DISSERTATIO THEOLOGICA

OEATIONE MONTANA,

EVANG. MATTHAEI GAP. V—VII.

Ex ofRcina TypoEraphia gieben ^ diimont.

DISSERTATIO THEOLOGICA

DE

ORATIONE MONTANA,

EVANG. MATTHAEI CAP. V—VII,

QUAH ,

ANNÜENÏE SUMMO NUMINE,

EX AQCTORIXATE RECTORIS JIAGNIFICI

PETRI H A R T I N G,

IHED. SI\' ART. OUST. DOCT. KT JIATH. ET FHH. MAT. PKOr. OKD.,
KEC NON

AMPLISSIMI SENATUS ACADEMICI CONSENSU,

ET

VENERANDAE FACÜLTATIS THEOLOGICAE DECRETO,
PRO GRADU DOCTORATUS

SüMMISQUE IN THBOLOGIA HONORIBÜS AC PEIVILEGIIS,

IN ACADEMIA RHENO-TRAJECTINA

RITE ET LEGITIME.CONSEQUENDIS,
PUBLICO AC SOLENNI EXAMINI SUBMITTIT

MÜRCO NICOLAÜS RINGNALDA,

ï n 1 S 1 U S EX U 1! B iS ï r, S T.
a. D. xxvm M. MAJI, anni MDCCCLVIII , hora I.

TRAJECTI AD HHKKÖM,

POST UIÏEEWEER ET SOC.
M D c C C L V111.

O A

. î H T H -

J^ ^ \'nbsp;tôièÉtïf\')^^ \'^mIHZ

PIIS

MATRIS. DILECTISSIMAE., MANIBUS
SACRUM.

I
1

VIRO AMÄNTISSIMO
RÜTamp;ERO RODENBURGH IWENTZ,

AKTISTITI ULTRAJECTIWO,

s. p. d.

M. N. R I N G N A L D A.

Piis matris dilectissimae manihus hunc dicavi lihel-
lum, hasce studiorum meorum primitias. Puero adhuc
saeva mihi mors hanc eripuit matrem, cujus memoriam
\'religiose sermlo. Quaenam virtutis semina in puerili meo
ammo sparserit, quonam veri lonique studio me imbuerit,
postea in dies magis magisque expevtus sum.. Patri igitur

optimo jam dudum duplex impositum fuit munus., duplex
officium: patris scilicet simul et matris vicïbus erga me
functus est. Sed verba m.iJii desunt^ quibus ea., quae illi
debeo, ut par est celebrem. Bumma enim Charitas.i qua sem-
per me perseeutïis est, in omni sua agendi ratione., in ejus
admonitionibus ac reprehensionibus, luce clarius fuit con-
spicua. Omnium denique, quae veri patris sunt, nihil
erga me non praestitit. Deum precor, ut illius vitam
ad extremam usque producat senectutem, utque pium ac
gratum filium, me reddat. Nosti autem patrem meum
alteram nnper duxisse uxor em. Hoc de re me ipse satis
gratulan nequeo. Ilia enim tanta benevolentia., tamque
insigni amore me filium awplexa est, ut matris, m,ihi
puero ereptae, vices adolescenti mn tantum expleverit,
sed in omnibus negotiis mihi alteram matrem se revera
praestiterit.

Vitam meam Acachmicam, nunc peractam, in memo-
riam revocanti, semper m,ihi magis fit conspicua vis saln-
tifera^ quam iu, vir ammitissime ! in me exercuisti.
Nam inde ab initio ad fi.nem usque vitae meae Acade-
micae patermis fere dux et monitor mihi exstitisti, nee
non integer amicus ad me audiendmn et consolandum, ad
mihi suGCiirrendim et auxiliandxm semper paratus. Do-
mus tua nunquam non mihi patuit, eamque nunquam reli-
qui^ nisi honestatis tuae humanitatisqiie sensibus imbutus,
tuisque turn dulcibus turn utilihus usus sermmtihis. Quis
autem Minervae alumnus talem, qualis tu semper mihi
fuisti, amicum satis m,agni facere potest ?

Qimm vero tibi, vir venerande ! gratias quam maximas
again pro iis ommbus, quae liber aliter et copiose in me
contulisti, decet me alios quoque nominate viros, quo-
rum bouum erga me animum saepius expertus, quorumque

prowpto mailio haud semel usus sum. In his est doetissi-
mus p. .1. COSTERUS, Gymnasii Snecani rector, vir üigetiü
acumine insignis, qui sua ad Oraecas Latinasque litteras
institutione effecit, ut Academicas scholas et promptior
et paratior adirem. Ne illius multorum, erga me merito-
rum unquam oUiviscar, caveat Deus ! Nec minus grata
mihi sit eorum professorum memoria, quorum lectiones
litterarias et historicas, audire mihi contigit. — Prae-
ceptores autem,, viros clarissimos h. boumaw , h. e.
VINKE et ß. TER HAAK, quihus in Theologiae studiis
usus sum, imprimis celehrare oportet. Benevolentia at-
que humanitas, quihus me persecuti sunt, beneficia, ab
iis in me collata, haec tibi sunt notissima. Saepius
enim de his tecum, egi et imprimis clarissimi Promoto-
ris benignitatem ac singulare his ipsis diebus praestitum
auxilium haud semel tecum commmiicaoi

Hac autem in Academia innotui viro plurimmn
venerando m. d. de beuym, cujus praeclara erga me
multosque commilitones meos mérita, quamvis tili satis
nota, Mc tamen reticere non possum. Hujus enim privata
discipUnarum tlieologicarum institutione usus, duUto,
tdrum- tnagis mihi profuerit familiaris ejus consuetudo,
an insignis ejus doctrina et facilis docendi ratio. Quae
omnia iterum, iterumque grata recolere anim,o m,agna mihi
semper erit voluptas.

