DE VOLKEN VAN HET MALEISCHE RAS

Bijvoegsel tot Deel VII van �Internationales Arehiv f�r Ethnographie."

LEIDEN. - E. J. BRILL.

Deze Verhandeling was door mij oorspronke-
lijk bestemd om in het lichaam van het Zevende
Deel van �Internationales Archiv f�r Ethnogra-
phie¹' te worden opgenomen. De Uitgever meende
echter dat zij wellicht ook buiten den kring der
geabonneerden op het Archief lezers vinden zou,
indien zij in kleiner formaat afzonderlijk werd
verkrijgbaar gesteld. Hij vroeg en vei wierf van
de Redactie verlof tot zoodanige uitgave, en
daar zij geene zwarigheid maakte, vond ik ook
van mijnen kant geen reden om daaraan mijne
toestemming te weigeren.

De photographi�n in 1883, tijdens de Interna-
tionale Koloniale en Uitvoerhandel-Tentoonstel-
ling te Amsterdam door den heer P. Oostebhuts
vervaardigd, gaven mij gelegenheid om dit werkje

met een paar goede afbeeldingen van Indische
paarden te versieren. Mijn neef, de kunstschilder,
Jan Veth, bood mij daartoe welwillend zijne dien-
sten als teekenaar aan. Het plaatje op den titel
vertoont een schimmel van Soembawa (zie bl.
40), dat op bl. 41 van den tekst, een span bonte
paarden, waarvan het rechtsche van 't Sandel-
hout-eiland, het linksche mede van Soembawa
afkomstig is.

Tot aanduiding van de eilanden die den hoofd-
zetel uitmaken van het Maleische ras, geef ik
aan den naam Insulinde, het eerst gebezigd
in Mtjltatum's Max Havelaar, de voorkeur. De
reden daarvan heb ik uiteengezet in mijn brief
over het Asjoerafeest op Java aan den Redac-
teur van het Internationaal Archief voor Eth-
nologie, opgenomen in dat tijdschrift, Band I
(1888), bl. 230. Ik vertrouw dat mijne lezers,
als zij die opheldering gelezen hebben, het bil-
lijken zullen, dat ik, ook na de scherpe, maar
niet gemotiveerde, afkeuring van dien naam door
den heer Snouck Hurgronje (Mekka, II, bl. 393),

ben voortgegaan mij veelmaals en ook in dit
werkje daarvan te bedienen.

In noot 2, bl. 159, heb ik verzuimd onderde
schrijvers die over de hertenjachten gehandeld
hebben, melding te maken van den heer J. Gro-
neman , die ze in zijne �Bladen uit het Dagboek
van een Indisch Geneesheer", in het hoofdstuk
�een Kapjacht" (bl. 279�303), uitvoerig en le-
vendig heeft beschreven.

Ik mag niet eindigen zonder mijn dank ge-
bracht te hebben voor de vele bijdragen tot dit
opstel, die ik aan mijne vrienden en vakgenoo-
ten H. Kern, B. F. Matthes, J. Pijnappel, M.
J. de Goeje, A. C. Vreede en aan den veelbe-
lovenden student P. S. van Ronkel verschul-
digd ben.

Arnhem, 23 Aug. 1894. P. J. VETH.

Inleiding..............1� 4.

HOOFDSTUK I. Namen van het paard in In-
sulinde ........5� 21.

» II. Eigenschappen en rasverschei-
denheden der paarden van
Insulinde......22� 55.

■» III. Gevleugelde wonderpaarden . 56� 66.

» IV. De teekenen van goede en

kwade paarden.....67� 83.

» V. Allerlei bijgeloof omtrent paar-
den .........84� 99.

» VI. Behandeling en verzorging der

paarden........100�119.

» VII. Gebruik der paarden als rij-,

trek- en lastdieren .... 120-135.

» VIII. Tornooien en wedloopen . . 136�150.

» IX. Het paard in den oorlog en op

de jacht........151-168.

» X. Nut van paarden voor de
voeding, de geneeskunde en
de nijverheid......169�176.

BI. 6 r. 10 v. b. staat; koed� lees: koedd
» 18, n. 2, r. 7 » Pilipinas » Filipinas
» 28 r. 3 v. o. » Tobah » Toba

» 30, n. 1, r. 2 » noch » nog

» 43 r. 4 v. b. » de paarden, waarover in de laatste
jaren van het eiland, lees: de
paarden van het eiland, waarover
in de laatste jaren
» 63 r. 6 v. o. » bestemd lees: bestand
» 77 r. 6 v. b. » teugels » singels
» 95 r. 10 v. b. » is niemand » en is niemand
» 111 r. 7 v. b. ■» aan » om

» 121 r. 13 v. b. voeg achter »dan omdat het" de woor-
den in: paardrijden voor haar

De omgang van den mensch met de dieren,
inzonderheid met de tamme of huisdieren, maakt
uit den aard der zaak een belangrijk deel der
Volkenkunde uit. Het is echter, vreemd genoeg,
tot dusver een zeer verwaarloosd gedeelte dezer
nog jeugdige wetenschap. Natuurlijk zijn er vele
verspreide aanteekeningen daaromtrent in reis-
verhalen en landbeschrijvingen te vinden; maar
het ontbreekt nog bijna geheel aan monogra-
phische behandeling, en in de algemeene hand-
boeken voor Ethnographie wordt er meestal te
nauwernood van gewaagd¹).

Onder de weinige ethnologen die zich met
dit onderwerp hebben bezig gehouden, komt
eene voorname plaats toe aan Dr. B. Langkavel
te Hamburg, van wien wij in verschillende tij d-

1) Ook in de literatuur over Nederlandsch-Indi� zijn opstellen
als de heer J. Keeemeb, in D. XXXII en XXXVII der «Mede-
deelingen van wege het Nederlandsche Zendelinggenootschap",
onder de titels »de Javaan en zijne vogels", »de Javaan en
zijne hoenders", over den omgang der Javanen met de geve-
derde geslachten schreef, nog steeds uitermate schaarsch.

P. J. VETH-. Het paard. (Int. Arch. f�r Ethn.) 1

schriften eene reeks van verhandelingen bezit-
ten , die aan het leven en lot van runderen,
paarden, honden enz. onder de onbeschaafde
en half beschaafde volken gewijd zijn¹). Het
meest werd ik aangetrokken door zijne Ver-
handeling F f er de und Naturv�lker; doch het be-
vreemdde mij daarin, onder de lange reeks van
bijzonderheden omtrent het verkeer der Na-
tuurvolken met het paard medegedeeld, zoo
weinig te vinden over de paarden bij de volken
van Insulinde, in wier leven zij echter eene zoo
ruime plaats innemen. En dan nog kwam het
mij voor dat zelfs dat weinige niet altijd vol-
komen juist is. Waarschijnlijk is dit aan onbe-
kendheid met de Nederlandsche taal en literatuur
t�e te schrijven; want, ofschoon slechts enkele
afzonderlijke verhandelingen over de paarden
van Insulinde in onze literatuur voorkomen²),

1) Eene volledige lijst daarvan kan ik niet geven; wat ik
vermeld vond zijn: eene verhandeling over de namen der zoog-
dieren, in das Ausland; eene over het eten van paardenvleesch,
in das Pferd; eene over het doel waarmede de hond tot huis-
dier werd gemaakt, in der Hund\ eene over het tamme rund
van Afrika, in Zeitschrift fiir Wissenschaftliche Oeographie; eene
over het gebruik van melk en bloed, in die Nalur, en de in den
tekst breeder /vernielde verhandeling vPferde und Naturv�lker"
in Internationales Archiv f�r Ethnogrdphie, Dl. I. bl. 49�60.

2) Zie hier de titels der mij bekende:

Stampa, de Paarden in Ned. Indi�', in Milit. Spectator, XIV

is toch in de talrijke reisverhalen en mededee-
lingen omtrent verschillende eilanden en eilan-
den-groepen vrij wat daarover te vinden. Dit
bracht mij op het denkbeeld, die verspreide
bijzonderheden, zoo ver de te mijner beschik-
king staande hulpmiddelen gedogen, bijeen te
brengen en te rangschikken, en daarmede een
begin te maken aan de poging tot aanvulling
van eenige belangrijke lacunes in het eenige
systematische handboek voor de vergelijkende
Volkenkunde van Insulinde dat tot dusverre
bestaat, het in onvoltooiden staat achtergelaten,
maar met veel zorg door den heer C. M. Pleyte
voor de pers gereed gemaakte en uitgegeven
werk van wijlen Prof. Gr. A. Wilken. Over paar-
den komt daarin niets voor, behalve eenige
weinige regelen over de ridderlijke spelen der
Javanen en de hertenj achten te paard op Java,
Borneo en Celebes. Het zal ons blijken dat er

(1864), en daaruit overgedrukt in Tijdschr. v. Nijv.enLandb.
in Ned. Indi�, XXXVII (1888).

G. W. Couperus , de achteruitgang der Indische paardenrassen,
in Indische Gids, 1884, Dl. I.

G. W. Couperus, les races chevalines des iles de la Sonde, in
Revue coloniale internationale, T. II (1886).

H. DE BiE, Herten/achten in de Preanger, in Tijdschrift van
het Binnenl. Bestuur, Jg. 1888, Dl. I, bl. 158�179.

Deze verhandelingen aanhalende, zal ik kortheidshalve alleen
van de letters S. C. en B. gebruik maken.

wel wat meer over te zeggen valt. Menige bij-
zonderheid die de kennisneming waardig is,
hoop ik in de volgende bladzijden te kunnen
mededeelen, hoewel ik, door den afstand mijner
woonplaats van alle grootere openbare biblio-
theken , tot het gebruik van hetgeen mijne aan-
teekeningen en mijne eigen boekerij opleveren,
beperkt ben.

HOOFDSTUK I.
NAMEN VAN HET PAARD IN INS�LINDE.

Wij moeten, alvorens het inlandsche paard
van Insulinde uit een ethnologisch oogpunt te
beschouwen, ons met dat paard zelf, wat zijne
namen, zijne herkomst en zijne rasverscheiden-
heden betreft, eenigermate bekend maken¹).
De kennis daarvan zal bij ons volgend onder-
zoek over de betrekkingen tusschen mensch en
paard dikwijls onmisbaar blijken.

Onder de volken van het Maleische ras zijn
er vele, althans op de kleinere eilanden, die
het paard of niet of slechts van hooren zeggen
kennen, en er dus in hunne taal geen eigen
woord voor hebben. De namen van het paard
zijn dientengevolge in Insulinde niet zoo talrijk,
als de groote verscheidenheid der Maleische

1) Bij het samenstellen van het overzicht der namen had ik
veel verplichting aan de opmerkingen van Prof. Kern, die de
kopie, eer zij ter perse ging, heeft doorgezien.

stammen en hunner talen zou doen vooronder-
stellen.

De meest bekende en in verreweg de meeste
talen van ons Indisch rijk, echter met vele
verscheidenheden in vorm en uitspraak, terug-
keerende namen zijn koeda en djaran.

Koeda wordt geacht uit Hindostan te stam-
men¹); het is het gewone woord voor paard,
zoowel in het Riouwsch als in het Menangka-
bausch Maleisch, in welk laatste het koede
wordt uitgesproken. Door den handel en de
kolonisatie der Maleiers is het over den gan-
senen Archipel verbreid, en, als men van een
paard wil spreken, algemeen in gebruik op alle
eilanden waar dit dier niet voorkomt en in de
taal geen eigen naam heeft. Op Java komt
koeda naast djaran reeds voor in het Oud-Ja-
vaansch of zoogenaamd Kam, en heeft het zich
in de hedendaagsche dichterlijke taal gehand-
haafd ; bovendien is het het gewone woord voor
paard in de Soenda-landen. Bij de Balineezen
op Bali en Lombok behoort koeda tot dehooge
taal. Op Timor vindt men koeda in gebruik bij
de Koepangers, die trouwens, door vermenging
met vreemde vooral Maleische elementen, zich

1) Vgl. ghota in het Sanskrit, ghora in het Hindi, koedrei
en k�dagam in het Tamil.

in het algemeen een verbasterd Maleisch heb-
ben eigengemaakt. De eigenlijke Timoreezen
hebben voor het paard een anderen naam, die
straks ter sprake komt, maar het is eenigszins
bevreemdend onder de Beloneezen, die de oos-
telijke helft van Timor bewonen, koeda weder
in gebruik te vinden, althans zoo wij ons op
de woordenlijst van den heer Francis mogen
verlaten^J). Ik neem gaarne aan dat koeda door
den handel te Dilly, de hoofdplaats van Por-
tugeeseh Timor, bekend is geworden, en der-
halve voor vele Beloneezen in den omtrek dezer
plaats niet vreemd is, maar ik acht het zeer
waarschijnlijk, dat bij nader onderzoek ook nog
wel een ander woord voor paard in hunne, stel-
lig meer Papoewasche dan Maleische, taal zal
gevonden worden. De Toba-Bataks op Sumatra
gebruiken gemeenlijk de uit koeda door de ver-
wisseling der k met h ontstane vormen hoda of
hoeda²), en de Atjehers laten zelfs de beginlet-
ter van het woord koeda geheel vallen en spreken
oeda uit, evenals b. v. het Maleisch-Javaansche
koetjing {kat) in het Soendaasch oetjing wordt³).

1) Herinneringen uit den levensloop van een Indisch ambte-
naar, II, 192.

2) Vgl. v. d. Tuuk, Tobasche Spraakkunst, § 10.

3) Volgens Arbi�ns , Maleisch-Hollandsch-Atjehsche woorden-

Djaran is de naam van het paard in het
Ngoho of laag Javaansch, in het Lampongsch
(Zuid-Sumatra), in het laag Balineesch, in het
Sassaksch of de oorspronkelijke taal van Lom-
bok ^Y), in de talen en dialecten gesproken op het
eiland Soembawa (met uitzondering van het Bi-
maneesch) en, zoo het schijnt, te Sikka op Flo-
res²). De Madoereezen gebruiken hetzelfde woord,
maar spreken het dj�r�n of tj�r�n uit³). In
eenige andere talen van Insulinde wordt de
finale n weggeworpen, en blijft dus slechts djara
over. Zoo in de talen van Bima op Soembawa, van
Savoe, Soemba en Ende (eiland Flores),terwijl
in andere weder de zuivere n van djaran in
de nasale overgaat. Op die wijze is het Mang-
kassaarsche djarang ontstaan, dat, volgens van
Lynden⁴), ook op Solor wordt gebruikt, doch
daar volgens S. Muller⁵) als djaram wordtuit-

lijst, bl, 52, zou de Atjehsche vorm goeda zijn. Waarschijnlijk
bestaat er verschil van dialect.

