fieri non potuit, omnino amovebatur ea res ; sic etiam
nomen Poseteslandiae, a christianis mutatum, sensim paula-
timque in Helgolandiae nomen abiit.

Duxit autem nomen suum Poseteslandia a Posete, deo
quodam ; hoe enim Alcuinus et Altfridus affirmant, ac disertis
verbis deum fuisse Poseten narrant, non vero deam, ut postea
saepius, sed immerito, contenderunt nonnulli \' ). Idem for-
tasse fuit, quem Northmanni colebant Porseti nomine, filium
Balduris^). Eius sacra per universam ï\'risiam fiebant; sed
praeter alios locos in ï^oseteslandia cultus eins sedem habuisse
videtur. Ibi enirn Poseti deo complura fana erant erecta;
ibi boves pascebantur, ei sacrati, quos manu tangere nefas
habebatur; ibi fons obstrepuit sacra aqua, quam non nisi
silentes incolae insulae hauriebant. Ceterum pauca admodum
nobis de Eosete eiusque cultu innotuerunt; quare potius ad

1)nbsp;Inter alios etiam W. Vollmer: Wörterd. der Mythologie,Stuttgart,
1851, in voce Foste, p. 538. — Cf. van den Bergli: 1.1., qui serio
clironologica scriptores enumerat, cpii de Fosete seil Eosite cgcrunt.
Perspicue demonstrat eorum opinionem, qui Eoseten deam habuerint,
ortam esso posse cx vila S. Suidberti, a Pseudo-Marcellino con-
scripta.

2)nbsp;Cf. J. Grimm: Deutsche Mythologie, Güttingen, 1844, p. 210.

ea accetlainus, quae dc conversione incolaruni huius insulae
Alcuinus et Altfridus memoriae prodiderunt.

Willibrordüs olim Ungendo, regi Danorum, persuadere
tentaverat, ut Christum Salvatorem suum haberet et, idolis
relictis, coleret et laudaret. Sed frustra: re infecta in Fri-
siam redire coactus erat. At gravis procella pio apostolo
supervenit, atque mare et imber navem Foseteslandiam ver-
sus volutant. Et nisi vitam velit periclitari, paucis diebus
in insula ea morari cogitur, donec mare placetur et iter
certum praebeat navi infirmae. Hoc autem tempore Willi-
brordüs utitur, ut munere suo apostolico digne ac dibgenter
fungatur, nuncietque insulae incolis salutem a Christo alla-
tam. Nec caruit omni fructu et successu praedicatio ea: tres
viri Christi nomen ferre se veile aiebant et in fonte, supra
dicto, baptizati sunt. Hoc vero baptismo dei huius insulae
cerimoniae pollutae erant, violatus eius cultus. Indigne fac-
tum! sic iam clamitarunt gentiles; sed etiam magis sunt
commoti, quum Wilhbrordi iussu soch eius boves, Eoseti
deo consecratos, necare et comedere sint ausi. Indignabundi
ac ira incensi iamiam furorem vesanum aut mortem subi-
tam sacrilegorum poenam fore exspectabant, nec impune
Deum suum potentem contemni se et irrideri passurum spe-
rabant et pro certo habebant. Spe tamen sunt frustrati. At
morentur licet dii ultores, homines sacrilegii ultores non
morabuntur! Iniuriam, Eoseti illatam, punire gestiunt; festi-
naiït ad Eadbodum, regem Erisiorum, eo forte tempore in
insula degentem, nuntiantque huic, quod facinus sit perpe-
tratum, quod sacrilegium regi puniendum religio iubeat. Et
quid rex? An Willibrordum eiusque socios interfici iubet? Sic
saltem eum, ira commotum, fecisse existimaremus; sed longe
alia eius agendi est ratio. Quotidie de Christianis sortes duci
iubet, donec tandem ipsi dii sacrilegos ultimis suppliciis esse
puniendos moneant. Sed semper sors sceleratis istis benigna
est, et unus ^ ) tantum e Willibrordi sociis morti addicitur

1) Pseudo-Marccllirius: vka S. Suidher/i, cap. 7 ouui Wigbertuiu vo-

ac laetus martyrii coronam accipit. Tandem tamen rex Willi-
brordum, sacrilegorum ducem et auctorem, areessit et ve-
hementer ob facinus inauditum in apostolum inveliitur : liic
vero ita causam suam agit, ut moneat Eadbodum, ne am-
plius diis inanibus et vanis serviat, Christique potius fiat
discipulus; idque monet ita, — si Alcuino saltem, haec
enarranti, fides habenda est — ut hanc euangélii praedica-
tionem quam, imprudentissimam, quin etiam insolcntissimam
merito dicere possimus, atque eam quam regis animum ir-
ritare necesse esset. Neque etiam tum irae indulget Eadbo-
dus, sed iterum ab omni saevitia abstinet atque Willibror-
dum ad Pipinum remittit. Mira sane et insueta Radbodi
hac in re agendi ratio videretur, nisi coniicere nobis liceret,
eum, metu quodam commotum, parcere apostolo maluisse.
Metum autem hunc Pipinus, rex potens et severus apud
eum excitasse videtur, et ipsa narratione probatur ita sine
dubio rem sese habuisse. Nam hanc ob causam ad Pipinum
apostolum remisit, quum sic faciens non solum regis ami-
citiam et benevolentiam sibi conciliaret, sed etiam, — idque
unum omnium maxime cupiisse Radbodum quisque intelli-
git, — christianam religionem a sede paganism! arceret, nec
hunc frangere euangelii praedicationem pateretur, sed ad
tempus saltem prohiberet.

Peliciore successu in Poseteslandia versatus est Ludgerus,
verbum salutis incolis \'impertiens, paganisme ruinam et per-
niciem afferens. Nave a nonnullis comitatus eo se contulit,
ardens cupiditate Christi nominis propagandi, Yix e nave
litora conspexit, quum crucem manu cepit, signum euan-
gelii, quod esset praedicaturus, ac precari Deum coepit,
psalmis laudem eius celebrans \' ), opem et auxilium eius
invocans. Nebulae densae adhuc insulam nautarum oculis

cat, sed siiie ullo iure, nam Alcuinus martyris nomen non refort. —
Cf. contra Pseudo-Mai-cellinum, Bosschaerts: o. 1. Diss. 30, 55.

1) Vi\'ta II, Lib. L\' cap. 18 Ludgerum psalmum sexagesimum aopti-
mum cccinisse narrat.

■tegebant, sed dum hymuus sanctus ad coelum adscendit,
ecce etiam nebulae remotae sunt, et Foseteslandiae orae lucc.
splendidissima iis, qui intente e nave prospicerent, arrise-
runt. Ees nihil sine dubio insueti aut novi habebat, atquo
e physicae legibus facile intelligi et explicari potest; Lud-
gerus tamen ea sic usus est, ut confident iam suis afier-
ret et augeret. //Ecce,quot; inquit, //ecce, misericordia Dei
fugatur hostis impius, qui antea hanc insulam sedem sibi
habebat!quot; Et merito ita loqui ei licebat. Nam ab eo tem-
pore, quo Wiilibrordus in Eoseteslandiam appulisset, multa
erant inutata, multa meliora, multa rei christianae feliciora
facta; et sciebat Ludgerus, non amplius Eadbodum ullum
aut aliam vim inimicam labori suo esse adversaturam, ex
quo Carolus Magnus Erisios sibi submisisset. Quare quod
Wiilibrordus ne sperare quidem potuerat, id Ludgerus fa-
cile et confidenter peregit. Eana antiqua, in Eosetes ho-
norem aedificata, dirait ac templa unico vero Deo erexit.
Mox insulae incolae ad Christum ab eo sunt conversi, mox
multi superstitionem patrum cum nova religione commuta-
runt, mox idem fons, in quo olim a Willibrordo tres ho-
mines baptizati fuerant, baptismi piscina fuit Ludgero. Quin
etiam princeps incolarum euangelii causae ita favit, ut filium
suum, cuius nomen Landricas fuit, Ludgero baptizandum
concessit. Magno eum gaudio ex principis voluntate fecit
hic, et filium eum postea semper secum habuit. Docuit eum
pius apostolus disciplinas eas, quae presbytero necessariae
esse putabantur, et iuvenis, quum aliquamdiu hac erudi-
tione fructus esset, ab ipso Ladgero presbyter est ordinatus.
Multos annos, Altfrido teste, Landricus hic populo Erisio
praefuit in //doctrinae studio.quot;

Ea igitur ratione paganismi sedes insula christiana facta
est sensimque vestigia, quae antiquae religionis adhuc super-
fuerunt, a Ludgero sunt remota ac deleta. Hocine fortasse
tempore apostoli mentem ea cepit cupido, ut, felici successu
incitatus, porro etiam proficisceretur ad Northmannos, et his
quoque Cliristi nomen praedicaret? Pro certo affirmare non

aiisim nec possum, quum fontes de tempore prorsus sileant..
Ad septentrionem tamen proficisci in animo habuisse Lud-
gerum constat, sed a Carolo Magno id fieri esse vetitumj.
Rooyaards ut obiter moneamus, eum iter etiam susce-
pisse et inter Northmannos saevos laborasse fingit; sed
brevi tantum tempore, Carolo eum revocante, ut ad Saxo-
nes eum delegaret. Sed huius rei Altfridi certe narratio non
probat veritatem, Hic enim haec tantum scribit: //Puit
autem Ludgerus cupiens anxie gratia docendi ad Northmau-
uos adire, sed rex Carolus nullatenus asseusum praebuitquot;
Francorum regem autem opera et industria eius inter Saxones
indiguisse, recte vir cl. monet atque hoe mox exponere volumus.-

§ 6-

LUDGERUS APOSTOLUS INTER SAXONES WESTPIIALOS

DEGENS. - CAKOLI MAGNI CEETAMEN GUM IISDEM GESÏUM.—

APOSTOLI, QUI ANTE LUDGERUM IN WESTPHALIA EUANGELIUM
ANNUNCIARUNT.

Saeculo octavo exeunte, Carolus Magnus Saxones prorsus
devicit, et in eorum regiones christianam religionem in-
troducere quam maxime optavit. Licet enim Saxoniae inco-
lae non omnes fidei essent expertes, quum iam antea non-
nulli apostoli euangelii lucem iis afferre conati fuissent, belli
tamen clamor et odium in Francos horum labores magno-
pere turbarant, ita ut adhuc maxima Saxonum pars pri-
stino cultui adstricta esset, aut qui olim baptizati erant,
iam confirmarentur omnino esset necesse. Quibus rebus
iam meliore successu occurri posse, Carolo Saxonum im-
perium tenente, sperari licebat. Quare sine ulla mora
Francorum rex huic rei consilium iniit, ac Ludgeri nos-
tri quoque auxilio et ope usus est; cui, c quinque Fri-
siae pagis arcessito, ut in Sudergo pago euangelii ])ropa-

«) O. l. p. 299,nbsp;ä) O, L Lib. II, cap. 6.

ß-X-

gationi operam daret, mandavit\'). De huius pagi loco prae-
cipuo Mimigerneford, qui hodie Monasterium (Münster) di-
citu^r, infra uberius agemus, quum de Ludgero episcopo,
deque eius sede episcopali disquiremus; hîc tautum com-
memoramus, Ludgerum a Carolo Magno in n occidentalem
partera Saxonumquot; esse missum, i. e. in eam regionem, quae,
magnam Westphaliae partem continens, postea episcopatus
Monaster! ensis nomine est vocata.

Occidentali igitur Saxoniae parti ah eo inde tempore
Ludgeri praedicatione et doctrina frui licebat; in bis ter-
ris iam apostolum nostrum operantem, docentem videbimus.
Sed antequam de eius inter Saxones labore mentionem fa-
cimus, quo clarius meliusque Ludgeri de Westphalia mé-
rita nobis repraesentemus, breviter exponemus, quid quique
apostoli iam antea essent operati, quamque Saxoniae par-
tem hi, salutis in Christo nuntio allato, ad bumaniores mores
vocassent. — Certamen acerbum et diuturnum, a Carolo
Magno cum Saxonibus gestum, sic silentio praetermitti non
posse, ipsa res docet; nam non nisi per cladem et sanguinem
etiam ad hunc populum Christi nomen penetravit. Quare
paucis bellum illud Saxoiiicum tractabimus, nec tamen ita, ut
singula quaeque consideremus ; sed potius ea, quae praecipua
iure habeantur, quaeque rei christianae propagandae impri-
mis profuerint, breviter depingamus

Saxonum imperium, quum a mari Germanico Frisii po-
puli seiungerent, ad meridiem autem Franci Salici et Ripuarii
essent confines, inde ab Isala usque ad Yisurgim patebat
Accuratiorem eorum finium descriptionem omnino desidera-
mus, neque etiam certo significare possumus, quasnam par-
tes babitaverint singulae tribus, in quas divisi fuerunt Saxo-

1)nbsp;Altfridus : o. 1. Lib. I, c. 20.

2)nbsp;De hoc bello cf. K. Schaten : UisL Wbsljallae, Neubusii, 1690.
Welter; Einführung d. Chrisleidhwns in Wesl/alen, Münster, 1830.
Tîcttberg: o.\'l II, \'§ 56-59.

3)nbsp;Cf. Schaten: o. 1. p. 420 seqq. ~ J^ettberg; o. }. p, 379.

nes, nominibus distincti : Westphalorum, Engerorum, Ostplia-
lorum. De sola prima liarum tribuum paulo uberius agemus,
quum ceterae duae non ad Ludgeri provinciam pertineant. Sin
autem roges, quaenam regiones a Westplialis occuparentur, lioc
unum animadvertimus, eorum terram postea continuisse dioe-
eeses episcopatu.um Monasteriensis et Osnabruckensis, partem-
que episcopatus Coloniensis. Es his vero facile videntur
eorum fines indicari posse; sed tenendum est, Westphaliae
partem occidentalem dioecesi Ultraiectinae postea additam
esse, unde haud facile fines eorum, qui fuerint, posse describi,
quisque intelligit. Lide quoque proflusit error, patriae no-
strae partem, ad ripas orientales Isalae fluminis sitam, a
Erisiis olim habitatam fuisse: iam supra vero monuimus,
Saxones ibi sedes suas habuisse \').

Euerunt ergo regiones Saxonum et Erancorum confines,
ex quo confinio iam ante Caroli Magni tempora inter utrum-
que populum saepe lites ortae sunt; ac modo Saxones, modo
Franci fines suos saperarunt. Victoriis tamen, quas Carolus
Martellus et Pij)inus, filius eius, de Saxonibus reportarunt,
id tandem effectum est, ut horum nonnullae saltem tribus
se Francis submitterent, gravibus et duris conditionibus accep-
tis, in quibus etiam ea, ut euangelii praedicatores opus suum
pium Saxones perficere sinerent 2). Nec tamen semper submisse
victorum imperils parebant Saxoiies. Saepe armis et vi erat
opus, quibus duros eorum animos comprimeront Franci, qui-
bus libertatis studium exstiuguerent. Atque non raro Fran-
corum gladios non metuit populus, libertatis et priscorum
morum amantissimus ; non raro efferbuit rebellio et continue
pugnae acres et saevae gestae sunt, donec tandem exstitit
heros, qui superbos gentilium animos fregit, rei christianae
vi et armis prodesse studuit. Fuit hic Carolus ille Magnus.
Anno enim 768 Pipino patri successit, ac successit ita, ut
patris non solum regnum, verum etiam bellum Saxonicum,

lt;) Vid. p. 51.

i) Schatcii: 0. 1. Lib. VI. — Rcttbevg: o. 1. p. 3S2—

qnasi lierctlitale ei venisse videretur. Quidquid autem dc

gladiis eaangelii causam promoventc, iudicamus,
tpiamquam libidinis, saevitiae et atrocitatis nimiae crimine
vix eum absolvi posse putaraus, hoe tamen certum, coaetum
fuisse Carolum id gerere bellum. Nam nimis de Saxonibus
erat metuendum quieti imperii Francorum, ab eo praesertim
tempore, quum, Yisurgi traiecta, nulli amplius fines, ab
ipsa natura profecti, illos a Francis diviserunt proliibuerunt-
que, nc quid in vicinorum terram molirentur. Coactus fuit
Carolus submittere Saxones, ut suos ipse fines tutaret; atque
haec submissio fieri non potuit, nisi Saxones, ad religionem
christianam conversi, cum Francis essent contributi \' ). Nec
vero nova res iis erat christiana religio. Iam saepius ad
Saxones vénérant apostoli, nee semper frustra horum fuerant
labores. Quare de iis, qui ante Carolum Magnum in West-
phalia praedicaruiit, iam paullo accuratius inquiramus.

Anno 623 Bertoaldus ^ ), princeps Saxonum, ad Clotarium II,
I\'^rancorum regem, legatos misit, qui ei bellum indicerent.
Rex vero, iratus ob sermones audaces, fastidium superbum
et sugillationein, qua legati eum affecerant, eos interfici
iussit; et vix quidem Faro, episcopus Meldensis, id efficere
potuit, ut supplicium in crastinum diem difPerretur, Brevi
autem illa dilatione usus est episcopus, ut et legatis et
(diristi ecclesiae bene consuleret; noctu enim in carcerem
se contulit ad Saxones, iisquc euangelio aniiunciando per-
suasif, ut fidem christianam assumèrent. Quum illuxisset
dies, eos, candidis vestibus indufos, duxit ad Clotarium, qui
viris, novissime ad fidem conversis, ignovit eosque, multis
muneribus donates, ad Bertoaldum remisit.,-— Haec narrata,
quae memoriae tradita sunt a Faronis vitae seriptore,
quodsi fide digna sunt habenda, nobis documento sunt,
fieri posse, ut iam septimo saeculo ineunte Saxones de re-

vege.

quot;) Cf. Rettberg: o. 1. II, p. S83.

ä) De quo cf. Schaten: o, 1. p. 331 seqq.

s) Apud Leibnitz: o. 1 t, I, p. Ct. Cf liett.hero ; o. 1. 11\', p.

iigioiie cliristiana aliquid audierint; contra tamen valet,
non verisiminimum esse, legates, quos mortis metus tantum
ad Christi iidem convertisset, eosdem in patriam reduces, in
illa fide permansisse.

Sub finem saeculi septimi Suibertus\'}, qui cum Willi-
brordo ex Anglia venerat, ad Bruci,eros se contulit et euan-
gelium iis nunciavit, at non nisi per breve tempus. Nam
paullo post Suiberti adventum Saxones in Bructerorum fines
invaserunt; hi, ex patria depulsi, ad ripas Rheni flaminis
migrarunt, et cum iis Suibertus quoque armis hostium
cedere coactus est. Regionem igitur, in qua laboraverat
apostolus, Saxones occuparuut; quumque sciamus aliquo
illum successu inter Bructeros euangelii propagation! operam
dedisse, fortasse Saxones, in Bructerorum terra sedem ha-
bentes, magis magisque euangelium assumserunt. Ipse tamen
Suibertus inter Saxones non praedicavit. — Ex hisce ergo
duobus factis nihil certi concludere nobis licet. Adsunt
tamen alia testimonia, quae rem satis perspicue coram nobis
adumbrant, de quibus nunc inquiramus.

Primi apostoli, qui ad Saxones profecti sunt, ut ad fidem
eos converterent, fuerunt Ewald! seu Hewald! -), duo fratres^
qui ob crinium colorem inter se distinguebantur cogno-
mine Alb! et Nigri. Hi, ex Anglia ort!, patriam relique-
rant, ut in Hiberniam euangelium praedicarent] sed quo
tempore Willibrordus cum undecim sociis Erisiam adiit, ad
eundem laborem apostolicum h! quoque excitât! sunt. Wil-
librordi igitur exemplum secuti Ewald!, per mare se contu-
lerunt in Saxonum terram, ubi hospitio accept! sunt a vie!
cuiusdam incola, quem rogarunt, ut se ad pag! principem
duceret „ eo, quod haberent aliquid legationis et causae uti-
litatis, quod deberent ad illum perferre.quot; Mox vero agnoscit
populus viros illos esse christianos, nam audiunt gentiles hym-
nos et psalmos christianos ; ac statim oritur metus, ne forte prin-

1) Vid. Beda: o. 1. Lil). V, c. 12. Cf. Rcttbevg: o, 1. II, p. 395,
â) De iis vid. Beda: o. 1. Lib. V, cap. 11.

ceps a eullu patrnni abalienetur; quo inelu ductus, popuius
(vu\'ibuüdus arripit apostolos, atque hi martyrum corouis ornan-
tur. Priiiceps ille vero, caede nuntiata, ira incensus, quod
peregriiii non ad se sint ducti, „ vicanos illosquot; interfici
iubet ipsumque vicum comburi, Ewaldorum autem cadavcra,
quae nefarii in Rhenum tluinen iecerunt, adverso fluinine
natant usque ad locum, ubi apostolorum socii adhuc de-
gunt, qui, luce et flammulis subito excandescentibus et
martyrum cineres illustrantibus, cadavera vident atque in
aridum subducunt. Deinde a Tilmone, monacho quodam,
qui antea stipendium meruit, ibi sepeliuntur cadavera, quae
postea, iussu Pipini regis, Coloniam Agrippinam trans-
missa sunt.