Multa quoque — quod tu ipse, Academicae vitae sem-
per memor, plane intelliges — multa, inquam, optimis
debeo amicis, quorum plerique jam vitam puUicam in-
choarunt, alii ad hunc usque diem Almae Matris hene-
ficiis fruuntur. Experientia enim me docuit verissiwa
esse haec veria : Amicorum consensus virtutem alit
gaudiumque. Mox vero dura sors ab illis amicis m,e forsi-

tan disjunget; sed amicitiae vinculum fore ut perpetuum
sit ac aeternum spero. Juonndos vitae academicae dies
ut in posterum recorder cum heato illo gaudio, quale tu,
vir amantissime! de amicis tuis aut adhuc in vivis aut
jam defimctis familiariter sermocinans, saepius mihi
manifestasti, toto cum animo ewpto.

At nunc finem huic epistolae imponam, unum tamen
adhuc a te, vir venerande ! petens. Vita mea in Academia
peracta est; mhem hanc mox relinquam; munus, ad quod
gerendum me parare studui, irevi, ut spero, adïbo. Tu
pergas, utfecisü, liherali benevolentia me persequi, amore
me amplecti, consilio et re me juvare. Summa vero ope
nitar ego, %it illa amicitia, qua hm usque dignum me
existimastiy nunquam indignum me praestem. — Vale.

Scripsi Trajecti ad Rheniim, mense Apriiis a. ciotoccclvim.

CONSPECTUS.

Pag.

Introïtus............................................ 1.

CAPUT I. Quaenam in oratione montana occurrunt diffi-
cultates, in quibus dirimendia hue usque labo-
rarunt interpretes........................ 6.

CAPUT II. De methode, hue usque ab interpretibus in
dirimendis diffieultatibus illis adhibita, ct de
meliore in ejus locum substituenda......... 21.

CAPUT III. De ratione, qua jesds cum mnltitndine homi-
num versans bos docere solebat............ 25.

CAPUT IV. De unico modo, quo ea, quae jesds olim

docuerat, a diseipulis servari potuerunt.....36.

CAPUT V. Difficultatum singularum solatio........... 46.

CAPUT VI. De argumento ac idearum connexu in oratione

montana................................ 57.

CAPUT VII. De riecessitudine orationem montanam inter

atque Mosaismum........................ 71.

CAPUT VIII. De necessitudine orationem monfanam inter

ac CHRISTI religionem..................... s3.

Aut hoc non est verum Evangelium, aut nos non sumus
veri Christiani.

THOMAS HNACEK.
(Vid. Wolfii Cnrae in Matth. V: 2.)

introïtus.

Gravissinia sane est et pulcherrima ilia Novi Foe-
deris pericope, in quam diligenter inquirere hac dis-
sertatione nobis proposuimus. Ut autem lector be-
nevolus aptius adeat ac facilius sequatur ea, quae
nos chartae mandavimus, haud inutile nobis visum
est nonnulla praemonere de disquisitionis nostrae
indole, consilio ac ratione, nec non de fontilus,
quos cousuluimus.

Disquisitio, a nobis instituta, universe dicenda est
theologica; quodsi vero distincte et accurate ejus
indolem notare velimus, quadruplici eam attributo
ornare nos oportet. Est scilicet 1». historica: nam
initio jam dedimus variarum difficultatum, quae
explicationem orationis montanae hue usque pres-
serunt, conspectum; praeterea quaecumque disputa-

vi mus non nisi rebus in facto positis superstruere
stiiduimus; 2quot;. critica: quia judicium tulimus de me-
thode, ad hunc usque diem in dirimendis illis dilBcul-
tatibus adhibita, cui aliam substituere conati sumus;
3°. exegetica : etenim non nisi bene intellecta hac, de
qua agimus, Sacrae Scripturae parte, ejus argumen-
tum et dispositionem rite exponere possumus ;
4°. dogmatica: quum inquiramus in necessitudinem,
quae intercedit Mosaismum inter ac orationem
montanam, in qua nimirum oratione omnem
invenimus christi religionem.

Consilium autem, quod hac disquisitione nobis
proposuimus, triplex est: primo expedire difficul-
tates, huctisque interpretibus, qui orationem mon-
tanam explicare studuerunt, obvias ; secundo ex-
ponere verum hujus pericopes argumentum ejusque
dispositionem; tertio manifestare summum ejus
pretium.