1) Zollinger, T. v. N. I., IX, 2, bl. 369.

2) Zie ten Kate in T. v. h. A. G. 2e Serie, D. XI (1894), blz. 24.

3) Ik bedoel met � de Duitsche o met Umlaut, zooals in
v�lliy, kunnen, die juister nog den bedoelden klank uitdrukt
dan onze tweeklank eu. Tj�r�n wordt in plaats van dj�r�n op-
gegeven in het Madoereesche woordenboekje gevoegd bij de
Handleiding van Elzevier Stokmans en Marinissen, doch Prof.
Vreede , Handleiding, 2e druk, Dl. I, blz. 9, keurt dezen vorm af.

4) Nat. T. v. N. I., II, bl. 221.

5) Reizen en onderzoekingen in den Ind. Archip., II, bl. 314.

gesproken. De Bataks gebruiken, afwisselend met
hoda, ook hadjarang, denzelfden vorm als de
Mangkassaarsche, met voorgeklampte aspiratie,
en de Boegineezen anjarang, waarin dj tot nj
is genasaleerd en dan van zelf een korte klank
daarv��r wordt gehoord, die de uitspraak mo-
gelijk maakt.

Meer afwijkende, maar ongetwijfeld toch
allen uit djaran ontstane vormen zijn in gebruik
bij de bewoners van het eiland Rotti. Merk-
waardig is op dat, toch in omvang zeer beperkte
eiland het verbazend verschil in dialect. Raad-
pleegt men de Rottineesche woordenlijsten van
Crawftjrd ^j) , S. Muller ²), Francis ³) en van
Lynden ⁴), dan vindt men reeds vier verschil-
lende vormen: dalan, ndala, n'dala en dalah.
Dat gebrek aan overeenstemming kan ons niet
verwonderen, nu wij door de berichten van den
inlandschen onderwijzer Manape op Rotti⁵) eene
volledige kennis van de dialecten van dat eiland
bezitten. Ziehier wat hij ons over de namen

1) Malay Grammar, Introd., p. CCXIX.

2) Reizen in den Ind. Archip., D. II, bl. 314.

3) Herinneringen, D. II, bl. 193.

4) Bijdragen tot de kennis van Solor enz., in N. T. v. N. I.,
D. II, bl. 393.

5) In Bijdragen van het Kon. Inst. v. Ind. T. L. en Vk.,
Ve Reeks, D. IV, bl. 633 vv.

van het paard in de verschillende dorpen mede-
deelt. Te Ringgooe zegt men dara, te Oepao
rara, te Bilba, Dioe, Lel�noek en Bokai lala,
te Korbaffo, Baa, Lale, Dengka, Lela�n n'dala,
te Landoe, Ti, Oenale en D�la n'dara. Voor
zoo ver nu de Europeesche schrijvers nog an-
dere vormen opgeven, zijn die natuurlijk meer of
min verdacht. Toch kunnen ook deze, even
goed als de door Manafb vermelde, gemakke-
lijk door gewone letter verwisselingen tot djaran
herleid worden. Zelfs de letterverbinding nd of
n'd, juister gesproken de nasaleering der d, is
in den Maleischen taaistam niets vreemds ').

Wij hebben het gebruik van de woorden koeda
en djaran tot zijn uiterste oostelijke grenzen
nagegaan. Aan gene zijde dier grenzen draagt
het paard, voor zoover het er bekend is, een
geheel anderen naam, een naam van wester-
schen oorsprong. Het paard heeft echter ook
binnen die grenzen nog eenige andere namen,
die ik, alvorens dien Europeeschen te behande-
len, nog kortelijk wil ter sprake brengen.

In de eerste plaats de naam kapal, die be-
perkt is tot het hoog-Javaansch of Krama. In
het Maleisch beteekent dit woord een schip, en

\) Zie Roorda, Bekn. Jav. Gr., bl. 74.

wanneer men het nu van een paard gebruikt
ziet, denkt men natuurlijk aan een metaphora
van soortgelijken aard als het bekende �schip
der woestijn", dat algemeen geloofd wordt bij
de Arabieren een gewone naam van den kameel
te zijn. Onze reiziger Schuver heeft echter zeer
te recht opgemerkt, dat dit woestijnschip slechts
in de verbeelding der Europeanen bestaat, en
dat de voorstelling ontstaan is uit de zeer om-
vattende beteekenis van het Arabische woord
markab, dat gebruikt wordt van alles wat tot
voertuig van personen of goederen dient, dus
van een rij- of lastdier evenzeer, als van een
wagen of een schip ').

Er is nu wel eenige reden om te denken, dat
het woord hapal in den Maleischen taaistam
oorspronkelijk dezelfde algemeene beteekenis had
als in het Arabisch markab, en men zou daar
nog te meer toe gebracht worden, wanneer
men bij Crawfurd²) leest, dat in de taal van
Rotti kap al de naam is van den buffel, die nog
in sommige deelen van den Archipel, en waar-
schijnlijk vroeger veel meer, ook als rij- en
lastdier gebezigd wordt, gelijk men ook op

1) Schuver in T. v. h. A. Gen., 2e Serie, I, Versl. en
Meded., bl. 200.

2) Malay Grammar, Introd. p. CCXIX.

Afrika's Westkust gebruik maakt van rijossen.
Nu geven wel is waar Francis en Muller en
de inlandsche onderwijzer Pello¹) als denRot-
tineeschen naam van den buffel Jcapa op, terwijl
volgens van Ltnden in het eene deel des eilands
kapa, in het andere kampah of ampah gezegd
wordt, maar het zou zeer goed kunnen zijn,
dat dit verminkte vormen voor kapal waren,
gelijk djara voor djaran. Evenwel mag ik niet
ontveinzen, dat het mij, met het oog op de
lange rij van veranderingen en verminkingen
die het woord Jcarbau, de Maleische naam van
den buffel, in de verschillende talen van Insu-
linde ondergaan heeft, veel waarschijnlijker voor-
komt, dat ook Jcapa en kampah en het daaraan
grenzende kepoe van het eiland Savoe daartoe
behooren.

De alleen door Crawfurd als Rottineesche
naam van paard en buffel genoemde namen da-
lan en kapal houd ik met prof. Kern voor bepaald
onjuist. Wij bezitten thans voor de kennis van
bijna alle inlandsche talen van den Archipel on-
eindig beter handleidingen, spraakkunsten, woor-
denboeken en woordenlijsten, dan Crawfurd , die
al zeer weinig wist van hetgeen in onze taal

1) In Bijdr. y. h. K. Inst. v. Ind. T. L. en Vk., Ve reeks,
D. V, bl. 10.

over onze koloni�n geschreven is, tot zijne be-
schikking had; en waar zijne opgaven met die
onzer, zooveel beter ingelichte taaibeoefenaars
in strijd zijn, veroorloof ik mij er zeer weinig
waarde aan te hechten.

Dit is ook het geval met eene bewering van
Crawf�rd ') omtrent den naam van het paard
bij de Mangkassaren. �In eene der talen van Ce-
lebes", zegt hij, �is het woord voor paard eene
verbastering ,van den Javaanschen naam, en in
eene andere wordt het paard de buffel van
Java genoemd." Met de eerste taal bedoelt hij
het Boegineesch, waarin, zooals wij zagen, het
paard gewoonlijk anjarang heet; met de tweede het
Mangkassaarsch, waarin ook volgens Langkavel
het paard dikwijls de buffel van Java zou ge-
noemd worden²). Zijne bron noemt die schrijver
niet. Ceawf�rd's woordenboek kan het niet zijn,
omdat daarin buffel van Java als de eenige
naam van het paard in het Mangkassaarsch voor-
komt, terwijl de Duitsche ethnoloog zegt, dat het,
nevens djarang, ook dikwijls �buffel van Java''

1) Descriptive Dictionary, art. Horse.

2) Men moet bij Langkavel ter bedoelde plaats voor te dung
jawa lezen t�dong djawa. De scheiding van te en dung is na-
tuurlijk slechts een drukfout. De schrijfwijze jawa is echter geen
fout, maar Engelsche transscriptie.

heet. Het is jammer dat de heer Langkavel
zijne autoriteit voor dit bericht niet heeft ge-
noemd. Had hij dit gedaan, dan zou het
waarschijnlijk blijken, dat het of op misver-
stand berust, of tot een lang verleden behoort.
Ik raadpleegde over die kwestie den heer B. P.
Matthes , die vele jaren te Mangkassar gewoond
en de taal grondig bestudeerd heeft. Maar noch
hij zelf, noch zijn vriend de oud-resident Wijn-
malen hadden daar ooit die uitdrukking ge-
hoord, niettegenstaande op die plaats, waar
zulk een belangrijke uitvoer van paarden plaats
heeft, natuurlijk veel over deze dieren gespro-
ken wordt. Echter is de uitdrukking t�dong djawa
voor het paard, ook volgens den heer Matthes,
niet volkomen onbekend; zij is namelijk, vol-
gens zijn Boegineesch Woordenboek, bl. 326, in
het Boegineesch soms een der namen van de Sdpi
of koe, maar wordt in oude gedichten
ook soms gebruikt van het paard.

Een bijzondere naam voor het paard komt bij
de Boegineezen nog voor in de basa blssoe, de
taal der zoogenaamde B�ssoe's, welk woord waar-
schijnlijk eene verbastering is van bhiksjoe, den
bekenden naam der Boeddhistische bedelmonni-
ken. De B�ssoe's zijn eene corporatie van hei-
densche priesters en toovenaars, die ook veelal

als artsen worden geraadpleegd. Zij zijn een
overblijfsel van het eenmaal hier heerschende
Hindoe�sme en geven voor met Batara goeroe *)
en andere geesten in betrekking te staan. Door
dezen bezield verrichten zij hunne genezingen
en spreken daarbij die, met vele vreemde woor-
den vermengde godentaai, die in menig opzicht
overeenkomt met de taal der oude Boeginee-
sche heldendichten ²). In die taal heet het paard
titingang en het verdient opmerking dat dit
woord in het Javaan sch in de weinig verschil-
lende vormen t�toengangang (Ngok�) en titih-
han (Krama inggil), maar in de meer alge-
meene beteekenis van voertuig (hetzij wagen,
vaartuig of rijdier) terugkeert³). De afkomst
van dit woord is mij onbekend en ik laat
dus de gevolgtrekkingen, die wellicht uit deze
overeenkomst te maken zijn, aan betere kenners
der inlandsche talen over.

Er bestaat in het Javaansch ook nog een
po�tische naam voor het paard, toeronggd, met

1) Vgl. over deze half Siwaietische, half Boeddhistische God-
heid mijn »Java", II, bl. 160.

2) Zie B. F. Matthes, »Over de Bissoe's der Boegineezen",
in Verh. d. K. Akad. van Wetensch., Afd. Lettei-kunde, VII,
1872, bl. 2.

3) Roor�a-Veeede, Jav. Handwoordenboek, bl. 461 b.

den Kramavorm toeranggi. Ik kom op dit aan
het Sanskrit ontleende woord, dat minder hoog
wordt geacht dan titihhan, terug in het vierde
hoofdstuk.

Op Timor heeft het paard, ofschoon het, zoo-
als wij boven zagen, te Koepang en te Dilly
wel met den Malsisehen naam koeda genoemd
wordt, toch, althans zeker onder de eigenlijke
Timoreezen, een geheel anderen naam. Dat de
bewoners van het oostelijk deel deseilands,die,
zoowel als de eigenlijke Timoreezen, uit de
vermenging van Papoewa's en Maleiers, met
groot overwicht van eerstgenoemden stam, zijn
ontstaan, voor het paard uitsluitend den Ma-
leischen naam zouden gebruiken, terwijl die bij
hunne westelijke naburen door een geheel an-
der woord vervangen wordt, is niet wel aan
te nemen. Doch hoe dit zij, door stellige ge-
tuigenissen weten wij, dat het paard in Mid-
den-Timor biakasi of biekasse heet¹)- Bovendien
meen ik dit woord terug te vinden in het door
Crawf�rd als op Savoe (of Sawoe) gebruikelijk
vermelde jekesai, waarvan hij zegt den oorsprong
niet te kunnen gissen. Wel is waar worden de

1) Den eersten -vorm vinden wij bij S. Muller, den tweeden
bij Francis.

Savoe-eilanden ook genoemd onder die, waar het
Javaansche djaran in den afgeknotten vorm
djara in gebruik is; maar dit kan zeer goed
aan den handel worden toegeschreven en sluit
niet buiten dat in de eigen taal van Savoe
een geheel ander woord kan gebezigd worden.
En daar de bevolking van Savoe van soortge-
lijken aard en afkomst is als die van Timor,
kan het ons niet bevreemden den Timoreeschen
naam van het paard met eenige wijziging op
dat eiland terug te vinden. Men neme aan dat
in jekesai de j een druk- of schrijffout is voor
�¹), en men krijgt bekesai, hetzelfde woord als
biakasi of biekasse, op de zeer onzekere vokalen
na. Dit is intusschen niets meer dan eene gis-
sing. De oorsprong van den Timoreeschen naam
is ons volkomen onbekend; indien hij van Pa-
poewasche herkomst is, moet hij oorspronkelijk
eene andere beteekenis gehad hebben en op
het paard zijn overgedragen; want in de door
Papoewa's bewoonde gewesten is het paard ge-
heel onbekend.

Eindelijk maakt ons de heer Fkancis nog be-
kend met een zeer vreemd luidenden naam van

1) De verwisseling van b met j kan zeer licht plaats hebben
waar het Maleisch-arabische schrift wordt gebezigd; _le^J*^k^
en ,«*«Jo verschillen slechts een enkele stip.

