SPECIMEN HISTOEICO-POLITICUM INAUGUEALE

DE REPUBLICA

S E C U L O XIV

QUOD ,

FAVENTE SUMMO NUMINE,

EX AUCTORITATE llECTORIS MAGKIFTCI

BERNARDI TER HAAR,

IHEOI,. BOCT., ET PE01\'. OKD.,
AMPLISSIMI SENATUS AOABBMIOI COSBENSU

ISrOISILISSIKI OBDINIS JUBIDICI DBOEBTO,

PEO GRADU DOCTOEATUS,

SUMMISQUB IN

JURE ROMANO ET HODIERNO HONOKIBUS AC PRIVILEGII
IN ACADEMIA KHENO-TRAJECÏINA

BITE ET LBSITIME CONSBQUBNDIS,
publico omnium bxamini offeeï

heivricus petrus goïhoeeedüs quack,

E PAGO SETXEN (PROVINCIA GELRIAE)

a. d. xiii m. decembbis, a. mdccclix, hoea i.

AMSTELODAMI,
APÜD JOANNEM MULLER.

MDCCCLIX.

IL.

• - . *
n  Mi a ax i a ii a vi h a a

\'nbsp;oïïJfj/it-« i\'ïïaiinl viKiafo quot;Twi^eiaisoK

. ,gÜTA«OT:Xia Xîfl^jîô u^

. \' - «i: . . - • - . m ■ ■■ ■ ■ ■ ..-■-^äS- .r ; ■ ■

r.^-\'.; ^\'^î\'XVrr i^r.rmiu^AJTo^dîm AïMacuoA n.

^irts-nbsp;wft

HET STAATSWEZEN

DE X I Vquot;« EEU W.

HET STAATSWEZEN

DE XIV^® EEUW.

II ISTO EISCH ONTWIKKELD

H. P. G. QUACK.

AMSTERDAM,
.JOHANNES MÜLLER.
1859.

GEDRUKT BIJ C. A. SPIN ^ ZOON-

AAN

MIJNE OUDERS.

- \'
Wir \'\' H^fttï.o^aVÎtfwT

VOORREDE.

■Het zij mij vergund zeer hort den oorsprong van dit mijn
proefschrift te verhalen. In de maand October van \'t jaar 1857
had ik \'t geluk een gouden medaille te ontvangen voor een be-
antwoording der door de hoogeschool van Groningen [naar
aanleiding van de goedgunstige beschikking van onzen geëerhie-
digden Koning) uitgeschreven prijsvraag. Het stuk door mij
dien einde ingeleverd, behelsde een voorstelling van dat tijd-
\'^ak, dat in de Duitsche Staats- en Rechtsgeschiedenissen het
eerste voorkomt, en betiteld wordt met den naam van \'■\'■de Ger-
\'gt;rianen voor de Volksverhuizing.quot;quot; Het was dus een ontleding
\'^^an de zuivere Germaansche beginselen voor zoover ze in staats- en
privaatrecht dier dagen te onderkennen waren, en de aard van
de vraag bracht mede dat het aanwezen dierzelfde Germaansche
beginselen, wanneer ze behouden hieven, ook in den loop der vol-
gende tijden werd aangetoond. Ik had dus het voorrecht gehad
\'^\'^n de eerste kiemen van de nieuwe ontwikkeling , die Europa
\'quot;■a den val van het Romeinsche rijk zou doorloopen, te leeren

bennen, het Germanisme had ik, voor zoover mijne krachten
ï.

mij toelieten, wat nader onder de oogen gehad. Deze onistan-
^^igheid bepaalde al dadelijk het onderiverp van eene dissertatie.
Het eerste tijdperk, cds \'t ivare de wording der middeleeuwen,
\'■quot;as voor mij een tveinig duidelijker geworden, en ik nam mij iai

voor het tweede tijdperk der middeleemoen de feodaliteit wat
meer opzettelijk te bewerken. Na eerst reeds een ander onder-
werp , hoeioel ook uit de tijden der feodaliteit onder handen te
hehhen gehad, vestigde ik mijne keuze op eene voorstelling der
veertiende eeuw. Ik kreeg toch zóó de aanleiding om den val
der groote denkbeelden, die de wereld der feodaliteit bewogen,
ie bespieden, had dus die gedachten goed te ontleden zoowel i\'n
hare kracht als zwakte, om de punten aan te wijzm waar
aantastbaar en overioinbaar bleken te zijn. In hoeverre dat
mij gelukt is, heeft de goedgunstige lezer, zoo die mij te beurt
valt, te heslissen; het was mij natuurlijk niet te doen om de
wetenschap te verrijken — verre van mij zulk een aanmatigend^
gedachte — maar om zelf een eerlijke overtuiging te verkrijgen gt;\'
ik gevoel maar al te zeer dat ik ^\'■non novaquot; bijbreng, gelukkig
als soms een enkele lezer in stilte er bijvoegt quot;sed ohlita.quot;
Het is een loonderlijk gevoel, een dissertatie in \'t licht te g^\'
ven, voor deze enkele maal misschien in ons geheele leven, ^^
voor ons gewone menschen, het boek tot een daad geworden-
Ja zoodra loij dit hoek laten rondbrengen, toeten wij dat
iets gedaan hehhen; wij hebben niet alleen eenige vellen driil\'^^
met \'t resultaat van compilatie, studie en overdenking, in meer\'
dere of mindere mate te zamen gaande, opgevuld; wij hehhe\'\'^
niet slechts bladzijde op bladzijde beschreven met feiten en ideeen
loaarvan we, zelfs op zijn best in gem,oede toch niet veel anders
en beters kunnen zeggen dan de fijne ivoor den die Tristram Shandy
ons in den mond legt: I don\'t acquaint the har ned reader ■
in saying it — I mention it only to show the learned, 1
the fact rnyself. — Neen we hebben ook een tijdvak gesloten,
het hoek dat wij gamp;oen is een teeken daarvan, we hehhen
gedaan. Die daad shit in zich een belofte voor de toekomst^

dankzegging voor het verleden, en een blijde omzien in het
tegenwoordige.

Een belofte voor de toekomst. Het is toch onze vurigste
\'mnsch dat in deze dissertatie niet gemist zullen worden die
begrippen, welke, God geve het! ons geheele leven zullen be-
sturen. Liefde voor de vrijheid, eerbiediging van elk gezag,
dat nog een ander steunpunt heeft dan \'t geweld dan \'t feit al-
leen, vijandschap voor elke laagheid, en afschrik voor elk dog-
\'»latisme dat \'t eergevoel en de ware humaniteit zou wenschen
te verstikken.

Voor het verleden beheize onze dissertatie een warmen en
oprechten dank aan allen die mij in zeer bijzondere mate goede
»teesters zijn geweest. Moet ik op gevaar af van ondankbaar
schijnen uit al die zoo hoog vereerde namen enkele zeer ge-
liefde noemen, het zij mij vergund hier te vermelden de namen
«cin de literarische hoogleeraren Hulleman en Boot, van de
3\'gt;mdische van der Hoeven en de Bosch Kemper.

De beide eersten, en niet het minst de eerste, al was hij toen
^^og in anderen kring werkzaam, hehhen den lust en de orde in
studie bij mij opgewakkerd, hebben mij de waarde van de
Radheid in haar aesthetische, intellectueele en moreele strekking
\'^oen \'gevoelen; zij hebben mij weten opmerkzaam te maken op
\'^le versterkende mannelijke kracht van een literatuur die niet
^loet weenen, maar doet denken; die niet de telkens toenemende
^\'cdsche gevoeligheid nog vermeerdert, maar die het kraehtsgevoel
den mensch opwekt, en een heilzaam middel is tegen de
^koortsachtige en zenuwachtige trillingen, soms te veel door een
quot;Moderne literatuur nagejaagd.

^an de beide laatste hoogleer ar en dank ik mijne rechtskun-
opleiding. U dank ik zoo veel, hoogleeraar van der Hoe-

ven! aan wien ik immer onwillekeurig dacht, zoo dikwijls ik bi]
het schrijven mijner dissertatie een dier peinzende gestalten uit
de middeleeuwen ontmoette. Zoo als zij, staart ook gij zóó vast
op het oneindige, dat het alles om u heen voor u verdioijnt. De
leerling, dien gij vroeger soms in liefde hij u mocht ontvangen,
heeft \'t ondervonden, wat het zeggen wilde, indien gij \'t beeld
der luaarheid voor hem loildet ontsluijeren. Onvergetelijk zidlen
hem die uren blijven, waarin zoowel het recht als de andere
loetenschappen van idt haar hoogste beginselen door u werden
ontwikkeld. Toen uw luoorden als vliegende pijlen over de hoof
den uwer toehoorders snorden, en zoo weinig het harte troffen,
aan wie lag de schuld, Hoogleeraar! aan ons, die zoo laag
ter aarde immer hogen, of aan u, die zoo hoog het doehoii
steldet ?

Hoogleeraar de Bosch Kemper! Uw welwillende heuschheidi
uw goedronde Hollandsche aard, uw humaniteit waarmede Mif
kennis en bibliotheek steeds voor allen openstaan, hier te ver-
melden of te prijzen, zou door u zeiven gewraakt worden-
Verba valent sicuti nummi. En bovendien toen gij het aan-
naamt hoogleeraar te zijn, hebt gij niets anders beoogd dan
hij den reeds verkregen roem dien te voegen van de liefde van
leerlingen te verdienen. U dus daarom te prijzen, zou nie^\'
anders heteekenen dan dat gij uio doel hebt bereikt. Madquot;^
men vergt meer van u. Men ziet ook op, waar men u met
pjersoonlijk kent, naar uw naam. Van dien reeds in twee
slachten zoo beroemden naam de eer ongekreukt te bewaren,
een vaderlandsch hoofd aan een vaderlandsch hart te paren,
en in eiken werkkring dien gij bekleedt, geen grooter lofsp)raak
te kennen dan quot;de beste burgerquot; te heeten, dat kan misschien
de eerzucht streelen van den zoon van Joan Melchior Kemper^

xin

dat zal misschien de reden zijn waarom zooveien zich beroemen,
leerling geweest te zijn.

Ook mijn promotor houde zich verzekerd, van mijn oprech-
^CM eerbied, de vriend van professor de Bosch Kemper vindt
quot;quot;quot;ceds van zelf hij diens leerlingen warme hoogachting.

En nu loat het tegenwoordige betreft. — Voorzeker, indien
\'\'emand dankbaar mag omzien, dan mag ik mij dat voorrecht
lt;junnen, van zoo vele kanten ontmoet \'t oog vriendelijke blikken,
\'oindt de hand van zelf der vrienden hand. Het quot;et in Arca-
dia egoquot;quot; kan ik gerust uitspreken. Hebben wij, zoo velen wij
lt;^ns vrienden heetten, altijd het hart vrij hoog gedragen, heb-
ben wij soms enkele leuzen te heftig verdedigd, de ondervinding
^i-eeft ons ivel veel buigzamer tegenover de anderen, maar des
ie inniger slechts aan elkander verhonden. De één kent den an-
der zoo volkomen, dat ieders leven voor den ander een stuk
®a?ï zijn eigen leven is geworden. Wij zeggen ons dan ook
^iet vaarwel, werwaards wi/j ook uit elkander gaande, onze
^^hreden richten, wij blijven in den geest vereenigd, en ons al-
wachtwoord zij het tvoord, dat de stervende keizer Severus
^o-n zijn krijgers gaf: quot;Laboremus.\'\'\' Ja im-ken wij nu en
altijd! —

1 December 1859.

L

f \' -»s» \'nbsp;. .

INHOUD.

Bk.

I. TER INLEIDINft.........................................1 .

II. DE KERK. ................ • ....... ......... . 23.

ÏTI. EEANKEIJK................................................103 .

ÏV . ENGELAND...................... ........... 163 .

V. duitschland.............................. ^^^ •

. TOT BESLUIT............................. \' \' ^^^ quot;

.itm

ï.

TER INLEIDING.

Men heeft den ontwikkelingsgang der menschheid bij de
Vorm van een spiraal vergeleken; schijnbaar soms op dezelfde
lioogte blijvende stilstaan, dan weer eene gansch tegenover-
gestelde beweging doorloopende, is er eerst een zekere tijd
üoodig om te bespenren of men inderdaad gevorderd is. Zoo
^as het ook, toen met de groote Germaansche volksverhuizing
het Eomeinsche rijk in elkander stortte. Zeer zeker ontging
^■an den denkenden geest van den scherpsten waarnemer wei
^let zoo zeer de waarheid, dat die val een onvermijdelijke was
geworden, als wel het bewustzijn dat het staatswezen op de
puinhoopen van de oude wereld gevestigd, betere kiemen voor
®ene meer vruchtdragende toekomst in zich bevatte. Toch was
het zoo. De staat der oudheid had alles willen omvatten, ook
den mensch met al zijn vermogens, zijn krachten en uitingen;
de mensch was slechts daar voor den staat, hij werd slechts een
öiiddel om het staatswezen verder te volmaken. De staat was
het eerste en wezentlijke, het individu slechts een deel van het
quot;gemeenebestquot;, de staat w^as er eerder, leerden de ouden, dan
de enkele menschen, de menschen moeten dus opgaan in den
staat. Misschien was deze opvatting veroorzaakt door eene wijs-
geerige beschouwing, die de individualiteit der menschen alleen
quot;^\'an hare negatieve zijde, als we ons dus mogen nitdrukken,
opvatte, en het bepaalde positieve daarin miskende; met andere
^Voorden, die in elke individualiteit slechts zag eene beperking,
®ene onklare openbaring van het algemeene begrip, niet de

1

onvermijdelijke voorwaarde tot verwerkelijking van die alge-
meene gedachte. In plaats dat de staat de persoonlijkheid
hielp om zich te ontwikkelen, moest volgens de ouden de
persoon zich eerst overgeven aan het hegrip van den staat, oio
tot eene zekere vastheid te komen; hij moest werktuig worden
van algemeene wetten. Hoe dit ook zij, toen te midden van
zulk eene staatsbeschouwing die vruchten had gedragen harer
beginselen waardig, de Germanen het recht en de eischen der
persoonlijkheid, al zij het ook gewelddadig, kwamen handhaven,
was daar zeer zeker vooruitgang: profetie voor eene andere en
betere ontwikkeling. Ontleden wij nu kortelijk de drie ele-
meiiten, waarmede het Europeesch staatswezen zou beginnen
te werken.

Vooreerst het Germanisme, de beginselen door de Germanen
aangebracht, voor zoover zij tot den staat betrekking hebben.
Wij kunnen die tot twee bepalen: het persoonlijkheidsgevoel
en de trouw, beiden verzinnelijkt in de twee groote epopeën
der Germanen, de Nibelungen en de Gudrun. Het persoon-
lijkheidsgevoel zoo keurig omschreven door deze woorden van
Guizot: quot;le plaisir de se sentir hommequot; is de groote karakter-
trek der Germanen. Zich onafhankelijk te gevoelen, als het
ware met het leven te kunnen spelen, een held te zijn, op
avonture uit te gaan en eer te winnen, en in alle bedrijven
eene eigene individualiteit te toonen, was voor hen het hoogste-
En let wel op hoe bij hen het gevoel van deze vrije persoon-
lijkheid haast nog boven het genot zelve van de vrijheid stond;
men sla toch eens \'t oog op het geval door Tacitus in zy^e
quot;Germaniaquot; ons verhaald: zij zijn verwoed, zegt hij, op he
dobbelspe], en met zoo groot eene roekeloosheid spelen zij, ^^
wanneer zij alles verloren hebben, zij in den laatsten worp
hunne eigene vrijheid zetten. quot;Yictus voluntariam servitutei»
aditquot;. Vergelijk dit eens met het Eomeinsche idee. Op ®
vraag toch of men zich zeiven verkoopen mocht, zeide hetBo
meinsehe rechtsgevoel immer neen. Te weten, het recht stre
om de persoonlijkheid te verhoogen, en dan immers ^^u men
het recht gebruiken om die persoonlijkheid te dooden. By ®
Germanen daarentegen gold het beginsel der quot;Ehrequot;, zoo a

mm

de oudduitsclie bronnen het noemen; als nu een Germaan, aan
het dobbelspel overgegeven, zijne vrijheid op \'t spel zette,
dan openbaarde zich zijn adel hierin, dat hij zijn woord ge-
trouw bleef, hoe ook gehoond en gesmaad, als slaaf gevoelde
hij zijn trots; zijne persoonlijkheid was gered. Daarom zoude
men dan ook het beginsel van den Germaan hever door het
Woord Ehre dan door het woord vrijheid wedergeven. Het is
eene vrije spontaneïteit in geheel zijn wezen; het is het man-
nelijk principe, en het referein hunner daden is daarom immer
\'t begin der Nibelungen:

quot;Uns ist in alten Mären wundérs viel geseit
quot;Von Helden lotebSren und grossen Arebeit.quot;

Het tweede meer vrouwelijk beginsel in hun karakter is ge-
schilderd in de Gudrun. Het is het volgend het meegaand
beginsel, dat de gevolgschappen deed ontstaan, het is de echt
Germaansche deugd der troino. Trouw en waarheid, waarvoor
de Engelschen sleclits een woord hebben: true. Maar het is
niet de gehechtheid aan een begrip bijv. den staat, maar de ge-
hechtheid van man tot man, die het kenmerk van deze gemoeds-
aandoening was. Zij schaamden zich niet trouw tot in den dood
te zijn, zij kenden nog niet \'t egoïsme, dat alleen voor zich
zeiven zorgt, voor elke opoflering terugdeinst. Den dapperen,
den edelen w^aren zij overgegeven, met den dood werd de ver-
rader gestraft, en juist omdat zij trouw tot in den dood waren,
is ■— het is eene fijne opmerking van ßosenkrantz — in hunne
gedichten overal geteekend de verrader, de valsche vriend, de
duivelsche raadgever, die persoon deed de tegenovergestelde
deugd des te scherper uitkomen, zoo Loki in den Edda en
Hagen. De geschiedschrijver die de Germanen schetst, zal met
dubbele aandoening dien trek nagaan, hij zal er op wijzen hoe
iii de gansche Duitsche geschiedenis die plooi in \'t karakter
zichtbaar is, hoe het referein van al hunne daden besloten is in
de woorden uit de laatste strofe van de Gudrun:

— quot;Sie Schwuren da gesammt
quot;Einander feste Treuequot; —

Het zamenzijn van deze twee karaktertrekken en wel het zóó
samenzijn, dat het een zich niet ten koste van het andere deed

gelden, maakte de Gemeente bij de Germanen mogelijk. Waar
liet persoonlijkheidsgevoel zich te sterk deed hooren en dan alles
dreigde uiteen te gaan, daar hield de trouw van man aan man
de gemeente weder te zamen. De Germanen hadden nog geen
begrip van het staatswezen; \' uiterlijke vrede binnen hun kring
handhaafde slechts het volk, maar dit stond vast, dat elke
staatsvorm die uit Imnne inrichting moest ontstaan, de waarde
van den persoon moest eerbiedigen en op het beginsel van trouw
moest letten. Wij zijn zoo ver niet van de feodabteit.

Het tweede element, waaruit het Europesche staatswezen zou
ontstaan, was het Romanisme; de tradities van het Romeinsche
keizerrijk zoo als ze gewijzigd en vervormd werden door de
Romaansche volken. Het waren de eigenlijk staatsvormende
beginselen zoo als de moderne staat ze grootendeels heeft opge-
nomen, maar die zich zeiven hadden vernietigd of liever tot
bloote vormen waren geworden, omdat zij zich te ver hadden
uitgestrekt, ja de taak zich schenen te hehben gesteld om den
mensch in den mensch te vernietigen, zij hadden om te kunnen
bestaan onder de menschen, de eerste voorwaarde van het be-
staan het vrije leven en de persooidijkheid der burgers willen
verstikken, quot;propter vitam vivendi perdere causasquot; scheen hun leus
geweest te zijn. Een gesloten staatsgeheel, eene vaste orga-
nisatie predikten zij, maar die vaste organisatie had zich ver-
anderd in een reuzennet van centraHsatie, dat over alles was
heengetrokken, en overal de grootste gelijkheid werkte, zoodat
de bevolking geleek op een korenveld, toen de stormwind er
over heên woei, bogen alle halmen zich neder, geen enkele uit-
gezonderd. Dat administrative despotisme leidde tot het begrip
van staatsalvermogen, alles zweeg, wanneer de quot;raison d\'état
sprak, de zedelijke belangen, het vrije initiatief der individuen
werd opgeofferd, de staat sprak, het was de orakelstem die
gehoorzaamd moest worden. En waartoe zou dat staatsalver-
mogen strekken? Op deze vraag kon geen ander antwoord
gegeven worden dan dit ééne, om algemeene welvaart te ver-
spreiden en te bevorderen. Mocht de Germaan er een duister
bewustzijn van hebben, dat de staat daar was om de persoon^-
lijkheid van elk individu vrije werking te laten en des noods te

ontwikkelen, hier was \'t het welzijn van het algemeen, dat op
den voorgrond werd gezet: en wel het materieel welzijn. Men
begrijpt van zelf hoe dat nithep op het sterkste materiahsme,
en hoe de adel van den mensch geheel werd verwaarloosd.
Maar de tradities van het Romanisme behelsden nog een ander
beginsel, het was het principe van het Romeinsche imperium;
de staat moest zijn een algemeen rijk, dat de geheele wereld
zou omvatten; het eene volk na het andere moest zijne eigene
nationaliteit opgeven om tot vervulling mede te werken van de
regel die de Romein zich zeiven had gesteld: quot;tu regere imperio
üomane memento.quot;

Het derde element, dat het zijne zou bijbrengen om het
Europeesche staatswezen te grondvesten, was het Christendom.
Het Christendom trad op als absolute waarheid, als een wonder.
De menschheid had tot nu toe als met gekruiste armen tegen-
over een stroom gestaan, die immer zijne golven voortrolde,
diep en dieper hadden zij in dit water tot den bodem toe pogen
te zien, tot eindelijk eensklaps de wateren zich scheidden en de
G^odheid zich aan hen in Christus openbaarde. Augustinus
drukte het uit in deze woorden, de wijsgeeren hadden altijd
naar God gezocht en gesmacht, tot op eens de woorden weer-
klonken: quot;venite ad me qui laboratis.quot; De tegemoetkoming
van God aan de wereld is het ware wezen van \'t Christendom
200 als het optrad. Het werd nu geopenbaard, dat alles Gods
Werk was, dus ook de staat. Het duurde een geruime poos eer
het Christendom zich niet alleen de Romeinsche, maar ook de
Germaansche wereld veroverd had. In het begin van de zevende
«^euw waren deze waarheden eerst algemeen overal bekend ge-
ïnaakt. Toen was het werk der verbreiding volbracht. Aan het
®eer van Constanz te Bregenza — dus leert ons eene legende —
Was Columhanus met zijn leerling St. Gallus eindehjk aange-
ifomen, na oneindige zwerftochten en zij bouwden daar een
klooster. St. Gallus was een ijverig visscher, en voorzag de
liroeders met verschen visch uit het meer. Een stille nacht,
toen hij bezig was met visschen, hoorde hij van uit den hoog-
sten bergtop, de stem van den geest der bergen roepen tot
geest der wateren in de diepte van het meer. \'Tk ben

hierquot; was het antwoord. quot;Kom dan op ter mijner hulp tegen
die vreemdelingen, die mij van uit mijn\' tempel hebben ver-
dreven, laat ons hen uit het land verdrijven.quot; Maar de stem
des anderen weerklonk droevig; quot;Een van hen is juist bezig
in mijne wateren, maar ik kan zijne netten niet breken, want
ik word verhinderd door den machtigen naam in welken hij
voortdurend bidt.quot;

Die machtige naam van Christus had de wereld veroverd.
Voor den staat had dat feit bij uitnemendheid drie gevolgen:
vooreerst mocht van nu af aan de staat slechts strekken tot
verwezentlijking van een groot Godsrijk, dan moest de staat
niet langer als menschen werk, maar als Gods werk beschouwd
worden, en eindelijk was de wezentlijke vrijheid verplaatst in
de conscientie der menschen, niet langer in inrichtingen bui-
ten hen. Het resultaat van dat alles was, dat het Christen-
dom praktiesch slechts een groote staatsplicht leerde, namelijk
volstrekte gehoorzaamheid, en over het algemeen in de staats-
inrichting passief zou werken.

Die drie elementen dan het Germanisme en het Romanisme
en het Christelijk beginsel vereenigden zich voor het eerst volko-
men in Charlemagne. Germaan van afkomst en zeden. Chris-
ten door \'t geloof en Romein in de wetenschap, vertegen-
woordigde hij in zich zeiven de fusie die hij in het westen van
Europa wenschte te doen plaats hebben. Met de eene hand
houdt hij den Germaanschen onafhankelijkheidsgeest binnen zijne
grenzen, met de andere heft hij het Eomaansche rijksbegin-
sel weder op, en de doordringing van de beide elementen
zoekt hij door het Christendom te bewerken. De arbeid van
eeuwen werd door hem alleen gedaan. Eene groote gedachte
deed hem handelen, om al de Christelijke volken te vereeni-
gen , zij het dan ook met geweld, opdat de beschaving van
nu af aan haren loop rustig zou voortzetten. In dat be-
wustzijn stierf hij, al waren ook de forsche armen hem een
oogenblik mat langs \'t ligchaam gevallen, en had het door-
dringend oog zich met tranen gevuld, toen een korte poos
voor zijn dood het echt Germaansche beginsel tegen die rijks
eenheid had geprotesteerd, sinds op hunne dobberende hul-

t

ken de Noormannen tot onder \'s Keizers oogen zich durfden
vertoonen.

De beginselen door Charlemagne voor een oogenbhk prak-
tiesch uitgewerkt, vormden zich langzamerhand tot eene Staats-
leer \\ die weldra in de middeleeuwen een traditioneel karak-
ter verkreeg; het werd een uit allerlei bronnen (vooral de
Bi^ibel, de natuur en Aristoteles) geputte vast zamengesloten
massa van leeringen en begrippen die eeuwen door dezelfde
bleef, en slechts op verschillende tijden verschillend bewerkt
werd; minder een organieke reeks van op elkander volgende
systeemen dan een altijddurende verscheidenheid van modulaties
en variaties op hetzelfde thema vinden wij in de schriften
der middeleeuwsche staatswijsgeeren. De hoofdbegrippen van
deze staatsleer ontdaan van hunne scholastieke omkleedsels kun-
nen tot de drie navolgende gebracht worden. Allereerst vormde
de geheele Christenheid een groot Godsrijk, een rijk door God
zelf verordend, waarvan het doel was een christelijk leven op
deze aarde en zoo ook bewaring en bescherming van het ge-
loof te bewerken. Dat allereerste beginsel der Eomeinen van
een universeel rijk gesterkt en gewijzigd door het Christen-
dom zou thands door de Germanen op alle volken worden toe-
gepast. Het was niet zoo zeer het begrip dat één staat alle
volken moest omvatten, als wel dat alle natiën ée\'ne eenheid
vormden en wel eene Christeliike...Sfi»^i^^^
ten overweldigd worden, opdat zij tot Christus kruis zich be-
keeren en intreden in het heilige rijk en zijn vrede. De kruis-
tochten waren de uiting van die gedachte geweest, tegen-
over het Mahomedanisme dat overal zegevierend zich uitbreid-
de en dat van zijn kant ook eene geheele wereldheerschappij
wilde vestigen, moest de Christelijke wereld als eene eenheid
toonen, dat zij hetzelfde doel zich had gesteld; voor God

^quot;DT^^nig^tudies over de middeleeiiwscte staatsleer die wij kennen en ge-
Wken, zijn Stahl, «Geschichte der Rechtsphilosophiequot; 1847, p. 51—69, —
Pörster, in het «allgemeine Monatschrift für Wissenschaft und Literaturquot;
1853, Octoher p. 833-864 en November p. 923-937 . - Bluntschli, «Ueber
^en Unterschied der Mittelalterlichen und der modernen Staatsideequot; 1855, --
Wilhelm Schreiber, quot;Die politischen und religiösen Doctrinen unter Ludwig
^em Bayernquot; 1858.

moest de Christenheid zich verantwoorden hoe zij het begreep
een Christelijk wereldrijk, een Godsrijk te stichten; en merkt
wel op hoe de eenheid, die aldus door de volken gevormd
was, niet eene eenheid in de gedachte was, maar een bepaald
rijk met door God ingestelde hoofden, en zoo komen wij tot
het tweede hoofdbegrip der middeleeuwsche Staatsleer, de leer
van het geestelijk en ivereldlijk hoofd, de leer van Paus en
Keizer. Zeer sterk was die onderscheiding of laat ons liever
zeggen, die afscheiding tusschen het geestelijke en wereldlijke
in het begin geweest. Augustinus had alleen aan het eerste
element een blijvend en wezentlijk bestaan toegekend, lang-
zamerhand was echter de onderscheiding deze geworden, er is
een wereldlijke staat, die noodzakelijk is, omdat het individu
alleen op zich zelf staande en in geen organiseerend zamenle-
ven ingelijfd, noch zijne aardsche behoeften bevredigen, noch
zijn geestelijken aanleg kan ontwikkelen; die wereldsche staat
is dus niet slechts om uiterlijke welvaart daar, maar heeft ook
tot doel het leven volgens deugd en pbcht te bevorderen;
maar dit laatste bevordert hij alleen, in zoo verre die begin-
selen van deugd waarnaar gestreefd moet worden door men-
schelijk nadenken en overleg kunnen gevonden worden, zoo-
dra die beginselen begrippen zijn door God aan de menschen
geopenbaard, houdt de werking van den wereldHjken staat op
en begint die van den geestelijken. Het rein menschelijke i»
den mensch, zoowel zijne zinnelijke als geestelijke behoeften,
wordt dus ontwikkeld in den wereldlijken staat, het goddelijke
in den toestand van den mensch in zooverre zijn leven me
het geopenbaard Christelijk geloof zamenhangt, is de zaak van
den geestelijken staat. De eerste heette nu bij uitstek ^
staat, de laatste kerk. Aan het hoofd van den staat ston^
de Keizer, aan het hoofd der kerk de Paus. Beiden zijn ziJ
de hoofden van het Christelijke algemeene wereldrijk, e
heeft zijn eigen sfeer die hij te bevelen heeft en waarin
werkt. Absolute door God ingestelde hoofden waren het, wie^
magt niet te ontkennen viel, elk zwaaide zijn eigen z^aar^
hem door God gegeven in zijn heerschappij om,
waakten zij, dat het beginsel van de eenheid van \'t Chns

lijk

wereldrijk niet aangerand werd. De kerk sprak daarom
slechts ééne taal, de latijnsche: de cathedralen verrezen in
hiiii symbolischen bonwtrant overal in dezelfde vorm, het
outaar werd naaï \'t oosten, waar de zon opgaat, gericht, de
spitsbogen wezen steeds ten hemel, terwijl de drie torens be-
antwoordden aan het geheimzinnige getal der personen in de
godheid, de gestalte van \'t kruis werd aan de kerk gegeven
de roos was de grondliguur van alle aangebrachte versier-
sels. Het kruis en de roos vormen de hoofdziimebeelden van
geheimzinnige gebouwen, waarin de kerk de eenheid der
geloovigej^ tot het hemelsche vaderland riep. Zoo dan stond
het rijk ingedeeld in staat en kerk als een absolute macht
daar, waarin ieder op aarde moest intreden. Het derde be-
ginsel nu der middeleeuwsche staatsleer was een beginsel
•^ät hoe minder het in de schriften der staatswijsgeeren was
ontwikkeld, des te meer slechts in het eigenlijke staats-
leven ingreep. Het was het beginsel der reciprociteit, der
Wederkeerigheid van rechten en plichten tuss^^^^^Ëeid en
onderdanen, tusschen beheerschers en beheerschten, het systeem
Vän de feodaliteit. Het is uiterst moeijelijk juist aan te geven
een begrip van dat meest zamengesteld en tot in de fijnste
pniiten uitgewerkt systeem dat ooit bestaan heeft. Het best
omschrijven wij het wanneer wij zeggen, dat het een verdee-
en versnipperen van de souvereiniteit was, zoodanig dat
overal waar een voldoende sociale groep was, ook eene macht
■^^\'erd gecreëerd, welke machten of souvereiniteiten dan door
onder en nevens elkander plaatsing, door eene wisselwerking
quot;^^n rechten en plichten tot een organisch zamenstel werden
, tot een hierarchischen trap werden gemaakt, aan
^elks hoofd de Keizer stond. Het had zijn grond gehad in
verovering des lands, en dit is zoo waar, dat toen de
gioote veroveraar onzer dagen Napoleon de landen aan zijne
heerschappij onderwierp, hij een groot gedeelte van de feoda-
bteit Weder in \'t leven riep, en weder vorsten als vasallen
quot;^an^ eene kroon werden beschouwd Dit systeem van de

\' Het IS een opmerking van St. Mare. Girardin.

feodaliteit bewerkte vooreerst weder op zijne beurt de bevor-
dering- van de eenheid van het Christelijke wereldrijk, de
ridders droegen niet alleen in hun hart de trouw (zoo als ze
zeiden) maar het enthousiasme van het dienen, werd door hen
tot eerste deugd verheven. En wat anders zouden ze dienen
dan de idealen door de Christenheid aan zich zelve gesteld?
Uitwendig moesten zij den vijand van het geloof bekampen en
de grenzen van den staat zoo ver mogelijk uitbreiden, inwen-
dig moesten zij die deugden in \'t leven roepen en ten toon
spreiden, die de\' kerk boven allen aanprees en wel ootmoed,
vrijwiUige ontbering, zeKverloochening; zoo waren zij de al-
tijddurende staande legerbenden van het Christelijke wereldrijk.
Dit was Iran eerste plicht. Maar ten anderen bewerkte de
feodaliteit de instandhouding van het echt Germaansche begin-
sel der vrije persoonl^kl^. Door dat ieder overal op eigen
gebied \' geisoleerd werd en slechts door een zwakken band in
het organisme gesloten was, werd ten zeerste in ieder onaf-
hankelijkheid opgewekt. Door dat ieder zijn staatsrechten als
privaatrechten opvatte, had ieder edelman zijn grootheid en
kracht uit zich zeiven, niet door zijne betrekking, il le tenait
de soi-mênie. Bovendien de feodaliteit was als \'t ware een con-
tract tusschen verschillende eigenaars op een hierarchische
schaal en de beoordeelaar, de rechter over die overeenkomst,
was ieder deelhebber zelf, \'t individu beoordeelde zelf zijn
staatsrechtelijken toestand, \'t staatsbegrip rustte in \'t hart van
\'t individu, en juist daarom voelde hij ook de kracht in zich,
om zich tegenover zijn vorst wanneer deze zijn rechten te bui-
ten ging te verzetten, om op eene wederkeerige plichtsvervul-
ling aan te dringen.

De middeleeuwsche staatsleer nu steunende op deze drie
hoofdbeginselen, was in de dertiende eeuw het voortreffelijkst
tot een organisch systeem gebracht door Thomas van Aquin».
Zijn stelsel geheel opgericht in den Gothischen scholastieke»
bouw dier dagen , verhief zich als een versteend kunstig ge-
vormd gewocht, trotsch tot in de wolken. Terwijl hij
absolute bestaan van het nniverseele rijk en de
dino-, doch ook zamenwerking van het geestelijk en were ij

element erkent en ojj den voorgrond stelt, leerde hij ook
reeds de leer der reciprociteit in die merkwaardige woorden *:
perturbatio regiminis tyrannici non habet rationem seditionis,
Oiagis autem tyrannus seditiosus est. Over den oorsprong,
het doel, de vorm van den staat schrijvende, komt hij reeds
tot de moderne beschouwing, dat de staat een levend orga-
nisme moet zijn. Uit alle bronnen puttende, beurtehngs den
bijbel, de natuur, Aristoteles bepeinzend, ontrolt hij, de doctor
Angelicus zoo als zijne leerlingen hem noemden, het tafereel
van de volkomenste eenheid. De ijzeren knods van zijne rede-
nering verpletterde zijne vijanden, en nimmer hield hij op
steeds voort te denken, al sloten zich de oogen des ligchaams
de ziel bleef waken helder als ooit: eens verscheen hem (zoo
zegt de legende) Christus en vroeg hem welke belooning hij
wilde hebben voor zijne heerlijke boeken, geene andere dan U
O Heer, riep hij uit. Dus was de gedachte die den diepsten
staatswijsgeer der middeleeuwen bezielde.

Zoo meende men dan in de dertiende eeuw tot de zoo lang
gewenschte eenheid gekomen te zijn: de staatsleer had al die
verlangens, al die idealen in een vast organisch systeem ge-
plaatst en het staatsleven zocht ze te verwerkelijken. En zeer
zeker wanneer men met wat idealiserende oogen, met oogen
als van Montalembert den gang der gebeurtenissen van die
eeuw wil beschouwen, dan zou men haast geneigd zijn het
vers van Schlegel toe te passen.

quot;Eins war Europa in den grossen Zeiten,
quot;Ein Vaterland, dess Boden hehr entsprossen
«Was Edle kann in Tod und Leben leiten.
«Ein Kitterthum schuf Kämpfer zu Genossen,
«Für einen Glauben wollten alle streiten,
quot;Die Herzen waren einer Lieb\' erschlossen.
quot;Da war auch eine Poesie erklungen
«In einem Sinn nur in verscbiednen Zungen.quot;

Want de dertiende eeuw was een van die tijdperken in de
historie die meer dan ooit de vrucht van een ontwikkeling kun-

\' De plaats is ons door Eraest Eenan verstrekt in zijn studie over Guizot.

nen heeten. De middeleeuwsche beschaving kwam toen tot haar
hoogtepunt. Het werk van eeuwen resumeerde zich zoo in een
prachtige bloem, die ojj een ideële en werkelijke wijze het
verleden en de ziel der volken uitdrukte. Bewonder de bloem
in haar harmonieuse veelkleurigheid, geniet de geur die van de
zijden en fluweelen ontplooide bladen u toewasemt, geniet \'t
wel, want de stormwind komt en de bloem knakt op haar sten-
gel. Of hever het ontbindingsproces ving aan, de kiemen van een
nieuwe, gansch aan de middeleeuwen tegenovergestelde , ontwik-
keling werden gelegd. D£^indings- en scheidingsproces was
^^^LrSïLZS? veertiendenbsp;heeft zeer ffoed o-ezeo-d\'

dat wat de achttiende eeuw geweest is voor de beschaving en
letteren op de beginselen der renaissance gebouwd, de veer-
tiende eeuw geweest is voor die der middeleeuwen: het verlan-
gen om te weten, de kennisdorst verstikte de vermogens van
te gevoelen, van lief te hebben, van te scheppen in de sfeer
van het ideële. Daarom heeft die veertiende eeuw, die zoo arm
is in poësie en in vindingskracht, die zoo ver beneden de der-
tiende staat, wat de groote oorspronkeHjkheid van haar gedach-
ten betreft, in het wezen der zaken zooveel vergelijkingspunten
met onze moderne tijden, waar de eenheid ook wel gezocht,
maar de splitsing gevonden wordt. —■ En wanneer wij nu de
beginselen van de veertiende op het staatswezen dier dagen wil-
len toepassen, dan moeten wij ze bevestigd vinden èn door
staatsleer, èn door staatsleven. En wel allereerst treft de ver-
scheidenheid in de behandehngswijze der staatsleer onze oogen.
In de staatsleer zelve, zooals ze het best door Thomas van
Aquino was ontwikkeld, waren reeds de punten aanwezig die
tot verbreking van de eenheid in de opvatting aanleiding gaven:
het waren de twee leerstukken, over het geestelijke en wereld-
lijke element in het wereldrijk, en over den goddelijken of mis-
schien ook menschelijken oorsprong van den staat, die de gele-
deren der staatsdenkers splitsten. Wat het eerste punt betrof,
de onderscheiding van. het geestelijke en wereldlijke, daar was
het de stelKng van het wereldlijke hoofd — de keizer — die
den strijd deed ontbranden, en ook op het gebied der weten-
schap de partijen van Guelfen en Ghibellijnen zich deed vormen.

Was het de geheele strekking van de middeleeuwen , vooral
sinds Hildebrand de kerk van den staat had vrij gemaakt,
om aan den paus de opperste leiding te geven, als hoofd van
den geestelijken staat, des te meer slechts werkte nu de
reactie van de tegenstanders om den keizer tot eenigst hoofd,
vrij van de bevelen van den paus zich te denken. Van den
eenen kant dus nog een Thomas van Aquino, zich in de
gedachte der menigte reeds vervormend tot een guelfisch par-
tijhoofd door de vervolgen die Tholomaeus van Lucca op
zijn boek maakte; van den anderen kant een Dante en een
geheele schaar strijders, die ten tijde van Lodewijk van Beije-
ren het pausdom aanvielen. — Maar nog een andere splitsing
had er plaats onder de staatswijsgeeren: zij was veroorzaakt
door een geheel eigenaardige omstandigheid, onder de bronnen
toch die men bij het construeren van het middeleenw^sche staats-
begrip gebruikte, stond op een zeer vooruitstekende plaats
Aristoteles; het was de wolf die in lamsgewaad was binnen-
gedrongen. Want het kon niet anders of de middeleeuwsche
denkers die met het meest vaste geloof aan een godsrijk op aarde,
de boeken van dien verwonderlijken geest doorlazen, werden
soms als medegesleept door de strenge dialectische methode van
den Griekschen wijsgeer, en onder het bewerken en schrijven
Van hunne oneindige tractaten, zagen zij zich op het einde ver-
vormd in leerlingen van Aristoteles, in zoo verre ook zij
aan den staat een menschelijken oorsprong stelden. In twee
punten uitte zich dat: met betrekking tot het zich vormen van
den staat, en wat aangaat de menschelijke oorsprong van het
gezag in den staat. De vorming van den staat toch werd al-
lengs ook door hen teruggebracht tot het wezen van den mensch
als ^wov TToXiTiKov. Acgidius Eomanus, leerling van Tho-
mas van Aquino, liet zich reeds verschalken, Marsihus van
Padua volgde bewust uit eigen overtuiging Aristoteles, en
Vooral was het Engelbert van Volkersdorf, abt in het klooster
Admont in Stiermarken, die van 1250 tot 1331 leefde, die op
dat idee van den staat als een menschelijk kunstwerk zoodanig
drukte, dat hij toen reeds tot deze gedachte kwam: Nadat in
de oudste tijden de menschen als door de natuur, door de rede,

en door het ondervinden van dagehjksche behoeften er toe aan-
gedreven, zich in veihge plaatsen te zamen neergezet hadden,
onderwierpen zij zich hij verdrag aan een in verstand nitnemen-
den man, opdat hij hen beschermen en regeren zou. Rous-
seau had zeker uit de verte zijn onbekenden voorganger ge-
groet, zoo hij geweten had dat zulk een man had geleefd onder
quot;le gouvernement féodal, système absurde s\'il en fut jamais,quot; zoo
als hij \'t noemt. Engelbert wijst dus reeds op den menschelijken
oorsprong van \'t gezag in den staat, maar meer dan allen was
het Marsilius van Padua, die dit laatste streng ontwikkelde, en
de leer der volkssouvereiniteit in haar uiterste vorm huldigde.
Terwijl dus deze twee groote leerstukken, de betrekking van
kerk en staat, en het opvatten van den staat als menschelijk
kunstwerk of als bepaald Godsrijk de staatswijsgeeren scheidden,
kon men de schrijvers dan weer onderscheiden of zij dogmatisch
dan wel historisch hun weg zijn gegaan. Genoeg om aan te
toonen hoe in de lé\'^e eeuw de eenheid van de middeleeuwsche
staatsleer gebroken was, en er afscheiding, strijd en dus ont-
wikkeling kon plaats hebben. — Maar Avanneer wij het oog
slaan op het staatsleven, hoe blijkt het dan dat de éénheid verloren
is! — Het wereldrijk was feitelijk, haast ook rechtelijk vernie-
tigd, een kring van wordende staten omgaf allengs het Ger-
maansche rijk, op andere beginselen gebouwd dan waarop het
zelf steunde, en dwong dat rijk zelf een andere stelling in te
nemen, sinds de breede grondslagen waren weggenomen waarop
het rustte: het Christelijk wereldrijk lostte zich op in een veel-
heid van staten, en uit die verscheidenheid van staatsinrichtin-
gen zou nieuwe levenskracht geboren worden. Een op verschil-
lende plaatsen verdeelde en aldaar in eiken staat op zich zelf
werkende beschaving zou hulpmiddelen hebben die een eenvor-
mige overal in denzelfden toon gekleurde beschaving niet kon
bezitten. Het systeem der tegenwichten zou ontstaan, de eene
staat zou in zijn te despotieken vaart belemmerd worden door
de vrijheidsinstellingen in den anderen, en de verdeehng van
Europa zou de waarborg van haar vrijheid worden. He orhis
romanus was voor het staatkundige een kwaad geweest, daai
buiten dien gesloten cirkel geen element van hernieuwing, van

Wedergeboorte kon worden toegelaten: aan dat gevaar was het
Europa der middeleeuwen ontsnapt. De nationaliteiten ontstonden,
elk onder eigen voorwaarden van bestaan. Elk volk dat een
persoonlijkheid was geworden, zou tot een staat zich vormen,
eerst in de noodwendig geworden volkspersoonlijkheid wortelden
de kiemen tot een vrije staatkundige ontwikkeling. De strijd
tusschen noodzakelijkheid en vrijheid, dat is tusschen door de
geschiedenis gegeven toestanden en vrije persoonlijke werking
van het volk, zou in het leven worden geroepen, nu het we-
reldrijk werd verbroken. Met dat systeem van het Christelijk
rijk zonk de betrekking tusschen paus en keizer, zoo als de
middeleeuwen die opgevat hadden, of liever de kerk scheen voor
een oogenblik al hare macht verloren te hebben, en de feodali-
teit ging haar val te gemoet.