Quae autem ratio est, qua in componendo hocce
libello progressi sumus? Quis ordo, quo singula
libelli capita se invicem excipiunt? — Quum, ut jam
diximus, consilium nobis fuerit dirimendi diversas
easque graves dilFicultates, quae interpretibus in
explicanda oratione montaiia hue usque se obtule-
runt, brevem illarum diîDcultatum conspectum de-

dimus, iisqiie singulis praecipuas virorum doctorum
sententias adjecimus. Sic enim lector et labores
eorum, qui ante nos de hac oratione egerunt, faci-
lius cognoscere ac consulere, et rem omnem, de qua
sermo est, recte perspicere potest. Ex hocce autem
conspectu patet varias singularum diificultatum so-
lutiones magnopere inter se diflferre, nec earum
ullam quidem omnium consensum in se contraxisse.
Cujus rei causam sitam esse invenimus in eo, quod
perversa methodo in expediendis illis difficultatibus
usi sint interprétés, quos consiüuimus ; quippe qui
omnes pro certis statuerint ea, quae nos, historicis
argumentis ducti, falsa esse arbitramur; quibus falso
positis tanquam fundamento usi sunt. — Huic igitur
methodo aliam, quae nobis unice vera videbatur,
Mstorieam scilicet, substituere studuimus, quae non
nisi res in facto positas et quaecumque ex Iiis deduci
possint ut fundamentum ponit. Quam ob causam
indagavimus ea, quae ipsa historia, optima omnium
dux et auspex, nos docet et de ratione, qua jesus,
cum turba hominum versans in monte, iis divinam
suam sapientiam exponere soleret, et de unico
modo, quo ea, quae jesus olim sic docuerat, a disci-
pulis servari potuerint. Hae igitur res firmissimum
nobis praebuerunt fundamentum, in quo tota dis-

putatio nostra fundata est. Duabus enim his rebus
cognitis, haud difficile nobis fuit eas solvere diffi-
cultates, in quibus rite tollendis hue usque minus
apte laborasse videntur interprétés. Omnibus igitur
impedimentis remotis, intégra et Intacta mansit pul-
chra, de qua agimus, pericope ; quin et pulchrior
evasit. Quapropter exposuimus hujus pericopes ar-
gumentum ac dispositionem, atque simul summum
ejus pretium, quod minoris aestimarunt multi, ora-
tionem montanam dicentes alteram tantum partem
Christianae religionis, aut statuentes eam non nisi
transitum praebere a Lege ad Evangelium, aut in
ea desiderari nonnulla religionis Christianae placita,
scitu tamen necessaria. Hanc quidem ob causam de
duabus rebus egimus, quibus orationis montanae
pretium maxime perspicuum esse opinamur, scili-
cet exposuimus, orationem montanam tikm docere
CHRISTI religionem inter ac Mosaismum veram ne-
cessitudinem, tum continere omnem christi reli-
gionem.

Fontes, quibus hac in disquisitione eiaboranda usi
sumus, triplicis sunt generis. Sunt enim illi partim
Commentarii vel in totum Novum Foedus, vel in
Evangelium Matthaei, vel in hanc, de qua egimus,
prirai Evangelii pericopen; partim scriptores, qui

agunt de vita jesu; partim quoque alius generis
libri de oratione montana scripti. Quicumque vero
plures auctores, qui de oratione montana scripse-
Tunt, distincte cognoscere velit, consulat eorum re-
censiones, quas dederunt tholuck 1), hase 2), alii.

1) Die Bergpredifjt, 1856. 2) Das Leben Jesu, 1840.

CAPUT L

QUAENAM IN OEATIONE MONTANA OCCURRUNT
DIFFICULTÜ.TES, IN QUIBUS DIRIMENDIS HUO
USQUE LABORARUNT INTERPRETES

Omnibus, qui ad nostrum usque tempus in ex-
plicanda oratione q. d. montana versati sunt, multae
occurrerunt difficultates, quas variis modis tol-
lere studuerunt. Hoc Capite brevem illarum dif-
ficultatum conspectum dare, et singulis praecipuas
virorum doctorum sententias adjungere studuimus.
Quod autem ut aptius fieret, omnes illas difficulta-
tes in duas dividimus classes, quarum prior conti-
net eas, quae oriuntur ex contemplatione orationis
montanae, quae occurrit Matth. V—VII, per se
spectatae; posterior autem eas, quae profluunt hac
ex oratione collata cum Cap. VI Lucae, qui ibi
eandem orationem retulisse putatur J

BifficuUates, quae onuntuT ex contemplatione ovationis
monfmiae, Matth. V— Vil, per se spectatae.

Prima difficultas, ad hanc classem referenda,
est eorum qui statuunt, orationem montanam
ad verhum memoria servari non potuisse.
Quod quidem paucis additis illustremus. Haec
oratio, inquiunt illi, quamvis partes ejus arete
cohaereant, diversis tamen de rebus agit, dum
simul multa continet breviter dicta, proverbia,
rvógt;fiovg; porro satis ampla et prolixa est; deinde
diu post quam jesus eam habuit litteris demum
mandata est. Quae cum ita sint, negandum me-
moriae eam esse vim, quae totam hujusmodi ora-
tionem ad verbum servare potuisset.