Haec omnia de Ewaldorum martyrio Beda nobis narrat,
sed eam narrationem non prorsus vero consentaneam esse,
recte monuit Rettberg et per se intelligitur, Nam pri-
mum Saxones non habitarunt ad Rhenum flumen, a quo
Pranci Ripuarii eos seiungebantj quocirca nullo modo cada-
vera in illud flumen iaci potuerunt, nisi ea potius ex brachio
quodam Rheni in ipsum flumen tluitasse statuamus Prae-
terea iure miramur, tantam potestatem fuisse principi cui-
dam Saxonum, ut totum vicum comburi iuberet; et quae-
rimus, an taie quid convenire possit cum Saxonum rei
publicae conditione et institutione. Quidquid tamen huius
rei sit verum, hoc unum ex narratione luculenter apparet,
fJwaldos apostolos ad Saxone? venisse, eosque ab his inter-
fectos esse; nam nulla exstat ratio, cur hoc negaremus, quum
in universum Beda fide sit dignissimus.

o. 1. II, p. 398.

2) Welter: o. 1. § 8, p. 12 omnem difficultatem tollere conatur sta-
tuendo, caedem Ewaldorum accidisse in terra, quam Saxones Bru-
cteris ademissent, qui, ut idem putat, ad Rhenum habitaverint. Quodsi
igitur Ewaldi interfecti sunt, Bructeris iam a Saxonibus depulsis, re-
vera Saxones ad lîhennm habitarunt, et Bcdac narratio omnino vera
esse videtur. Minime vero haec pro certo sunt habenda, nam,utRett-
berg: o. 1. II, p. 395 monet, Bructerorum fines antea usque ad Ami-
si.am flumen patebant, ct postea demum, a Saxonibus depiilsi, ad Rhe-
num habitarunt Bructcri. Manet ergo dithcnltas.

Bonifacio quoque vulgo- locus tribuitur inter eos, qui
Saxonibus euangelium annunciarunt; sed dubitari potest de
eius inter Westpbalos saltem labore, quia nulla certa testi-
monia adsunt, traditio autem minime semper fide digna ha-
benda est \' ). Maioris, imo maximi momenti propagationi
christianae religionis in Westphalia scbola fuit Ultraiectina,
idque eo praesertim tempore, quum huic praeesset Gregorius
abbas. Inde Marchelmum et Ludgerum ad Saxones venisse,
qui ad ripas orientales Isaiae fluminis habitabant, quique
per Gelriam et Transisalaniam sedes habebant, iam supra
animadvertimus. Ex eadem urbe missus est Lebuinus, Cjuem
Saxones, dura Martlone conventum agebant, ad fidem chri-
stianam amplectendam invocantem, ultionem iis fortis atque
validi regis miuantem etiam supra vidimus. Et revera rex
ille venit; nam Carolus Magnus, quum, Carlomanno fratre
mortuo, totius Eranciae imperium teneret, Wormatiae anno
7 72 bellum Saxonibus esse inferendum constituit. Quo de-
creto stetit: mox enim exercitum in eorum regiones duxit,
Eresburgam arcem cepit, Irmensulam diruit^). Quid fuerit
ea Irmensula, non satis manifeste patet, utrum simulacrum
Dei cuiusdam, an locus sacer, an, quod magis placet, arbor
aliquae, quam magni faciebant gentiles; luculeuter tamen
apparet fuisse rem aliquam, quae ad sacrum Saxonum cultum
pertineret Unde simul concludere nobis licet, Saxonum diis
bellum indixisse Carolum ; nam eam ob causam sustuHfc Ir-
mensulam, medituUium totius cultus, ut paganismum ever-
teret et apostolis christianis faciliorem rcdderet laborem.
S.axones autem, talem ignominiam, qua rex victor deos suos
afficeret, non patienter tulerunt; ira incensi, indignatione
ilagrantes, Westpbali ubique christianos persequi coeperunt,
comburere eorum ecclesias. Sic etiam factum, ut Lebuinus,
ecclesia Daventriensi a gentilibus combusta, in fugam se

1)nbsp;Welter: o. 1. § 11 ; cf. tamen etiam Eettberg: o. 1. p. 399 seqq.

2)nbsp;Rcttberg: o. 1. II, p. 384. — Welter: o 1. § 17.

s) Cf. Rcttherg: o. 1. II, p. 384—336.

Jaret et Ultraiectum adiret. At Carolus, ([unm\' liaec om ■
nia ei nuntiata essent, Saxonum furorem coercere propera-
vit. Mox regi se submiserunt rebelles, obsides dederunt
duodecim, qui iussu regis christianae religionis doctrinae do-
cebantur eo consilio, ut, quum postea in patriam rediissent,
civibus suis ad fidem convertendis operam darent \' ).

Itaque quum pax convenisset, Lebuinus Daventriam rediit,
ibique ecclesiam saam restauravit, dam Sturmius, abbas
Fuldensis, cum discipulis nonnullis in regionibus Paderbor-
nensibus euangelii propagationi inter Saxones operam nava-
vit, adinvantibus et tuentibus certo militibus praesidiariis,
quos in Eresburga arce Carolus habebat. Nec tarnen uber-
rimi horum laboris fructus; nam Caroli absentia utentes,
mox Saxones pacem constitutam violarunt. Erancorum enim
rex in Italiam se contulerat, ut Hadriane papae auxilium
ferret contra Desiderium, Longobardorum regem. Saxones
igitur, anno 774 congregati, ut Francos depellerent prae-
slitueruut, idque prospero successu perpetrarunt; nam, Eres-
burga capta, tota fere Saxonia a Francis libera fuit. Sed
non diu ; statim enim Carolus ex Italia rediit et tres parvos
rnanipulos militum praemisit, qui hostibus resisterent.

Anno sequenti vero milites in novam expeditionem contra
Saxones eduxit, et de his victoriam reportavit, quin etiam
ea fortuna bellum gessit, ut Hessi vel Hassio, princeps
Ostphalorum, et Bruno, Engeroram dux, arma deponerent
iterumque obsides darent. Unus tamen fuit, qui se Carolo
submittere nökiit, vir fortis ac strenuus, Erancorum adver-
sarius acerrimus, Widukind, Westphalorum dux, cuius nomen
quidem inclaruit magis, quam eius vita innotuit. Qaum Ca-
rolus rursus in Italiam abiisset, novum fecit in Francos im-
petum Widukind, longe lateque iis terrorem iniecit, ubique
cbristianorum ecclesias, ut deorum honorem ulcisceretur, com-
bussit. Sed ecce, rursus Carolus adest, quum celerrime ex
Italia rediit, Ehenum flumen transiit et, exercitum Yisura-im

O

1) Welter: o 1. § 17.

Versus ducens, ubique victoriam reportavit. Quo proppero
regis successu perterrita, ingens Saxonum copia ei obviam
ivit, veniam petentes, pacem et vitam deprecantes, quos
omnes Carolus benigne recepit atcjue christianos fieri iussit.
].)cinde nova pax reconciliata est, denuo obsides misemnt
victi, ac Carolus, postquam novam arcem ad Lippiae fluvii
fontes aedificavit, qua melius Saxonum impetibus resistere
posset, Heristallum se contulit, ubi per hibernum tempus
raansifc, secum reputans, utrum benignitate melius quam ar-
morum vi Saxones sibi submitteret. Anno 777 conventum
egit in ipsorum Saxonum terra, non procul a Paderborn,
inque eo conventu genti rebellanti persuadere studuit, ut
sub Erancorum imperium se subiungerent et christianam as-
sumeront religionem. Dicto audientes fuere gentiles : plurimi
ad victoris fidem confugerunt atque se baptizari passi sunt.
Sed unus non aderat, dux ille fortissimus, quem iam
supra memoravimus ; aberat Widukindus, vir honestior, quam
qui, in conventum veniendo, Erancis se benevolum simularet.
Eius absentia malum erat omen; nam pacem non diu fu-
turam fore, omnibus perspicuum erat. Vix igitur Carolus
in Hispaniam se contulerat, ut tribus Arabum principibus
auxilium daret, quum Widukindus e latebris provenit, ac
(leorum et libertatis ultorem, Erancorum adversarium infe-
stissimum sese praebuit. Gladio omnes hostes e Saxonia
expulit, usque ad Ehenum fugere Erancos coëgit, et iuxta
hoc flumen milites ducens, mox prope Coloniam Agrippinam
castra raetatus est. Sed porro in Erancorum regnura impe-
trare ei non licuit; nam exercitus Caroli, ex Hispania re-
ducis, victoriis Widukindi terminum statuit. Anno 779
rex conventum egit Duris (Duren) atque eodem anno contra
Saxones profectus est, eosque saepius vicit apud Bockliolt
et Dotharpam (Darupl, etsi Widukind tenacissime victori
restitit. Per eas victorias Saxonum submissio valde est pro-
perata; nam, hcet postea bellum renovarent, vires eorum
fraetae sunt. Nec non per easdem victorias imperium suum
Carolus auxit, quum iam fines Monasterienses et Osnabrucken-

ses ill suam potestatcin redegerit. Sic igitur res prospéré
peractas statim adliibuit rex ad cliristianam religionem pro-
])agan(lam in terras devictas, quippe quum Sturm \' ) abbas
regis iussu ad Eresburgam veniret, ut cum sociis in bis
regionibus euangelium praedicaret. Portasse ad idem tempus
ecclesia Monasteriensis fundata referenda est; quae tamen
res, testimoniis deficientibus, prorsus ineerta est. Hoc unum
scimus, Bernliardum, abbatem quemdam, a Carolo Magno
illi ecclesiae praefectum esse; de tempore vero, quo id
factum sit, sicut de labore Bernbardi, viri ceterum ignoti,
nihil in fontibus nostris legimus 2). Vulgo autem putant,
Carolum eum elegisse e clericis, quos semper secum in
itinere habuit quot;■).

Blura nobis tradita sunt de Willehado, quem anno 781
Carolus apostolum in Wigmodia pago constituit^), eo con-
silio, ut inter Saxones gentiles euangelii propagationi ope-
ram daret. Eodem modo Ecclesiae prodesse rex perrexit inter
nnnos 779 et 782; hue atque illuc misit clericos, iussitque
Saxones, ut décimas ab eo inde tempore in Ecclesiae Chris-
tianae usum solverent. Hoc autem decreto nec Ecclesiae,
nec sibi ipsi revera profuit, quod iam praevidit Alcuinus;
recic enim hic perspexit, tale onus Saxonum saltem genti
nimis esse s;rave: sed frustra eius fuerunt admonitionesquot;).

lt;) Vid. vita Stwmi, cap. 24; apud Pertz: o. 1. II, p. 377.

2)nbsp;Welter: 0. 1. § 20 coniicit Bornhardum anno 779 sivo 780 a Ca-
rolo constitutum esso in dioecesi Monasteriensi. Ex vita autem secunda
Ludgeri: Lib. I, cap. 17 patet, id factum esse „devicto sivo converso
Widakitido.quot; Si revera Widukindus iam conversus fuit, dc anno 785
cogitcmus omnino necesse est; devictus tamen saepius est Saxonimi
dux, ac hoc in complurcs annos superiores convenit. Sed vita secunda
simul enarrat, Bornhardum abbatem „ca quoque tcmpestatequot; clectum
esse, qua Ludgerus iu quinque Erisiae pagos missus est, i. e. anno
78.5; quamobreni mihi quidem hoc anno Bernhardum in diooccsin suam
missum esse YCrisimilias videtur.

3)nbsp;Welter: o, 1. § 20. ~ Cf, vita Sturmi, cap. 22, quae nos docct,
Carolum Magnum, quum ad bellum esset egressus, a multis clericis
comitatiun fuisse.

\'•) Anscharius: z\'ita WiUehadi, cap. 5.

5) Vid, Alcuini epist, 28, .3quot;,

Carolus iioii, quo alio modo clericos aleret, sciebat; fortasse
etiam nimis fractos et infirmiores Saxones esse putabat, quam
qui fortiter oppressori resistere auderent. Triennium sane
quietis et pacis liane sententiam probare videbatur; sed vi-
debatur tantum. Quies enim illa serena praenuntia erat pro-
cellae appropinquantis. Anno 782 Slavi irruptionem fece-
runt in Thuringiam et contra eos Carolus exercitum misit,
in quo etiam Saxones milites auxiliarii stipendium merue-
runt. Hi autem, armis post longum tempus induti, patriae
libertatem denuo vindicare optant, prope Yisurgirn flumen
subito Erancorum legiones relinquunt et arma contra socios
vertunt. Geilo et Adalgis, Prancorum duces, interticiuntur,
et cum iis magna exercitus pars a Saxonibus caeditur. Ecce
Widukindus quoque provenit, cives suos ad pugnam contra
hostes invisos excitât, ubique eius vox resonat, et, quasi
afflatu divino ducta, ingens Saxonum et Prisiorum copia,
viro fortissimo duce, arma capit et Prancos depellit. In
christianos quoque Widukindi ira se convertit, quorum ec-
clesiae destruuntur atque comburuntur, multi clerici inter-
ficiuntur \').

Rebellio illa ultima pugna fuit Prancos inter et Saxones,
ultima luctatio inter christianam religionem et cultum geii-
tilium, sed acris eadem et vehementissima. Simulac Caro-
lus Magnus malum nuntium accepit, magnum militnm nu-
merum quam celerrime eduxit, atque, ultor et iudex terri-
bilis, in Saxonum finibus ipse apparuit. Grave supplicium
de rebellantibus sumsit, quum iuxta Aderden uno die quin-
gentos et quatuor millia eorum securi percuti iuberet. Gravi
isto supplicio rex Saxones timore et metu afhcere voluit;
sed quod voluit minime consecutus est. Quodsi enim antea
aliquot tribus bellum contra Francos gessissent, iam omnes
Saxones, facto crudeli exacerbati, Wodanum iinplorarunt, ut
ad talem iniuriam ulciscendarn auxilium ferret; iam lotus po-
pulus a summo deo petierunt, ut ipsis, tyrannum crueu-

\' ) Vid, snpra § -3.

tum oppugnaniibus, adesset. Et profecto acerrimo proelio
dimicariuit, sed quid valebant contra Erancorum exercitus
magnos atque exercitatos? Taiulem arma deponere coacti
sunt; at belli finis Saxonibus bonorificus fuit; nam, quamvis
victi essent, Carolus tamen primus pacem cum iis reconci-
liaret necesse fuit. Widukindus Erancorum imperio se sub-
misit, recte intelligens, se non diutius bostibus resistere
posse, et anno 785, aeque ac Alboïnus, Ostpbalorum dux,
Attiniaci (Attigny) baptizatus est. Quo facto bellum, quod
Westpbali contra Carolum gesserunt, ad finem perductum est;
nam quamquam anno 793 novum bellum orturum vide-
batur, una tantum expeditione facta, rex rebellantes sedavit.
Ab eo inde tempore Westphalorum terra pars facta est in-
gentis illius imperii, cuius auctor fuit Carolus Magnus.

Res Saxonicas enarrantes, ecclesiae christianae, Monasterii
fundatae, pene obliti sumus. De hac igitur, sed de hac
sola ex sedibus episcopalibus, quas Carolus in terra devicta
erexit, mentionem faciamus, quandoquidem ibi Ludgerum
nostrum invenimus, Bernhardo enim abbate, quem supra
memoravimus, mortuo, Carolus Magnus Ludgerum ad sedem
Monasfceriensem vocavit, ut Saxones ad fidem convertere per-
geret et conversos doceret. Quam autem hac in re operam
navaverit, quidque nobis de illo labore innotuerit, de his
iam videamus.

§ 7.

EEUITM KAEEATAllTJM CONTINUATIO, LUDGEEI
INTEIl WESÏPHALOS APOSTOLATUM COMPLECTENS USQ,UE AD
BPISGOPATUM EIUS.

Quodsi discendi cupidi, quidnam de Saxonibus meritus
sit Ludgerus, Altfridi adimus librum, incontenti et spe
nostra frustrati eum deponimus : nam brevis eius, nec tamen

1) Welter; o, ]. § 28,

(;fflcax, sed vaga et communis est narratio. Ita enim res
tractat hic, ~ et ut hic, sic ceteri etiam Ludgeri biogra-
phi, — ut ambitum potius laborum viri egregii depingat,
quam ipsos eos labores enucleate et accurate exponat. Alt-
fridi de ea Ludgeri vitae gravissima periodo verba baec
tautum sunt; itaque more solito cum omni aviditate et
sollicitudine rudibus Saxonum populis studebat in doctrina
prodesse, erutisque idololatriae spinis, verbum Dei diligenter
per loca singula serere, ecclesias construere, et per cas sin-
gulos ordinäre presbyteros, quos verbi Dei coöperatores sibi
ipsi nutriveratquot; \' ). Deinde episcopum Ludgerum factum
esse narrat. Nostrum autem, antequam tam cito episcopum
eum salutamus, hoc sine dubio erit, ut ceterorum biogra-
phorum aliorumque fontium ope inquiramus, quid, antequam
episcopus ordinatus sit Ludgerus, apostolus in Westphalia

operae consumserit.

Ac primum quidem, ut eo, quo volumus, perveniamus,
locum Altfridi, quem supra descripsi, inspicimus, quaeri-
musqué : quid ex eius verbis de Ludgeri labore efficere no-
bis licet? Atque en, mentio fit de idololatria, unde merito
concludimus vestigia adhuc paganismi et rehquias inveuisse
Ludgerum, multosque Saxones apostolo nostro convertendos
fuisse. Res sine dubio memorabilis; nam quae ad convcr-
tendum populum eum antea alii erant conati ; armorum
strepitus, quo iam Carolus Magnus horum conatibus pro-
desse studuerat; Bernhardi abbatis praedicatio, ea omuia sane
in eam opinionem nos venire cogerent, quasi formae saltem
externae gentilis cultus, quum Ludgerus Saxones peteret,
iam omnino essent sublatae. Übest tamen Altfridi testimo-
nium, atque hoc eo magis Ludgeri mérita illustrât. Ceterum
eodem modo ad Saxones venisse apostolum, quo supra Eri-
siis eum euangelium praedicasse vidimus, quum ex ipsa re,
tum etiam ex\' Altfridi verbis intelligimus. Inter Saxones
quoque primum euangelium annunciabatur, dein ecclesiae

n Altfridus : o. 1. I.iTi, cap. 20,.

origebaiitnr, quibus presbyteros dedit apostolus disoipulo?,
ex sua schola profectos, atque ita pedetentim Saxonia iu
Ecclesiam Eomano-Catholicam adscita est. Quod, Saxonibus
iam plane submissis et devictis, facilius fieri potuit, quam
antea. Pace diuturna ubique tranquilliorem rerum conditio-
nem efficiente, tranquillius etiam Ludgero in vinea Domim
laborare concedebatur ; et quum ecclesias in locis Mimiger-
neford, Billurbike, Coasfelt, Werthina apostolum condere
legimus \' ), nihil amplius commemoratur de dirutione horum
aediflciorum, ut antea saepius nobis occurrit. Hac pace mo-
nasterii aedificandi consilium animum eius subire potuit, res
haud sine difficultatc, praesertim in regione hostili. Iam, ut
supra enarravimus, monasterium Benedictinum, in Monte-
Casino situm, institutum ab ij)so Benedicto, Ludgerus adie-
rat, ut huius ordinis régulas accurate et velut ex ipso . co-
gnosceret fonte. Has in monasterium, a se conditum, postea
introducere cupivit. Sed quid tandem monasterium in terra,
vix paganismo erepta? sic enim iure quaerimus, nec diffi-
cile videtur quod respondeamus, quamquam de ea re in va-
rias partes disputari potest. Studium seiungendi se a mundo
improbo et separatim Deo vovendi vitam, hoc Ludgerum
impulisse vix verisimile puto; potius inde causa petenda
videtur, quod optima et saluberrima in populum, nuper-
rime ad religionem christianam conversum, monachos effica-
citate esse posse et plerumque etiam esse solere, Ludgerum
minime fugit. Monasteria enim — nec argumenta nostrae
sententiae, si probare vellemus, deessent — eo tempore the-
sauri erant doctrinae et scientiae; et eam ipsam ob causam
etiam Westphaliae, vel potius suae dioecesi taie monasterium
esse Ludgerus voluit, in quo artes liberales excolerentur,
cuius monachi vita sua severa, ascetica et religiosa Saxoni-
bus, nuper cbristianis factis, exemplo essent et vitae purio-
ris moderatiorisque auctores. Hoe igitur sibi voluisse Lud-
gerum, verisimillimum putamus, quamquam, ut diximus,

1) AUfrldiis: o, 1. Lib, II, cup, 7, 8.

in varias partes tiac de re disputari potest. Quidquid autem
de ea sit cogitandum, hoc pro certo haberi potest, maximo
studio et amore monasterii condendi consilium diu in pe-
etore fovisse Ludgerum ; et loca, quae ad hoc eonsilium effi-
ciendum eum elegisse vila secunda tradit, nec non temporis
spatium, quo Iraditiones commémorant eum terras nonnullas
ad monasterium instituendum quaesiisse, ea omnia manifeste
docent, ante Ludgeri episcopatum monasterium aedificari
coeptum esse. De hoc monasterio paulo amplius nobis est
agendum, ac ne confuse aut vage res, eo pertinentes, ex-
ponamus, a principio inde incipiamus.