Het is nu ons voornemen in onze dissertatie een tafereel op
te hangen van de veertiende eeuw, voor zoo ver haar hoofd-
trekken zich laten wedergeven.

Tweeërlei gedachte zal onze studie beheerschen. Wij zullen
trachten te sclnlderen den val van de groote denkbeelden die
de middeleeuwsche staatsontwikkeling hadden doordrongen. De
ontbinding van het wereldrijk, het schokken van de kerkelijke
hierarchie, het zinken van de macht der feodaliteit, zijn de
punten van onderzoek. Maar aan den anderen kant zullen wij
het opkomen van het moderne staatsbegrip pogen op te speuren,
en wel in de drie groote staten, die tot nu toe den meesten
invloed op Europa hebben gehad, in Erankrijk, Engeland en
Duitschland.

Eenige woorden mogen volstaan, voor dat wij ons werk aan-
vangen. Wij hopen namelijk door onze behandelingswijze mede
houwstolfen te leveren tot een vergelijkende staatsbeschouwing
Van de drie genoemde landen in de veertiende eeuw. Al ons
Werk zal het wezen de gansche individualiteit van elk volk in
Zooveel mogelijk juiste trekken uit te drukken, trekken die het
eigenaardige karakter aangeven, zoodat de geheele geschiedenis
Van eiken staat als \'t ware in onze beschouwing van de veer-
tiende eeuw moet doorschemeren. Daarvoor moeten wij het
gansche volk in al zijn uitingen soms onder de oogen nemen:

2

iL.

vrij bestudeere men soms enkel de inrichtingen van menschebjk
maaksel, koningschap, aristocratie, kerk, staatsvergaderingen
en rechtbanken, maar de hoofdvraag blijft toch altijd hoe denkt
en voelt de natie: wij hebben daarom soms nog meer op de
toegepaste dan wel op de geschreven wet gelet, soms de poësie
dier dagen ter hulpe genomen om de gedachten die door \'t volk
woelden, te leeren kennen, wij hebben zoowel de maatschappij
als den staat getracht te ontleden. Ons voornemen was het
aan te toonen hoe in Frankrijk bij het ontwikkelen van den
staat, dadelijk op den voorgrond stond het huldigen van de
rechte lijn. Logisch moest de loop der zaken zijn, wordt het
idee vrijheid gewild, welnu dan vrijheid tot de uiterste grens;
wordt het begrip autoriteit op den voorgrond gezet, dan doe
men die autoriteit gevoelen tot in het geringste. Geen hipo-
crisie wordt geduld. Gelijk in den krijg de fransche furie hen
bezielt, zoo ook in hun politieke beginselen. Maar verduidelij-
ken hopen wij \'t ook, dat het in de politiek niet waar is dat
de kortste weg tusschen twee punten de rechte lijn is, en dat
het fransche terrein wel zeer geschikt is om snel te bouwen,
maar niet om langzaam maar zeker te planten en te kweeken. —
In Engeland daarentegen willen wij laten zien hoe de geheele ma-
nier van handelen door het volk in het staatkundige altijd het
compromis is; de overeenkomst op de vlakte van ßunnimede
tusschen volk en vorst, is de type van al hunne politieke da-
den. Eeeds de twee rassen, Anglosaxers en jSTormandiërs,
moesten dat verbond maken eer dat de staat kon ontstaan. quot;V\\\' ij
ziilien daarom van Engeland meer dan van de twee andere landen
de geschiedenis moeten meêdeelen, omdat de gewichtigste staats-
rechten soms ongeschreven zijn, en zich eerst met de omstan-
digheden hebben voorgedaan, en het toch zeer noodzakelijk is
den tijd waarop een groot beginsel opkwam, te bepalen. Ee^^
organisch systeem van waarborgen werd door den practisch ener-
gischen geest der Engelschen gewrocht, en terwijl in Erankrjjk
de autoriteit in den staat langzamerhand de centrahsatie van alle
denkbare macht en volkskracht werd, beteekende ze in
tanje slechts waarborg voor vrijheid. De Engelschen wisten
het te goed dat de politiek die alles of niets zegt, nooit lang

aan iemand ter wereld baat. — Duitschland ein(|éli|i{; zal ons
blijken zoo geheel van de anders zoo schoone rg^el van INecker
doordrongen te zijn; quot;il ne faut pas être envieux du temps,quot;
dat er bijna geen vooruitgang komt. Alleen een beginsel zal,
nadat de eenheid gebroken is, voortdurend voortwoekeren, aan
aller bloei daar knagen, het particularimoe, die eigenschap,
die met alles eindelijk leert tevreden zijn, en den geest doet
vluchten in het rijk der idealen, in plaats van op aarde het
best mogelijke te verwezenlijken.

Het was voorts ons voornemen , om in eiken staat de ver-
schillende staatselementen naauwkeurig aan te geven. De Ro-
mantische school, zeide een geestig schrijver ten onzent, riep
de nacht der middeleeuwen op om in die duisternis te tooveren.
De eenige wijze om ons vrij te waren van dat verwijt is, te
maken om, op duidelijk gestelde vragen bepaalde antwoorden te
hebben. Toegegeven voor een oogenblik dat wij van den nacht
der middeleeuwen mogen spreken, dan nog moeten wij als \'t
Ware daglicht eischen om die duisternis van den nacht recht
duidelijk te kunnen zien. Wij zullen dus trachten (men neme
een voorbeeld voor lief) om het begrip der standen in eiken
staat klaar te ontwikkelen, na te sporen onder welke voorwaar-
den zij hloeijeii, hoe zij kunnen medewerken of reeds mede-
arbeiden tot de inrichting van den staat. Van zelf zal onze
beschouwing ons dat aan de hand doen, daar op het eind der
13do eeuw bijna terzelfder tijd overal in Engeland, Frankrijk
en Duitschland de derde stand door middel van de steden, het
eerst vertegenwoordigd wordt in de groote staatsvergaderingen.
Wij zullen aantoonen hoe de harmonie tusschen die standen,
de eendrachtige zamenwerking tot één doel van de verschillende
maatschappelijke bestanddeelen des volks in Engeland den hoogsten
bloei veroorzaakt,, hoe het zich onttrekken in Erankrijk door
de aristocratie van haar wezeïitlijke staatsplichten, de eerste
Vruchten van een vrije staatsontwikkeling aldaar reeds dadelijk
Vernietigt, en hoe in Duitschland elke stand zijn eigen weg
gaat zonder ooit om zamenhang te denken.

Eindelijk zal overal eeu treffend verschijnsel ons tegemoet
freden; een nieuw persoon treedt op waarvoor de middeleeuwen

niet zoo bijster veel aandacht gehad hadden , het volk. In
plaats van een decoratie op den achtergrond, werdTS^eer
en meer een zelfstandige, ja een hoofdfiguur. Of liever het
was tot nu toe een breede rei geweest, die het ronde veld
omgaf, waar het grootsche toernooi der edelen en ridders werd
gehouden. O, dat toernooi had zoo menig druppel bloeds zien
storten, de kamp in spel begonnen, was zoo dikwijls van hart-
doordringenden ernst geworden, en vruchteloos hadden paus en

keizer, die dat edele werk zouden regelen en wijden, vrede vrede

geboden! Ja de strijd was heftiger telkens - ontbrand, misver-
stand op misverstand hadden op dat toernooi partijen doen ont-
staan, die immer elkander bekampten, zelfs paus en keizer
Avaien gescheiden — en het volk stond maar altijd staroogend
dien geweldigen strijd aan te zien, en \'t hoofd schuddend met
domme wijd geopende oogen ziende, als niet begrijpend waarom
telkens die slag op de wapenrusting viel, en de eene ridder
na den andere bezweek. Wel schrikten zij soms geweldig ach-
teruit, wanneer het veld te klein in omvang scheen geworden
te zijn voor die edele strijders, en de rossen zich stootten m
hun midden, en het zwaard maaiend hun reien dunde. Han-
dewringend waren zij gevlucht, de oogen sluitend, niet anders
verwachtend dan den smadelijken dood, totdat de telkens her-
haalde invallen van die edelen ook hieraan hen deden wennen;
zij verstoutten zich de oogen te openen, en de half gesmoorde
vraag speelde hen om de lippen: of zij, zoo ontzaggelijk nj
aantal, niet weerstand zouden kunnen bieden, of zij integendee
niet wat velds aan die ridders zouden ontnemen. Zij deden
aldus. Het demos, het volk trad in denbsp;eeuw op, de Ja«\'

querie in Frankrijk, Wat Tjler in Engeland, de woelingen
der democratie in de Duitsche steden zijn bekend. Ook de
kerk zag in de fraticelb het democratische element zich vei\'
heffen. En als waren wij in onze eeuw, zoo begeleidt het so-
ciahsme tevens die opstaande volksgroepen. Arbeidende leven,
of strijdende sterven, was een leus die ook toen m dat ver
verleden reeds gehoord weid. Want in de l^e eeuw kwam
de arbeid en met den arbeid het begrip van kapitaal overal op-
De middeleeuwen waren den handel niet toegenegen gewees •

Thomas van Aquino had claideHjk \'t verklaard, hoe de op win-
zucht tukke geest slechts lage omkoopbaarheid voortbrengt, en
de dapperheid en edelen zin doet verdwijnen, ja de kerk had
het gevoel van die waarheid tot overdrijving gehuldigd, door
van \'t bedelen een deugd te maken, en de heihgheid aan vol-
strekte armoede te verbinden. Maar wat had zij over voor
armoede die niets ontvangt wanneer zij vraagt, die geen uit-
komst ziet, die der wanhoop is prijs gegeven? — Niets. Is
het dus te verwonderen, dat het woord van Louis Blanc toen
reeds onbewust gemompeld werd: quot;de chacun suivant ses fa-
cultas, ä chacun suivant ses besoins,quot; en dat de volksdroomen
een eigenaardig hoofdstuk vormden bij het ontstaan van een
nieuwe wereldorde?

Een wereldorde waarin schisma\'s zouden ontstaan, het gees-
telijk gebied zou afnemen, en het wereldlijk gebied wassen:
waarin vergaderingen der standen zouden tusschen beide treden,
en het vertegenwoordigend stelsel een plaats zou verkrijgen;
een w^ereldorde waarin de arbeid des geestes zou toenemen, en
de universiteiten als brandpunten van geleerdheid zouden schit-
teren, waarin de handenarbeid een ontwikkeling zou nemen,
vroeger niet gekend, en de grondslagen van \'t moderne bestaan
en vermogen zou vestigen. De toestand van onvrij te wezen
hield van alle kanten op, de gemeenten traden met bewustzijn
voort op hun eigen baan, en de strijd, zoo dikwijls ze ont-
brandde, werd ook reeds \'ttooneel der wetenschap, niet langer
van krachtsuiting alleen, want het buskruid werd uitgevonden.

En de slotsom van dit alles is deze: dat de proef, waaraan
men elke theorie in den staat onderwierp, voor dat men ze
aannam, een gansch andere was geworden. Yan nu af aan
zou elke theorie slechts gelden niet naar mate van de wonderen
die zij beloofde, maar naar gelang van het practische resultaat
dat ze vooreerst en dadelijk opleverde. Men trad terug tot het
oude denkbeeld der Britsche bisschoppen. Toen van uit Eome
gezonden Augustinus en zijn volgelingen in Engeland landden,
vonden zij daar reeds het Christendom verspreid slechts onder
eenigzins andere vormen gehuldigd. De Eoomsche priesters
eischten onderwerping aan hun leer, en de aanneming van hun

ceremoniën op de betwistte punten. De Britsche bisschoppen
sloegen niet gereede toe. Daar stelde Augustinus voor den
uitslag van de aanneming of verwerping te doen afhangen van
een wonderwerk. Het wonder werd door hem gedaan, een
blinde trad op en herkreeg \'t gezigt. Maar het Avonder maakte
niet den minsten indruk op de verharde Britten. Zij vroegen
een andere bijeenkomst, en besloten het Christendom der vreem-
delingen op een zonderlingen toets te stellen, een zedelijke proef
was voor hen meer overtuigend dan het schitterende wonder,
\'t Ware Christendom — zeiden zij — is zacht en nederig van
harte, zóó moet deze man (Augustinus) zijn als hij een man
Gods is. Wanneer hij hoogmoedig en afstootend is, dan is hij
niet uit God, en wij mogen zijn woorden wantrouwen. Laat
dus de Eoomsche Christenen het eerst op de plaats der bijeen-
komst komen. Zoo hij bij onze nadering van zijn zetel oprijst
om ons met zachtheid en nederigheid te ontvangen, dan is hij
de dienaar van Christus, en wij zullen hem gehoorzamen. Zoo
hij ons veracht en zitten blijft, dan laat ons hem verachten.quot;
Augustinus bleef zitten, toen zij aankwamen, in zijne onbuig-
zame waardigheid: en de Britten weigerden dadelijk zijn beve-
len te gehoorzamen.

Het is deze proef die de ideeën der middeleeuwen in de
14de eeuw moeten doorstaan.

II.

DE KERK.

De tweede aanval die de Eoomseh Catholieke hierarchie sinds
haar ontstaan en voortgang had te verduren, zou in de 14\'^®
eeuw plaats hebben \\ Was de vorige eeuw getuige geweest
Van den opstand, maar ook van de geweldige onderdrukking
der Albigenzen: niet minder gevaarlijk voor de eenheid en de
kracht van het Latijnsche Christendom zou de periode wezen ,
die de Italiaansche schrijvers gew^oon zijn met den. naam van
de Babylonische gevangenschap te bestempelen: wij bedoelen
het tijdvak dat de Pausen te Avignon hun zetel hadden. Wel
is het een merkwaardig teeken van de levenskracht van het
H. C. stelsel, dat het toen niet alleen al de openlijk ver-
klaarde vijandschap van ipachtige staten bestond, niet alleen
de knagende afmattende ziekten die inwendig het ligchaam der
hierarchie dreigden te verderven, te boven kwam, maar zelfs
als overwinnaar nogmaals de teugels der wereldheerschappij
opnam die het vrijwilhg scheen te hebben laten varen. Wij
kunnen echter al de beteekenis van die zoo gewichtige 14^®
eeuw voor het pausdom niet krachtig doen gevoelen: zoo wij
niet even den bhk terugslaan, en de verschijning van de
Pausen Coelestinus ¥ (1294) en Bonifacius VIII (1294—1303)
schetsen.

Paus Mcolaas IV de Tranciscaan op den stoel van Petrus
Was gestorven, de cardinalen verzamelden zich in het paleis

\' Zie het essay van Macaiilay, ïaiichnitz, tom. IV, pag. 108, eet.

van den overleden kerkvoogd om den nieuwen te kiezen. Sinds
het jaar 1059 toen door het tweede conciHe van \'t Lateraan
het benoemen aan de cardinalen alléén was toegestaan was
de wijze van die keuze na nog enkele veranderingen —
wij behoeven hier slechts te herinneren aan de wijzigingen
aangenomen onder het pausdom van den geweldigen teg\'^en-
stander van Barbarossa Alexander III ® _ voor goed g^ere-
geld op het conciHe van Lyon onder het pausdom van den
machtigen en wijzen Gregorius X ten jaren 1275 ^ Tien
dagen na den dood van den paus, moesten de cardinalen
zonder op afwezige leden te wachten, in één kamer van \'t
paleis des afgestorvenen opgesloten worden: geen gemeen-
schap hoegenaamd met de buitenwereld werd toegelaten: wan-
neer binnen drie dagen geen keuze was gedaan, werd het
voedsel voor de volgende 5 dagen tot één gerecht bepaald:
daarna werd alleen brood en wijn toegestaan: en zoo zoude
door vasten en uithongeren de eenparigheid verkregen worden.
De benoeming van den opvolger van Nicolaas 11, schijnt wel
een bittere parodie op die regelen. Heeds een jaar was ver-
loopen, driemaal waren de cardinalen reeds bijeen geweest:
maar met geen uitslag hoegenaamd. Nogmaals zouden zij te
Perugia weder zich verzamelen. De keus scheen tusschen een
Orsini en een Colonna te wankelen. Acht maanden duurde de
strijd: tot op eens het noemen van een naam door den car-
dinaal Malehranca het pleit beshstte. Was het diepe over-
tuiging van de geschiktheid van den drager van dien naam,
die op eens hem paus deed verklaren; was het dat aan een
ingeving van den HeiHgen geest werkelijk geloofd werd, of
was het veeleer die echt menschelijke trek in ons karakter
om in moeijelijke ingewikkelde zaken de eerste de beste uit-
redding aan te grijpen, blijde dat we ten minste nu het ver-
leden achter den rug hebben! Genoeg, de kluizenaar Pe-
ter Morrone werd paus. Wonderlijk moet het den prelaten,

\' Dean Milman\'s History of Latin Christianity, 3d. Edition 1857 vol. II,
pag. 4,73 en 475.

Milman, III, pag. 42ü.nbsp;3 Milman, IV, pag.

de boodschappers van de keuze van \'t conclave te moede ge-
weest zijn, toen zij na met moeite gidsen gevonden te hebben,
Oiu hun de verbbjfplaats van den heremiet te wijzen, eindelijk
in de vallei van Sulmona, aankwamen bij de grot waar het volk
lïi den omtrek de orakeltaal van Peter Morrone kwam hoo-
i\'en. Zij vonden een ouden man met een langen baard, met
diepzinkende oogen, met zware wenkbraauwen, de oogen ge-
zwollen door het altijddurende weenen, de wangen bleek en
hol, de leden uitgeteerd door \'t vasten. Zoo was de aanblik
Van den heiHge in zijn grot, waarin hij noch rechtuit opstaan
noch geheel zich nederstrekken kon. Zij vielen voor hem op
de knieën, en hij stortte voor hen neder. Maar nog wonder-
lijker moet het den kluizenaar zeiven geweest zijn, toen hij
hunne Avoorden hoorde: hij geloofde dat het een droom was,
hij weigerde bepaald en herhaaldelijk, maar reeds was het volk
in den omtrek bijeengevloeid. Peter Morrone kon niet meer
ontsnappen, hij werd paus onder den naam van Coelestinus V.
Doch zeer schielijk kwam het aan \'t hcht, dat voor een
paus grooter kennis van de wereld noodig was, dan een klui-
iïenaar in zijn eenzaamheid had weten te verkrijgen: van al die
Veelvuldige ingewikkelde rechtsvragen, van al die zich krui-
sende belangen, begreep de nieuwe paus niets: te Hapels was
hij tot nu toe gebleven, men kon hem niet bewegen naar
ïtome te gaan: de cardinalen begaven zich tot hem: wat al
Wereldsche wijsheid en hst werd er vereischt om niet iedereen
te kwetsen, weldra werd het gerucht waarheid, dat de paus
\'ifstand zou doen: en nog binnen \'t jaar, — juist tijds ge-
Uoeg om als paus getuige te zijn van de overbrenging naar
Italië der Santa Casa te Loretto * — ontdeed hij zich van de
pauselijke waardigheid en vluchtte naar de eenzaamheid. Er
Was echter in \'t geheim een volkspartij, die in den kluize-
naar een hervormer van de wereldsche gezindheid der geeste-
lijkheid had willen zien: zij, — en hun geroep werd luider,
toen het bleek wie de opvolger van Coelestinus was, —
hielden steeds vol, dat die afstand niet had mogen geschie-

^ Zie Allierdingh Tliijra in de Dietschc Warande 1857, pag. 337 eu p. 471.

den door een paus en bovendien opgedrongen was, zij hielden
aan: en het is om de belangrijkheid van die partij, dat we
op de verschijning van Peter Morrone de aandacht hebben ge-
vestigd

De opvolger van Coelestinus V was Bonifacius VIII. Al
had de vorige paus de wet van Gregorius X, omtrent de
keuze eens pausen nog eens uitgevaardigd niet al te streng
werden echter die bepahngen in \'t oog gehouden: en w^eldra
was de keus, door Avelke middelen dan ook, gevestigd op Be-
nedetto Gaetani, den kardinaal die juist die kennis in de hoog-
ste mate, maar dan ook die wijsheid alleen bezat, die aan
Coelestinus V ontbroken had. Het was een volkomen staats-
man, maar niet uit het geslacht van Gregorius VII en Inno-
centius III, die het gebouw der hierarchie van op zijn vaste
fondamenten optrekkende, het als een Gothische dom steeds
hooger en hooger oprijzende, des te dichter bij den hemel het
brachten of meenden te brengen, — neen, de wereldsche
staatsman mag bij wijlen om zijn geslepenheid onze belang-
stelling vragen, bij een paus is het verloochenen van het be-
ginsel waarop hij staat, en uit de vlammen van Dantes hel ®
kan niemand hem verlossen, hem van wien reeds de tijdge-
nooten bij zijn dood zeiden: dat hij op den Petrus stoel ge-
gleden was als een vos, geheerscht had als een leeuw, en ge-
storven was als een hond. En zeer zeker, het was voor een
man als Bonifacius VIII, een gevaarlijke hoogte waarop hij
zich bevond; wij lezen in Oostersche verhalen van een man,
wiens minste wensch tot werkelijkheid werd, doch wiens uit-
gestrekte bevoegdheid slechts door eene bepaling beperkt was .
dat hij nimmer tot zelfs de kleinste begeerte eens geuit kon
terugnemen. Welnu, in zulk een toestand was de pausselijk®
macht tot nog toe geweest. Dit scheen de les voor de pa^\'
sen te zijn: daar is geen grens voor de aanspraken die zy
tot vergrooting der hierarchie mochten maken, maar om de

^ Men lient de beroemde versregel van Dante, over den afstand van Coeles
tinns V, Inferno III v 60 Che feee per viltate il gran rifiuto.
2 Zie Milman, IV, pag. 492.
® Zie Inferno XIX vers 52 seqq.

minste van die vorderingen terug te nemen, zou boven hunne
f-nders onmeteHjke macht zijn. Zien wij werwaards dat hen
gevoerd had. Van het noorden tot het zuiden was de geeste-
lijke censuur over elke daad van alle vorsten van Europa
hun toegestaan. Wereldlijk soeverein waren zij, zij \'t dan ook
feitelijk, van den kerkelijken staat. Maar nog meer: over
bijna al de kleinere staten had de paus de actuëele suserei-
niteit, op welke wijze dan ook door vroegere voorgangers ver-
kregen. Volgens de wonderlijke beweering, dat landen op de
ongeloovigen veroverd aan den paus behoorden ^, was Por-
tugal een leen van den paus verklaard : om zich de konings-
kroon vaster op \'t hoofd te drukken, had Pedro van Arragon
zijn rijk als leen aan Innocentius III gegeven Engeland
had hetzelfde lot onder koning Jan ondergaan. Schotland werd
als leen door den paus beschouwd % Sardinië en Corsica wer-
den als eigendom van den Eoomschen stoel opgevorderd, in
zooverre de paus de opvolger was van den Oosterschen kei-
zer ^: de zonderhnge wet toch dat alle eilanden aan Eome be-
hoorden, had nog niet zijn volle kracht erlangd: het enkele
gezegde dat Napels en Sicilië een leen waren van den paus,
had die aanspraak door de Noormannen weten te eerbiedigen: en
Hongarijë en Bohemen hadden zich onder zijn bescherming ge-
plaatst. Maar dit was nog niet alles. Zijn macht strekt zich
ook uit over de twee groote staten. De keizer van Duitsch-
land was wat zijn troonsbestijging betreft, gebonden aan de
bekrachtiging van den paus, wat zijn daden betreft, hing zijn
afzetting door den paus als een dreigend zwaard hem steeds
boven het hoofd: mocht ook al de strijd der investituren
zijn geëindigd, stof was er steeds in overvloed, om telkens
den kamp te hernieuwen; en de koning van Erankrijk, ook hij
kon er steeds aan herinnerd worden, hoe paus Zacharias de
troon op het hoofd van Pepijn had geplaatst, hoe de troons-

\' Milman,nbsp;IV,nbsp;pag. 35.
quot; Milman, IV, pag. 40.

^ Milman,nbsp;IV,nbsp;pag. 59.

^ Milman,nbsp;IV,nbsp;pag. 307 noot, en Grcgoïovius, Corsica, Stuttgart 1854, d. I,
pag. 16.

beklimming der Gapets de goedkeuring van den paus liad moe-
ten verwerven: bovendien reeds sinds geruimen tijd scheen
het de pohtiek der pausen geweest te zijn, den steun dien het
verbond met Duitschlands keizer had moeten geven, maar niet
gaf, bij Frankrijk te zoeken en zoo Frankrijk in zekere af-
hankelijkheid te brengen. Paus Calixtus II: dezelfde die in
\'t jaar 1122 het eerste geregelde concordaat en wel met den
keizer sloot, het concordaat te Worms dat den investituren
strijd sloot, (1119—1124) gt; had deze staatkunde het eerst
begonnen, paus Urbanus IV, (1261—1264) de begrmstiger
van Karei van Anjou, had gebruik makende van het heibge
en kracht inboezemende karakter van Lodewijk den heiHge aan
deze richting van het pausdom een vaster koers gegeven ®:
het werd de Guelfische pohtiek, weldra zou het blijken wat
nooit voorziene gevolgen dit verbond zou hebben. Dus was
de verhouding van de pauselijke macht tegenover de staten
van Europa. Om echter liier het geheel van de pauseKjke
macht in Europa voor te stellen, moeten wij nog hierop op-
merkzaam maken, hoe in eiken staat de geestelijkheid een eigen
koningrijk had; haar goederen toch behepen in vele vau de
toen bestaande rijken bijna de helft van het landeigendom
waarover zij het volle gebruik had; zij had verder het recht
om van alle landerijen de tienden te heffen; zij had vrijdom
van lasten, zoowel wat de persoon als de goederen betreft: en
vrijdom om door den wereldlijken rechter geoordeeld te wor-
den: voeg hierbij het recht van eigen rechtspraak tot zelfs
over leeken, en men zal zich niet verwonderen, dat telkens
uit \'t bezit van al die voorrechten botsing met de wereld-
lijke macht in eiken staat ontstond. Welnu de geheele gees-
telijkheid was onderworpen aan den paus, en van daar inmen-
gmg van den wil des pausen in eiken staat en indirecte
vermeerdering van diens macht terwijl voorts de in de vo-
rige eeuw opgerichte orden der Dominicanen en Pranciscanen
een staand leger vormden, dat overal voor zijn rechten streed.

1 Zie Milman, III, pag. 205 en 206. 3 zie Milman, IV, pag. 414.

ä Zie de stukken van Laurent, 1\'Eglise et l\'Etat. Libre Recherche Fevrier,
Mars, Avril 1858.

Het voortdurend arbeiden van die beide bedelorden, had ein-
delijk het wezen van het pausdom zelf gewijzigd. Was Inno-
centius III, nog altijd de machtige feodale monarch geweest
aan het hoofd van een onderdanige geestelijke aristocratie, de
pausen na hem werden absolute vorsten met een welingericht
onmetelijk groot staand leger Dit alles nu stond ten dienste
van Benedetto Gaetani, toen hij als paus Bonifacius YIII,
zijn blik over Europa liet weiden. — Wij kunnen hier niet de
geschiedenis van zijn bestuur herhalen, wij vergen zeker niet
te veel van het oordeel onzer lezers, wanneer wij dit zoo
merkwaardige bewind als bekend veronderstellen, en er slechts
aan herinneren hoe na de vervolging van Coelestinus den vo-
rigen paus, in wien hij nog altijd te recht de hoop eener
machtige partij zag, na het geweldig onderdrukken der Colon-
naas in Eome, na zich in Duitschland tegen den nieuwen
keizer Albrecht van Oostenrijk verklaard te hebben, hij
zich vooral tegen Engeland en Erankrijk richtte. Daar re-
geerde Eduard I, die het zich ten taak scheen gesteld te
hebben om de Britsche eilanden onder zijn heerschappij te
brengen en te bevestigen, en die niets om dat te bereiken
ontzag; hier heerschte Philips de Schoone zijn evenbeeld met
dat onderscheid, dat waar Eduard krijgshaftig zich betoonde,
Philips met getelde en afgemeten schreden als de tijger zijn
prooi benaderde, om dan met één sprong hem te grijpen.
Om de bezittingen van Engeland . in Erankrijk ontstond de
krijg tusschen die beide landen. Van weerszijden werden
alle onderdanen ook de geestelijkheid door de vorsten belast,
ïoen vaardigde Bonifacius VIII zijn bekende bul de Clericis
Laicos uit, ® verbiedende op straffe van excommunicatie de
geestelijkheid te belasten, zonder des pausen goedkeuring.
Öeze bul had nergens de gewenschte gevolgen : in Engeland
Verliet de geestelijkheid na eenige tegenkanting haar eigen
standpunt, en verstond zich met den koning: zij zocht van
nu af aan slechts heul in de voor allen openstaande rechten en

\' Zie Milman, IV, pag. 322.

quot; Zie de bul bij Gieseler, B II, Abtli. d, pag. 187.

vrijheden van \'t rijk, waar niemand tegen zijn eigen wil kon
belast worden, en hielp het allengs zich ontwikkelende con-
stitutioneel e Engeland met haar krachten voor haar deel schragen.
In Frankrijk, waar integendeel alles tot de absolute monarchie
neigde, was de toestand voor den paus, zoodra hij den strijd
begon, veel hagchelijker: de koning nam als \'t ware gretig
den handschoen op: tot nog toe immers maakte de geestelijk-
heid het eenige groote evenwicht uit tegen zijn absolutisme: en
tegenover die geestelijkheid nu had allengs onder de schaduw
der universiteit van Parijs een macht zich gevormd, die weldra
op de parlementen zich zou doen gelden, pleitende en kam-
pende voor de koninklijke rechten alleen, de rechtsgeleerden.
Op hen steunende, begon van zijn kant Philips de Schoone de
vijandelijkheden. Zoodra niet was de maltöte (zoo heette de
belasting op de geestelijkheid) verboden, of Philips verbood alle
uitvoer van goud en zilver uit zijn rijk, en dus alle op-
brengst aan Eome De paus ook verschrikt door de allengs
zich ontwikkelende onafhankelijke geest onder de Eransche
geestelijkheid — eene onafhankelijkheid die als punt van uitgang,
de hoeksteen van de latere Gallicaansche kerk, te weten de
pragmatieke sanctie van Lodewijk IX, den Heilige, nam®,—
gaf toe en abrogeerde zijn bul voor Frankrijk. Weldra zelfs
werd de paus als privaatpersoon tot scheidsrechter tusschen En-
geland en Frankrijk geroepen; en toen van alle kanten weldra
bij het eindigen van de eeuw de vrome bedevaartgangers naar
Eome zich spoedden, om hunne giften op de graven der Apos-
telen te olferen, om van den paus vergiffenis van zonden en
\'t eeuwige leven terug te ontvangen, dacht zeker niemand er
aan dat het quot;plus ultraquot; der pausselijke macht zoo spoedig
een quot;plus citraquot; zou verkeeren. Dat jubilé — heilrijke uitvin-
ding van Bonifacius VIII — overtrof de stoutste verwachtin-
gen, Villani spreekt van tweemaal honderd duizend pelgrims, en
onder al die ontelbare menigte, was er één man die de herinnering\'
aan dit grootsche schouwspel zou vereeuwigen, door aan dat jaar

1 Zie do gewisselde stukken daarover bij Gieseler, pag. 188 en 189.
- Zie over dit belangrijke stuk vooral Milman, IV, pag. 440 tot 443.

1300 vast te knoopen de ontrolling van zijn gloeiende schil-
derij \' — Dante. Maar spoedig verkeerde die luister. Want
heftiger dan ooit ontbrandde de twist weldra weder tusschen
PhiKps den Schoone en Bonifacius YIII: de koning nam de
Colonnaas, de bloedvijanden van den paus, bij zich op, sloot
met den Duitschen keizer, tegen wien de paus zich verklaard
had, een verbond; en na de Staten-Generaal van zijn rijk
10 April 1302 verzameld, en zich van hun vertrouwen verze-
kerd te hebben, wachtte hij zijn tegenpartij af. De paus, na
eerst den bij den koning gehaten bisschop van Pamiers, Bernhart
van Saisset, gezonden te hebben, ontbood de fransche geeste-
lijkheid op een concilie te Rome, en sprak daar de zoo bekende
bul UNAM SANCTAM, eu Weldra den ban uit over den ko-
ning. Men weet het einde. Smadelijk te Anagni geslagen
door den ijzeren handschoen van Colonna, werd de oude paus
bijkans verheven door die wilde en stomme smart waaraan hij
stierf \\

Wij kunnen thands, meen ik, beter ons op het standpunt
van de pauselijke hierarchie plaatsen: de geschiedenis van de
twee pausen, wier verschijning wij in weinige trekken geschetst
hebben, geeft ons tevens een geschikte gelegenheid aan de hand
om de twee schokken, waardoor het gebouw van het pausdom
in \'t begin van de l^e eeuw dreigde te zullen ineen vallen,
te begrijpen.

I. De eerste schok kwam van den kant, waaruit bijna al de
verwikkelingen, waarin het pausdom zich van tijd tot tijd be-
vonden had, voortgekomen waren, namelijk van de betrekking

1 Zie J. J. Ampère quot;La Grèce Rome et Dante,quot; 1850. pag. 124 en 135,
quot;PHlarête Chasles Etudes sur le moyen âge,quot; pag. 303, en quot;Eauriel Dante et
les origines de la langue et de la littérature Italienne, 1854, I, pag. 170.

^ Dante die, hoe hij ook over den mensch dacht, de pauselijke waardigheid
®ooit ongestraft liet beleedigen, geesselde deze daad zoo, zie Purgat, c. XX, 86,
Veggio in Alagna entrar lo fiordaliso,
E nel Vicario suo Cristo esser catto,
Veggiolo un\' altra volta esser deriso:
Veggio rinnovellar l\'aceto e il fele,
E tra nuovi ladroni essere anciso.
Zie verder Ampère loc. cit., pag, 371-

waarin kerk tot staat stond. Vatten wij daartoe nog eens goed
de bul Unam Sanctam onder de oogen. Zij behelsde voor-
namelijk dit \': quot;Door het geloof worden wij gedrongen te ge-
looven en vast te houden aan ééne heilige catholieke en aposto-
lische kerk. Derhalve heeft deze ééne en éénige kerk ook één
ligchaam, één hoofd, (niet als een misgeboorte, twee hoofden)
namelijk Christus, en den plaatsvervanger van Christus dat is
Petrus en diens opvolger. Het evangelie nu leert dat er in
de macht van den opvolger van Petrus twee zwaarden zijn, een
geestelijk en een tijdelijk. Want toen de Apostelen zeiden: ziet
hier twee zwaarden (Luc. 22: 38), namelijk in de kerk, toen
antwoordde de Heer niet: dat het te veel, maar dat het genoeg
was. Beide zwaarden zijn alzoo in de macht der kerk: het
geestelijke en het stoffelijke: maar het laatste moet ten dienste
van, het eerste door de kerk gebruikt worden: het eerste in
de hand der priesters, het andere in die der koningen en krijgs-
lieden, maar volgens de wenken en het welgevallen der pries-
ters. Het ééne zwaard behoort echter onder het andere, de we-
reldsche macht aan de geestelijke onderworpen te zijn: dat volgt
uit \'s Apostels woord: Er is geen macht dan van God, en die
er zijn, zijn door God verordend (Eom. 13: 1), er zou echter
geen ordening zijn, wanneer het ééne zwaard niet onderworpen
was aan het andere. Te weten volgens het getuigenis van de
waarheid moet de geestelijke macht de aardsche inrichten en
verdeelen, wanneer zij niet goed meer mocht zijn. Zoo wordt
naar aanleiding van de kerk en de kerkelijke macht de profetie
van Jeremia tot waarheid: Zie, heden heb Ik u gesteld over
de volken en de koningrijken, en wat er verder volgt (Jer-
1: 10). Derhalve, indien de aardsche macht verkeerd handelt,
zal zij geoordeeld worden door de geestelijke macht; maar zoo
een lagere geestelijke macht verkeerd handelt, zal zij geoordeeld
worden door een hoogere: de hoogste geestelijke macht zal al-
leen door God, niet door een mensch kunnen geoordeeld wor-
den, getuige het Apostolische woord: de geestelijke mensch

1 Zié de bul bij Gieseler, pag. 203, en «Gidsquot; 1854, II, p- 369 en 370, en
verder Hallam, «Middle Ages,quot; Ed. 1855. vol. II, p. 231.

oordeelt alles, zelf wordt hij echter door niemand geoordeeld
(1 Cor. 2: 15). Al wie dus deze door God gestelde macht we-
derstaat, wederstaat Gods ordening, of hij moet zich inbeelden,
zoo als de Manicheër, dat er twee beginselen zijn. Verder
Verklaren, zeggen, bepalen en spreken wij uit dat het volstrekt
noodzakelijk is tot de zaligheid voor alle menschelijk schepsel,
om onderworpen te zijn aan den Boomschen Paus.quot; — Zie hier
dus de leer van. de volstrekte onderworpenheid van den staat
aan de kerk, in haar volle naaktheid: zien w4j echter vluchtig
hoe zij zich historisch ontwikkeld had ^ Wij hebben in de in-
leiding gezegd hoe de middeleeuwen zich den staat en het sta-
tensysteem van Europa dachten. Tegenover de begrippen der
ouden, die den staat als menschenwerk opvatten, had het Chris-
tendom, zoo als het toen begrepen werd, het denkbeeld geleerd
Van den staat als een inrichting, ordening Gods. Datzelfde Chris-
tendom had nog een andere hervorming in het bewustzijn des
Volks opgewekt: had namelijk de oudheid altijd haar eigen staat
in het oog, en was voor haar de burger slechts bevoegd tot de
rechten van den staat, was iedere staat nationaal, zoo werd
in de middeleeuwen voorop gezet het denkbeeld van Christelijke
broederschap en. van een Christelijk wereldrijk. Dit idee was
Versterkt toen de Arabieren onder Mahomets opvolgers overal
doordrongen. De koran had aan dezen hetzelfde begrip van
een algemeen Mahomedaansch wereldrijk medegedeeld. Ieder
dier beide aanschouwingen van God, wilde aan haar God de
Wereld onderwerpen. Het Mahomedanisme maakte in dien zin
het Christendom én militans, én vooral één in streven en be-
wustzijn®. Voeg hierbij hoe het Germaansche karakter, terwijl
het de bij de ouden begrepen gedachte van staatsrecht als een
der betrekkingen van het individu tot het nationaal staatsleven

^ Zie vooral Eobert von MoM, quot;GesciiicMe und Literatur der Staatswissen-
sehaften,quot; B. I, p. 234 en 225, verder pag. 15, 23, 4,2 en passim — en ver-
der de zeer goede verhandeling van BluntscHi, quot;Ueber den Unterschied der mit-
telalterlichen und der modernen Staatsidee.quot; München, 185S, pag. 5, 7, 10 eü
13 en passim — en verder Bluntschli, quot;Allgemeines Staatsrecht,quot; 1857, Th. I,
P- 51, 174, 260 en passim.

® Zie vooral de belangrijke opmerkingen van Milman, I, pag. 489 seqq.

omverwierp, om alles op de persoonlijkheid van \'t individu
te laten rusten — hoe dat karakter, zeg ik, alzoo het leenrecht
en de feodahteit grondvestende, van zelf het begrip van natio-
nalen staat flaanwer had doen worden. Zoo was men langzamer-
hand tot het zeer theoretische begrip gekomen van een alge-
meen Christelijk wereldrijk met zijn twee van God ingestelde
hoofden: het geestelijk hoofd de paus, \'t hoofd der kerk, aan
de spits van de priesterlijke hierarchie, en \'t wereldlijk hoofd,
de keizer, beschermvoogd der kerk en als opvolger van den
Eomeinschen keizer, de opperste heer van alle staten en vorsten.
Dit stelsel had men verder gesymbohseerd in de leer der twee
zwaarden, het geestelijk en het wereldlijk zwaard. In zoo verre
ging alles goed. Maar nu de gevolgtrekkingen.\' Wie stond
hooger, de geestelijke of de wereldlijke macht? Wij kunnen
in de opvattingen van dit probleem twee historisch op elkander
volgende periodes onderscheiden. In het eersjte vestigt men
niet zoo zeer de aandacht op de scheiding van die twee mach-
ten, als we] op hunne zamenwerking. Eeeds van zelf sprak
het dat, daar de middeleeuwen den staat als van God geordend
begrepen, politiek en rehgie, staat en kerk vermengd waren.
De feodaliteit had die vereeniging hoe langer hoe meer be-
werkt. Toen eenmaal het beginsel doorgedrongen was dat de
geestelijken ook wereldlijke macht mochten hebben, werd niet
alleen de geheele hierarchie feudalistisch ingericht, welke ge-
beurtenis van Karei den Groote dagteekent, maar elk geestelijke
was van nu af aan een dubbeld persoon: de metropoHtaan, de
bisschop, de abt had nu een tweevoudig karakter: van den
eenen kant was hij een opperst bedienaar van de kerk, van den
anderen kant een leenhouder van \'t rijk En die vereeni-
ging was \'t zichtbaarst bij de verhouding tusschen keizer en
paus, de keizer toch moest de godsdienstige wijding van den
paus ontvangen, en de paus had zijn wereldlijk gebied alleen
door den keizer. Zoo rustte de geheele inrichting van kerk
en staat op een vast verbond, op de harmonie van verschillend
werkende krachten; wat Ovidius van de aarde zingt, was van

» Zie Milman, II, pag. 233 en 231.

toepassing op de inricliting der maatschappij: quot;ponderibus hbrata
suis.quot; — Maar de gedurige botsingen deden al spoedig be-
merken dat hier geen harmonie was: geen harmonie kon zijn:
eu de strijd tusschen paus en keizer begon van weerszijden.
De investituren of namebjk de keizer \'t recht zou hebben de in
zijn rijk benoemde geestelijken den ring en den staf te geven of
te weigeren, was het signaal van den strijd: totdat keizer Hen-
drik V eindelijk het recht moest opgeven; doch had het Fran-
kische huis in zijn twee laatste keizers den eenen oorlog met den
paus slechts geëindigd, om na korten tijd den anderen weder te
beginnen, der Hohenstaufen leven zou slechts één voortdurende
strijd wezen, overal waren Guelfen en Ghibellynen, de aanhan-
gers van den paus of van den keizer: wat wonder dat ze ook
in de wetenschap gevonden werden. En werkelijk, de keizer
en zijn partij moesten wel alle krachten inspannen, want wilde
men geheel billijk zijn, welnu, daar men eenmaal het Euro-
peesch statensysteem als een Godsrijk had opgevat, zoo was
het slechts consequent, de kerk als een meer bijzonder godde-
lijk rijk te denken, en derhalve de kerk boven den staat te
stellen. Zoo begreep ook in de 13\'^® eeuw tegenover het sys-
teem, dat Dante later in zijn boek quot;de Monarchiaquot; (de eerste
plaats aan den keizer toekennende) tot zijn grootste hoogte zou
Voeren, Thomas van Aquino, de diepzinnigste staatsphilosoof
der middeleeuwen, de opperheerschappij van den paus \' in zijn
boek quot;de regimine principum.quot; Hij begreep \'t aldus. Elke
regering, stelt hij voorop, moet de menschen die zij regeert,
brengen tot hun wezentlijk doel. Om dus de werking van eene
regering te bepalen, moeten wij weten wat het doel van de
geregeerde menschen is. Neem den mensch nu, en vraag hem
of al die besturingen die zijn tijdelijk behoud en geluk be-
vorderen, hem genoeg zijn? hij zal u moeten antwoorden dat
behalve al die doeleinden die in zijn natuur liggen, hij een
hooger doel nog heeft, te weten een doel buiten hem, de eeu-
wige gelukzaligheid in Jezus Christus door middel van de be-

\' Zie H. U: Feugiieray, quot;Essai sur les doctrines politique.? dc Saint Thomas
\'^\'Aquin.quot; Paris 1857, pag. 142—161.

dienaren van de kerk. En ziedaar, vervolgt Thomas van Aquino,
wat waar is van \'t individu, is ook waar van de maatschappij.
De maatschappij heeft vooreerst een tijdelijk doel, met haar
natuur overeenstemmende, om gelukkig, om deugdzaam te le-
ven, en om dat doel te bereiken, dient de koning: maar be-
halve dat heeft zij een doel buiten haar, hetwelk bestaat in
het bezit van God: het is niet genoeg deugdzaam te leven,
men dient nog door middel van de deugd in \'t bezit van God
te geraken. Dat bezit kan de maatschappij alleen verkrijgen
door Jezus Christus , en door hen aan wien Jezus Christus de
zorg der geestelijke goederen heeft gegeven. De groote wijs-
geer komt dus door middel van de overweging dat altijd het
hoogere doel de mindere doeleinden moet beheerschen, tot de
gevolgtrekking van de heerschappij van de geestelijke macht
boven de wereldlijke. Maar hij laat aan de wereldlijke macht
toch haar eigen werkkring , en alleen daar waar het godsdienstig
belang het vordert, waar een godsdienstig doel moet bereikt
worden, daar heeft het geestelijke zwaard het wereldlijke te
gebieden. Wij willen dit pogen te verduidelijken. Yolgens de
theorie van Bellarmino zijn er twee opvattingen over de theocratie,
de indirecte macht van de theocratie wordt door eenigen, haar
directe macht door anderen verdedigd. Yolgens de eerste op-
vatting zijn er twee afzonderlijke sfeeren, de geestelijke en de
■wereldlijke macht: elk wordt naar haar eigen regel bestuurd:
alleen is de eerste ondergeschikt aan de tweede, voor zoo ver
het de belangen van de godsdienst geldt: volgens de tweede
theorie daarentegen heeft de paus van Jezus Christus in de
persoon van Petrus volkomen macht over de wereld gekregen,
zoowel in het geestelijke als in \'t wereldlijke, met dit onder-
scheid, dat de paus zelf het geestelijk gebied moet bestu-
ren, terwijl liij het wereldlijk gebied heeft overgedragen aan
wereldlijke vorsten, die dat bestuur voor hem en volgens zij^^
bevel moeten waarnemen. Eeeds dadelijk ziet men hieruit dat
Thomas van Aquino onder hen die de indirecte macht voorstaan,
kan geteld worden: maar die directe theorie die de groote wijs-
geer niet had durven uitspreken, werd op eenmaal luide aan
de wereld verkondigd in de bul die wij zoo even hebben afge-

sciireven, de bul van Bonifacius YIII. Had Innocentius III
in zijn bekenden brief aan de steden van Italië \' het geestelijke
gebied met de zon, het wereldlijke met de maan vergeleken,
er op drukkende, hoe de maan alleen haar licht van de zon
ontvangt: hij had ten minste aan elke sfeer haar eigen loopbaan
toegekend — maar al de vorige stellingen waren tot hun top-
punt gebracht, al de vorige pausen hadden slechts de nooten
aangeslagen, nimmer het accoord gegrepen, quot;en arrière on vous
a surpassé,quot; Bonifacius VIII vaardigt zijn ünam Sanctam
uit. Doch de bul was wel is waar het toppunt, maar ook het
keerpunt van de theorie. Eeeds een leerling van Thomas van
Aquino, de Eomein Aegidius di Colonna, schreef onder den-
zelfden titel, als dien zijn meester aan zijn werk gegeven had,
quot;de regimine principumquot;, een boek, waarin hij de volkomen
onafhankelijkheid van de monarchie tegenover de pauselijke
macht betoogde Het zwaard van Petrus te dikwijls gebruikt,
was stomp geworden in de handen der pausen. Weldra zouden
de twee zwaarden gescheiden worden. Denbsp;eeuw is vol-

gens de uitdrukking van de Sacy als \'t ware \'t jaar 1789 voor
het pausdom, het concilie van Constanz is haar quot;assemblee con-
stituantequot; geweest

II. De tweede schok zou van een geheel anderen kant komen.
De traditie verhaalt hoe toen de H. Dominicus de Gusman het
denkbeeld had opgevat om een orde te stichten van monniken,
die predikers van \'t geloof zouden zijn, en hij met dat voor-
nemen naar Eome was gegaan, hij den eersten nacht een won-
deren droom had. Hij zag Christus, die zich gereed maakte om
de schuldige wereld te stralfen, maar Maria kwam tusschen beide,
en toonde aan haren Zoon Dominicus met eenen anderen, dien
hij nog nooit had gezien. Den volgenden dag een kerk binnen-
getreden zijnde, zag hij daar een man in lompen gehuld, in
wien hij den medgezel herkende, dien de moeder des Verlossers
hem gegeven had; dadelijk stortte hij zich in zijne armen: quot;Gij

1nbsp;Zie Milman, III^ p. 452, en hetzelfde Mj Bluntschli,quot; Staatsreclit, 11, p. 295.