Quomodo autem Exegetae hanc difficultatem diri-
mere conati sunt?

Ostenderunt 1) vim memoriae Orientalium, de-
ficientibus_ aptis scribendi adminiculis, multo ma-
jorem esse quam Occidentalium; eamque auctam
fuisse JESU Discipulis, qui Spiritu ejus jam im-
buti attentius igitur verba ejus audirent atque
semel audita deinde saepius repeterent. Quibus

1) WITKOP, Yoorlezingm overhel Wezen des Christendorm, alii.

omnibus traditio oralis niteretur, aleretur et auge-
retur.

Quamvis facile concedimus magna carminum
aliorumve scriptorum fragmenta ad verbum in
mentem recipi et ab uno ad alterum ore proferri
posse, vel sic tamen, rationibus psychologicis ducti,
negandum putamus, magnam eamque rebus et sen-
tentiis refertam orationem, semel tantum habitam,
ad verbum menti insculpi et memoria retineri posse,
quamvis multis e rebus auxilium petente.

Illi autem, qui eo quo diximus modo hanc dif-
ficultatem tollere studuerunt, demonstrarunt qui-
dem hujusmodi orationem, si quando memoriae esset
mandata, potuisse servari ; haud tamen ad quaestio-
nem responderunt: quomodo talis oratio, semel tan-
tum ex ore Magistri profecta, statim mente discipu-
lorum ad verbum recepta sit. Ad quam quaestio-
nem respondendum fuisset.

Secunda difficultas, de qua in hac classe nobis
agendum, haec est: orationem montanam nimis
artis legibus respondere. Breviter exponamus,
qualis secundum nonnullos recentiores sit haec dif-
iicultas.

^)ratiofum montanae, quam matthakus retulit,

omnes partes arctissime cohaerent et tarn logice con-
gruunt, ut orationis summa, quamvis in singulis ejus
partibus iterum iterumque aliis verbis repetita, ab
inquirenti tamen ingenio facile ex omnibus illis
partibus dignosci possit, ita ut singulae partes lucu-
lenter pateant unum integrum efficere totum. Sunt
quidem, qui dixerint, jesum praecedente nocte se
praeparasse, et non solum de ideis, quas pronun-
tiaturus erat, meditatum esse, sed etiam verba non-
nullarum idearum et formam totius orationis con-
stituisse I). Sed tota oratio montana, ajunt adversarii,
nimis dialectica est et docendi rationi qua jesus
utebatur répugnât, quippe qui verbis, quae sponte sed
ex imopectore se offerunt, utisoleret2); artificiosior
est, quam ut ex ore Domini profecta esse possit 3).
Quodsi contra ponatur, jesum orationem illani
habere potuisse, quodnam consilium, rogant sua vice,
hac oratione sibi proposuisset jesus, quam vim ei
tnbuisset? Alloquitur discipulos et multitudinem ho-
minum omnis generis. Neque his oratio fuit accom-
modata, neque totius orationis summa, nimis abstrusa
multisque sententiis nimis abscondita, simplici et
inculto populo tam facilis fuit intellectu, ut jesus

1) oostkrzek, meyboom.nbsp;2) hase.nbsp;3) baue.

ÜP

sibi facere potuerit audientiam, qua auditorum judi-
cium provocaret.

Hanc difficultatem revera nonnulli Interpretes
sustulerunt. Alii 1) enim singularum orationis par-
tium inter se cohaerentiam et totius unitatem vel
cuidam yvco^wv collectori, vel Graeco Evangelii
Matthaei Interpreti, vel pluribus tribuunt auctori-
bus, quorum labore Evangelium primum, quod nunc
habemus, exstitisse ajunt. Alii 2) perhibent maï-
thaéum sive auctorem primi Evangelii absolutum
doctoris popularis fingere voluisse exemplar, quod
optime petiit ex ipsa jesu vita et aptissime an-
nexuit gravissimo cuidam ejus vitae casui, circuni
quem, tanquam totius orationis centrum, ceteras
omnes partes ordinavit.

Ut autem exponamus, quidni his assentiamur, non
hujus loci est ; nam si id vellemus, totam eorum
theoriam de origine Evangeliorum refutaremus ne-
cesse esset. Eorum vero sententiam silentio praeter-
mittere non licuit nobis. Aliam viam, qua hanc

1)nbsp;fritzsche, olshausen, meijer, schneckenbüegek ,
bauk. Verba autem tholuccii : »ob denn in diesem Fall
der Jünger über seinen Meister gekommen sei?quot; contra hos
nihil valere satis patet.

2)nbsp;hase.

diflicultatem tollerent, illi inierunt interprétés, qui
opinionem qua statuitur, orationem montanam esse
artificiosiorem, quam ut jesus eam habere potuerit,
profligasse sibi videntur exclamando : «acsi Domi-
nus loqui non potuerit, nisi rerum dispositiónis et
contextus ratione spreta.quot;

Hujusmodi autem refutationem omni probandi vi
destitutam esse nemo non intelligit.