Quod ad locum igitur attinet, perdifß.cile erat Ludgero,
eum sibi iustum et idoneum eligere. Ex Altfridi verbis:
//Erat cupiens in hereditate sua coenobium construere mo-
nachorumquot; M, collatis cum loco alio unde //haereditatem
paternamquot; Ludgeri in Werdina (Wierum) sitam fuisse dis-
cimus, coniicere sine dubio nobis licet, primum in Werdina
monasterium aedificare apostolum in animo habuisse. At
Werdina proxime mare erat, et ne venirent Northmanni illi,
iam Ludgero magnus erat metus ® ) ; quam difficultatem, quas an-
gustias, quantas miserias piratae terribiles hi patriae suae essent
illaturi, praevidit apostolus, ac monasterium paciticum suum,
ne miseriis istis et malis fatalibus esset obnoxium, loco tu-
tiore, a mari remotum magis et in interiore terra positum
esse voluit. A Werdina igitur ad Withmund animum ad-
vertit, ad Isalam situm locum, nec procul a Sutfania. At ne-
que hîc monasterium erexit Ludgerus, quum, ut putant ^ ),
propter effluvia, quibus haec regio obnoxia esset, sapienter
prospiceret, monasterium suum ibi florere non posse. Forsan
etiam aliae causae aderant, quas nobis longiuquitas tempo-

J) 0. I. Lib. I, cap. 18.nbsp;2) o. 1. Lib, II, cap. 3.

3) Postea bac de re visionem aliquam Ludgeri enarrabimus, quam
memoriae prodidit Altfridus: o. 1. Lib. II, cap. 3.

i) Hodie Wigmond. — Cf Vita II, Lib. I, cap. 2».

5) Tadania: Gesck. van Ztitphen, p. 34.

ris in oblivionem abduxit. Nam regionem eam imprimis al-
iexisse Ludgerum ac delicias fuisse apostoli nostri, inde pa-
tet, quod in Withmundia ecclesiam condidit, inque ea re-
liquiarum suarum nonnullas (memorant traditiones reliquias
S. Salvatoris, Mariae semper virginis, ceterorum sanctorum)
deposuit. Quam ecclesiam divitiis continuo augere, locuple-
tare magis magisque studuit agrorum et praediorum pos-
sessionibus, ab opulentis fundorum dominis in beneficium
huius ecclesiae sibi datis „ pro remedio animae et pro aeterna
retributioue.quot; Haec nobis innotescunt e traditionibus anno^
rum 798, 794, 797, 799, 800, 801\')-

Quum igitur Withmund ad aedificandum monasterium
non satis aptus videretur locus, Ludgerus initio quidem
magis idoneum putavit locum, proxime Arnapam (Erlft)
tluvium situm, nec procul a Neusz distantem^). Locus hic
et in Ludgeri vitae enarratione ét in traditionibus nomine Ad-
Crucem insignitur, quod nomen inde ortum, quod Ludgerus,
quum hiemali tempore in regiones eas advenisset, crucem li-
gneam erexit, eo, ni fallor, praesertim consilio, ut locum, ubi
monasterium esset aediticaturus, iam statim sanctificaret et Deo
voveret Sed neque hoe loco Ludgerus, etsi nil ardentius
cupiisse videtur, monasterium condidit. Consilium enim mu-
tavit, et causam huius rei vitae secundae scriptor eam fuisse
tradit. Postquam enim ad Arnapam venit apostolus, ieiu-
nio et precibus semet ipse exercuit, ut divinae providentiae
voluntatem posset accipere, ac, an locus, quem ipse elege-
rat, etiam huic placeret, cognosceret. Quum igitur iam ve-
sperasset, separatus a suis, ante crucem, a se erectam, genua
vol vit. In terra alta nix iacebat; acre feriebat frigus ; sed
neque nix, neque frigus virum pium et strenuum abster-
rere valebant: ac vigilans et precans noctem peregit. Et
jn\'ccanti pio apostolo ecce revelatio contingit, quae eum

1) Vid. LacoHiblct: o. 1. I, n\'^. 2, 4, 9, 14, IG, 22,
3) Vttu II, Lib. I, cap. 29.

3) Cf. cl. W, Moll; Gesch. van het kerkdijk leven, II, p. 19, annot. 4,

monet, ut a consilio suo absistat, locumque alium monstrat
in silva, prope Ruliram fluvium situm, quippe qui omnium
sit aptissimus ad monasterium aedificandum \' Sic igitur
divinitus monitus, etiam Arnapam reliquit; sed ut Witli-
mundiam, sic etiam Ad-Crucem amore semper complexus
est apostolus. Nam etiam ibi ecclesiam exstruxit, ubi reli-
quiae deponebantur, et saepius deinde a viris nobilibus e
Saxonum gente munera et dona ampla in Dei honorem sunt
oblata. Etiam hoc e traditionibus iisdem constat

Maximus autem numerus est traditionum earum, quae ad
regionem, ad Euhrae oras sitam, pertineant; quo loco ut postea
monasterium Werthinense aedificarefc, Ludgerus, iam ab ipso
Deo monitus, constituit. Quod consilium mox magna cum
dili-^cntia peregit. Nam ut primum ab aliis rebus vacavit,
iter^ad Euhram incepit, comitatus nonnullis, (^uos ad opus
suum grave necfessarios et idoneos haberet. Ne quis autem
miretur, tria loca deinceps sibi elegisse apostolum, ad flu-
vium omnia sita. Nam monasterium non solum foret aedi-
ücium ligneum aut lapideum, verum etiam agri erant futuri
monachis nonnulli, quibus colendis victum sibi quaererent;
ac, ne sterilis inveniretur terra, lluvius prope adesset necesse
erat. Quod virum prudentem et sapientem, qualis fuit Lud-
gerus, quum tanta diligentia, tanta prudentia locum sibi
elegerit, minime fugisse verisimillimum est.

Iam vero una cum Ludgero proflciscamur ad Werthinam
(Werden) — nam sic ia posterum monasterium, ibi con-
ditum, nominaturi sumus — videamusque, quae in ea re-
gione sint facta, antequam aedificii iacere fundamenta apo-
stolo nostro datum fuerit. In quibus rebus enarrandis vitam
secundam sequimur. Nec tamen obliviscamur, vitam earn
conscriptam esse iis temporibus, quibus summa laude vin
magni memoria ita imprimis celebrari videretur, si omnia,
ad eius vitam pertinentia, nimbo quasi miraculorum fulge-

1)nbsp;Vita II, 1. 1.

2)nbsp;Vid. Lacomblet: o. 1. I, 5, 24.

rent, aut potius tegerentur nebula ea vaga et fallaci; qui-
bus temporibus talem virum in omnibus conatibus et labo-
ribus Dei auxilio visibili usum esse, naturae vires sibi sub-
missas babuisse, omnia denique potuisse, quisque pie credidit
aliisque persuadere amavit. Meminerimus etiam, Altfridum,
testem et scriptorem vitae Ludgeri omnium fide dignissi-
mum, de miraculis illis prorsus tacere. Quum igitur maior
sit difiicultas vera a falsis et fictis secernendi, quam quae
paucis hîc possit solvi, religiose potius, quae scriptor nar-
rat exponamus.

In regione quadam ad Ruhram fluvium, non procul a
Diapanbeci (Diepenbeek) vico, Ludgerus cum sociis suis
tentoria fixerat, ardenter quam primum laborem incipere
cupiens, Nec multum a castris apostoli distabat silva, spe-
cie tristi et minaci in coelam tendens, cuius arbores erant
caedendae, quo locus adesset, ad monasterium aedificandum
idoneus, Laborem autem hunc fore difamp;cillimum, nec uno
ictu robora antiqua, brachiorum millia, superbe in coelo
vibrantium, non sine multo sudore lapsura esse securium vi,
Ludgeri socios minime fugit. Quos ne mireris idcirco de-
fecisse animo, inane et ingratum fore opus conclamasse, hae-
sitasse etiam incipere eam decidere silvam, in qua tanta
esset arborum copia, ut solis lux eo non penetrare, ne coe-
lum quidem conspici posset. At Ludgerus, Deo suo confisus
est, et: u Quod hominibus fieri non posse videtur,quot; inquit,
n id a Deo fit et eius admonitione accepta, rursus operae
ad opus accesserunt. Quum igitur vesperasset, et omnes
lassi et fatigati ab opere cessassent, Ludgerus nihilominus
vigilare constituit inque precibus noctem peragere. Quocirca,
quum iam omnes dormire putaret, clanculum e lectulo ex-
surrexit atque tentorium suum reliquit, solus et e nullo
visus; sic enim opinatus est, sed frustratus est ea opinione.
INTam per tenebras noctis alter mox pium apostolum secutus

1) Vid. Väa II, Lib. I, cap, 30, 3b.

est, Thiadbaldus ^ ) quidam, presbyter, qui curiosus nimium,
quid tandem Ludgerum commosset, ut foras exiret, cogno-
scere cupivit. Sed conspexit eum Ludgerus, nec facile se,
dum precetur Deum, ab aliquo conspici ferens, se videre
voluisse simulavit, quota esset bora noctis, et tentorium
suum rursus petiit. Iam rursus igitur aliquamdiu exspe-
ctavit, quumque etiam Tbiadbaldum dormire putaret, denuo
foras exiit. At rursus idem eum clericus secutus est; quo-
circa iam se speculatorem Tbiadbaldum sequi suarumque
precum futurum conturbatorem intelligens, succensuit pau-
lisper apostolus, ac voce severa et gravi clericum cubitum
ire iussit nec, antequam illuxisset, a stratis surgere. Paruit
Thiadbaldus, quem ut falleret, Ludgeras tentorium intravit,
nec reliquit, priusquam dormire clericum sibi est persua-
sum. Sed tunc libere sub arbore genua volvens, Deum pre-
catus est, ut sibi adesset consilio, ut sibi opem ferret, ut
benignum praeberet se et potentem auxiliatorem in opere
gravi et difficillimo, quod iam esset incepturus. Dein dor-
mitam tentorium intravit inque lectulo membra sua dispo-
suit, a nullo, ut putabat, visus, a nullo auditus, nisi a
Deo suo.

Atqui conspectus erat nihilosecius vir pins, et quidem
conspectus ab eodem illo Thiadbaldo, quem ne minimum
quidem eorum, quae fecerat Ludgerus, fugerat. Nam quum
iussu Ludgeri in lectulo manere cogeretur, velo, quod ten-
torium tegebat, remoto, ad lucem lunae cuncta viderat, Mi-
ratus profecto est magistrum pium, media nocte Dei auxi-
lium invocantem; sed magis sine dubio est miratus, quin
perplexus non esse non potuit ac conturbatus, quum pre-

1) Non praetermittendum est, co ipso, quod Tliiadbaldi nomen com-
memoratnr, suspicionem oriri, ne dicam, probari, vitae secundae narra-
tionem nimis fucosam esse factam traditione. Thiadbaldus enim inter
eos fuit, qui Altfridi narrationis materiem praobuissent, atque hic, si
revera simile quid esset factum, eorum, quae Werthinae facta esse vi(a
secunda narrat, sine dubio Altfridum certiorem fecisset. At, ut dixi,
Altfridus miraculum, hîc narratum, prorsus ignorât, aut certe nihil
liac de re refert.

ces sérias apostoli a Deo exauditas esse, mox manifeste com-
periret. Ecce subito nox serena tenebris est occultata; nu-
bes densae expansum oculis condiderunt, tonitru contremuit
coelum ; stridunt venti ruentes : magna exoritur tempestas.
Ineunt pugnam pro Dei servo ac ministro ipsae naturae
vires ; huic et comitibus eius parcunt ac omnem vim suam
in silvam magnam exercent. Ruunt, redeuntque impetu
maiori, lentant arbores robustas, divellunt quercus an tiquas,
quae multos annos maximas sustinuere procellas. Et rursus
exoritur ventus et rursus aliae cadunt, quae sollicitudinem
Ludgeri commoverant; ipse enim Deus servo suo validura
fortemque socium conciliavit ventum. Eit lux, egrediuntur
Ludgerus et socii eius ex tentoriis, ac laeti, quam fecerat
procella ruinam, vident. //Iam coelum conspicere potestis,
quod heri frons oculis abstulerit ?quot; sic iocans, apostolus
summus discipulos rogavit, qui prae gaudio et miratione,
quod responderent non babuisse facile intelliguntur. Nam
iacebat ad pedes eorum silvae magna pars, satis praebens
spatii ad monasterium aedificandum; arbores maiores ventus
evulserat, et arboribus frugiferis fruticibusque, quae facili
negotio possent excidi, *his solis pepercerat procella. At non
omnes iacebant arbores; quercus una ingens ventis restite-
rat, et superbe adhuc media inter ceteras evulsas stetit
erecta. Hanc nec venti nec fulmen quidquam laeserant, ac
rami eius innumeri nullam labem acceperant : nam sub his
ramis preces suas Ludgerus fuderat. In umbra eius igitur
sedem faciendam curavit apostolus, unde totam planitiern
operasque, in ea laborantes, conspiceret. Ibi eum invenit
Othelgrimus, clericus, quem ex itinere longinquo reducem
Ludgerus rogavit, idoneumne locum esse putaret ad aedifi-
candum monasterium. Othelgrimus autem, insolita luce vul-
tum apostoli lucere animadvertens : // in tua facie video,^\'
inquit, //hoc opus sine Dei voluntate non esse inchoatum;
locum, iam olim a Deo electum, opportunissimum divino
servitio futurum,quot; Quibus verbis laetus Ludgerus: //Gra-
tias,quot; inquit, // habe, quoniam secundum voluntatem menm

locutus, benevolentiam, quod solum homo potest, tuam
ostendis: ceterum effectue in Dei est potestate constitutus.
Illud sane nosse te volo, quod tamen aliis, me vivo, te
publicare interdico, in hoe loco me diem iudicii exspectatu-
rum, et, corpore exutum, me, ubi nuuc sedeo, monumentum
habiturumquot; \' ). Itaque viri pii desiderium intelligens, Othel-
grimus diligenter arborem illam oculis et meute notavit, quum -
que postea esset decisa, lapidem in locum eum abscondidit,
quem postea operae, Ludgeri parantes sepulcrum, invenerunt.

Hactenus ergo secundi biographi narratio de abbatia Wer-
thinensi condita ; cuius narrationis qui abundant flosculi co-
loresque vivi miraculorum, eos vexare ac discernere aliis re-
linquo, nec à^iomrrrmv düudico, quoniam quae de iis vere
narrata sint quaeve falsa et ficta, nostrum non ita multum
interest. Maioris vero est momenti, ut, quo anno coenobium
sit conditum, inquiramus. Vila secunda de eo prorsus silet ;
atqui e traditionibus, saepius laudatis, aliquid saltem certi
efficere possumus. Alia enim harum docet, d. 24 m. Febr.
796 Ludgerum accepissc partem quamdam Heissi silvae, ad
Ruhram fluvium sitam. In alia autem traditione » ), data
d. 31 m. Mart. 796, qua item agri nonnulli ad eundem
fluvium Ludgero donantur, iam abbas vocatur apostolus.
Quum vero traditiones posterioris temporis aliae abbatem eum
appellent, aliae presbyterum, coenobium anno 796 nondum
absolutum fuisse videtur, etsi huius anni vere iam funda-
menta posita erant. Haec de anno; iam vero rebus ipsis

narrandis pergamus.

Prope coenobium ecclesiam aedificavit Ludgerus in hono-
rem n S. Salvatoris et sanctae Dei genitricis, sanctique apos-
tolorum principis Petriquot; ^ ). Quando autem Werthina fuerit
absoluta, fontes non narrant. Neque etiam Cincinnius annum
dicit; sed eo plura habet de Ludgeri clericorum pertinacia

1) Vita II, 1. 1. cap. 31.nbsp;f) Lacomblet: o. 1. I, G.

S) Ibid. 11^. 7.

i) Altfridus: o. 1. Lib. II, c. 8,

et perversitate, qui raonachi fieri recusareiit. Ne quid desit,
ea, quae a Cincinnio \') narrantur, breviter exponiinus.

Quum abbatia Werthinensis propemodum esset perfecta
et absoluta, Ludgerus clericos conquisivit, qui vitam mona-
sticam in coenobio eo agerent. Sed Saxones et Frisii, qui
maximam partem comitatum apostoli efficiebant, adhortatio-
nes eius neglexerunt nec mundi blanditias cum coenobii
Inbsp;dura tranquillitate commutare voluerunt. Mox igitur Lud-

gerus a vanis monitionibus et sermonibus suis abstinere
debebat; nam munus eius alio proficisci eum coëgit, coeno-
biique curam Hildigrimo fratri et Gerfrido nepoti mandare.
Qui, quum ita Ludgerus iussisset, omnibus viis, voce et
lateribus persuadere clericis conati sunt, ut cucullam ac
vota monastica in se susciperent ; pulcherrimam optimamque
eam asceticam esse vitam singulis diebus clericis decanta-
bant; per eam solam tentationes diaboli posse caveri.

Nec tamen clericis persuadere valebant: semper hi recu-
sabant ; nam vehementer metuebant, ne forte quis postea sese
offerret, iura sua violaturus, bona empturus, ipsos domu et
agris expulsurus. Inanem quidem hunc esse metum Hildi-
grimus et Gerfridus dictitabant, cuncta coenobitalibus suis
mancipio Ludgerum esse daturum, nec quicquam sibi aut
affinibus cognatisve suis petiturum. At omnia frustra erant.
Donec tandem rediit Ludgerus ipse, et, cognita causa, quae
a vita monastica clericos suos deterreret, promissis fratris
et nepotis stetit, ac futuris monachis locum dedit;.qui, iam
nullo amphus difficultate obsistente, eodem illo die mundo
valedixerunt, seque ab eo inde tempore Benedicti asseclas
professi sunt. Praeterea has sibi posuerunt leges : ne cui-
quarn abbatiae praeesse liceret, invitis fratribus ceteris; neve
quisquam aliquam exerceret auctoritatem, non concedentibus
monachis. Ludgero auctore et suasore ita statuerunt coe-
nobitales; nam nihil iam carius habehat apostolus, quam ut
libertatem et iura monachorum, qui in sua abbatia futuri

«) o. 1, Lib. I, c. .39—49.

essent, tueretur, vindicaret. Quin etiam, quo iura haec sta-
biliret, ac publica auctoritate sanciret, ad^ ipsum Carolum
Magnum profectus est, Privilegium quoddam coenobio suo
Petitums. Qui quum magnopere apostolo delectaretur, Wer-
thinae tutelam in se suscepit abbatiaeque donum dedit Lo-
thusam, monasterium in Brabantia situm.

Haec a Cincinnio narrata ipsi fontes ne verbo^ quidem
\'nbsp;commémorant. Cuncta autem ficta esse ab illo, vix credi-

nms, quandoquidem diserte affirmat scriptor in opens prae-
fatione, se omnia e documentis antiquis hausisse. Bortasse
igitur in opere suo scribendo libris manuscriptis usus est,
qm in coenobio Werthinensi inventi, non sine additamen-
tis nonnullis, quae uberrima praebuisset traditio, essent com-
positi ac conscripti. Quocirca, quatenus vere narraverit Cin-
cinnius, diiudicare non possumus. Tantum de Lothusa,
Werthinensi abbatiae donata, vestigia nonnulla inveniuntur
in Caroli Magni diplomate, dato d. 26 m. April 802 \'),
Inbsp;in quo imperator Ludgero proprias res suas, i. e. fiscum

suum, qni vocatur Lothusa, in pago Brabant, cum onmi
integritate in proprietatem donat.quot; Quamvis autem genuitas
maiiuscripti, qui invenitur in monasterio Werthinensi a multis
viris doctis in dubium vocata sit, nec immerito; rei ta-
men Veritas luculenter apparet ex hisce Altfridi verbis :
dedit quoque Ludgero rex Carokis in regno Prancorum in
paco Bracbante, in loco, qui Lotusa vocatur, monasterium
S \'\'Petri gubernandum cum omnibus adiacentibus suis, ec-
clesiis et^\'villulis.quot; — Hisce rebus observatis, missum fa-
cimus Cincinnium, bona fide quidem e documentis, quae
invenisset, eum hausisse putantes, nec tamen hanc ob cau-
sam multum narrationi eius tribuentes.
\' Supra in nonnullis traditionibas abbatem nominari Lud-

1) Viel. Lacomblet: o. 1. I, nquot;, 26.

Î) Cf. Bolland: o, 1. comment, praev, p. 635; imprimis yero Lacom-
blet: 1. 1. p. 14, annot. 2.
3) o. 1. Lib. L c. 21.

gerum diximus. Nomen hoe inditum ei videtur, quum iam
fundasset coenobium Werthinense, eumque ornasse usque ad
id tempus, quo episcopus ordinatus honorißcentius nomen
sibi iure repetere posset. Attamen ante hoe tempus locum
summum occupavit in provincia ea, quam Carolus Magnus
ei commiserat. Nec vero omne tempus suum et operam in
abbatiam regendam collocare eum ceterae eius occupationes si-
nebant. Nam etiam dioecesin suam visitare, Dei verbum in ea
praedicare, clericos ordinäre, ecclesias dedicare, haec omnia ex
munere suo ei facienda erant imposita. Praeterea Werthina
non in iis regionibus sita erat, quarum apostolus et pastor
Ludgerus erat institutus. Sita enim erat in ea Saxoniae
parte, quam episcopus Coloniensis curabat. Sed, quaerat
quispiam, cur in aliéna dioecesi abbatiam suam condidit
Ludgerus, quum haec ipsius apostoli cura indigeret ? Nonne
erat metuendum, ne quando Coloniensis episcopus sibi re-
peteret monasterium, quod in sua dioecesi esset sita? Ad
quae cum Erhardio \' ) hoc, quod respondeamus, verissimum
habemus. Nam non duo diversa munera ea Ludgerus habuisse
videtur, ét dioecesis suae curam ét abbatiae regimen, sed
putasse alteram cum altera arcte cohaerere, quum monaste-
rium sibi seminarium esse vellet presbyterorum, qui postea
in dioecesi sua ecclesiis christianis operam essent daturi.
Idanc etiam ob causam non in sua dioecesi abbatiam con-
didit; ibi enim nimis adhuc rudia omnia erant, non satis
ab unde aderant, quae educationi exquisitiori inservire pos-
sent ; quocirca in regione vicina Werthina condenda erat, ubi
pax stabilita locum relinqueret animo excolendo. Si cum
Erhardio ita rem sese habuisse putamus, facile etiam intel-
ligimus, magnopere dilexisse Werthinam suam Ludgerum.
Puit enim is vir apostolus noster, cui, quum ipse eruditione
e.xquisita esset usus, tale seminarium pergratum carissimum-
que esse necesse erat.