P. J. VETH: Het paard. (Int. Aioh. rui Ethn.) 3

het paard, die tot de taal van Koepang zou
behooren, nml. aslote. Dit woord heeft met geen
der andere voor paard gebruikte ook maar de
geringste overeenkomst, en terwijl het, wegens
de onbekendheid der Papoewa's met het paard,
bezwaarlijk van Papoewasche afkomst kan
wezen, ziet het er geheel niet uit als een woord
tot den Maleischen taaistam behoorende.

Aan de andere zijde der grenslijn van het
gebruik der namen koeda en djaran vinden wij
bijna geen anderen naam voor het paard dan het
Spaansch-Portugeesche cavallo of cabatto, door-
gaans uitgesproken cabayo. Ook is er het paard
bijna alleen voorhanden op Lucon, het hoofd-
eiland der Philippijnsche eilanden, welks paar-
denras vele goede hoedanigheden bezit, en be-
halve dat het in tammen staat voorkomt, ook
als verwilderd op de groote grasvlakten van
het eiland rondzwerft*). Dit cavallo als naam
van het paard heeft zich ook naar Celebes
verspreid en is in den vorm kawdloe de gewone
naam in de Boegineesche taal. De geringe

1) Volgens de reeds in 1803�1805 geschreven, maar eerst
nu in druk verschenen »Estadismo de las Islas Filipiuas" van
Fray Joaquin Mabtinez de Zu�iigo D. II, 90, komen ook paar-
den voor te Iloilo op het eiland Panai, en zijn deze de beste
van de eilandengroep. Ik dank deze opmerking aan Prof. Keen.

bekendheid met de gewone inlandsche namen
van het paard in de Philippijnsehe en Moluk-
sche eilanden, waar men, als van het dier wordt
gesproken, zelden of nooit een ander woord
dan cahayo gebruikt, maakt het zeker hoogst
waarschijnlijk dat het Philippijnsehe paard, in
tegenstelling met al de andere paarden van In-
sulinde , niet van het Javaansche afstamt, maar
door de Spanjaarden is ingevoerd. Dit wordt
dan ook door eenige Spaansche schrijvers be-
weerd, maar Cbawfurd') bestrijdt het met de
opmerking, dat het Philippijnsehe paard even
klein is als alle andere paardenrassen van Insu-
linde, terwijl het Spaansche paard in Amerika,
in streken op gelijke breedte gelegen en met
gronden veel slechter voor de paardenteelt dan
Lucon, ofschoon verwaarloosd, althans in grootte
niet ontaard is. Ook vermeent die schrijver dat
Java sedert het door de Engelschen is bezet
geweest, onder veel ongunstiger omstandighe-
den dan Lucon zeer goede paarden van gewone
grootte heeft opgeleverd. De langere ondervin-
ding, door Nederlandsche paardenkenners en
paardenartsen op Java en elders in Insulinde
opgedaan, heeft hen echter tot andere uitkoni-

1) Descriptive Dictionary, art. Horse.

sten gebracht. Zoo zegt b. v. de heer Stampa ,
die inlandsche paarden van alle rassen met het
oog op de eischen voor de remonte heeft on-
derzocht: �Bij alle pogingen om het ras door
overbrenging van paarden uit Europa te ver-
beteren , heeft men altijd opgemerkt dat de uit
kruising geborene van geslacht tot geslacht
weder kleiner worden, tot dat zij weder tot de
gewone grootte van het inlandsche paard zijn
gedaald." Hij trekt daaruit de leering, dat, zoo
men de inlandsche paarden verbeteren wil, de
invoer van nieuwe vreemde paarden niet is aan
te bevelen, maar men de verbetering zoeken
moet in keuze van telkens de beste uit den
voorhanden voorraad inlandsche.

Met een enkel woord moet ik ten slotte van
een zeer duisteren naam van het paard gewa-
gen, die in de bahasa tanah of landtaal van
Ambon voorkomt. Zoover wij weten is hij niet
bekend op het eiland Ambon zelf, maar alleen
op de Oeliassers. Volgens het belangrijk opstel
van den heer G. W. W. C. van Ho�vell, �Iets
over de vijf voornaamste dialecten der Ambonsche
taal"'), wordt die naam op Saparoea aikaranno,

1) In Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenk. van N. I.
4e Volgr. D. I (1877) bl. 95.

op Haroekoe aikarano, op Noesalaoet aikaranjo
uitgesproken. In geen andere woordenlijst van
de Moluksehe eilanden heb ik een woord voor
paard gevonden, behalve in die achter het werk
van den heer v. d. Crab'), die hetzelfde woord
aikarano als gebruikelijk te Kailolo op het eiland
Haroekoe vermeldt. In alle andere Moluksehe
dialecten wordt volgens v. d. Crab djaran,
adjaran of djara, in de Minahassa kawalo, ka-
balo of kawajo gebruikt.

Alleen kan ik hier nog bijvoegen dat, vol-
gens eene mededeeling van Prof. Kern , de heer
Riedel ergens adjaran-no als naam van het paard
in de Molukken opgeeft. Dit acht hij samenge-
steld uit adjaran en het 't bepalend lidwoord ver-
tegenwoordigende no, zoodat men het, strikt ge-
nomen, het paard zou moeten vertalen. In
aikarano zal het wel dezelfde kracht hebben.

1) De Moluksehe eilanden (Batavia, 1862).

EIGENSCHAPPEN EN RASVERSCHEIDENHEDEN DER
PAARDEN VAN INSUL3NDE.

In 1846 schreef de luitenant der artillerie
Stampa in den �Militairen Spectator" een opstel
�de Paarden van Ned.-Indi�" getiteld. Toen er
in 1888 aanleiding bestond om de vraag der
verbetering van het paardenras in Insulinde
aan een nieuw onderzoek te onderwerpen, werd
besloten dit weinig toegankelijk opstel, dat zoo
men meende nog door geen nieuwere gevolgd
was, onveranderd in het Tijdschrift voor Nij-
verheid en Landbouw in Ned.-Indi� te doen her-
drukken. Men was toen in Indi�, zoo het
schijnt, niet bekend met de Inleiding, door den
Heer J. de Lam�ris geschreven bij de Sectie
Veeteelt van den Catalogus der Af deeling Ne-
derlandsche Koloni�n van de Koloniale Tentoon-
stelling in 1883 te Amsterdam gehouden, en
met het opstel van den heer G. W. Couperus
Les races chevalines des lies de la Sonde in de

Revue coloniale internationale van 1886; doch al
hadde men die gekend, men zou toch den her-
druk van Stampa's werk niet overbodig hebben
kunnen achten, daar deze stukken wel tot aan-
vulling, maar niet tot geheele vervanging van
zijn opstel konden strekken.

Naar aanleiding der hier genoemde geschrif-
ten en enkele verspreide opmerkingen van andere
schrijvers, wil ik trachten hier eene korte be-
schrijving te geven van het inlandsche paard
van Insulinde in het algemeen, en van de
bijzondere rassen, eigen aan verschillende ge-
westen.

Een eigen paardenras bezitten de Indische
eilanden niet. Wilde paarden in den striktsten
zin worden er niet gevonden. Voor zoover er
paarden in wilden staat voorkomen, zooals op
Timor, Zuid-Celebes en Lucon, zijn zij verwil-
derd. Het inlandsche paard (met dezen naam,
kortheidshalve gebezigd, worden in dit opstel
steeds de paarden van Insulinde bedoeld) be-
hoort tot de groote Tartaarsch�Mongoolsche
familie, die in het Hoogland van Azi� te huis
is. De inlandsche rassen zullen echter wel niet,
zooals men wel eens beweerd heeft, afstammen
van paarden, lang voor de komst der Europeanen
door Arabische kooplieden naar deze gewesten

overgebracht. Veeleer moet men aannemen, dat
zij door de Arische veroveraars naar Hindostan
en door de Hindoe-kolonisten naar Insulinde zijn
gekomen. Reeds in Javaansche gedichten der
elfde eeuw vindt men meermalen paarden ver-
meld , en wij zagen in het vorige hoofdstuk dat
de meest algemeene naam van het paard in Insu-
linde, koeda, van Indischen oorsprong is. Heb-
ben de Hindoes het paard hierheen gebracht,
dan heeft de aanvoer ongetwijfeld het eerst op
Java of Sumatra's Westkust of wel gelijktijdig
op beide plaats gehad. Nu hebben wij gezien
dat bijna in den geheelen Archipel, voor zoo-
verre hij door Maleische stammen bewoond
wordt, djaran en koeda, d. i. de Javaansche en
de Maleische naam van het paard, zij het dan
ook met velerlei verminking of verbastering,
met dat dier zelf verspreid zijn, en dat in oude
gedichten op Celebes het paard t�dong djawa,
d. i. Javaansche buffel, genoemd wordt, waar-
door zeer de meening wordt aanbevolen, dat
daar althans het paard van Java afkomstig is.
Men voere hier niet tegen aan, dat het Mang-
kassaarsche paard de voorkeur verdient boven
het Javaansche; want het is zeer denkbaar dat
het uit Centraal-Azi� afkomstige paard op Cele-
bes geschikter grond en beter voedsel gevonden

heeft, dan op het eiland waar 't het eerst was
aangebracht. In Zuid-Celebes worden uitge-
strekte prairi�n of boomlooze grasvlakten aan-
getroffen, die aan de daarop ronddolende paar-
den een uitmuntend voedsel verschaffen. Aan
de verzorging door de bevolking zijn echter de
Mangkassaarsche paarden niets verschuldigd. Zij
worden erg verwaarloosd en hunne voortreffe-
lijke eigenschappen vertoonen zich eerst, wan-
neer zij aan de zorg van Javaansche paarden-
koopers worden toevertrouwd¹).

Intusschen zijn toch de paarden van Insulinde
zeker niet allen uitsluitend van het Javaansche
ras afkomstig. De verspreiding van het Javaan-
sche paard zal wel niet verder gaan dan de
verspreiding der namen koeda en djaran, en
waar, zooals op de Philippijnsche eilanden en
in de Minahassa, het paard uitsluitend of door-
gaans met den Spaansch-Portugeeschen naam
cabayo wordt genoemd, zal het wel ingevoerd
zijn door die beide nati�n van het Iberisch schier-
eiland , die zich het eerst van alle Europeanen op
de oostelijke eilanden hebben gevestigd. Boven-
dien heeft ook op verschillende tijden en plaatsen
kruising met paarden van andere herkomst plaats

1) Zie Liedermoy in T. v. N. I. Jaarg., 1854, D. II, bl. 348.

gehad, wat niet zonder invloed op het ontstaan
der rassen is gebleven.

Doch in weerwil van dit verschil in herkomst
en deze nu en dan voorgekomen kruising, heb-
ben toch alle inlandsche paarden zekere punten
van overeenkomst in vorm en geaardheid, die
vermoedelijk aan de, in vele opzichten ongeveer ge-
lijke, natuurlijke gesteldheid der eilanden waarop
zij leven, zijn toe te schrijven. Wanneer men,
zooals de Engelschen gewoon zijn, de paarden
naar hunne grootte in horses, galloways en ponies
verdeelt, zijn alle inlandsche paarden, ook die
der Philippijnen, aan welke, zooals wij zagen,
eene van die der overige verschillende herkomst
wordt toegekend, niet uitgezonderd, uitsluitend
tot laatstgenoemde klasse te rekenen. Hunne
hoogte verschilt van 1.10 tot 1.40 M. en blijft
gemiddeld beneden die van 1.25 a 1.26 M.')
die voor de remonte-paarden van het N. I.
leger gevorderd wordt.

1) Volgens Couperus. Stampa geeft op 3% a 4voet(= 1.18
tot 1.25 M.), Crawfurd, Descriptive Dictionary, art.
Hor se, 12 tot 13 hands.

(N. B. In Engeland is men gewoon de hoogte der paarden
te berekenen bij hands, d. i. handbreedten, te stellen op om-
streeks 10 centimeters, zoodat 12 a 13 hands overeenkomt
met 1.20 a 1.30 M. Lam�ris opgave van 0.8 tot 1.5 M. is
blijkbaar te laag.

Ook de volgende kenmerken kunnen aan het
inlandsche paard in het algemeen worden toe-
gekend. Hoe klein ook, is het dikwijls zeer
fraai en goed geproportionneerd; de beenen zijn
stevig en droog, de hoeven, behalve in zeer
lage streken, sterk en hard. D� gangen zijn
niet zeer regelmatig en de stap is kort; dit
laatste wordt echter door de snelheid vergoed.
De dieren zijn taai, vurig en vast ter been , ver-
trouwbaar zelfs op de glibberigste bergpaden en
de galangans of dijkjes tusschen de rijstvelden.
Om ze in hunne volle schoonheid te zien, sla men
ze gade in vrijheid dravende. Hals en hoofd
zijn dan hoog opgericht; de oogen glinsteren
van vuur, de adem blaast met kracht door de
wijdgeopende neusgaten; zij schijnen dan ook
veel grooter, dan wanneer zij bereden worden.
Aangenamer, gemakkelijker en minder ver-
moeiend voor den ruiter, en misschien ook voor
het paard zelf, is echter in die warme gewes-
ten de galop. De meest voorkomende haren zijn
bruinen, valen, schimmels en bonten; doch be-
halve deze gewone kleuren vindt men ook een
aantal schakeeringen, waarvan vele slechts in
de talen des lands bepaalde benamingen hebben.

Dit zij genoeg over het inlandsche paard in
het algemeen; wij zullen het thans wat meer

in bijzonderheden gadeslaan op de verschillende
eilanden waarop het voorkomt.

De paarden zijn niet gelijkmatig over den
Archipel verspreid; vele, en daaronder zelfs de
twee grootste eilanden, Borneo en Nieuw-Guinea,
zijn er geheel van verstoken. De eilanden die
als paarden voortbrengende in aanmerking ko-
men , zijn Sumatra, Java, Bali en Lombok,
Soembawa, Soemba of Sandelhout-eiland, Savoe,
Rotti, Timor, Celebes en Lupon met Panai. De
paarden van deze eilanden verschillen genoeg om
als zoovele rassen te worden aangemerkt, op
sommige zelfs van de kleinere eilanden worden
twee of meer goed gekenmerkte rassen onder-
scheiden.