Tertia difficultas hue redit: in oratione, aMat-
thaeo commemorata, non solum nonnulla bre-
viter dicta, verum etiam partes prolixiores
inveniuntur, quae etiam in Evangeliis Lucae
[Cap.ri excepto\'] velMarci occurrunt alio con-
textu. Quaeritur idcirco, apud quemnam Evangeli-
starum dicta illa et partes illae suo loco narrentur ?

Sunt qui, inspirationis theoriae faventes, et coacti
necessitate fidem cujusque auctoris sacri vindi-
candi, loca illa parallela saepius a jesu dicta esse di-
verse loco et tempore putent. His igitur difficultas
non exstat. — Alii Christum brevia tantum dicta,
non vero majora fragmenta, alii nonnulla tantum
dicta brevia atque etiam partes majores nonnullas
Dominum repetüsse accipiunt. Uli igitur pro omnibus
ils partibus majoribiis, hi solum pro iis, quas non

repetitas putant, certuni quemdam locum, aut iu
oratione montana aut alibi, vindicare debent, uni
Evangelistarum fidem tribuentes, quam ceteris abne-
gant. Sic sane débita solvunt. Instituunt enim ope-
rationem criticam, cujus ope, interuis usi argu-
mentis, judicium efferunt de loco, quem illae partes
majores in Evangeliis obtineant necesse est. Etsi
autem hoc judicium plerumque feratur in gratiam
MATTHAEI, de nonnullis tamen parallelis 1) judicum
effata tam diversa suut, ut ex iis optio difficillime
fiat, vel ne fieri quidem possit.

Difficultates y quae profluuni ex oratione Matth. V—VH,
collata cum Cap. VI Lucae, qui ihi eandem
orationem, retulisse censetur.

Ad posteriorem hanc classem primo loco referenda
est difEciiltas: uterque Evange lis ta eandem r efer t
orationem montanam, sed diverso eam tempore
h al it am tradit. matthaeus enim eam collocavit
initio publicae jesu vitae, postquam de quatuor tan-

1) Plerique in oratione dominica recensenda fidem histo-
ricam LüCAE tribuerunt, iisdem quidem argumentis dueti,
quae alios eo duxerunt, ut illam bis a jësu datam esse
existiniai\'int.

tum Apostolorum electione mentionem fecerat. lucas
contra eam narravit habitam in media jesu vita
publica, et statim post duodecim Apostolorum elec-
tionem. Quomodo autem haec difficultas a viris
doctis sublata est?

Duas per vias eo pervenire posse crediderunt ;
scilicet, aut alteri, aut utrique auctori fidem in
tempore statuendo abnegant. lucam facta et verba
jesu omnino ordine chronologico narrasse pleri-
que 1) putarunt; matthaeum contra consilio didac-
tico Evangelium suum conscripsisse, haud vero tem-
poris rationibus consuluisse. Alii putant utrumque
auctorem hac in re errasse orationemque ocius col-
locasse, quam ea revera locum habuit 2).

Tertia autem sententia duabus, quas narravimus,
adjungenda est. Sunt nimirum, qui putent utrumque
Evangelistam, lucam et matthaeum, verum tempus,
quo oratio montana habita est, indicasse. Hi autem
Evangelium primum Graecum, quo nunc gaude-
mus, ortum volunt ex opere matthaei, quod xà

1)nbsp;tholuck, meijer, oosteezee, alü.

2)nbsp;de wette {Comm. in Matthaeum) matthaeum orationem
ocius, quam locum habuit, collocasse putat, quia Jesus in
ea tam aperte se Messiam vocat; lucam vero propter ratio-
nes, quas ipse ibi non exposuit, quas vero equidem ignoro.

Xó/ta xvQiaxà contiueret. Etsi autem opus hoc aut
ab uno aut a pluribus mutatum et auctum esse di-
cunt, aut his aut illi adscribunt etiam errorem chro-
nologicum, qui in primum Evangelium, Graece con-
scriptum, irrepserit.

Secundo loco in sensum venit difficultas localis.
matthaeus enim in monte^ lucas contra in loco
campestri jesum orationem suam Jiabuisse tradit.
Ad discrimen illud tollendum, interprétés relatio-
nem matthaei cum lucae relatione in concordiam
redigere studuerunt. Nonnulli putant jesum, an-
tequam initium orationis fecerit (Luc. VI: 20),reces-
sisse in montem 1); alii verba lucae: »iul zónov
nedivovquot; significare e regione plani loci. Plerique
tamen perhibent tqhov tk^ivov esse clivum aut
locum planum in summo monte, atque igitur nullum
inter utramque recensionem adesse discrimen.

Tertiam difficultatem praebet halitus jesu lo-
quentis. lucas enim jesum, dum orationem ha-
buit, stantem, matthaeus contra sedentem tra-
dit. Interprétés statuerunt narrationes utriusque

1) chemnitz.

Evangelistae hac quoque m re optime secum in-
vicem convenire. Referunt nimirum verbum iW^
(Luc. VI: 17) ad sanationes, quae requirebant jesum
stantem, et arguunt ex ipsis lucae verbis, hunc
Evangelistam non commémorasse, jesum stantem
habuisse orationem. Hisce igitur argumentis ducti,
rem ita proponunt, jesum stetisse, dum aegros sa-
naret, et consedisse, antequam loqui inciperet.