2nbsp;Zie Kerrari, quot;Les Kevolutions d\'Italie, 111, pag. 124.

•■s Zie S. de Sacy, quot;Variéte\'s Littéraires, 1858, tom. II, pag. 260.

zijt mijn broeder,quot; riep hij uit, quot;gij snelt naar hetzelfde doel
waarheen ik wil. Laat ons te zamen werken, niemand zal tegen
ons bestaan.quot; Die bedelaar was de H. Pranciseus van Assisi,
de roemrijke arme in Christus (quot;il glorioso poverello di Cristoquot;) ^
Van de beide orden door die twee mannen gesticht, die onder
het pontificaat van Innocentius III der hierarchie nieuw leven
hadden gegeven, hadden de franciscanen zich altijd het dichtst bij
het volk en wel bijzonder bij \'t lagere volk gehouden. Twee
karaktertrekken waren het voornamelijk wier herinnering altijd
een snaar deed trillen in \'t hart van de armen dezer wereld.
Hun geloft^ van armoede vooreerst maakte van hun orde als \'t
ware de democratie van \'t Christendom. Eranciscus zelf, vol-
gens de schoone uitdrukking van Dante, huwde de armoede,
die sinds meer dan 11 eeuwen, sedert zij haar eersten echtgenoot
Christus verloren had, versmaad ter nederzat; de melaatschen
verzorgde hij, hij genas er zelfs één met een kus lezen wij bij
Bonaventura, en daar is iets teeders in het zoo bepaalde gebod
aan de broederen van de orde, om voor deze uitgebannenen
van de maatschappij te zorgen. In het begin mochten zij zelfs
geen boek hebben, hun eenigste boek moest \'t kruis wezen.
Duizenden bij duizenden schaarden zich dan ook bij hen sinds
hun eerste kapittel in 1215 gehouden. En geen wonder — was
niet langzamerhand een kreet opgegaan uit het volk tegen den
rijkdom van de geestelijkheid, hadden niet reeds eenige tien-
tallen jaren te voren de arme lieden van Lyon zich aansluitende
aan Petrus Waldo hetzelfde begonnen en armoede gepredikt, al
ware \'t ook, dat zij eenmaal in \'t bezit van een vertaalden bij-
bel, zelfs durfden beweren dat de heiligheid van een priester
niet bovenal in zijn ambt, maar ook in zijn leven was gelegen
Maar nog meer, overal reeds smeulden de vonken van zeer de-

1 Zie Montalembert, quot;Histoire de Sainte Elisabethquot; 1856, tom. I, pag. 65 seqq-
6)1 Ivarl Hase Pranz von Assisi 1856, pag. 73.
- Dante, Paradiso, c. 11 v. 64—65:

Questa, privata del primo marito
Mille e cent\' anni e pia dispetta e scura,
jFino a costui si stette sensa invito.
Zie Milman, IV, pag. 99.

mocratische bewegingen, die later ten jare 1251 in de tochten
der Pastouraux onder hun\' meester van Hongarije in Vlaanderen
en Prankrijk zulke opschudding zouden maken, uitingen van
t volk dat bij zoovele armoede en gebrek eindelijk den nijd
tegen de rijken niet meer bedwingen kon, maar stout en fier
ook quot;un peu de place au soleilquot; vraagt. Al die begeerten en
Verlangens werden gevoed en gestreeld door de woorden van den
H. Pranciscus. Maar wij spraken van twee karaktertrekken.
N^evens de armoede toch was in den H. Pranciscus een diep
mystiek gevoel kenbaar, dat ook zijn volgelingen niet verbet.
Men weet hij was dichter, en in onzen tijd vooral heeft de
helaas te vroeg gestorven Ozanam der Pranciscaansche poëzie al
haar recht doen wedervaren ^ Hoe hij de natuur broederlijk
liefhad, den leeuwrik in zijn vliegende vaart en jubelend lied
nastaarde, en de lammeren op \'t veld koesterde, het is alles
bekend even als zijn gloeijende hymne aan de Zon. En ons, die
bij zooveel anders heilzame twijfelzucht zijn opgevoed, kost \'t
soms moeite na het doorloopeu van dat grootsche leven ons
geloof te moeten weigeren aan dat wat al zijn tijdgenooten,
geen een uitgezonderd, als waarheid aannamen, hoe namelijk de
wonden van Zijn gekruisten Heer op zijn ligchaam zichtbaar
Waren. Genoeg: het volk vereerde hem bijna als een tweeden
verlosser en voedde zijn geheime mystieke denkbeelden, die altijd
onbewust in de borst schuilen, hun hoop op schooner toekomst,
met de allengs zich uitspinnende en telkens wonderbaarder wor-
dende verhalen van den H. Pranciscus. Jacopone di Todi was
het vooral die na zijn dood die mystieke volkspoëzie zou ont-
Avikkelen, die tevens de reinste parel zou hechten aan de snoer
van middeleeuwsche Christelijke hymnen: \'t stabat mater dolo-
rosa; alleen misschien geëvenaaid door dien verhevenen angst-
kreet \'t Dies Irae van den Pranciscaan Thomas de Celano. Zoo
stond de franciscaner orde met deze twee ankers aan het volk
zich hechtend in de IS\'Je eeuw. Zien wij thands wat lotgevallen
de 14\'ie eeuw aan hun geschiedenis bracht. — Eene zaak treft

^ Zie het werk Ozanam, quot;Le.? poëtes Franciscains en Italiequot; an XIII siècle,
-de Ed. 1855, pag 46—85, en verder vooral de Hadzijden gewijd aau Jacopone.

ons dadelijk. Zoo populair de orde was in de 13lt;ie eeuw, zoo
impopulair is zij in de 14\'le. En zoo wij naar de oorzaken
vragen komt ons al dadelijk de vraag voor den geest of zij
misschien ook de twee hefboomen heeft laten varen waardoor zij
zich vroeger zoo hoog ophief in \'t hart van \'t volk. Wie weet
\'t, misschien zou dat wel de reden kunnen zijn? Zeker is het
ten minste dat de orde de gelofte van armoede niet streng ge-
houden heeft, overal verheffen zich haar kerken en praalge-
houwen; reeds de eerste generaal broeder Ehas had de regel van
geheele armoede geschonden, en rijker en rijker was de orde
steeds geworden; nu waren de hoofden er slechts op uit om de
pausen en voornamelijk Bonifacius VIII te bewegen, hun van
de gelofte van armoede, van hun regel om geen goederen te
hebben te ontslaan, maar te vergeefs, de paus bleef onverbid-
delijk, vandaar haat en wrevel. — En wat de tweede hefboom
betreft, wij hebben \'t kunnen zien hoe de Franciscanen niet
tevreden van nederig van harte op \'t volksgeloof zich te steunen,
ook op \'t gebied der geleerdheid de eersten willen zijn. En zij
hebben reden misschien. Want bogen de Dominicanen trotsch
op hunnen Albert den Groote en Thomas van Aquino, ook zij
konden roemen op drie namen, die met de twee genoemde het
vijftal groote meesters van de scholastiek vormden: Bonaventura,
Duns Scotus, en in onze 14lt;Je eeuw Willem van Occam. Hoe
het zij, zij vorderen tegelijk met de Dominicanen leerstoelen op
de Universiteit van Parijs. Reeds in \'t jaar 1231 weten zij iu
de Universiteit binnen te dringen K Doch de overige geeste-
lijkheid begint zich te verzetten; de tegenstand wordt heftiger
en omstreeks \'t jaar 1250 begint Willem van St. Amour den
strijd met de reguliere orden op leven en dood Van weers-
zijden beschuldigt men elkaar van de hatelijkste ondeugden,
tot op eens een aantijging tegen de bedelorden, maar vooral
tegen de franciscanen merkbaar geloof begint te vinden, en aan
de orde een meer dan gewonen slag toebrengt; de beschuldiging

1nbsp;Zie Milman, IV, pag. 404.

2nbsp;llutoboeuf is de dichter die dien str^d bezongen heeft; zie ook Lenient., quot;ha
Satire en ïranoequot; 1859, pag. 70.

luidde dat zij geloofden aan het-Eeuwige Evangelie. — Wat was
dat eeuwige Evangelie? In hoevexre was de verklaring dat de
franciscanen er aan geloofden juist?nbsp;.

Van tijd tot tijd worden wij in de middeleeuwen \' met denk.
beelden verrast, die aan oude dwalingen, aan lang vervlogen
tijden herinneren, aan de stoute ideën der vroegere Monta-
nisten. Van tijd tot tijd wordt de Heilige Geest opgeroepen
door langgespannen hoop, Zijn nabijheid wordt gevoeld door op-
gewekte verbeelding, en \'t enthousiasme getuigt van de won-
derwerken door Hem geschied, van Zijne nadering, als derde
openbaring, voltallig makende de trits van de Wet, het Evan-
gelie en den Geest. Wilde hoop! verwarde illusie! Tot op onzen
tijd hebben wij echoos van diezelfde getuigenis kunnen hooren,
de ridders van den H. Geest, die \'t oude recht zullen vernieu-
wen, die de burchten zullen slechten, en \'t knechtenjuk zullen
verbreken, herinneren zij niet aan die oude dwalingen? ® En
zeer zeker, waar de Christus alleen wordt opgevat als de man
der smarten; waar het leven een bedwelming der zonde, en
elke genieting hoe edel ook, als dartelheid wordt voorgesteld,
waar de toestand op aarde wordt afgeschilderd als een ledige
stilte, waarin alleen het kloppen van \'t beangstigd geweten moet
gekend worden, daar verzet zich soms \'t hart, te recht of te
onrecht, tegen dien God der droefheid, daar haakt \'t hart naar
de vreugde, daar gevoelt ieder iets van hetgeen Luther moet
gevoeld hebben, toen hij zijn overwinningslied deed schallen
over bergen en dalen, in de steden en over de vlakten De
bange zucht of dan toch eindelijk waarheid wordt, wat telkens
als een nieuwe loopkring begon waar de oude geëindigd was,
ieder jaar werd getuigd; quot;\'t was \'t jaar des Heerenquot; wordt pro-
fetie voor de toekomst; hoort de zegekar rolt reeds in de verte

1nbsp;Zie Milman, I, pag. 37.

2nbsp;V\\\'\'ij gedenken hier slechts het bekende vers van^ Hemrioh Heine in zijn
quot;Harzreise.quot;

Jetzo, da ich aufgewachsen.
Viel gelesen, viel gereist,
Soliwillt mein Herz, und ganz von Herzen,
Glaub ich an dem Heü\'gen Geist, etc. etc.
^ Zie de fijne opmerkingen van Michelet, quot;Eeformequot; 1855, pag. 97 seqq.

iL.

tot ons, ziet de dageraad tintelt reeds aan de kimmen! Zoover
was het echter nog niet; toch was daar een hoek geschreven ^
waarin al de begeerten, al de geheimste wenschen, de meest
verborgen tochten van die wilde boezems waren neergeschreven,
een boek dat meldde hoe de mensch de rechte hand van God
meende gevoeld te hebben, die hem uit de duisternis op zou
heffen. Dat boek was toegeschreven aan den anders heilig ver-
klaarden abt Joachim, die op \'t einde van de eeuw de abdij
van Hora in het koningrijk JSTapels bestuurde, en werd het
Eeuwig Evangelie genoemd De mantel van den profeet scheen
op den abt gevallen te zijn, zijn hoek was vol van de wonder-
lijkste profetieën; en de inleiding vooral van dat zoogenaamde
evangelie goot een stroom vol licht op de anders in \'t duister
gehulde gedachten over \'t rijk van den Heiligen Geest. De
periode van den Vader, van de wet, was lang vervlogen, die
van den Zoon verdween langzamerhand, en met den Zoon zou
de kerk, de hierarchie, haar macht, haar rijkdom en luister
verdwijnen; ziet, aller oogen waren gevestigd op het wegster-
vend avondrood, maar de nieuwe morgen daagt, de eeuw van
den Heiligen Geest komt; die zou de wereld in armoede en
nederigheid hernieuwen, het evangelie van dien Geest maakte
nutteloos de vorige vier evangelies. Naauw was dit boek bekend
of paus Alexander IV sprak zijn banvloek er over uit, en over
allen die er aan zouden gelooven. Hoe kon men nu meenen
met dat boek de franciscanen te vernietigen ? — Te w^eten, er
was langzamerhand in de orde gemor ontstaan over de telkens
vermeerderde afwijkingen van den regel door franciscus bepaald;
een machtige partij had zich alzoo gevormd die terugkeer tot
de oude eenvoudige armoede verlangde, die partij had omstreeks
de helft van de 13quot;^® eeuw uit haar midden een generaal doen

1nbsp;Zie Milman, V, pag. 255 en IV, pag. 407; Gieseler, pag. 365 — en vooral
Bunsen, quot;Gott in der Geschichte,quot; Th. III, pag. 187—191 en Michelet, quot;Re-
naissancequot; 1855, pag. 60—64 de l\'introduction.

2nbsp;Dante plaatst Joachim in \'t paradijs, Beatrice Äegt van Lern Par. XII, v. 139 :

Eahano è qui, e luoemi da lato
11 Calavrese abate Gioacchino,
Di spirito profetico dotato.

kiezen, Johannes van Parma. Geruchten losweg verspreid als
of hij deel had aan het Eeuwige Evangelie, hadden hem doen
afzetten, en al de wijsheid van een Bonaventura, zijn opvolger,
Was noodig geweest om voor een oogenblik den twist binnen de
orde bij te leggen, maar na diens aftreden was de breuk on-
herroepelijk; de strenge volgelingen van Pranciscus, hoewel in
de orde blijvende, kregen weldra den naam van Spirituahsten,
Van Praticelli; zij nu, de deugden van den stichter hunner orde
nog overdrijvende, grepen de wilde theorieën van het Eeuwige
Evangelie aan, zagen in den Heiligen Pranciscus deu inleider
in de periode van den Heiligen Geest en dreigden, revolutionair
als zij waren, de hierarchie met een wissen val, vorderende dat
de kerk zich van haar rijkdommen zou ontdoen. Op die gemoe-
deren nu — wij kunnen thands de verschijning van Paus Coe-
lestinus V beter begrijpen — had de benoeming van Peter
Morrone als een. tooverslag gewerkt; van hem werd hervorming
gewacht, en de orde door den Paus gesticht, de Coelestianen
vermengde zich al schielijk met die Praticelb, waarom zich al
de ketterijen die overal opdoemden, weldra schaarden. Het ge-
weldig uitbreken van hun wilde democratische verlangens waar
het religieuse element zich met het politieke vermengde, had in
de 14\'ïe eeuw plaats. Eeeds onder paus Bonifacius VIII was
uit hun midden opgestaan Johanries Petrus Oliva, die de droomen
Van de toekomst aan de interpretaties van de Apocalypse had
Vastgeknoopt, en was een weinig jaren later Wilhelmina van
Bohemen opgestaan, in welke vrouw zich de Heilige Geest had
geïncarneerd; toen een andere franciscaan in het noorden van
Itabë de sympathieën van velen die slechts naar uitersten zochten
opwekte. Het was Gerard Sagarelli. Zijn overdreven armoede
Was zelfs te sterk voor de sterkste franciscanen. Had de heilige
ïranciscus den Christus iu alles zoeken na te volgen, Sagarelli
nam zich de apostelen geheel tot voorbeeld; de apostelen her-
leefden in hem. Zoo ten minste was het volksgeloof. Wij ont-
moeten dikwijls verschijnselen van dien aard in de middeleeu-
wen, en wij slaan soms de handen in één van verwondering
hoe men zoo niet alleen de anderen, maar meest van allen zich
2elven bedriegen kon. De oorzaak schijnt mij echter zoo duister

ÉL

niet te zijn; wij herinneren ons dan een voorval door Samnel
Eogers in zijn eigenaardig gecondenseerden stijl medegedeeld ^:
quot;Gij bewondert die schilderij, zeide een oude Dominicaan tot
mij te Padua, toen ik in de eetkamer van zijn klooster een
nachtmaal des Heeren beschouwde, waarvan de figuren levens-
groot waren. Ik heb daarvoor gedurende mijn middagmalen
zeven en veertig jaren gezeten; en zoo groot zijn de verande-
ringen die bij ons hebben plaats gehad; zoo velen zijn in dien
tijd gekomen en gegaan — dat wanneer ik op het gezelschap
daar zie — zoo als ze aan die tafel steeds zwijgend zitten —
ik somwijlen geneigd ben te gelooven dat niet zij, maar wij de
schimmen zijn.quot; Stel u nu eens \'t leven van SagarelK voor.
Dag en nacht zat de franciscaan binnen de muren van een klooster
op welks wanden eene voorstelling was afgemaald der apostelen,
dag en nacht brandde voor die schilderij een lamp, die haar ge-
heimzinnigen gloed op die fignren wierp. Was het wonder, dat
afgepijnd door het vasten, de leden uitgeteerd en stram, ten
leste de apostelen in zijne verbeelding weder leven kregen en
in hem. herrezen. Genoeg, hij stichtte een met de fraticelli ver-
wantte orde de apostelbroeders, en verbrand door de gees-
telijke macht, zouden zijn leeringen slechts des te sterker uit-
gesproken worden door Dolcino van Navarra. Deze zijne denk-
beelden huwende aan al wat er nog in \'t Ghibellinisme tegen
de hierarchie gistte, vestigde zich met zijne volgelingen in de
schoone vallei Val Sesia in Piemont, waar nog altijd de herin-
nering levendig was aan de Waldenzen. Ieder der broederen had
eene zuster met wie hij in de meest volkomen kuischheid trachtte
te leven; in alles behalve in hun aanvallen op de hierar-
chie waren zij streng orthodox. Van alle kanten stroomden
dan ook leerhngen tot hen. Maar de hierarchie begreep \'t ge-
vaar dat haar dreigde, zij begon den aanval te weerstaan, en ziJ
besloot tot een verdelgingsoorlog. De bisschop van Yercelh
was aan \'t hoofd van \'t leger dat hen zou vernielen. Eerst op
den berg Monte Calvo geweken, versterkten zij zich eindelijk

1nbsp;quot;Italyquot; bij S. Eogers, Edit. 1854, pag. 308. Zie ook Hayward\'s quot;Collected
Essaysquot; 1858, vol. I, pag. 92.

2nbsp;Zie Gieseler, pag. 651 en Milman, V, pag, 361,

^P den bijna onneembaren berg ZerbaL Maar wat hnn kracht
^^as, hun ontoegankehjkheid, was ook hun zwakte. Zij hadden
met gerekend op den hongerdood. Men kent de verzen waar-
ttiede Dante hun de onsterfehjkheid heeft gegeven ^ Zij vielen ;

mwoners van Novarra en van Vercelli hadden de bloedige eer
van die overwinning. Slechts schimmen waren er over, ook die
Werden niet gespaard. Dolcino en zijn zuster Margareta werden
onder de wreedste folteringen ter dood gebracht. Deze bestor-
ming geschiedde onder d^ eersten paus te Avignon, Clemens V.
Het was voor Johannes XXII bewaard om die vervolgingen tegen.

de ketters op grootscher schaal voort te zetten. Want weldra
wouden al die stellingen der Fraticelli, of zoo als zij meer in\'t
noorden heeten, der Begharden, weêrklank vinden tot in de ge-
ëerde uiteenzettingen van Marsibo van Padua, en van Willem
Oecam — weldra zou een Eiensi zich van die stoute droo-
m^n bedienen; het pausdom gordde terecht tot zelfbehoud \'t
^^aard aan. Wij hebben eenigzins uitvoerig de twee schokken
^\'^gegaan, van den eenen kant klacht over de wereldlijke macht en
J\'ordering van de afscheiding der twee zwaarden; van den anderen
^nt klacht over de rijkdommen van de kerk, soms overslaande
i betwijfelen of wel het ambt van priester alleen den priester
200 hoog boven den leek zette. Wy zullen nu in korte trekken
wezen van het Pausdom te Avignon schetsen, en zien hoe
van vier zijden vooral, door de vorsten, de staatsmannen, de
Rechtsgeleerden, en de ketters telkens dezelfde verwijten aan
pausdom worden gericht, om eindelijk, terwijl wij de aan-
J\'^ilen tegen de geestelijkheid in de ontwikkeling der verschil-
lede staten behandelen., opmerkzaam te maken op de drie zeer
^paalde schokken, die der pausselijke hierarchie op het eind
^an onze lé^e eeuw wachtten.

Zie Inferno, XXVIII, vers S5 seqq. Dante wordt gevraagd de volgende tood-
aan Doleino te brengen:

Or di a Fra Dolcin dunque che s\'armi, .
Tu che forse vedrai il sole in breve,
S\'egli non vuol qui toste seguitarmi,
Si di vivanda, che stretta di neve
Non recbi la vittoria al Noarese,
Ch\' altrimenti acqnistar non saria leve.

Benedictas XI had naauwehjlcs den tijd gehad, bij den dood
van Bonifacius YIII, zijne stelling tegenover frankrijk te er-
kennen, en besloten om, daar geen concessie hielp, den strijd te
hernienwen, toen hij stierf. De aartsbisschop van Bordeaux,
na den franschen koning, Philips den Schoone, wel verzskerd
te hebben in een geheim verdrag van zijn ijver om diens be-
langen te bevorderen, werd pans. Hij nam den naam aan van
Clemens V, riep de cardinalen die te Eome waren, op, om te
Lyon de krooning van den nieuwen paus bij te wonen: fran-
sche cardinalen werden weldra benoemd: de bul Clericis Laicos
afgeschaft: de bul Unam Sanctam werd verklaard niets ten
na\'deele van den franschen koning te zullen en te kunnen behelzen;
hij bleef in Trankrijk en vestigde zich te Avignon, toebehoo-
rende aan den koning van Napels als graaf van Provence:
kortom, hij was een fransche paus, wien weldra Philips de
Schoone niet loshet voordat hij zijne belofte had volvoerd, om
den banvloek uit te spreken over de nagedachtenis van Boni-
facius VIII. Eeeds had hij toegegeven aan den wensch des
konings, om de tempelieren te gaan vernietigen, reeds Charles
van Valois, in naam keizer van het Bizantynsche rijk gemaakt,
maar nog altijd drong de koning aan, en het proces begon te
Avignon: aantijgingen van de wildste soort werden door de
rechtsgeleerden, de onverzoenlijkste vijanden van Bonifacius,
bijeengebracht: het was een ware anthologie of liever spinologi^
van alle denkbare ondeugden: zonden van de grofste soort zouden
altijd door den overleden kerkvoogd goedgekeurd zijn met de
als in zijn mond bestorven woorden: het is geen grooter zonde
dan om zich de handen te wasschen. En dragen die beschul-
digingen door hun overdreven en zich tegensprekend karaktei
van zelf het bewijs van hun ongegrondheid met zich: zij be-
wijzen in allen geval de onzedelijke dampkring van dien taj ^
toen men zich onder de leiding van een paus met het onderzoe^^
van zulke gruwelen kon bezig houden. Eindelijk gaf de koning
het op, en de paus vaardigde zijn bul uit van 27 April 1311 j
Bonifacius\' eer bleef ongeschonden, maar tevens die van Phihps.

I Zie Gieseler, B. II, Alth. 3, pag. 9.

De bul brak voor altijd de tooverkracht die er school in den
naam des pausen. Men kon dus een paus in staat van beschul-
lt;liging stellen, zijne heibgheid aanranden, men kon hem alle
grove en ergerlijke zonden ten laste leggen, en ^it alles bleef
ongestraft: waarlijk het geestelijke zwaard was uit de hand ge-
Vallen van hen die het vroeger zoo dapper wisten te hanteeren.
Dit alles moest nu door een concibe bekrachtigd worden; het
Wam 15 October van hetzelfde jaar bijeen: drie vragen waren
aan de orde eesteld I. de ontbinding van de orde der tem-

O

peUers; II. de herovering van het heilige land; III. de hervor-
ming van de zeden en van de kerkelijke tucht. Het is hier
de plaats niet uitvoerig het eerste punt te onderzoeken, en na
te gaan in hoe verre de beschuldiging van \'t orientabsme, een
Verwijt, dat ruim een eeuw te voren reeds aan Jan zonder Land
Was gedaan % al of niet gegrond was: over de vorm van rechts-
pleging tegen de orde is maar één stem: en wat een kruistocht
betreft: voor dit denkbeeld liet in deze eeuw zich niemand meer
opwinden: beter luisterde men naar het derde vraagpunt: de
inwendige hervorming van de kerk. ïwee zeer belangrijke rap-
porten werden voorgelezen, een door den bisschop van Meude,
•sen door een ongenoemde, beide het toenemend verval van de
terk blootleggend, beide echter onvermogend om tot krachtige
hervormingen te leiden.

De paus had tot dusverre geheel Frankrijks inzichten gevolgd,
toch had de schrandere kerkvoogd den koning eenen grooten slag
toegebracht, en Europa van de alleenheerschappij der Gapets
bevrijd, door de keuze van Philips broeder tot keizer van Duitsch-
land te verhinderen en Hendrik YII van Luxemburg de kei-
zerskroon te doen verkrijgen: en als wilde hij tevens zijn ove-
rigens zoo zwakke positie in Frankrijk door meerdere aanmati-
ging tegenover het buitenland vergoeden, richtte hij zich tegen
ïtahë. Om het bezit van Ferrara sprak hij zijn heftigsten ban-
vloek uit tegen het Byzantijnsch gekleurde handeldrijvende,
®inds den 4\'i™ kruistocht zoo machtige Yenetie, weldra verbond
hij zich zelfs eenigzins met den nieuwen keizer, toen deze,

\' Zie Milman, V, pag. 219.

® Zie Milma , IV, pag. 16.

Dante\'s ideaal, zijn toclit naar Italië begon. De dood van dien
heldhaftigen vorst, wiens graf de vreemdeling nog steeds te
Pisa gaat bewonderen ^, deed echter spoedig weder de aloude
Guelfische politiek hernieuwen, een politiek die bij den dood
van Clemens V, in hetzelfde jaar overleden als Philips de Schoone,
zich des te sterker tegen Duitschland zou wenden. — Vooraf
echter een paar opmerkingen. Het karakter en het bestuur
van Clemens Y duidde een geheelen omkeer aan in de pause-
lijke heerschappij In plaats van zich zelf bewuste macht,
werd het nu sluwe staatkunde: de wereldlijke machten tegen
elkander in \'t evenwicht te houden: hoofdig te zijn waar vroe-
ger edele trots zich deed gelden: plooizaam zich te toonen waar
voorheen de plaatsvervanger van Christus nederig zich voegde;
meer op woorden strijdende dan feiten verdedigende, ziedaar
de rol die de pausen zich te Avignon kozen. En dat zij van
nu af aan meer op in \'t verleden erkende rechten dan op gezag
in de toekomst \'t oog sloegen, blijkt reeds daaruit, hoe de
authentieke verzameling van het canonieke recht met de decre-
talen van Clemens V sluit. Wel kwamen later nog ettelijke
constituties, maar deze werden als extravagantes aan de authen-
tieke collectie toegevoegd. Het kanonieke wethoek was dan
ook een onuitputtelijke bron geworden, waarin vooreerst ge-
noeg te vinden was. Sinds paus Siricins in \'t jaar 385 \' de
eerste decretale die als wet zou gelden, uitvaardigde, verbie-
dende het huwelijk aan de geestelijkheid, wat al wetten waren
er toegevloeid! Was het wel steeds een donkere plek geweest
in dat wetboek, toen onder het pontificaat van den anders zoo
machtigen Nicolaas I, den tegenstander van Photius van Con-
stantinopel en Hincmar van Eheims, in de eeuw de val-
sche decretalen als anticipatie op de toekomst er in werden op-
genomen de monnik Gratianus had ® in \'t midden van de

12de eeuw aan de onverwerkte massa de vorm van een wetten-
quot;^erzameling gegeven — sedert hadden Gregorius IX ^ en Bo-
nifacius VIII het alles vermeerderd, totdat Clemens V het vol-
ledig maakte. Toch was het tijd dat het kanonieke recht op
Vaste grondslagen werd gevestigd. Men herinnere zich slechts
liet concilie van Lyon, onder den grijzen paus Gregorius IX,
den geweldigen strijder tegen Frederic II van Hohenstaufen:
op dat concilie wilde de paus den keizer afzetten. Daar stond
de rechtsgeleerde Thaddens van Suessa op, ter verdediging van
zijnen meester, en bepleitte \'s keizers zaak Dat was de
eerste stoute botsing van den in het Eomeinsche recht ervaren
jurist, tegen den drom der canonieke rechtsgeleerden geweest.
Later hadden die civiele juristen ® zich aan \'t hof van Dode-
lijk IX, den Heihge, een vaste plaats weten te verwerven, en
D-U onder het pausdom van Bonifacius VIII waren dezelfde re-
ttieinsche rechtsgeleerden een macht geworden in Trankrijk,
daartegen zelfs een paus niet had kunnen worstelen \\ Eeden
genoeg om de studie van het canonieke recht aan te wakkeren.
Het pausdom toch was reeds meer dan te veel onder den in-
vloed van Frankrijk gekomen. Geleek het niet op dien stouten
zwerver, waarvan de oostersche verhalen weten te gewagen, die
op \'t eiland gekomen, waar hij den ouden man op de schouders
had genomen, nu gekneld en gedrukt door die ijzeren leden,
den last niet van zich weet af te werpen? Want de paus was
öiet meer de bisschop van het door haar naam alleen alles be-
lieerschende Eome, hij had de heilige beenderen en de kerken
der*Apostelen verlaten, de troon van St. Petrus stond ledig te
^ome, de paus was fransch prelaat geworden, — Ja reeds op
zelf beschouwd, — en zie hier onze tweede opmerking, —
had de vestiging van den paus te Avignon dit nadeel, dat meer
dan ooit het leven van den paus een weelderig hofleven werd.
Dat geheele zuiden van Frankrijk toch waar de natuur haar

^ Zie Milman, IV, pag. 272, hij deed \'t met behulp van Kaimond de Penna-
^ort. Zie ook «Edinburgh Reviewquot; April 1856, pag. 465 en 466.
^ Milman, IV, pag. 837.
® Milman, IV, pag. 384.

* Laurent, quot;La libre Recherchequot; Avril, p. 18 seqq.

beste gaven kwistig tentoon spreidt: waar het landschap, naauwe-
lijks gescheiden van Italië, óók zich met citroenboomen tooit, gelijk
de oranjeboom er bloeit: waar in de IS^e eenw Tonlonse de
innige vereeniging van zinnelijk weelderige schoonheid en rid-
derlijk eergevoel had pogen te bewerken, toen de zangen der
troubadours weergalmden en de cours d\'amour haar zittingen
hielden: dat land waar al de kracht van een door Germaansche
elementen doordrongen Christendom noodig was geweest, om een
half oostersche half westersche beschaving voor een oogenblik te
vernietigen, — was wel niet geheel geschikt om het pauselijk
hof te ontvangen. Weldra werd dat pauselijk hof dan ook het
vereenigingspunt van al de vernuften van dien tijd en de zetel
der vreugde, en \'t scheen dat het paleis van den kerkvoogd
en de hovelingen die zich daar verdrongen, de plaats innamen
van die oude vergaderingen van hoofsche ridders en minnelijke
vrouwen, waar de dichters zoo roemrijk een onthaal vonden
Weldra zullen wij er Petrarca ontmoeten. — Clemens V stierf
hier omringd van al de weelde der aarde: zijn schatten waren
overdadig, en \'t gerucht fluisterde immer den naam van de
schoone Brunisonde de Poix, gravin van Talleyrand Perigord,
als van de vrouw die het meest op den paus had vermocht-
De opvolger van Clemens V was Johannes XXII, nadat de
keus ruim twee jaren had geduurd ^ Deze paus was het vooral
onder wiens bewind de botsing met de twee vijandelijk indrin-
gende machten plaats had, te weten met de voorstanders van
de politieke opperheerschappij van de wereldlijke macht, en »et
de antipapistische ketterijen door de fraticelli beleden. Niette-
genstaande zijne beloften te Avignon blijvende, vond de pa^«
weldra gelegenheid zich te mengen in den strijd van Lodewij _
van Beijeren om de keizerskroon. Eerst wachtte hij den stnj
af, doch toen Lodewijk van Beijeren zijn tegenstander overwon-
nen had, gispte de paus het streng, dat hij zich als Roomsei
keizer deed gelden, voordat de pauselijke goedkeuring er was^
Lodewijk beriep zich op der keurvorsten keus: Johannes spra

1 Zie vooral Giclel, quot;Les Troubailours et Petrarque,quot; 1857, pag. 68, 83 seqq

3 Zie Milman, V, pag, 347-

toen den banvloek over hem uit. Zoo begoa de strijd op nieuw,
ïieeds Clement V had na den dood van Hendrik VII de leer
Van de volstrekte pauselijke opperheerschappij in de twee bullen
van 21 Maart 1314 nog eens uitgesproken Duidelijk was
daarin gezegd, hoe de pausen, na het Eomeinsche rijk van de
Grieken aan de Eomeinen gegeven, en het recht om een keizer
te benoemen, aan zekere keurvorsten overgedragen te hebben,
2ich zeiven het recht voorbehouden hadden om de keus te bil-
lijken , en om van den. keizer den eed van getrouwheid te ont-
vangen. Dit denkbeeld was het standpunt van Johannes XXII
en werd door de monnikken Augustinus Triumphus en Alvarus
Pelagius verder voor hem uitgewerkt ^ Doch de keizer stond
niet alleen, de juristen (ook Bartolus) verdedigden hem overal,
Occam en Marsilius van Padua schreven voor hem hunne ge-
leerde verhandelingen, en het volk ondersteunde hem op allerlei
wijze. Had de keizer wat meer op zijn idee gebouwd en ver-
trouwd, zoo als vroeger Philips de Schoone! Zien wij de vier
geleerde schrijvers wat naauwer onder de oogen, die van \'t begin
Van de 14\'ie eeuw af de rechten der keizers tegen den paus hadden
Volgehouden. Het zijn vooral Dante, Occam, Marsilius en
Leopold von Bebenburg Dante\'s de Monarchia verscheen
omstreeks het jaar 1314 \\ Onder de monarchie verstond Dante
de heerschappij van den Eomeinschen keizer, die volgens \'t
idee der middeleeuwen, dat wij reeds ontwikkeld hebben, heer
van het Christelijk wereldrijk was. Het werk zelf splitst zich
in drie boeken. In het eerste boek bewijst Dante dat deze
opperheerschappij des keizers noodzakelijk is tot het welzijn der
menschen. Noodzakelijk is zij , opdat er vrede heersche ®, opdat

1 Zie de bullen bij Gieseler, 3, II, pag. 24, en vooral Hallam, «Middle Ages,quot;
lî. pag. 234.

Zie Gieseler, 3, 11, pag. 42—47.

\' Te vinden in de cjllectie van Simon Scliardius, quot;de Jurisdictione, autoritato
et praeëminentia imperiali ac potestate eoclesiastica.quot; Edit Basileae 1566.

^ Zie Dante, quot;Sein Leben und Werken von Hartwig Ploto,quot; 1858, pag. 80—88,
eu ook Ozanam, quot;Dante et la philosophie Catholique,quot; 1845, pag. 275 en 65,
Vooral Cesare Balbo , «Vita di Dante.quot; Edit Le Monnier 1853, pag. 345—353,
en Eugène Rendu, quot;l\'Italie et l\'Empire d\'Allemagne,quot; 1859, pag. 12 seqq.

° Mcn kan de schildering van de zaligheid van dcn vredo door den vermoeiden

er een, oijperste leider zij, die aan alles eenheid geeft, opdat
er gerechtigheid zij op aarde, opdat vrijheid er werkelijk
besta. Uit deze oogpunten wordt dan dat eerste punt klaar
en duidelijk ontwikkeld. In het tweede boek zoekt hij te be-
wijzen, dat God eerst het Romeinsche volk, en daarna de Eo-
meinsche keizers tot die opperheerschappij over de menschheid
had uitverkoren. Om de waarheid van deze stelling te doen
blijken, tracht hij aan te toonen hoe de Eomeinen het edelste
en rechtvaardigste volk op aarde geweest zijn, en hoe zij
daarom het heerschersambt verdiend hadden: tu regere imperio
populos Eomane memento, was door Virgilius hun reeds toe-
geroepen, en Christus was dan ook in hun rijk geboren,
door hun magistraat Pilatus gevonnisd. In het derde boek
dan komt hij tot dat, waar \'t alles op aan kwam, namelijk
dat de autoriteit des keizers onmiddelijk door God verleend is,
niet door een ander als plaatsvervanger van God, den paus.
Dante gaat in dit gedeelte de bestrijders van zijn idee en
hunne gronden na, hij toont aan hoe hun meeste bewijzen val-
sche gevolgtrekkingen en symbolische verklaringen zijn. Eerst
zeggen zij : God maakte twee lichten, een dat den dag, een
dat den nacht regeert: dus, vervolgen zij, staat de paus boven
den keizer. Of zij zeggen: de maan krijgt haar Hcht van de
zon, dus de keizer zijn macht van den paus. Of zij komen
met het bekende: ecce duo gladii — dus heeft de paus beide
\'t wereldlijk en het geestelijk zwaard. Neen, zoo is de slot-
som van Dante, geestelijk is de heerschappij van den paus;
hij sluit zijn mededeelingen met ons aan te toonen, hoe de
kerk niet de basis kan zijn van de keizerlijke autoriteit, want
, toen de kerk er nog niet was, stond het keizerschap reeds i»
zijn vollen bloei: derhalve stamt het van God. Derhalve slin-

Ijalling niet zonder aandoening lezen. quot;Unde manifestum esl;, zegt Dante (Schar-
dius pag. 240) quod pax Universalis est optimum eorum quae ad nostram bea-
titudinem ordinantnr. Hinc est, quod pastoribus de sursum sonuit, non divi-
tiae, non voluptates, non honores, nec longitudo vitae, non sanitas, non roliur,
non pulcritudo: sed pax: inquit enim coelestis militia: Gloria in altissimis Deo
in terra pax hominibus bonae voluntatis.quot; Zeer schoon is die zucht naar vrede
ook uitgedrukt in het bekende sonnet van Longfellow op Dante.

gert de dichter in zijn grootsch gedicht zijn vloek op eiken kei-
ler, die niet op dat idee vertrouwen wil, men herinnere zich
zijn verzen tegen Albrecht van Oostenrijk en diens vader
daarom heeft hij slechts groeten en zegeningen over voor zijn
opvolger Hendrik VII, o, laat de keizer slechts komen, hij
zal zien hoe zijn Eome weent, hoe dag en nacht de weduwe
zucht: quot;Mijn Caesar, waarom zijn wij niet vereenigd!quot; —
daarom worden de twee typische verraders van Caesar, Brutus
en Cassius in de hel naast den verrader van Christus ge-
plaatst — Het doel van den staat, dat is van die Christe-
lijke w^ereldmonarchie drukte Dante in deze schoone woorden
üit: actuare semper potentiam intellectus possibilis; tot daad
of feit te maken de gansche kracht van de mogelijke ge-
dachte Dat ideaal van den monarch dat Dante bezielde,
stond ook Shakspere voor den geest in zijn bekende ver-
zen uit den Hamlet Maar is de opmerking in \'t alge-
meen juist, dat quot;gelijk Dante in de wereld was gezonden
om als op muziek de godsdienst van de middeleeuwen, haar
innerlijk leven te bebgchamen, zoo Shakspere het uiterlijk

leven van Europa, zoo als het de vrucht der middeleeuwen
was, voor ons optooverde met zijn ridders, zijn hoofschheid,
zijn nukken en eerzuchtige driften, met al de practische wijze
van denken, doen en zien in deze wereld als de menschen
toen haddenquot; ^ — in \'t bijzonder komt het ook uit in zijn
voorsteUing van het koningschap, waar \'t idee alleen in be-
trekking tot ons aardsche nut en voordeel wordt opgevat. —
Men vergeve ons deze uitweiding. Wij wenden ons thands tot
Occam. Had Dante, hoewel de sfeeren van het wereldlijk en
het geestelijk gebied goed onderscheidende, ze niet van elkan-
der afgescheiden: had hij altijd blijven erkennen, toen hij eens
bewezen had, dat de monarchie niet onderworpen was aan den
paus, dat de staat van het geestelijk rijk de kracht der ge-
nade krijgt door middel der zegening van den paus, zoo als
hij zich uitdrukt ^ Occam gaat zoo \'t kan, nog veel con-
sequenter en beslissender te werk. Om dat goed te begrijpen
moeten wij echter de ontwikkehng wat algemeener oijhalen. Wij
hebben bij gelegenheid van den strijd met Bonifacius de op-
vatting van het Christelijk staatsrecht in de middeleeuwen me-
degedeeld: als een algemeen Christelijk wereldrijk met zijn
van God ingestelde twee zwaarden. Evenwijdig en gelijktijdig
met deze opvatting, liep door de geheele middeleeuwen een
andere. Die beschouwingswijze steunde op de schriften uit de
oude wereld, en vooral op Aristoteles Zoo namen de staats-
wijsgeeren van Aristoteles over, den oorsprong van den staat
te zoeken in de gezellige natuur der menschen — de mensch
is een ^wov ttoXitikov — verder het doel van den staat te
stellen in het bene vivere, welk bene vivere dan weder in de
deugd bestond. Yerder kwam van Aristoteles de indeehng
der staatsvormen en het denkbeeld dat boven het bewogen
zijnde een bewegende kracht is, om zoo tot bewijs te dienen
dat alle heerschappij van God is. Kortom, naast de geheele
theocratische opvatting van den staat, liep een volmaakt men-

» Zie Carlyle on Heroes. New-York 1854, pag. 90.

2nbsp;Zie Stahl, Geschichte der Rechtsphil., p. 61.

3nbsp;Zie Robert von Mohl, I, pag. 226.

igt; i-

schelijke aan de oudheid ontleend. De schrijvers over staats-
recht bedienden zich van beide beschouwingen tegelijk. Men
Zag niet genoeg in hoe de een de andere ophief; hoe als men
eenmaal den staat uit een wilsuiting van God had afgeleid,
men niet meer den oorsprong van den staat in de gezellige
natuur der menschen behoefde te zoeken enz. In deze begrips-
verwarring, men herinnere zich onze vroegere ontvouwing, was
ook eenigzins reeds Thomas van Aquino gevallen \\ En toch
de knoop was zoo moeijelijk niet te ontwarren dachten ande-
ren, op de sfeer van het geestelijk gebied passe men de Chris-
telijk theocratische beschouwingswijze toe: in de sfeer van het
Wereldlijk gebied heersche de wijsgeer Aristoteles. Dit zoo
scherp mogelijk uit te werken, was de taak die Occam zich
Voorstelde. Hij werkte zijn denkbeelden uit in zijn Dialogus,
en in zijn Opus nonaginta dierum, dus genoemd, omdat hij
het in negentig dagen had afgewerkt. Al dadelijk begint hij
het geestelijk van het wereldlijk gebied af te zonderen, en de
basis van hun verschil plaatst hij in de openbaring Gods aan
de menschen: de wereldlijke zaken zijn zij, die betrekking
hebben op het bestuur van het menschelijk geslacht voor zoo
Ver het in den natuurstaat is, afgescheiden van elke godde-
lijke openbaring, de geestelijke zaken zijn zij die betrekking
hebben op het bestuur der vromen in zooverre zij geleid
Worden door een goddelijke openbaring. De goddelijke open-
haring heeft alleen betrekking op \'t geloof: macht en heer-
schappij behoort dus uitsluitend tot het wereldlijk gebied: de
kerk heeft dus inderdaad geen rechtsgebied, omdat zij geen
een middel tot bedwang heeft Tot zoover gaat alles goed,
maar Occam was franciscaner monnik, en behoorde tot de
partij der fraticelli. Wij hebben reeds boven gewezen op de
niet alleen antipapistische, maar ook wat den staat betreft, de-
mocratische ideeën die in \'t brein van de volgelingen dezer
secte woelden Yoeg hierbij hoe toen men eenmaal de Aris-
totelische methode van redeneeren op \'t wereldlijk gebied had

^ Zie vooral J. J, Rossliaeli, quot;Die perioden der Eechtsphilosophiequot; 1842,
pag. 66, seqq.