Monasterium Werthinense régulas ordinis S. Benedicti

\') Gesf.hichte Münsters, p, 38,

sequebatur; quod nou mirabimur, si hunc ordinem univer-
salem fuisse per Ecclesiam Occidentalem meminerimus. Huius
ordinis régulas Ludgerus, ut bene cognosceret, per biennium
in Monte-Casino edidicerat, atque ad eins normam mona^
sterium suum esse cupivit. lam igitur nonnulla de horum
monasteriorum conditione et regimine in medium proferamus,
Bpuedictique regulam fundamentum eorum, quae narrabi-
mus, habeamus. Addemus his, quae in Werthinam pcculia-
riter convenire, nobis e fontibus constant \' ).

Princeps igitur institutionis abbas est, qui veluti pater
familias omnia disponit, omnia regit. Quisque ei parere debet,
ut ex monastic! voti ingenio et vi sequatur necessc est; ac
ita regulae dominus est abbas, ut huius dispensationem,
quae dicitur, praebere ei liceat. Werthinae autem horum
abbatum primus Ludgerus noster fuit; eo saltem nomme
gaudet apostolus. Idem vero, quum multis rebus simul va-
caret, Werthinae semper adesse non potuit. Itaque ^ potius
curasse, quam gubernasse monasterium Ludgerus dicendus
est; quod idem valet de successoribus eius, quorum nullus
ante annum 877 abbatiae soli operam dabat, verum aliis
etiam occupationibus detinebatur. Sed hoe anno Hildigri-
mus, episcopus Halberstadiensis, a Ludovico rege impetra-
vit ut in posterum ex ipsis monachis abbas eligi liceret
et ab eo inde tempore Werthina nullius amplius alienae
curac et dicionis erat, sed suis ipsa rebus prospiciebat.

Secundus ab abbate habetur praeposilus, quippe qui
illius loco et auctoritate vitam monachorum domesticam
circumspiciat, regat curetque. Ordinatur hic ab ipso abbate,
et munere, si forte necesse videatur, ab eodem deiicitur;
ordinatio igitur haec gravitate et auctoritate ordinationc ab-
batis\'superltur. Cui adest decanus, qui disciplinam vindi-
cet i. e. qui videat, utrum secundum ordinis regulam vivant
monachi, necne. In monasteriis maioribus plures decani in-

1) Gf. Rottberg: o. 1. II, §100: Inmre Verfassung der Klöster.

•i) Belirends; o, 1. p, C9,

veniuntur, singuli decaniis monacliorum praepositi, quorum
senior decanus principatum tenet. — Cellarius porro, prae-
posito parens, item res domesticas moderatur. Providet hic
alimenta abbatiae, cibum impertitur, aegrotantes curat, nec
non infantes, hospites, pauperes; asservat custoditque in-
strumenta varia, vestes, cet. ; adsunt ei e monachis nonnulli
adiutores et subministratores. — Postremo in cellula portam
servat ianitor, cui item fratres iuniores sunt additi. Nec
praetermittendus est custos ecclesiae, cuius munus et offi-
cium quid esset, ipsum nomen indicat. Hoc munere post
Ludgeri mortem functum esse Adalvardum quemdam, Alt-
fridus nobis est auctor \').

Pratres servientes in monasteriis Benedictinis non inve-
niuntur, quum ipsi monachi omnibus officiis muneribusque
fungi debent; unde sequitur ipsum etiam monasterium in-
structum esse oportere iis rebus omnibus, quae ad victum
opus sunt. Quod attinet ad Werthinam, uberrime ea mo-
nasterio suppetierunt, cuius rei documenta nobis adsunt tra-
ditiones, ét quae ante ét quae post Ludgeri mortem sunt
conscriptae; in his enim sermo saepius est de magnis agris,
pascuis, silvis, fluminibus, quae abbatiae donantur. Agricul-
turam ergo ceterumque laborem ipsi monachi Benedictini
exercebant; cibi curam inter se commutabant et per vices
monachi ipsi coquinabant.

Vestimenta Benedictinis praescripta sunt : cuculla, tunica
et scapulare (amiculi quoddam genus) ; incedunt autem fratres
aut calceati aut soleati. Praeterea cuique monacho cingulus
erat, culter, tabula ad scribendum destinata, acus et man-
telium. — Dormitorium satis amplum esse debet, ut cuucti
unâ esse possent, aut, si hoc fieri nequit, ita cubiculatum,
ut singula conclavia decem vel viginti monachis spatium
dignuni praebeant. Totam noctem lychnus lumen spargit;
dum dormiunt monachi, seniores iuxta iuniores, suum quis-
que cubile habens, vestibus induti et accincti, ut semper

1) o. 1. Lib. Ill, c. 17.

sint parati. Cultri tamen deponuntur, ne vuinerent dor-
inientes.

Cibos eligere fratribus conceditur duas olerum patinas,
nec non et poma; panis singulis diebus datur libra pondo.
Abbati tamen, si difficile quod opus faciendum est mo-
nacHs plus concedere licet; caro non nisi aegrotantibus et
infirmis praebetur. Yini in singulos dies beminam (modium
quemdam) Benedictus praescripsit, si saltem satis adesset
copiae. Qaodsi vero quis abstinet a cibo aut potu aliquo,
bic mercedem a Deo accipit; sicut quae quis corpori suo
deducit, sive cibum, sive potum, seu somnium, ea omnia
sacrificia habentur, Deo oblata et grata. Inter coenam, ut-
pote concoenationem, e libro aliquo ascetico a lectore^
legi solebat, et haec provincia per vices singulas hebdoma-
des cuique erat obeunda. Cuius lectionem interpellatione
nemini interrumpere licet; sed quae quis dicenda habeat,
ea signis aut quocunque alio modo cum silentio indicat.
Lector ante ceteros paululum cibi sumit, ne ieiunus munere
ïungatur; sed plena demum vescitur coena cum monachis
servientibu-S.

Hospitalitatem Benedicti institutiones magnopere commen-
dant; nam hospite et peregrino accipiendo, ipse Christus
hospitio accipitur. Quare accipiendi hospites praeposito est
mandata provincia; iisdem serviendi et necessaria praebendi,
duobus e fratribus, qui per unius anni spatium eo munere

funguntur.nbsp;. .

Anni ecclesiastici tempus coenae horam constituit. Inde

a Paschali festo usque ad Pentecosten antiquitus tempus
erat festum, cibique sumebantur bis die, hora sexta (meri-
die) et vespera. Post Pentecosten vero, per totam aestatem,
die lovis et die Veneris, quas ab antiquissimis tempori-
bus in ieiuniis peragabant Christiani, hora tantum nona
cibos sumebant monachi. Porro, inde a die 15 Septembris
m. usque ad Quadragesimam, coena habetur hora nona; et
per Quadragesimae tempus usque ad festum Paschale cir-

citer horam vespertinam, ita tamen constitutam, ut Ijclnio
non sit opus, dum coeueritur monachi.

Pendent officia, tam diurna, quam nocturna, a septem ho-
ris canonicis, quae sunt : matutina, prima, tertia, sexta, noua,
vespera, completorium; praeterea nocte vigilia seu nocturna.
His igitur horis preces recitantur, pericopae biblicae prae-
leguntur et, quod àsxrxrscûç haud minima est pars, psalmi
canuntur per satis longum tempus, nam quavis hebdomade
totum psalterium est decantandum. Hiemis tempore vigilia
incipit hora secunda nocturna, psalmo XII canendo ; aestate
autem paullo serins, Matutinae porro initium est sole oriente,
primae sole iam orto, atque eodem modo pergunt horae,
donec adest completorium, i. e. tempus, antequam cubitum
eunt monachi. Tempus autem, quod inter singulas horas
interceditur, in lectionem aut opera quotidiana impenditur,
sed ita, ut variis anni tempestatibus varia etiam opera sint
constituta.

Disciplina est penes abbatem, estque ea, ut aut repre-
hendantur soutes, aut a mensa chorove excludantur, aut etiam
vapulent.

Qui vitam monasticam degere cupit (pulsans hic vocatur),
is, antequam in numerum fratrum recipitur, experimenti
gratia per anni tempus difficultates et labores vitae illius
novae et insuetae docetur. Tribus enim vel quatuor diebus
consumptis, in cellulam mittitur hospitibus destinatam, deinde
in novitiorum cubiculum, ubi interdum, duobus, quatuor,
sex mensibus interlapsis, regulam ei praelegit aliquis e fra-
tribus. Tandem inter monachos assumitur, quod fit per pe-
titionem aliquam, quae aut ipsi, aut alii cuidam eius loco,
signanda est super sanctorum reliquiis. Bona eius fiunt pau-
perum aut monasterii; votum et promissum eius per totum
vitae spatium valet.

Inter novitios pueri quoque recenser! solebant ii, quos pa-
rentes vitae monasticae destinassent, ideoque nomine ohlalorum
vulgo distinguerentur. Traditur talis puer monasterio per

petitionem, qnae una cum manibus infantis linteo involvi-
tur. Puero, quum aetate creverit, in mundum redire non
licet. Patrimonium eius a parentibus aut statim tradendum
est monasterio, aut, dum vivant, eo uti conceditur; hoc
solum promittunt, ut numquam filio quidvis de hereditate
tradant. Numerum autem horum puerorum permagnum fuisse,
inde apparet, quod de iis saepenumero Benedictus loquitur ;
atque eorum eruditie et cultus proxima fuit causa schola-
rum illarum, qualem fuisse vidimus scholam Ultraiectinam,
ubi ipse Ludgerus noster puer oblatus degebat. Etiam Wer-
thinae talem puerorum fuisse scholam pro certo afiirmari
potest, quum Altfridus \' ) Hildiradum quemdam commemoret
scholaslicum, quo nomine is vulgo indicabatur, qui pueris
docendis vacaret. Quod munus sine dubio nonnulli e 2é vel
30 monachis, qui Werthinae adesse solebant obibant.

Sed fortasse iam diutius lectoris patientia abutor in mo-
nasteriorum Benedictinorum conditione et institutis descri-
bendis. Hactenus igitur de iis omnibus, quae, ut iterum
moneam, etiam in Werthinensem abbatiam conveniunt, atque
ideo hoc loco exposita sunt. Cuius abbatiae fata, quum cum
Ludgeri nostri vita non cohaereant, peculiari disquisitione
instituta, enarrare bic non opus esse puto Sed superva-
caneum absque ullo dubio neraini visum iri pro certo scio,
si, quae fuerint Ludgeri mérita in hoc monasterio condendo,
breviter recensuero. Nam primum, ut omnia eius temporis
monasteria, sic etiam Werthina ad disciplinas, ad sapientiam
huius aevi conservandam, promovendam inserviit. Erat et
thesaurus et seminarium dignum necessariumque humanita-
tis. Neque banc humanitatem intra parietes abscondiderunt
monachi. Imo radios nonnullos sol eruditiouis et expolitio-
nis emisit in populum, in iuvenes Saxones, rudes antea et
humanitatis beneficiorum expertes. Hi scholam frequenta-

1) o. 1. Lib. III, cap. 5.nbsp;2) Cf. Bebrciids : o. L p. 70.

3) Bebrends, quum o. L historiam tractat monasterii Helmstadiensis,
simul breviter exponit fata praecipua abbatum Wcrtbinensium. Hunc
igitur adeant, qui horum abbatum seriem et nomina cognosccre velint.

bant, hos patres monachis artes et disciplinas docendos
mandabant; atque ita in Westphalia quoque tenebrae Medü
Aevi per monasterium, quod Ludgerus condiderat, sunt illu-
stratae, incolae huius regionis ad veram humanitatem re-
vocati. Postremo, neque hoe praetermittendum, neseimus
quidem, quatenus tideles fuerint monachi Werthinenses con-
silio pio ordinis sui conditoris, monasterii sui fundatoris
piis desideriis : sed tamen monachis exempla praestanda
erant vitae melioris, sanctioris. Iam vero, ut omnibus po-
pulis nuper ad Mem christianam conversis, sic etiam Saxo-
nibus adhuc mores erant prisci, prisca etiam vitia, quae
erant abolenda radicitusque exstirpanda; et a quibus hoc
melius fieri potuit, quam ab iis viris, qui totam vitam
Christo et virtuti devovissent? Postea videbimus, quid, quo
huic rei occurreret, Ludgerus conatus sit, vitam Gregorii
abbatis conscribendo, quod eo potissimum consilio fecit, ut
ipse in discipulos, hi vicissim in populäres vim exercerent
salutarem. -— Quae omnia si computamus, abbatiam Wer-
thinensem haud minimum fuisse eorum, quae salutaria et
utilia Saxonibus attulerit Ludgerus, facile fatebimur.

Nec tamen nimium Ludgero tribuamus, meritave eius
maiora fuisse fingamus, quam revera fuerint. Monco autem
hoc de industria, ét ne quis Ludgeri laudatorem inanem me
habeat, ét quoniam aliquid viro pio et industrie etiam abnegare
debeo. Hoc autem quid est? Ut paucis dicam : dissentiunt
inter se viri docti; alii Helmstadiae, quod est oppidum
Brunsviciae, apostolum nostrum euangelium annuntiasse, ac
monasterium, quod eius gerit nomen, condidisse aientes, alii
negantes. De qua re iam pugna literaria gesta est Behrends
inter et Eettberg\'); quorum ille Ludgeri labores, quos in

1) Sic saltem nobis innotuit e Eettbergii o. 1. II, § 71, annot. I.
Opus quod scripserat Behrends: der h. Ludgerus, ab illo iudicatum est,
et ponderata sunt argumenta eius. Contra quae scripsit Behrends in
diario: Braunschv. Magazin, 1847, praecipue provocans ad traditionem
vulgarem. Eettberg postea in opere: Kirchengesch. DeiUscU. ea, quae-
cxposuerat, descripsit.

regione Helmstadiae circumiacente sascepisset, iu coelum ex-
tulit; hic vero, accurata disquisitione instituta, omnia ea
Ludgero ahneganda esse perhibuit; et meritissimo Atqui
ne quid desiderari videatur, utriusque viri argumenta in
medium proferamus, et incipiamus quidem a Behrends.

Itaque si hunc audiamus, Carolus Magnus inde ab anno
775 usque ad annum 780 in eas regiones penetravit, in
quibus hodie Helmstadia sita est, coepitque iam anno 781
parare ea, quibus opus esset, ut Saxones Ostphali episcopos
suos haberent institutionibusque ecclesiasticis fruerentur.
Eorum vero molitiones et rebellia, quibus continue regis
consiliis obstarent, hunc impedivisse idem putat, quominus
episcopatum iam institueret, atque eo perduxisse, ut harum
regionum regimen ecclesiasticum mandaret ei, cui dioecesis
Mimigernefordensis vicina esset commissa, i. e. Ludgero
nostro. Hunc igitur, anno 798, quam Carolus Magnus iu
eas regiones cum exercitu proficisceretur, regem esse comi-
tatum, euangelium Ostphalis annuntiasse, baptizasse conver-
ses in foute quodam, qui adhuc Ludgeri nomine ornetur,
oratorium denique aedificasse eodem loco, quo antea crucem
erexisset, ibique presbyteros collocasse

Argumenta, qaibus Behrends sententiam suam probare co-
natur, infirmissima sunt. Primum enim traditionem testem
citat, datam die 17 (imo 19 legendum) Julii m. anni 798,
in qua Ludgerus dicitur emere vineam in villa Bacheim
Sub finem autem huius traditionis haec legimus : Acta est
publice in Saxonia, ubi tune temporis fuimus in hoste, in
loco, qui nuncupatur Mimthum (Minden).quot; Quod sine du-
bio probat, fuisse Ludgerum in Minden, loco ad Yisurgim
sito; sed satis longo intervalle locus hic ab Helmstadia
distal. Deinde describit, quae in annalibus monasterionim

1)nbsp;Sie etiam Boilandiani: comment, praev. § VI, qui, etsi fiuxe eam.
rem tractant, idem tamen censcnt quod Rettbcrg.

2)nbsp;Bclirends: o. 1. cap. 22—24.

3)nbsp;Vid. Lacomblet: o, 1. I, n\'\'. 10.

Wertliinensis et Helmstadiensis scripsit Gregorius quidam
Overliam, praepositus : //Hoc itaque anno et tempore (798)..-
primum adiisse Ludgerum Saxoniam trans Wisurgim veri-
simillimum est.quot; Sed Mc // verisimillimumquot; modo dicit, nec
tamen certum esse aifirmat, quod in nostra re, si argunieii-
tum aliquid valebit, demonstrandum erit.

Anno 802 iterum Ludgerus (sic saltem narrat Belirends),
Hildigrimo fratre eius comité, Helmstadiam adiit. Ambo in
regionibus iis euangelio promovendo operam dederunt, sed
dum Hildigrimus iamque hîc, iamque illic incolas con-
vertit, Ludgerus in Helmstadiae viciido est moratus, agros-
que emit, in quibus monasterium aedificaret. Monasterium
id conditum est anno eodem, monachosque habuit primos
e Ludgeri discipulis; iuxta monasterium etiam ecclesia est
aedificata in honorem Felicitatis, martyris ingenuae. Cete-
rum abbatia Helmstadiensis vinculis arctissimis cum Wer-
thinensi erat coniuncta; ambobus, Benedicti institutis obe-
dientibus, unus tantum, erat abbas, atque unum ambo effi-
ciebant conventuirx.

Argumenta huius narrationis Behrends \' ) paucissima et
levissima praestat. Documentum, quod est de monasterii ex-
structione, iniuria temporis periit. Traditionem quamdam
Caroli Magni non esse genuinam, ipse concedit; sed Thiet-
mari testimonium, in Chronico suo Ludgerum conditorem
monasterii Helmstadiensis dicentis, manifeste rem demon-
strare putat, quae confirmetur etiam tabula marmorea, in-
venta in fundamentis abbatiae, in quo annus 802 exstruc-
tionis annus dicatur.

His paucis igitur construitur narratio de Ludgeri ad
Helmstadiam praedicatione, et ob pauca ea, Ludgerum mo-
nasterii conditorem Behrends habet. At pauca ea satis gra-
via dixerit quispiam, et videntur sane ita esse. Quae vero
Eettberg de ea re monuit, ea sunt, ut omnia refellantur.
xitqui quum haud facile ei fuerit opus — Thietmarus

Î) o. 1. p. e.\'j.

enim in universum scriptor est Me dignissimus, quem haud
faciUime erroris arguimus, — et Eettbergium disquirentern
et exponentem sequamur, eiusque argumenta paucis com-
prehendamus. Meminerimus etiam, quaestionem de Ludgeri
praedicatione et monasterii exstructione in finibus Helmsta-
diae, e mente Eettbergii, arcte cohaerere cum quaestione
alia, nimirum utrum Hildigrimus, Ludgeri frater, primus
fuerit episcopus Halberstadiensis, necne. Postquam igitur
vir doctus banc opinionem multis refellit \' ), ad quaestionem
nostram accedit, quae arctius fortasse, quam quis putat, cum
priore quaestione coniungi debet, quum etiam Hildigrimi
partes in praedicatione ad Helmstadiam satis magnae fuisse
perhibeantur.

Incipit Eettberg enumerandis iis, quae in regionibus, Helm-
stadiae circumiacentibus, dihgentiae et industriae Ludgeri tri-
buuntur 2). Quae iam e Behrendsii libro cognovimus. Iam
vero argumenta quaerit Eettberg, quibus hae narrationes niti
debent. Documenta, ad Helmstadiam spectantia, antiquissima
saeculi sunt duodecimi ; nam diploma quoddam, datum anno
802 Sehgenstadiae a Carolo Magno, suppositicium esse ne-
que ulla fide dignum, vix disputatione egere videtur. Ca-
rolus in eo villam quandam prope Carlstorf Helmstadiae
donans fingitur, sed nomine vocatur adhuc regis; praeterea
verbum de verbo respondet diplomati cuidam, dato ab Ot-
tone I anno 952, cuius genuitati baud minus suspicitur,
quum ex eadem manu profectum esse videatur. Nec maio-
rem vim habet ad persuadendum annotatio quaedam, quae
in Chronico Corbeiensi invenitur ad annum 827, deque Lud-
geri praedicatione ad Helmstadiam mentionem facit; neque
etiam tabula illa marmorea quae monasterium conditum
esse anno 802 commémorât, plurimum valet ad rei verita-

1) Eettberg: o. I. II, § 70.nbsp;2) Ibid. p. 479, 480.