Quarta difficultas exprimitur quaestione : aquos-
nam auditores jesus orationem montanam
Jialuerit.V^\\ms, quaestionem exponamus. matthaeus
narrat discipulos jesü et ^lovq nollovs; adfuisse,
quum JESUS orationem haberet. \'eèl^a^xsv ccvtovs,
inquit Cap. V, sect. 2; ad quam vocem avrorig gram-
matice bene referri possunt aut discipuli tantum aut
discipuli cum turba conjuncli. E verbis autem
nXtjaaopTO ot oiloi,quot;quot; quibus Evangelista vim et effi-
cacitatem orationis jesu in auditores describere vo-
luit, effici potest, .tesum multitudinem etiam allo-
cutum fuisse; quum contra orationi, a matthaeo
litteris mandatae, nonnullae insint partes, quae
speciatim pertinent ad discipulos.

Quid autem tradit lucas? Hic etiam enarrat
adfuisse oy^lov fxad-ijramp;v et Ttlfiamp;og noU TOV }mov.

Sed ex exordio orationis patet hanc discipulos
tantum spectare; quod etiam probatur electione
duodecim Apostolorum a scriptore in contextu prae-
missa, acsi haec orationi habendae ansam dedisset.

Quid autem viri docti ad propositam quaestionem
responderunt ?

Quum inter omnes constet utrumque Evangelis-
tam eandem referre voluisse orationem, non opus
est, ut mentionem faciamus de iis, qui putant .tesum
bis, primum coram discipulis, dein coram turba homi-
num suam habuisse orationem. Imprimis vero duae
sententiae animadvertendae sunt: altera eorum 1),
qui orationem quam lucas refert nexu causali conjun-
gunt cum electione Apostolorum, et inauguralem
eam dicunt. Altera, quam plerique amplexi sunt 2),
ponitur Christum, superato montis fastigio, conse-
disse, discipulos propius illum cinxisse, et turbam
e longinquo stetisse; cunctos igitur illum docentem
audiisse. Itaque orationis montanae consilium est
duplex : speciale quoad discipulos, universale quoad
turbam hominum.

Pervenimus ad ultimaw,, qua explicatio orationis

1) chemnitz alii.nbsp;2) hase, tholuck.

montanae ad hoc usque tempus premitur, ditBcul-
tatem, quae circumscribi potest hocce modo: in
relatione Lucae, per se spectata, disposi-
tie perspicua desideratur; felatio Matthaei
longe praecellit magnitudine relationi Zu-
cae, quamvis nonnulla narrantis, quae apud
Matthaeum non inveniuntur. Pauca addamus.
Nemini facile contingit dispositionem et nexum in-
ter varias orationis partes invenire in recensione
lucae, quin cognitam habeat orationem a maïThaeo
relatam, cujus dispositie perspicua est. Multae ta-
men et eaedem res in utraque relatione iisdem fere
verbis redduntur et eodem fere ordine se invi-
cem excipiunt. Verum inter orationis particuks,
quibus eaedem res exponuntur, non idem est nexus;
atque id hinc imprimis ortum est^ quod matthaeus
longe plura narret quam lucas ; hic contra suâ
quoque vice nonnulla affert, quae apud ilium desi^
derantur. Accedit, quod apud utrumque Evangelistam
nonnulla enuntiata occurrunt, quae nec inter sc neque
cum locis, quae proxime in vicinia sunt, cohaerere
videntur; tum alia, quae, quamvis in utraque rela^
t^one commemorata, divcrso tamen contextu collo-
cata sunt. DitScultas igitur duplex est atque con-
tinetur duabus quaestionibus, nunc exponendis.

Quomodo factum est, ut in Lucae relatione
perspicua dispositio desider etur ? Ad hanc
quaestionem responderunt interprétés. Ut eos, qui
lucam matthaei rclationem supplevisse statuunt,
misses faciamus, — nonnulli dispositionem in rela-
tione matthaei huic ipsi tribuunt, quam ob causam
apud LUCAM ut quaeratur non opus est 1). Alii,
authenticam orationem apud matthaeum ponentes,
existimant lucam hanc excerpsisse, nec vero ubique
contextum consuluisse. Sunt etiam, qui putent
vel matthaeum clarius quam lucam ea enuntiasse,
quae uterque sibi proposuerat, scilicet, ut expres-
sam doctoris popularis efBgiem scriptis mandaret;
vel matthaeum majorem traditionum cyclum sibi
paratum invenisse 2).

Undenam factum est, Matthaeum tan to
ampliorem retutisse orationem montanam,
et Lucam contra nonnulla tradidisse, quae
apud Matthaeum non inveniuntur? Ista autem
pauca, quae non in matthaei sed in lucae tantum
relatione oeeurrunt, lucas aut ipse ex sua mente

1)nbsp;fritzsche.

2)nbsp;hask, das Leben Jesu: Aber matthaeus bat diesen Zweck
weit grossartiger aufgefasst, oder eine reichere Krystallisa-
tion der Ueberlieferung vorgefunden.