^ Zie Laurent Libre Tfeclierclie Juillet 1858, pag. 54—58.

toegepast, men van zelf tot \'t idee dat de staat menschenwerk
was, het denkbeeld der orden, moest terngkeeren, zonder nog de
objectiviteit der Grieken te kunnen begrijpen en \'t idee staat op
te vatten als een organisch hooger geheel, in \'t welk ieder als
dienend lid opgaat. Wat wonder dat de meest democratische
opiniën bij Occam gevonden worden, hij is de demagoog onder
de scholastieken ^ En zoolang die beginselen in de zoo droog
uitgerekte vertoogen bleven, waarop waarlijk soms toepasselijk
is \'t woord van Goldsmith: it is easier to write that book than
to read it, kon dat geen kwaad, maar bij den geweldig ver-
nieuwden strijd tusschen keizer en paus, werden die gedachten
in populaire vorm door de franciscanen her en derwaards ver-
spreid, en gretig aangenomen door ieder die tegen den paus
zich gekeerd had. Dit was vooral het geval met de gedach-
ten van den derden kampvechter voor den keizer wien wij nu
gaan behandelen. Wij keeren ons namelijk tot Marsilius van
Padua Hij was noch geestelijke noch rechtsgeleerde, maar
de geneesheer des keizers, doch deed in diepe theologische
kennis en dialectische vaardigheid voor weinigen onder. In \'t
jaar 1324 gaf hij zijn boek Defensor Pacis uit. Yoor het
eerst werden gedachten, tot nu toe slechts in apocalyptische
taal door onbekende en fanatieke ketters geuit, duidelijk zij
het dan ook met groote breedvoerigheid uiteen gezet. De
meeningen der fraticelli vonden hier hun geleerden verdediger-
Het werk is verdeeld in drie boeken. Het eerste handelt over
oorsprong en doel van den staat, het tweede over den oor-
sprong , de beginselen en grenzen van de^kerkelijke macht, het
derde trekt 41 conclusies uit het behandelde Hij begint
met de volstrekte afscheiding tusschen de geestelijke en we-
reldlijke macht te betoogen. Maar de wijze waarop is zoo ge-
heel verschillend van al zijn voorgangers, zoo wild en toch

1nbsp;Zie Milman, VI, pag. 293 en 275 en ook Hauréau Philosophie Scolastique,
torn II, pag. 419 seqq.

2nbsp;Zie de twee ontwikkelingen van zijn systeem, bij Laurent Libre Becherche
Juillet 1858, pag. 58—65 en bij Milman V, pag. 397—801.

3nbsp;Zie de belangrijkste van die concliisiën cn uittreksels uit \'t geheele werk bij
Gieseler, II, 3, pag. 35—43.

zich zoo aansluitend aan de gedachten, die door de spiritueele
franciscanen onder het volk waren verspreid: met zooveel stout-nbsp;||

heid shngerde hij zijn argumenten tegen Eome, dat de worp
iïi \'t doorloopen van eenigen tijd slechts wat meer kracht be-
hoefde te verkrijgen, om het gansche gebouw van de hierarchie
te verbrijzelen. Te weten, hij begint de rechten der pausen
te ontkennen door zich alleen op het Evangelie te baseeren.
Waar stond däär dat Christus wereldlijke rechtsmacht had ge-
geven aan den bisschop van Eome of aan ieder ander pries-
ter ? Waar wordt die scherpe afscheiding tusschen de geeste-
lijkheid en de leeken geleerd als of de geestelijkheid alleen de
kerk vormde? De vraag is niet welke macht Christus als
Godmensch bezeten heeft, maar welke macht hij aan de apos-
telen heeft overgedragen: en dan zien wij, gaat hij voort, dat
God alleen de zonden kan vergeven, en dat de priester slechts
deze vergiffenis aankondigen kan, de priester is als de cipier
die geen rechterlijke macht heeft, al mag hij de deuren open
en toe maken. — Men ziet het Marsilius brengt de quaestie op
een breeder terrein, bestrijdende de wereldlijke macht van de
geestelijkheid tast hij tegelijk haar goddelijk recht aan. En
nu wapent hij zich met het spiritualisme van de kerk om haar
Verder te treffen. Christus was nederig, zoo moeten ook de
priesters zijn. — Christus was arm, dus moeten ook de pries-
ters arm zijn. — Christus onderwerpt zich aan den Eomein-
schen staat, betaalt den cynspenning, zoo ook moeten de pries-
ters onderworpen zijn aan den staat. Wat zou het einde zijn
^\'anneer in eiken staat twee machten waren? Neen, de rech-
ten van den paus zijn meestal aangematigde rechten. Waar
staat het dat hij de opvolger van Petrus is? Waar dat Pe-
trus de eerste der apostelen was? Is Petrus wel ooit te Eome
geweest, en waarom is Paulus niet bisschop van Eome ge-
■^eest ? De suprematie van den paus was niet meer dan deze;
^^t hij na met de geestelijkheid geraadpleegd te hebben,
een verzoek kon richten aan den souverein om een concihe
hij een te roepen, dat de paus dat concilie kon voorzitten, en
toestemming van die vergadering wetten maken en uit-
vaardigen. Wat de krooning van den keizer betreft, die was

liiet meer dan een gewone ceremonie, niet meer beteekeneude
dan dat de aartsbisschop van Eheims den koning van Frankrijk
kroonde. Dat werk, de defensor Pacis, waaraan misschien ook
Johannes Jaiidune heeft medegewerkt, werd weldra gevolgd
door een tweede geschrift van Marsilins: de translatione Imperii
waarin dezelfde meeningen worden ontwikkeld. In beide deze
werken van Marsilins wordt tevens , en wij verzoeken hier wel
op te letten, het idee staat geheel op de wijze der ouden behan-
deld Volgens hem is het volk, dat is hetzij de burgers hetzij
ook hun valentior pars, de wetgever of de eerste en eigenlijk
bewerkende oorzaak der wetten. Dat volk, is ook de bron
van alle vorstelijke macht, en heeft zelfs de bevoegdheid de
vorsten wegens grove wetsovertredingen te straffen: ja zelfs
moet geheel naar den wil en de overeenstemming van het volk
geregeerd worden: daarom verklaart hij zich dan ook ten
gunste van de monarchie bij keus, liever als voor de erfe-
— Aldus waren de aanvallen van Marsilins van Padua
tegen Eome, vele van dezelfde argumenten werden later door
de GaUicaansche kerk gebruikt: want niettegenstaande de bul
van den paus die tegen den defensor Pacis gericht was, werd
het boek in 1376 in het Pransch vertaald, Ie Songe da Ver-
gier, dat zooveel gerucht makende werk herhaalde toch soms
woordelijk de schriften van Marsilins: de schrijvers van dien
droom Eaoul de Praelles en Philippe de Maiziéres, beide le-
den van den staatsraad van Karei V van frankrijk gebruik-
ten, hoewel veel voorzichtiger, dezelfde denkbeelden, dezelfde
bewijsvoeringen: welke argumenten de laatste dezer twee auteux\'S
nog eens als ten overvloede in zijn Songe du Vieil Pélerin te boek

stelde — Eindelijk moeten wij nog onze oogen vestigen op den

vierden strijder tegen de pauselijke opperheerschappij, op Leopold
von Bebenburg. Onderwezen in de rechtsgeleerdheid door den
kundigen Johannes Andreas uit Bologna, groot redenaar, en
toch de stilte van het afgetrokken leven hoven alles stellend,
geleerd in de theologie dier tijden, werd hij tot nu toe domheer

\' Zie Stahl, op cit., pag. 67.
= Zie Lenient La Satire en France, pag. 217—337-

wegens al die goede en gelukkige eigenschappen in 1352 een-
stemmig tot bisschop van Bamberg verkozen. Hij stierf 1362
en liet het werk na over de rechten des Eomeinschen keizers,
de juribus regni et imperii Eomanorum. Zijn werk is volgens
Eichhorn misschien het belangrijkste van allen, daar hij zich
vooral met het positieve recht, de geschiedkundige feiten bezig
houdt. Zijn werk kan in \'t bijzonder tot bewijs dienen, dat
zij, die aan het werkelijk bestuur der staatszaken deel hadden,
in de kennis van de geschiedkundige ontwikkeling der staats-
zaken steeds niet zoo onwetend waren, als men gewoonlijk
denkt. Hij onderzoekt de steUing van Karei den Grooten, den
eersten Germaanschen keizer, toont aan hoe deze geheel onaf-
hankelijk van den paus was, betoogt verder hoe de door de
keurvorsten gekozen Eoomsche koning of keizer rechtelijks
na de gedane keuze dien titel kon aannemen, en de regering
zoowel in Italië als in andere provinciën des rijks, volgens
de bestaande wetten kon aanvaarden. Niet eens is hij verphcht
zijn bevestiging aan den paus of de Eoomsche kerk te vra-
gen , want de geheele geconstitueerde dynastie der Carolin-
gers geeft het overtuigend bewijs, dat de pauselijke zalving en
krooning slechts een godsdienstige plechtigheid is, welke her-
innert aan de Goddelijke wijding der overheid, en haren grond-
slag geenszins in wettelijke bepahngen maar alleen in den gods-
dienstigen ijver en vroomheid der Germaansche vorsten heeft. —
Zuiver geschiedkundig , moge zijn werk niet zulk een verba-
zenden invloed gehad hebben, als dat zijner voorgangers, tot
ïifronding van den aanval tegen den paus, was zijn arbeid zeker
niet de minst krachtdadige — Wij hebben de bondgenooten
Van Lodewijk van Beijeren nu behandeld, hoe paus en keizer te-
gen over elkander stonden, hebben wij dus gezien. W^elk een
Verschil als toen de Hohenstaufen zich het zwaard aangordden
tegen de hierarchie! Het was anders weer een ouden strijd.
rgt;e keizer trok naar Italië, en liet een tegenpaus benoemen,
^aar Italië was zijn ongeluk. Uit Italië teruggekomen, ver-

^ Zie Schreiber die Politischen und rehgiösen Doctrinen unter L. d. Bajjern
1855, pag. 50—59 en Eichhorn III, pag. 30.

zocht hij om vrede met den paus. Maar Johannes XXII wilde
hem dien niet geven. Hij wees den keizer trotsch terug. En
toch, niettegenstaande die schijnbaar zoo ernstige gevolgen
was in werkelijkheid het verschil van dezen strijd met dien
van vorige eeuwen vergeleken voor iedereen zichtbaar. Neen
het baatte den paus niet meer de volken onder \'t interdict te
plaatsen, zij bleven hun heer toch getrouw, de keizer ver-
loor geen duimbreeds grond: geen waagde het tegen hem op
te staan. Het was het onderscheid tusschen \'t woord en het
feit. De paus matigde zich in woorden de opperheerschappij
aan, maar waar was de strijder die dat woord tot daad zoU
maken? Was \'t wonder dat in omgekeerde verhouding de
woorden steeds heftiger en driftiger werden, en de hartstocht
groeide naarmate er minder gevolg aan werd gegeven? Jean
Paul zegt ergens, dat de driften dichterlijke vrijheden zijn,
die de zedelijke vrijheid neemt, als dit waar is, dan is de strijd
tusschen Johannes XXII en LodeAvijk v. Beijeren wel het
meest poëtisch oogenblik in de geschiedenis, want nimmer
voorzeker werd de drift meer onbewimpeld geuit. Maar alles
liep voor zoover den paus betrof ten einde. Philips van Valois?
die de zwakke opvolgers van Philips den Schoone had vervan-
gen, maakte ook aan den anderen kant \'t hem reeds gedung
lastiger, door op een lo-uistocht aan te dringen zoo zelfs?
dat de paus eens het voornemen koesterde te Bologna,
zijn neef of zoon Bernhart du Poyet, pauselijk legaat, alle®
aan zijn macht had onderworpen, zijn zetel te vestigen, toen
hij stierf, onverzoend met Lodewijk v. Beijeren.

Maar de paus had in allen gevalle moeijelijk aan den kei-
zer kunnen toegeven, wilde hij zijn gezag ten minste eenig\'
zins doen eerbiedigen. Prankrijk onder den schijn van hem
te helpen, schreef hem de wetten voor, en imvendig werd het
gebouw van de hierarchie aan \'t wankelen gebracht door de
woebngen der franciscanen. Zien wij of de paus tegen deze
met gelukkiger uitslag zich bewoog. De Praticelli hadden 21
overal verspreid, onder de verschillende vormen van Praticelb,

Zie Milman, V, pag. 314.

van Begharden, van Broeders van den vrijen Geest, werden
zij overal gevonden, ook om Avignon, waar luider hun ge-
roep werd na het zooveel gerucht makende proces van Johannes
XXII om de schatten van zijn voorganger. Een onderzoek
begon, \'t welk weldra aan de gewone inquisiteurs de Domi-
nicanen werd opgedragen. Men weet met welk een woede deze
strenge ijveraars tegen de Albigenzen, toen het eerst de in-
quisitie was opgericht ^, waren te werk gegaan. Sinds had
(he inquisitie te Toulouse naast den bisschop zich voor goed
gevestigd, en een code van procedure zamengesteld, welks be-
ginsel een systeem van delatie was, waarvoor de slechtste der
Heidensche keizers als te onrechtvaardig zou hebben terugge-
deinsd Een bul van Gregorius IX in 1231 had dit zoo
gevaarlijke gericht voor goed in de handen der Dominicanen
gegeven. En ze togen nu aan \'t werk tegen de fraticelli.
Waaronder Ubertino di Casali en Hendrik de Ceva zich in
den laatsten tijd een naam hadden gemaakt. Maar een woh-
derhjk incident gaf al dadelijk meer uitbreiding aan de zaak.
Al de gevangenissen in \'t zuiden van Erankrijk waren reeds
Vol, maar bijna alle beschuldigden beriepen zich op de bul
Van Nicolaas IV den franciscaan, die de volmaakte armoede
Van Christus en diens Apostelen had gehandhaafd, en \'t spi-
ritualisme der franciscanen goedgekeurd. De aartsbisschop van
Narbonne en de groot inquisiteur Johan de Beaune, zaten we-
der te recht over een Beghard. Een van de geïncrimineerde
artikelen was zijne verklaring van de volmaakte armoede van
Christus en zijn Apostelen. De rechters gingen hem veroor-
deelen, toen een der mindere geestelijken Berengar de Talon
Zich met den beschuldigde eenstemmig verklaarde, en zich he-
riep op de bul van Mcolaas lY. De paus greep de gelegen-
heid aan om die bul te vernietigen, en begon vooreerst \'t
S\'nathema weg te nemen, dat de straf was voor \'t heropenen
Van de discussie. Het geheele kapittel der franciscanen ver-

^ Zie Milman, IV, pag. 150 en 164.

^ Zie een korte schets van die procedure Bij Milman, IV, pag. 379—381.
^ Zie Gieseler, II, 3, pag. 209, en II, 3, pag. 859 (de woorden quot;Nicolas
III, 1279quot; aldaar zijn zeker toch niet goed?)

gaderde nu dadelijk, en voorgezeten door Michael di Cesena,
hun generaal die vroeger den paus zelfs tegen de fraticelli ge-
holpen had, verklaarde het zich nu tegen Johannes XXII. De
paus ontstak in woede, herriep de bul van paus Nicolaas, en
vaardigde verscheidene bullen uit, waarin zij, die beweerden dat
Christus en zijn apostelen geen eigendom gehad hadden, der
verdoemenis waardige ketters verklaard werden ^ De Franciscanen
keerden het argument slechts om, en beschuldigden den paus
van ketterij: welke beschuldiging hem in den strijd tegen den
Duitschen keizer veel nadeel deed ^ Deze beschuldiging had
zoo een dadelijk practisch gevolg: al de tegenstanders van den
paus, ook Michael di Cesena vluchtten naar den keizer, en
versterkten Lodewijks partij en geweldige opschuddingen
door de pastoureaux ook in \'t zuiden van Frankrijk, ter zelf-
der tijd te weeg gebracht, gaven aan die ketterijen nog meer
gewicht. Maar met des te meer woede werden zij overal ver-
volgd in de geheimste heiligdommen werden zij opgezocht, en
de paus scheen de ketters geheel ten onder gebracht te heb-
ben, toen hij zelf ten tweede male van een ketterij beticht
werl Johannes XXII toch vrij trotsch op zijne geleerdheid,
had in verscheiden sermoenen beweerd, dat de zielen der hei-
bg afgestorvenen God werkelijk niet zagen, en dus niet vol-
maakt zahg waren, tot op den dag des laatsten oordeels ^ —
Te midden van al die beroeringen stierf de paus. — Wij
willen den paus echter nog niet verlaten, zonder eenige ka-
raktertrekken van hem op te teekenen, die het best den geest
van zijnen tijd kenmerkten. Hij werd namelijk als een der
geleerdste mannen van zijnen tijd beschouwd, niet alleen om-
vatte zijn kennis de theologie, maar ook het canonieke en
civiele recht. En toch was juist hij \'t, die \'t meeste geloof
sloeg aan toovenarij en alle soorten van magie. Allerlei ver-
volgingen werden dan ook op dien grond begonnen, wat ver-
mocht niet de woede van een paus, die geloofde dat het be-

1nbsp;Zie Milman, V, pag. 277.

2nbsp;Zie Gieseler, II, 3, pag. 52.

3nbsp;Zie Milman, V, p. 311.

* Zie Gieseler, II, 3, pag. 59.

houd van zijn leven afhing van den ring, gedragen door de
gravin van Foix En hoe verlicht hij was, hlijkt uit \'t con-
trast dat zijn handelingen tegen de Joden vormen, in verge-
hjldiig met wat een Bernard de Clairveaux in denbsp;eeuw

geleerd had. De Joden werden wederom van alle kanten nu
door de Pastoureaux vervolgd en gefolterd, en de paus Johan-
nes XXII vond goed, in datzelfde jaar, ze niet te beschermen,
neen, om ze nog heftiger te vervolgen in zijn tegen hen ge-
richte bullen. ■— Zoo als bijna alle pausen te Avignon, stierf
ook hij onmetelijk rijk: de broeder van den beroemden floren-
tijnschen historieschrijver Villani, moest den inventaris er van op-
maken: ¥/ij kunnen dus Villani als zekere gids op dit punt
aannemen. Hij somt op dat de paus bezat 18 millioen goud-
galden in geld, en 7 millioen in andere schatten en juweelen.
^De goede man,quot; merkt Villani op, quot;had de spreuk vergeten:
Vergader u geen schatten voor deze aarde, maar misschienquot;
— en me dunkt we zien de dunne lippen even zich bew^egen
tot een glimlach van den echten Italiaan, — quot;misschien,quot; gaat
hij voort, quot;bestemde hij zijn rijkdommen tot herovering van
het heilige land.quot;

In 1334 was hij opgevolgd door den abt der Cisterciensen,
die den naam aannam van Benedictus XII. Hij was monnik
en zeer verstandig, bezat echter grooter voorzichtigheid dan
moed, w\'as v,ijs in woorden, arm in de daad. Zijn geheele
pausdom was dan ook een trachten tot vrede maken, waar
zijn onrustige voorganger alles omgewoeld had. De orthodoxe
leer der Gatholijke kerk herstelde hij na de laatste ketterij van
Johannes, en ook met den keizer Lodewijk wilde hij vrede
maken, — doch dit belette hem de koning van Erankrijk.
I)e keizer reeds van zelf gedreven door zijne begeerte om toch
tot allen prijs voor zijn eigen zielsrust de goedkeuring van den
paus te verwerven, wiens handelingen in deze eeuw, nu tot
het bestaan als keizer de erkenning van den paus niet meer
Volstrekt scheen noodig te zijn, wel het beste bewijs leve-
ren, hoe diep het geloof aan den geheiligden werkkring van

^ Zie Milman, V, pag. 251.

tle geestelijkheid, zoo goed tiitgedrukt in de woorden A^au
Shakspere:

To give a warrant from the hand of Heaven,

And on our actions set the name of right

With holy breath — \\

nog in den boezem van allen geAvorteld was — de keizer ge-
dreven van het eene uiterste tot het andere — nu eens al zijii
bondgenooten en geleerde verdedigers afzwerende — dan met
den koning van Engeland zich tegen Frankrijk eu den paus wa-
penende — moest eindelijk door zijn onderdanen zeiven van
zijn goed recht overtuigd, en op zijn standpunt gezet worden.
In 1338 kwamen zes keurvorsten (de zevende de koning van
Bohemen ontbrak) bijeen, en sloten het eerste keurverdrag te
liense bepalende dat de door de keurvorsten gekozen vorst
dadelijk zonder de tusschenkomst van den. paus keizer zou zijn.
De begrippen die sinds Karei den Groote vereenigd de middel-
eeuwen hadden beheerscht, werden hier voor altijd vanéén ge-
rukt. De scheiding van kerk en staat werd op dit terrein reeds
voltrokken. De opperheerschappij van het geestelijk zwaard
werd hoe langer hoe meer een bloote formule. De macht van
den paus in Duitschland was verbroken. Had slechts de kei-
zer zich maar geheel op dit standpunt geplaatst! maar neen,
nogmaals vroeg hij verzoening, hij bleef aandringen, totdat de
paus stierf. — Paus Clemens YI beklom in 1342 nudenpaU\'
selijken stoel. Hij was het die door de partij van Johanna
van Napels, de Maria Stuart van \'t zuiden tegen haar on-
derdanen op te nemen, zich \'t voorrecht gunde van Avignon
aan te koopen, en dus \'t eerst heer en eigenaar van dit gß\'
deelte van Provence werd. Overigens zocht hij zooveel moge-
lijk de strijdlustige politiek van Johannes XXII omtrent Bode-
wijk van Beijeren te hernieuwen, \'s Keizers weifelmoedigheid
gaf den paus schoon spel, en hij vaardigde eindelijk de bul

1nbsp;Zie King John, act. V, so. 2. Edit. Knight, i)ag. 71.nbsp;„

2nbsp;Zie Ferrari, Guelfes et Gibelins, III, pag. 278. Gieseler, II, 3, pag- ö\'\'
en Becker, Alg. Geschiedenis (Schotel), III, p. 50.nbsp;^

3nbsp;Villemain, quot;Littérature du Moyen Age,quot; 1852, II, pag- 45, no«quot;^
haar zoo.

van 13 April 1346 nit, welk document door lord Brougliam
te recht het onzinnigste stuk genoemd wordt, bijna ooit door
®en paus zamengesteld\'. quot;Wij smeeken de goddelijke macht,quot;
Zoo lezen wij däär, quot;om den waanzin van Lodewijk te verdel-
gen, zijn trots te buigen en te breken, en hem door de kracht
Van haar regte-hand ten onder te brengen, hem zeiven in de han-
den zijner vijanden en vervolgers gebonden te voeren en ver-
nietigd hem voor hen over te leveren. Moge hem een strik
gespannen worden, dien hij niet ziet, en waarin hij valt. Hij
2ij vervloekt als hij ingaat, vervloekt als hij uitgaat. Dat hem
de Heere sla met zinneloosheid, met blindheid, met geestes-
■woede. De hemel stortte zijn bliksem-op hem neer. De toorn
Van den almachtigen God en van de gezaligden Petrus en Pau-
lus, wier kerk hij heeft vermeend en nog denkt te kunnen doen
ineenstorten, brandde in hem nu en in de volgende eeuwen.
De geheele wereld strijde tegen hem, de aarde opene zich en
Verzweige hem levend. In zijn geslacht zij zijn naam uitge-
■^■vischt, en de herinnering aan hem verdwijne van de aarde.
Alle elementen mogen zich tegen hem verheffen. Zijn huis
quot;^vorde eenzaam en verlaten, en al de verdiensten der Heibgen
quot;i^-\'orden tegen hem gekeerd, en wreken zich openlijk op hem
in dit leven. Ja zijne zonen mogen uit hunne woningen wor-
den geworpen, en voor zijn oogen in de handen hunner vijan-
den en verdelgers worden gevoerdquot; Waarlijk bij het lezen
^\'an deze ontzettende verwenschingen, komt ons levendiger dan
«oit voor den geest de fijne satire, waarmede Sterne in zijn
\'\'Tristram Shandyquot; den banvloek van Ernulphus behandelt, en
■ï^\'e zijn geneigd met den trouwen Uncle Toby uit te roepen:
\'■\'Ik verklaar u, dat mijn hart mij zelfs den duivel in eigen
persoon niet met zooveel bitterheid zou laten verwenschen.quot; —
keizer werd nu hoe langer hoe dieper vernederd. Een tegen-
l^eizer, Karei van Boheme, werd zelfs gekozen. En een bloe-

^ Zie Lord Brougliam, quot;Political PMlosophy,quot; 1853, I, pag. 552, zie de bijl.
^ij Gieseler, II, 3, pag. 77-

® De uitwendige vormen van een excommunicatie heeft Shakspere ook opge-
rekend in zijn quot;King John,quot; Act. Ill, Scene III. Edit. Knight, pag. 43, zie
ook de nooten daar, pag. 91.

iL,

dige strijd werd alleen voorkomen door den dood van Lo-
dewijk van Beijeren, in October 1347. De verkiezing van
den nieuwen keizer gaat met zulke belangrijke omstandigheden
voor het staatsrechtelijke van het pausdom gepaard, dat wij, nog
even eerst den blik slaan op Clemens YI, om des te vrijer de
wel wat ingewikkelde betrekkingen na te gaan waarin de paus
vervallen was.

Clemens YI had vooral van het verblijf te Avignon een
weelderig fransch hofleven gemaakt. Langzamerhand hadden cle
kardinalen zich villa\'s gebouwd langs de lagchende boorden van
de Rhône: de vorige paus was begonnen een prachtig paleis
op te richten; Giotto had er zijn heerlijke frescoos geschilderd,
en alles duidde aan dat de hierarchie voor goed in \'t zuiden
van frankrijk haar hoofdzetel had: de kunsten werden er aan-
gekweekt, des pausen stoeterijen waren beroemd: feesten volg-
den elkaar op, en der edele vrouwen aanwezigheid gaf aan al-
les nieuwen luister — en onder en boven die allen schitterde
daar Petrarca ^ — Wat was daar sinds \'t jaar 1327, toen hij
als 23jarig jongeling voor \'t eerst te Avignon in de kerk zijne
Laura had gezien, tot op haren dood in 1348 —■ door he©
een boek geschreven, waarin dag voor dag was opgeteekend,
elk gevoel, elke gedachte, elke uiting, elke vluchtige ontmoe-
ting, die op den dichter slechts indruk had gemaakt, terwijl
hij in die sfeer van platonische liefde verkeerde, die vroeger
de mystieke band tusschen Dante en Beatrice geweest was, die
terzelfder tijd onder de Perzen een zanger vond in den bij nft\'
stek Ij^rischen dichter Hafiz ® ! Door die verzen van Petrarca
heen beweegt zich als \'t ware, stil en statig die schoone vei\'-

1nbsp;Zie een goede levensbesehrijying in \'t werk: quot;les koinmes célèbres de Fltah®\'
Les portraits par Deveria,quot; 1845, pag. 128 seqq. — Villemain, quot;Littérature du
Moyen Age,quot; II, p. 8—31. — De strenge kritiek bij Sismondi, quot;La littérature
du midi de l\'Europe,quot; 1837, I, pag. 250—268. — Cantu, quot;Histoire Universelle/
XIl, pag. 629—639. ~ Gidel, quot;Petrarque et les troubadours,quot; pag. 83 seqq-
De Lamartine, quot;Cours familier de Littérature Entretien 31 en 32,quot; 185S.

2nbsp;Zie quot;Dante , on la poesie amoureuse,quot; par E. J. Delecluse, t. I, pag- seqq-
en t. II, pag. 455, en St. Marc Girardin, quot;Cours de littérature dramatique,quot;

t. Il, pag. 401 seqq, en Sainte Beuve, quot;Causeries du lundi.quot; Tome CompleDi\'^\'^
taire, pag. 174. — Ilafiz leefde 1310—1397.

scliijning die eens zoo de blikken van den dichter had geboeid:
zich aansluitende in dat land der liefdepoësie bij uitnemend-
h^icl, aan de vroegere gedichten der troubadours, schildert hij
oiis trek voor trek, \'t beeld van de vrouw, quot;in wie de natuur
haar keurigst werk had gewrocht, en wie iedereen moest gaau
hewonderen: die te laat kwam, hij zou er voor altijd om moe-
ten weenenquot; Maar Petrarca, behalve dat hij buitendien uit-
stekend geleerde was % en op alle mogelijke wijze de studie
•Ier oudheid weder in eere trachtte te brengen, ja dit als zijn
grootste roeping beschouwde, waartegen hij zijn rang als Ita-
liaansch dichter zeer gering achtte, — Petrarca Avas niet zoo
Zeer Pransch gCAA\'-orden, dat hij zijn vaderland zou vergeten,
^ij zullen later zien, hoe dat Italië verscheurd Avas door bin-
nenlandsche twisten, en hoe hij zijn heerlijken zang: quot;Italia mia,
benche il parlar sia indarno,quot; tot de strijdende vorsten richtte,
thands gaan ons slechts ter harte zijne pogingen om de pausen
te bewegen Aveder naar Eome te gaan, en trekt vooral onze
^^andacht zijn schilderij van het te Avignon weelderig levende
pausdom ®: men moet die drie zoo bekende sonnetten over Home
zich herinneren, om al de vertwijfeling te begrijpen, die Petrarca
moest bezielen, toen hij uitriep: quot;O bron van smart, verblijf
Van toorn, school der dwalingen, en tempel der ketterijen,
Waar \'t goede sterft, en \'t lavaad Aveelderig opschiet, o hel voor
de levenden, een groot Avonder moet er geschieden, zoo Chris-
tels ten laatste niet over u in Avoede ontsteekt,quot; — maar men
Isan, zich ook tevens een denkbeeld maken van de hoop, waar-
mede hij een uieuAve revolutie begroette, die het pausdom Avak-
ter schudden, en Eome Aveder aan \'t hoofd der volken zou
Zetten, wij bedoelen zijn bekende ode aan Eienzi — Eeeds

\' Zie Sonnet 190. Üitgaaf Leopardi.

° Zie ook Prof. Bake, quot;Gidsquot; 18i2. Boekbeoordeelingen, pag. 643—647.
^ Zie Bunsen, quot;Gott in der GescbicMe,quot; III, pag. 194—196, Gidel, pag. 153.
®® öe Sonnetten. Edit. Leopardi Erenze, 1854, pag. 433—435. — Zie voorts
quot;Essais Littéraires et Historiques,quot; par A. W. de Sohlegel, Bonn 1843, pag.
seqq. naar aanleiding van Kossetti.
^ Zie Gibbon, London 1833, vol. VIII, p. 331. De ode «Spirto Gentil,quot; ae
^flitie Leopardi, pag. 413.

vroeger had hij dien toekomstigen tribuun van Eome te Avignon
ontmoet, daar zij beide den paus bij zijne troonsbestijging had-
den moeten smeeken, uit naam van de Romeinen om naar de
stad der zeven heuvels terug te keeren, en nu, na den glorie-
rijken dag van 30 Mei 1347 scheen het, alsof door middel
van dien man quot;de oude helden herleefden en der stad toerie-
pen: Mijn Rome, nog eens zult gij schoon zijn.quot;— Om echter
den toestand van den paus zoowel tegenover Rienzi, als tegen-
over den nieuwen keizer Karei TV, van wien wij zoo even spra-
ken, goed te begrijpen, zij het ons vergund de zaak wat
hooger op te halen.

Tot nu toe toch, als wij van de wereldlijke macht der pan-
sen spraken, hebben wij die altijd beschouwd in betrekking\'
tot de Christelijke wereldmonarchie, zoo als de middeleeuwen
zich die dachten. Wij poogden dan te ontvouwen in hoe verre
de beide zwaarden, die in de twee cirkels, welke zij in de
rondte beschreven, de gansche heerschappij der wereld volgens
de voorstelling dier tijden omspanden — de een \'t geestelijk
de ander het wereldlijk gebied omvattende —• in \'t begin ^e
zamen werkten: doch w^eldra tegen elkander uitgetrokken wer-
den. W^ij toonden aan hoe de pausen ook het wereldlijk zwaard
poogden te grijpen — en hoe hun de kling uit de hand werd
geslagen. Opzettelijk hadden wij altijd gezwegen van de nie^\'-
bepaalde, meer bijzondere wereldlijke macht, die den pausen
over den zoogenaamden kerkelijken staat toekvt-am, wij znllen
die thands kortelijk gaan behandelen Drie datums moeten
wij daarbij steeds in \'t oog houden, die de trapsgewijze ontv\'i\'ik
keling van den kerkelijken staat aanwijzen, het zijn de jaren
800, 1198 en 1355. — De eerste periode toch, die het ont-
staan van den kerkelijken staat begrenst, loopt tot \'t jaar 800 •
de Christenen van dien tijd hadden waarlijk niet noodig g®^
een zoogenaamde schenking van Constantijn aan paus Silvest®\'-\'\'

1 Zie Hasse, quot;Ueber die Vereimgung der geistlichen und weltlichen Oberge«^\'¹^
im römischen Kirchenstaat,-quot; 1852, en de kritiek daarop van Prof, va» \'
quot;Gidsquot; 1853, Jamiarij en Febraarij.

te verdichten , om de stijgende macht van den paus te Verdni-
dehjken, toen eenmaal de keizer naar Constantinopel was ver-
trokken. Sinds dien tijd toch sloten zich de Romeinen hoe
langer hoe meer aan hnn bisschop, nn het eenmaal bleek met
Wat een goed gevolg hij hen tegen de barbaren beschermde:
de paus gekozen door de geestelijkheid den senaat en het volk
van Eome, onder goedkeuring van den keizer \', werd dan ook
des te meer populair, verkreeg meer goederen en van zelf
meer geestelijke, dus ook andere rechtspraak. Toen nu de
Longobarden zich van de bezittingen van \'t Exarchaat meester
maakten en gevaarlijke naburen werden van de stad Eome, —
die inderdaad repubhek was geworden, hoewel zij in woorden
den keizer te Constantinopel huldigde — wendde paus Grego-
rius III, als paus het factisch hoofd van die republiek, toen
geen hulp meer van den Griekschen keizer kon verkregen wor-
den, zich tot de Franken: dit aanzoek werd door paus Stepha-
nus herhaald aan Pepijn, en deze, na de Longobarden over-
wonnen te hebben, schonk ten jare 754 of 755® een in rech-
ten zeer onzeker te omschrijven, maar in allen gevalle zeer
feitelijk eigendomsrecht over een gedeelte van \'t Exarchaat en
de Pentapolis aan de Ecclesia Sancta Dei en aan de Eespublica
ïtomanorum. Nog hield men echter vast aan de susereiniteit
van den Griekschen keizer, toen Karei de Groote, de grft be-
vestigde en in \'t jaar 800 gekroond door den paus, de keizers-
kroon en daarmede de souvereiniteit over den kerkelijken staat
overnam ^ Hiermede kunnen wij het eerste tijdvak sluiten.
Twee beletselen waren er dus nog die den paus verhinderden
de volstrekte wereldlijke macht over den kerkelijken staat te
bebben, vooreerst de keizer aan wien steeds hulde moest wor-
den gedaan; ten tweede de aristocratie en de burgerij van Eome,
aan wie mede de schenking was gedaan, en die nog niet in
den paus hun wereldlijk hoofd erkenden,- al gaven zij hem als
geestelijk hoofd steeds meer en meer invloed in \'t bestuur. —•

Wij gaan de tweede periode in die zich tot 1198 uifcstreivt:
wij zien hierin de paus langzaam maar zeker het tweede belet-
sel, de heerschappij vaa het burgerlijk bestuur van Eome uit
den weg ruimen, en het eerste de oppermacht van den keizer
geweldig schokken. Eeeds Mcolaas I deed hiertoe een grooten
stap, door gebruik te maken van de valsche decretalen, en
door \'t eerst de pauselijke kroon te dragen; maar vooral de on-
derlinge twisten der Karolingers hielpen den paus, daar de kei-
zers, om slechts de sanctie van den paus te hebben, gedurig
rechten lieten vallen Ook voor het pausdom echter naakte
die treurige tijd, toen de pausen onder den invloed van Ma-
rozia naauwelijks verdwenen waren, om plaats te maken voor
de Toscaansche pausen, in wie niets van het geestelijke van hun
ambt was overgebleven. Dat in dien tijd verscheidene anoma-
lieën geschiedden, wie zal het wraken ? Zoo verbond Johannes XH
Marozia\'s kleinzoon, met de macht van paus de macht van zyn
vader Alberic, die senator of wereldlijk heer van de Eomeinsclie
repubhek was, welk geval nog eens gebeurde met paus Jo-
hannes XIX ®, hoewel steeds nog de hulde aan den keizer werd
gebracht. Keizer Hendrik III was het, die toen de keuze van
den paus vrij maakte van alle inwendige partijschappen: doch
in dat pausdom zelf was allengs een hervorming doorgedron-
gen, die zich weldra in één man, Hildebrand, zou concentree-
ren, namelijk om de keus van den paus van allen mogelijken
wereldlijken invloed, dus ook van den keizer, te bevrijden. I\'s
strijd over de investituren en over de erfenis van de gravin
Mathilde volgde, terwijl de paus al voor dien tijd een grooten
steun had gekregen in de ]Nquot;oormannen in \'t zuiden. Onder-
tusschen had hij ook in Eome zelf meer en meer het bewind
tot zich getrokken, ja zelfs had paus Pascal II den stadsprefect
zoeken aan te stellen Dit alles wekte reactie, en in
constitueerde zich weder sterker dan ooit de Eomeinsche repu-
bliek, afgescheiden van het geestelijk gezag, onder Abailards

leerling, Arnold van Brescia Twaalf jaren Held die toestand
aan. Frederic Barbarossa werd door dien senaat aldus aan-
gesproken: quot;Gij waart een gast, wij hebben n burger ge-
maakt: gij waart een vreemdeling uit de landen over de Alpen,
wij hebben u tot een vorst gesteldquot; ^ Doch diezelfde Barba-
rossa onderdrukt de republiek, omdat deze zich ook tegen hem
keert, en sedert dien tijd neemt de macht van den paus jaar
op jaar toe, en als tegenhanger van de woorden door den se-
naat uitgesproken, worden deze regelen onder een schilderij
van Lotharius den keizer geplaatst, met toespeling op Barba-
rossa: quot;de koning komt voor de poort, bezweert eerst de eer
der stad, wordt daarop vasal van den paus, en ontvangt dan
de kroon uit zijne handenquot; ^ Wel laat keizer Hendrik VI
nog zijne susereiniteit gelden, doch bij zijn plotselingen dood,
weet Innocentius III meesterlijk partij te trekken van de om-
standigheden , en laat in 1198 aan zich den eed zweren door den
prefect van Rome, en beleent hem wederkeerig \\ De souve-
reiniteit die de paus reeds lang feitelijk had, heeft hij ook in
naam genomen, alleen mist hij nog altijd de erkenning van de-
zen laatsten stap door den keizer. — Dit laatste punt wilde
echter de keizer nog niet toegeven, wij treden zoo in de derde
periode, die met den strijd tegen Frederic II opent, een oor-
log die weldra de groote beginselen van de middeleeuwen aan
\'t wankelen bracht. De paus triumfeerde oogenschijnlijk, maar
terwijl hij. dus tegenover den keizer in aanzien won, werd zijn
macht in Rome nogmaals gebroken, de senaat en \'t volk van
l^ome namen in 1252 tot podestaat of senator, den machtigen
^rancaleone den Bolonees ^ Voor het overige bracht de tijd
geen nieuwe nadeelen aan den paus: integendeel, de dood van
Gonradijn bevestigde den paus hoe langer hoe meer, en ook

^ Zie Perraii, II, pag. 46.

^ Zie Fei-ran, quot;Guelfes et Gibelins,quot; II, pag. 156.
\' Zie ook Becker, quot;Alg. Gescli.quot; (Scliotel) III, pag. 233.

B,ex venit ante foras, jurans prius urbis Iionores
Post Homo lit papac, reoipit quo dante coronam.

\'\' Zie Hassc, pag. 99.

\' He Ferrari, quot;Guelfes et G.quot; pag. 364 seqq cn Milman, IV, p^g.

ßudolf van Habsburg gaf feitelijk ten minste zijn rechten op
den kerkelijken staat op De post van senator, door Branca-
leone tot 1251 bezeten, werd weldra opgedragen aau Karei
van Anjou, den beschermeling van den paus, doch bij het neer-
leggen van dat ambt door dien vorst, werden de Romeinen
door den paus gedwongen nooit weder een buitenlandsch vorst
te verkiezen als senator, en in allen gevalle dezen post slechts
een jaar te lateu bekleeden door denzelfden persoon Nu
echter, zoo als in geheel Italië, begon de aristocratie in Eome
aan \'t woelen, en de paus zich niet langer veilig achtende,
vluchtte naar Avignon — in dien tijd is alles anarchie in de
stad der pausen, nieuwe vorstendommen worden opgericht, tot-
dat ten jare 1347 Eienzi in naam van \'t volk optrad tegen de
aanmatigingen der baronnen, en \'t oude wereldbedwingende
keizeridee van Eome weder wakker maakte In het eerst was
de paus natuurlijk niet tegen hem, ja zijn legaat bisschop Eai-
mund vau Orvieto ondersteunde hem, toen echter Eienzi zich
alleen tot vertegenwoordiger van Eome stelde, en de wereld-
lijke vorsten voor zijn rechterstoel daagde, moest de paus zich
tegen hem verklaren, en — reeds in December van hetzelfde jaar
vertrok Eienzi uit Eome. Nu beghit hij een gansch andere po-
litiek, iüj ziet uaar den staatkundigen toestand van Europa, en
het eenigste middel om Eome tegenover aristocratie van binnen
en den paus van buiten staande te houden, schijnt hem toe
de aansluiting aan de beginselen der Eraticelli Derwaards
wendt hij zijn weg, in de wilde Apennijnen, waar verscheiden
van huu secteu zich schuil hielden, leeft hij twee en een halfjaar
onbekend: een profeet, Fra Angelo, overtuigt hem däär van
zijne roeping — en in de maand Augustus 1350 staat hij
plotseling te Praag voor deu keizer van Duitschland, Karei IV,
en openbaart dezen dat het rijk van den heihgen Geest nade-
rende is; een arme paus zou er gekozen worden, en de paus
en Eienzi met den keizer zouden te zamen de nieuwe eeuw ope-

1nbsp;Zie Hasse, pag. 107.

3nbsp;Zie Hasse, pag. 108.

3nbsp;Zie Ferrari, quot;Guelfes et Gibelins,quot; pag. 299 seqq. t. III.

4nbsp;Zie Milman, V, pag. 359, noot pag. 365—373. Ferrari, III, pag. 306.

lien. De keizer zond kern gevangen naar den paus te Avignon.
Misschien was het \'t sterven van Clemens VI in 1352, dat
B-ienzi\'s dood verhinderde, ten minste hij bleef gevangen. Petrarca
stelde als dichter steeds belang in hem, en Rienzi in den ker-
ker zijn Bijbel en zijn Livius overpeinzende, koesterde wilde
droomen van een toekomst, die hij nog zon beleven.

De opvolger van Clemens VI was Innocentius VI, die tot
1362 leefde, en die de machtigste en voorzichtigste der pau-
sen te Avignon was. Veel had hij te danken aan den even
dapperen als sin wen kardinaal Albornoz, die den legaat Dura-
fort ^ had vervangen in het bestrijden van de vijanden des
pausen in Italië. Wij kunnen thands niet uitvoerig diens ar-
beid nagaan: genoeg zij het, dat hij de geheele macht van
den paus in Italië herstelde: eens teruggeroepen, en naar re-
kening en verantwoording gevraagd over de sommen door hem
besteed, kon hij wijzen op de karren, gevuld met de sleutels
der sterkten en steden, door hem onderworpen één van de
werktuigen nu. waarmede hij het bestuur over Eome weder in
handen wist te krijgen, was de nog altijd in den kerker toe-
vende Eienzi Deze wordt door Albornoz gebruikt om den
intusschen in Eome heeischenden volksman Baronnelli te ver-
nietigen. Eienzi vertrekt, neemt nogmaals. Augustus .1354,
het tribunaat aan, nu echter als getrouwe zoon van de kerk
en van den paus, daar de keizer zijn antipapistische plannen
van vroeger niet had willen ondersteunen, doch maakt zich
door zijn WTeedheid, losbandigheid en zwelgerij zoo gehaat, dat
reeds in October 1354 het volk opstaat en hem vermoordt
Zoo eindigde alles ten voordeele van den paus, zien wij nu
hoe de verwikkelingen met keizer Karei IV door Clemens VI
begonnen, onder het pontificaat van Innocentius tot een be-
vredigende uitkomst kwamen, en dus alles tot éénheid werd
gebracht. — Karei IV had zich na den dood van Lodewijk
van Beijeren aan een nieuwe keus moeten onderwerpen, daar

1nbsp;Zie over Durafort, Perrari, III, pag. 343.