3) Ad banc tabulam marmoream Behrends, ut vidimus, provocavit,
omnia, quae exponit, o Bucelini Chronico Werthinensi depromens. At,
si Eettbergium disputantom audiamus, nemo unquam hanc tabulam
vidit. Praeterea annus 802 suspicionem commovet communionis alicuius-
cum diplomate illo falso.

tem vindicandam. Nam apud Thietmarum \' ) Merseburgen-
sem primum de Helmstadia sermo est, idque eodem loco,
quo Hildigrimus primus episcopus Halberstadiensis fuisse
dicitur. Nec vero ad annum 803 Helmstadiae mentionem
facit Tliietmarus; sed occasione data, quum loquitur de vi-
sione aliqua monachi cuiusdam fugitivi, narrationi, quae habet
de monasterio Helmstadiensi, postea demum inscrit. Sine dubio
locus genuinus habendus, atque Tliietmarus scriptor existiman-
dus est, qui, quum fuerit praepositus in monasterio Walbec-
kensi, historiae Helmstadiensi testis est fide dignissimus. Post
eum igitur mortuum, narrationem eam vulgarem esse factam
quum praesertim arctissima esset coniunctio Werthinae atque
Helmstadiae, non est quod miremur. Atqui adsunt nonnulla,
quae hoc argumentum infirmant, quin énervant etiam atque
elfringunt,

Haec autem quaenam sunt? Primum monendum, tres
priores Ludgeri biographes, etsi vixerunt saeculo nono, ne
verbo quidem apostoli nostri operam et labores inter Ost-
phalos commemorare. Hoc vero, si res ita sese habuisset,
iure exspectaremus, quum quovis Ludgerum in itinere eius
apostolico quasi comitentur. Operam eius et industriam large
patuisse, persuadere lectoribus conantur ; atqui de eius inter
Ostphalos praedicatione ne sermo quidem est apud eosdem.
De W^erthinae aedificatione accurate, rebus vel minimis si-
lentio haud praetermissis, exponit Vüa secunda ; qui igitur
nihil dixit de Helmstadia ? Ne Altfridus quidem, qui cogna-
tus Ludgeri atque huius cognatorum clericorumque familia-
ris, de unaquaque re optime inquirere posset? Vita rhyth-
mica prima est, quae memoriae tradit^):
Fundavit insuper tria loca pariter.
Numero locorum, quo et populorum,
Werthinam, Helmenstad monachis fundavcrat
De proprietate vel hereditaté,
Et episcopium, dictum Monasterium. eet.

1)nbsp;Thietmar: Chron. lY, 45; apud Pertz: o. 1. V, p. 787,

2)nbsp;Vid. Pertz: o. 1. II, p. 424,

At vita haec saeculo demum daodecimo, quum Thietmari
Chronicon iam in omnium manibus esset, conscripta est.
Ludgerum igitur monasterii Helmstadiensis fuisse condito-
rem, haud verisimillimum est, quin prorsus negari debere
videtur. Sin vero quis, licet etiam hac de re sileant bio-
graphi, statuere mavult, nonnullos monachos A^ erthinenses,
Ludgero adhuc vivo, in Helmstadiae finibus consedisse at-
que monasterii futuri fundamentum iecisse, nihil habeo, quod
contra dicam. Atqui iterum moneo, Ludgeri inter Ostphalos
praedicationem maioris esse momenti, quam quae a biogra-
phis illis silentio praeteriri potuerit. Origo monasterii Helm-
stadiensis facile explicari posse videtur, si, semper necessi-
tudinem quamdam et coniunctionem arctam eius inter et
Werthinae monachos exstitisse, observaverimus. Monasterium
hoc Werthinensis abbatiae quasi filiam fuisse, verisimil-
limum est. Nomen autem Ludgeri, quo postea insignitum
est, in eum errorem duxit scriptores, ut monasterium ab
ipso Ludgero conditum esse putarent. Quid? quod ipsum
nomen illud probare videtur, Ludgeri in nomine dando saltem
nullas fuisse partes ; quum modestior esset vir pius, quam
qui ita sibi ipse aeternitatem donaret.

Statuamus igitur saeculo nono monasterium nondum fuisse
conditum; nam, si tunc iam esset conditum, mentio eius
fieret sine dubio a tribus prioribus Ludgeri vitae soriptori-
bus, quum Helmstadiensis abbatia, quamvis non esset fun-
data ab apostolo, tamen haud pauca afferret ad huius lau-
des. Neque etiam saeculo nono vestigium ullum reperimus
communionis eius, quae postea fuit Werthinam inter et
Helmstadiam, ac de qua documenta Werthinensia plus se-
mel postea, sed nunquam saeculo nono mentionem faciunt.
Accedit, quod privilegium, datum Werthinae anno 877 so-
1am hanc abbatiam commémorât, nec Helmstadiensem illam.
Contra monasterium iam initio fere saeculi decimi conditum
fuisse, statuamus necesse videtur, quum bona multa, quae
et anno 1160 fuerint, satis demonstrent, longum iam tem-
poris spatium effluxisse, ex quo aedificatum fuerit.

Eestat igitur quaestio, unde tandem Thietmarus hanc
narrationem hauserit. Ac iterum monemus, in fontibus ve-
tustioribus nihil inveniri aut de Ludgero, populo Helmsta-
diensi operam dante, au.t de Hildigrimo, Ludgeri fratre,
primo Halberstadiensi episcopo. Quare tota narratio mera
traditio fuisse videtur, quam populus Saxonicus eam ob
causam tinxerit, ut ecclesiae suae originem viris illustribus
tribueret, iisque, qui Carolo Magno familiariter essent usi.
Ad quam traditionem explicandam citari licet Hildigri-
mus II, episcopus Halberstadiensis inde ab anno 853 usque
ad annum 886, qui sobrinus quum esset Ludgeri atque
Hiidigrimi, coniunctionem aliquam inter Werthinam et Helm-
stadiam conciliasse videtur. Fuit hic ét episcopus Halber-
stadiensis ét curator abbatiae Werthinensis, in cuius gratiam
anno 877 a Ludovico III Privilegium supradictum impe-
travit. Inde haud difficultés intelligimus, coloniam aliquam
e Werthina in episcopatum Hiidigrimi esse deductam, quae
colonia, de Ludgeri nomine vocata, traditionis illius causa
fuerit. Sic etiam Hildigrimus, Ludgeri frater, quem e fon-
tibus antiquissimis non nisi episcopum Cadalonensem (Cha-
lons) cognoscimus \'), cum consobrino est commutatus et
traditione eadem primus Halberstadiensis factus episcopus.

Hactenus Eettbergii disputatio. Cuius quum argumenta
aeque ac ea, quae Behrends in medium protulit, iam nobis
innotuerunt, pedibus in illius sententiam ire non dubito.
Solida et xpiTmcórdrn Eettbergii argumentatio, cui opponitur
critices artis defectus et anxietas ea, qua Behrends traditioni
aliquid detrectare reformidat, persuaderi nobis etiam potest,
Ludgeri in Helmstadiae finibus operam et labores non posse
demonstrari. His omnibus etiam hoc addere licet, Ludgeri
dioecesin, cuius a Carolo Magno institutus fuit apostolus
et episcopus, iam satis fuisse magnam, quam cui puternus
imperatorem regionem, multo maiorem, addidisse, idque eo
tempore, quum nondum perfecta esset Saxonum conversio,

1) Aitfridus: o, 1. Lib. IL c. 8,

quum Ludgeri occupationes essent inuumerae ac diïïicillimae.

Longi fuinms in inquirendo de Ludgero, au revera mo-
nasterii Helmstadiensis conditor sit habendus. Nec tamen
nimis longum me fuisse puto; res enim gravissima esset ac
summi momenti, si vera esse probaretur. Haudquaquam
vero tantam operam collocandam esse opinor in alio argu-
mento, quo inquiritur, monacbusne sit dicendus Ludgerus,
annon. Tractarunt iam quaestionem banc et multi alii, et
Browerus\') et Bollandiani^). Quorum vestigia sequi, nobis
non libet, ac etiam supervacaneum esse videtur, quum, nostro
saltem iudicio, locus, quem in Altfridi libro invenimus,
quemque viros doctos illos fugisse admodum miror, nibil
amplius dubii hac in re relinquat. Scribit enim Altfridus ^ ) :

„cucullam, eo quod promissionem observationis monachorum

non fecerat, portare desivit.quot; Ludgerus ergo vota mona-
stica numquam in se susceperat; verba autem Altfridi: //por-
tare desivit cucullam,quot; i. e. vestimentum monachorum, do-
cent apostolum bac veste fuisse indutum, dum versaretur in
scholis monasticis Gregorii et Alcuini; quam postea, quum
munere ecclesiastico ornaretur, deposuit. Convenit eum his
testimonium vilae secundae M : // [Ludgerus] vestitus opti-
mis ac suae personae congruis vestibus incedebat.quot; Ludge-
rum igitur numquam fuisse monachum, facile constat, et
tam perspicua ipsa res est, ut mirum videatur, tantam ope-
ram in ea inquirenda et explicanda a Browero aliisque esse

consumptam.

Hic autemnbsp;parti nostrae secundae finem iinponimus,
quoniam nunc Ludgerus nobis est spectandus, alio munere

fungens atquenbsp;honorificentiore dignitate fruens. Saxonibus

1)nbsp;Sidera cet. p. 80.

2)nbsp;Comment, praev. § IX, p. 640 seqq.

3)nbsp;o. 1. Lib. II, cap. 6.

i) Lib. I, cap. 32.

tamen, in dioecesi sua liabitantibus, idem tribuere continua-
vit, et baud leviore cura, haud minore industria et labore
excolendis, euangelizandis iis operam dedit. Quocirca pars
sequens non nisi continuatio est habenda, quum non nisi
nomen seiunctionem postulet. Itaque ea sola nobis vi-
denda erunt, quae Ludgerus per tempus inde ab episco-
patu usque ad mortem praestiterit; quamquam, ut par est,
non multa narratis addere Talemus, quum eius laboris genus
et ambitus idem manerent, quamvis dignitate auctus esset
Ludgerus.

PARS TERTIA.

LÜDGE EUS EPISCOPUS.

§ 1.

ludgerus episcopus ordinatur. — mimigerneford

(monasterium) sedes eius episcopalis,

„ Oportet episcopum irreprelieusibilem essequot; cum apostolo \' )
respondit Ludgerus Hildibaldo, episcopo Colonieusi, quum,
hic illi persuadere couaretur, ne ordinationem episcopalem
recusaret ; et ingemiscens episcopus, verba illa apostolica in
ipsum minime convenire confessus est^). Eiusmodi autem
recusationis in vitis sanctorum non raro mentio fit, quorum
biographi modestiam, hac in re praestitarn, laudare soient.
Etiam Altfridus =5) nobis est auctor, semper cupiisse Lud-
gerum, fore ut numquam dignitas episcopalis sibi ofl\'erretur,
saepiusque a discipulis eundem impetrare conatum esse, ut suo
loco ordinationem honorificam acciperent. Deinde narrat
aliquid vila secunda, accuratiore omnino disquisitione di-
o-num. Mortuo enim Bernhardo abbate, qui a Carolo Magno
Westphaliae praepositus fuerat, defuit qui gentilibus euan-
gelium annuntiaret. Sedem vero episcopalem Trevirensem,
quum eodem tempore vacaret, Carolus rex Ludgero obtulit.
Nec tamen hic regis voluntati satisfecit, has quidem causas
afferens : u talem ecclesiam se episcopo minime indigere, in
qua perplures essent se doctiores et eo digniores honore. Quin
potius posse ipsum rudibus quibuslibet melius praefici ; et, si
regi placeret, in Saxonum populo, voluntarium se subiturum

1)nbsp;I Tim, III: 2.

2)nbsp;Altfridus: o. 1. Lib. I, c. 20.nbsp;3) Ibid,

laborem. Hac eius responsione et voluntate Imperator pluri-
mura gratulatus (sic enim pergit Ludgeri vitae scriptor), iu oc-
cidental! Saxonum parte pastorem eum constituitquot; ^ ). Quam
narrationem his verbis refutare conatur Mabillon //toto
Liudgeri tempore bis vacavit Trevirensis sedes, primo quidem
anno eius saeculi septuagesimo sexto (776), post obituin
scilicet Weomadi, cui Eigbodus sutfectus : dein, Eigbodo
ipso mortuo, anno octingentesimo quarto (804). Atqui in
prima occasione necdum habilis erat huic legationi Ludge-
rus, qui in secunda in illis (Saxoniae) partibus iam crea-
tus episcopus erat.quot; Haec autem verba non conveniunt cum
iis, quae Eettberg nobiscum communicat. Scribit enim,
vero non esse consentaneum, si, ut antea statuere solebant
critici, Weoniodum episcopum anno 776 mortuum esse di-
cimus, quum idem anno 7 80 . in actione quadam, contra
Jjullum instituta, partes suas egerit, et praeterea Annales
S. Maximini, scripti ab Alexandro Wiltemio circa annum
1650 (qui ex antiquioribus fontibus liausit), sed nondum
cditi, mortuum esse tradant Wiomodam quemdam, ej)isco-
pam, Caroli Magni adversus Avaros, anno 791, expeditio-
nis aetate ; qui Wiomodus, ex Eettbergii sententia, idem est
ac episcopus Trevirensis. Quae si vera sunt, non est, cur
ea, quae ab auctore anonymo Ludgeri vitae sunt narrata,
negemus, quum praesertim annus hic 791 conveniat cum
tempore, quo Ludgerum ad Saxones missum esse vidimus.

Quod qualecunque est, diu perseveravit Ludgerus in mu-
neris episcopalis detrectatione, donec tandem amicorum di-
scipulorumque plurimorum precibus cessit. Quod his verbis
enarrat Altfridus\'\'): ,/tandem consensu omnium superatus,
et magis Dei dispositione coactus, acquievit, ne plurimorum
consilio, immo Dei voluntati contrarius esse videretur.quot; Haec
autem verba, licet primo obtutu parvi admodum videantur

1)nbsp;Vila II, Lib. I, cap. 17.

2)nbsp;Mabillon: Annales, Lib. 26, cap. 53. — Tom. II, p. 301.

3)nbsp;o. J. Il, § 82, p, 471.nbsp;4) o. 1. Lib, I, cap. 20.

înomenti, omnino (ligna sunt, quae accuratius perpendamus,
liquidera, Ludgerum anno 802 concilio Aquisgranensi in-
terfaisse, ex iis patere atque pro certo effici posse iure suo
Krabbe \' ) iudicavit. Cuius viri sententia vocibus solis ,/om-
niumquot; et //plurimorumquot; nititur. Altfridum banc rem si-
lentio praeteriisse, non est quod miremur, quum non soleat
omnia, ad Ludgeri vitam non nisi indirecte pertinentia, in
enarrando memoriae tradere. Quod attinet ad me, neque
hoc pro certo affirmare, aut etiam prorsus negare ausim,
quandoquidem vix fieri posse opinor, ut tempus, quo Lud-
5ïerus episcopus factus sit, accurate indicetur. E traditioni-
bus quaedam, anno 802 conscriptae^-), Ludgerum abbatem
vocant; quae sequitur, data anno 805 eundem episco-
pum dicit. Spatii autem, quod intercedit inter annos com-
memoratos, non exstant nobis documenta, iusta auctoritate
munita; nam donationem illam Caroli Magni, iam supra\'*)
laudatam, spuriam esse Bollandiani ^ ) cum aliis viris doctis
ostenderunt; quo magis mirandum est, ab iisdem eodem.
loco Ludgeri episcopatus initium ad annum 802, aut saltem
ad finem\'\'anni 801 referri. His igitur omnibus perpensis,
Ludgerum episcopum ordinatum fuisse censemus intra annos
802 et 805, accuratius tempus definiri posse, deficientibus

indiciis certis, prorsus negantes.

Dioecesin ergo Ludgeri, quamquam, quod ad Westpba-
liara attinet, eadem mansit, auxit tamen Carolus imperator,
additis quinque illis Erisiis pagis«), in quibus antea euan-
gelium annuntiaverat Ludgerus. Quarum duarum dioecesium
coniunctio facile explicari posse videtur eo ipso, quod ambarum
Eudgerus fuerat apostolus. Ita enim aptius tollitur difficul-

1)nbsp;GescUcUlicU Nachrichten cet. p. 46.

2)nbsp;Vid. Lacomblet: o. 1. I, n^ 23, 24, 2.5.

3)nbsp;Vid. Lacomblet; o. 1. I, n®. 27.

4)nbsp;Cf. supra p. 105. — Vid. Lacomblet; o. 1. I,

5)nbsp;Comment, praev. § V, p. 635.

e) Aitfridus: o. 1. Lib. I, cap. 21.

tas, si saltem difficultas haec vocauda sit, quani qua con-
iectura Tadama quot; ) nodum expedire conatus est. — Explicatu
difficilius est, cur ea Westphaliae pars, quae ad ripam me-
ridioiialem Lippiae fluvii pateret, ad episcopatum Colonien-
sem relata sit, nisi forte huius rei causa in antiquiore re-
gionis divisione quaerenda sit. In hac enim regione antea
Bructeri sedes hahuerant, donec a Saxonibus, qui Lippiam
traiecerant omnesque agros suos reddiderant, erant expulsi.
Acciderunt autem haec, quum Suibertus apostolus in Bruc-
teris degeret, ac fortasse etiam alii, quos episcopus Colonien-
sis misisset, populo huic euangehum annuntiarent. Hanc ob
causam verisimile est, Carolum Magnum, quum Saxoniae
dioeceses constitueret, magis spectasse ea, quae antea fue-
rant, quam Saxoniae partem Franco episcopatui addere re-
formidasse. Monasteriensis igitur dioecesis, diversa a quinque
illis Erisiis regionibus, bis terminis circumscripta erat: ad
meridiem Lippia fluvio et Westphaliae regionibus, ad dioe-
cesin Coloniensem pertinentibus, ad occidentem episcopi
Traiectensis, ad orientem Paderbornensis, ad septentrionem
Osnabrückensis dioecesibus 2). Hanc autem dioecesin West-
phahcam Altfridus uno nomine indicat; nam Sudergo, i.e.
tractum s. pagum meridionalem eam vocat, ita dictum, secun-
dum Eettbergium ^ ), ut a Erisia dioecesis parte distingueretur,
ex Erhardis) vero sententia, opposita regione septentrionali,
ad Amisiam flumen sita, quae pertineret ad dioecesin Osna-
brückensem. Sudergo ille utrum Ludgeri aetate una fuerit
ampla regio, postea in minores partes divisa, an inde ab
initio e pluribus constiterit partibus, hac de re inquirere

gt;) Scribit enim Tadama {Gesch. van Zutphm,^. S\'S)-. „Welligt moest
die vergunning (n. 1. dat de vijf Friescbe gouwen bij het bisdom Mun-
ster bleven) ook als eene schadeloosstelling strekken voor het verlies
der IJsselstreken, die, gedeeltelijk door Ludgers eigen bemoeijingen,
van Utrecht uit, tot het christendom bekeerd, bij dat bisdom bleven.quot;

2) Cf. Bettberg: o. 1. II, § 62, p. 425. 3) o. 1. Lib. l, cap. 20.

4) o, 1. II, § 62, p. 423.nbsp;5) o. 1. p. 35.

uec huius loci est, nec multum nostra refert\'). Maions
momenti est videre, quid de Ludgeri sede episcopali sta-
tuendum sit.

Sedes ea ab Altfrido ^ ) Mimigerneford, ab aliis saepius
Mimigardeford nuncupatur, quamobrem Erhardio videtur
nomen antiquius Miinigardenevord fuisse, e quo, mediis
syllabis contractis, duas diversas nominis formas esse ortas.
Quidquid hac de re habendum est, plane incertum est, quid
Mimigerneford ille locus fuerit. De urbe quadam minime
cogitandum est, quum Saxonibus, iis saltem temporibus,
nondum urbes essent; neque etiam ii, qui Mimigerneford
villam seu praedium (hova, hof) fuisse putent *), sententiam
suam argumentis satis idoneis defendunt. Tutissimum nobis
videtur, cum Rettbergio ) et Erhardio«) nominis originem
hoc modo explicare. Mimi enim sive Mîmi verisimiliter no-
men est Dei cuiusdam, qui, idem ac Eomanorum Vulcanus,
ob opera sua artificiosa in Germanorum mythologia laudi-
bus celebraturYocis altera pars: gardequot; locum septum
indicat, ubi Saxonum proceres conventus suos agebant; quum
ultima syllaba ,/fordquot; sive ,/Vordquot; (vernacule : voorde) vadum
significat, quod adhuc est in Aa fluvio et etiam tum ad-
fuisse necesse est, quum Saxones, qui a sinistra fluminis
ripa in conventum se conferrent, flumen nonnisi per vadum
aliquod traiicere possent. Erat igitur Mimigerneford sive
Mimigardevord unus ex iis locis, quo Saxones gentiles
congregari solebant. Talis autem locus prae aliis idoneus
erat ad ecclesiam aedificandamy quandoquidem populus iam
ab antiquissimis temporibus eo convenire solebat. Prae-

1) Cf. Erbard: o. 1. p. 36.nbsp;2) o. 1. Lib. 1, cap. 20.

3)nbsp;o. 1. p. 31, annot. 4.

4)nbsp;Sic A. Wilkens: Gesch. der Stadt Münster, Hamm und Münster,
Ï823, p. 23 seqq. Sed vir doctus, qui in rebus enarrandis potissimum
ad antiqua documenta provocat, hac in re mentionem quidem facit
praedii Mimigavordae (Mimigavorde-hof), sed nihil probat.

5)nbsp;o. 1. II, p. 428.nbsp;ß) 0. 1. p. 31.