19

adjecisse perhibetur, aut ex traditione. Sed de
iis, quae solus matthaeus memoravit, sententiae
interpretum in varias partes abeunt. Nonnulli enim
putant virum , a quo lucas orationem acceperit,
ipsum orationi interfuisse, sed aut locum in monte
tenuisse, ubi omnia accurate audire nequiverit, aut
aliquot orationis partes oblitum fuisse. Alii porro
statuunt matthaeum Varias orationes jesu diverso
tempore et loco habitas in unam conjunxisse, ita ut
ea, quae matthaeus plura habet, ad ipsam oratio-
nem montanam non pertineant. Sunt dein etiam,
qui velint lucam multa (e. c. effata polemica contra
pharisaeos), dogmaticis rationibus ductum, silentio
praetermisisse.

Ea denique, quae interprétés ad priorem quae-
stionem responderunt, pertinent quoque ad quae-
stionem, de qua nunc agimus, quam ob causam hic
repetenda sunt.

Et haec quidem sufficiant de variis difficultati-
bus, in oratione montana obviis, earumque hue
usque cognitis solutionibus. Quodsi nunc quae-
rimus, quanam ratione responderiut interprètes ad
quaestionem, utcr Evangelistarum talem orationem,
qualis a jesu habita est, ad verbum retulerit, luce
clarius patet alios difficillime, alios vero nequa-

quam ad haue quaestionem respondisse. Quin illi,
qui arguunt maïthaeum originalem orationem re-
tulisse, vel sie tamen ejus relationem cuidam sub-
jiciunt dijudicationi, qua et ipsi nonnullas partes
MATÏHAEO abjudicant.

CAPUT IL

DE METHODO, HUC USQUE AB INTERPRETIBUS
IN DIRIMENDIS DimcULTATIBUS ULIS ADHIBITA,
ET DE MEIIORE IN EJUS LOCUM SUBSTITUENDA.

Vidimus capite antecedente, conatus, quos inter-
pretes ad dirimendas difficultates adhibuerunt, ad
diversas duxisse sententias, quas singulas recensere
non hujus loci putamus; at, iis omissis, viam, qua
interpretes ad illas pervenerint opiniones, indicare
sufficiet. In antecessu vero duo quaerenda sunt.
Primum quidem, quae sit causa, cur inveniatur
tantum solutionum discrimen apud eos, qui versati
sunt in illis diffieultatibus dirimendis; dein, qui
factum Sit, ut ne ulla quidem solutio aeque om-
nibus placeat. De singulis videamus. Causa illius
discriminis non longe remota sed in promptu est,
quippe quaerenda in diversis de origine Evan-
geliorum Synopticorum conjecturis, quae a varus

interpretibus excogitatae ac vario modo exornatae
sunt. Ad posteriorem quaestionem: qui factum sit,
ut ne Ulla quidem solutio omne ferat punctum,
paucis etiam respondere possumus. Scilicet, omnium
solutiones, me quidem judice, fructus fuerunt methodi
nequaquam probandae. Sic autem judicantes, expli-
cemus necesse est, quam methodum in dirimendis
difficultatibus hue usque secuti sint interprétés.
Omnes quos quidem consuluimus interprétés in eo
conveniunt, ut pro certo ponant: ora tionem q. d.
montanam esse orationem continue et semel
tantum a Jesu pronuntiatam ; quod ipsum vero
demonstrandum nobis videtur. Nihilominus tamen
huic suppositioni tanquam fundamento superstru-
unt ea, quibus putant nodos difficiles solvi posse.
Hunc autem communcm esse omnium errorem lu-
culenter patet ex eo, quod non solum in illum in-
ciderint ii, qui hominum memoriam accipiunt ut
fontem, ex quo Evangelistae hauserunt; quam me-
moriam simul putant tantum valere, ut orationem
continuam et prolixam, qualis oratio montana est,
servare potuerit; verum etiam ii, qui, eundem
Evangeliorum fontem agnoscentes, tantam memoriae
vim abnegant hominibus. Etenim, non nisi pro veris
acceptis iis, quae nos supra diximus omni probatione

adhuc egere, quaestio demum oriri potest, utrum
matthaeus au lucas gcuuiuam orationem retulerit;
quam genuitatem et Iii et illi vel matthabo vel
lucae tribuuiit, postquam scilicet in ipsa ora-
tione, exacta ventilatione, frumentum a gluma
supervacanea purgaverint. Si quis autem hac de re
duhitet, ea imprimis legat, quae Capite V scripsi-
mus. Methodus vero, quae a priori pro certo ponit
id, quod demonstrandum est, ut verae methodo
contraria rejicienda nobis videtur.

Quum igitur interprétés ea usi sint methodo,
qua uti non licet, nos, si rem felicius ad finem
perducere vefimus, aham methodum sequi oportet.
Qualis autem haec est ? Nobis quidem verissima
methodus omnino dicenda videtur historica: ea
quae non nisi historica via progrediatur, in-
dagando res ta ntuiïi in jacto positas et quae ex
his deduci possint.