2nbsp;Zie Perrari, III, pag. 385.

3nbsp;Zie Milman, V, pag. S78.

^ Zie Pemri, JU, pag, 379 seqq.

de Duitschers geen keizer nit de handen van den paus hadden
willen ontvangen. Toen hij nu vroeger als tegenkeizer was be-
noemd, had liij moeten zweren ^ alle daden van. Lodewijk van
Beijeren te vernietigen, geen recht hoegenaamd op den kerke-
iijken stoel te doen gelden, en alleen Eome binnen te trekken
om gekroond te worden, maar dan dadelijk te vertrekken. Men
zou nu meenen dat door de hernieu.wde keus door de keurvor-
sten deze vroegere belofte vervallen was Karei IV begreep
\'t echter niet alzoo. Niettegenstaande de beden van de Ghihel-
lijusche hoofden, en de vermaning van Petrarca, ging hij als
getrouw zoon van de kerk naar Itahë — en den Ö^e^i April 1355
door den den paus vertegenwoordigenden kardinaal gekroond, her-
nieuwde hij voor het altaar van de H. Maria al de vernederende
verbindtenissen, en ging dadelijk w-eder naar Duitschland. Hij
was dus de eerste keizer die, wat er nog aan de macht van
den paus over den kerkdijken staat ontbrak, aanvulde: hij gaf
zijn keizerlijke goedkeuring aan een feit, dat toch reeds lang
zich had doen gelden

Na den dood van paus Innocentius VI, zijn er nog twee
pausen die te Avignon hun verblijf hielden, namelijk Urba-
nus V en Gregorius XI ^ Doch ook de blik van deze twee
kerkvoogden was voortdurend op Italië gericht, en beide poog-
den zij reeds het pausdom weder te Eome te doen zetelen.
Urbanus V toch kon of behoefde zich met het wereldlijk be-
stuur der andere staten niet veel in te laten, frankrijk had te
veel met den Engelschen oorlog te doen, dan dat het moeije-
lijkheden zocht met den heiligen stoel, Engeland was den paus
te machtig en Duitschland gehoorzaamde sinds de gouden hul
oogenschijnlijk — alleen Itahë baarde moeijelijkheid op moeije-
lijkheid. Eeeds had het hoofd der Viscontis de aartsbisschop
van Milaan tegelijk het geestelijk en wereldlijk bestuur m het
noorden van Italië zich verzekerd, en toen hij kwam te ster-
ven. en zijn macht naliet aan zijn drie neven, Matteo,

1 Zie Gieseler, II, 3, pag. 78 en
3 Zie van Gilse, quot;Gids,quot; pag. 9.
s Zie Hasse, pag. 120.
^ Zie Milman, V, pag. 382—894.

iiabo en Galeazzo, Avelke laatste met de dochter van koning-
Jan van Frankrijk geluwd was — wist de paus weldra geen
ander middel tegen de aanmatigingen van Barnabo Visconti,
dan hem in den ban te doen. Doch zelfs in Itahë beteekende
die excommunicatie niets meer, al de zedelijke invloed der
pausen was in Italië bijna verloren, de overwinningen van Al-
bornoz den kardinaal waren meestal als buitenlandsche verove-
ringen beschouwd, en de paus besloot daarom — daar hij op
ïrankrijk niet meer kon rekenen, en de zwarte prins hem
ook in \'t zuiden bedreigde — naar Itahë ai te reizen. Men
kan zich de woede van het conclave, meestal u.it Franschen
bestaande voorstellen, zij vergezelden hem ook niet, en de
paus landde bijna alleen te Genua aan. De eerste paus sinds
de dagen van Bonifacius VIII, bediende hij de mis op het al-
taar van Petrus, het volgend jaar kwam de keizer hem zelfs
te Uome bezoeken — doch reeds na twee jaar keerde hij we-
der naar Avignon terug, al was het alleen om daar te ster-
ven : hij liet den roem na van de deugdzaamste der pausen te
Avignon geweest te zijn, geen weelde, geen factiegeest, geen
simonie, geen bevordering van familieleden duldde hij; hij was
streng rechtvaardig, een beschermer der geleerden, mild voor
de armen, en had al de goede hoedanigheden van een bene-
dictijner monnik. — Zijn opvolger die met de hoop gekozen
Werd, dat hij niet naar Italië zich zou begeven, onderscheidde
zich als. in tegenoverstelling van ürbanus Y door zijn over-
dreven nepotisme: hij was een neef van Clemens VI en nam
den naam aan van Gregorius XI. Diens invloed op de vor-
sten was ook gering. Engeland en Frankrijk wilden hem niet
als middelaar aannemen, Barnabo Visconti trotseerde hem.
Waarom ging hij niet naar Italië, was de algemeene roep. Ca-
tharina van Sienna de beroemde heihge maagd, deed een reis
om hem over te halen. Eindelijk ging hij dan ook, maar te
midden van groote onrust en woeling stierf hij aldaar.

Hij was de laatste der pausen te Avignon: die na hem kwa-
den waren niet door de gansche Christenheid erkend. De Ba-
kilonische gevangenschap van het pausdom was geëindigd, maar
voor dat het in al zijn vastheid zich weder kon vestigen als

de rots van Petrus, waarox^ ^e Christelijke maatschappij zou
rusten, moest het nog drie schokken doorstaan, die het paus-
dom geheel aau het wankelen zouden brengen. De aanduiding
van deze drie schokken zal onze beschouwing van de kerk in
denbsp;eeuw besluiten.

I. Men weet toch wat er na den dood van Gregorius XI
geschiedde. Een groote volksopstand barstte binnen Eome los,
men verlangde op luiden beslissenden toon een Itaiiaanschen paus
van het conclave. En terwijl dit conclave vergaderde (er wa-
ren 11 Planschen, 4 Itabaansche en één Spaansche kardinaal)
werd dat volksgeschreeuw steeds dringender, en eischte men
woester en dreigender een Eomein. De kardinalen door de
vrees her en derwaards geslingerd, kozen den aartsbisschop
vau Bari tot paus, die Aveldra den naam aannam van Urba-
nus VT en nu ook door allen erkend werd. Maar toen wel-
dra zijn wreede hardvochtige aard aan den dag kwam, namen
de fransche kardinalen de wijk naar xinagni, beraadslaagden
daar, wonnen consulten in, en verklaarden eindelijk den
Augustus de keuze, die zij 18 April 1378 gedaan hadden,
onwettig. De koningin van Napels ondersteunde hen, de vier
kardinalen die nog bij Urbanus gebleven waren, begaven zich
ook tot hen, sinds Urbanus zes en twintig nieuwe kardinalen
had benoemd: en allen die vroeger Urbanus gekozen hadden,
verklaarden nu tot paus den door zijn krijgstochten voor het
pausdom beroemden, Eobert van Genève, die den naam aan-
nam van Clemens VII. Dus waren er twee pausen en de
Christenheid was verdeeld wie van de twee de ware was. Italië
hield voor het grootste deel de partij van Urbanus , zoo ook
Duitschland en Boheme, omdat Urbanus keizer Wenceslaus
had erkend, en zoo ook Engeland en Vlaanderen, omdat
Prankrijk de andere partij koos. Polen en het Noorden ver-
sterkten ook nog de zaak van Urbanus: Prankrijk daarentegen
nam de partij van den paus die te Avignon zou gaan zetelen
en zoo ook Schotland uit tegenstand tegen Engeland: later
werd ook Spanje voor den Avignouschen kerkvoogd gewon-
nen. — Deze periode die men rekenen kan. dat tot het con-

cilie van Constanz ten jare 1415 voortduurde is men gewoon
liet gxoote scliisma te noemen. Het schisma nu had tot on-
ttiiddellijk gevolg het principe waarop tot nu toe de hierarchie
gebouwd was te doen wankelen, te weten de leer der bepaalde
8\'Utocratie van den paus, werd in gevaar gebracht Eene
opvatting die sinds de negende eeuw langzamerhand als ver-
geten was, werd als \'t ware uit het stof der tijden weder op-
gedolven , men begon te beweeren dat een concilie boven den
P^Us stond: de autocratie zou in eene aristocratie gaan veran-
tieren. — Wel was dit voor het pausdom een zeer gevaarlijke
klip waarop het dreigde te stranden, reeds het schijnbaar een-
voudige, met het verleden overeenstemmende van die leer, de
gemakkelijke oplossing die daardoor aan zoo menig moeijelijk
te besli sseii probleem werd gegeven, moest deze opvatting gre-
tige aanname doen vinden. Maar hoe verleidelijker de leer
Was, des te meer streed zij met de gansche opvatting van de
-S.oomsch Catholieke hierarchie, zoo als zij zich in de middel-
eeuwen had ontwikkeld. Zou dan die gansche schepping waar-
^^n een Karei de Groote de bezielende gedachte had gege-
vernietigd worden? ïoen ten jare 800 der Eranken
keizer met den paus het bekende verdrag sloot, was wel
Eensdeels de beteekenis deze, dat het nieuwe Eomaansch Ger-
ttiaansche keizerrijk in het noordwesten ontstaan zijn godsdien-
stige sanctie had gekregen, en het Byzantijnsche rijk van nu
aan als uitgesloten was van de Europeesche ontwikkeling —
\'n^ar ten andere was ook de paus daardoor werkelijk tot paus
geworden, hij was tot leider en tot éénig hoofd der Chris-
telijke kerk erkend. De band tusschen dat nieuwe keizerrijk
flome zou de keten zijn waardoor de feiten in de middel-
eeuwen aaneengesnoerd werden, de woorden paus en keizer
Werden het wachtwoord der tijden En nu —■ door het ver-
•Irag der keurvorsten te Bense, Avas het keizerlijk gezag reeds
onafhankelijk van de krooning der pausen verklaard en dus

^ Zie quot;Edinburgh Eeview,quot; 1856, no. gio, pag. 483 en 467.

Eanlce, «die römischen Päpste,quot; 1834, I, pag. 21. Bunsen\' quot;Gott in
quot; GcscIucMe,quot; HI, p. ]23.

liet keizerschap vervormd, zoti dan nu bij het schisma de paus
ophouden wezenthjk paus te zijn ! Het scheen dat het dezen
weg opging, en dat de kerk weder een concilienkerk werd.
Immers na den dood in 1389 van Urbanus VI te Eome,
wiens leven een gedurige strijd was gev/eest tegen geheel Italié;
en vooral tegen jNTapels, in welke oorlogen hij zich steeds
bediende van den Condotierri Alberic Barbiano — kozen de
Itabaa:nsche kardinalen zoo spoedig mogelijk een Napolitaan tot
opvolger, en wel Bonifacius IX, een man van veel bekwaam-
heden, maar wiens regering geschandvlekt is door de boven-
matige simonie. Intusschen had deze paus zich toch nog eenig®
zekerheid in Itahë weten te geven, hij had goed gebruik ge-
maakt van het jubilee in \'t jaar 1400, en de groote vijand van
het pausdom in dien tijd, Gian Galeazzo Visconti, de neef van
Barnaho, die den hertogshoed van keizer V/enceslaus had weten
te verwerven, en naar een koningskroon van Italië streefde,
was juist te goeder ure gestorven, en zijn machtig rijk dus
verbrokkeld. Bonifacius IX, die in 1404 stierf, werd opg®\'
volgd door den voor die tijden te deugdzamen Innocentius Vfl;
en deze maakte in 1406 plaats voor Angelo Corario, die den
naam aannam van Gregorius XII. — I)e pausen te Eome be-
kommerden zich dus als \'t ware niet om de pausen te Avignon-
alleen deden al de kardinalen, wanneer zij de nieuwe kerkvoog
den benoemden, telkens den eed, om wanneer zij gekozen
den worden, dadelijk te zullen aftreden, zoodra als de paUS t®
Avignon zulks deed, — Maar ook de pausen te Avignon vo g
den dezelfde gedragslijn: Clemens VII had niettegenstaande zijn
strijdzuchtige antecedenten, zeer rustig en waardig als een ecW
fransch edelman zijn ambt bestuurd, hij overleefde Urbanus
5 jaren, en na zijn dood gingen de fransche kardinalen over,
na eenzelfden eed als die te Eome gedaan te hebben, om een
opvolger voor hem te kiezen; intusschen had de universiteit
van Parijs, het eerste geleerde hgchaam der Christenheid, oji
het eindigen van het schisma aangedrongen, en bovendien, toen
het bleek dat de zeer listige Spanjaard, de kardinaal Peter m
Luna, (che zich den naam, gaf van Benedictus XIII) tot paus
was benoemd, begon de ondersteuning van Frankrijk te v,-

8X

^^wakken, nu het niet langei een Pranschmau was. Om het
schisma te doen ophouden, zond de koning van Frankrijk, hierin
ondersteund door den keizer vau Duitschland, aan den paus te
Bome en te Avignon Peter d\'Ailiy, ten einde beiden de vraag
voor te leggen om afstand te doen. De paus te Eome, Boni-
facius IX, gaf een ontwijkend antwoord, Benedictus XIII werd
bepaald belegerd, en vijfjaar in zijn paleis gevangen gehouden.
Hij ontvluchtte echter, en wist zich Prankrijks ondersteuning
weder te winnen. — Nu echter, nu ook Angelo Coraxio zoo
dikwijls van zijn ijver om het schisma te doen ophouden, had
doen blijken, werd eindelijk met goedvinden der mogeudlaeden
bepaald,\' dat de beide pausen, Gregorius XII en Benedictus XIII
te Savoua zouden bijeenkomen, geen nieuwe kardinalen zouden
in dien tusschentijd worden benoemd, eu dan zouden de kardi-
nalen van beide pausen vereenigd te zamen den waren paus kiezen.
Zoo zou alles weder tot eenheid gebracht worden. Beide kerk-
voogden, maar vooral Gregorius XII, trokken echter weldra terug.
Toen namen de kardinalen vau beiden den kloeken maatregel
van zelf tezamen te komen, eeu dictatoriale macht aan te nemen,
en op eigen gezag, zonder op toestemming van paus of keizer
te wachten, een concibe bijeen te roepen te Pisa. Zoo geschiedde
het. H:et concibe kwam te Pisa bijeen. Het zette zoowel Angelo
Corario als Peter di Luua af, en brak zoo de traditie van de
pauselijke macht. Op eigen gezag was het te zamen gekomen,
Vertegenwoordigende de Catholieke kerk van God; eu let wel,
het zette de pausen niet af wegens onwettigheid in de verkie-
zing, maar om hunne misdaden en handelingen; het concilie
Matigde zich dus het recht aan als een hoogste rechtbank te
zitten over de handelingen der pausen, terwijl het toch den titel
Volgens welken de pauselijke macht werd uitgeoefend, erkende —
quot;^^ij kunnen hier slechts het probleem stellen, de oplossing er
Van behoort tot de volgende eeuw op het concibe van Constanz
t\'huis Saint Mare Girardiu noemt er geus den paus quot;une in-
comparable individualité au mibeu de l\'égalité chrétiennequot;

\' Zie een meesterlijke beschrijving van dat concilie bij Milman, V, pag. 455—460.

^ Zie vooral ook Milman, VI, pag. 33, 40, 102 en 106.

® Zie quot;Essais de Litte\'ratare et de Moralequot;, 1853, I pag. 261.

hoedanig dit opgevat werd op het einde der 14lt;Je eeuw door hen
die zich op het Cathoheke standpunt plaatsten, was het doel
van deze ontwikkeling.

II. Want er waren er reeds die er van spraken zich op een
ander standpunt te plaatsen, en ziedaar de tweede schok die de
Eoomsch Cathoheke hierarchie dreigde; wij bedoelen vooreerst
de verschijning van Wychlfe in Engeland Om diens leven
goed te begrijpen moeten wij drie periodes goed onderscheiden.
Eerst begint hij met de bedelmonnikenorde aan te vallen,
daarna wordt hij stouter en tast de pauselijke hierarchie aan,
en eindelijk, na den bijbel in het Engelsch te hebben vertaald,
begint hij enkele leerstukken van de Eoomsch Catholieke kerk
te betwijfelen. Het is niet een leven uit één beginsel dat nU
in al zijne handelingen zich uit, maar een stuk voor stuk er-
kennen van de waarheid en een daarmede gepaard gaand bewijzen
van het valsche standpunt zijner tegenstanders. Hij was geboren
in 1324. Hij was arm en zijne bestemming als schoher leidde
hem naar een of andere universiteit. Engeland was toen ter
tijde vol van scholen, onder welke die te Oxford en te Cam-
bridge toch altijd den eersten rang innamen. De universiteiten
nu waren in geheel Europa op dezelfde wijze ingericht, een or-
ganisatie die zelfs nu nog in de 19\'^e eeuw de inrichting is
van de twee genoemde Engelsche hoogescholen Zij waren

1nbsp;Zie Milman, V, pag. 479—520. — Merle d\'AuHgne\', quot;Histoire de la Eefor-
mationquot;, tom. V, 1853, pag. 90—131. — Robert Vaughan, quot;Revolutions in
English Historyquot;, 1859, pag. 565—574. — De dissertatie van de Reuver Gro-
neman, quot;Diatribe in Johannis Wicliffi vitam, ingeninmquot;, scripta 1837 — en
vooral het belangrijke stuk iu de quot;Quarterly Reviewquot;, Julij 1858, N». ZOt
pag. 107—151.

2nbsp;Zie Montalembert, quot;l\'avenir de l\'Angleterrequot; 1856, pag. 159 seqq.; — MJ
zegt daar: quot;nulle part au monde le moyen age n\'est encore debout et vivant com®®
à Oxford et Cambridge — Lors des discussions intérieures de l\'université d\'Oxford
sur l\'application des reformes re\'cemment introduites, on cherchait sans cesse la
solution des difficulte\'s en recourant à l\'histoire de l\'université de Paris por
Boulay. — Zie ook quot;de Gidsquot; 1846, D. I, pag. 670 seqq. — Adolph Heifferich,
quot;der Organismus der quot;VVis.senschaftquot; 1856, pag. 7 seqq.; — en vooral over de
geheele inrichting der Engelsche universiteiten: die Universität Cambridge, geschil-
dert von Dr. J. G. Tiarks in de quot;Heidelberger Jahrbücher der Literaturquot; 1851 r
pag. 331—357 en 1853, pag. 801—841.

allen gevormd op de wijze van de Universiteit van Parijs; te
\'\'^eten, het waren verzamelingen van scholen. Oxford en Cam-
bridge vooral waren en zijn zoo aggregaties van colleges, stich-
tingen die elk een kleine republiek op zich zelve vormden en
Waarvan de stichter de wetgever was. Op al die scholen werden
geleerd de theologie en tevens de zeven vrije kunsten, die echter
ïuet zoo zeer op zich zeiven stonden als wel de brug vormden tot
de theologie. Dit tweederlei onderwijs verdeelde de scholen als
Van zelve in écoles de theologie en écoles des arts, zoo verte-
genwoordigde in de Universiteit van Parijs de school de Sainte-
Creneviève de vrije kunsten, en de school de Nôtre-Dame (later
het college de Sorbonne) de bepaalde theologie En als in \'t
Voorbijgaan kunnen wij niet nalaten opmerkzaam te maken op
het zoeken naar eenheid, op het streven naar harmonie in alles
dat zich in de inrichting van het onderwijs in de middeleeuwsche
Universiteiten kenbaar maakt. Nergens afscheiding van weten-
schappen, neen , overal werd op het verband van wetenschap op
Wetenschap gedrukt. Had men eenmaal het trivium, dat is de
grammatica de rethorica en de logica, en daarenboven het qua-
fhivium, dat is de arithmetica, de geometrie, de muziek en de
Astronomie beoefend ; was de geest t\'huis in het encjclopaedisch
stelsel, rustend op de zeven zilveren zuilen, dan was men als
staat de leer der evenredigheden in alles op te merken, en
de zinnelijke vormen weldra sjmbolen te zien van de eeuwige
\'^aarheidsbeginselen die de kerk zou gaan ontwikkelen Er
Was nergens nog verdeeling van arbeid — maar ook nergens
Waren de voordeden te vinden aan deze economische regel ver-
honden. ■— Steeds dan verdrongen zich scholieren in de universi-
teiten, duizenden, waar wij in onze eeuw slechts honderdtallen
tellen, omdat de twee eenige wijzen waardoor men in de mid-
deleeuwen boven het lage onnadenkende volk stond, waren uit
munten in den strijd van \'t redetwisten of tropheeën behaald
te hebben in de wapenen. Wie geen ridder kon worden omdat
^yu geboorte of aanleg hem niet die edele keuze toehet, begaf

Zie laferrièi-e, quot;Histoire du droit I\'rancaisquot;, t. IV, pag. 232—235.
quot; Zie Alberdingh Thym, in de quot;Dietsche Warandequot; van 1857, pag. 356, 357 en 358.

ïicli tot de scholen en trachtte door nachtwaken, honger en ont-
bering een hoogen. trap in de geleerdheid te verkrijgen, zich
oefenende in het strijdperk van den geest K Zoo ging Wycliffe
naar Oxford, werkte eerst in het Queen\'s college, juist gesticht
door Philippa van Henegouwen, de gemalin van Eduard III, en
later in het college Merton, zoo genoemd naar den stichter
Walter de Merton, kanselier van wijlen koning Hendrik III.
Nu was echter op die universiteiten en ook te Oxford nog altijd
wakker de twist van de eigenlijk gezegde kerk met de Erancis-
canen. Want de geheele kerk was toch nog altijd gebouwd op
de geheele en uitsluitende autoriteit van de wettige herders in
hun\' kerspellen, en op hun uitsluitend recht om de dienstender
kerk waar te nemen, de biecht te hooren, en de absolutie te
geven. In de oogen van alle kerkdijken waren de bedelmon-
niken die al deze bedieningen ook uitoefenden indringers, te
meer omdat zij onder het voorgeven van wereldlijke armoede de
rijkste giften ontvingen. Er was dus altijd ijverzucht, wedstrijd,
wrijving, overslaande tot haat en worsteling. Het verval in de
franciscaansche orde zelve had den strijd des te heviger doen
ontvlammen, en de twist was te grooter geworden naarmate de
orde te zwakker tegenweer aanbood, daar zij met uitzondering
van Jan van Parma en van St. Bonaventura byna altijd gene-
raals had van weinig talent, van bekrompen geest, met al de
vreesachtigheid van de onwetendheid, menschen die zich als van
zelf vernederd gevoelden wanneer bij toeval een groot en ver-
dienstelijk man in hun midden verdwaalde, zoo als dit het geval
was geweest toen Eoger Bacon in de dertiende eeuw franciscaan
werd Welnu, een van de eerste w^erken van WycHffe —•
want het is niet zeker, dat het boek over de laatste tijden der
kerk van hem is, anders zou hij zelf eerst de stellingen van den
abt Joachim gedeeld hebben — Avas een aanval op de Erancis-
canen; hij tastte hun leer rechtstreeks aan, aantoonende dat

1 Men denke aan de eelit middeleeuwsche redevoering van Don Quichote over
de wapenen en de geleerdheid. Zie de vertaling van Schuller, D. T, pag. 147 en
154; zeer schoon is dat verzinnelijkt door Imraerman in zijn vertelling die Wunder
im Spessart in zijn roman Münchhausen.
3 Zie Milman, VI, pag. 399 seqq.

Quistus geen bedelaar was. Tot zoolang is dus Wycbffe de
kampioen der Universiteit Oxford en dus vau zelf van de kerk.

Wij treden thands de tweede periode van zijn leven in, waarm
hij de hierarchie van de kerk zelve begint aan te vallen. Om
zich de steUing vau Wycbffe tegenover het volk echter goed
voor te stellen, moeten wij een blik op den staatkundigen toe-
stand van Engeland werpen. De begunstiger namelijk van
Wycbffe was de bekende John of Gaunt, hertog van Lancaster,
die tevens ook de patroon vau Chaucer en als het hoofd der
vooruitgaande beweging, die losscheuring van Engeland van den
paus verlangde, overal zich voordeed; door dien hoogen patroon
beschermd, verklaart het zich hoe Wycbffe door de kroou ge-
raadpleegd werd omtrent de schatting die Engeland sinds de
dagen van Jan I aan deu paus moest betalen, maar nu sinds
33 jareu niet opgebracht had. Het parlement en het land
deelde geheel de inzichten van Wycbffe, die beweerde dat ze
ïiiet moest betaald worden; ook het parlement begon meer en
meer jaloersch te worden op dè geestelijke hierarchie — als van
zelf moest nu het parlement zich aan Tjancaster hebben aange-
sloten, ware het niet dat het volk altijd ridderlijk gehecht aan
den zwarten Prins, nu die edele strijder gebroken naar het graf
zijn verder leven sleepte. Lancaster verdacht van zijnen broeder
eu diens jongeu zoon te willen verdringen en zelf na den dood
van zijn vader EduardllI den troon te willen beklimmen. Yan-
daar schijnbare tegenstrijdigheden. Het parlement, een oogeu-
hbk onder den invloed van Lancaster, vroeg dat alle groote
Waardigheden niet meer alleen door de geestelijken werden in-
genomen; de bcAveging was vooral gericht tegeu Wilbam of
%keham, bisschop van Winchester, dien echt ridderlijken,
rijken en fleren prelaat, in wien de hierarchie een van haar
schoonste en meest smettelooze typen had Wykeham, die
hijua alle staatsbedieningen vervulde, werd als zoodanig out-

^ Wykeliam was de stichter van de school te Winchester: de meest beroemde
school van Engeland naast die van Eton. De leerlingen heeten nog altijd Wyke-
hamisten. Door een Wykehamist is vervaardigd het Engelsche studentenlied, dat
■ïe plaats inneemt van ons io vivat, namelijk het dulce domum. Zie quot;de Giisquot;\'
1846, ï, pag. 675 en 676.

slagen, en Wycliffe, die ondertusschen als doctor te Oxford on-
derwees, was het volkomen eens met deze tegen de groote
macht der geestelijkheid gerichte beweging. Ondertusschen be-
greep het parlement dat Lancaster zijn macht bij den koning
weder verkeerd gebruikte. Wykeham en Peter de la Mare,
speaker van het huis der Gemeenten, zetten zich aan het hoofd
van den tegenstand, drongen op zijne verwijdering aan, en
vroegen aan den koning, die nu geheel versuft onder den invloed
van een vrouw Alice Perrers stond, de vorming van een nieu-
wen staatsraad; tevens drong het parlement echter aan op maat-
regelen tegen het vermeerderd aanzien van den paus in Enge-
land. De dood van den zwarten prins echter plaatste nogmaals
Lancaster aan het hoofd, hij nam de la Mare gevangen, en ver-
volgde Wykeham, die hem echter weerstond. In dienzelfden
tijd werd Wychlfe door den vriend van Wykeham, WiUiam of
Courtenay, bisschop van Londen, wegens eenige tegen de gees-
telijkheid vijandige stellingen gedagvaard. Wycliife verscheen,
maar met hem zijn begunstiger Lancaster en diens aanhanger
Percy; een worsteling ontstond; de burgerij in de city hielp
den bisschop, plunderde het paleis van Lancaster, en drong er
nu op aan dat aan Wykeham geheel recht zou geschieden. Het
volk was dus als \'t ware, door dat de bescherming van Lan-
caster een verkeerde kleur gaf aan den hervormer, geheel tegen
WycMe. — Dit duurde echter met lang, Eduard III stierf,
en de zoon van den zwarten prins Eichard II werd koning; Lan-
caster\'s invloed verminderde, ja hij begreep dat hij te ver\'gegaan
was, hij verzocht vergiffenis aan de city, en van nu af aan liet
hij Wycliffe meer en meer aan zijn lot over. Dit was voor
Wychffe geen al te groot nadeel. Op aanmaning van den paus,
nogmaals voor den bisschop van Londen verschenen, wordt luj
nu met langer door den machtigen hertog, maar door een groote
menigte volks begeleid; die menigte werd luidruchtiger, en weldra
werd de vervolging op last van de prinses van Wales gestaakt.
Wychffe antwoordde op de beschuldiging van den paus, en toen
weldra in 1378 het groote schisma begon, putte hij daaruit nieuwe
kracht voor zijn aanvallen op de geestelijkheid. Hij werd meer
en meer het hoofd eener secte, bepaald tegen de aanmatigingen

der hierarchie gericht, waaruit het zich dan ook laat verklaren
dat tot nu toe Oxford hem nog niet verloochende. Hij orga-
niseerde een orde van predikers die het land doorreisden, en die
in invloed gingen wedijveren met de bedelmonniken, zij leerden
hoe de kerkelijke goederen tot hun ware bestemming moesten
gebruikt worden, en dat de wereldlijke arm daartoe den gees-
telijken moest noodzaken, en bewezen, hoe geen excommunicatie
of eenige kerkelijke straf geldig kon zijn, zoo zij niet overeen-
komstig was met den wil van God.

Doch een nieuwe periode was ondertusschen in het hervor-
mingswerk van Wycliffe ingetreden. Wycliffe w^as de Heilige
Schrift in het Engelsch gaan vertalen omstreeks 1380 ^ Welk
een verbazenden invloed het kennisnemen door het volk möt den
hijbei heeft gehad is bekend, maar even grooten invloed had die
Vertaling op den vertaler zeiven. Het was nu niet meer de
macht van den paus van de hierarchie die hij betwijfelde, maar
hij begon eenige leerstukken, van de Catholieke kerk zelve te
onderzoeken en bevond ze onwaar. Terzelfder tijd echter dat
zijn werkkring uitgebreider en ernstiger werd hadden er weder
staatkundige gebeurtenissen plaats, die voor de oogen van on-
nadenkenden een verkeerde plooi gaven aan zijn karakter. In
1381 toch begon de opstand van Wat Tyler. Het was een gansch
poUtieke en sociale beweging, in \'t geheel geen religieuse revo-
lutie, maar zoo als \'t altijd bij het uitbreken van omwentehngen
gaat, voor een oogenblik komt te midden van het koken der
elementen al het schuim boven, en zoo was het ook nu, dat
toen de gevangenissen werden opengebroken, een zekere John
Ball die jaren te voren onder de lagere klassen de wildste lee-
ringen, verwant aan die der fraticelli, had verspreid, een dema-
goog van de laagste soort, wiens stelsel zich uitdrukte in het
tweeregehg versje:

W^ten Adam delved and Eve span.

Where was then the gentleman,

Zich met een van zijn geestverwanten Jack Straw weldra als

^ Zie ook over die vertaling Spalding, the history of English Literaturequot; 1853,
P^-g- 73 seqq.; er waren reeds voor Wycliffe vele fragmenten van den Bijbel in
\'\'et Engelsch vertaald. Zio ook Lingard, quot;History of England, IV, pag. 267.

hoofden van het volk deden kennen. Die geweldige gebeurte-
nissen hadden twee verkeerde gevolgen voor Wyclifle, vooreerst,
men achtte Wychffe\'s denkbeelden dezelfde te zijn als van John
Bal], een vermoeden dat krachtig gebruikt en bewerkt werd door
zijn tegenstanders, en ten tweede doordat de opstandelingen den
zachten aartsbisschop Simon Sudbury hadden vermoord, werd de
onverzoenlijke vijand van Wycliffe, William van Courtenay, rm
op den zetel van Canterbury geplaatst. Courtenay liet dan ook
weldra een synode bijeenkomen om maatregelen te nemen tegen
zekere vreemde en gevaarlijke meeningen die onder het volk
rondliepen; de synode kwam als een ongelukkig voorteeken voor
Wycliffe in het verblijf der bedelmonniken Grey Friars te
zamen, vierentwintig artikelen werden uit de schriften van den
hervormer genomen, waarvan er tien als kettersch en de andere
als dwalend werden veroordeeld. Onder de kettersche artikelen
treffen wij vooral de volgende aan, te weten: het ontkennen van
de leer der transsubstantiatie in haar meest materieele vorm, het
verwerpen van de biecht behalve aan God \\ en het aannemen
dat een priester die in zonde was, geen geestelijke macht had,
verder dat de geestelijken geen wereldsche macht hebben
mochten. De Lords intusschen maakten een statuut, dat de ge-
vangenneming van de predikers van Wycliffe\'s steUingen gebood;
en daar Wycliffe weldra tegen de beginselen der geestelijkheid
te Grey-Friars protesteerde, en een petitie inleverde aan den
koning en het parlement, om zijn schriften te mogen bewijzen
vergaderde het parlement te Oxford, alwaar ook de convocatie
der geestelijkheid zich had begeven. Wycliffe weder eenigzms
geliolpen door Lancaster, wordt nu slechts over een punt voor-
namcntlijk onderhouden, en wel over de Eucharistie. Hij bleek
in den strijd een goed logicus te zijn, hij verdedigde voorts het
ffevoeien van Berengar van Tours, die alleen op het geestelijk

-r»/quot;!

zamenzijn van het hgchaam van Christus drukte — maar
veroordeeld. Ongedeerd ging hij echter naar zijn kerspel Lut-
terworth, dat hij in vroeger tijd gekregen had; naar Oxlor

\' Do biecht was reefls in volle kracht gekomen rioor Iniioceniius IM, Milm«quot;\'
VI, pag. 190.

keerde liij niet terug, en daar er nog geen statuut ui Enge-
land was voor het verbranden van ketters, stierf hij rustig in
1384, den roem achterlatende van een grooten stoot aan het onde
gebouw der kerk gegeven, en enkele steenen voor de nieuwe
stichting der toekomst bijgebracht te hebben. — Hij liet geen
bepaalde secte na, maar zijn denkbeelden waren overal verspreid
onder den adel, onder de gentry, maar vooral onder de lagere
klassen; het huis van Lancaster, dat weldra van de kroon zich
nieester maakte, sloot zich, om zijn invloed te handhaven,
sterk aan de kerk aan, en van nu af aan begonnen overal ver-
volgingen, en werd het statuut de heretico combuxendo uitge-
vaardigd. De Lollarden, zoo was de naam der aanhangers der
nieuwe leer, hadden vooral te zuchten onder de regering van
Hendrik Y, toen tegen hun hoofd Sir John Oldcastle, Lord
Cobham een ware oorlog werd gevoerd. Hij, een goed krijgs-
kundige, lier maar tevens ridderlijk onderdaan, ontzien door
den koning, gevreesd door het hof, en geliefd bij het volk,
werd gevonnisd, en had het zeker niet verdiend, dat de traditie
onder Catholieken invloed hem tot den spot van alle eeuwen
zou maken, toen Shakspere het hem aldus overgeleverde beeld
tot zijn Sir John Ealstaff stempelde Op nog iemand anders
kad echter Wychffe grooten indruk gemaakt, en wel op de ge-
malin van Eichard II, de goede koningin Anna van Boheme;
haar waardigheid maakte een zeker verband tusschen Engeland
en haar vaderland, en Wycliffe\'s denkbeelden in Boheme ver-
spreid, zouden weldra daar een akker vinden vatbaar voor het
goede zaad.

Maar een even belangrijk verschijnsel als in Engeland had
ondertusschen in Duitschland plaats gehad. Wij hebben in \'t

1 Zie de two paits of Henry IV. Dat Ealstaff het door het volk mishandelde
l^eeld van Sir John Oldcastle, Lord Cohham is, blijkt voor ons overtuigend uit
de eerste acte, scène 2 van het eerste deel van Henry IV, waar (Editie Knight,
pag. 221) prins Henry Talstaff aanspreekt: my old lad of the Castle - en uit
öen epiloog van het tweede deel van Henry IV. Ook op dc Lollarden wordt
quot;liaschien gezinspeeld acte, II, scène 4, Henry IV first part (Edit. Kmght.
P- 245) w.ar Ealstatï zegt: I would I were a weaver I could smg psalms or
«ny thing. - Zie verder Gervinus Shakspeare, Edit. 1850, Band II, pag. 176 ea
■^üles Janin, quot;Litterature dramatiquequot; 1855, t. III, pag. 364 seqq.

begin van onze voorstelling der kerk in de 14de eeuw ojjmerk-
zaam gemaakt op het mysticisme, dat weldra onder zeer eigen-
aardige vormen in de leeriugen der Spiritueelen zich vertoonde.
Het had zich vooral met de Franciscanen vereenzelvigd, en in
\'t zuiden of liever in de bepaald Eomaansche volken wortel ge-
schoten. Daar tegenover laat zich nu iu \'t midden en op het
einde van diezelfde veertiende eeuw een Germaansch mysticisme
met even eigenaardige kenteekenen onderscheiden: de zooge-
naamde Godsvriendeu \\ Had men het eerste vooral in \'t zui-
den van Frankrijk en in Italië ontmoet, het laatste zou het
befst aau de boorden van den Ehijn, omstreeks de steden Straats-
burg eu Keulen vertoeven: ging het eerste veelal uit van de
Franciscanen, hier zijn het vooral Dominicanen die den stoot
geven: tegenover het Eomaansche denkbeeld van een rijk des
Heiligen Geestes te willen stichten, is hier alles gebouwd op
het individueele zelfbewustzijn, op de vereeniging van den en-
kelen mensch met God. Eigenaardig aan dit Germaansch mysti-
cisme is ook de bepaalde aansluiting aan de middeleeuwsche
scholastiek, eu wel aan vele beginselen reeds zeer vroeg uit-
eeugezet door Scotus Erigeua. Het hief dan ook het hoofd op
toen de scholastiek overal in een vormleer ontaarde, toen de
groote mannen der middeleeuwsche wijsbegeerte in plaats van
strijders in de gelederen der gedachte, te dikwijls schermmees-
ters werden. Toen begonnen enkele mannen de groote denk-
beelden die zij meenden dat reeds veroverd waren, aan het volk
mede te deelen, en het volk ontving die gretig, want immer
en altijd wordt het volk gaarne op zijn geestelijken oorsprong
gewezen, altijd vindt meu gretige ooren en kloppende harten
bij dat volk, wanneer men hun verkondigt hoe wij slechts lief-
hebben naarmate van het min of meerdere dat ouze zielen van
deu hemel bevatten. Maar deze uiting vau het mysticisme
wees tevens op een hervorming in \'t Cathobcisme zelf. Het groote
woord van deze school toch was dat, welke waarde men ook

1 Zie Karl Ilase, quot;Kirchengeschiclite.quot; Edit. Leipzig 1858, pag. 333—335,
en Bunsen, «Wijsgeerige Aphorismen-quot; Vertaling van de Reuve\'r Groneman, U,
pag. 64 en 63.

^an het geschiedkundig Christendom mocht en moest hechten,
■Welke belangrijkheid ook de gebruiken, plechtigheden van de
kerk mochten hebben, — nogtans de ware religie alleen be-
stond in de volmaakte eenheid met God ^ Zoo dan trad zij
indirect op tegen twee belangrijke elementen van de Eoomseh
Catholieke kerk. De uiterlijke vormen van het religieuse we-
2en, zoo als die vastgesteld waren, verwaarloosde zij, en ten
andere kantte zij zich aan tegen de geleerdheid van een kerke-
lijke of philosophische dogmatiek. Het waren geen fijne onder-
scheidingen, alleen door geleerden te maken, die iets afdeden,
niet op doen of weten maar alleen op vromen zin kwam het aan.
l^Ien moest zich slechts overgeven aan God, en dan zou het
Coddelijke van zelf zich aan de menschen meêdeelen. Dan zou

rust zijn, men schouwde God: geen arbeid was noodzakelijk,
•Ie arbeid die toch altijd iets slaafsch, iets onedels heeft, neen
stil verzinken \'in God, geen denkend doorgronden, maar
contemplatief en intuitief erkennen van God was noodig.
viel alle persoonlijkheid des menschen Aveg. De mensch
^^ordt een spiegelbeeld des Vaders, en gelijk de spiegel alleen
8\'oed is wanneer het glas zich niet laat zien, zoo is de mensch
alleen volkomen wanneer in hem de mensch is vernietigd. Hij
nioest worden ais \'t ware een denkende spiegel der Godheid,
quot;nii miroir vivant,quot; zoo als Leibnitz later het uitdrukte. Het
onnaiddelijke in die verbinding van God en mensch maakt de
kern van het mysticisme uit; het dualisme dat de scholastiek
eerbiedigt, is opgeheven: het eindige is verdwenen, en eigen
quot;^^il opgeofferd hebbende willen of kunnen Avij slechts Avat
^od doet.

De eerste figuur die aldus leert is Eckhart, die voor het
jaar 1339 (men weet niet bepaald Avanneer) stierf ^ Hij Avas
dominicaner monnik, en predikte na te Eome den doctorstitel
herkregen te hebben, in Saksen en Boheme, later te Straats-
hnrg en te Francfort aan den Main: hij werd kort na zijnen

^ Zie J. p_ Lange ^ ju quot;Herzog\'s Real-lneyclopaediequot; in voce mysticisnaus — cn
Hemrich Ritter, «Die christliche Philosophie,quot; 1868, pag. 701 seqq.

- Zie Heinrich Ritter, I, pag. 703—710, en Carl Schmidt in quot;Herzog\'s Eea!
®quot;\'=yclopaediequot; in voce Eckhart.

dood in den ban gedaan door paus Johannes XXII; zijne leer-
hngen spraken weldra van den heiligen meester Eckhart, Het
hoofdpunt van al zijne predikingen was de vereeniging van den
mensch met God: de mensch moet Godes worden, God moet
zich in den mensch openbaren. Maar hoe zal dat geschieden,
hoe zal het absolute het algemeene, het altijd eenvoudige zich
vereenigen met het bijzondere, met het verscheidene, het een
strijdt immers met het andere, God en mensch kunnen niet
één zijn? — Zeer zeker, antwoordt Eckhart, in ieder bijzonder
iets is als schepsel of schepping Gods toch iets goddelijks, iets
van God, en zoo is de ziel des menschen vooral een mikrokos-
mos te noemen. Zij kan het oneindige, het algemeene begrij-
pen, ook zij kan eenvoudig worden De menschelijke ziel
heeft dus de mogelijkheid zich te verheflen. Welnu dat is de
kern van alle godsdienst, dat wij een vrije daad doen, en wel
dat wij in ons eigen keeren, ons van de wereld, daar zij be-
grenzing is van het algemeene, afscheiden, en God zoo zien-
Gelijk het oog dat een bloem ziet, de voorstelling van die
bloem in zich opneemt, en zoo één met die bloem wordt, zoo
is hier de ziel met God nog veel meer een eenheid, daar hier
niet iets stoffelijks, waarvan alleen de voorstelling kan overge-
nomen worden, maar de volmaakte Geest opgenomen wordt. De
ziel moet zich dus slechts goed bewust zijn dat zij God kan
opnemen, zich dus boven al het stoffelijke verheffen, niet een
enkele kracht zoo als den wil of het verstand alleen laten wer-
ken, tnaar zich slechts verheffen, slechts schouwen: dat ééne

^ Het is liet bekende vers van G-oethe;

Wär nicht das Auge sonnenhaft.
Wie könnten wir das LicM erblicken?
liebt in uns nicht des Gottes eig\'ne Kraft,
Wie könnt\' uns Göttliches entzücken?
iets pantheïstischer drukt Angelus Silesius in zijn Cherubinischer Wandersmauu
het ZOO uit:

Gott ist die ew\'ge Sonn\', ich bin ein Strahl von Ihme,
Drum ist mir\'s von Natur, dass ich mich ewig rühme:
Der Strahl ist nichts wenn er sich von der Sonn\' abbricht.
Du gleichfalls, lässt du Gott, dein wesentliches Licht.

moet zij doen, maar ook niets anders — en dan daalt God in
ons en Gods genade komt op ons. — Wij zien dus tevens hoe
Eckhart zich van het pautheïsme weet of tracht vrij te houden,
er is verschil tusschen God en mensch: God is van nature goed,
de mensch slechts door de genade Gods, wanneer God het vonkje
dat in hem was als \'t ware tot een licht heeft aangeblazen; en
telkens heeft dus eene nieuwe schepping Gods j)laats.

Tauler (gest. 1361) en Nicolaas van Basel ijlaatseu zich hier
dadelijk na Eckhart ^ Tauler was ten jare 1290 te Straats-
burg geboren. Leerbng van Eckhart, had hij, terwijl de strijd
tusschen Lodewijk van Beijeren en Johannes XXII woedde , eu
interdict op interdict volgde, onder de Godsvrienden gepredikt
eu geleerd dat God niet alleen iu de kerk met de geestelijkheid
aangebeden behoefde te worden, maar dat God binnen in het
hart, in het leven moest zijn. Tauler predikte zijn mysticisme
overal, ook in Keulen en Bazel, en talrijke scharen hoorden
hem. Daar kwam eens een man tot hem, een leek uit Bazel,
die na vijf malen hem gehoord te hebben, \'t sacrament uit
zijn handen ontving, en den wensch uitte dat Tauler zou pre-
diken hoe de mensch de volmaaktheid op aarde kon verkrijgen.
Tauler sprak weder zijn gewoon mysticisme uit. Maar de man,
hij was Nicolaas van Bazel, rees nu met macht en gezag op,
verweet hem nog aan de letter te hangen, bekende zich zelf
als door twaalf jaren oefenens de geestelijke volmaaktheid te
hebben verkregen, en Tauler zweeg van dien tijd af gedurende
twee jaren, en na die afzondering trad hij weder op. Hij had
een verbazeuden indruk op het volk. Dat arme volk dat nu
ook door den zwarten dood werd gefolterd, troostte en beurde
hij op allerlei wijzen op, hij sprak er van dat hij, die het ware
geloof van Christus bekent en alleen tegen den paus zondigt,
geen ketter was, hij werd daarop in den ban gedaan, doch stierf
rustig in een klooster te Straatsburg, beweend door de gan-
sche stad.