Beginnen wij ons overzicht met de paarden
van Sumatra, waaronder vooral de Bataksche
uitmunten. Zij hebben al de gewone kenmerken
die de edele rassen onderscheiden: regelmatigen
bouw, vurig oog, hooggedragen staart, droog
hoofd, droge en gespierde beenen. Zij zijn echter
klein en bereiken zelden eene hoogte van vier
voet. Men vindt ze vooral in groote menigte
op de vlakte van Tobah, die de voortreffelijk-
ste weiden oplevert. Zij zijn vrij sterk en voor-
treffelijke bergklimmers; de Bataks zelven ge-
bruiken ze slechts als lastdieren, nooit om er

op te rijden, maar brengen ze veel in den handel.
Wanneer men ze op hunne weiden ziet rond-
loopen, bieden zij weinig aantrekkelijks; want
behalve dat zij des nachts binnen de palissaden
der dorpen worden bijeengedreven, genieten zij
niet de minste verzorging. Nooit worden zij
geroskamd; zij zien er dus ruig en onoogelijk
uit. Eerst als zij in handen van goede paarden-
handelaars komen, beginnen zij hunne voortref-
felijke eigenschappen aan den dag te leggen.
De kleur is meestal donkerbruin, muisvaal of
geheel zwart. Ook vindt men eenige bonte of
aan de beenen als zebra's gestreepte, maar
schimmels zijn uiterst zeldzaam.

De overige paarden van Sumatra, waaronder
men nog de Mandelingsche (in Mandeiing en
Angkola) en de Agamsche eenigszins als bij-
zondere rassen onderscheidt, komen veel met
de Bataksche overeen, maar staan in schoon-
heid bij deze achter. De eerste zijn even klein
en hebben een minder ontwikkeld achtergestel;
de Agamsche zijn wat grooter en hebben een
breeden nek en borst, doch ook bij deze is de
achterhand minder fraai. Zij zijn goede trek-
paarden en worden door sommigen op den lan-
gen duur als rijpaarden boven de Bataksche
verkozen, omdat zij kalmer, minder vurig en

zenuwachtig, zijn. Men houdt ze echter voor
koppig¹).

Wenden wij thans den blik naar Java. Al-
gemeen onderscheidt men hier het laaglandsche
of sawahpaard en het hooglandsche of bergpaard.
Het eerste is klein, leelijk, met afhangend kruis
en slechte hoeven. Het bergpaard is schooner,
droger en sterker. Over het geheel zijn de Ja-
vasche paarden minder actief dan de rassen der
Buitenbezittingen. Zij zijn minder vurig, kalmer,
goedaardiger, waarschijnlijk omdat zij meer aan
den omgang met menschen gewoon zijn. In het
algemeen staan de Javaansche paarden niet hoog
aangeschreven, en het schijnt dat zij door te vroeg-
tijdig gebruik (op tweejarigen leeftijd) en gebrek
aan toezicht bij de keuze der fokdieren, meer
en meer achteruitgaan. Er zijn echter rassen die
eenige onderscheiding verdienen: de Preanger,
de Koeningansche en de Kadoesche paarden.

Het schoone, maar wel eens van steegheid
beschuldigde Preanger-ras, het grootste van den
Archipel, daar het vaak P/g meter bereikt,

1) Zie over de Bataksche paarden en de Sumatraansche in
't algemeen, behalve S. en C, noch Lam�ris in Cat. d. Kol. Ten-
toonst., Groep II, p. 135; Junghuhn, die Battalander, 11,217;
Neumann, het Pan�- en Bila-stroomgebied, in T. v. h. A. G.,
N. S., D. IV (1887), M. uitg. A., bl. 78; v. Hasselt , Volksbe-
schrijving van Midden Sumatra, bl. 380.

stamt, zoo men meent, af van de kruising van
het Javaansche paard met de Perzische en Ara-
bische hengsten, die in 1802 en wederom in 1809
en later zijn ingevoerd. Tijdens het bestuur van
den Gouverneur-Generaal van der Capellen werd
in 1807 eene stoeterij te Tjiandjoer opgericht, die
goede resultaten opleverde. Met die gedurige ver-
anderlijkheid van inzichten echter, die in Indi�
zoo dikwijls de ontwikkeling van het goede be-
lemmert, werd de stoeterij door den Commis-
saris du Bus weder ingetrokken. Stampa althans
beweert dat het bestaan dezer inrichting te kort
duurde om tot goede resultaten te leiden, en
hij vermeldt zelfs de meening van sommigen,
dat juist die te vroeg gestaakte kruising het
leelijke, zwakke en boosaardige bastaardras
heeft doen ontstaan, dat onder den naam van
Jcoeda-pernakan bekend is. De waarheid is dat
die Preanger-paarden werkelijk verbazend uit-
eenloopen en geen constant ras vormen dat
zich gemakkelijk en duidelijk van andere rassen
laat onderscheiden, en dat zij, sedert er niet meer
de hand aan gehouden wordt, gedurig meer
ontaarden Pogingen in 1877 of 1878 door het
Gouvernement aangewend, om de Preangerpaar-
den door kruising met Mangkassaarsche en Soem-
basche paarden weder tot beteren staat te bren-

gen, hebben door de onverschilligheid der inlan-
ders weinig of geen resultaat gehad.

Het Koeningansche paard verschilt aanmer-
kelijk van de andere paarden van Java, door
zijn kort breed hoofd, breed en eenigszins af-
gerond kruis, maar vooral door zijne bijzonder
kleine gestalte, die echter niet verhindert dat
het goed gebouwd en bij de Javanen zeer geacht
is. Zij kennen er zelfs, zooals wij in het vol-
gende hoofdstuk zien zullen, een bovennatuur-
lijken oorsprong aan toe.

Doch de meest vermaarde onder de Javaan-
sche paarden zijn die van de residentie Kadoe,
in welke in vroeger tijd door de Javaansche
vorsten groote zorg aan het paardenras werd
gewijd. Het zal wel niet ongepast worden ge-
acht als ik hier in onze taal den inhoud mede-
deel van een, door den Regent van Magelang
in het Javaansch gesteld antwoord op eenige vra-
gen , hem door den Resident Bo�squet (1843�1845)
betreffende de paarden dezer residentie voorge-
legd. Wij zijn de kennis van dit stuk aan den
heer Stampa verschuldigd. Ik laat het hier vol-
gen naar de door hem gegeven vertaling:

�Het Kadoesche paard bestond reeds lang,
maar was nog niet zoo vermaard om zijne
deugd, het werd het eerst beroemd om zijne

schoonheid omstreeks het Javaansche jaar 1651,
dat is op den tijd toen de Keizer Pakoe BoEwaNa
III pas vorst van Java geworden was in de stad
Kartasoera'). Toen deze Soesoehoenan aan de
regeering was, liet hij een krapjak of omheind
park maken bij den Goenoeng Djaran of Goenoeng
Koeda²), en aan deze plaats werd de naam
Mergawati gegeven. Vervolgens liet de Soesoe-
hoenan merri�n uit het land Kadoe verzamelen
en zocht er de beste uit om ze in de krapjak
te laten loopen. Ook wees hij de bewoners van
eenige dessa's aan om deze paarden te verzor-
gen. Deze menschen betaalden geen landrente,
en hun hoofd kreeg den titel van Demang van
Mergawati. Verder gaf de Soesoehoenan hengsten

1) De Regent begaat hier een groot anachronisme. Pakoe
BoEwaNa III aanvaardde de regeering in het jaar 1749, on-
geveer overeenkomende met het Javaansche jaar 1675, en de
rijkszetel was reeds in 1744 van Kartasoera naar Soerakarta
overgebracht.

2) Beide namen beteekenen Paardenherg. De Regent heeft
zich zoo het schijnt niet duidelijk uitgedrukt. Die berg of heuvel
zal wel niet Paardenherg genoemd zijn, toen er nog geen paar-
den waren, maar dien naam ontleend hebben aan de paarden-
stoeterij, die er werd opgericht. Daarom is evenwel ook Mer-
gawati niet als de oorspronkelijke naam van den heuvel aan
te merken, want ook deze naam schijnt op de bestemming
der plaats tot stoeterij te zinspelen. Volgens Couperus echter
was Margawati de naam eener bron.

P. J. VETH: Het paard. (Int. Aich. f�r Ethn.) 8

uit zijne eigen rijpaarden, waaronder sommige
veel te oud voor den arbeid¹).

�Verder verhaalt de geschiedenis van dien tijd,
dat ook de Gouverneur-generaal groote paarden
aan den Soesoehoenan zond (de overlevering
spreekt van Friesche paarden³). Ook deze wer-
den naar de stoeterij van Mergawati overgebracht.

�Toen nu het land in de rijken Soerakarta en
Jogjakarta werd verdeeld, bleef men deze stoe-
terij nog aanhouden, of liever werd door den
Sultan eene tweede stoeterij te Mergawati in-
gericht ³).

1) Dit klinkt -vreemd; paarden te oud voor den arbeid schij-
nen ook voor de rasverbetering niet zeer geschikt te zijn. Ik
twijfel aan de juistheid der vertaling.

2) Lam�rts zegt van het Kadoesche ras; »er zou een streng
friesch bloed doorloopen". Couperus schrijft: »on pretend que les
chevaux de Kadoe sont les descendants d'etalons de Timor et
de juments de Gueldre (ou de Frise), dont un des Gouverneurs-
g�n�raux fit cadeau a un des Sultans de Mataram". In een
statistieke beschrijving der Residentie Kadoe van 1871, beneden
nader te vermelden, wordt gezegd dat de Mergawatische paar-
den van Bimaneesch ras waren. Men kan zeker niet beweren
dat er op dit punt veel zekerheid bestaat.

3) Na de verdeeling des rijks nam de Vorst van Jogjakarta
den titel van Sultan aan, terwijl de Vorst van Soerakarta dien
van Soesoehoenan behield. Een deel van Kadoe werd aan den
Sultan toegewezen, en in dat deel zal de stoeterij van Merga-
wati begrepen zijn geweest. Eene tweede stoeterij zal de Sultan
wel niet hebben ingericht, maar hij zal de bestaande naar zijne
inzichten gereorganiseerd hebben.

�De bijzondere kenmerken der paarden van
Mergawati zijn groote, heldere en goedige oogen,
een droog hoofd, het been van de achterknie
hoog, het staartbeen of de wortel kort, de
haren zacht. Ik weet echter door ondervinding
dat zij reeds aan oogen en hoofd gemakkelijk
te herkennen zijn.

�Wat de kleur betreft geven de Kadoe�rs de
voorkeur aan het bruine haar, omdat zij bij
ondervinding weten, dat deze kleur niet alleen
schoon is, maar ook schoon blijft.

�De bonten vindt men leelijk en de vossen
zijn ook niet bemind, omdat een vorst van Java
verboden heeft ze binnen zijn aloen-aloen te
brengen; want te allen tijde zijn de vorsten
van Mataram als zij zulk een paard bereden
in den oorlog gewond geworden."

Deze laatste bijzonderheid vond ik in hoofd-
zaak bevestigd door het manuscript-ver haal
eener reize over Java door mijn Oom A. H.
B�chler, gedaan in 1825, en, voor zooveel zij
zijn bezoek te Soerakarta betreft, onder den
titel: �Soerakarta voor 63 jaren" gedrukt in
den jaargang 1888 van het Tijdschrift voor
Ned.-Indi�. Terwijl hij in gesprek was met den
Pangeran Boemi NaTa, oom des keizers, kwam
de luitenant Kolsterman, op een vos gezeten,

bij hen. De prins, het paard beziende, merkte
op dat hij zulk een paard niet zou mogen be-
rijden , en toen mijn Oom hem met eenige be-
vreemding naar de reden vroeg, antwoordde
hij dat een der vroegere vorsten eens een onge-
luk met zulk een paard had gehad, en dat
sedert dien tijd niemand van de keizerlijke
familie een vos berijden mocht').

Over de voortreffelijke eigenschappen van het
Kadoesche paard plachten Buropeesche schrijvers
niet minder gunstig te oordeelen dan de Eegent
van Magelang, en nog tot heden wordt over hen
vaak de loftrompet gestoken. Men zegt dat
zij zich onderscheiden van de andere inland-
sche rassen door meerdere grootte � zij bereiken
4 voet, 2 a 4 duim � breede borst, opgerich-
ten hals, sterk achtergestel en een voortreffe-
lijk temperament, en ten bewijze hoe sterk zij
zijn, wordt gewezen op het voorbeeld van den
overste Ba�er, die, ofschoon een groot, zwaar
man, in den krijg met Dipa NegHsH, met zijn
Kadoesch paard van omtrent 4 voet, 2 duim,
op ��nen dag op oneffen terrein een afstand
van 30 palen aflegde.

Ongelukkig is het er verre van af dat deze

1) Zie T. v. N. I. 1888, D. II, bl. 32.

paarden zich op het hooge standpunt, waarop
zij v��r eene halve eeuw stonden, hebben kun-
nen handhaven. In eene Statistieke beschrij-
ving van de residentie Kadoe, in 1871 door de
Algemeene Secretarie te Batavia uitgegeven,
moest van den tegenwoordigen staat van het
Kadoesche paard het volgende worden ge-
tuigd: �De toestand van het paardenras laat
thans veel te wenschen over. Voor een groot
deel tot het vervoeren van goederen gebruikt,
zien de meeste Kadoesche paarden er klein en
mager uit, terwijl bijna allen aan wonden en
zweren op den rug lijden, wat door het heen
en weer schuren der vracht wordt veroorzaakt.
Wanneer deze dieren, van hun last bevrijd, des
morgens naar de rivier gebracht worden om te
baden, is het een treurig gezicht bij nagenoeg
allen dien van huid ontblooten rug op te mer-
ken, die na het baden met pisangbladen wordt
bedekt, ten einde het dier, op nieuw beladen,
zijn weg te doen vervolgen, totdat het einde-
lijk van uitputting en pijn bezwijkt. Op veel
te jeugdigen leeftijd als lastdier, en dat nog wel
op hoogst moeilijk begaanbare terreinen, gebe-
zigd, slecht behandeld en gevoed, gaat het Kadoe- .
sche paardenras met snelle schreden achteruit."
De schrijvers van genoemd rapport verzeke-

ren ook dat er reeds in 1822 geen spoor meer
van de stoeterijen van Mergawati was te vin-
den, ofschoon nog altijd de paarden uit den
omtrek van Mergawati duurder dan andere be-
taald werden; dat thans het echte ras geheel
is uitgestorven; dat herhaalde pogingen om de
stoeterijen te doen herleven tot niets hebben
geleid, en dat ook het stationneeren van dek-
hengsten in elk der beide regentschappen van
Kadoe, dat in 1833 van Gouvernementswege
verordend werd, een maatregel was op te kleine
schaal genomen, om werkelijke verbetering van
het ras tot stand te brengen.