?) Cf. J. Grimm: JJeiUsche Mythologie, I. p- ^52.

terea eiusmodi locus a gentilibus sacer et in deorum tatela
esse babebatur, ut satis perspicue nostri loei nomen, de
Mimi deo dictum, indicat. Eam ob causam Ludgerus veri-
similiter Mimigernefordiam elegit sedem suam episcopalem;
sic enim locum, qui Saxonibus iam sacer esset, novae reli-
gionis cultus sedem fecit, et simul, ecclesiam seu potius
ecclesias ibidem condendo, paganismi superstitis vestigia
evertere conatus est.

Ibi igitur Ludgerus aedificavit //honestum monasterium
sub régula canonica Domino famulantiumquot; \' ). Quod mona-
sterium non a monachis habitabatur, sed clericorum potiu?
domus erat, qui inde ab eo tempore, quo Chrodegangi Me-
tensis régula in synodis Aquisgranensibus annorum 789 et
798 totius Ecclesiae Occidentalis norma esset constituta,
eandem vitam communem degebant, quam iam antea egisse
clericos Ultraiectinos supra memoravimus. Huice autem mo-
nasterio ecclesiam a Ludgero additam esse eodem loco, ubi
postea magna ecclesia Monasteriensis est fundata, ét ipsa
res docet, ét perspicuum redditur diplomate anni 830, iu
quo sermo est de ecclesia, Paulo apostolo consecrata^). Quum
vero Altfridus eius S. Pauli ecclesiae nusquam mentionem
faciat, sed aliam ecclesiam commemoret in honorem S.
Mariae aedificatam, putare quis poterit, hanc unicam fuisse
ecclesiam, a Ludgero Mimigernefordiae fundatam. Melius
autem de duabus ecclesiis, in Mimigerneford loco conditis^
cogitandum nobis videtur, quarum altera, S. Paulo consc-
crata, aeque ac monasterium, supra memoratum, ad dextram
fluminis ripam, altera vero ad sinistram sita fuerit, Verisi-
militer hanc secundam ecclesiam Ludgerus aedificavit in
eorum commodum, qui in sinistro fluminis ripa habitarent,
ne cogerentur flumen traiicere. Quam ob causam „ ecclesia

1)nbsp;Altfridus: o. 1. Lib. I, cap. 20.

2)nbsp;Rettberg: o. 1. II, p. 431.
S) o. 1. Lib. U, cap. 8.

Mariae trans aquasquot; nuucupata est, quae postea //parociiia
Trans aquasquot; (Ueberwasser) est facta.

Haec igitur origo fuit urbis Monasteriensis \'), cuius fun-
damenta iecit Ludgerus, tribus illis aediticiis, monasterio
et ecclesiis duabus, condendis. Mox loci ambitus auctus est
et ampliatus, quum alii quoque Saxones eodem loco sedes
traduxissent. Sic Ludgerus noster conditor exstitit urbis il-
lius, quae baud semel in Europae liistoria innotuit et in-
claruit. Nos vero, bis narratis, Mimigernefordiam sedem
episcopalem missam facimus, ut paullo accuratius de Lud-
gero, episcopali munere fungente, inquiramus videamusque,
quid per breve illud tempus, quo dioecesin suam guberna-
verit, in Saxonum salutem et commodum fecerit aposto-
lus noster.

§ 2.

LTJDGEEUS EPISCOPALI MUNBEE PÜNGEKS. -

EIDS SCHOLA.

Sive Ludgerus anno 802, sive anno demum 805 epi-
scopus sit ordinatus, hoc pro certo statuere nobis licet, viri
industrii conatibus multa iam fuisse mutata, multa meliora
facta in Westphalorum terris, ab eo inde tempore, quo ad
illos a Carolo Magno missus esset apostolus. Iam enim fides
Christiana a Westphalis erat accepta, iam nomine saltem
Christi sectatores se plerique erant professi, mox toto corde
et animo Christum in se suscepturi, prisca vitia cum priscis
cerimoniis una abiuraturi, ut fides christiana revera religio
iis fieret. Quod consilium pulchrum atque egregium ut per-
ficeret, Ludgerus, episcopus factus, ecclesiae suae continue

1) Monasterii nomine hîc et in iis, quae seqiiuntur, utenclo, proprie
anachronismi crimine tenemur, quum in nostris fontibus non uisi de
„Mimigerneford locoquot; mentio fiat. Saeculo exeunte uudecimo, Mo-
nasterium nomen magis universum est factum. Cf. Eettberg: o. 1. If,
p. 420. — Welter: o, 1. p. 4U

operam daret necesse erat. Quocirca snbinde in dioeceamp;i
sua itinera suscepit, laïcorum vitae degendae rationem in-
qnisivit, monuitque prohibuitque, ne quid inbonesti malive
committerend). Sic aliquando Billnrbike vico appropinqua-
vit episcopus, atque appropinquavit quidem iudex Severus,
vindex maleficii et morum pravorum r nam sciebat nobilem
feminam ibi babitare, quae connubio illicite cum marito
esset coniuncta. Audivit autem femina ea. episcopum ven-
turum esse, et metus eam cepit : nam viri egregii pietas ei
erat cognita; idcirco eum sibi conciliare et placare conata
est, vasque dono misit, meilis impletum, // quasi pro bene-
dictione.-\' Sed fefellit eam spes: Ludgerus enim iustior erat,
quam qui dono aliquo moveretur, ae, quae recta et iusta
sibi viderentur, faceret. Kecusavit donum, matrimonium sol-
vit, maritumque e terrae finibus emisit Tanta severitas
necessaria erat in regione, cuius incolae nuperrime ad fidem
christianam essent conversi; his enim, donec fidem eam
nondum ita assumsissent, ut ipsi volentes vitam viverent
piam et puram. Ecclesiae eiusque ministorum erat, legis et
auctoritatis instar esse, ac poenis et damno eos cogere,
quos Christi amor nondum cogere valeret. Nec solum in
laïcos suos Ludgerus, sed etiam in clericos eadem severitate
usus est. Hi, ut obiter moneam, in itineribus episcopi sem-
per ems comités erant, et nonnulli nomine nobis innote-
scunt: Thiatbaldus, Wilfricus, Gerusalem, Werinhardus, Tri-
thuwardus, presbyteri; Cassus, Hildigrimus, Ludgeri frater,
diaconi; clerici autem Alubertus, Hardgerus, Wilgerus, Gunt-
bertus, Bocco, Gerfridus. Tempore igitur quodam ab iis de
more comitatus, quum vesperasset, Ludgerus cubile suum
proximo locum parari iussit. Noctem placide et quiete per-
egerunt omnes, quumque dies illuxisset, clerici e lectulis
suis surrexerunt, ut, episcopo praeeunte, laudes matutinas

Altfridus; o. I. Lib. II, c. 4, 5. - Vùu II, Lib. I, cap, 24,

—.äOj ÛO.

2) Altfridus; o. 1. Lib. II, cap. 4.

canerent, nt solebant ii, qui Benedictini essent ordinis. Ecce
autem ignis, nondum infiammatus, fumum in Ludgeri fa-
ciem emisit; sed vir pius et industrius, minime hoe per-
turbatus, laudes canere perrexit, donec e clericis quidam cho-
rnm reliquit et, genua volvens, flammas sufïlavit, quo fumum
öiolestum amoveret. At neutiquam gratias ei egit episcopus ;
rem severe tractavit et poenitentiam aliquot dierum indixit
clerico, qui, reium sacrarum oblitus, sordidum etindignum
factum cum officio sancto ita commutare esset ausus, qui
(divinum officium neglexisset, ut humanuni opus faceret.
Clerico autem hoe puni to, magna cum vi ceteros admonuit
Ludgerus, omnes cogitationes sordidas et terrestres iis esse
fugiendas, qui divinum aliquod opus facerent; de nulla alia
re iis esse cogitandum, quatenus saltem humani cordis iu-
firmitas id pateretur \').

Attamen non ubique Ludgero tanta severitate opus erat,
neque semper omnibus iudicem severum et tristem sese prae-
stitit; minime itinera sua eo consilio suscepit, ut semper
laïcos puniret maleticos. Multo potius hoc erat praecipuum
eius consilium, ut muneris sui officiis diligenter fungeretur.
Inter officia autem ea, praedicatio baud minima muneris
episcopalis pars erat Iam antea Chrodegangus ille Me-
tensis in régula sua constituerat, ut semel saltem diebus
quatuordenis, aut, si fieri posset, singulis dominicis et die-
bus festig, praedicatio haberetur, lingua vernacula, populi
captui accornmodata. Nec hic solus ita voluit; Carolus enim
Magnus quoque id efficere conatus est, ut presbyteri plus
quam antea praedicarent; cuius rei Pauli diaconi Homilia-
rium nobis certissimum est testimonium. Multa praeterea
décréta, multa capitularia hac de re Prancorum princeps
evulgavit. Es his capitulare anni 789 memoramus, in quo
nonnulla inveniuntur, quae praedicationis argumenta indi-
cent. Erat enim agendum presbyteris in sermonibus, si

Vita II, Lib. I, cap. 33.
2) Cf. Eettberg: o. 1. II, § 119, p. 772 seqq.

— ISO —

essent dogmatici, de trinitate, de incarnatione ; si etliici, de
vitiis, de cliaritate, tide et spe, de virtutibus cbristianis,
df peccatorum confessione, de eleëmosynis, de amore inimi-
corum \'). Quod ad Ludgerum attinet, narrat nobis Altfridus,
cum die etiam dominica, quae eius mortis nocti praecede-
ret, bis praedicasse 2). Quod quum fecerit vir egregius,
morbo laborans, corpore infirme et debili, pro certo habere
nobis licet, eum praedicationes minime neglexisse, quum
bona adhuc frueretur valetudine. Vila secunda saltem Lud-
geri „ publicas praedicationesquot; opponit institutioni privatae,
quam discipulis suis dederit 2). Efficimus igitur ex his om-
nibus sedulo et diligenter etiam episcopum Ludgerum prae-
dicationibus dedisse operam. Magnam igitur etiam hac in
re eius laus et maior, quam primo obtutu fortasse videatur.
Quum enim Ludgerus ipse saepe concionaretur, simul efie-
cit, ut presbyteri, quos in diversis locis ordinasset et con-
stituisset, haud minus facerent, quam episcopus suus. Et
eo facilius hoc efficere potuit, quoniam eorum presbytero-
Tum ipse fuerat magister, quoniam magistri sammi exem-
,plo ad officia sua diligenter perficienda excitabantur.

Presbyteros eos variis in locis constituit Ludgerus, ut
Saxones conversos docerent, et sacra sacramenta administra-
ïent. La locis autem istis mox etiam ecclesias esse aedifi-
catas, ipsa res docet et variis testimoniis probatur. Iam
memoravimus ecclesias nonnullas, a Ludgero in Westphalia
exstructas, Werthinensem, in honorem S. Salvatoris, Mariae
et Petri; duas in Mimigerneford loco, alteram in Mariae
honorem, alteram Paulo apostolo consecratam; iam iis
addimus ecclesias in Coasfelt, Billurbike^), Hleri ■quot;) in
Erisia. Hîc quoque memoranda est ecclesia INTutlonensis
(Notteln), quam Ludgerus aedificasse dicitur. Quod, quam-

1)nbsp;Pertz: o. 1. III, p. ßO, G7.

2)nbsp;Altfridus: o. 1. Lib. IL cap. 7.
•\'■) VÜa II, Lib. I, cap. 32.

S) Altfridus: o. 1. Lib. II, cap, 7.

vis veri iiaud dissimile sit, certis tamen argameutis minime
est probatum, quum docuvnenta, quae eius rei mentionem
feciunt, aut nondum satis sint explorata, aut spuria magnam
partem sint habenda. Qui hac in re Ludgeri industriam
biudant, ii praecipue provocant ad documentum\') quoddam
anni 834, in quo Gerfridus, episcopus Monasteriensis, agros
aliquot tradit monasterio Nutlonensi. Traditio ea docet,
Ludgerum in Nutlo loco non solum ecclesiam aedificasse,
sed etiam virginum monasterium, cuius prima abbatissa
fuerit Heriburga, Ludgeri soror. lidem narrant, Nutlo si-
tum fuisse in regno Roibarti, comitis cuiusdam Saxonici,
quem, postquam cum popularibus suis Carolum Magnum
ardenter oppugnasset, tandem Francorum amicum esse factum
et fidei christianae fautorem strenuum et diligentem Eun-
dem iu matrimonium duxisse Mechtildin, alteram Ludgeri
sororem. Quodsi haec omnia vero consentanea essent, maximi
esset momenti ad Ludgeri consanguineos cognoscendos, eiusque
laborem describendum ; sed, ut iam dixi, documentorum.
eorum genuitas non omni dubio maior est ^ ). Certis igitur
testimoniis deficientibus, non inquirimus de monasterio Nut-
lonensi, eo minus, quoniam viri docti, qui Heriburgae vi-
tam conscripsit, librum \'\') mihi comparare frustra sum co-
natus, ut argumenta eius pouderare non potueiim.

Potius ergo mentionem facimus alius Ludgeri institutio-
nis, quae, quamvis de ea non tot ac tanta traditio finxerit,
iure potiore illi est tribuenda, scholae dico Monasteriensis.
Pauca tantum de ea nobis memoriae sunt tradita; nam e

1)nbsp;Editum est ab A. Wilkcus: Gesch. der Stadt Münster, p. 69 seqq.
In opere suo: Lehensgesch. der h. Gerhurgis, plura edidit documenta
i^^utlonensia. Nulla arte critica adhibita, Behrends et von Bornstedt
iis documentis sunt usi et, non nisi Wilkensii vestigia prementes, nar-
rationos suas composuerunt.

2)nbsp;Vid. Belirends: o. 1. p. 45 seqq. ~ L. von Bornstedt: o. L
p. 152 soqq.

â) Cf. Rettberg : o. 1. II, § 63, p. 432. ^ Erhard: o. 1. p. 40, annot. 2.

A. Wilkens: Lehejisgeschichte der h, Gerburgis.

fontibus boe soJïim apparet, eam a Ludger© esse eouditam ;
contra vero liac in re nobis suppetunt testimonia, quae de
scholae eius institutione certiores nos faciant \' ) : régula ni-
mirum Cbrodegangi Metensis, sjnodorum decreta, Caroli
Magni capitularia. Praeterea non praetermittendum est, Lud-
gerum ipsum scholas Ultraiectinam et Eboracensem fréquen-
tasse; ut fa-cilis sit coniectura, scholas bas celeberrimas
apostolo nostro normam fuisse, ad quam scholam suam in-
stituerit.

Initium igitur faciamus a Cbrodegangi régula. Augustini
enim, episcopi Hipponensis, regulam, quae dicitur, de com-
muni clericorum vita, hic ampliatam cum Benedictini ordinis
coniunxit ita, ut utramque coniunctam clericis suis praescribe-
ret. Mox reguia eius 4n Erancorum regno universa est facta,
postquam synodi Aquisgranenses annorum 789 et 798 omnibus
«ipiscopis normam eam et exemplum commendarunt. Sic etiam
Ludgerus noster, ut supra memoravimus, ecclesiae suae Mi-
migernefordiae addidit //monasterium canonicorum. Domino
famulantium.quot; Sed Chrodegangus praeceptum quoque dedit :
// de pueris nutriendis custodiendisque,quot; in quo de pueris
iuvenibusque, qui clericorum curae traditi essent, haec iubet:
//solerter rectores ecclesiarum vigilare oportet, ut pueri et
adolescentes, qui in congregatione sibi commissa nutriuntur
vel erudiuntur, ita iugibus ecclesiasticis disciplinis constrin-
gantur, ut eorum lasciva aetas et ad peccandum valde pro-
clivis, nullum possit reperire locum, quo in peccati facinus
proruat. Quapropter in buiusmodi cuslodiendis et spirita-
liter erudiendis, talis a praelatis constituendus est vitae pro-
babilis frater, qui eorum curam summa gerat industria,
eosque ita arctissime constringat, qualiter ecclesiasticis doc-
trinis imbuti, et armis spiritalibus decenter parere, et ad
gradus ecclesiasticos quandoque digna possint promoveri.
Libuit praeterea ob aedificationem congruam et instructionem

1) Dg Ludgeri schola cf. C. P. Krahhe : Geschichtliche Nachrichten
über d\'e höheren Lehranstaltm in Munster, Münster, 1852, p- 19 seqq.

negotii, de quo agitur, quamdam sanctorum patrum senteri-
f-iam liuio operi inserere, quae ita se habet: ////jsrona est
enim omnis aetas ab adolescentia in malum. Quiqui autem
in clero puberes aut adolescentes existunt, omnes in uno
conclavi atrii commoverentur, ut lubricae aetatis annos non
in luxuria, sed in disciplinis ecclesiasticis agant, deputati
probatissimo seniori, quem et magistrum doctrinae et testem
vitae habeant, cet.quot; quot; His ita praemissis, oportet ut proba-
tissimo seniori pueri ad custodiendum, licet ab alio erudian-
tur, deputentur. Trater vero, cui haec cura committitur, si
eorum curam parvi penderit, et aliud quam oportet, docuerit,
aut bis aliquam cuiuslibet laesionis maculam ingesserit,
severissime correptus, ab officio amoveatur, et fratri alii hi
committantur, qui eos et innocentis vitae exemplis informet
et ad opus bonum peragendum excitetquot; \' ). Hoce praescrip-
tum Chrodegangus ex quarti concilii Toletani decretis dc-
sumpsit; anno 816 synodus Aquisgranensis, cui etiam Ger-
fridus, episcopus Monasteriensis, aderat, idem constituens,
ipsius Chrodegangi verbis usa est^).

Carolum Magnum quoque capitularia de puerorum eru-
ditione evulgasse diximus. Anno enim 789 Aquisgranis de
scholis episcoporum et monachorum haec praescripsit : „...
et ut scholae legeutium puerorum ßant. Psalmos, notas, can-
tus, compotum, grammaticam per singula monasteria vel
episcopia discant; sed et libros catholicos, bene emendatos,
habeant; quia saepe, dum bene aliquid Deum rogare cu-
piunt, per inemendatos libros male rogant. Et pneros vestros
non sinite eos, vel legendo, vel scribendo, corrumpere. Et
si opus est euangelium, vel psalterium et missale scribere,
perfectae aetatis homines scribant cum omni diligentiaquot;
In synodo magna Aquisgranensi, anno 802 habita, Carolus
episcopis abbatibusque statuendum mandavit quae cleri-

1)nbsp;Apud Hartzlieim: Concilia Germaniae. Tom. I, p. HC^-

2)nbsp;Apud Hartzlieim: o. 1. I, p. 510.

3)nbsp;Apud Pertz: o. 1. III, p. 65.

4)nbsp;Apud Pertz: o, 1. III, p. 105.

cis per totum Francorum regnum discenda essent; atque
liuius synodi décréta per totum medii aevi spatium value-
runt. Atqui ex iis etiam concludere nobis licet, quae dis-
ciplinae, quae artes clericis essent discendae; quaenam ideo
in scholis iis essent tradendae. Praeterea hîc non praeter-
mittendi sunt, qui codices manuscripti, praecipue glossati,
e medio aevo nobis supersunt, quippe qui horum temporum
eruditionem et institutionem satis perspicue nobis adum-
brent

Sacrae Scripturae studium primum locum occupare sole-
bat; hoe enim nos docent glossaria s. lexica alphabetica
Latino-Germanica, libri biblici et commentarii, glossis prae-
diti, qui ex illis diebus ad nostrum tempus pervenere.
S, Codex legi incipiebatur, quando prima elementa legendi,
scribendi et grammaticae Latinae pertractata erant. Initium
faciebant discipuli a libris biblicis iis, qui haud difficillimi
essent intellectu; Yetus Testamentum et Novi Foederis par-
tem perlegcbant, et in his saepius euangeliorum versionibus
utebantur. Quum vero epistolae Petri, lacobi et Johannis
plerumque glossis Germauicis, Pauli autem Latinis sint auctae
et praeditae, pro certo statuere licet, huius apostoli epistolas
a discipulis, aetate et scientia provectioribus, esse lectas.

Deinde — ut de multis pauca memoremus — artem poë-
ticam meditabantur clerici, quacum coniungebatur cantus
sacer, cuius textum praebebant psalmi hyranique Sacrae Scrip-
turae, et poëtarum christianorum carmina. Lingua huius can-
tus erat Latina, sed ut etiam populus eum intelligeret, ver-
siones divulgari solebant. Popo Gregorii Magni Liber pas-
toralis clericos iuniores practicam sancti muneris partem
docebat, quum patrum ecclesiasticorum homiliae iis exempla
essent artis concionandi. His denique si addimus ius eccle-
siasticum, ad quod discendum canones apostolorum, statuta
conciliorum, et paparum décréta legebantur; historiam Ec-

1) Cf. I{. voH Ilauiiiür; Die Eimvirïcung den ChrinientMvis auj\'die Alt-
ÙDclideulsche Sprache. Stattgai\'t, 1845, p. 212 seqq.

clesiae Christianae, scrixjtorum classicoram studiuin ct, quae
omnibus praececlebant, trivium et quaclrivium; breviter, ai
pingui Minerva, ut aiunt, et minime accurate et plene, eru-
ditioiiis ambitum descripsimus, qua clerici eo tempore frue-
bantur. Quod vero attinet ad Ludgeri scholam, etsi fontes
nostri nihil afferant de disciplinis, quae in ea docebantur;
facile tamen intelligimus, ibi quoque eadem esse tradita^
quae in toto Prancorum regno. Décréta enim synodorum
toti Ecclesiae Germ.anico-Erancae valebant.