Wij zouden nog velen kunnen opnoemen onder die Gods-

^ Zie Ullmann, quot;Keformatoren vor der Reformation.quot; KamLiirg 1842, Bantl IT,
pag. 223 seqq, ea Milman, VI, pag. 373 seqq.

vrienden \', een Nicolaas van Straatsburg, een Rulman Merswin,
een Hendrik van Nördlingen, een Hendrik Saso, zoo minnelijk
en trouw van hart, dat men hem te recht met een van de
Zwabische minnezangers heeft vergeleken: wij zouden kunnen
gewagen van den schrijver van het boek quot;de Duitsche theolo-
gie,quot; door Luther zoo hoog gesteld, maar wenden ons liever
tot den eenigen prediker, tot Johannes Ruysbrock Ruys-
brock werd in het dorp van dien naam bij Brussel ten jare 1293
geboren, meer stil en afgezonderd, meer vroom dan geleerd,
was zijn leven, niet achtend op de menschen dan voor zoover
hij dwalingen als die der Begharden bestreed; eerst op zijn
zestigste jaar begaf hij zich met vele vrienden in het klooster
Groendaal, niet ver van Brussel, en w^erd aldaar de eerste prior.
Dikwijls greep hem daar, geheel in aanbidding verzonken, de
Geest aan, en op wassen tafelen schreef hij de ervaringen op,
die hem den naam van den doctor Ecstaticus hebben seo-even.

Ö O

Op Tauler, die eens bij hem kwam, maakte hij een diepen
indruk, en ontelbaren wekte hij op tot het schouwende leven,
totdat hij den December 1381, 88 jaren oud, ontsHep —
een leven verlatende, dat velerlei stof voor sage en legende
geleverd had. Men verhaalde hoe de duivel in de gestalte van
een schrikwekkend dier hem menigerlei keer bezocht en pij-
nigde, maar Christus verscheen hem dan ook, ja eenmaal had
hij hem toegeroepen terwijl de Hemelkoningin en alle heiligen
hem omringden: Gij zijt mijn geliefde zoon in wien ik mijn
welbehagen heb. — De gloed van zijn vrome aandacht werd op
de volgende wijze verzinnelijkt. Eens zochten hem de broeders
in de eenzaamheid van het woud, waar hij zoo gaarne vertoefde:
eindelijk zag één uit hun midden een boom die in vlammen
scheen te staan: onder dezen zagen zij Ruysbrock geheel in
aanbidding verzonken. — Op de eenheid met God is dan ook
zijn geheele leer gericht, in ons binnenste teruggetrokken, daalt
de Godheid in genade in ons, wij heffen ons tot Hem op in
liefde en aandacht, en een wederkeerige werking van krachten

\' Zie Gieseïer, II, 3, pag. ,254 seqq.
quot; Zie Ullraan, quot;Keformntoreii,quot; II, pag. 35 soqq.

ontstaat, waarin de mensch door de onhegrijkelijke omarming
Gods als vernietigd wordt en toch altijd weer opleeft. De
mensch leeft zoo stervend, honger en dorst vernieuwen zich
uur op uur en worden steeds bevredigd ^ Zoo leerde hij, en
zijn M^erken schreef hij meest in de Nederduitsche taal op, in
een zachten, teederen en steeds zinrijken stijl, doordrongen door
den gloed van zijn hart en de vastheid van zijn geloof De
kerk nam hem later onder hare heiligen op.

Wij hebben met eenige uitvoerigheid over hem gesproken,
omdat wat er practisch reformatorisch in het karakter en in de
richting van Euysbroek mocht zijn, met ijver werd opgenomen
en in de noordehjke Nederlanden overgeplant door eenen die
hem ook te Groendaal bezocht had. Geert Groote.

Wij hebben meermalen gelegenheid gehad om te kunnen op-
merken hoe in de middeleeuwen naast de kloosters en monni-
kenorden, vrije geestelijke genootschappen ontstonden van heil-
begeerende mannen of vrouwen, genootschappen die wel uiter-
lijk de gestalte van het monnikenleven droegen, maar zonder
eenig hierarclnsch verband of dwang. In de Nederlanden, al-
waar op deze wijze zich reeds het vrijheidsbeginsel deed gelden,
ontstonden zij vooral en dragen daar overal den naam van
Begharden of Beghijnen (het eerste voor de mannen, het laatste
voor de vrouwen), welk woord wel het biddende hunner za-
menkomsten zal uitdrukken, en van Lollarden, door welke
uitdrukking hun voortdurend psalmzingen werd aangeduid ^
Deze Begharden en Lollarden nu hadden zich weldra overal
verspreid, waren een tijd lang ware voorbeelden van Christelijk
leven geweest, doch hadden zich omstreeks de veertiende eeuw
aangetrokken gevoeld door de apocalyptische droomerijen der Fra-

1 Het is wat Goethe uitdrukt:

Und so lang du das nicht hast.
Dieses, stirb und werde.
Bist du nur ein trüber Gast
Auf der dunklen Erde.
° Zie Hofdijk, quot;Nederlandsche Letterknnde,quot; 1857 , pag. 79 seqq. Visschef,
quot;Geschiedenis der Nederl. Letterkunde,quot; 1851, I, pag. 74 en 87.
^ Zie de heerlijke uitirerliing bij Michelet Reforme, 1855, pag. 93-^00.

ticelli, zoo zelfs, dat de namen van Praticelli en Begliarclen
■weldra sinoniem werden. Een mystiek pantheïsme werd door
hen aangekweekt, dat verder in verschillende richtingen zich
uitte: kortom, alles neigde tot verval, en toch wist op het
einde van deze 14lt;ie eeuw een man zich nog eens van dat mid-,
del, den vrijen godsdienstigen genootschapszin, te bedienen om een
practisch reine hervorming in het geestelijke leven te bewerken.
Die man nu w^as Geert Groote V. Wij hebben hier niet te
verhalen hoe hij te Deventer de orde van de broeders des ge-
meenen levens stichtte, hoe zij vooral op de Christelijke volks-
opvoeding en het onderricht der jeugd hun aandacht gevestigd
hadden. Het is genoeg bekend Uit zijn school kwam Thomas
a K^empis, wien de volkstraditie nog altijd het boek toeschrijft?
waar ten minste eens in \'t leven alle zielen die zuchten, die
treuren, die lijden, die dobberen her- en derwaards gedreven,
zich ontmoet hebben — quot;de Imitatio Christi.quot;

Wij eindigen hier deze vluchtige aanstipping van de Ger-
maansche mystiek in denbsp;eeuw. Eene aanmerking mogen
Avij echter niet achterwege houden, namelijk hoe allen zich van
de Duitsche taal bedienden, om het volk te leeren, op te wek-
ken, en hoe hun eigenlijke kracht was gelegen in de preek.
Had het Eomaansch mysticisme zich met de staatkunde ver-
ward, en hadden de Eraticelli voorspelling op voorspelling g®\'
waagd omtrent het toekomstige aardsche volmaakte rijk, de
Germanen volgden het voorbeeld, hun Aveleer door den francis-
caan Berthold ® gegeven, brachten geestelijkheid en leeken tot
elkander, en preekten in de moedertaal. De behoefte aan W\'
nige godsdienst die onbewust of bewust in het volk zich uitte,
vervulden zij op hunne wijze: het gemoed dat angstig heinde
en veer naar redding uitzag, bevredigden zij, en brachten zy
tot rust. Zoo werkte vooral Tauler wiens preeken een over-

1nbsp;Ullmann, quot;KeformatorenII, pag. 64 seqq.

2nbsp;Zie het boei van Delprat.

3nbsp;Zie over BerthoM, die van 1247 tot 1272 predikte, Gervinus, quot;Deutsche
Dichtung,quot; II, pag. 97 en 98, en A. P. C. Vilmar, «Geschichte der deutschen
National literatur,quot;\' 1852, I, pag. 360 en 507.

4nbsp;Zie Gervinns, II, pag. 111. Villmar, quot;Deutsche Litteratur,quot; I, P-
Carlyle Essays, pag. 274.

tuigingskracht, een waarheid en diepte hehben, zoo als zij in
vele eeuwen niet meer bereikt werden: hij liet varen de dia-
lectica der wijsbegeerte, en sprak onmiddebjk tot het hart in
de taal van het hart.

Wanneer wij zoo van den eenen kant den krachtigen aanval
van WyclifFe, van den anderen het stil verwijten der Duitsche
öiystici in overweging houden, dan blijkt het ons hoe weldra
het rijk van de Latijnsche hierarchische kerk niet meer als de
eenige groote alles omvattende eenheid zou worden beschouwd.
De volken werden naar het bcht gebracht, en al huiverden zij
Wg eer zij het volle schijnsel durfden naderen, want de ge-
heele menschheid koestert altijd slechts vrees, de kinderen be-
ven wanneer men ze iu de duisternis brengt, de volwassenen
S\'ls men hen tot het licht voert — eens zou het heldenfeit
gewaagd worden en het Germaansche Christendom in de Her-
\'^orvfiing eerst tot zijn ware bestemming komen.

III. De derde en laatste schok dien de kerk in de eeuw
te verduren hebben, was het opkomen der Renaissance.
De vergeten letterkunde en kunst der oudheid werd als ware
het een stad, die in de diepte der zeeën was gezonken, weder
ontdekt, de zwerver op de golven der onstuimige zee der
14:3e eeuw zag van over \'t boord van zijn schip plotseling die
Schitterende tinnen, en die nu slechts den moed of de kracht
had om naar beneden te duiken, bracht immer nieuwe schatten
te Voorschijn. Toch was het aanzijn dier schatten niet zoo ge-
heel vergeten als men wel geloofd heeft. De oorzaken van hét
niet willen gebruiken van dien rijkdom ligt dieper, wijzen ons
het innerlijk verschil vau de oude en de Christelijk nieuwe
\'Gereld. Want de Christelijke wereld was met een denkbeeld
opgekomen, dat de gansche beschouwing der literatuur en
kunst geheel en al veranderde. Dat denkbeeld was het vol-
gende. Dat alle dingen die wij zien of waarmede wij werken
op deze aarde, en wel voornamelijk wij zelveu en alle perso-
quot;reu, als \'t ware eeu soort van kleed of liever zinnelijke ver-
schijning zijn: dat aan allen als hun inuerlijkst wezen, het
goddelijk idee ten grondslag bgt. Alle stof, alle vorm moest

7

dus slechts als ligchaam van den geest worden geacht. Ge-
heel tegenovergesteld was deze opvatting aan de beschouwings-
wijze van het Grieksch Eomeinsch karakter zoo als dat zich in
de oudheid had geopenbaard. Daar was vorm en schoonheid in
deze zinnelijke wereld als het hoogste beschouAvd geworden, in
de volmaking van die schoonheid zagen zij het ideaal dat be-
reikt moest en kon wezen, en terwijl de Christenwereld God
als in den mensch liet nederdalen, zagen zij in de volmaking
van den mensch hun Godheid. Zoo stonden dus nu voortaan
de Christelijke en de heidensche kunst lijnrecht tegenover elkan-
der. In die stelling van de beide kunstwerelden, zoo als zij
door de kerk geplaatst werden, zijn nu drie achtereenvolgende
momenten waar te nemen. De kerk begon met een hamp op
leven en dood tegen \'t heidendom, een kamp die des te heftiger
was naarmate de strijders eigentlijk te meer liefde hadden voor
het voorwerp dat zij bestreden. Men zegt dat de Christelijke
liefde voor de wereld deze is, dat men de wereld eerst heeft
moeten haten, om daarna des te meerder liefde er voor te heb-
ben, een liefde dus die den haat heeft overwonnen: hier waf?
het omgekeerd: voor velen van de kerkvaders was, de legenden
leveren er overvloedige bewijzen van, de oudheid met haar ver-
goding van de zinnelijke schoonheid, nog altijd de lokkende
Sirene, en zij zeiden tot haar even als de ridderlijke Tannhau-
ser: O Yenus, schoone vrouwe mijn, gij zijt een duivelinne. —
Maar deze kamp werd langzamerhand, toen het heidendom zijn
marieele kracht had verloren, veranderd in een absorbeeren vais
de heidensche literatuur en kunst door de kerk. Men weet dat
de voorname kracht van de Roomsch Catholieke kerk hierin
gelegen is, dat zij van eiken hartstocht, van elke voorliefde der
menschelijke ziel gebruik weet te maken. Het systeem van
de Roomsch Catholieke kerk is gebouwd op een zeer juiste en
naauwkeurige kennis van het menschelijke hart. Geen enkel
gevoel in dat hart opkomend wordt door haar verloochend of
afgestooten, maar elke aandoening wordt door haar geregeld?
gevormd, geleid en tot een hooger doel gebruikt. Voor den
krijgsman alleen op menschelijke eer en menschelijke kracht
vertrouwend, schiep zij den type van den ridder die voor het

Godsrijk op aarde weet te kampen: voor den eenzamen geest
denkend en peinzend over de geheimnissen van het leven, maar
door de eenzaamheid zijner studiën van zelf als van geen nut
aan de medemenschen zijnde, richtte zij de kloosters op, waar
te zamen en toch in eenzaamheid datzelfde doel werd bereikt:
voor den dweeper die der maatschappij tot onrust, den menschen
tot een duivel is, weet zij orden op te richten als der Fran-
ciscanen, waar al de krachten van die ziel, die bovenmensche-
Hjk zijn gespannen, maar nu ook bovenmenschelijk weten te
werken en te lijden, een bepaalde richting vinden om te arbei-
den. Yoor den sluimerenden weemoed, de hoofschheid, en al het
teeder vrouwehjke tot in het hardste hart dichtte zij haar Ma-
riadienst — en zou zij eenzelfde methode niet toepassen op de
Grieksch Eomeinsche letterkunde? Voorzeker: in het groote
organisme van haar wijduitgestrekte heerschappij, waar de ge-
dachte het gevoel en de phantasie elk een vrijen en bijzonde-
ren werkkring vinden, kreeg weldra ook de oudheid haar plaats.
Zij werd dienares van de Christelijke wijsbegeerte, zij diende
de scholastiek. Of ook wel verchristelijkte\' men als \'t ware de
groote genieën van die oude wereld. Daar is iets hartroerends
in, wanneer wij zien hoe de middeleeuwen die personen uit \'t
Heidendom, die zij innig liefhadden, zoo gaarne tot Christenen
willen maken. Wel is waar de geschiedenis sprak het tegen,
maar wat hinderde hun de geschiedenis, de middeleeuwen had-
den iets anders daarvoor in de plaats, de legende. En wat
anders is de legende dan de geschiedenis van haar objectief ter-
rein op subjectief standpunt overgebracht; de geschiedenis uit
de boeken in de harten verplaatst? Zoo vervormde die legende
Seneca en Plinius den jongeren: Alexander werd een Christe-
lijke ridder. Maar het levendigst spreekt zich dat uit bij Vir-
gilius. Hij, de dichter der zachtste aandoeningen, wiens heer-
lijke liederen de muziek zullen blijven van alle tijden, was
twintig jaren voor Christus komst gestorven, en gestorven dus
als Heiden. En als de vrome Italiaan Napels uittrad en naar
de zee zich spoedde, waar de blaauwe golven zwellend tegen
de donkere grotten klotsten en spoelden, dan werd hij innerlijk
bewogen als hij het graf van den zachtsten en teedersten der

dichters aanzag. iCn die aandoening uitte zich, goot zich ni
woorden, en tot in de lö^e eeuw zong men steeds een verlos-
singshymne voor Virgihus, waarin Paulus, de groote apostel,
wordt voorgesteld, zijne blikken slaande naar den Pausilippus,
en weenende dat hij den dichter niet nog had kunnen bekee-
ren. Ad Maronis, zoo zong men :

Ad Maronis mausoleum
Ductus fudit super eum
Piae rorem lacrymae:
Quem te inquit reddidissem
Si te vivum invenissem
Poetarum maxime!

Men weet dat Dante Virgilius tot leidsman neemt in zijn
donkeren gang in de onderwereld — met Dante kunnen wij dan
ook de periode als \'t ware besluiten, waarin de kerk de oudheid
als dienaresse heeft opgenomen. ■— Doch de veertiende eeuw was
gekomen, de Grieksch Romeinsche kunst en letterkunde ver-
brak de banden waarin zij tot nu toe door de middeleeuwsche
hierarchie was gebonden, en Petrarca trad op als profeet vau
het humanisme. Het herleven van de oudheid hebben wij overal

reeds in deze eeuw kunnen bespeuren, bij Rienzi en anderen_

en zonderling is het dat juist datgene wat Petrarca boven alles
aantrok en boeide in de oude letterkunde, was: de klank en
de zoete maat der latijnsche woorden Het was minder de
gedachte dan de vorm waarin zich die gedachte uitte. Het mu-
ziekale, de harmonie in de vormen werd gezocht, Cicero en
Virgilius werden de bevelingsschrijvers; van nu af aan waren
de twee kunstwerelden gescheiden, elk had zijn bijzondereu kring
van vereerders en ook van werkzaamheden. De renaissance
kreeg haar recht van bestaan nevens de middeleeuwsch Christe-
lijke levens- en kunstbeschouwing. Golden en openbaarden zich
in de laatste nog altijd de liefde naar het oneindige, de aspi-
raties naar iets hoogers, de symbolen van het hemelsche, de
verzuchtingen van het hart — in de literatuur en kunst der

» Zie Georg Voigt, quot;Die Wiederbelebung des Classischen Alterthums quot; 1859,
pag. 15 en passim.

Renaissance was en werd op den voorgrond gezet het volle ruime
genot van het aardsche, het zekere, het bepaalde werd gehul-
digd : toegegeven werd dat het bestaan van den mensch hier
op aarde begrensd was, maar in die begrenzing werden werel-
den gevonden en gedicht, men vond een waarheid, waar de an-
dere levensbeschouwing steeds vreesde een zucht geslaakt te
hebben: in de architectuur werden de strenge rechte lijnen die
ßen bepaalde ruimte omsloten gebruikt in plaats van de steeds
hooger strevende spitsbogen: in de be^dhouwkunst kwam de
gestalte van den mensch tot haar waarde, waar de andere le-
vensbeschouwing alleen op het gelaat drukte en daarin alle
hartstochten weergaf: kortom, regelmaat, ordenen en gebrui-
ken van het bestaande werden de leus in plaats van het altijd
streven naar het toekomstige, weder hoorde men woorden als
Van Achilles in de onderwereld: quot;veel hever diende ik op
het veld een nog zoo arm man, hoe kommerlijk zijn be-
staan ook moge zijn, dan dat ik heerschte over al de schim-
men der afgrestorvenen.quot; Het leven werd door de renaissance
als werkelijk leven opgevat, niet meer alleen als voorberei-
ding van een beter bestaan: realisme in plaats van idealisme,
objectiviteit al was ihet in nog zoo weinig, in plaats van het
oneindig omvattende subjectivisme, waren de woorden waarmede
zij haar streven aanduidde. -— Heeft de kerk het probleem der
twee werelden opgelost? of hebben wij \'t misschien tot eenheid
gebracht? ofwel, is er nog altijd bittere strijd, en hebben wij
gezien dat het niet altijd opgaat wat wij zoo dikwijls als de
oplossing van dien strijd hebben geleerd, om op de eenheid der
Christelijke wereld de vormen der heidensche te willen toepas-
sen: hebben integendeel wij gezien dat elke gedachte zich een
eigen vorm moet scheppen — wie weet het? Moeten wij soms
ons voor ons zeiven verontschuldigen en zeggen als Goethe —
■wiens naam alleen het schrikverwekkend bestaan van het pro-
bleem bewijst — in zijne toewijding van de Herman en Dorothea,

Also das wäre Verbrechen, dass einst Properz mich begeistert,
Dass Martial sich za mir auch, der Verwegne, gesellt\'?

Dass ich die Alten nicht hinter mich liess, die Schule zu hüten
Dass sie nach Latium, gern mir in das Leben gefolgt?

Wel zijn op het klavier van het menschelijk hart menigte
van toonen, maar de harmonie is nog niet altijd zoo schielijk
gevonden. En ook hier stuiten wij weder, bij het behandelen
van de kerk in denbsp;eeuw op tweestrijd, op onrust, op

woehng.

Want het is als wij in onze gedachte de ontwikkeling van
de kerk nog eens nagaan, alsof wij deu Ehijn van zijnen oor-
sprong hebben gevolgd, rollend door groene beemden, langs
schilderachtige steden, met de blinkende toppen der bergen in
\'t verschiet: rustig schrijdt hij in zijn eigenaardige kleur voor-
waards, totdat hij komt op eeu kleinen afstaud voorbij het ste-
deke Schaffhausen. En als wij daar iu eens staan voor die wen-
telende, bruischende, klaterende, neerstortende watermassa, bij
die branding aller baren eu stroomingen, bij die steigering en
opstuiving van \'t schuimende vocht, en de opmerking bij ons
op mocht komen, wat, indien de mensch gelijk ware aau een
van die droppels, die in de algemeene vaart, in dien stuifregen
ziju weg zoekt, wat, indien die woeling en dwarling eerst zijn
leven ware, — dan worden tegelijk onze oogen als van zeiven
gevestigd op een veelkleurige tinteling : zie juist op dieu brui-
schenden waterval waar alles door elkander gaat, en de enkele
waterdroppel uiet weet werwaards hij snelt, schittert weerkaat-
send \'t hemelbcht, de welvende regenboog, de Iris, coeb de-
cus, promissumque Jovis lucidum.

lïl.

F R A N K R IJ K.

Bij den val der Karolingers had zich, na de erfelijkverklariug
der leenen, de feodaliteit voor goed in Frankrijk gevestigd.
De Feodaliteit was in haar beginsel niet anders dan eene hie-
rarchie van persoonlijke militaire dienstbaarheid. De persoonlijke
dienstbaarheid nu had zich door eene wonderlijke fictie ook op
de landerijen toegepast, door den strijder verkregen; ook op
het land had meu al de verpbchtingen overgedragen van zijn
bezitter; het eene land was vasal aan het andere, het eene land
diende, het andere heerschte. Ook op de ivaardigheden door
den persoon bekleed, was diezelfde hierarchie toegepast; en daar
nu het beginsel van die hierarchie toch eigentlijk iu den persoon
lag, werden tot op het eind der middeleeuwen de waardigheden
alleen naar die rede geschat, naarmate zij de gelegenheid gaven
den persoon te naderen en te dienen, die aan het hoofd van den
hierarchischen trap stond, den koning — niet naar de zaken
van staat, maar naar die van deu persoon des konings werd
alles gerekend. Opdat echter de persoonlijkheid des konings
zich krachtig en naar eisch zou doen gelden moest de koning
natuurlijk landbezit hebben; anders waren de leenen geheel vrij,
niemand bekommerde zich dan om den koning, eu elk gouver-
nement seigneurial was in zijn eigen sfeer eeu volkomen opper-
machtig gouvernement royal geworden; zoo als dan ook Frankrijk
bij den val der opvolgers van Karei den Groote in zeven groote
leenen en dus in zeven soevereiniteiten was vervallen. Door die
feodabteit was dus geheel gebroken het Romeinsche systeem,

de individueele actie had zich aangekant tegen de alles over-
heerschende en gelijkmakende administratie; en in de plaats
daarvan was .gekomen de soevereiniteit, — maar verdeeld en
gerangschikt, daar iedereen op de sporten des traps voor zijn
deel de soevereiniteit had, — maar opgevat als een persoonlijk
eigendom. Want vergeten wij \'t niet, sinds de erfelijkheid der
leenen waren alle pnhKeke rechten privaatrechten geworden, en
het was om die privaatrechten nu perpetueel te doen zijn, dat
men ze verbond aan grondeigendom, en ze zoo onroerend maakte.
Later zullen wij zien wat er in deze geheele inrichting werd
van al hetgeen buiten het grondeigendom stond. De spil nu
waarom deze geheele hierarchie zich altijd bewogen had, die
deze inrichting in beweging had gezet was de oorlog, op de
verovering van land was de feodaliteit gegrondvest. Die beweeg-
kracht had echter, zoodra zij niet naar buiten werkte, als \'t
ware zich in eigen boezem doen gelden. En vandaar dat de
trappen van de feodale hierarchie tegen elkander zich keerden,
de Vasallen voelden zich even sterk als de soeverein, en al boog
de knie ter aarde, \'t hart ~ om de schoone uitdrukking van
kShakspere te gebruiken — voelde zich voor \'t minst zdd hoo»quot;
als \'t hoofd van hem voor wien men knielde; de koning bezat
van nu aan zijn kroon slechts door \'t recht van zijn degen, en
de onderdaan had zijne vrijheden en rechten slechts tegen en in
weerwil van hem; de subordinatie die het alles te zamen hield
was weg, en een abt van een fransch klooster in de Xl^e eeuw,
in \'t graafschap Toulouse reizende, kon zeggen: nu ben ik
even machtig als mijnheer de koning van Frankrijk; want nie-
mand hier geeft meer om zijn bevel dan om het mijne \\ Toen
de kroon dus na het uitsterven der Karohngers door keus
volgens de oud-Germaansche wijze, op het Capetingische huis
was overgedragen, toen de zes groote leenen vereenio^d met de

1nbsp;Zk Augustin Thierry, quot;lettres sur l\'histoire de Prancequot;, Lettre IX, pag. 137.

2nbsp;Zie die kens goed uitgelegd naar aanleiding van het hoek van den monnik
Kicher, Gerberts leerling, door Laferrière, p. B—14, Deel IV. — Over Bicher
üelven quot;Edinburgh Eeviewquot;, Januarij 1859, vol. 109, pag. 495. — Zie ook Eanke,
quot;Histoire de Irance principalement pendant le XVIe et le XVIIe sièclcquot;. Paris
1834, t. I, p. 20---..23.

geestelijkheid, den bezitter van het zevende leen, tot koning uit-
riepen, toen het rijk meer federaal dan bepaald monarchaal was
geM\'orden, alle centrahsatie was weggenomen, het idee staat had
moeten plaats maken voor dat van heerlijke eigenaars van machten,
en het koningschap als symbool niet meer den aardbol van Karei
den Groote, maar de hand der gerechtigheid had genomen —
was de kroon in wer-kelijkheid niet langer, volgens eene uit-
drukking van den heer Thorbecke, van één metaal noch van
één gietsel, maar uit ongelijksoortige op verschillende tijden en
gronden aangekomen stukken ineengezet. Toch was het be-
ginsel dat die werkelijkheid vormde vruchtdragend genoeg, en
bracht eindelijk de territoriale en politieke eenheid te weeg van
het in zoovele afzonderlijke soevereiniteiten gesplitste IVankrijk
Êeeds Lodewijk VI met zijn minister den abt Suger was daar-
mede begonnen; de vasallen van zijn eigen leen, le duché de
France, had hij zich onderworpen, om daarna in de soeverei-
niteit over de andere zes leenen van Frankrijk: de hertogdom-
men Normandie, Bourgogne, Flandres, Champagne, Aquitaine
en Toulouse, zich te handhaven —- in welk werk hem de vrij-
wording der gemeenten uitstekend te hulp kwam — doch het
Was Philips Augustus, die \'t eerst de territoriale eenheid van
frankrijk bewerkstelligde, door het geheele westen, dat aan
den Euö-elschen koning Jan zonder Land als heer van het

Onbsp;^

hertogdom Normandie, van de achterleenen Bretagne, Touraine,
Aiijou, Maine en Poitou, en door zijne moeder Eleonore als
hertog van Aquitaine behoorde, hem te ontrukken en zoodoende
ï\'rankrijk inderdaad een koningrijk te maken l Wel begon de
teodahteit eene vreeselijke reactie; de baronnen van het noor-
den, geholpen door den keizer van Duitschland Otto IV, en die van
\'t westen, ondersteund door den Engelschen koning, traden in
eene coalitie; doch de slag bij Bovines in 1214, waar Philips Augus-
tus de noordelijke vijanden overwon, terwijl zijn zoon de w-estelijke
Versloeg, besliste den kamp, en brak de macht der feodaliteit.

^ Zie Laferrière, IV, pag. 30.

^ Zie Mignet, Formation territoriale et politique de la France in zijn quot;Me\'moiros
llistoriquesquot; 1854. Paris.

Ranke, quot;Ilistoire dc Franecquot;, I, pag. 82 scqq.

Het koningschap was gegrondvest ; de gewoonte dat de opvol-
gende zoon nog bij het leven van zijn vader tot koning werd
gekroond, werd voor het eerst door hem afgeschaft; de erfelijke
overgang van de kroon op den eerstgeborene was van nu aan
eeu recht, en Philips Augustus bewoonde het Louvre als mid-
delpunt van een rijk Nogmaals echter toen zijn zoon koning
geworden, en het zuiden van Prankrijk vooral aan zijn rijk ge-
hecht hebbende, plotseling stierf, nalatende een minderjarig^eu
opvolger, gordden al de feodale hoofden \'t zwaard aan, en
streden afwisselend van 1226 tot 1242, toen de overwinning
bij Taillebourg^ het werk vau Philips Augustus bevestigde; het
koningrijk was territoriaal gevormd. Zou het koningschap zich
ook reeds politiek hebbeu gevestigd? Beschouwen wij dit wat
nader, en gaan wij zoo de drie groote inrichtingen na van welke
het zich bediende. Wij bedoelen: het domein, het pairschap,
en de rechtsbedeehng ^ Het domein. Daar de koning niet
alleen suzerein van de groote leenen was, maar zelf ook een
leen bezat l\'He de Prance, zoo bestond de macht en de invloed
van den koning uit twee ongelijksoortige deelen: vooreerst uit
zijne eigene onmiddelijke macht over het leen dat hem behoorde,
ten tweede uit de indirecte macht over al de overige landen,
van wier leenheeren hij suzerein was. De strekking van de
Capetingers was nu natuurlijk geweest om de directe macht die
zij over eigen leenen hadden zooveel mogelijk te vergrooten, door
de leenen der overige leenheeren zich langzamerhand door verove-
ring, erfenis, koop, enz. te verwerven. De macht, die zij over
dit zich allengs vergrootende domein hadden, kan echter weder
in tweeën verdeeld worden, bf de koningen waren bepaald seig-
neurs propriétaires, hadden het domaine directe et utile, en als
zoodanig zonden zij prevots in die bezittingen, of zij waren eeu
graad minder, waren haut seigneurs, hadden slechts \'t domaine
direct, en zouden baiUis in die landen, die over de prevots \'t

1nbsp;Zie Laferrière, IV, pag. 18, 23 en 55, wat er van het aanbieden vau de
kroon aan de vasallen voor den slag van Bovines waar is, zie men bij Augustin
Thierry lettres. Lettre I.

2nbsp;Zie Mignet, pag. 171-

3nbsp;Wij volgen hier Laferrière, IV, png. 44—12L

oog moesten houden. Het pairschap. Pairs zijn evenknieën,
van wien ook. De oorsprong van deze instelHng moet gezocht
Worden in de personahteit der Germanen, die, iu welke land-
streek ook, door hunne eigen wetten en mannen moesten ge-
richt worden. Op het leenrecht toegepast, waren zij pairs die
Op gelijke sport van den hierarchischen trap stonden. Niet de
grootte van macht en eigendom regelde het pairschap, maar zoo
als het in \'t fransche recht wordt uitgedrukt, zij waren pairs die
égaux de mouvance waren. Het pairschap kwam natuurlijk tot
zijn volle recht, toen met de erfelijkheid der leenen het van per-
soneel reëel werd. Ieder leenheer nu heeft onder zich de pairs
die hem bijstaan iu het gevecht en hem strekken tot staatsraad.
De koning nu weder, omdat hij zelf een leen had, had zóó
tweederlei pairs, naarmate de zaken die hij had van tweeder lei
aard waren. Of hij moest de zaken van het koningrijk berechten
en besturen, en dan kwamen de zes groote leenheeren van
Frankrijk als pairs de Prance: of hij had slechts te doen met
de zaken van zijn leen, en dan kwamen de pairs van dit lief. —
De groote politiek van de Capetingers nu was om de groote
pairs waarover hij bijna geene macht had, met de pairs de lief
te vereenigen, ßeeds Lodewijk VII poogde dit te doen, maar
Vooral Philips Augustus. En zoo waren het hof der groote
pairs, dat uit 12 leden bestond (de zes groote leenheeren ver-
eenigd met zes geestelijken), en ten tweede het hof der baron-
nen van het bijzonder leen des konings — verbonden met het
oude idee cour du roi, zoo als de Merovingers het hadden —■
langzamerhand vervormd tot een nieuwe cour du roi, waarin de
pairs van Erankrijk en die van het leen des koning door elkander
zaten, en dat zoowel het gericht uitmaakte, als tot wetgevend
ligchaam en staatsraad diende. De naam dien het alzoo voerde,
Vooral als rechtbank, was parlement. — Maar zoodoende komen
^y tot het gericht. Er was weder natuurlijk tweederlei rechts-
bedeeling. Vooreerst had ieder leenheer in zijn eigen leen de
Volstrekte rechtsbedeeling. Dat recht was inherent aan \'t land
dat hij bezat. Het was dus niet een hem toegestaan, maar een
met \'t land hem overgedragen recht. Elk leenheer had recht
om zijne vasallen ten krijg of ten gericht op te roepen: de

vasallen moesten den lieer volgen in campo et in curto De
pairs die zoo het gericht onder den leenheer vormden, hadden,
volgens het ond-Germaansch idee, \'t recht van oordeel; de
leenheer had slechts \'t recht van oproeping le droit de cour.
Maar nu gebeurde \'t dikwijls dat die leenheer zijn hof niet kon
zamenstellen, dan kwam de suzerein en richtte, er was dan ge-
weest defaute de droit. ISTog op een ander punt scheen de
suzerein te kunnen binnendringen in die justice seigneuriale:
te weten het oordeelen in laatste ressort scheen wel een usur-
patie, die de leenheeren zich hadden aangematigd bij het verval
der koninklijke macht. Want bitter was de tweede soort van
rechtsbedeeling, la justice royale, langzamerhand vervallen, noch
van de cour du roi, noch van de oude missi dominici scheen
bij den val der Karolingers iets over te zijn gebleven : de Cape-
tingers zochten hun koninklijk recht te herstellen, waren zij
niet de grands justiciers van hun rijk? In hun domein dus
de prévôts en de baillis meer macht gevende, buiten het domein
de gevallen waarin de koning tusschen beiden trad vermeerde-
rende, eindelijk de appellen tot zich trekkende, werd de rechts-
bedeeling langzamerhand het groote centralisatiemiddel van
Frankrijk. — Wij zien uit die werking van het koningschap op
domein, pairschap en rechtsbedeeling, hoe overal in Frankrijk
de monarchie de feodaliteit op eigen terrein bestreed. Wij zien
hoe het werkelijk een voordeel was voor het koningschap een
eigen leen te hebben, om vandaar uit zijn her- en vervor-
mingen te beginnen, en allengs de andere leenen op den voet
van onderdanigheid te brengen dien het van zijn eigen leen ver-
wachtte. De macht die over den geheelen omtrek was uitgespreid
werd nu langzamerhand in één middelpunt vereenigd. Zoodanig
was de toestand in Frankrijk toen de fransche troon beklommen
werd door Lodeioijh den Heilige het ideaal der middeleeuwsche
koningen ^ — Wij kunnen niet anders dan de knie voor hem
buigen, zoo als hij daar voor ons staat, leunende op zijn ge-
trouwen Jehan Sire de Joinville Senechal de Champagne. Di^

1nbsp;Zie ook Tocqueville quot;l\'anoien regime et la revolutionquot; 1857, pag. 153.

2nbsp;Zie Mignet, quot;de la Feodalité et des institutions de St. Louisquot;. Paris 1832.

keurige Joinville voor wien alles zoo wonderlijk, zoo nieuw is,
die zoo eenvoudig ons een tijd voortoovert, lange jaren na hem
en wel \'t meest juist door zijne schildering quot;de goede oude
tijdquot; genoemd, die zoo natuurlijk frisch alle aandoeningen des
harten weergeeft, dat het is als of de morgenwind over zijn
verhaal is heengegaan, die ridderlijke degen, zoo als de Duit-
schers hem zoudeu noemen, heeft slechts oogen gehad om ons
den heihgen vorst te teekeuen K Eu hij heeft hem getroffen.
Als een Christelijke held in wien het inwendig vuur brandde,
die zich verteerde door te grooten ijver eu te groote liefde, staat
Lodewijk IX voor onze verbeelding. Noode weerhouden wij ons
hem hier te schetsen; wij kunnen slechts aauteekenen welke ver-
anderingen in zijn tijd de feodabteit onderging.

Want de werking van de Christelijke godsdienst, opgewekt
vooral door de kruistochten, was zichtbaar geworden. De feodale
strijder was langzamerhand tot ridder omgeschapen Omdat
meu de Godheid bijna tastbaar was beginnen te gevoelen en te
begrijpen, was zij ook overal nabij. De Hemel was bevolkt
met levende figuren, met engelen en schutsheiligen, den mensch
tot hulp en bemoediging strekkend. Eu zij scheen noodig voor
de verbeelding dier tijden: zoo w^ouderlijk scheen deze w^ereld
ingericht te zijn, zooveel duisterheden en geheimnissen eu
vreemde avonturen waren er; de krijger die soms iu den miu-
isteu windadem eene mysterieuse stem meende te hooren, kon
moediger voortrijden, naarmate hij zich met den hemel meer
in verbaud stelde. Men moet Joinville opslaan om te zien hoe
ieder zijn gebed deed iu den slag: quot;Biau Sire saiut Jaques, aidés
moy et secourez a ce besoiugquot; — Eu als de Mahomedanen
dat Grieksche vuur werpen, is dan niet de eenige raad van
St. Louis deze: quot;Si vous loe et conseille que toutes les foiz que

^ Zie vooral Sainte Beuve, quot;Causeries de Lundiquot;, torn. VIII, 1854, pag. 396--
424, en Villemain, quot;Littérature du Moyen Age,quot; I, pag. 276—281.

^ Zie Barchou de Penhoën, quot;Essai d\'une Philosophie de l\'Histoirequot; 1854, tom. II,
pag. 230 seqq. — Eugène Pelletan, quot;Profession de foi du XIX sièclequot; 2« Edition
1854, pag, 219—242. — James Smith, quot;The divine drama of History and Civi-
lisationquot;. London 1854, pag. 296 seqq.

^ quot;Memoires de Joinvillequot; Edition Eirmin Didot 1858, pag. 70.

il nous geteront le feu, que nous nous metons à contes et à
genoulz, et prions Nostre Seigneur que il nous gete de ce
périlquot; ^ De Godsdienst, volgens het begrip van dien tijd op-
gevat, bezielde dat leven innerlijk zoo als zij uiterlijk alles re-
gelde. Wil men het treffendste bewijs, men leze die roerende
beschrijving als Joinville de meening des konings uitspreekt en
in het Oosten wil blijven tot dat al de riddereer vervuld is ^
Wij kunnen dat alles slechts aanstippen, en zouden den gan-
schen slag bij Massoura volgens Joinville moeten teekenen,
wilden wij duidelijk doen gevoelen, hoe de feodahteit in waar-
heid chevalerie geworden was : een paar woorden echter ààâr
geuit, geven ons, volgens de fijne opmerking van Sainte Beuve,
gelegenheid het standpunt van dien riddertijd met verband tot
de toekomst nader te bepalen Le bon conte de Soissons,
lezen wij bij onzen chroniekschrijver, en ce point là oii nous
estions, se moquoit a moy et me disoit: Seneschal, lessons
huer ceste chiennaille: que, par la quoife Dieu! (ainsi comme
il jureit) encore en parlerons-nous de ceste journée ès chambres
des dames. De woorden ès chambre des dames spreken hier een
eigenaardige taal. Twee elkander opvolgende tijdperken toch
kunnen wij als onderscheiden in de ridderdienst. Vooreerst zien wij
den ridder door het Christendom dier dagen gevormd, zoo als God-
fried van Bouillon hem ons had vertoond. Wie die chevalerie
recht wil bewonderen verplaatse zich in den slag bij Massoura.
quot;Men kan zeggen van dezen veldslag van den Heihgen Lodewijk,
en van de wonderen van dapperheid die de edele kruisvaarder
er volvoerde, dat het was de schoonste ontluiking in zijn per-
soon en als \'t ware de bouquet van die heihge ridderschap, die
\'t oog slechts richtte naar \'t kruis. Van dien tijd af geschieden
er wel even schoone wapenfeiten, maar het is voor de eer en
den menschelijken roem, niet meer in de gedachte aan God alleen.quot;
En reeds begint die tweede, wereldlijke, hoofsche ridderdienst
m de woorden van Joinville, quot;ès chambre des damesquot; zich te

1 Joinville, pag. 64 et 63.
^ Joinville, pag. 126—130.

^ Zie Sainte Beuve, pag, 412 at 413. _ Joinville, pag. 75, 76.

apenbaren, die vooreerst nog vereenigd met de echt-godsdien-
weldra hoe langer hoe meer zich van de eerste zal
afscheiden, ja de eerste zal verdringen, totdat in de 14lt;îe eeuw
Froissart de tweede alleen zal over zijn. Maar hierover la-
Voor \'t oogenbhk is \'t genoeg vastgesteld te hebben dat
de feodaliteit ridderdienst was geworden, een dienst wier wezen
hulde doen bestond, hulde aan God, aan de dame des har-
den, maar ook hulde aan den koning, den eersten ridder. Van-
daar verhooging van het monarchale beginsel.

De tweede verandering in \'t wezen der feodahteit werd door
I\'Odewijk IX zeiven gewrocht. Wij hebben gezien hoe de groote
die de feodaliteit van voorheen bewoog, de oorlog was.
^ij hebben gezien hoe dat beginsel van krijg naar binnen wer-
kende, de volmaakte onafhankelijkheid der leenheeren had ge-
^\'ïocht. In de ridderromans van die dagen is datzelfde begin-
sel weergegeven, men leze in het gedicht der Heemskinderen
de wijze waarop de hooge baronnen den keizer, hun hoofd, be-
handelen \' : maar vooral doorbladere men den roman der Lor-
ïeinen Mets gelijkt op den wilden moed van den baron in
^iju kasteel, dââr is hij volmaakt onafhankelijk, daar trotseert
hij zijn koning, daar soms zijn God: quot;Si je tenais un pied
paradis,quot; zegt een der baronnen in dat gedicht, quot;Si j\'avais
l\'autre au chateau de INTaisil, Je retrairais celui du paradis. Et
le mettrais arrière dans Naisil.quot; Strijd onderling, strijd tegen
den vorst is dan ook het wachtwoord van die lange gedichten.
Wel waren alle onderwerpen die de middeleeuwen aanboden,
door de trouvères behandeld, maar één onderwerp was er waarop
^ij telkens terugkwamen, zij konden het niet uitputten, noch
uet verlaten, wanneer zij het eens opgenomen hadden, en dat
onderwerp waren de worstelingen, de stoot, en de gevechten
•^P leven en dood. Voeg hierbij — en wij gebruiken de woor-
den van den uitstekenden Quinet — hoe hun ijzeren taal hen
Wonderdadig bijstond: arm in zedespreuken, maar bij uitstek

^ Zie Allerdingk Thijm, «Litterature Néerlandaise,quot; pag. 41 en 43, en zijn
ai\'olingische verhalen, en Michelet, «Renaissancequot; Introduction, pag. 18.
Zie Jonckbloet, «Middennederlandsche Dichtkunst,quot; II, p. 5—79 en ook de
«oede appreciatie van Demogeot Litterature Française, 1852, pag. 78—87.

rijk eu op haar gemak, wanneer het gold wapenrustingen, ma-
liënkolders gebroken of vanéén gereten, purperen bloed, neer-
gestorte vasallen, eu ver verspreide hersenen. Ja te midden
vau huu eiudelooze heldendichteu, waar zij dikwijls zoo als hun
aller voorvader Homerus dutten, is het signaal ten gevecht
altijd voor hen de opwakkering vau het genie — Dit nu isiu
denbsp;eeuw, maar bij Joinville is die volmaakte onafhanke-

lijkheid op het principe strijd gebaseerd, nog zeer kenbaar.
Wij willen twee voorbeelden geven. De heibge Lodewijk gaat
ter kruisvaart: quot;le roy mauda ses barons ä Paris, et leur fit
faire seremeut que foy et loiauté porteroieut ä ses eufans, se
aucune chose avenoit di li eu la voie. II le me demanda, mès
je ne voz faire point de seremeut, car je n\'estoie pas sou homequot;
Hij toch was direct vasal van den graaf van Champagne, en deed
dus deu eed niet aan den koning. Het andere voorbeeld is dit.
ïoeu eens een dienaar van deu koning eeu der ridders van Joinville
had geslageu, eu de koning op de klacht van Joinville niet dadelijk
scheen te willen genoegen geven, was het antwoord van Joinville,
dat zoo hem geen recht geschiedde, hij dadelijk de dienst verliet
Zoo sprak zelfs de meest loyale dienaar. Welnu Lodewijk IX
ondernam het principe shHjd, waarop alles berustte, te doen
vervangen door het principe geTechtiglieid, en zoodoende de feodale
onafhankelijkheid nog meer te bekrimpen, ja geheel te vernie-
tigen. Eu het is hem gelukt. De nakomebugschap ziet heffl
nog immer onder deu eik in het bosch van Yincenues, en wijst
op de bladzijde van Joinville ^, waar deze zoo schilderachtig
hem rechtsprekend voorstelt, als de zoetste glorie van den hei-
ligen koning. Zij weet hoe hij geholpen dooï de rechtsgeleer-
den Pierre de Pontaine, Geoffroi de Yillette, en Philippe de
Beaumanoir ®, het parlement voor goed organiseerde, vau welks
arresten het oudste register — ouder den naam van de ohms —-

\' Zie Edgar Quiuet, quot;de 1\'histoire de la Poesiequot; Oeuvres Complètes, t. IX»
1857, p. 340 et 341.

2nbsp;Zie\' Joinville, pag. 37.

3nbsp;Zie Joinville, pag. 155.
^ Zie Joinville, pag. 18.