Eer ik van de Javaansche paarden afscheid
neem, wil ik nog even opmerken, dat er ook
te Tami adjang bij Trawas eene stoeterij heeft
bestaan, die door den Resident van Soerabaja,
Baron de Salis (1817�1822), was opgericht en
door hem aan zijn opvolger van de Poel is
overgedaan, van wien zij door het Gouverne-
ment is overgenomen. Toen mijn Oom B�chler
deze plaats in 1825 bezocht, bevonden er zich
vier springhengsten en een aantal merri�n,
terwijl als opzichter fungeerde een Franschman,
Daniels genaamd, een gewezen wachtmeester van
de huzaren. Deze was het jaar te voren in dienst
van het Gouvernement naar Perzi� geweest om

paarden vandaar over te brengen; desniettegen-
staande hoorde mijn Oom van hem niets dan
klachten over den slechten staat der stoeterij,
die dan ook weldra geheel te niet schijnt ge-
gaan te zijn.

Op Java volgt Bali, waarbij wij nauwelijks
behoeven stil te staan, daar het slechts onaan-
zienlijke, lomp gebouwde, met ruw en grof haar
bekleede, ofschoon wegens hun zekeren gang
voor het bergklimmen geschikte paarden op-
levert¹). Omtrent paarden van Lombok weet
ik niets te zeggen; des te meer over de groote
menigte en voortreffelijke rassen van paarden
die op het eiland Soembawa gevonden worden.
Het westelijk deel van dit eiland heet Soembawa
in engeren zin, het oostelijke Bima. Beide vor-
men een inlandsch rijkje en tusschen beide liggen
nog een paar inlandsche staatjes van zeer ge-
ringe beteekenis, die ik niet behoef te vermel-
den. De veestapel van dit eiland heeft ontzet-
tende schade geleden door de uitbarsting van
den vulkaan Tambora in 1815, de hevigste
naast die van Krakatau, die de Indische Ar-
chipel aanschouwd heeft. Toch is de hoeveelheid
paarden er nog verbazend groot. Tusschen die

1) Lauts , Bali en de Balineezen, bl. 24.

van Soembawa en Bima bestaat een in 't oog
loopend verschil.

Het Soembawa-paard is krachtig gebouwd,
vlug en gewillig en is een uitmuntend trek-
paard; het wordt gekenmerkt door een recht
en groot hoofd, een breede en gevleesde onder-
kaak , een dikken en weinig opgeheven hals,
overvloedige grove manen, lage en breede schof-
ten, een breede borst, grooten, rechten, ster-
ken rug en lenden, korte en gevulde zijden,
een nog al ontwikkelden buik, een breed, min
of meer ingedrukt acht er stel, vaste en droge
beenen en harde hoeven. De haren zijn wolf-
grauw, isabel, kastanjebruin, voskleur of grijs.
De hoogte bereikt zelden P/4 meter. Er zijn
echter eenige Soembawa-paarden die zich door
grootte onderscheiden en in eigenschappen en
uiterlijk meer tot de Mangkassaarsche paarden
naderen, waarom men gist dat ze daarvan af-
stammen.

De Bimaneesche paarden staan in grootte
nog bij de gewone Soembawa-paarden achter,
maar zijn veel fraaier, vooral door den hoog
aaugezetten, bevallig gekromden hals; zij gelij-
ken veel op de paarden der Bataklanden. Hunne
overige kenmerken zijn: een recht en droog
hoofd, met stevige ooren; groote, levendige,

maar zachte oogen; sterk geopende neusgaten;
korten, breeden en gespierden rug en lenden;
afgeronde ribben; goed ontwikkelde borst; ge-
vulde zijden; lang, breed, eenigszins afgerond
kruis; een goed aangezetten staart; droge en
gespierde beenen, en kleine, harde hoeven. Het

haar is gewoonlijk bruin, nu eens naar het roode,
dan naar het vale hellende. De Bimaneesche
paarden zijn zeer vurig en onvermoeide dravers.
Zij worden in grooten getale naar Java uitge-
voerd, waar zij meest te Soerabaja ter markt
komen, maar door de Javanen, wegens de kleine

gestalte, liever als trek- dan als rijpaarden wor-
den gebezigd ^a).

De Soembasche, Timoreesche, Rottineesche
en Savoeneesche paarden, en vermoedelijk ook
de nog weinig bekende van Plores, kunnen tot
dezelfde afdeeling der inlandsche paarden ge-
bracht worden. Onder die rassen nemen echter
de Soembasche de eerste plaats in.

Het eiland Soemba, eene in den laatsten tijd
nog al 'bekend geworden onderhoorigheid der resi-
dentie Timor, draagt eene lastige verscheidenheid
van namen. Men wist er tot voor korten tijd wei-
nig meer van dan dat het sandelhout voortbrengt,
en noemde het daarom met den Maleischen naam
Poelo Tjendana, met den Engelschen Sandelwood-
island, of met den Nederlandsehen Sandelhout-
eiland, waarvan de twee laatste vertalingen
van den eersten zijn. Kortheidshalve zeide men
ook wel eenvoudig Tjendana en Sandelwood; doch
de nauwkeurigheid waarnaar de Nederlandsche
taal streeft, verzette zich tegen het gebruik van
Sandelhout voor den naam van een eiland en
stelde in de plaats daarvan Sandelbosch. In den

1) Over de paarden van Soembawa en Bima zie men, behalve
S., C. en Lam�ris in den Cat. der Kol. Tentoonst.: J. P.
Freyss, T. v. N. I., Jg. 1859, D. II, bl. 27'2 v.; Zollinger,
Verh. v. h. Bat. Gen., D. XXIII, bl. 78 v., 105 v.; Ligtvoet
in T. v. h. Bat. Gen., D. XXIII, bl. 589 v.

laatsten tijd is, ten gevolge van vermeerderde
kennis, het gebruik van den inlandschen naam
Soemba, nu en dan afgewisseld met Tanah Tjoemba,
daarvoor in de plaats getreden. De paarden,
waarover in de laatste jaren van het eiland veel
gesproken wordt, noemt men gewoonlijk, en
ook onder ons Nederlanders, eenvoudig San-
delwoods, welk gebruik ik ook verder in dit
opstel zal volgen ^l).

Van alle paarden van Insulinde zijn de San-
delwoods de schoonste en er komen ook de
grootste onder voor, ofschoon in beide opzichten
tengevolge van den eerst in 1841 aangevangen,
maar snel toegenomen en nog steeds wassenden
uitvoer naar Java, die het eiland gedurig van
zijne beste paarden berooft, zonder dat bij de in-
landers de zorg voor de achterblij venden vermeer-
dert, eenige ontaarding niet kan miskend worden.

1) Over de Sandelwoods raadplege men, behalve S. C. en
Lam�ris , ook Sluvteb in T. v. N. I., 1853, D. I, bl. 50; v. d.
Dungen Gronovius in T. v. N. I., 1855, D. I, bl. 305 vv., en
vooral S. Roos in Verh. van het Bat. Gen., D. XXXVI (1872),
bl. 27 vv. en Dr. H. F. C. ten Kate in «Verslag eener Reis
in de Timor-groep en Polynesi�", (welk hoogst belangrijk reis-
verhaal bij gedeelten wordt geplaatst in den loopenden jaargang
van het Tijdschrift van het Aardrijkskundig Genootschap) bl.
556. In »Eenige Mededeelingen over Soemba" door J. de Roo
van Alderwerelt (T. v. h. Bat. Gen., D. XXXIII (1890), bl.
565, wordt over de paarden slechts ter loops gesproken.

Zeer ongunstig denkt de heer ten Kate over de
toekomst van het ras. �Het aantal goede paar-
den", zegt hij, �vermindert, helaas! op Soemba
met ieder jaar. Noch de Soembanees, wienhet
ten eenenmale aan paardenkennis ontbreekt,
noch de Nederlandsche Regeering laat zich aan
de verbetering of instandhouding van het ras
gelegen zijn. De tijd is niet meer ver af, dat
men op Soemba geen betere paarden zal aan-
treffen dan thans op Timor of in de Preanger" ¹).

De voornaamste kenmerken der Sandelwoods
zijn de volgende: hoofd recht of min of meer
kamuis, droog, dikwijls nog al groot, vol uit-
drukking; o�ren steil; voorhoofd en ruimte
tusschen de jukbeenderen breed; groote, zeer
levendige oogen; wijde neusgaten; hals ge-
spierd en recht of aan de voorzijde gebogen
als bij een hert, aan welk dier dit paard in
zijn geheele voorkomen herinnert; lange en
overvloedige manen; ruime, schoon gewelfde
borst; rug en lenden recht, breed en sterk;
afgeronde ribben; lang, breed en recht kruis;
droge en gespierde beenen; welgevormde en
harde hoeven. De staart is zeer hoog aangezet
en wordt boogvormig gedragen, op eene wijze

1) T. v. h. A. G. 2" Serie, D. XI, bl. 557.

als geen ander paardenras doet; doch dit is
niet geheel natuur, maar wordt door kunst-
middelen bevorderd, waarover ik, even als over
de snede in de ooren, die veelal de Sandelwoods
onderscheidt, in het zesde hoofdstuk zal spreken.
De grootste Sandelwoods bereiken eene hoogte
van 1 meter 40; maar dit is thans een groote
zeldzaamheid: de meeste kunnen zelfs 1 m. 25
niet halen. De haren zijn bruin, voskleur, wolf-
grauw, isabel, grijs, zwart en bont. Volgens
den heer ten Kate hebben de bruinen doorgaans
zwarte manen en staart, maar zijn die dikwijls
tot een onbehagelijk vaal geel verkleurd, heb-
ben de veel voorkomende isabellen meest een
aalstreep over den rug, komen vossen weinig
voor, zijn bonten en witten (echter geen eigen-
lijke schimmels) nog al menigvuldig, en zijn
geheel zwarten zeer zeldzaam en het hoogst ge-
acht *). Men zegt dat op een vlak terrein de
Sandelwoods nog al eens struikelen, maar dat
men op oneffen en rotsig terrein op hun vasten
tred vertrouwen kan. Zij draven voortreffelijk
en met zooveel ijver, dat zij niet licht uit eigen
beweging stilstaan; maar men mag ze niet aan
onbekwame ruiters of voerlieden overlaten; want

1) Zie T. v. h. A. G. 2e Ser. D. XI, bl. 558.

hun vurigheid en zenuwachtigheid zijn oorzaak,
dat zij ligt op hol raken.

Te Batavia beweerde men vroeger dat de
Sandelwoods slecht acclimatiseeren, en dat van
de aankomende transporten twee derden binnen
het jaar aan den kwaden droes bezweken. Dit
was echter waarschijnlijk aan slechte behande-
ling te wijten, en tegenwoordig hoort men niet
meer van buitengewone sterfte. Over hetgeen
deze paarden verduren kunnen, kan ik eenigs-
zins uit eigen ervaring spreken. Mijn zoon, D.
D. Veth , bracht in het begin van 1883 van
Java vier fraaie Sandelwoods mede, die hij op de
Koloniale tentoonstelling bracht, waar zij slechts
gebrekkig konden gehuisvest worden en aan-
vankelijk een zeer ongunstig seizoen doorleefden.
De paarden hielden zich uitstekend. Na afloop
der Tentoonstelling bracht mijn zoon ze naar
Leiden, waar zij gedurende den winter bij den
Directeur der Manege gestald werden. Voor dien
zomer had ik een verblijf te Arnhem gehuurd,
waaraan ook eene gelegenheid tot stalling van
paarden verbonden was. Mijn zoon bracht een
span zijner Sandelwoods, aan den majoor Boelen
te Batavia behoorende tegen Mei derwaarts over.
Ik heb dien zomer met mijne huisgenooten en
gasten de schoone omstreken van Arnhem met

mijn zoon en deze paardjes in alle richtingen
doorkruist. Zij waren er door hunne vlugheid en
onvermoeibaarheid dagelijks het voorwerp der
bewondering van het publiek. Alvorens in Sep-
tember zijne reis naar Angola te aanvaarden,
bracht hij de paardjes naar Leiden terug, waar
zij op dezelfde wijze als den vorigen winter
werden gehuisvest.

In Februari 1885 ontving ik van mijn zoon
het verzoek om de Sandelwoods naar Banana
te zenden, vanwaar hij ze naar Benguella zou
laten afhalen. Aan dit verzoek werd zoo spoedig
mogelijk voldaan. Ook de bezwaren dezer nieuwe
zeereis hebben de sterke dieren goed doorgestaan;
zij kwamen den 2^den April in uitmuntenden toe-
stand te Banana aan. Slechts aan het noodlottig
klimaat van Benguella konden zij, na zooveel te
hebben doorleefd, geen weerstand bieden. Even
als hun meester zijn ze daar na weinige dagen
bezweken.

Tusschen Soemba en Timor liggen de groepen
der Savoe- en Eotti-of Roti-eilanden. Van beide
is het hoofdeiland vruchtbaar in paarden, die
gewoonlijk in hoedanigheden en waarde met de
Soembasche worden gelijk gesteld, en even als
deze naar Java worden uitgevoerd. De paarden
van Savoe zijn kleiner dan de Sandelwoods, vol-

gens Lam�ris zelfs veel kleiner; doch laatstge-
noemde voegt er bij dat in den laatsten tijd
groote hengsten van Sandelwoods op Savoe zijn
ingevoerd, en dat de invloed daarvan zeer merk-
baar begint te worden, zoodat er nu reeds paar-
den van 1 m. 256, gevonden worden. In weerwil
hunner kleine gestalte noemt de Resident van
Lynden de Savoepaarden �de schoonste en beste
van al deze eilanden."¹) Van de Rottineesche
zegt de Resident van den Dungen Gronovitjs ²)
dat zij tot de voortreffelijkste en sterkste van
den Archipel behooren.