Schola ea a Ludgero sedi eius episcopali, Mimigerneford,
addita est atque origo fuit scholae cathedralis Monasterien-
sis. Sed etiam schola monastica, quae ad abbatiam Werthi-
nensem pertinebat, Mc minime silentio praetermittenda est.
Utraque autem ea institutio a Ludgero fundari tum demum
potuit, quum dioecesis aliqua ei esset dedita. Iam enim ante
episcopatum discipulos suos habere solebat, qui, in itineri-
bus eius comités, ab eo erudiebantur. Quod e nonnullis
Altfridi testimoniis luculenter apparet. Nam Ludgerus, quum
anno 782 Saxonum incursione Erisiam relinquere cogeretur,
discipulos suos dimisit, duobus tantum, Hildigrimo et Ger-
berto, retentis \' ). Postea Eoseteslandiam adiit, incolis eius
euangelium annuntiaturus, quorum princeps filium suum
Ludgero erudiendum et baptizandum mandavit. Quem iuve-
nem, nomine Landricum, Ludgerus magister disciplinas, quae
clericis necessariae haberentur, docuit et presbyterum ordi-
natum ecclesiae cuidam praefecit 2). Porro Igo quidam di-
citur presbyter et alumnus Ludgeriquot; \'•}. Denique Aitfri-
dus, Ludgerum in Sudergo pago, dioecesi sua, presbyteros
ordiiiasse narrat, //quos verbi Dei coöperatores sibi ipsi nu-
trivissetquot; ^ ). Ludgerum igitur scholam suam habuisse, e
locis allatis luculenter apparet, sed plura testimonia hac de
re omnino nobis desunt. Aitfridus enim, qui utinam di-
scipulus fuisset Ludgeri, sine dubio longior de eius schola

1) Aitfridus: o. 1. Lib. I, cap, 18.nbsp;2) Ibid. cap, 19.

3) Ibid. Lib. III, cap. 4.nbsp;•gt;) Ibid. Lib, I, cap. 20.

fuisset, sine dubio nonnulla memoriae prodidisset, quae iam
nos ignorare vehementer dolet, quum vix sit dubitandum\',
quin ad Ludgeri laudes, ad viri optimi doctrinam, orane
denique Ingenium cognoscendum magnopere prodesset. Sed,
heu! nihil fere de Ludgeri schola literis mandavit; magna
quidem cum reverentia semper mentionem facit //de sancto
Dei viro,quot; de eius industria, de multis eius laboribus; sed
scribere de Ludgero, discipulis suis operam dante, artes
disciplinasque docente, de Ludgero scribere magistro, sicut
ipse Ludgerus de Gregorio, praeceptore suo, scripsit, hoc
Bon potuit Altfridus neque ratio ea cum eius scribendi con-
silio cohaemit. Locus unus, in quo de Ludgeri schola agit,
hic est : // discipulis suis mane diebus singulis tradere per
se lectiones non neglexit, et quicquid in sacris codicibus
faciendum invenit, iüud instantissime studuit observare et
docerequot; i). Quae verba nos docent, Ludgerum, aeque ac
Egbertus, archiepiscopus Eboracensis, et Gregorius, abbas
Ültraiectinus, mane discipulos suos docuisse. Cuius rei causa
Ludgero quoque certo haec fuit, quod muneris eius officia
nullam aliam diei horam ei relinquebant, Quod non ita ac-
cipi volo, quasi Ludgeri discipuli eo tantum diei tempore
docerentur ; imo vero sic potius statuendum esse puto, Lud-
gerum solum hora illa crastina docuisse, idque discipulos
provectiores, quum alii eius presbyteri ceteros erudirent.
Eortasse Ludgerus idem fecit, quod Egbertus, cuius supra
mentionem feci, qui inde ab eo tempore, quo episcopus or-
dinatus esset. Novum Testamentum solum discipulis inter-
pretari solebat. Sic etiam Ludgerus, episcopus ordinatus,
tantummodo S. Codicis et patrum ecclesiasticorum operum
interpretationi operam dedit.

Neque etiam bibhotheca Ludgeri scholae deesse potuit
iicuitve. Iam enim ipse bibhotheca illa egregia et locupleta
Eboracensi usus erat, et ex Anglia in Erisiam rediit, //ha-
bens secum copiam librorumquot; quos Eboraci emerat vel

)) Altfridus: o. 1. Lib. II, cap. 6.

transcripserat. Codices ii manuscripti, quos profecto Traiecii
saepius a discipulis suis describendos curavit Ludgerus, sen-
sim numero aucti, fundamenta esse poterant bibliotliecarum
Werthinensis et Monasteriensis. Atque iam minime praeter-
mittendum est, et sine dubio operae pretium videtur me-
morare in Bibliotheca Eegia Berilonensi adesse codicem ma-
nuscriptum, quem, ante hos triginta annos e tenebris erutum,
quum antea Monasterii servaretur, ipsius Ludgeri manu
scriptum esse vehemens est suspicio. Continet is liber qua-
tuor euangelia, estque compactus, ut mos fert medii aevi,
ebore splendidissime arte insculpto et caelamine ornato
Iam vero si meminerimus Ludgeri parentibus eas fuisse di-
vitias opesque, quibus filius libros vel pretiosos emere pos-
set, minime erit mirandum, codicem illum manuscriptum a
Ludgero originem suam ducere. Quid? quod nihil obstat,
quominus statuamus, Codicem illum nobilissimum Argenteum,
qui saeculo decimo sexto exeunte in abbatia Werthinensi
inventus est, a Ludgero ibi esse depositum. Quamquam hoe
quidem, documentis deficientibus, minime pro certo affirmare
velim; mera est coniectura, et tantum absum, ut monumen-
tum illud antiquum Ludgero meo audacter tribuam, ut cui-
vis, Codicem Argenteum postea demum in Werthinam esse
delatam probanti, facile me assensurum, iam nunc pollicear.

Haec de Ludgeri schola sufficiant. Quae paucissima tan-
tum esse, neque enucleate et accurate exposita, fateri non
pudet, quum fontes nostri nil amplius de ea schola memo-
riae tradant. Attamen, huius institu.tionis mentione facta,
novam Ludgeri laboris episcopalis partem cognovimus. Quum
enim hucusque aut euangelium annuntiantem, aut ecclesias
multas aedificantem, aut varios fidelium coetus fundantem,
apostolum nostrum vidimus; iam docentem quoque eum in-
venimus, ut presbyteros dignos, eruditos ecclesiis suis prae-
ficeret. Et revera vir summus, qui ipse iam antea discipulos
scholae Ultraiectinae disciplinas docuisset, is aptissimus erat

1) Krabbe; o. 1. pag. 25.

digmss!musqué, qui ipse suas sciiolas conderet, sua institu-
tione iuvenes ad sanctum ministerium informaret. Quocirca
etiam iiac in re Ludgerum optime de Westphalia meritum.
esse, quidni libenter affirmemus?

§ 3.

LTJDGEEI MOES,

Per sedecim fere annos ■— nam accuratius temporis spa-
tium definire non possumus — Ludgerus et ecclesiae doctor
ét episcopus dioecesi suae praefuit. Quot quantumque erat
mutatum in Westphalia per huius temporis spatium! Nam
Ludgerus, .quum a Carolo Magno ad Saxones missus esset,
populum invenit, libertatem deperditam moerentem, populum,
religionem suam mutare coactam, ut aliam assumeret, quam
ipse apostolus noster iis annuntiaturus venisset. Iam vero,
postquam per tot annos industrie et indefesse muneri sua
operam dedit, Ludgerus operis sui egregii et pulchri maxi-
mam partem peregerat. Saxones enim et Prisii, quibus
episeopum eum proposuerat Carolus Magnus, Christianos se
professi erant, et regiones eorum pars erant factae Ecclesiae
Eomano-Catholicae J dioecesis Ludgeri magna in complures
coetus divisa erat, quibus presbyteri praeerant, qui, in Lud-
geri schola eruditi, incolarum vitam meliorem, puriorem
reddere conarentur, Haec omnia Ludgerus effecerat; elfecerat
tamen haud sine multis laboribus, haud sine gravibus curis,
sine maximis molestiis. Quare fieri non potuit, quin corpo-
ris vires sensim sensimque deminuerentur, frangerentur de-
qua Itinera, saepenumero suscepta, episcopum
affecerant. Quum igitur canesceret aetas — anno enim 809
Ludgerus sexagenarius erat — corpus eius iufirmitate est
debilitatum, morboque continuo succubuerc vires. At quam-
vis vires eum deficerent, episcopus pius et industrius mu-

iieris sai officia obire non cessavit; vilae spatium, quod sibi
esset relictum, ita decurrere cupiit, ut aeque ac antea ope-
ram daret ei labori, qui vitae suae esset deliciae omniumque
conatuum finis. Nequaquam igitur cessavit sacras Ecclesiae
caerimonias administrare, S. Codicis lectionem audire, psal-
mos canere, missam celebrare Tandem vero venit dies
lethalis, 26 m. Martii 809, dies dominicus, ultimus, quo
Ludgerus lucem vidit. Verisimiliter brevi se moriturum
sensit et ex itinere quodam rediit, ut ad sedem suam epi-
scopalem se conferret, ibique diem supremum obiret. lix iti-
nere autem eum fuisse inde patere videtur, quod illo die
non Mimigernefordiae eum inveniamus, sed in duobus locis,
non procul a monasterio remotis. Hora enim crastina in
Coasfelt (Coesfeld) loco praedicavit, presbytero aliquo, epi-
scopi loco, missam canente; bora tertia Billurbikae aderat,
ut etiam ibi postremo missae caerimonias administraret. Ibi
vero manere coactus est, neque infirmitas ei pergere iter
concessit; ibi quoque nocte, quae diem illam dominicam.
secuta est, a discipulis circumdatus, diem suum obiit Lud-
gerus, vir summus, apostolus pius et industrius, episcopus
egregius,

Eieri non potest, quin multa Ludgeri biograpbi nobis
narranda babeant de miraculis et signis, quae eadem hora,
qua vir sanctus mortuus esset, acciderint. Vitae enim sanc-
torum plerumque multa memoriae tradere solent de rebu^
singularibus, quae magni alicuius viri obitum celebrarent,
de miraculis, de monstris, quae manifeste declararint virum
fuisse sanctum, ac peculiari Dei fa vore et ope fruentem.
Sic etiam Aitfridus et eeteri Ludgeri vitae scriptores; sed
etiam hic valet, quod iterum moueri non indignum videtur,
traditionem eo maiorem et locupletiorem esse factam, quo
sérias res sint narratae. Sed ne multis moremur, quae ho-
rum scriptorum quisque memoriae tradidit, breviter recen-
.■;eamus. Atqui jorimus sese atfert Aitfridus, (jui haec nar-

1) AltMilus; O. 1. Lib. II,, tap. 7.

rat \' ) : quum Ludgerus moribundus iu Billurbike vico iiî
lectulo iaceret, Gerfridus presbyter aliique clerici ad eundem
vicum sc coutuleruntj ut episcopum suum visèrent. Brevis
adbuc supererat via piis discipulis, quum subito magnum
lumen, in coelum adsceudens, vidèrent, cuius splendor erat
tam nitidus, ut noctis tenebras prorsus depelleret. Quo
signo, Ludgerum iam esse mortuum, intellexere clerici et
brevi post, revera episcopum diem suum obiisse eodem tem-
pore, quo lumen sibi apparuisset, certiores facti sunt. Haec
Altfridus. Vila autem secimda, boe miraculo non contenta,
addit, lumen illud etiam vidisse Carolum Magnum et Al-
cuinum, qui eadem noete Aquisgranis stellas contemplarent 2),
Atqui buius vitae scriptor, enarrationem suam submenda-
cius fingens, Alcuinum iam anno 804 diem suum obiisse
obliviscitur. Idem etiam loco eodem, quo baec narrat, Lud-
gerum iam ante suam mortem vaticinantem fingit, quae
postea fièrent de cadavere suo. Vila denique lerlia \\m om-
nibus sua addit portenta et miracula, aeque ridicula, aeque
mendacia et falamp;n. Nos vero, omnia illa miracula nihili fa-
cientes, viam historicam ineamus, atque Cincinnio, qui
maxima cum cura et diligentia omnia miracula e Ludgeri
vitae scriptoribus desumserit, eiusmodi inquisitionem liben-
ter concedamus.

Saepius Ludgerus, vi vus adhuc, discipulos iusserat, cadaver
suum in abbatia Werthinensi sepeliendum esse, et discipuli,
episcopo mortuo, ex magistri voluntate facere voluerunt. Sed
ét laïci ét clerici multo potius optarunt, ut episcopus mortuus
in sede episcopatus, in Mimigerneford loco, requiesceret, ut
cineres eins in media sua dioecesi componerentur. Quid enim
viri dilectissimi cadaver in locum, tam longe distantem, de-
feratur, qui locus praeterea in dioecesi aliéna situs sit? sic
enim iure quaesivit populus Westphalicus, et pertinaciter
restitit 3), quum Ludgeri discipuli magistri corpus in Wer-

1) Altfridus: 0. 1. Lib, II, cap. 7.
Altfridus: 0. 1. Lib, II, cap. 8.

tliiiiam deferre pararent ; et tarn vehementer clericis adver-
satus est populus, tantae lites sunt exortae, ut tandem
Ludgeri discipuli consentirent, ut episcopi cadaver Mimi-
gernefordiae, in ecclesia, Mariae consecrata, poneretur, donec
Carolus Imperator de ea re indicasset. Et iudicavit Caro-
lus; mox enim Hildigrimus, episcopus Cadalonensis, cum
imperatoris mandato Mimigernefordiam advenit, qui edixit
cadaver esse sepeliendum, quo loco Ludgerus ipse voluisset.
Iam igitur populus non amplius resistere aut valuit aut
ausus est; et mox Ludgeri discipuli iter inierunt Werthinam
versus, clericis hymnos et psalmos canentibus, quum popu-
lus, cui carmina ea sacra canere non esset licitum, tantum-
modo //Kyrie eleison!quot; clamitaret \'}. Die 26 m. Aprilis
Ludgeri corpus Werthinam advenit, ubi extra ecclesiam ad
parietem orientalem compositum est, et quideju extra eccle-
siam, quia ipse Ludgerus praescripserat, ne in ecclesia sua
consecrata sepeliretur corpus humanum.quot; Res sine dubio
memorabilis et digna, quae Mabillonii verbis illustretur :
// varia fuit in ecclesia huius rei consuetudo pro temporum
et locorum varietate. Theodulfus, Aurelianensis episcopus,
fere in Ludgeri sententia erat, cum in Capitulari ad paro-
dies praecipit, cap. 9 : ut nemo in ecclesia sepeliatur, nisi
forte talis sit persona sacerdotis aut iusti hominis, quae per
vitae meritum talem vivendo, suo corpori defuncto locum
adquisivit. Concilium Moguntinum anni 818 in cap. 52:
Nullus mortuus infra ecclesiam sepeliatur, nisi episcopi, aut
abbates, aut digni presbyteri, vel fideles laïci. Idem statuit
Carolus Magnus in Capitulari eius anni, cap. 20.quot; Ex
hisce enim discimus, morem cadaverum in ecclesiis sepelien-
dorum eo tempore non fuisse universum; verisimiliter loco-
rum sacrorum reverentia effecit, ut multi episcopi, aeque ac
Ludgerus, taie quid minime sinerent. Nec tamen diu ea

1)nbsp;De his cf. HofFmann von Fallersleben: Gesch. des Deutschen Kir-
chenliedes, Hannover, 1854. le abth. pag. 8 seqq.

2)nbsp;Cf. Mabillon: Acta SS. ord. Benedicti, Saec. IV; parte I, p. 15.

revereiiiia perinansit, nam Ijiidgeri successores viri pii exeni-
pluju laudandum minime sunt imitati; eteaim iam anno 875
inssu liildigrimi II, episcopi Halberstadiensis et curatoris
abbatiae Wertbinensis, oratorium supra Ludgeri sepulcrum
consecratum est; et postea, anno circiter 1075, Adalwigus,
abbas Werthinensis, cadaver ex huius oratorii crypta trans-
ferendum curavit in maiorem monasterii ecclesiam, ubi pone
nitare summum depositum est in cista pretiosa, sujara duas
pulchras columnas marmoreas \' ).

Ludgeri sepulcrum iam brevi post mortem eius magna
fidelium multitude frequentare solebat, ut apud reliquias
viri sancti morbis et doloribus sanaretur; et quanto successu
Ludgeri cadaver vel potius eius intcrcessio efi\'ecerit, ut cor-
poris dolores et mala sanarentur, hoc Ludgeri biographi
nobis persuadere conantur, enarrationibus suis longam seriem
miraculorum addendo, quae Werthinae facta esse perhibent.
Atqui non semper christiani se in monasterium \'Werthinense
coutuleruut eo consilio, ut, morbo aliquo atfecti, sanati re-
dirent. Saepius enim Saxones Trisiique Werthinam proces-
serunt, ut cum monachis festa celebrarent, in Ludgeri ho-
norem instituta^). Sic dies 26 m. Martii //dies S. Lud-
geriquot; celebrari solebat, quia illo die episcopus pius coelo
esset natus; dies S m. Octobris erat „ dies translationis S.
Ludgeri,quot; quo translatie cadaveris eius in Werthinam in
memoriam revocabatur; dies postremo //exsequiarum S. Lud-
geriquot; eins sepulturae mentionem faciebat. Hisce festis Bern-
liardus abbas medio saeculo duodecimo addidit //festum
portationis reliquiarum S. Ludgeri,quot; die 2-3 m. Augusti,
quia viri sancti intercessio eo die aliquando effecisset, ut
siccitas diuturna cessaret pluviaeque salutiferae terram fer-
{ilem redderent

Hoc modo igitur monachi Werthinenses abbatiae suae
conditorem, Erisiorum Saxonumque apostolum, primum Mo-

1)nbsp;Vid. Mabillon: 1. 1. — Behrends: o. 1. p. 81.

2)nbsp;Cf. Behrends: o. ]. p. 57.nbsp;:i) Cf. Cincinnius: L 1.

iiasteriensein episcopum in memoriam revocare, sunt conati.
Atqui etiam nostra aetas idem opus suscepit; nam in Westpha-^
Ha societas quaedam\') est conflata, de Ludgeri nomine dicta,
quae in meinoriara apostoli industrii crucem ferream erexit
ad fontem Helmstadiensem. Quamvis autem vero non consen-
taneum sit, Ludgerum in locis, Helmstadiae adiacentibiis,
euangelium annuntiasse; quamvis ideo illud monumentum
nullius sit, societatis tamen origo laudanda videtur, quia
etiam eo potissimum consilio est instituta, ut pueros curaret
excolendos, instituendos, erudiendos. ISlam sic profecto so-
cietas ea de Westphalia, imo de tota Germania berie mere-
bitur, si modo, qui unus omnium optime Ludgeri piis de-
sideriis et consiliis convenit, apostolum nobilissimum erit
imitata.

§ 4.

LUDGEEI INGENIUM ET INDOLES.

Perfecimus tandem, quod ab initio nobis proposuimus,
vidimusque Ludgerum, primum et imncipem e nostratibus
apostolum, agentem in terris nostris, praedicantem Christum,
rudes et incultos nostrae patriae vicinarumque regionuin in-
colas docentem. Operae igitur pretium videtur, ut Ludsjeri
vita narrata, de eius indole et moribus nonnulla inquira-
mus. Quod antequam suscipimus, observandum videtur,
in universum sanctorum vitarum scriptores minime animum
advertisse ad cuius viri egregii sanctitatem et pietatem lau-
dare conarentur indolem, mores, ingenium. Magnum prae-
sertim viri sancti laboris ambitum ostentare; multa mira-
cula, aut ab ipso vivo, aut post eius mortem ad eius
sepulcrum facta, narrare; haec sunt, quae pleraeque sancto-
rum vitae coram nobis adumbrent, haec, quae etiam Ludgeri
biographi lacere conantur. Quodsi vero inquirere volumus

I) Ludgeri-Verein, de qua cf. Belirends: o. 1, Vorrede,

de indole et

nobis desunt; invenimus quidem vitae descriptionem; sed,
ebeu ! quaenam effecerint, ut sanctus aliquis vitam iustam
et piam ageret; quinam vitae sanctae fuerit fons, quinam
animus, quod ingenium, unde vita tam sancta profecta
sit, hoc si quaerimus, iidem biographi nil respondent, ut
fere omnis spes concidat clarae et verae sancti imaginis
repraesentandae. Quibus accedit, quod exstat aequabilitas
quaedam in variis apostolorum nostrorum vitarum enarra-
tionibus. Hos enim fuisse viros, qui amore Domini duc-
ti, ad gentiles se conferrent, bos prae aequahbus suis mul-
tis virtutibus excelluisse, bos vita fuisse laboriosissima,
aeque sanctos, aeque pios, eorum panegyrici illi iterum
iterumque dictitant, et tanta est ea omnium apostolorum
vitarum aequabilitas, ut quis credat, omnibus nostris apo-
stohs eundem fuisse animum, idem pectus, idem ingenium.
Sin autem roges, quaenam sint notae, quibus varii hi
viri distinguantur, nil fere satis digni invenias, et pau-
cissima tantum testimonia, lectori diligenter colligenda, hîc
luce, quamvis parca et haud sufEciente, sancti ingenium
collustrant.