Zie ook Montesquieu, quot;Esprit des Lois,quot; liv. XXVIII, bijv. c. 38 cn 45.

dagteekent van \'t jaar 1254, toen de koning nit Palestina te- -
rugkeerde. Door de qnarantaine-le-roi (gedurende welke een
ieder wien een veete was verklaard, een quot;assenrement devant
la justice royalequot; kon nemen) misschien reeds door Philips
Augustus uitgedacht, maar door hem tot wet verheven, brei-
delde hij het gerechtelijke duel; door de appellen te verzekeren,
bevestigde hij het groote werk der centralisatie, en door overal
waar \'t kon naast de feodale administratie eene locale in te
richten, die de rechten des konings moest handhaven, — al
welke bepahngen in de Etabhssemcnts de St. Louis zijn neer-
gelegd, _ maakte hij Frankrijk tot eene pobtieke eenheid,

zoo als Philips Augustus het tot een territoriale eenheid ge-
maakt had. Eindelijk gaf hij een vaste stelling aan de natio-
nale geestelijkheid, en waarborgde haar en de wereldlijke macht
tegen de aanvallen van Rome, en legde zoo door zijne pragma-
tieke sanctie den grond tot die scherpe afscheiding van het we-
reldlijk en geestelijk rechtsgebied, en tot de ontwikkehng eener
Gallicaansche kerk. — Hij werd opgevolgd door Philippe le
Hardi (1270—1285). Navarre en Champagne werden toen aan
Erankrijk gehecht: terwijl na de . inwendige bevestiging van
\'t rijk door Lodewijk IX het koningschap thands naar buiten
zich zocht uit te breiden. Yan uit Provence bewogen zich de
fransche legers onder Karei van Anjou naar Napels, van uit
Languedoc begon de strijd tegen Spanje. De koning sneuvelde
in dien laatsten oorlog, en zijn geheele bestuur was slechts een
overgang geweest tot de met alle traditiën der middeleeuwen
brekende regering van Phibps den Schoone. Het feodale en ad-
ministratieve systeem hadden voortdurend onder hem met elkan-
der gestreden, totdat het den baronnen gelukte de gunstelingen
des konings en. vooral den rechtsgeleerde Pierre de la Brosse
te vernietigen De koningin Maria van Brabant ondersteunde
deze feodale beweging, zij was reeds bekend door haar begun-
stiging van den minstreel Adams of Adènes, den dichter van
lt;ien roman quot;Berte aus grans présquot; \', en een der laatsten van

\' Zie vooral Henri Martin, torn. IV, 1856, pag. 847, 356 en 364.

® Van Adenès is ook die roman genaamd Cléomadès, zoo bekend door \'tavon-
tuur van Proissart, zie zijn eigen biographic, Froissart, t. Ill, pag. 482.

8*

die ridderlijke zangers, wier rei zich opende met den dichter
van het quot;Rolandslied.quot; Want opmerkelijk is het hoe die ge-
heele feodale literatuur tegelijk met het systeem zelf dat zij be-
zong, te niet ging: reeds was het gedicht verschenen, waarin
die ondergang geconstateerd werd, wij bedoelen den quot;Eoman de
la Eose,quot; en wel voornamelijk het tweede deel. Had de be-
werker van het eerste deel Guillaume de Lorris, die omstreeks
1260 stierf, zich nog binnen de palen eener wel wat vervelende
allegorie gehouden, in Jehan de Meung, die het tweede deel
dichtte, komt de geheel moderne geest zonder omwegen te
voorschijn \\ Hadden de riddergedichten den adel alleen ver-
heven , Jehan de Meung lacht wat om hun voorrechten :

Car leur corps ne vaut une pomme
Plus que le corps d\'un charretier.

Wilt gij den oorsprong van het koningschap weten, zoo als
het op het einde der 13*^® eeuw door hem w^erd begrepen.

Un grand vilain entre eux élurent.

Le plus corsu de quanqu\'ils furent,

Le pins ossu et le greigneur (le plus grand)

Et le firent prince et seigneur....

De là vint le commencement

Des rois et princes terriens

Selon les livres anciens.

En elders heet het in dat gedicht:

Les peuples quand ils voudront.
Leur aide au roi retireront,
Et le roi tout seul restera.
Sitôt que le peuple voudra.

Wij willen niet herhalen hoe hij over de vrouwen spreekt.
Wij zijn reeds ver van de theoriën der middeleeuwen. — Philips
de Schoone nu is de koning geweest, die revolutionnair in al-
les te werk gaande, met de middeleeuwen brak, en Erankrijk
vooral tot een nationalen staat poogde te maken. Geweldda-
dig voortzetter van het werk van Lodewijk den Heilige, trachtte

1 Zie Demogeot, pag. 118-132, en Henri Martin, torn. IV, pag. 367—369
en 574 seq, en Lenient, «la satire en France,quot; pag. 159—169.

Inj boven alles eene adininistTdtievß an TßcJitelijkß éénheid te
grondvesten. Daartoe gebruikte hij als middel het Romeinsche
recht: met de beenderen der dooden ging hij de levenden slaan.
Want het Romeinsche recht, men vergete het niet, is de groote
bevorderaar van de absolute macht der vorsten, boven alle
boe historisch ook verkregen privilegies, plaatst het zijn on-
wankelbaar quot;princeps legibus solutusquot; En de rechtsgeleer-
den die van \'t canonieke recht uitgegaan zijnde, langzamerhand
smds de regering van Lodewijk den Heilige meer en meer het
Romeinsche recht Avaren gaan beoefenen, zouden nu de nieuwe
theoriën in toepassing gaan brengen, zij schaarden zich om den
koning: de Pandecten waren hun Bijbel, hun Evangelie: niets
hinderde hen zoodra zij maar met hun eentoonig: ^\'scriptum
estquot;.... konden antwoorden Het waren Elotte en jSToga-
ret: het was Guillaume de Plasian, en de twee gebroeders Le
ï\'ortier de Marigni, waarvan de^ beroemdste Enguerrand later
zulk een treurig einde had. Zij zouden de heerschappij van
liet Romeinsche recht weten te handhaven, en tastten driest
de feodaliteit en de kerk aan. Wij moeten echter hier de re-
denen pogen op te sporen, waarom hun die aanval, die zóó met
\'t verleden brak, zoo goed gelukte: waarom het volk hen meestal
hielp. — De reden dan waarom in de middeleeuwen en in la-
ter tijden de feodaliteit door het volk zoozeer is gehaat, lag
minder in de rampen die onder dat systeem door de daaraan
onderworpenen werden gedragen, dan wel in het systeem zelf
Niet het drukkende van den last, maar wel het ongelijk knel-
lende, het schijnbaar toevallige, en \'t altijd onzekere van de
zwaarte deed zoo dikwijls de schouders onwillig wegtrekken-
Be feodaliteit toch was een confederatie van kleine souvereinen,
kleine despoten, die ongelijk onder elkander, rechten en plich-
ten jegens elkander hadden, maar over hun eigen domein en

\' Zoo deze waarheid nog bewijs noodig had, zouden wij willen wijzen op onzen
ï\'hilippng à Ijeidis, het thema van de meeste van zijn casus is altijd: de vorst
kan vroeger gegeven privilegies intrekken.
^ Zie Michelet, «Histoire de France,quot; tom. III, pag. 36—40.
\' Zie Guizot, quot;Essais sur 1\'histoire de France,quot; 1853, pag. 239—353, en Guizot,
quot;Wvilisation en Europe.quot; Paris 1851, pag. 83—110.

onderdanen volkomene en onherroepelijke macht bezaten. Welnu
een despoot van een land wordt gemakkelijk gedragen, men
weet dat iedereen onder hetzelfde geweld gebukt gaat, is er
geen vrijheid, er is ten minste gelijkheid, en er zijn volken
zoo als de Franschen, die het laatste begrip nog boven het
eerste stellen: maar wat niet te verdragen is, is die tirannie
over eenige mijlen, die tirannie aan de deur, die tirannie
die elk harer onderhoorigeu kent. De schrijver dien men zoo
te recht met Tacitus vergeleken heeft, de hertog de Saint Si-
mon, heeft zulke soevereiniteiten goed gekenschetst in deze
misschien al te ruwe woordeu: quot;souveraiuité d\'uue roche, de
laquelle on peut pour ainsi dire cracher hors de ses étroites
limites.quot; Dit was de reden waarom de mouarchie, toen zij in
Frankrijk de feodaliteit ging aantasten, altijd weerklank vond
bij het eigenlijk gezegde volk. Het bleek genoeg dat de feoda-
liteit als sociaal hgchaam niet in staat was de natie den weg te
wijzen, hoe voortreffelijk zij ook de persoonlijkheid van \'t indi-
vidu dat in hare gelederen stond, ontwikkelde. In Engeland
was dit geheel anders, daar waren door de verovering van Wil-
lem de JNTormaudië, de baronnen nimmer soevereinen geworden,
zij waren slechts de aristocraten die weldra met het volk zich
zouden verbinden. In Frankrijk daarentegen waren de baron-
nen wel degelijk soevereinen, en de koning overwon hen. Een
vau de eerste maatregelen vau Philips deu Schoone dan ook
om aan de haiUis die tot nu alleen in \'s konings domeinen wa-
ren , rechtspraak te geven over het geheele koningrijk: terwijl
hij het parlement dat nog altijd ambulatoir was geweest, daar
het den koning overal verzelde, blijvend te Parijs vestigde, en
het eene inrichting gaf die tot op de reorganisatie door Karei YIT
duurde Wij merken verder op hoe de koning zich reeds het
recht aanmatigde van pairs te kunnen benoemen, welken titel
hij aan deu hertog van Bretagne gaf — Wat voorts de kerk
betreft, deze werd vooreerst juist als feodaal ligchaam aangeval-
len: maar daardoor werd van zelf de scheiding van kerk en

1 Zie quot;de Bastard d\'Estang les Parlements de Prance,quot; 1857, I, p. 10, en
Dufey, quot;Histoire des Parlements de France,quot; 1826, I, p. 6.
quot; Zie Henri Martin, t. IV, p. 414.

119nbsp;I

staat voorbereid, die v/eldra in den twist met paus Bonifacius VIIInbsp;f^

te sterker zich zou uitspreken. De geestebjke wijding die denbsp;i

ttiiddeleeuwen zich beroemden aan alles te geven, werd door
die rechtsgeleerden spoedig terzijde gezet. Zoo kwam in 1287nbsp;p

een ordonnantie tot stand; die weldra een doodsteek bleek tenbsp;^

2jjn Zij hield in een bevel aan alle hertogen, graven, ba-
ïoniien, aartsbisschoppen, bisschoppen, abten, kapittels, colle-
ges, ridders, en in \'t algemeen aan allen die rechtspraak had-nbsp;^^
den in het koningrijk, om de uitoefening van deze rechtspraak op ;.;i
te dragen aan leeken, opdat in de gevallen dat deze rechters |
feilen begingen, hunne meerderen die leeken waren, tegen hen |
konden ageeren. Insgelijks werd aan alle menschen die zaken f::
te bepleiten hadden voor den wereldlijken rechter, verboden om ji
geestelijken te nemen voor procureurs, uitgenomen alleen de ;!
kapittels en de kloosters. Het volgende jaar werden ook de ;;
ambten van prévôt, maire, schepen, en van juré of jurat
ontzegd aan de mannen der kerk. Zoo werd de geheele rech-
terlijke macht van de geestelijkheid losgescheurd, en de bis-
schoppen waren van zelf uitgesloten uit het parlement, hetgeen \'j
de koning bevestigde, toen hij in 1289 de deurwaarders van |
het parlement verbood om eenigen prelakf; binnen te laten zon-
der verlof van de presidenten. — Wanneer wij nu echter met
oplettendheid de feiten nagaan van deze regering, dan komt |
van zelf eene zekere soort van tegenzin bij ons op tegen de ji
maatregelen;van den koning, die op zich zelve iets onzuivers p
hebben, en al onze vatbaarheid om elk feit tusschen zijn oor- (f
zaken en gevolgen te plaatsen, is noodig om vooruitgang op |
te merken. Dat langzamerhand een tijd werd voorbereid waarin
ttieer recht voor allen, meer burgerlijke vrijheid aan een ieder
Werd gevfaarborgd, dat al die barensweeën noodig waren om
welhaast een\' nationalen staat te doen geboren worden, was den
mannen van de lét^e eeuw zeer zeker nog niet duidelijk. Daarom
dan ook waren hunne gedichten bitter tegen den geest der tij-
den: zij stelden zich voor dat nu in werkelijkheid het rijk des
Duivels en van dom Argent, zoo als zij hem noemden, geko-

\' Zie Ilonri Martin, t. IV, p. 393.

men was: zagen zij niet overal de procureurs eu de woekeraars
bloeijend en rijk? Zij wisten niet waar het heen moest ^ Wat
hun slechts duidelijk voor oogen stond, was de meer en meer
toenemende behoefte van den koning aan geld, en de afpersin-
gen dien ten gevolge geleden. En geen wonder. De konink-
lijke administratie zich langzamerhand uitstrekkende over het
gansche rijk, de vermeerderde hofstoet, de eischen van eene
opkomende diplomatie, maar boven alles de voortdurende oorlo-
gen en de legers daartoe benoodigd, daar de feodaliteit niet meer
alleen genoeg strijders leverde, hadden de uitgaven vertiendub-
beld: terwdjl de inkomsten niet grooter werden. — Het is hier
de plaats niet uitvoerig de middelen aan te wijzen waardoor de
koning van Erankrijk die inkomsten verhoogde; wel kunnen wij
er op wijzen, hoe enkele van die middelen zeiven strekten ter
ontneming van de zelfstandigheid aan de Iigchamen die nog te-
genover het koningschap stonden. Wij herinneren hier slechts
aan de ordonnanties, waarbij het den baronnen verboden werd
in hunne domeinen de munt te slaan, de koning behield zich
dat recht alleen ^ Voeg hierbij hoe de koning ieder oogenblik
de munt vervalschte, en hoe, daar de steden krachtens hunne
oude rechten geen geld behoefden op te brengen de Joden
en de Lombardische wisselaars als buiten die wetten der steden
staande, dit moesten misgelden. Herinneren wij ons eindelijk
hoe Philips de Schoone den grondslag legde tot het systeem der
indirecte belastingen. — Doch al dat hielp niet genoeg voor
zijne oorlogen. De koning, na den strijd tegen Arragon spoe-
dig ten einde gebracht te hebben, richtte weldra zijn wapenen
tegen de twee eenige nog onafhankelijke vasallen, tegen den ko-
ning van Engeland, die nog altijd een gedeelte van Erankrijk
in bezit had, en tegen Vlaanderen, welk leen bijna onafhan-
kelijk was geworden. Twintig jaren strijdens vermochten onder
de heerschappij van Phihps te brengen, noch Guj^enne, noch
bovenal Vlaanderen, dat aangevuurd door Pieter de Koning

1 Zie Lenient, «La Satire en France,quot; p. LSO—200.
Zie Henri Martin, t. IV, pag. .508.
Mignet, «Formation,quot; etc. pag. 191.

uit Brugge, ook in den slag bij Kortrijk (den sporenslag) ge-
toond had hoe de legerscharen van burgers en neringdoenden
konden opwegen tegen de zware drommen der feodaliteit, en
dat de infanterie het op den duur nog uithield tegen de cava-
lerie op het slagveld. De eenige groote winst die Phibps de
Schoone had, was de volkomen inbezitneming van Lyon S dat
geruggesteuud door deu keizer vau Duitschland, tot nog toe
als overblijfsel van het koningrijk Arles een zekere onafhanke-
lijkheid bewaard had: doch de keizer had thands te veel te
doen met Itabë, en de oude koningin van GaUië keerde tot
de fransche eenheid terug. Meer dan dit alles echter waren
voor Prankrijk van belang de twisten met den paus, die wij
elders bij gelegenheid vau Bonifacius VIII hebbeu verhaald.
Steeds vermeerderende uitgaven waren het gevolg: bovendien
was de koning zich wel zeker bewust van den steun des volks,
uu hij gewelddadig de kerk ging aantasten? Om al die rede-
nen werden 10 April 1302 de drie standen bijeengeroepen, en
voor de eerste maal sinds de vorming des kouingrijks waren
de afgevaardigden der stedeu als derde stand regelmatig opge-
roepen, en deden zich krachtig gelden uaast de baronnen en
de geestelijkheid ^ — Wel is het der moeite waard dat wij
het belang van deze vergadering goed begrijpen. Tocqueville
heeft zeer juist opgemerkt dat dit oogenblik een besbssend keer-
punt in de geschiedenis vau Prankrijk is, sinds wanneer hare
ontwikkebng zich voor goed afscheidt van die van Engeland.
Hadden de drie standen in Prankrijk het momeutaueel contact
in 1302 tot eeu blijvend verhoud weten te maken, hadden de
standen zich niet zoo uitsluitend als castes willen beschouwen,
en niet zoo onafhankelijk vau elkander, maar dan ook zoo
vreemd aan elkaar zich gaan plaatsen: dan had ook dit laud
eeu vergadering als het Engelsche parlement gegrondvest, en
de geschiedenis van de beide koningrijken had nog meer ge-
meen gehad als enkel die veertiende eeuw, waarin de fijne

\' Zie Henri Martin, IV, pag. 501.

\' Wij drukken hier op de woorden «regelmatig opgeroepen.quot; Keeds vroeger
en onder St. Louis waren soms afgevaardigden uit de steden opgeroepen om met den
koning te beraadslagen. Zie Guizot, «Oivilisation m Franco,quot; IV, pag. 191 seqcp

opmerker zoo veel overeenstemmende trekken in de beide natiën
vindt \\ Maar het was alzoo niet. Is het eigenaardige van
Engelands adel juist daarin gelegen, dat hij \'t systeem van de\'
caste heeft vernietigd, dat hij met het volk zich vermengde,
voor het volk zijne reien openstelde, quot;admirable mecanisme par
lequel la pairie ouvre ses rangs et les vide,quot; zoo als de Mon-
talembert te-recht zegt, dat hij eene ware aristocratie is, zich
het iToiddelpunt makend van alle groote bewegingen in \'t volk,
— in Frankrijk was de adel, en werd hij hoe langer hoe meer
eene caste, zich niet willende ophouden met \'t volk, maar nu ook
langzamerhand \' vernietigd door de monarchie Waar zijn die
trotsche namen die de geschiedenis van \'t volk vertegenwoor-
digen, waar zwerven vergeten de afstammelingen van die rid-
ders, die alleen de passie van hun naam kenden, al ging ook
alles om hen heen te niet — Dus met niet het minste
denkbeeld om zich duurzaam te vereenigen, vergaderden de
drie standen in het jaar 1302. Çoe was intusschen de toestand
van den derden stand, op welken wij als afgescheiden van adel
en geestelijkheid, nog niet \'toog hebben gevestigd. Wij wil-
len dit wat hooger ophalen. — Toen de Germanen binnen Gallie
drongen, vorm.den zich natuurlijk twee maatschappijen, de Fran-
ken en andere Germanen vestigden zich met hunne buitgemaakte
slaven op het land, terwijl de Gallo-Eomeinen met hunne on-
vrijen voor het grootste deel, de beschaving reddend, in de
steden bleven Die steden echter behielden in \'t geheel niet
haar aanzien, daar de invloed van de velden, waar de verover-
aars woonden, overwegend was. Zoo verliepen vele eeuwen.
De Qi^e en lOi^e eeuw nu, zagen de rassen allengs zich versmel-
ten, en op de velden, waar de persoonlijke slavernij in een

1nbsp;Zie Tocqueville, quot;l\'ancien regime et la révolution,quot; pag. 156, 176, 150,

2nbsp;Zie Montalembert, «1\'avenir politique de l\'Angleterre.quot; Paris 1856, pag. 65
en 66, en Macaulay, quot;Speeches Tauchnitz,quot; 1, pag, 60. — Prévost Paradol Essais
de Politique et de littérature 1859, pag. 40.

3nbsp;Wil men nog goed de afscheiding van den adel in Frankrijk begrijpen, men
leze Chateaubriands schildering van zijn vader, in liet eerste boek van zijn quot;me\'-
niüires d\'Outre-Tombe.quot;

* Over het Romeinsche municipale systeem dier steden zie Giraad, quot;du droit
français au Moyen Age,quot; 1846, I, pag. 117—147.

servage de la glèbe was veranderd, vormden zich langzamerhand
ïiaast de kasteelen der groote baronnen, nit de klasse der on-
vrijen, vlekken en dorpen: de feodaliteit maakte die onvrijen
weldra tot vrijen, onderworpen aan de heerlijke rechten, en op
het geheele platteland was eensdeels de adel zich oefenende in
den wapenhandel, anderdeels eene nijvere klasse van landbouw
en industrie levende, waarop de adel laag nederzag. Iets later
begon in de steden die zoo lang geslapen hadden, de beweging,
die zich kantende tegen feodale aanmatigingen, onafhankelijkheid
en vrijheid van eigen bestuur bedoelde: in \'t zuiden van \'t rijk
gaf het voorbeeld van Italië hier den stoot, terwijl in \'t noor-
den het Germaansche denkbeeld dat ten grondslag lag aan de
gilden hetzelfde gevolg te weeg bracht; in \'t noorden en \'t
zuiden ontstond \'t denkbeeld om tot \'t regime public de la citë
terug te voeren, wat door gebruik en misbruik onder \'t regime
privé du domaine was vervallen: zelfstandige instellingen, ad-
ministratie, gelijkheid van recht, en erkenning van den arbeid
kwam op, en zwanger van die vruchtdragende ideeën herna-
men de steden haar overwicht op de velden, en deelden ze mede
aan de vlekken en dorpen tot groots afbreuk van de feodaliteit\'
In de steden is van nu aan ontwaakt \'Vbegrip staat, dat de
baronnie niet gaf Onderdanigheid, regelmatige opbrengst van
subsidies, gewapende burgerijcn, zelfregering waren er de ge-
volgen van. Was het wonder dat het koningschap zich die be-
weging aantrok, en door het organiseeren van al die onafhan-
kelijke communes zich den hechtsten steun voor de toekomst
bezorgde! De studie voorts van het Romeinsche recht, de feoda-
liteit vervormende, doet het parlement krachtig medewerken
tot de verheffing van den derden stand. Die verheffing van de
gemeenten tegenover de twee andere standen, doch tegelijk die
vernieling van haar onafhankelijkheid tegenover de macht des
konings, is het kenmerk van de regering van Philips den Schoone.
En zoo bevonden de afgevaardigden van die gemeenten zich naast

1 Zie Augnstin Thierry, quot;Histoire du Tiers Etat,quot; Ed. 1853, t. I, p. 1-33,
en quot;Considerations sur l\'histoire de Erancequot; (Ed. 1851, des récits Mérovingiens)
pag. 211—350.

die vau de geestelijkheid en den adel, om het recht mede uit
te oefenen dat de feodaliteit aan al haar leden toestond, namelijk
om vrijelijk toe te stemmen in de belastingen en subsidies —
De vergadering geopend door den kanselier Peter Plotte, gaf
den koning gelijk, en elk der drie standen zond nu een adres
aan den paus, hem hun adhaesie aan den koning te kennen ge-
vend. Na dat gedaan te hebben, werden zij onmiddelijk ont-
bonden. Men weet het verdere. De vernedering van Bonifa-
cius, de vestiging van Clemens Y te Avignon, en de verdel-
ging der tempeheren, zijn de drie groote feiten, wier belang
wij reeds vroeger aangetoond hebben. Zij het ons hier genoeg
om aan te wijzen hoe op het einde dezer zoo sombere regering
overal teekenen van tegenstand zich openbaarden. Eene nieuwe
belasting vermeerderde het ongenoegen, en eene zaak gebeurde,
die even buitengewoon was in Erankrijks geschiedenis, als on-
heilspellend voor het koningschap, te weten, de adel en de
burgerij verbonden zich om een einde te maken aan die kne-
velarijen. Men kan hun proclamatie lezen bij Henri Martin.
Onder de onderteekenaars van dat stuk staat vooraan een naam
die als \'t ware \'t protest van de ridderlijke IS-Je eeuw tegen
de administratieve 14^6 eeuw was: de naam van den bijna hon-
derdjarigen Joinville

Naauw was de koning gestorven en Lodewijk X (le Hutin)
op den troon, of de omkeer tegen de vorige regering was in
vollen gang. De vorige raadsHeden van de kroon waren de
eerste slachtoffers. Latilli en Eaoul de Presle werden gevan-
gen gezet, en Enguerrand de Marigni wreed gedood. Het werd
een geheele feodale reactie, aangevoerd door den broeder des
overleden konings Karei van Yalois. zoo als er reactie tegen
Philips Augustus en tegen Lodewijk den Heihge was geweest.
De adel in Champagne, Picardië, Normandië, Languedoc en
Nivers kreeg bijzondere chartes, waarbij zijn aloude voor-
rechten, die door de nieuwe administratie terzijde waren gezet,
hersteld werden. Niet alleen tegen de finantieële maatregelen.

1 Zie Aug. Thierry, «Tiers Etat,quot; pag. 34-46.
^ Zie Henri Martin, IV, pag. 510.

neen ook tegen de centralisatie van de recktsbedeeling liad meji
zich gekant. Op te merken is het, hoe \'t alleen provinciale
ligues waren, die haar rechten poogden te herkrijgen: ner-
gens was een spoor van eene groote nationale ligue, zoo als
de baronnen in Engeland hadden weten te vormen, om een
Magna Charta te verwerven. Die reactie was dan ook zoo als
wij weldra zullen zien, zeer tijdelijk. Engeland en Frankrijk
gingen meer eu meer beiden hun eigen weg, het eerste land
met het regelen en organiseren vau de feodabteit, het laatste
met het geweldig verbreken van dat stelsel. — Louis le Hutin
nu had geen minder gebrek aan geld dan ziju voorganger, en
om voor den oorlog met Vlaanderen, waartegen hij zich toe-
rustte, de noodige middelen te hebbeu, vaardigde hij in
Julij 1315 de bekende ordonnantie uit, waarin hij aan al de
serfs et les hommes de maiu-morte in zijn rijk de bevoegdheid
gaf zich de vrijheid te koopen voor geld. Het beginsel vrijheid
voor allen was echter reeds vroeger uitgesproken: wij hebben
met eeu woord gewaagd van den invloed vau de communes op
de velden, waar in de dorpen de landbouwende klasse nog ge.
Heel onderhoorig was aau de feodaliteit; in die landbouwende
klasse had langzamerhand het idee van de oorspronkelijke ge-
lijkheid van allen veld gewonnen: de kreet: «wij zijn menschen
zoo als zij,quot; in deu Roman de Eou geboekt S drong vau tijd
tot tijd door tot de ooren der barouneu, eu Phibps de Schoone
had dit verlansen van \'tvolk in een zijner ordonnantiën, waarin

\' Zie Lenient, «La satire en France au moyen age.quot; Paris 18159, pag. 19,
lirt lied der boeren is bij Robert Wace aldus :

Nous sommes hommes comme ils sont,
Tels membres avons comme ils ont,
Et tout aussi grande corps avons.
Et tout autant souffrir pouvons.
Ne nous faut que coeur seulement:
Allions nous par serment,
Ardons nous et nous défendons.
Et tous ensemble nous tenons.
Et s\'ils nous veulent guerroyer
Bien avons contre un chevalier
Trente on quarante paysans
Vigoureux et combattants.

hi] de invrijheidstelhng van de serfs du Valois bevestigde, al-
dus als \'t ware officiëel uitgesproken. \'\'Attendu que toute
créature humaine, qui est formée à l\'image de Notre Seigneur,
doit généralement être franche par droit naturel, et en aucuns
pays de cette naturelle liberté et franchise par le joug de la
servitude, qui tant est haineuse, soit effacée et obscurcie: que
les hommes et les femmes qui habitent ès lieux et pays dessus-
dits, en leur vivant soient réputés ainsi comme morts.. . etc.quot;
Ditzelfde beginsel nu werd door Louis le Hutin tot wet verhe-
ven. Men leze vooral dezen gedenkwaardigen aanhef: quot;Comme
selon le droit de nature chacun doit naistre franc, et par au-
cuns usages et coutumes, qui de grant ancienneté ont esté
entroduites et gardées jusques-cy en nostre royaume, et par
avonture pour le meffet de leurs prédécesseurs, moult de per-
sonnes de nostre commun peuple soient enchues en liens de
servitude de diverses conditions, qui moult nous desplait: nous,
considérants que nostre royaume est dit et nommé le royaume
des Francs, et voullants que la chose en vérité soit accordant
au nom.... etc.quot; Het was een groot schouwspel zoo van
den troon af het onwedersprekelijk recht van ieder mensch op
zijne vrijheid te hooren afkondigen, al wilden ook de onvrijen
meestal niet gebruik maken van hun recht, als waren zij te
arm en te zeer gebogen naar de aarde. Opmerkelijk is het
tevens om te zien, hoe hier het fransche karakter zich weder
lijnrecht tegenover het Engelsche plaatst: terwijl de Engelschen
van \'t begin van hun geschiedenis uitsluitend steun zochten in
hun chartes, privilegies en steUige rechten: beroept zich de
fransche geest al dadelijk op het filosofische natuurrecht, op
algemeene beginselen, en wil even als de Mephistopheles in
plaats van de wetten en rechten die van geslacht tot ge-
slacht zich voortslepen. Kever spreken vom Eechte, das mit
uns geboren ist — De dood van Louis le Hutin verhin-

1nbsp;Zie Michelet, quot;Histoire, de France ,quot; III, pag. 280, 231.

2nbsp;Zie Aug. Thierry, quot;Tiers Etat,quot; I, pag. 41 en 42, en Guizot, quot;Civilisation
cn France,quot; 1843, IV, pag. 20 en 21.

3nbsp;Zie de Sacy, quot;Variéte\'s Littéraires,quot; 1858 , II, pag. 242, en Ernest Kenan,
quot;Essais de Morale et dc Critique,quot; 1859, pag. 38. Tocquevillo heweert dus

derde liet zich verder losrukken aan \'t overwicht der reaction-
üaire feodaliteit \\ Bij zijn sterven deed zich voor het eerst
na de troonsbestijging van het Capetingische huis, de quaestie
van de erfopvolging voor: de koning toch liet eene zwangere
weduwe, die weldra van een slechts weinige dagen levenden
zoon beviel, en eene dochter na uit een vroeger vernietigd hu-
welijk. De oudste broeder des konings, Philips de Lange,
eenigen tijd regent voor het verwacht wordende kind nam
nu bezit van de kroon, en door zijne krachtdadige inbezitne-
ming maakte hij het feit tot een recht. Dat recht heette wel-
dra de Salische wet, en hield de uitsluiting van de vrouwen
op den franschen troon in. Hoe was toch het geval? De feo-
dale wetten hadden geen vast beginsel over het al of niet toe-
laten van de vrouw tot den troon: men nam dus zijn toevlucht
tot de wetten uit het voorgaande tijdperk: de Germaansche pe-
riode. Daar nu vonden de legisten in de Salische wet dat slechts
onder de mannelijke afstammelingen de terra salica verdeeld
werd, en de vrouwen niet toegelaten werden % en ziedaar dat
pastten zij op de fransche kroon toe. Let v.^el, dat het minder
de uitspraak van deze geheel yefkeerd bijgebrachte wet was,
dan wel van het bewustzijn van \'t volk. Het koningschap was
langzamerhand een te belangrijke instelling geworden, dan dat
het toevertrouwd zou worden aan den aan allerlei invloed bloot-
staanden wil van eene vrouw: het nationale gevoelen kwam hier-
tegen op, en bij Proissart lezen wij dan ook: quot;Le royaume

(ancien regime, p. 248) volgens ons ten onrechte dat die zin voor algemeene be-
ginselen voor natuurrecht bij de Eranschen eerst van de 18lt;1lt;\' eeuw datesrt. —
Het geheele boek van Burke, quot;reflections on the revolution in France,quot; is geschre-
ven om het gevaar van die theorieën voor Erankrijk te bewijzen: the pretended
lights of those theorists are all extremes; and in proportion as they are meta-
physically true, they are morally and politically false. Zie Burke, pag. 73.

\' Hij liet zelf een legaat na aan de kinderen van Enguerrand de Marigni. Zie
Henri Martin, IV, pag. 530.

- Zie ook Etienne Pasquier. Uitgave Leon Feugère. Paris, Didot 1849. t. I,

pag- 81.

^ Zie quot;Les Salica,quot; Editie Merkel, 1850, cap. 59, pag. 33, en Sybel, quot;Ent-
stehung des Deutschon Konigthums,quot; pag. 25. Gnizot, quot;Civilisation en Franco.quot;
l\'aris 1845, I, pag. 258 seqq.

de Praiice, s\'écriait on, est bien si iioble qu\'il ne doit mie aller
^ femellequot; Nog meer. Koningrijken van sterksjjrekende
nationaliteit, die over de geheele oppervlakte van \'t land zich
in een geest van onafhankelijkheid uit, zoo als met Engeland
het geval is, deert \'t weinig of door de toelating vaii de vrou-
wen soms een vreemd stamhuis den troon bestijgt: het land
volgt in weerwil! van \'t koningschap zijn eigen ontwikkeling:
niet zoo is het in landen waar de stroom der menschen en ge^
dachten altijd naar één middelpunt is heengevloeid: de man die
op dit middelpunt zijn plaats heeft, bezit van daar uit een ver-
bazenden invloed; en zoo hadden de franschen van de eeuw
gelijk, gelooven wij, om de mogelijkheid te voorkomen, dat
een vreemd vorst daar zijn zetel zou opslaan. Weldra werd
Phihps de Lange dan ook erkend door de Staten-Generaal, door
Engeland, door den paus, en door Eudes, graaf van Bour-
gogne, oom van Jeanne, dochter van Louis le Hutin. Zijne
regering, gedurende welke hij den taak van Phihps den Schoone
weder opnam, en de administratieve maatregelen boven de wil-
lekeur der feodaliteit kracht gaf, was van korten duur, en zijn
broeder. Karei IV, volgde hem in 1322 op. — Wij kunnen
niet beter het bestuur van dezen laatsten der Capetingers ken-
schetsen dan door op te merken hoe vooral onder zijne rege-
ring de laatste hand werd gelegd aan de verbreking van de
onafhankelijkheid der communes. De opheffing van de commune
van Laon, omstreeks dezen tijd na twee eeuwen bestaan te heb-
ben, de geschiedenis van welke gemeente zoo schilderachtig is
beschreven door Augustin ïhierry, leidt als van zelf tot enkele
aanmerkingen Zoodra toch het koningschap, toen het zich
ten doel had gesteld om zooveel mogelijk de onvrijheid en de
hoorigheid te doen ophouden, zich de zaak der communes had
aangetrokken, moest het van zelf trachten, wilde het zijn eigen
macht ook vermeerderen, \'t selfgovernment, dat het wezen der
gemeente uitmaakte, te veranderen in een aan den koning en
diens dienaren onderdanige burgerij. Reeds zeer schielijk werd

1nbsp;Zie Froissart, I, pag. 5.

2nbsp;Zie quot;Lettres sur l\'histoire île France,quot; Lettre 16, 17 en IS.

als beginsel gesteld dat geen commane zich meer mocht oprich-
ten zonder toestemming des konings : daarop volgde dat de
koning alleen communes kon maken, verder — en dit was een
maatregel waardoor direct de feodaliteit werd aangetast — dat
alle communes waar ook, door dat feit zelf, ouder het onmid-
delijke bevel van den koning stonden. Toen dit laatste punt
gewonnen was, ging meu nog een stap verder, en maakte het
burgerschap van eeu commune in plaats van een plaatselijk,
tot een persoonlijk recht, meu kou namelijk vau jurisdictie
Veranderen, zonder vau woonplaats te verwisselen, door het,
Zoo luiden de oude actes, quot;desavouer son seigneur et s\'avouer
bourgeois du roiquot; Al deze maatregelen, hoe heilrijk ook voor
het volk, daar wel is waar het woord burger van de commune
ziju begoocheling verloor, maar als in vergoeding het woord
slaaf op de velden verdween, brachten de gemeenten hoe lan-
ger hoe meer in de afhankelijkheid vau den koning. Overal
Verscheen de prévôt royal, en ging de eigen gekozen magistraat
Weg ; en het treurigste was dat die verandering niet altijd in
de oogen der inwoners een ongeluk: was. Niet meer zal uit den
Wachttoren de klok gehoord worden, op wier gelui elk der hui-
zen zijn bewoners gewapend de deur zag uitstormen, om te za-
Qien op de marktplaats zich te laten vinden ®, waar als \'t ware
een elektrieke schok zich van ieder had meester gemaakt, en
elk zijn wapen- en vrijheidskreet deed schallen, harder dan den
yzeren hamer, sterker dan het staal van de wapenrusting. Niet
\'^eer zal dit gelui, \'t geAveten der burgers opwekkend, Avanneer
zij soms mochten sluimeren, gehoord worden — neen, tot zelfs
^e naam van den toren der gemeente mag niet meer worden
gebruikt: quot;Et defendous que ladite tour soit jamais appelée
beffroiquot; En de inwoners zagen niet in welk verlies zij leden!

De dood van Karei IV deed het tAveede gedeelte der vraag

^ Aug. Thierry, quot;Tiers Etat,quot; I, pag. éS.
® Men kent \'t opschrift op de klok te Gent:

Eoelandt, Eoelandt, als iek kleppe, dan ist brandt.
Als ick luye, dan ist storm in Vlaenderlandt.
^ Aug. Thierry, quot;Lettres sur l\'histoire de France,quot; pag. 328.

y

beslissen voor de erfopvolging, en de uitkomst wees aan dat
niet alleen de vrouwen, maar ook de mannelijke afstammelin-
gen der vrouwen uitgesloten waren: met andere woorden: niet
de koning van Engeland, zoon van de dochter van Philips den
Schoone, maar Philips van Valois kleinzoon, door Karei van
Valois, van Philips den Koene werd koning, en begon een nieuw
stamhuis voor Erankrijk.

quot;Wij zijn hier allengs genaderd tot de crisis in de ontwikke-
hng van den Eranschen staat : de Engelsche oorlogen : de Engel-
sche koning nog altijd Guyenne in zijn bezit hebbende, poogt
van daar uit zijn aanspraak op geheel het land te doen gelden,
en brengt de fransche monarchie tot op den val, maar opge-
staan, richt zij sterker dan ooit te voren zich op en verjaagt
op haar beurt al de Engelschen uit \'t rijk. Het geheele Eran-
sche rijk kreeg door die oorlogen eerst zijn ware eenheid. Van
nu aan vormde zich meer en meer het karakter van de fransche
natie : de nationaliteit in tegenoverstelling van Engeland en van
geheel Europa werd scherper bepaald en openbaarde zich bo-
venal in de drie groote organen: het koningschap, de kerk en
den adel. Zij uitte zich door een zekeren zin voor \'t ideale, en
een verlangst om dat te verwerkelijken ten koste van alles, zoo
als geen ander volk die getoond heeft In de middeleeuwen
hechtte de natie zich dan ook meer dan aan al het andere aan
de kerk, als de draagster van de ideeën die toen de wereld
bestuurden. ISTiettegenstaande den slag van Philips den Schoone
aan Bonifacius VIII, heeft Erankrijk nimmer met de kerk ge-
streden zoo als Duitschland, nimmer tegen de kerk gemord, zoo
als Engeland: en verzetten zij zich tegen de kerk, het is meestal
in \'t belang van de kerk zelve. De Eranschen zijn te-recht
les fils ainés de l\'Eghse, de kruistochten heetten zij niet ver-
heven eenvoudig Gesta Dei per Erancos ? Een weerglans van
de stralen die de kerk verlichtten, begon langzamerhand ook
op het koningschap te vallen, meer dan in eenig ander land,

\' Wij ontleenen eenige opmerkingen uit le genie français van Emüe Montegut.
Zie zijn boek «Libres opinions morales et historiques,quot; 1858, pag. 1—43, en

zie Bluntschli, «Ueber den Untersehied der mittelalterlichen und modernen Staats-
idee,quot; pRg. 31.

werd de monarchie hier langzamerhand en door eigen arbeid en
door werking van buiten naar het theocratisch voorbeeld ont-
wikkeld; de theorieën van vaderlijk beschermend bestuur hebben
in Frankrijk een schijn van werkelijkheid verkregen, daar was
overhelling tot goedmoedige tirannie, tot autoriteit in den hoogsten
graad, tot een zeker bijgeloof voor het begrip van koning. quot;Wij
hebben vroeger reeds opgemerkt hoe \'t godsdienstig element de
feodaliteit had doordrongen, en hoe zich de ridderdienst ge-
vormd\' had. Hoe gehaat de feodaliteit zich ook gemaakt had,
wat er overbleef, de chevalerie, was bij uitnemendheid geliefd
aan de natie. Die chevalerie met al hare militaire deugd, met
al haar roem en eer, had reeds de liefde voor het land gehad,
toen dat gevoel nog maar zeer weinig bij het overige volk was
ontwikkeld. quot;Douce Francequot; was reeds een geliefkoosde uit-
drukking in de riddergedichten van de 12lt;i® en 13lt;ïe eeuw, en
al zou ook meer en meer haar rol worden in de latere tijden,
om volgens de scherpzinnige uitdrukking van Montégut zekere
ondeugden tot de hoogte op te voeren van werkelijke deugden,
de culte de l\'honneur zou steeds bij haar een wezentlijke daad
blijven, een ideaal dat steeds haar voor oogen stond. Altijd \'t
hart hoog te dragen, wanneer \'t krijgvoeren gold: quot;qui a bon
coeur trouve toujours bon temps pour la bataille,quot; is toch het
Woord van Messire Gautier de Chatillon aan den koning: dan
in den kamp nimmer te rusten, van geen moeite of gebrek te
weten, plaagt de dorst, dan tot antwoord te krijgen het be-
roemde gezegde: quot;Bois ton sang Beaumanoirquot; ^ — kortom het
vers van Homerus tot richtsnoer van \'t leven te hebben:

ftç oiwvbç apKTTOç àfivvsç^ai irspi TraTpr)ç (H. XII, 242).

Voorts immer voor den geest te houden wat de Sire de La-
laing aan zijn zoon zeide ® : quot;Sachez que peu de nobles hommes
®ont parvenus à la haute vertu de prouesse et à bonne renom-

\' Het is liet antwoord uit het combat des (rente in Bretagne. Zie ook Mi-
chelet, III, pag. 445.

® Zie de woorden van Lalaing bij Kervyn de Lettenhove. Proissart, quot;Etude
Litteraire,quot; 1857, t. II, pag. 47-

mée, s\'ils n\'ont été amoureux. Pour ce, beau fils, il vous

convient être doux, humble, courtois, gracieux____quot; Ziedaar

wat de chevalerie tot de bloem der natie maakte. — Maar het
eigentlijk gezegde volk, hoe was het daarmede? Het fransche
volk gelijkt op die menschen, waarvan onze eeuw ongelukkig
zoo vele voorbeelden oplevert, die als \'t ware, een dubbel leven
leiden. Wel zijn zij t\'huis in de werkelijkheid, maar zij ver-
dragen die meer dan dat zij die liefhebben: voor \'t oog van
den onnadenkende schijnen zij vrolijkl zelfs — te oordeelen
naar den ghmlach waarmede zij alles vergulden — hun phcht
te vervullen maar let eens op, zoodra is niet die phcht af-
gedaan, of zij vluchten met de gedachten naar het rijk der
verbeelding, hun ander, bij hen verreweg overwegend leven.
Haar zijn zij recht t\'huis, daar scheppen zij zich, niet aan
plaats of tijd gebonden, de heerlijkste droomen, bewegen zij
zich zoo gemakkelijk, daar wordt elke moeijelijkheid over-
wonnen: niet dus in de werkelijkheid brengen zij hun poësie
over, neen buiten al het bestaande plaatsen zij die; de zaken
van het dagelijksch leven hebben geene aantrekkelijkheid voor
hen, zij weten het huiselijk leven, de huiselijke zeden, den
lust tot den dagelijkschen arbeid, niet te ideahseren, laat staan
op den waren prijs te stellen: een hut blijft voor hen een
hut, onaangenaam en armoedig, in wat hcht ook de zon der
poësie ze moge plaatsen: neen, veel hever een gebouw vast en
hecht, bevaUig en vriendelijk, trotsch en gastvrij in de ge-
dachte opgetrokken, daar ingewoond, als men een oogenbhk zich
buiten deze wereld kan verplaatsen, daar het zich zoo gemak-
kelijk gemaakt, dat men die stoute gedachte bijna niet meer
kan onderdrukken, waarom men datzelfde gebouw niet op de
werkelijke aarde zou plaatsen. Ja waarom niet? En die reu-
zenvraag wacht niet lang op antwoord. Ziet het volk is reeds
bezig het bestaande te verstoren, een koortsachtige gloed schit-
tert op ieders wang, doortintelt ieders aderen, zij zijn aan \'t

\' Zie de juiste opmerking van Tocqueville, l\'ancien regime, pag. 227: ü faut
se defler de la gaieté que montre souvent le français dans ses plus grands
maa.x.

werk, en al duurde dat werk nog zoo\'n korten tijd, al wreekt
zich de werkeHjkheid zeer spoedig: in dien tijd hebben zij ge-
leefd, eu eeu gansch leveu teert op de herinnering van dat geluk.
quot;Mevrouw,quot; zeide een vroeger lid van de conventie tegen de moe-
der vau Quinet, quot;andere menschen hebben eeu koorts van vier
en twintig uren, ik heb tien jaar lang die koorts gehadquot; \'!
Het volk heeft dan ook in de fransche staatsgeschiedenis een
exceptioneele rol, het komt uiet dikwijls op, maar wanneer \'t
optreedt, is zijn verschijning beslissend en afdoend: het is daar
meestal vox populi vox Dei.