Over de beide hier het laatst vermelde rassen
zijn onze berichten schaarsch en van de paarden,
van Flores weet ik alleen te zeggen, dat zij
zeldzaam en van elders ingevoerd zijn, maar
dat de heer le Cocq d'Armandville (tijdens de
Heer ten Kate op Flores reisde, Pastoor te
Sikka op de zuidkust *van dat eiland), een don-
kerbruin paard bezat, waaraan hij den naam van
Phenix had gegeven en dat werkelijk een inodel-
paard mocht genoemd worden³). Maar ook van
de wel wat meer besproken Timoreesche paarden
vond ik de onderscheidende kenmerken nergens

1) N. T. v. N. I. D. II (1851), bl. 404

2) T. v. N. I. J. 1858, D. I, bl. 66.

3) T. v. h. A. G. 2e Serie, D. XI (1894), bl. 214 en 557.

vermeld. Op Java zijn deze paarden, nevens de
Rottineesche en Savoesche, zoowel voor trek-
als voor rijpaarden gezocht. Ik betwijfel echter
eenigszins de juistheid der door den heer Cou-
perus vermelde bijzonderheid, dat in de Javaan-
sche Wajang-verhalen de helden steeds op Timo-
reesche paarden gezeten zijn. Om het aan te ne-
men zou ik moeten weten, waaraan het kenbaar
is dat die paarden juist Timoreesche zijn. Wal-
lace , die eenigen tijd op Timor vertoefde, roemt
zeer de voortreffelijkheid der Timoreesche paar-
den; eigenlijk wilde paarden, die dikwijls ver-
meld worden , zouden volgens hem op Timor niet
voorkomen, daar elke hit zijn eigenaar heeft').
Juister is, geloof ik, wat de heer Zonderv*n
zegt, die het Tijdschrift van het Aardrijkskundig
Genootschap met eene verdienstelijke studie over
Timor verrijkte: �Vroeger kwamen groote kudden
verwilderde paarden voor, maar de voortdurende
jacht er op heeft ze grootendeels doen verdwij-
nen, doch ook de niet verwilderde brengen al
den tijd, dat ze niet gebruikt worden, in de
wildernis door." De uitvoerigste mij bekende be-
schrijving van het Timoreesche paard is vervat in

1) Insulinde (dit is de titel der Neder!. vertaling van zijn
Malay Archipelago), D. I, bl. 342, 365.
P. 1. VETH: Het paard. (Int. Arob. fiir Ethn.) 4

hetgeen de heer Zondervan op deze woorden
laat volgen, en dat ik hier overneem. �Zij be-
hooren tot een uitstekend ras en zouden bij
behoorlijke verzorging aanzienlijke voordeelen
kunnen opleveren. Klein van gestalte, met fijne
ledematen en sterke manen en staart, zijn zij
echter krachtig, bij uitstek geschikt voor het
bergachtig terrein, en bestand tegen groote
vermoeienissen. Bewonderenswaardig vlug en
zeker, klauteren zij op hunne onbeslagen, staal-
harde hoeven, langs de steile met rotsblokken
bezaaide bergpaden omhoog"¹).

Doch deze beschrijving berust op compilatie
van oudere en nieuwere berichten. De heer ten
Kate, die Timor zelf bereisde, heeft met de paar-
den van dat eiland weinig op. �Zij zijn thans,"
zegt hij, �een meer dan middelmatig ras, het
moge dan voorheen beter zijn geweest of niet" ²).

Mij blijven, wat Nederlandsch Indi� betreft,
alleen nog de veelbesproken Mangkassaarsche
paarden ter vermelding over³).

1) Zondervan, in T. v. h. A. G., 2e Serie, D. V. (1888),
M. uitgebr. art., bl. 374, waar ook uit andere berichten over
Timor eenige getuigenissen over de paarden zijn bijeengebracht.

2) Zie T. v. h. A. G., 2e Ser., D. XI, bl. 556.

3) Behalve bij S. C. en Lam�ris vindt men veel merkwaar-
digs over de Mangkassaarsche paarden medegedeeld door den Heer
Liedermoy, in T. v. N. I. Jg., -1854, D. I, bl. 345�353.

Het Mangkassaarsche paard staat in schoonheid
en sierlijkheid zeer achter bij het Soembasche
en zijne verwanten, maar overtreft ze in krachti-
gen bouw en kalmte van temperament. Het heeft
een recht en groot hoofd; groote, zachte oogen;
goed geopende neusgaten; breede en gevleesde
onderkaak; een korten, dikken, rechten hals;
volle manen; lage, breede schoften; breede
borst; rechten, korten, gespierden rug en len-
den; afgeronde ribben; ontwikkelden buik; ge-
vulde zijden; een hoekig, ingezakt, en dikwijls
smal en puntig kruis; een laag aangezetten staart;
droge, sterke, betrekkelijk lange beenen met
rechte schouders, platte dijen, kromme knie�n
en schralen voorarm. Zooals uit deze beschrij-
ving blijkt is bij dit paard de voorhand meestal
beter ontwikkeld dan de achterhand. De hoogte
bereikt slechts bij uitzondering 1 m. 26. De ha-
ren zijn bruin, wolfgrauw, isabel, grijs en zwart;
maar de verwaarloozing der edele dieren door
de bevolking is zoo erg, dat men, volgens den
Heer Liedermot, de kleur, althans wanneer zij
zwart of bruin moeten heeten, niet kan bepalen
voordat zij uit hare handen in andere zijn
overgegaan en gedurende een paar maanden be-
tere verzorging hebben genoten. �Verwonderlijk
is het", zegt die schrijver, �hoezeer het Mangkas-

saarsche paard, naar Java overgebracht, daar
verfraait, ja zelfs geheel vergroeit. Na drie of
vier maanden verblijf op Java zijn zij dikwijls
niet meer te herkennen."



			HOOFDSTUK VI.

		BEHANDELING EN VERZORGING DER PAARDEN.

Tussehen de behandeling en verzorging die bij ons aan de paarden ten deel valt, en die bij de inlanders van Insulinde gebruikelijk is, bestaan zeer ingrijpende verschillen. Het voor- naamste is wel gelegen in de geheel andere ver- deeling der taak van het paard tussehen de beide seksen en het al of niet aanwenden der castratie. Deze laatste is aan de inlanders wel niet on- bekend, maar slechts weinig, althans wat paar- den betreft, in gebruik. De heer van Hasselt¹) getuigt dat hij gedurende een veeljarig verblijf in Midden-Sumatra nergens ooit een ruin of een os had gezien. De heer Ligtvoet onderricht ons dat de bevolking van Soembawa in deze kunst zeer bedreven is, maar ze alleen toepast op karbau�n, bokken, hanen en katten, terwijl zij op Celebes ook bij karbau�n en bokken vol-

	1) Volksbeschrijving van Midden-Sumatra, bl. 381.



			VOORREDE.

		Deze Verhandeling was door mij oorspronke- lijk bestemd om in het lichaam van het Zevende Deel van �Internationales Archiv f�r Ethnogra- phie¹' te worden opgenomen. De Uitgever meende echter dat zij wellicht ook buiten den kring der geabonneerden op het Archief lezers vinden zou, indien zij in kleiner formaat afzonderlijk werd verkrijgbaar gesteld. Hij vroeg en vei wierf van de Redactie verlof tot zoodanige uitgave, en daar zij geene zwarigheid maakte, vond ik ook van mijnen kant geen reden om daaraan mijne toestemming te weigeren. De photographi�n in 1883, tijdens de Interna- tionale Koloniale en Uitvoerhandel-Tentoonstel- ling te Amsterdam door den heer P. Oostebhuts vervaardigd, gaven mij gelegenheid om dit werkje



		IV met een paar goede afbeeldingen van Indische paarden te versieren. Mijn neef, de kunstschilder, Jan Veth, bood mij daartoe welwillend zijne dien- sten als teekenaar aan. Het plaatje op den titel vertoont een schimmel van Soembawa (zie bl. 40), dat op bl. 41 van den tekst, een span bonte paarden, waarvan het rechtsche van 't Sandel- hout-eiland, het linksche mede van Soembawa afkomstig is. Tot aanduiding van de eilanden die den hoofd- zetel uitmaken van het Maleische ras, geef ik aan den naam Insulinde, het eerst gebezigd in Mtjltatum's Max Havelaar, de voorkeur. De reden daarvan heb ik uiteengezet in mijn brief over het Asjoerafeest op Java aan den Redac- teur van het Internationaal Archief voor Eth- nologie, opgenomen in dat tijdschrift, Band I (1888), bl. 230. Ik vertrouw dat mijne lezers, als zij die opheldering gelezen hebben, het bil- lijken zullen, dat ik, ook na de scherpe, maar niet gemotiveerde, afkeuring van dien naam door den heer Snouck Hurgronje (Mekka, II, bl. 393),



			INHOUD.

		Bladz. Inleiding..............1� 4. HOOFDSTUK I. Namen van het paard in In- sulinde ........5� 21. » II. Eigenschappen en rasverschei- denheden der paarden van Insulinde......22� 55. ■» III. Gevleugelde wonderpaarden . 56� 66. » IV. De teekenen van goede en kwade paarden.....67� 83. » V. Allerlei bijgeloof omtrent paar- den .........84� 99. » VI. Behandeling en verzorging der paarden........100�119. » VII. Gebruik der paarden als rij-, trek- en lastdieren .... 120-135. » VIII. Tornooien en wedloopen . . 136�150. » IX. Het paard in den oorlog en op de jacht........151-168. » X. Nut van paarden voor de voeding, de geneeskunde en de nijverheid......169�176.





			DRUKFOUTEN.

		BI. 6 r. 10 v. b. staat; koed� lees: koedd » 18, n. 2, r. 7 » Pilipinas » Filipinas » 28 r. 3 v. o. » Tobah » Toba » 30, n. 1, r. 2 » noch » nog » 43 r. 4 v. b. » de paarden, waarover in de laatste jaren van het eiland, lees: de paarden van het eiland, waarover in de laatste jaren » 63 r. 6 v. o. » bestemd lees: bestand » 77 r. 6 v. b. » teugels » singels » 95 r. 10 v. b. » is niemand » en is niemand » 111 r. 7 v. b. ■» aan » om » 121 r. 13 v. b. voeg achter »dan omdat het" de woor- den in: paardrijden voor haar



			INLEIDING.

		De omgang van den mensch met de dieren, inzonderheid met de tamme of huisdieren, maakt uit den aard der zaak een belangrijk deel der Volkenkunde uit. Het is echter, vreemd genoeg, tot dusver een zeer verwaarloosd gedeelte dezer nog jeugdige wetenschap. Natuurlijk zijn er vele verspreide aanteekeningen daaromtrent in reis- verhalen en landbeschrijvingen te vinden; maar het ontbreekt nog bijna geheel aan monogra- phische behandeling, en in de algemeene hand- boeken voor Ethnographie wordt er meestal te nauwernood van gewaagd¹). Onder de weinige ethnologen die zich met dit onderwerp hebben bezig gehouden, komt eene voorname plaats toe aan Dr. B. Langkavel te Hamburg, van wien wij in verschillende tij d- 1) Ook in de literatuur over Nederlandsch-Indi� zijn opstellen als de heer J. Keeemeb, in D. XXXII en XXXVII der «Mede- deelingen van wege het Nederlandsche Zendelinggenootschap", onder de titels »de Javaan en zijne vogels", »de Javaan en zijne hoenders", over den omgang der Javanen met de geve- derde geslachten schreef, nog steeds uitermate schaarsch. P. J. VETH-. Het paard. (Int. Arch. f�r Ethn.) 1



		2 schriften eene reeks van verhandelingen bezit- ten , die aan het leven en lot van runderen, paarden, honden enz. onder de onbeschaafde en half beschaafde volken gewijd zijn¹). Het meest werd ik aangetrokken door zijne Ver- handeling F f er de und Naturv�lker; doch het be- vreemdde mij daarin, onder de lange reeks van bijzonderheden omtrent het verkeer der Na- tuurvolken met het paard medegedeeld, zoo weinig te vinden over de paarden bij de volken van Insulinde, in wier leven zij echter eene zoo ruime plaats innemen. En dan nog kwam het mij voor dat zelfs dat weinige niet altijd vol- komen juist is. Waarschijnlijk is dit aan onbe- kendheid met de Nederlandsche taal en literatuur t�e te schrijven; want, ofschoon slechts enkele afzonderlijke verhandelingen over de paarden van Insulinde in onze literatuur voorkomen²),

			1) Eene volledige lijst daarvan kan ik niet geven; wat ik vermeld vond zijn: eene verhandeling over de namen der zoog- dieren, in das Ausland; eene over het eten van paardenvleesch, in das Pferd; eene over het doel waarmede de hond tot huis- dier werd gemaakt, in der Hund\ eene over het tamme rund van Afrika, in Zeitschrift fiir Wissenschaftliche Oeographie; eene over het gebruik van melk en bloed, in die Nalur, en de in den tekst breeder /vernielde verhandeling vPferde und Naturv�lker" in Internationales Archiv f�r Ethnogrdphie, Dl. I. bl. 49�60. 2) Zie hier de titels der mij bekende: Stampa, de Paarden in Ned. Indi�', in Milit. Spectator, XIV



		HOOFDSTUK II.

	EIGENSCHAPPEN EN RASVERSCHEIDENHEDEN DER PAARDEN VAN INSUL3NDE.