Haec omnia nobis in mentem venerunt, quum de Lud-
geri indole moribusque nonnulla scribere susciperemus. Nam
etiam de eius ingenio et animo nihil fere eius vitae scrip-
tores memoriae tradiderunt, et quae pauca invenimus, mi-
nime ea sunt, ut imaginem claram et omnibus numeris
absolutam inde elBcere possimus. Attamen paucis iis, ab
xiltfrido praesertim nobis proditis, Mc, quam dihgentis-
sime possumus, utamur.

Altfridus igitur, quum Ludgerum a condiscipulis suis
dilectum fuisse narrat, huius rei causam hanc dicit: ,/eo,
quod esset vir mirae mansuetudinis, vultu hilari, non ta-
men facilis in risu, et in omnibus actibus prudentiam cum
temperantia amplectensquot; »). Quae verba nos docent, Ludgero

ingenio viri sancti, omnia fere testimonia

1) o. 1. Lib. I, cap. 9.

— 145 —nbsp;À

îi

fuisse magiiam animi lenitatem, raansuetiidinem quandam et
facilitatem, qua condiscipulos arcte sibi coniunxit; porro
prudentiam et mentem gravera, quae tamen non omne vitae
gaudium haberet generi hurnano alienum. Haec pauca nobis
de Ludgeri indole tradit Altfridus; sed, quamvis pauca sint,
vera ea fuisse, Ludgeri vita probat. Annou ea animi lenitas
etiam effecit, ut mentes et corda eorum, ad quos Christi
apostolus veniret, commoverentur ad fidem christianam assu-
mendam? Nonne prudentia ea, sapiens ea agendi ratio, quae
cuiquam apostolo tam necessaria esset, nonne haec causa
fuit, qua Ludgerus laborem suum tanto successu peragere
potuit?

Sed praeter hoc Altfridi testimonium, Ludgeri ipsius li-
ber, memoriae Gregorii abbatis dedicatus, nobis indicia dare
potest, quibus scriptoris indolem, mores, virtutes cognoscere
possimus. Pro certo enim haberi posse putamus, eas virtutes,
quas in magistro diseipulus quam maxime admiratus est, quas
idem tanto ardore laudat, quas unas omnium boni pastoris et
praeceptoris esse dicit, eas virtutes, inquam, Ludgerum esse
imitatum suasque reddidisse. Quum ergo legamus Ludgeri opus-
culum, Bonifacii atque Gregorii industriam laudantis \' ), iure
quaerimus: nonne ipse, Prisiorum Saxonumque apostolus,
eandem industriam, eandem curam praestitit? Porro Ludge-
rus pulchre et egregie mentionem facit de pio Gregorii in-
genio, de pia eius mente, quae praesertim cognosci posset
ex eiusdem amore inimicorum ; laudat magistri sui humi-
litatem, eius sobrietatem munificentiam, divitiarum con-
temptum Atque pium discipulum in hisce virtutibus sal-
tem magistrum suum esse imitatum, docefc nos alterum
Altfridi testimonium: //carnis,quot; sic enim scribit\'quot;\'), //car ni s
esum certis temporibus non renuit; satiatum tamen illum
cibo vel potu discipulorum eius nemo umquam vidit ; sed

1) Vüa Greg. cap. 7.nbsp;jyij. cap. 13, 18.

3) Ibid. cap. 17.nbsp;\'\') Ibid. cap. 17, 19.

s) o. 1. .Lib. II. cap, G.

cum ad se more solito pauperes ac divites pransuros invi-
tasset, dulcia aeternae vitae illorum cordibus infundere do-
cumenta non cessavit, ita ut plus spiritualibus quam carua-
libus deliciis satiati remearent. Erat itaque pater egenorum
et despector sui, et, secundum apostolum, sic se omnibus
coaptare curavit, ut omnibus prodesse potuisset.quot; Yidemus
igitur hîc easdem virtutes breviter esse commemoratas, ob
quas Gregorius abbas ab ipso Ludgero laudatur. Imo vero,
si vilae secundae \' ) enarratio quaedam fide est digna, Lud-
gerus ob suam pauperum misericordiam aliquando in Caroli
Magni aula accusatus est, quippe qui, pauperibus nimium
tribuens, ecclesiarum et oratoriorum splendorem ornatumque
minoris haberet momenti. Accusatio tamen haec ei non
nocuit; nam a Carolo arcessitus Ludgerus se virum praesti-
tifc, qui Dei reverentiam imperatoris voluntati anteponeret,
ita ut Carolus Magnus eum nec puniret nec reprehenderet,
sed laudaret potius et honore alïiceret magno.

Patet igitur, duo Altfridi testimonia et Gregorii abbatis
vitam tanturnmodo nobis adesse, quibus Ludgeri indolem
cognoscamus. Attamen his nobis est addendum ahquid, quod
etiam ad Ludgeri animum pertinet; animadvertendum enim
est nobis ad eius visiones, quarum iam duas commemoravi-
mus. In his quoque multis nostrorum apostolorum similis
est: aeque ac ilb, Ludgerus saepe in somniis suis vel vi-
sionibus res gravissimas audit, imo res futuras iam praevi-
det. Difficile sane est dictu, quot quantaque falsa et ficta
biographus quis euarrationi suae addiderit; attamen longe
absum, ut omnia negem, quia praesertim viri docti, qui
psychologiae studio operam dederint, harum visionum
originem et naturam optime explicarint Eieri non
potuit, quin pietas animique gravitas, qua apostoh nostri
labori, a se suscepto, curam gererent, id tandem efficeret, ut
labor ille iis semper ante oculos versaretur, ita ut saepius

1)nbsp;Lib. I, cap. 32.

2)nbsp;Vid. cl. W. Moll: Johannes Brugman, II, p. 88 scqq.

revera iam se adspicere putareiit, quae in cogitatione tantum
et mente adhuc adessent. Meminerimus etiam eorum vitae
degendae rationem severam, eorum daxYiarsoi; studium, ut le-
gimus, Ludgerum, usque ad vitae suae finem cilicio (vesti
pilosa), nullo conscio, vestitum fuisse \' ). Prope Arnapam
tiuvium, in loco Ad-Grucem, per totam noctem in alta nive
genua volvit ad precandum; Werthinae quoque nocte sub
dio preces fudit. Nonne tanta mentis ingeniique virium con-
tentio efficere potuit, ut, corporis cura prorsus neglecta, Lud-
gerus tandem sibi videretur revelationem accipere, quam a
Deo tamdiu exspectasset ? Praeterea, neque hoe silentio
praetereundum est, visiones eius non eae fuerunt, quae cum
ipsius vita non cohaererent, quamobrem rei veritatem omnino
addubitare vetamur. Quodsi enim audiamus, Ludgerum in
somuio Lebuinum aspicere, locuoi ei indicantem, ubi corpus
suum sepultum sit, hoc tempore fit eo, quo Ludgerus Le-
buini cineribus inveniendis maximam dat operam Alio
quodam tempore apostolus noster in somnio magistrum suum
mortuum videt, qui res futuras ei indicat atque honorem et
magnitudinern ei vaticinatur Abbatis igitur dilectissimi
memoria efiecit, ut Ludgerus Gregorium aspicere sibi vide-
retur ; neque veri dissimile est, et iure quodam suspicimus,
vaticiuium hoc de magnitudine futura documento nobis esse
earum, quae id temporis in presbyteri iuvenis animo ades-
sent, cogitationurn et arabitionis, quae iuvenis mentem occu-
parent. Tertiam etiam visionem Altfridus refert. Quum
enim Ludgerus aliquando Werdinae (Wierum) esset, haec
Heriburgae, sorori suae, narravit : // vidi,quot; inquit, // per som-
nium quasi solem fugientem supra mare a partibus aquilo-
nis, et nubes teterrimas sequentes; qui fugiens ac deficiens
pertransivit nos, ita ut elongatus a nobis videri non posset,
et caligines, quae eum fuerant secutae, obtinuerunt omnia
loca haec maritima. Post multum vero temporis reversus

1) Altfridus: o. 1. Lib. II, cap. 6. 2) Ibid. Lib, I, cap. 14.
3) Ibid. Lib. L cap. 10.

est sol miuor et pailidior, quam fuisset prius, eflYigavitque
caligines traus marequot; Heriburga huius visionis expli-
cationem a fratre petiit; et, lacrimas fundens, Ludgerus ei
dixit, JSTorthmannos esse ventures, bellum et vastationes et
populationes secum ferentes ; Christi ecclesiam multis malis
esse passuram; tempora tristia calamitatum Frisiae esse fu-
tura, donec pax esset reconciliata et quies rediisset. Itaque
vaticinio illo percussa, Heriburga optavit, ut ijjsa ante tempus
dlud triste diem suum obiret; sed, eheu ! consolationem eam
ademit ei frater, dicendo, eam omnes illas calamitates esse
visuram, se autem, quando haec acciderent, non amplius fore
m vivis. Ludgerum autem talia vaticinari potuisse, inde
explicandum videtur, quod maximo studio animum adverterat
ad temporis sui res memorabiles. Bene intellexit, quanta essent
metuenda a Korthmannis illis, qui libere adhuc et sui iuris
VIverent; quantas clades, quantas miserias aflerre posset po-
pulus die maritimus, populus marium dominus, si quando
se vertissent in litora Fraucorum, quae, nullo resistente
nullo arma contra ferente, occupare possent^). An metus
die fortasse apostolum commovit, ufc Northmannos adire iisque
euangelium annuntiare vellet 3), quo periculum imminens
amoveretur, si ipsi barbari piratae Christi sectatores se essent
professi ? Incertum est ; sed hoc pro certo statuere licet, Lud-
gerum, metu Northmannorum incursionis ductum, monaste-
num suum non prope mare aedificasse, sicut antea sibi pro-
posuerat.

Sed praeter hasce visiones ultimo loco nobis aliud quod-
dam spectandum est in Ludgeri indole moribusque cogno-
scendis : ratio, dico, quae fuit eum inter et papam Ecclesiae

Aitfridus: o. 1. Lib. II, cap. 3.

2) Operae pretium est, hoc loco commemorare, Carolum Maguum
quoque futuras Northmannorum iucursiones, miserias et calamitates,
quas hi piratae essent allaturi, esse vaticinatum. Vid. Monachus San-
galleusis: de gestis KaroU Imperatoris, Lib. II, c. U; apud Pertz: o. ]
II, p. 757.

Aitfridus: o. 1. Lib. II, cap. 6.

Eomaiio-Catholicae. Pueruut et sunt etiamnum qui dixe-
rint, Bonifacimu famulum servnmque fuisse papae, qui hunc
Germaniae ecclesiam papae potestati subiecisse in vitium
vertant atque tantum abfaisse accusent, ufc populo Germa-
uico Christi libertatem attulerit, ut multo potius Germaniam
Eomae imperio subdidisse existimandus sit. At videant, qui
ita laudes viri pii detrectant, videant, inquam, num apostoli
ét Prisiae ét Germaniae aliud euangelium annuntiare polue-
rint, nisi quod illis diebus in ecclesia vigeret; videant, annou
euangelium. illud, quamvis imperfectum, Germanos tamen
liberos reddiderit, humanitate christiana donaverit. Sed hîc
de ea re longiores esse non possumus, atque indicare tantum
cupimus, Bonifacium non solum, sed omnes fere medii aevi
apostolos eo teneri crimine, si saltem crimen habendum sit, quod
equidem quam maxime nego. Concedim.us quidem, Bonifacio
saepius parvum et pusillum fuisse animum quum papae in omnibus
absolute et serviliter obediret ; ceteroquin de ceteris apostolis,
aeque ac de eo valet, eos, quatenus ndem christianam pro-
pagarint novasque regiones couverterint, simul Ecclesiae
Eomano-Catholicae dicioneui ampliasse atque papam eccle-
siae principem habuisse. Quod ad Ludgerum attinet, memo-
ravimus eum iter Eomam suscepisse, eum iu Monte-Casino
per duorum annorum spatium esse versatum eo consilio, ut
ipse monasterium fundaret ad normam magni illius mona-
sterii Benedictini, cuius régulas totius Ecclesiae monasteria
sequebantur. Praeterea omnia, quae Ludgerus fecit, nobis
indicant, eum Ecclesiae institutiones introduxisse, ubicunque
apostolus euangelium annuntiaverit. Et quam severe eas in-
stitutiones vindicare conatus sit Ludgerus, nec unquam, etiam..
in rebus minutissimis et exiguissimis, ab Ecclesiae legibus et
caerimoniis decedere voluerit; huius rei certiores facti sumus,
quum clericum, OiScium ei praest.\'^tntem, poena affici videremus
quod hic eo officio praestando Ecclesiae caerimonias vmlas-

i) Cf. C. G. J Buuson,: Tecteneit des TIjds, p. 47 seqq..
-) Vid. supra p. 129,

set; quum videremus, eum femiiiae alicuius douum recu-
sare 1), quia eius matrimouium illicitum esset neque secundum
Ecclesiae leges institutum. Haec omnia nos docent, Ludgerum,
aeque ac Bonifacium, iSdelem Ecclesiae Romano-Catholicae
ministrum et famulum fuisse.

Hisce rebus expositis, Ludgeri indoli moribusque inqui-
rendis fmem faciamus, de quibus egimus, quatenus fontes
nostri materiem nobis praebuerunt. Iam vero paragraphe,
quae totius nostri speciminis ultima erit, de scripto eius
iucundissimo agamus. Sit haec paragraphus pro commentario
praevio, quod ipsi libro, typis in fine disputationis descriptor
nos addituros polliciti sumus.

§ 5.

LUDGERI SCRIPTUM.

Antequam de Ludgeri scripto aliquid in medium proferi-
mus, breviter nobis agendum est de poëmate quodam, iu
regione Monasteriensi, in eadem adeo regione composite, quo
euangelii nuntius venit apostolus noster; quod poëma maximi
momenti esse habetur, non tantum quia monumentum pretio-
sissimum est antiquae linguae Saxonicae, verum etiam quia,
quomodo de religione christiana homines illius aetatis atque
in illis regionibus viventes cogitarint, indicio nobis esse
potest. Quod poëma dicam, iam nemini dubium esse puto;
est poëma nobilissimum illud, cui nomen Heliand eam
potissimum ob causam inditum, quod, e quatuor euangeliis
inter se collatis et in unam narrationem reductis, composi-
tum atque in rhythmo quodam conclusum, lesu vitae ac
passionis narrationem exhibet. Si traditioni fides habenda

1)nbsp;Vid. supra p. 128.

2)nbsp;Hdiand, cd. Sctimeller. Miiudien, 1830. — Cf. G. G. Gervimis:
Gesch. der Deutschen Dichtung. Leipzig, 1853, p. 73 scqq. — Krabbe:
o. L p. 23 seqq.

est, poëma illud Ludovici Pii imperatoris mandatu a poëta
Baxonico, eoque agricola, compositum est. Plura vero
liac de re commemorare, huius loci non est; nec ta-
men prorsus eam silentio praeterire nobis licebat, quum,
utrum iure an secus Ludgero etiam in poëmate hoc con-
scribendo partes quaedam tribuantur, adhuc dubitari possit.
Degebat etenim, medio saeculo septimo, in Britannia pastor
quidam, cui nomen Caedmon \' ), qui ter in somnio manda-
tus fuisse dicitur, ut carmen aliquod conderet. Primo resti-
tit quidem pastor seque carmini faciendo imparem esse afBr-
mavit; at tertio voci auditae tandem obtemperans, carmen
composuit //de principio creaturarum.quot; Hoc autem carmine,
die sequenti cum Hilda, coenobii Whitbiensis (Whitby) abba-
tissa, communicato, Caedmon, inde ab eo tempore in mo-
nachorum numerum relatus, multa composuit carmina, quo-
rum pleraque ex historia biblica argumentum aliquod trac-
tabant. // Canebat de creatioue mundi, et origine humani
generis, et tota Genesis historia, de egressu Israël ex Aegypto,
et ingressu in terram repromissionis ; de aliis plurimis S.
Scripturae historiis, de incarnatione Domini, ac passione et
resurrectione et ascensione in coelum; de adventu Spiritus
Sancti et apostolorum doctrina; item de terrore futuri iudi-^
cii et horrore poenae gehennalis, ac dulcedine regni coe-
lestis multa carmina faciebatquot; Quae Caedmonis carmina,
lingua Anglo-Saxonica conscripta, mox innotuere non solum,
sed etiam fama illustrissima inclaruerunt. Quum autem,
quod ad dispositionem et forinam rhythmicam attinet, cum
Heliand nostro maxime conveniant, et praeterea de poëma-
tis huius Monasteriensis ortu eadem existât traditio, quam
de Caedmonis operis origine Beda nobis refert, sunt qui
statuant, poëtam Monasteriensem Caedmonis carmina non
tantum novisse, sed etiam iinitatum fuisse. Quaerunt cïiim

1) De Caedmonc eiiisqiie eanninibns cf. Beda : o. 1. Lib. IV, c. 24.■■
ï^haron Turner: o. 1. p. 1.56 seqq.

s) Beda; 1. L

hi: quidni fieri potuit, ut Ludgerus, quem ex Britaiiuia,
ubi aliquamdiu commoratus fuisset, revertisse legimus n ha-
bentem secum copiam librorum,quot; inter libros hos Caedmo-
nis etiam opera secum duxerit ? Quibus iisdem carminibus —•
sic enim pergunt — postea fortasse aut ipse Ludgerus aut
discipuli eius usi sunt, ut Novi Testamenti historiain in
popularium commodum exponerent. Hoe autem si verum
esset, celeberrimum illud poëma, cui nomen Heliand, non
tantum aut Ludgero aut saltem ipsius scholae originem de-
beret, sed Ludgerus etiam tanto maioribus laudibus dignus
esset, quanto, quod sibi imposuisset aut discipulis commeu-
dasset opus, praestantius difiiciliusque fuit. Sic enim operis
magnifici et utilissimi, quum per id religionem christianam
in gentilium domos quasi iutroduceret, in eorum animos
quasi plantaret, aut scriptor aut saltem auctor, optime de
humanitate, optime de Saxonibus esset meritus. Nec tamen
(fateor enim) quicquam certi hac de re affirmari potest. Ni-
titur enim sententia ea meris coniecturis, quae, etsi verae
esse possunt, multis aliis augeri licet aeque veris, sed con-
trarium probantibus. Nam quum saepissime ét Anglos ét
Germanos se invicem frequeutasse noverimus, nihil obstat,
quominus ab alio quodam viro poëma illud trauslatum fuisse
statuamus. Quocirca missam faciamus rem, multis dubiis vexatam,
ut maiore cum fiducia de ipsius Ludgeri scripto loquamur \' ).

//Ludgerus in scripturis sacris non mediocriter eruditus erat,
sicut in libro, ab eo composite, de vita venerabilium eius
doctorum, Gregorii scilicet et Albrici, aperte probatur; sed
et primordia sancti Bonifacii adventus atque ordinationis,
quae fuerant in alio opusculo praetermissa, pulchro sermone
ipse conscripsitquot; His verbis luculenter nos docet Alt-

1)nbsp;Necesse mihi non videtur, ab integro hîc ostendere, spuriam esse
epistolam de canonizatione S. Suiberti, qjiam Ludgerum ad Rixfridum,
episcopum Ultraiectinum, misisse ferunt. Satis superque ostenderunt
Bollandiani; o. 1. Comment, praev. § YII—VIII, p. 638 seqq. epistolam
illam haud magis genuinam esse, quam Pseudo-Marcellini vüam S. Sui-
berti.

2)nbsp;Altlndus: o. 1. Lib. il, cap. 6.

fridus, Ludgerum liunc alterumve librum scripsisse; quid
autem\' scripserit, minus perspicuum est. Nimirum qui ad
nos pervenit Ludgeri liber, convenit quidem cum Altfridi
relatione, quod attinet ad Bonifacii adventum atque ordina-
tionem, quo accedit, quod Gregorii vitae descriptio prorsus
praetermissa nou est. Nec tamen haec compléta absolutaque
est, ne dicam, de Albrico nihil fere in libro illo reperiri.
Quocirca haud improbabile mihi videtur, Altfridum miuus
accurate titulum indicasse, at nihilominus de eodem scripto
cogitavisse, quod a Ludgero compositum esse novimus.

Hoe autem scriptum, quod vulgo audit: //vita Gregorii
abbatis,quot; primum edidit Chr. Brower \') secundum MS. codicem
Fuldensem, hoe titulo: „Commemoratio de S. Bonifacio atque
Gregorio,quot; qui titulus, argumenti ratione habita, vulgar: illi
designationi praestat. Post Browerum , vitam Gregorii ab-
batisquot; ediderunt Surius^) et Mabillon 3), quorum hic, capi-
tum distributione ac notis additis, pulchriorem eamque
meliorem praebuit editionem. Optime vero omnium egerunt
Boilandiani M in sua Ludgeri scripti editione, non tantum
plura manuscripta inter se conferentes, sed etiam docto
commentario praevio accuratam ac criticam de rebus, a
Ludgero narratis, disquisitionem instituentes.

Quatuor illi editores hac de re inter se consentiunt, Lud-
gerum illius libri scriptorem esse, quae eorum sententia con-
firmatur tam Altfridi testimonio, supra laudato, quam Lud-
o-eri ipsius verbis, quibus ad fmem cap. 20 se scriptorem
es\'.e declarat. Utrum vero totum illum librum Ludgerus
scripserit, an hic vel illic textm, aliquid additum sit, non-
nulli dubitaverunt. Nec id quidem absque omni causa. Est
enim in Ludgeri narratione, quod plane differt ab iis, quae
Willibaldus de Bonifacio scripsit; namque hic, per Ires aa-