Wanneer wij alles nagaan, zouden wij dus de fransche natie
zoo als zij zich uu gaat ontwikkelen, meer een romantisch volk
noemen, dan een bepaald ideabstisch, gelijk zoo velen willen.
De Grieken waren, zoo men deze woorden wil gebruiken, een
dealistisch volk, zij verheugden zich hoe de ideeën zich open-
baarden in de wereld, zij wierpen zich aau de empirische aarde,
en de aarde werd schoon onder hunne behandeling. Of de Frau-
schen dat zoo geheel en al doen, zouden wij betAvijfelen —
toch kan men hen eenigzins met de Grieken vergelijken, wan-
neer men den even stouteu sprong wil doen eu huu mededin-
gers in alles de Engelschen met de Romeinen gelijkstellen.

Dit nu is het karakter zoo als het zich in de toekomst vormde,
dit is het doel waar het heen moet, dit is het weefsel dat wij
verkrijgen, wanneer wij de organieke levensdraden die allengs
uit den chaos zich afzonderen, te zamen wilden slingeren en
vlechten — van uu aan zullen wij echter meer op het verle-
den moeten zien: opmerken hoe de groote steunpunten der
middeleeuwen langzamerhand aan de natie outvalleu, hoe meer
en meer slechts vormen overblijven, die dan als plaatsvervan-
gers van de wezentlijkheid slechts een zeer problematisch be-
staan hebben. — Tegelijkertijd dat meer dan ooit \'t karak-
ter van de natie zich vormde, trad de schrijver op, die
iu zijn chronieken het leveudigst die trekken van \'t verleden
zou afschilderen, namelijk Froissart, de Walter Scott der mid-

\' Zie Edgar Quinet, quot;irlistoire de mes Idées.quot; Oeuvres Complètes, tom. X
Pïig. 136.

middeleeuwen Heeft ïhiers, toen hij zijn groot werk over
het keizerrijk hervatte, de geschiedenis vergeleken bij een van
die schoone Venetiaansche spiegels: deze vergelijking kan nooit
beter gebruikt worden dan bij Proissart. Hij toch is de spie-
gel waar langs de 14\'ïe eeuw voorbijtrekt. quot;Gloed der kleuren,
pracht der kleeding, gevechten, tournooijen, feesten, steden
belegerd, kasteden genomen, groote tochten te paard, kloeke
schermutselingen, edele wapenfeiten, intrede van vorsten, plech-
tige zamenkomsten, feesten ten hoVe, al wat het militaire en
feodale leven uitmaakt, verdringt zich in een bonte groep.quot;
Zelf is Proissart geen ridder, hij is klerk in de dienst -der kas-
teden, om later een pastorie te krijgen. Zijn vader is waar-
schijnlijk wapenschilder in Henegouwen geweest, hij zelf is in
zekeren zin niet anders, zijn geheele geschiedenis kan een groot
blazoen genoemd worden. Van jongs aan heeft hij een natuur
k la fenêtre, zoo als Sainte Beuve \'t geestig uitdrukt, wat
hem het meeste grieft is alleen te zijn: quot;trop malgré moi me
trouvois seul,quot; zegt hij in zijn berijmde autobiografie de rid-
derromans lezende, wordt hij verhefd, en hij weet een episode
uit zijn leven te verhalen, die eenige trekken gemeen heeft met
Dante\'s verzen over Erancesca; die Hefde dreef hem \'t land uit,
hij gaat naar het hof van koningin Philippa van Henegouwen,
gemalin van koning Eduard III van Engeland, en begint zijn
chronieken te schrijven. Wel zal die liefde hem niet lang ver-
volgd hebben, zijn lichte, bewegelijke, opgewekte, lustige, soms
dartele natuur kon niet lang den geest op één punt doen
verwijlen: hij stelt in alles om hem heen belang, en daar
de eeuw der chansons de geste voorbij is, zal hij in proza u de
feiten van zijn tijd vertellen, hij, de verteller bij uitnemend-
heid. Zijne geschiedenis gelijkt ook zoo veel op een verteUing:
or, lezen wij al dadelijk in het vierde hoofdstuk van het eerste
boek, dit le conté que le beau roi Phihppe de Erance eut trois

1nbsp;Froissart, wij gebruikeu de editie van Bnohon, Paris 1840, 3 vol. Zie voorts
öainte Beuve, quot;Canseries du Lnndi,quot; tom. IX, pag. 63—96. Kervyn de Letten-
hove quot;Froissart.quot; 3 vol. üemogeot, pag. 197-201. Villemain, quot;Litterature
du .Moyen Age, quot; pag. 127—1,50.

2nbsp;Zie Froissart, t. III, pag. 4S0.

1

fils etc. Geloof echter niet dat hij zich geen moeite geeft om
U alles naar waarheid te verhalen: overal reist hij rond, dan in
\'t noorden, dan in \'t zniden: dan te Milaan, waar hij eens te
zamen was met Chaucer en Boccacio, dan in Brabant, dan in
Engeland, dan in \'t zuiden van Erankrijk, ja nimmer gunt hij
zich rust, zoo hij slechts iemand kan vinden die hem wat nieuws
Weet te zeggen, hij is de dolende ridder der geschiedenis. Wij
Zouden u zoo gaarne, zoo het hier de plaats was, op een dier
reizen eens hem doen vergezellen, u hem voorstellen zoo als
hij met Messire Espaing de Lj^on naar den graaf Gaston de
Eoix reist ; zij komen digt bij Cassères ^ : Messire Jean al-
lons voir la ville — Sire disje je le vueil — Nous passâmes
au long de la ville et vînmes à une porte qui sied devers Pa-
lamininch, et passâmes, et outre vinmes sur les fossés. Le
chevalier me montra un pan de mur de la ville et me dit:
Véez-vous ce mur illec? — Cil, sire, disje: pourquoi le dites-
Vous? — Je le dis pourtant, dit le chevaher, que vous vées
bien que il est plus neuf que les autres — C\'est vérité repon-
disje — Or dit-il je le vous conterai par quelle incidence ce
• fut, et quelle chose etc. — En zoo als hij daar alles getrouw
te boek stelt wat men hem verhaalt, behoort hij zelf noch tot
eenige partij noch tot eenige natie. Hij is als een van die Ita-
liaansche condotierri, zij boden hun degen aan degenen die
hun \'t meest betaalden, hij bood zijn pen aan hem die hem
\'t meest en \'t best vertelde : de chevalerie is nog voor het laatst
bij hem een groote eenheid, waarvan hij \'t orgaan was: weldra
zou de nationaliteit zich scherper teekenen, en \'t zou den schrij-
ver niet langer vergeven worden zijn vaderland te vergeten. En
Wel is hij het ware orgaan van dien riddertijd, even als die rid-
ders heeft hij voor de vilains niet veel over: hoe zeer hij ook
het verhes beklaagt van een enkele der ridders, welke partij
hij ook heeft versierd, voor de honderden van vilains geboren
om \'t land te bebouwen, heeft hij niet veel medelijden. —
Merk verder op hoe hij zoo\'n genoegen heeft in zijn eigen
werk, als zij hem iets vertellen, ontghpt hem van zelf die

\' Zie Froissart, t. il, pag. 380.

kreet \' : quot;je voudrois qu\'il m\'eut coûté du mien et je eusse là
étéquot; : en als hij weer begint te schrijven, dan is als of hij in
zijn werkplaats gaat, me suis de nouveau reveillé et entré de-
dans ma forge, pour ouvrer et forger en la haute et noble
matière \\ Maar meer dan dit. Hij heeft bewustzijn van zijn
werk, met wat trots beloont hij elk der ridders die hem wat
weet te zeggen, door hem te beloven zijn naam in zijn chro-
nieken te vermelden; wel weet hij \'t zeker, dat zijn werk de tij-
den zal overleven: car je savois bien que, encore au temps à
venir et quand je serai mort, sera cette haute et noble histoire
en grand cours, et y prendront tous nobles et vaillants hommes
plaisance et exemple de bien faire l - Eeeds vroeger hebben
wij gezegd hoe de echt-rehgieuse toon die bij Joinville uit-
bbnkt, hier niet meer is, wij gaan nog verder en beweren dat
een zekere zedelijke zin, een befde voor de menschheid aan den
historieschrijver ontbrak, zoo als aan de mannen van den tijd
dien hij schilderde. De geschiedenis van den graaf Gaston de
Poix, die zijn zoon heeft vermoord, maar toch even geëerd
blijft, is daar om het te bewijzend wil men een paar wLden
van Froissart zeiven, men leze de volgende, waarin reeds eenige
trekken voorkomen, die ons aan \'t vossengelaat van Commines
herinneren quot;Mais je vous demande une chose qui moult
me fait émerveiller: comment ces quatre rois d\'Irlande sont sitôt
venus à l\'obéissance du roi d\'Angleterre; vous m\'avez dit que
ce fut par traité et par la grâce de Dieu. La grâce de Dieu
est bonne qui la peut avoir, et peut moult valoir, mais on
voit petit de seigneurs terriens présentement augmenter leurs
seigneuries, si ce n\'est par puissance etc.quot; _ Zoo sprak reeds
froissart, voor het oogenblik echter vinden wij ons nog ten
minste wat de vormen betreft, geheel in den bloeitijd der feo-
dahteit, met Philips van Valois op den troon van Frankrijk.-

\' Tom. III, j)ag. 212.
= Tom. III, pag. 1.
Tom. 11, pag.

^ Men kan dit verhaal ook lezen, naverteld door Oltmans,nbsp;- 1S4I

deel II, pag. 72 enz. en 10.5 enz.
\' Tom. 111, p. 212.

Philips van Valois door de feodaliteit vooral tot koning uitge-
roepen \', was een vorst naar deu zin dier riddertijden: een
koning die met de kroou op het voorhoofd en deu scepter in de
hand voorzat bij allerlei feesten, eeu koning der romans en
der chansons de geste: niet de sombere eu schuwe rechtsge-
leerden omgaven hem, ueeu de bloem vau deu adel verdrong
zich in ziju kasteeleu: het hofleven spreidde een ongekende
pracht ten toon, en al dat bloemgeschitter maakte de ketens
bcht, die overigens op de edellieden gelegd werden, \'t Begin
Van zijne regering onbezorgd en vol feesten, was een ware
royauté de theatre: de ridderlijkste koning van die tijden, de
immer dolende Jan van Boheme was toen dau ook het liefst te
Parijs, le séjour le plus chevaleresque du monde: zelfs deed de
koning zijn best om de voetstappen vau Lodewijk den Heilige
te drukken: en hij regelde ook door middel vau den advocaat
generaal bij het parlement Pierre de Cuguières, de aanmati-
gingen van de Gallicaansche geestelijkheid, die zeer had ge-
Wonnen bij de laatste omkeeringen ten gunste der feodaliteit
Een veldtocht tegeu Vlaanderen, dat nu bij Montcassel als
een weerwraak op het verlies bij^-Courtrai, verslagen werd,
Verhoogde deu luister van \'t hof: het was een ware veldtocht
Van de feodaliteit tegen de communes geweest, de verbittering
Was meer en meer opgewekt tegen die immer in rijkdom toe-
nemende steden, eu een oud lied uit die tijden doet die afgunst
het best kennen door \'t refrein in den mond des adels ge-
legd

Wrongele ende wey, broot ende caes.
Dat heit hi al den dach:
Daerom es de kerel so daes,
Hi hetes meer dan hys mach.

^ Zie Ranke, quot;Histoire de France,quot; I, pag. 48.

\' Het principe der zoogenaamde appels pomme d\'abus werd zoo door hem
geregeld; men zie de literatuur over dat ontwerp bij R. von Mohl, quot;Staatswis-
senschaften,quot; IH, pag. 187 en 188 , waarbij te voegen is een stuk van Monta-
\'(^mbert iti de Correspondent. — Zie overigens Dupin, quot;Mannel du droit public
ecclésiastique français.quot; Paris 1844, pag. XXXI en 107 seqq: hoe de geestelijk-
heid zich op Pierre de Cugnières wreekte, kan men lezen bij Michelct, TH,,
ïgt;ag. 494.

\' Zie van Vloten, quot;Nederlandsche Geschiedzangen,quot; 1,353, pag. 34 seqq.

Het scheen dus alles in Erankrijk goed te gaan, toch deed
zich van tijd tot tijd een enkele toon hooren, die minder har-
monieus dan deze dichterlijke ontboezeming in \'t oor des adels
klonk. De hertog Eobbert van Artois bleef maar altijd versto-
ken van \'t leen dat de feodahteit hem toekende, en vluchtte
eindelijk naar Engeland: — en bovendien \'t kon wel niet an-
ders of de klachten van \'t volk over de vervalschingen in de munt,
de herhaalde zware belastingen moesten eindelijk wel eenige
onrust ook in de hoogere standen verwekken. Zoo stonden de
zaken in Erankrijk, toen Engeland zich tot den aanval gereed
maakte en zijn vermeende rechten op de kroon met de wapens
begon te doen gelden. De Engelsch Eransche oorlog die zijn
ware oorzaak had in het macht hebben van een vreemden soeve-
rein, den koning van Engeland, in een overigens niet aan hem
onderworpen land, die oorlog welke langzamerhand van een
feodalen krijg een nationale wordt, geeft te onverwachte uitkom-
sten, dan dat wij niet een oogenbhk op een algemeenen in-
vloed in Europa de aandacht vestigen, M\'ij bedoelen de belang-
rijke plaats die de handel had ingenomen. Le secret des ba-
tailles de Créci, de Poitiers est aux comptoirs des marchands
de Londres, de Bordeaux et de Bruges zijn de woorden die
Michelet gebruikt Laat ons zien hoe?

De handel met het Oosten had zich tot in de dertiende eeuw
voornamelijk bepaald tot de boorden van de middellandsche zee,
de steden van Italië en Zuid-Erankrijk hadden zich tot stapel-
plaatsen weten te verhelfen, en van daaruit werden de waren
uit Azië en uit \'t zuiden van Europa over land binnenwaarts
naar Europa vervoerd: sinds dien tijd echter was men begonnen
de Straat van Gibraltar door te zeilen, en van nu aan was het
noorden van Europa met het zuiden beter vereenigd, de toe-
nemende aanvoer had toenemende behoefte verwekt, en de handel
had een uitgebreide vermeerdering verkregen. Vlaanderen vooral
was de stapelplaats geworden en rijkdommen vloeiden daar over.
Europa had meer en meer het oog op dat verre Oosten geves-
tigd: nu niet meer om \'s Heeren kruis daar te plaatsen: neen,

1 Zie Miehelet, 111, pag. 268.

dat schoone geloof was allengs verdwenen, sinds volgens de
uitdrukking van Hegel \' der Christenheid bij het Heilige Graf
nog eens geantwoord was, wat den jongeren werd toegesproken
toen zij daar het ligchaam des Heeren zochten : quot;wat zoekt gij
den levende bij de dooden. Hij is niet hier, Hij is opgestaanquot; —
nu gold het materieele schatten, waarvan een Marco Paolo in
zijn reis ten jare 1298 zoo goed wist te vertellen: toch is het
aardig hoe ook nog de koophandel met de godsdienst verbonden is ;
Wel zijn wij niet meer op het standpunt van Joinville, die gerus-
telijk gelooft dat de specerijen uit het paradijs komen Avant
que le flum (de Nijl) entre en Egypte, — zoo spreekt hij — les gens
qui ont acoustumé à ce faire, geteut leur roys desliées parmi le fium
au soir : et quant ce vient au matin, si treuvent en leur royz
eel avoir de poiz que l\'en aporte en ceste terre, c\'est à savoir
gingimbre, rubarbe, lignaloecy et canele : et dit l\'en que ces
choses viennent de paradis terrestre, que le vent abat des arbres
qui sont en paradis, aussi comme le vent abat en la forest en
cest pays le bois sec: et ce qui chiet du bois sec en flum nous
vendent les marcheans en ce païz. Dit ailes gelooft men niet
meer, maar in \'t jaar 1321 heeft de Venetiaan Sanuto aan paus
Johannes XXII een boek aangeboden, dat onder den vreemden
titel van quot;Secreta fidelium crucisquot;, het eerste werk over han-
delspolitiek is en dat Avonderbaars genoeg bevat. Het behelsde
het voorstel om Egypte ter zee te blokkeren, zoo zijn koop-
handel te vernietigen en het land aan de Christenheid dus over
te leveren. Eerst komt een zamenstel van alle bijbelteksten,
die aan de Christenen den plicht opleggen het heihge land te
veroveren, dan volgt een beredeneerde opsomming van alle spe-
cerijen waarvan het heilige land de stapelplaats is. Zoo zijn
boek in drie deelen is verdeeld ter eere der Heilige Drieëenheid,
de reden daarvan is ook dat er drie zaken noodig zijn tot herstel
Van de gezondheid des ligchaams, te weten de stroop om alles
meê te bereiden, de medicijnen, en een goede levensdieet:

\' Hegel, quot;Philosophie der Geschichtequot;. Berlin 1848, pag. 476.
^ie Joinville, pag. 59 en 60.

en zoo alles door elkander \'; de kaarten intusschen die hij bij
zijn werk voegt zijn allerbelangrijkst en toonen hoeveel men in
die tijden reeds van de gesteldheid der aarde wist — Doch
ter zake: terwijl nu Frankrijk over \'t algemeen door zijn ver-
keerd bestuur bijna als buitengesloten was van den algemeen
opkomenden handel, doet Engeland al wat \'t maar eenigzins
kan om die beweging tot zich te trekken, en vormt zich allengs
tot een handelsstaat. Van zelf verbindt het zich, door de ge-
lijkheid van de belangen, met Vlaanderen, waar de machtige
Artevelde ondertusschen de gemoederen heeft gewonnen, en den
franschen invloed heeft verjaagd. Zoo is de toestand van de
twee rijken bij \'t begin van hun schok. Erankrijks Staten-
Generaal hadden den koning zoolang de oorlog duurde een recht
toegestaan op het verkoopen van dranken en van \'t zout: vol-
gens welk recht de koning het monopobe van dit laatste artikel
tot zich trok, en dus de administratie der gabelles schiep. En-
geland nu valt aan, eerst van den kant van Vlaanderen, doch
vruchteloos, dan aan den kant van Bretagne, waar het de partij
van Montfoort tegen Karei van Blois den schrikkelijken heiligen
ondersteunt: ook hier zonder dadelijk gevolg — eindelijk tast
het op raad van den graaf d\'Harcourt Erankrijk meer in \'t cen-
trum aan en wint den slag bij Créci.

Die slag bij Creci 1346 is een te gewichtige gebeurtenis dan
dat wij niet een oogenblik bij zijn gevolgen stilstaan. Men
merke op dat het leger van den Koning vooral uit voetvolk
en bovenal uit boogschutters bestond. Wat zich te Kortrijk in
den sporenslag, bij Morgarten in den oorlog der Zwitsers tegen
Albrecht van Oostenrijk reeds had voorgedaan, werd nu weder
bevestigd, dat de ruiterdrommen der ridders niet meer voldoende
waren De privaatoorlogen der feodaliteit, waar altijd ridders
tegen ridders streden, hadden dit feit niet kunnen leeren:

\' Zie L. Cibrario, quot;Economie politique du Moyen Agequot;. Paris 1859, tom. II,
pag. 246 en Michelet, III, pag. 269.

2 Zie ook Alexis Monteiî, quot;Histoire dos français des divers Etatsquot;. Bruxelles
1843, tom. Il, pag. 75.

\' Zie Chateaubriand, quot;Etudes Historiquesquot; Oeuvres. Bruxelles 1822, torn. V-
pag. 91 seqq.

Jï

f\'Ventoin de kruistochten, die, om tot een juiste waardeering te
geraken, te ver af geschiedden en waarvan de ongelukken altijd
Verbloemd eu ontveinsd werden, terwijl men de oogen slechts
richtte op de wonderdaden van een persoonlijkheid als Godfried
Vau Botiillou en Eichard Leeuwenhart. Maar nu langzamerhand
in Prankrijk al die hoven der barouneu zich in één hof, dat
Vau den koning, hadden geconcentreerd en de nationale oor-
logen weldra begonnen, bleek Aveder het volstrekt onvermogen
Van de feodaliteit als sociaal ligchaam, hoe voortreffelijk ze ook
het individu ontwikkelde. Het was eeu geduchte schok iu de
denkwijze vau \'t algemeen. Door het militaire wezen was de
feodaliteit nog iu ieders oog groot, zou ook deze aureool weldra
Verbleeken? Het scheen zoo, de invoering der soldij ook aan
•le ridders toonde reeds aan hoe de oorlogen gansch iets anders
Werden \' : maar bovenal was dit merkbaar bij het gebruik van
^ kanon, dat hier zijn intrede deed. In \'t begin van den eersten
aanval aan de zijde van Ylaaudereu, was het buskruid nog alleen
^Is middel tot inbrandsteking gebezigd, even als het Grieksche
vuur bij de Sarracenen, maar nu iu den slag bij Creci ^ werd de
Ware artillerie gebruikt: en de ridders vielen zonder strijd en
Zonder eer.

\'s Kölligs alten Landen
Sind zwei Geschlechter nnr entstanden.
Sic stützen würdig seinen Thron:
Die Heiligen sind es und die Kitter:

quot;^eh, de heiligen waren al wonderlijk vervormd, zoo men er nog
aan geloofde, getuige die Karei van Blois — en de ridders —
Van de twee daarop volgende verzen (uit Goethe\'s Paust)

Sie stehen jedem üngewitter
Und nehmen Kirch und Staat zum Lohn.

Zou het eerste weldra een leugen, het tweede een bitter verwijt
Wezen.

Maar dit was nog niet genoeg ongeluks voor Prankrijk: de
Engelsche koning begreep terecht een vast punt in Frankrijk te

\' Henri Martin, V, pag. 39.
\' ïlenri Martin, V, pag. 48 en 91.

moeten hebben, hij nam Galais in, en bevolkte het met Engel-
schen. Van nu aan waren er niet alleen fransche onderdanen
aan den koning van Engeland onderworpen; maar de Engelschen
zeiven vestigden zich in Erankrijk. Men kent de zelfopoffering
der zes burgers die het beleg van Calais kenmerkt ^ wij willen
ze hier niet herhalen; slechts een opmerking voegt hier: het is
deze, dat over \'t algemeen het nationale leven nog weinig was
ontwaakt, en \'t municipale, de hefde voor de geboorteplaats en
de gemeente nog veel sterker was. Wat moeite toch Philips
van Valois deed om de uit de stad verjaagde franschen te be-
loonen en te verzorgen het hielp niets, en de grootmoedige
Eustache de St. Pierre was een der eersten die het zich heten
gevallen Engelschen te worden, om in hun goede vaderstad ten
minste te sterven. Ditzelfde flaauw kloppen voor de zaak van
de nationaliteit was ook op te merken bij \'t hart van den adel
De feodale baron achtte zich te veel soeverein dan dat hij niet
telkens met den vijand zou handelen. Velerlei verraad was het
gevolg, en eerst moest Clisson, die met Eduard III heulde,
gedood worden door den franschen koning, eer het denkbeeld
ten minste van twee vyandige naties levendio* werd ®

Erankrijk door het ongeluk als overstelpt, wachtte met dood-
sche verslagenheid in 1348 de verschijning van de zwarte pest
af. De ziekte waarde zestien maanden rond. Poogde in Duitsch-
land de dolle woede en waanzin der Elagellanten de ziekte te
keeren, trachtte de lichtzinnigheid der ItaHanen er mede te
spotten zoo als een Bocaccio in zijn Decameron, in Erankrijk
vielen mede bedroevende tooneelen voor, men wierp zich op de
Joden, totdat twee derden der imvoners waren weggenomen

Wat het grondgebied van het koningrijk Erankrijk onder
deze treurige regering betreft, MontpelHer en la Dauphiné
werden wel is waar gewonnen, het eerste door koop, het laatste

1 Zie de opmeAingen van Vinet, quot;Etudes sur la litterature française au dis-
neuvième sièclequot; 1857, tom. II, pag. 326 en 327, naar aanleiding van de heer-
lijke beschrijvingen van Michelet en Chateaubriand.

3 Zie Michelet, III, pag. 818.

3 Villani de historieschrijver en Petrarca\'s Laura stierven in deze pest. Deze
pest is ook goed beschreven door den Griekschen keizer Cautacucenus.

door afstand — maar Navarre werd een afzonderlijk koningrijk
en kwam aan de dochter van Louis Hutin en haren gemaal den
graaf d\'Evreux. Philips YI werd opgevolgd door zijn zoon
Jan II; den ridderlijksten koning dien tot nu toe Frankrijk gehad
had; die zich in alles tot voorbeeld stelde den avontuurlijken
honing Jan van Boheme. Alles wat mogelijk was werd door hem
gedaan om de feodaliteit weder in al haar glans te doen schijnen.
Een gedeelte van hun schulden schold hij den edellieden kwijt,
en. opdat een nieuwe geest het verkwijnend ligchaam zou bezielen,
stichtte hij de ridderorde de l\'Etoile: die aanhef van de ordon-
nantie waarbij deze orde wordt ingesteld, is in vele opzichten
merkwaardig, zij luidt als volgt Jean par la grâce de Dieu,
roi des Français. Entre les diverses sollicitudes de notre esprit,
nous avons souvent et plus de vingt fois pensé que, dans les
temps anciens, la chevalerie de notre royaume brillait dans le
monde entier par sa bravoure, sa noblesse et sa vertu: à ce
point que, moyennant l\'aide de Dieu, et avec l\'appui des fidèles
serviteurs de ladite chevalerie, qui leur prêtaient sincèrement et
■ûnanimement la force de leurs bras, nos predecesseurs ont rem-
porté la victoire sur tous les ennemis qu\'il leur a plu d\'attaquer,
qu\'ils ont ramené à la pureté de la vraie foi catholique une
infinité de gens que, par ses ruses, le perfide ennemi du genre
humain avait entraînés dans l\'erreur, et qu\'enfin ils ont rétabli
dans le royaume la secureté et la paix. Mais par la longue
snite des temps, quelques uns desdits chevaliers, soit qu\'ils
^lent perdu l\'habitude des armes, soit par d\'autres causes que
nous ignorons, se sont de nos jours adonnés plus que de cou-
tume à l\'oisivité ou à de vaines affaires, et négligeant leur
honneur et la renommée, se sont laissé aller à ne s\'occuper que
de leur intérêt privé. C\'est pourquoi, nous rappellant les temps
anciens, et les glorieux gestes desdits fideles chevaliers nous
^Vons résolu de ramener nos fideles d\'aujourd\'hui et à venir à
^^ gloire de l\'ancienne noblesse et chevalerie; de telle sorte
lue cette fleur de chevalerie, qui pendant quelque temps et

Zie Guizot, quot;Civilisation en Francequot;, III, pag. 381 en 382 en Alexis de
onteil, quot;Histoire des français des divers e\'tatsquot;, I, pag. 135.

par les causes susdites, à langui et perdu quelque chose de
son éclat, se relève et brille de nouveau pour la gloire de
notre royaume.

\'t Ongenoegen van \'t volk werd echter zoo niet gestild, en
de onthoofding van den connétable \' Eaoul d\'Eu, wiens waar-
digheid werd gegeven aan Charles d\'Espagne, den onwaardigen
gunsteling des Konings, deed het niet verminderen, terwijl \'t
vervalschen van \'t geld nu tot zijn toppunt was gekomen. Het
mark zilver gold bij de komst van Jan op den troon, 5 livres
5 sous: op het einde van \'t jaar 1351 werd het gebracht op
11 livres, dus 100 pCt. opgeslagen: maar dat was slechts het
begin, in de maand Eebruarij 1352 daalde het mark plotsebng
van 11 livres tot 4 livres 5 sous : vervolgens klom het weer tot
13 hvres 15 sous, gold toen een tijd 4 livres 10 sous, om
eindelijk de hoogte te bereiken van 18 livres. Zestien veran-
deringen telde men soms in één jaar. Hier was, zegt Michelet,
de wet waanzinnig En nu de oorlog weder begon en er
geld moest wezen, daar de adel ook niet meer voor niet wilde
dienen , werden de Staten in 1355 opgeroepen. Zij het ons
vergund bijzonder op deze Staten-vergadering de aandacht te
vestigen. Wij hebben gezien hoe de derde stand krachtig op
de vergadering van \'t jaai- 1302 zich deed gelden. Het recht
echter om te zamen met de twee standen te beraadslagen,
was aan den derden stand in vele opzichten een verdacht
recht, en was dus niet met hart en ziel aangegrepen. Elke
oproeping toch liep uit op een vraag naar geld, en men schrikte
terug voor het recht dat door zoo groote opofferingen moest
worden geboet. Dus was het geschied dat na 1302 de derde
stand slechts weinig mede vergaderde, en dan nog een zeer
ondergeschikte rol speelde. Maar onder koning Jan was de
ellende van \'t rijk zoo groot geworden, dat onwillekeurig een
hooger vlucht de gemoederen der stedelingen aangreep, en zij
besloten zich de zaken van staat aan te trekken. De plotse-

1 Over de waardigheid van connetahle zie Warnkönig, quot;Französisehe Staats-
nnd Rechtsgeschichte,quot; I, pag. 399.
3 Zie H. Martin, V, pag. 137. Michelet, III, pag. 361.

linge schok op de statenvergadering van 1355, en de hervor-
Olingen daar voorgesteld, wonderlijk uitblinkende tegen den
donkeren achtergrond van een anders zoo onverstandig bestuur,
zijn de gevolgen van dat voor \'t eerst met bewustheid zich aan-
trekken van de zaken vau \'t laud door de stedeu. Wat toch
Was het geval? Zoodra de steden eens naauwkeurig de admini-
stratie van den fiscus nagingen, kon het niet auders of zij wer-
den getrofièu door het wonderlijk omspringen met de lands
gelden door de koninklijke dienaren. Genoeg hebben wij aange-
toond hoe de feodaliteit die geheel gebaseerd was op het begin-
sel van trouw aau den persoon, het denkbeeld vau staat, dat
^Sj het dieueu ten beste vau de algemeene zaak, niet begreep,
ï^it denkbeeld — wij hebben er reeds meer op gewezen —
leefde alleen bij de gemeenten in de stedeu. Voor de gemeen-
ten was orde, regelmaat, economie, zorg voor het w^elzijn van
allen niet alleen eeu beginsel of eeu vaste wet, neen het was
een feit dat alle dagen geschiedde, gewaarborgd door allerlei
inrichtingen, volgeus welke elk ambtenaar of rekeuplichtige
Zonder ophouden werd bewaakt eu nagegaan in zijne handebn-
gen. Weluu diezelfde begrippen slechts toe te passen op het
bestuur van \'t land, dusdanig was het oogmerk van den der-
•^en stand ^ op de statenvergadering van 1355. Men heeft die
Vergadering zeer te recht de eerste assemblee nationale vau
frankrijk genoemd: let echter wel op dat het nog maar alleeu
^e drie standen iu \'t noorden en midden vau Frankrijk zijn,
zoogenaamde langue d\'oil, die van \'t zuiden les Etats de
^^ngue d\'oc vergaderden nog altijd afzonderlijk De derde
dan tot orgaan gekozen hebbende, Etienne Marcel prévôt
^an de handelaars van Parijs, dreef al dadelijk het toestaan van
soldij voor 30,000 man voor een jaar door, op te brengen
^oor een belasting (gabelle) op het zout, en door een taxe
^e huit deniers par livre sur toute chose vendue, welke beide
quot;Opbrengsten van alle personen iu \'t rijk, leekeu en geestelijken.

Zie Aug. Thierry, quot;Thiers Etat,quot; I, pag. 50 en 51.

®e A. C. Thihancleau, quot;Histoire des Etats Gevraiix (;n France.quot; Bruxelles
b pag. 88.

edelen en burgers, zou gevraagd worden. De gelijkheid van
allen voor de belasting was dus tot beginsel verklaard, al
moesten weldra deze twee belastingen wijken voor een zooge-
noemde income-tax. Maar bovendien, en hier kwam het voor-
naamste , de staten zouden zelf zorg dragen voor het innen van
de belasting, en een commissie van negen opperintendanten,
drie klerken, drie edelen en drie burgers, zoude deze geheele
finantieële administratie besturen en bewaken. De Staten-Ge-
neraal uiteengaande, verdaagden zich zeiven op zekere bepaalde
termijnen. De benoeming van die negenmannen was de stoutste
maatregel die men zich denken kon: de koninklijke macht werd
zoodoende voor eenigen tijd als geschorst, en de nationaliteit
zich niet meer vertegenwoordigende in den koning, handelde
buiten de monarchie om. — Zoo was er echter nu geld en duS
een leger op de been, het leger vertrok naar \'t zuiden, waar
de zwarte prins alles verwoestte, men was vervuld van de blijdste
verwachtingen, toen op eenmaal de mare Aveerklonk dat het
fransche leger van 50,000 man bij Poitiers door 8000 Engel-
schen was geslagen, en dat koning Jan gevangen was. Dit ge-
beurde 19 September 1356. Welk eene ontsteltenis allerAvege
ontstond laat zich begrijpen, \'s konings oudste zoon, de hertog
van Normandië, 19 jaar oud, nam \'t bewind op zich in die
schrikkelijke wanorde K In de feodaliteit en den adel die de-
zen slag had verloren, had men geen \'t minste vertrouwen meer-
Avec tout ce, les chevaliers et les écuyers qui retournés étoient
de la bataille, en étoient tant haïs et si blâmés des communes
que envis ils s\'embatoient ès bonnes villes. Si parlementoient
et murmuroient ainsi les uns sur les autres ^ Onmiddelijk
werden de staten bijeengeroepen, en deze kwamen bijeen 17 Oc-
tober 1356. Wie anders zouden in deze vergadering den stoot
geven tot groote ondernemingen dan de steden, daar de feo-
daliteit alles en ook haar eer had verloren? Bovendien lieten
velen van den adel en de geestelijkheid zich in deze zitting
vertegenwoordigen door hun procureurs, de meesten immers

\' Zie Froissart, T, pag. 863.

Waren gevangen genomen in den schrikkelijken slag De ste-
den begrepen haar toestand en haar phcht, en beter nog dan
al de steden te zamen, zag Parijs in, wat haar te doen stond —
lt;le man, wiens naam wij reeds genoemd hebben, Etienne Mar-
cel, als prévôt des marchands thands het werkelijk hoofd van
Parijs, daar de prévôt royal weinig meer te beduiden had, wist
als een andere Artevelde den invloed der gemeenten voor een
Oogenblik alvermogend te maken. Zij grepen, zich aansluitende
en als opgaande in de gemeente van Parijs, het roer in han-
den , en geholpen door den vertegenwoordiger der geestelijkheid,
ßobert le Coq, ond magistraat, thands bisschop van Laön, was
haar eerste daad om nit de vergadering een comité van tachtig
leden te benoemen, die de vraag te onderzoeken hadden, wat er
^el geworden was van de groote som gelds, welke in allerlei op-
l^rengsten en schattingen, knevelarijen en afpersingen aan \'t volk
quot;Was ontnomen, en wat er nn te doen stond. Het voorstel aan
den regent door de drie standen, was met andere woorden, om
liet gouvernement, de wetgeving en de administratie in de han-
den van een soort van senaat uit de drie standen genomen, over
te geven, den Staten-Generaal het recht te verleenen om uit
eigen beweging te vergaderen, en de vorige raadgevers van den
koning in staat van beschuldiging te stellen. — Echte Fran-
schen gaan zij zonder zich om historische ontwikkeling te be-
liommeren, logisch den gang hunner ideeën na: welnu, zoo het
l^oningschap niet langer bij machte is het rijk te regeren, zoo
nullen de standen zorg voor zich zeiven dragen. — Wanneer
\'lat alles geschied was, beloofden zij geld te geven voor een le-
ger van 30,000 man. De regent, toen hij dit alles hoorde,
retira moult dolent, en sloot de Staten-Generaal, verzocht
2e naar huis te keeren, wat zij na eenige tegenkanting deden,
\'^oor dat [hij de regering zoo in handen van de staten gaf,
\'Wilde hij liever en te recht nog eens alle andere middelen
l^eproeven. Bovendien in de staten zeiven hoopte hij, dat weldra
^^ tijd de groote onevenredigheid der elementen zou aanwijzen.
Zonden de steden dan alles wezen en de adel niets? Zouden

Zie Michelet, III, pag. 380.

de steden zich door Parijs alleen laten regeren, en Parijs ge-
hoorzaam blijven aan Etienne Marcel? Dit waren ten minste
vragen wier antwoord hij niet wilde vooruitloopen. Langzamer-
hand scheen hij moed te krijgen, de staten van het zuiden van
de Languedoc stonden beter voorwaarden toe: en hij vormde
alsnu het plan om van de steden en detail te krijgen, wat de
Staten-Generaal hem weigerden. Maar Parijs stond pal, vroeg
de Staten-Generaal terug, weigerde alles, en toen de munt we-
der verhoogd was, en de prévôt en de schepenen de munt
weigerden, was het antwoord op een bevel van den regent om
het beletsel voor den vrijen loop van \'tgeldw^egte nemen: Rien
n\'en ferons ! terwijl op hetzelfde oogenbhk de prévôt de
order gaf om zich te wapenen, hetgeen al de métiers deden.
De regent gaf nu gedwongen toe, beloofde de bij eenroeping
van de staten, en de ontzetting van eenige van zijn raadsheden
van hun post. De Staten-Generaal dan verzamelden zich 5 Ee-
bruarij 1B57. Waren zij minder in getal dan op de vorige
vergadering, hun energie was verdubbeld, volijverig volgden
zij hun leiders Etienne Marcel en le Coq. Het was het werk
van deze Staten-Generaal, dat wij op \'t oog hadden, toen wij
boven spraken van het karakter van de fransche natie, als met
een ruk willende volvoeren, wat de tijd slechts in lange jaren
afweeft. Het is letterlijk \'t werk van de fransche revolutie
van 1789, dat zij reeds beginnen : niet alleen in het overdragen
van de macht van de kroon op de natie, en het willen vesti-
gen van eene permanente nationale vergadering, in het werken
van Parijs op de provinciën, als het hoofd op het ligchaam:
neen, Marcel nam reeds toen de nieuwe kleuren aan voor \'t
volk; als teeken van verbond en symbool van herniemving,
droeg elk de half rood half blaauwe kaproenen, en hij eindigde
als de mannen der fransche revolutie, met la terreur au nom
du bien commun. — De regent moest wel toegeven, en eene
commissie van 36 leden begon de hand te leggen aan de her-
vormingen, en de staten zouden voor \'t geld zorgen, om een
leger op de been te brengen. Daar verbiedt eensklaps koning
Jan van uit zijn gevangenschap de staten voort te gaan, en
de provinciën weigeren op dit bevel van den koning het voort-

Zetten der geldbetalingen, het was het eerste verschijnsel van
de langzame verwijdering van Parijs en het overige Frankrijk.
Be ellende was overigens in dat Frankrijk tot haar toppunt
gestegen: de bevolking werd op allerlei manieren afgeperst, om
de rantsoenen der edelen te betalen, de vijand plunderde het
overige, en wat dan nog restte, werd een prooi der roovende
leenden. Er hadden zich, namentlijk zoodra de wapenstilstand
niet Engeland gesloten was, uit de soldaten van weerszijden
die nu geen werk hadden, henden gevormd, die voor eigen re-
kening tagen alle menschen die maar iets hadden, den oorlog
begonnen, ridders en anderen voegden zich bij hen, en \'t ging
Vrolijk los op de arme uitgeputte landbewoners, et toujours ga-
gnoient pauvres brigands a piller villes et chateaux (Eroissart).
In die verwarring poogden de regent en zijne raadsheden nog-
öiaals de teugels van \'t bewind uit de handen van Marcel en
2ijn partij te nemen, maar met geen goed gevolg, weder ont-
brak \'t geld en waren de staten dus noodig, zij werden op
aandrang van Marcel 7 Nov. 1357 weder bijeengeroepen. Meer
^n meer echter teekende zich het fiere figuur van dezen volks-
tribuun, reeds had hij wederom getoond hoe hij zich de opper-
heerschappij van Parijs over de provinciën dacht, door bij de
hrieven des regents, tot bijeenroeping der staten, brieven uit
zijn naam te voegen: en nu gaat hij zijn stoutste greep
quot;^agen, en tegenover den koning of regent uit het huis Valois,
steunende op de feodahteit, een tegenkoning langzamerhand
Voorbereiden, die alleen op de bourgeoisie zou leunen. De
tegenkoning dien hij echter zelf eerst meende te moeten vor-
ken ten dienste der gemeente, was Karei de Booze, de ko-
ning van Navarre. Dezen sluwen en geslepen edelman, nog al-
tijd gevangen gehouden door de Valois, daar hij de gunsteling
quot;^^n Jan II Charles d\'Espagne, vermoord had — en bovendien
altijd gevreesd als afstammeling van de dochter van Louis Hu-
tin, en dus pretendent op de kroon, zoo de Sahsche wet niet
tusschen beide was gekomen — verlost Marcel uit de gevange-
nis en zoekt hem nu, met een partij om hem heen, te plaatsen
tegenover den regent. — Wonderlijke overeenkomst met die
latere bourgeoisie die eenmaal een Louis Philippe tegenover de

oude Bourbons, meende te moeten verhelfeu, om vaste eu ze-
kere waarborgen te hebben voor politieke vrijheid! — Maar
het was alsof Marcel, langzamerhand ziende dat de staten hem
meer en meer met Parijs alleeu lieten ^, telkens heftiger werd,
totdat hij eindelijk de plannen van de feodabteit geheel willende
vernietigen, besloot tot eene handelwijze, het tijdvak der ter-
reur voorafschaduwende. Hij rukt met ziju aanhang naar het
paleis vau den regent, quot;Sire,quot; dus roept hij dien toe, quot;ne
vous ébahissez de choses que vous véez, car il convient qu\'il
soit ainsi fait,quot; — eu zich wendend tot ziju met deu kaproen
bedekte volgelingen: quot;faites eu bref ce pourquoi vous êtes ve-
nus içi.quot; Dit waartoe zij dââr gekomen waren, was de moora
vau de raadslieden des regents Ondertusschen zoekt hij des
te naauwer de steden te vereenigen, eu meer en meer den in-
vloed van Charles le Mauvais te vergrooten, doch de weg der
legaliteit had hij verlaten, en Parijs had wel is waar alle zaken
tot uu toe op zich genomen, maar Prankrijk zou weldra het
niet langer gedoogen: — de regent inmiddels (eu het niet
verhoeden daarvan was Marcels groote poHtieke fout) verbet
Parijs.

De provinciën (zij het ons vergund die uitdrukking te ge-
bruiken) zetten den regent weer op de been, van alle kanten
spoorde de feodaliteit in de onvergenoegde provinciën hem aa»
om tegen Parijs andere maatregelen te gebruiken, de staten
werden te Compiègne bijeengeroepen, en de strijd zou begin-
nen tusschen de twee partijen, toen een derde partij plotsebng
het hoofd opstak, en alles dreigde te vermelen: het was de
arme bevolking op het platteland, en haar opstaud is bekend
onder den naam vau de Jacquerie.

Het zou een aardige studie zijn, na te gaan hoe in de fransche
geschiedenis de duurzame vestiging van een toestand van vrij-
heid altijd is voorkomen door de afgunst, den nijd en de weder-
zijdsche verdrukking die in den derden stand steeds plaats vonden
tusschen die twee bestanddeelen, die meu gewoon is aan

1nbsp;Henri Martin, V, pag. 184.

2nbsp;Michelet, III, pag. 397.

duiden door de woorden bourgeoisie en peuple En hier deed
zich het probleem voor het eerst duidelijk en scherp voor, en
het bleek weldra dat de bourgeoisie, hoewel de revolutie ma-
kende te Parijs door de commune, niets te doen wilde hebben
ïüet de Jacquerie op het platte land ^ En toch dat platteland
Wilde eindelijk ook eens zijn kreet doen hooren, men sprak
Van vertegenwoordiging van den derden stand, het waren in allen
geval alleen de steden die de afgevaardigden zonden, die voor
hare belangen zorgden, en in al dien tijd wat deed men voor
de Eranschen die geen stedelingen waren, en niet tot den adel
of de geestelijkheid behoorden? — Wat men voor hen deed? —
Men dwong hen eerst op te brengen en te betalen, ten einde
de ridders in staat te stellen in prachtigen wapendosch den oorlog
te beginnen : dan als de oorlog geëindigd was, dwong men hen
Weder op te brengen en te betalen, ten einde het rantsoen
Voor de gevangen ridders te leveren. Altijd het slachtoffer in
tijd van oorlog, werden zij in vrede niet alleen genoemd, maar
Werkehjk behandeld als de terrae vestitus, de pecunia viva.
Jaques bonhomme crie mais bonhomme payera. Koninklijke
rechten hadden zich langzamerhand doen gelden boven en bij
die aan den heer verschuldigd, en nu werden zij nog geplun-
derd door de compagnies der roovers; was het wonder dat de
Wanhoop woede werd; zij vielen bij de algemeene ontbinding
der maatschappij op hunne onderdrukkers aan, zij grepen \'t zwaard
»^aar wierpen nu ook de scheede weg, Ignorantne datos, ne
quisquam serviat, enses? ^ — Let wel op hoe deze beweging
der Jacques niets meer had van de godsdienstige geestdrift der
pastoureaux in vroegere tijden: zij verwachtten niet meer den
Heiligen Geest, zij vroegen slechts oog om oog, tand om tand,
eindelijk eens in weinige dagen den haat bot te vieren,
opgestapeld door lange jaren van lijden en smart.

^ Het spreekt van zelf dat wij hier vooral de regering van Louis Philippe op

oog hehhen, zie het probleem vooral uitgesproken bij Louis Blanc in zijn boek
^®gen Lord Normanly, en bij Quinet, quot;Oeuvres Complètes,quot; t. X, pag. 35. Aver-
tissement au pays.

® Zie ook Michelet, quot;Eenaissance Introduction,quot; pag. 67, en ook pag. 37,29.
Zie ook Tocqueville, quot;l\'ancien regime,quot; pag. 329 en 330.