In 1846 schreef de luitenant der artillerie Stampa in den �Militairen Spectator" een opstel �de Paarden van Ned.-Indi�" getiteld. Toen er in 1888 aanleiding bestond om de vraag der verbetering van het paardenras in Insulinde aan een nieuw onderzoek te onderwerpen, werd besloten dit weinig toegankelijk opstel, dat zoo men meende nog door geen nieuwere gevolgd was, onveranderd in het Tijdschrift voor Nij- verheid en Landbouw in Ned.-Indi� te doen her- drukken. Men was toen in Indi�, zoo het schijnt, niet bekend met de Inleiding, door den Heer J. de Lam�ris geschreven bij de Sectie Veeteelt van den Catalogus der Af deeling Ne- derlandsche Koloni�n van de Koloniale Tentoon- stelling in 1883 te Amsterdam gehouden, en met het opstel van den heer G. W. Couperus Les races chevalines des lies de la Sonde in de



			I

		23 Revue coloniale internationale van 1886; doch al hadde men die gekend, men zou toch den her- druk van Stampa's werk niet overbodig hebben kunnen achten, daar deze stukken wel tot aan- vulling, maar niet tot geheele vervanging van zijn opstel konden strekken. Naar aanleiding der hier genoemde geschrif- ten en enkele verspreide opmerkingen van andere schrijvers, wil ik trachten hier eene korte be- schrijving te geven van het inlandsche paard van Insulinde in het algemeen, en van de bijzondere rassen, eigen aan verschillende ge- westen. Een eigen paardenras bezitten de Indische eilanden niet. Wilde paarden in den striktsten zin worden er niet gevonden. Voor zoover er paarden in wilden staat voorkomen, zooals op Timor, Zuid-Celebes en Lucon, zijn zij verwil- derd. Het inlandsche paard (met dezen naam, kortheidshalve gebezigd, worden in dit opstel steeds de paarden van Insulinde bedoeld) be- hoort tot de groote Tartaarsch�Mongoolsche familie, die in het Hoogland van Azi� te huis is. De inlandsche rassen zullen echter wel niet, zooals men wel eens beweerd heeft, afstammen van paarden, lang voor de komst der Europeanen door Arabische kooplieden naar deze gewesten



		36 bij hen. De prins, het paard beziende, merkte op dat hij zulk een paard niet zou mogen be- rijden , en toen mijn Oom hem met eenige be- vreemding naar de reden vroeg, antwoordde hij dat een der vroegere vorsten eens een onge- luk met zulk een paard had gehad, en dat sedert dien tijd niemand van de keizerlijke familie een vos berijden mocht'). Over de voortreffelijke eigenschappen van het Kadoesche paard plachten Buropeesche schrijvers niet minder gunstig te oordeelen dan de Eegent van Magelang, en nog tot heden wordt over hen vaak de loftrompet gestoken. Men zegt dat zij zich onderscheiden van de andere inland- sche rassen door meerdere grootte � zij bereiken 4 voet, 2 a 4 duim � breede borst, opgerich- ten hals, sterk achtergestel en een voortreffe- lijk temperament, en ten bewijze hoe sterk zij zijn, wordt gewezen op het voorbeeld van den overste Ba�er, die, ofschoon een groot, zwaar man, in den krijg met Dipa NegHsH, met zijn Kadoesch paard van omtrent 4 voet, 2 duim, op ��nen dag op oneffen terrein een afstand van 30 palen aflegde. Ongelukkig is het er verre van af dat deze

			1) Zie T. v. N. I. 1888, D. II, bl. 32.





		37 paarden zich op het hooge standpunt, waarop zij v��r eene halve eeuw stonden, hebben kun- nen handhaven. In eene Statistieke beschrij- ving van de residentie Kadoe, in 1871 door de Algemeene Secretarie te Batavia uitgegeven, moest van den tegenwoordigen staat van het Kadoesche paard het volgende worden ge- tuigd: �De toestand van het paardenras laat thans veel te wenschen over. Voor een groot deel tot het vervoeren van goederen gebruikt, zien de meeste Kadoesche paarden er klein en mager uit, terwijl bijna allen aan wonden en zweren op den rug lijden, wat door het heen en weer schuren der vracht wordt veroorzaakt. Wanneer deze dieren, van hun last bevrijd, des morgens naar de rivier gebracht worden om te baden, is het een treurig gezicht bij nagenoeg allen dien van huid ontblooten rug op te mer- ken, die na het baden met pisangbladen wordt bedekt, ten einde het dier, op nieuw beladen, zijn weg te doen vervolgen, totdat het einde- lijk van uitputting en pijn bezwijkt. Op veel te jeugdigen leeftijd als lastdier, en dat nog wel op hoogst moeilijk begaanbare terreinen, gebe- zigd, slecht behandeld en gevoed, gaat het Kadoe- . sche paardenras met snelle schreden achteruit." De schrijvers van genoemd rapport verzeke-



			41 maar zachte oogen; sterk geopende neusgaten; korten, breeden en gespierden rug en lenden; afgeronde ribben; goed ontwikkelde borst; ge- vulde zijden; lang, breed, eenigszins afgerond kruis; een goed aangezetten staart; droge en gespierde beenen, en kleine, harde hoeven. Het

		haar is gewoonlijk bruin, nu eens naar het roode, dan naar het vale hellende. De Bimaneesche paarden zijn zeer vurig en onvermoeide dravers. Zij worden in grooten getale naar Java uitge- voerd, waar zij meest te Soerabaja ter markt komen, maar door de Javanen, wegens de kleine



		48 gens Lam�ris zelfs veel kleiner; doch laatstge- noemde voegt er bij dat in den laatsten tijd groote hengsten van Sandelwoods op Savoe zijn ingevoerd, en dat de invloed daarvan zeer merk- baar begint te worden, zoodat er nu reeds paar- den van 1 m. 256, gevonden worden. In weerwil hunner kleine gestalte noemt de Resident van Lynden de Savoepaarden �de schoonste en beste van al deze eilanden."¹) Van de Rottineesche zegt de Resident van den Dungen Gronovitjs ²) dat zij tot de voortreffelijkste en sterkste van den Archipel behooren. Over de beide hier het laatst vermelde rassen zijn onze berichten schaarsch en van de paarden, van Flores weet ik alleen te zeggen, dat zij zeldzaam en van elders ingevoerd zijn, maar dat de heer le Cocq d'Armandville (tijdens de Heer ten Kate op Flores reisde, Pastoor te Sikka op de zuidkust *van dat eiland), een don- kerbruin paard bezat, waaraan hij den naam van Phenix had gegeven en dat werkelijk een inodel- paard mocht genoemd worden³). Maar ook van de wel wat meer besproken Timoreesche paarden vond ik de onderscheidende kenmerken nergens 1) N. T. v. N. I. D. II (1851), bl. 404 2) T. v. N. I. J. 1858, D. I, bl. 66. 3) T. v. h. A. G. 2e Serie, D. XI (1894), bl. 214 en 557.



			53

		te Lawang aan, waar hij een half uur rust hield. Te halftien bereikte hij Soekoredjo, te half elf Kasri, waar hij weder een half uur rust hield, te half ��n Porrong. Hier werd het paard geroskamd en gevoederd. Te twee uren werd de tocht vervolgd, de afstand van Porrong tot Soerabaja werd in vier uren afgelegd. Ruiter en paard kwamen in den besten welstand te Soerabaja aan, en het paard vertoonde geen spoor van buitengewone vermoeidheid. Het was een zwarte Mangkassaar van even vier voet hoog, maar bijzonder fraai gebouwd." Dit overzicht van de paarden van ons Indisch rijk leert ons, dat, schoon niet te onrecht over den achteruitgang der paarden van Insulinde geklaagd wordt, er toch nog uitstekende ge- vonden worden, en dat, zoo de pogingen tot verbetering met meer kennis, beleid, methode en vooral volharding worden bestuurd, aan de toekomst van de paarden der Maleische landen niet is te wanhopen. Enkele teekenen geven hoop dat men thans zich daartoe op den goeden weg bevindt. Sedert korten tijd bestaat te Ba- tavia, onder den naam van �het Sandelhout- stamboek", eene vereeniging, die ten doel heeft groote merries op Soemba te laten cpkoopen en tot verbetering van het Javaansche ras aan



		54

te wenden. Ook is de liefhebberij voor wed- loopen in de laatste jaren door de Regeering en bijzondere vereenigingen om strijd aange- moedigd; doch daarover spreek ik nader in het achtste hoofdstuk. Maar ook buiten onze bezittingen levert Ma- lesia goede paarden op. Het waarschijnlijk uit Spanje ingevoerde paard van Lucon en Panai is, door den invloed van klimaat en levenswijze, in grootte aan de overige paarden van Insulinde ge- lijk geworden, maar doet in hoedanigheid er niet voor onder. Ik zal mij ten bewijze tot de aan- haling eener enkele plaats uit het bekende werk van Mallat ^a) bepalen: �Dit paard, hoe ver- waarloosd en klein ook, mist noch schoonheid, noch kracht. Een span van twee dezer ponies trekt gemakkelijk een landauer even groot als die in Europa gebruikt worden. Vroeg gekozen en behoorlijk verzorgd, worden zij paarden van weelde; maar in ieder geval zijn zij uitnemend geschikt voor het berijden der steenachtige berg- paden, der waterloopen, der slijkerige wegen, die zij, zelfs met een zwaar gebouwden ruiter beladen, zonder vertraging overschrijden. Met hetzelfde gemak dalen zij langs de steilste berg-

	1) Les Philippines, 1846, I, p. 153.



		55 hellingen af, en wanneer hun een struikeling overkomt, laten zij zich bij instinct op de knie�n vallen en staan dadelijk weder op. Hunne hoeven zijn zoo hard, dat het beslaan geheel onnoodig is."



		HOOFDSTUK III.

	GEVLEUGELDE WONDERPAARDEN.

In de mythische en po�tische voorstellingen van de meest verschillende volken komen ge- vleugelde wonderpaarden voor, die aan goden of hero�n tot voertuig strekken door het on- begrensde luchtruim. Vermoedelijk stammen zij allen af van Garoeda, het gevleugelde rijdier {Wahand) van Vischnoe, waarvan de voorstel- ling , even als die der, ook aan de Hindoes be- kende vliegende olifanten (� immers ook de olifant strekte hun tot rijdier �) aan het ja- gen der wolken en het vliegen der bliksem- schichten door de lucht bij storm en onweder ontleend schijnt. Bij de Grieken worden Belle- rophon en Perseus naar het tooneel hunner heldendaden gevoerd door het wonderpaard P e- gasus; bij de Italiaansche dichters Bojardi en Ariosto voert de Hippogryph, het vliegend paard met den griffoenkop, den Paladijn Koland



			57

		door het zwerk; bij Chaucer vindt men melding van een « �Wondrous steed of brass �On which the Tartar king did ride;" ook in de Arabische 1001 Nachten wordt soms van vliegende paarden gewaagd; bij de oude Ger- manen joeg Wodan , de stormgod, van wien de, nog in Duitschland door de bergbewoners ge- vreesde, �Wilde Jager" kennelijk afstamt, ge- volgd door een geestenstoet, en bekleed met bree- den hoed en mantel, op een vliegend ros, in woeste vaart door het luchtruim. Ook aan de volken van Insulinde zijn zulke gevleugelde wonderpaarden bekend. Welke voorstellingen de Javaan zich daarvan vormt, leert ons de Heer Brumund ^x) , die op zijne veelvuldige archaeolo- gische reizen overvloedige gelegenheid had, met hun bijgeloovige begrippen kennis te maken. Zij dragen den naam van Sembrani of Sembarani, of, vollediger, djaran Sembrani bij de Javanen, koeda Sembrani bij de Soendaneezen. Omtrent de afkomst en oorspronkelijke beteekenis van dit woord geven de woordenboeken geen licht²), 1) Verhandelingen v. h. Bat. Gen. D., XXXIII, bl. 73. 2) Alleen in Prof. Pijnappel's Maleisch-Hollandsch Woorden- boek, 2e uitg., vind ik de verklaring: »Van het Sanskr. Soe-



			58

		en ook Brumund bewaart daarover het stil- zwijgen. Volgens dien schrijver moeten vooral in de Soendalanden, in Banten en Buitenzorg, vele fabelen omtrent de Sembrani's verspreid zijn. De inlanders beschouwen ze als bovennatuur- lijke paarden uit den tijd van Padjadjaran, wier hoefslag en gehinnik men vaak kan ver- nemen , maar die men nooit goed te zien krijgt. De geesten der voorvaderen rijden daarop, snel als de wind, door dichte bosschen, diepe ravij- ven, over de hoogste bergtoppen. Soms wordt de ruiterstoet voor een oogenblik op de steilste hellingen buiten het bosch gezien, maar om in warna, van een fraaie kleur"; doch die afleiding schijnt mij niet zeer waarschijnlijk. Prof. Kern, wien ik over dit woord raad- pleegde, denkt aan de mogelijkheid dat het ontstaan is uit Sauparni of Sauparneya, d. i. Soeparna's telg, een der namen van Garoeda, Er bestaat eene Hindoesche vertelling omtrent een jongeling die zich een houten garoeda vervaardigde, om dien als voertuig te gebruiken, en Sir Richard Burton giste reeds dat daaraan het vliegende paard der MI Nachten was ontleend (Zie Lady Burton's Arabian Nights, II, 138). Dat Sembrani en Garoeda wel eens nevens elkander voorkomen schijnt mij tegen deze gissing omtrent den naam Sembrani geen afdoend bezwaar, daar de splitsing van mythologische figuren eene gewone zaak is. Ik heb bij hetgeen ik hier over de vliegende paarden gezegd heb, ook gebruik gemaakt van eene aanteekening van Mr. Crooke in de Maart-aflevering, 1894, van »The Indian Antiquary", die mij door Prof. Kern werd medegedeeld.



			59

		hetzelfde oogenblik, met de snelheid des blik- sems, achter het geboomte te verdwijnen. Ook Brum�nd trof de overeenkomst dezer voorstel- lingen met die der Wilde Jagers van Europa. In de rotsen van Java worden dikwijls sple- ten en grotten aangetroffen, ruim genoeg om aan ��n of meer paarden tot verblijfplaats te strekken. Sommige van deze worden door de inlanders als gedogans (stallen) van koeda Sem- brani aangewezen. Zulk eene grot werd door den heer Brum�nd bezocht op den berg Moenara, gelegen op het land Koeripan in Buitenzorg, en in de geschiedenis van Java vermaard als het hoofdtooneel van den grooten Bantenschen opstand der achttiende eeuw. Brumdnd beschrijft deze grot als gevormd door een overhangend rotsgewelf, dat door verscheidene rotsbrokken gesteund wordt en verdeeld is in twee ruimten, waarvan de achterste en grootste van zeven tot tien voet hoog is en een omtrek heeft van ruim 20 schreden, terwijl de voorste, die door een soort van gang met de andere ver- bonden is, van voren geheel open ligt en het prachtigst uitzicht over den wijden omtrek biedt. Een andere plaats, waarmede sagen omtrent de Sembran�'s verbonden zijn, is de heuvel Bong-



			60

		keriet in de Tjirebonsche afdeeling Koeningan. Aan de paarden van dit gewest, die, zooals ons het vorige hoofdstuk leerde, in weerwil hunner bijzonder kleine gestalte, om hunne goede eigenschappen bijzonder gezocht zijn, en van alle andere inlandsche paarden in het oog- loopend verschillen, wordt door de inlanders een bovennatuurlijke oorsprong toegeschreven. Zij zijn, volgens hen, het aanzijn verschuldigd aan de vermenging van gewone merries met de Sembrani's, en daarom drijven de bewoners dezer streken hunne merries naar den genoemden heu- vel, omdat daar naar hunne meening de Sem- branVs met haar samenkomen. De natuurlijke verklaring van de grootere deugdzaamheid der thans zeer zeldzaam geworden Koeningansche paardjes, boven die der omliggende lagere stre- ken, zal vermoedelijk wel te vinden zijn in de goede grassoorten, die den heuvel Bongkeriet tot eene voortreffelijke weide maken. In de Javaansche heldensage wordt aan de JSembranCs eene ruime plaats gegeven. Om den luister hunner helden te verhoogen, denken zich hen de dichters als gezeten op een Sembrani en overschaduwd door den vogel Garoeda. Dat de bovennatuurlijke hulp, die deze wonderdieren aan hunne helden verleenen, de waarde van



			Gl

		hun persoonlijken moed, hunne heldengrootheid, niet verhoogt, maar verkleint, schijnt niet bij den Javaan op te komen. Het door den Heer Cohen Stuart in Javaan- schen tekst en Nederlandsche vertaling uitge- geven gedicht Baron Sak�nder ), dat eene my- thische voorstelling geeft van de stichting der Nederlandsche Oost-indische Compagnie en den strijd der inboorlingen tegen hare vestiging op Java, geeft ons in de tweelingen Baron Soek- moel en Baron Sak�nder een voorbeeld van zulke helden, waaraan ik enkele trekken wensch te ontleenen. Van hunne vroegste jeugd af is hun leven eene aaneenschakeling van de buiten- sporigste wonderen in den strijd tegen demonen en titanen. Sak�nder, koning van Spanje ge- worden, besluit een nieuwen heldentocht te ondernemen, en draagt gedurende zijn afwezen het bestuur over dat land aan zijn broeder Soekmoel op. Terwijl hij op zijn Sembrani* het luchtruim doorklieft, ontwaart hij op zijne zwerf- tochten dat zijne broeders tegen Soekmoel in opstand zijn gekomen. Hij laat zich daarom

		1) Geschiedenis van Baron Sak�ndh�r, een Javaan-ieh verhaal, Batavia 1851, 2 deelen. Ik gaf een uitvoerig excerpt uit dit gedicht in mijn Java, D. I, bl. 427�433.



			62

		neder om den vrede te herstellen, en haalt zijne broeders over om hunne bezittingen bijeen te brengen tot stichting van een handelsfonds, welk feit � zeer merkwaardig � den grond legt voor de Oost-indische Compagnie. Nu verheft zich Sak�nder weder op zijn wonderpaard in de lucht en bereikt weldra het gebied van Ma- taram op Java, maar bemerkt hier voor het eerst dat zijn wondermacht niet alles vermag. Dat zij te kort schiet tegen de heiligheid van dit oord, blijkt hem daaruit, dat hij, zoo vaak hij af wil stijgen, bedwelmd ter aarde stort. Maar het verblijf op dien gewijden grond, dat hem in menschelijke gedaante ontzegd scheen, wordt toch door hem verworven, doordien hij zich in een witte law�jan verandert. Later komt nogmaals in dit gedicht een Sem- brani voor. Soekmoel stelt aan zijne broeders voor een handelstocht naar Java te ondernemen. Met eene vloot van tien schepen komt hij ter reede van Djakarta, en weet zich daar in de gunst te dringen van den Pang�ran. Hij ver- werft zich de hand van de prinses TANOERaGa, met wie hij naar zijn vaderland terugkeert, en die hem een zoon schenkt Moer Djang Koeng (Jan Coen) genaamd, die tot een heldhaftig jon- geling opgroeide. Deze ontving van zijn vader



			63

		den last om met een vloot van 15 schepen naar Java terug te keeren. Ook hij won de gunst van den Pang�ran, bouwde zich eene kleine vesting (het kasteel van Batavia) en zocht, toen deze genoegzaam versterkt en gewapend was, twist met den Pang�ran, die naar Goe- nong Sari de wijk nam. Weldra ontbrandde nu een hardnekkige strijd, waarin de Djakartanen werden bijgestaan door Pang�ran PoERBaja, een jongeren broeder van den Pang�ran van Dja- karta, die, op zijn Sembrani gezeten, uit de lucht de vreemdelingen telkens aanviel. Zeker zouden dezen nu het onderspit gedolven hebben, indien niet Soekmoel zelf ter hulp was komen opdagen, en aan zijn zoon den raad had gegeven, zijn geschut in plaats van met kogels met zilveren muntstukken te laden. De Djakartanen verga- ten nu den strijd om naar de muntstukken te grijpen, en werden dienvolgens gemakkelijk door de vreemde indringers onderworpen. Zelfs de won- dermacht van Pang�ran PoERBaja, bleek nu niet tegen hen bestemd, omdat het Gods wil was dat zij zich op Java vestigen zouden. De Javanen zijn zeker niet het eenige volk van den Archipel, waarbij het geloof aan zulke wonderpaarden voorkomt; doch vele sporen heb ik er niet van kunnen vinden. Wel is waar



		64

vind ik in alle Maleische woordenboeken die ik kon raadplegen, het woord Sembrani, of ook Semboerani en Semborani, doch de verklaring daarvan door de schrijvers dier woordenboeken gegeven, komt niet volkomen met de betee- kenis van dit woord in het Javaansch en Soen- daasch overeen. Marsden verklaart het: een denkbeeldig ras van paarden, een paard van buitengewone hoedanigheden, en slechts in ��ne aangehaalde plaats [waar er uitdrukkelijk jang terbang (die vliegen) is bijgevoegd], vliegende paarden. Roorda van Eysinga zegt: eene bijzonder goede hoedanigheid van paarden, en voegt er bij: Jcoeda sembrani, een paard dat zeer snel gaat, een bliksemsnel paard. Crawfued heeft: animaginary race of horses, horses of a pure breed. Pijnappel eindelijk schrijft: Sembrani, meestal verbonden met koeda, een denkbeeldig soort van paarden, die vliegen kunnen, enz." Uit deze verklaringen van het woord zou men opmaken, dat bij de Ma- leiers het vliegvermogen niet noodzakelijk tot het begrip van een Sembrani behoort. Toch kan ik, gedeeltelijk op grond van eigen waarneming, maar vooral op grond van de getuigenis van Prof. Pijnappel, als stellig verzekeren, dat vliegende, d. i. werkelijk gevleugelde en zich in de lucht verheffende paarden, meestal koeda

	�



		(35

terbang genoemd, telkens in de Maleische ver- halen voorkomen¹). In het meermalen aangehaald opstel van den Heer Langkavel lees ik, bl. 49: �Als die Pferde zuerst nach Malakka kamen, erhielten sie dort den Namen huda-burong, Vogelpferd", en hij brengt dit in verband met den indruk dien de waarneming der snelle bewegingen van het paard natuurlijk, ook blijkens vele andere voorbeelden, maken moest op volken die er voor het eerst mede bekend werden. Maar ook hier noemt die schrijver zijn bron niet en ook hier ben ik over- tuigd, dat, zoo hij die wel genoemd had, dade- lijk blijken zou dat hij die niet juist heeft be- grepen. Een volk dat voor het eerst een paard zag, kon het wel om zijne snelheid een vogel, of beter een viervoetige vogel noemen, maar nooit een vogelpaard; want die uitdrukking kon slechts ontstaan wanneer het reeds met het paard bekend was en kon dan slechts dienen om een paard van buitengewone snelheid van een gewoon paard te onderscheiden. De uitdrukking deed mij aanvankelijk denken dat ook hier een sembrani kon bedoeld zijn; doch daar Prof. Pijnap-

	1) Zie b. v. Marsden's Mal. Wdbk. in v. t&sjf; Roorda v. Eysinga, Mal. Wdbk., in v. itf. P. J. VBTH: Het paard. (Int. Arch. f�r Ethn.) 5



			66

		pel mij zegt dat die uitdrukking nooit voor een sembrani of koeda terbang voorkomt, acht ik het door hem geopperd vermoeden waarschijnlijk, dat zij een Engelsch renpaard bedoelt, daar de Engelschen aan hun sport ook in hunne kolo- ni�n steeds getrouw blijven, en zeker ook wel in de Straits-settlements races houden en mis- schien soms renpaarden voor hunne rijtuigen spannen.



		HOOFDSTUK IV. DE TEEKENEN VAN GOEDE EN KWADE PAARDEN.

Het is eene eigenaardigheid der volken van het Maleische ras, dat zij van allerlei natuur- voortbrengselen op welke zij, wegens het nut of het genot dat zij hun bieden, bij zonderen prijs stellen, de waarde naar geheimzinnige teekenen weten te schatten. Dit is, om slechts eenige algemeen bekende voorbeelden te noe- men , het geval bij de perkoetoets (tortelduiven)^l), de gemaks, eene soort van wibbelhoenders {He- mipodius pugnacc³), de vechthanen³), de voor de vervaardiging van krisscheeden geschikte stuk- ken van het kajoe p�l�t (Kleinhovia hospita)⁴),

	1) Zie mijn »Java", D. I, bl. 234, en uitvoeriger V. de Seri�re, in T. v. N. L, Jg. 1873, I, bl. 88�91. 2) Zie mijn Java, D. I, bl. 237 v.; de Seri�re, in T. v. N. I., 1873, II, bl. 1�5. 3) De Seri�re, t.a.p., bl. 92�101; Newbold, British Set- tlements in Malacca, II, bl. 174�183; Matthes, Bijdragen tot de ethnologie van Zuid-Celebes ('sGrav. 1875), bl. 119�125. 4) Zie mijn Java, D. I, bl. 612, III, bl. 985 ; Jacobs, Eenigen



		68

enz.; maar nergens wellicht in die mate als bij de paarden. Vooral door de Javanen wordt in alles wat paarden betreft groot belang gesteld. �Iedere Javaan schier", zegt de heer ten Zeldam Gans- wijk¹), �hoe jong ook, kan paard rijden, zoo goed als de beste ruiter in Europa; hij weet door allerlei teekenen aan lichaamsvorm en haar de deugdzaamheid der rassen in ��n oogopslag te beoordeelen; geen paard gaat voorbij, of 't wordt onderzocht; er wordt breedvoerig, ernstig, met kennis over gesproken; paarden worden tot al- lerlei gedresseerd." Deze schets, ofschoon wat sterk gekleurd, is zeker in het algemeen waar. Dat de Javaan- sche paarden vaak zeer verwaarloosd worden en het ras in het algemeen niet vooruitgaat, zal zeker wel meer aan onkunde en onvermo- gen, dan aan gebrek aan liefde voor het paard te wijten zijn. Maar wanneer de schrijver ook de paardenkennis der Javanen roemt, dan kan dat niet zonder belangrijk voorbehoud als ver- diend erkend worden. De heer de Seri�re die

	tijd onder de Bali�rs (Batavia 1883), bl. 46; Schmeltz, In- donesische Prunkwaffen, in «Intern. Arch. f. Ethnogr.", D. III, bl. 92. 1) Meded. v. h. Ned. Zendelinggenootschap, I, bl. 91.



			69

		in eene reeks van artikelen in het Tijdschrift voor Nederlandse/t Indi� (1873 en 1874) zooveel merkwaardigs over de volksspelen en vermaken der Javanen mededeelt, wekt onze verbazing wanneer hij getuigt, dat de paarden van Bima en Mangkassar, die te Batavia worden aange- voerd en in het openbaar verkocht, als ze goed gaaf en in 't vleesch zijn veelal, om den hoogen prijs dien zij moeten opbrengen, den inlandschen paardenkenner minder aanlokken, dan zij die dood mager en met wonden bedekt zijn, ja letterlijk niet meer op de beenen kunnen ko- men, zoodat zij door een viertal koeli's naar het verblijf van den kooper moeten worden ge- dragen; en dat die paarden doorgaans het oor- deel van den kooper rechtvaardigen, en zich den betrekkelijk hoogen prijs dien hij er voor bqtaalt, waard betoonen, omdat hij zich door een voorafgaand, liefst onbemerkt, maar nauw- keurig onderzoek van het lijdende paard, en vooral van zijne koelintjirans of teekens, van zijne werkelijke deugdzaamheid overtuigd heeft. Dat die ongelukkige dieren vaak later nog uit- muntende paarden kunnen worden, wil ik niet betwisten. Maar het is dan daaraan toe te schrij- ven dat de koopers, nevens de geheel fantasti- sche kennis der teekens, ook de kennis bezitten



			70

		van de werkelijke kenmerken van een deugd- zaam paard en van de middelen om een ziek paard te genezen. Het zou met het gezond verstand strijden aan te nemen, dat die ge- heimzinnige koelintjirans wezenlijk iets met de waarde van het paard te maken hebben, zoo- als ons duidelijk blijken zal, wanneer wij ons met den aard dier teekens hebben bekend ge- maakt. Er komt onder de handschriften die men in handen der Javanen vindt, menigvuldig een geschrift of een klasse van geschriften voor die den naam dragen van katoeranggan, met welk van toerongga, een der hoog-Javaansche namen van het paard, gevormd woord de goede en slechte teekenen der paarden worden aange- duid. Het meest bekend is een S�rat hatoeranggan of S�rat katoerongga kapal, waarvan een hand- schrift, groot 73 bl., zonder begin of slot, voor- komt in de verzameling van Javaansche hand- schriften der Leidsche Universiteits-bibliotheek, en dat tweemaal op Java gedrukt werd, in 1870 bij Voorneman te Soerakarta en in 1879 bij Buning te Jogjakarta. In dit werk treedt echter de leer der teekens zeer op den achtergrond. Het is voornamelijk gewijd aan de middelen om zieke paarden te genezen en begint met