Quodsi igitur id assequi veiimus, ut argumento
nostro majorem affundamus lucem, haud aliam nobis
viam ingrediendam esse, nisi historicam, certo
afBrmamus. Quidni? Nonne ex historia, verissimo
illo augustoque fonte, nostra omnis manare possit
disquisitio? Itaque haud aliis argumentis nobis uti
Ucebit, nisi historicis. Duo igitur nobis inquirenda

videntur: primum, qua ratione jesus, cum turba

hominum in monte versans, hos rebus coelestibus

instituere soleret; secundo, quo unice modo ea,

quae .tesus populum olim docuerat, a discipulis

servari potuerint. - Quae efficere si nobis detur,

fundamento satis firmo superstruere nobis licebit

quaecunque et de diffieultatibus tollendis et de toto

orationis argumento ejusque dispositione, atque in-

super de summo hujus pericopes pretio, disputaturi
sumus.

CAPUT III.

de eatione qua jesus cum multitudine hominum
versans hos docere solebat.

jesus brevi publicae suae vitae tempore versaba-
tur fere in docendo, ut verbis et exemplo spiritum
suum impertiretur hominibus, atque ita gravissi-
mum sibi impositum munus perficeret. Quale
autem hoc munus fuit? Ut novam scilicet in homi-
nibus excitaret vitam, peccati dominium expelleret,
atque ita regnum coeleste couderet. Quod regnum
cum destinatum esset ut totum aliquando genus
hiunanum amplecteretur, jesus, quocunque loco
moraretur, omnibus sine discrimine hominibus coe-
lestem suam doctrinam communicabat. Prouti vero
doctor popularis in oriente solet, jesus semper ansam
docendi cepit ex omnibus iis rebus, quae et in
vicinia erant ac sponte se offerebant, doctrinam

cxcclsam simplicissimis proverbiis, colloquiis et pa-
rabolis exponens. Ut autem rite intelligamus, qua
ratione jesus , multitudine cinctus, certo quodam
monte docuerit, in antecessu monebimus, quae his-
toria nos tradat de docendi ratione, quam aliis locis,
praesente quoque hominum turba, secutus sit jesus,
ne omittamus ea, quae magnam huic capiti lucem
afferre possint. Brevi igitur moremur ad rip am
lacus Galilaeae ^ in synagogis et in tem\'plo.
Ad rip am lacus G enne zareth, ubi natura divitias
suas largitur, jesus primos discipulos sibi vocave-
rat, ut eos redderet hominum piscatores. Locis
autem amoenis, quae lacum eingebaut, valde delec-
tabatur. Certo quodam tempore ibi aderat et
variis ex regionibus ad illum afïluxeraut magnae ho-
minum catervae, quibuscum piscatores, relictis re-
tibus naviculisque, se permiscuerant. jesus autem
homines, qui proximi eum adeunt, instituere inci-
pit, sed turba, audiendi cupidine correpta, ita in
eum urget, ut sic pergere loquendo haud amplius
possit. Quid vero? jesus coiiscendit navem, quae
brevi spatio a ripa remota tenetur anchoris. Et sic
e nave alloquitur et docet homines, juxta ripam prope
ipsum alïïuentcs. — Quid autem ex his efficiendum
videtur ? jesum hujusmodi opportunitate orationem

continuajn habere non potiiisse, et populärem do-
cendi formam, nempe breviter dicta vel parabolas,
adhibuisse hoc loco, ubi pauci tantum audire eum
poterant, quia multitude aderat turbida, quae eum,
jam ante in littore stantem, impediverat, quominus
docendo pergeret.

In ipsis etiam urbibus fuerunt loca, quibus
turba hominum jesum adiré solebat. In his impri-
mis censendae simt synagogae. In synagogis sedes
erant doctoribus destinatae. jesus autem, qui
in scholis non institutus erat, a scribis Magister
haud agnoscebatur, sed. talem populus eum liabc-
bat propter auctoritatem, quam sibi vindicabat ;
et in sede doctorum jesus se collocabat. Post-
quam consederat, auditores eum circumdabant, quo-
rum alii alios ita urgebant, ut mox tota syna-
goga infarcta fuerit. jesus autem — ut doctores
solebant — auditoribus seruit sermones, quibus
doctrinam suam exposuit. Quidni vero orationes
continuas pronuntiavit ? Hoe non tantum popularis
doctoris moribus repugnasset; sed perpetuo prin-
cipes Judaeorum et pharisaei aderant, qui time-
bant , ne illius auctoritas nimis inter Judaeos
invaleret, atque idcirco quaestionibus captiosis
illum aggrediebailtur et fatigabaut. Has ob eau-

sas JESUS in synagogis prolixiofes orationes
habere non potuit, nec a solita sua doccndi ra-
tione recessit.

Hierosolymis templum fuit, in quo ipse jesus
se quotidie docuisse dixit. Quomodo \\ero ibi ho-
minum turbae coelestia explicuit? Inatrio gentium,
loco amplissimo, jesum cernimus modo sedentem,
modo stantem aut ambulantem colloqui cum singu-
lis hominibus,, qui proximi ei adstabant. Nec minus
etiam hîc inimici insidias ei parabant. Etiamsi igi-
tur Dominus nonnunquam allocutus sit totam, quae
aderat, turbam, hoc nullum aliud habuit consilium,
nisi ut dolum ac malitiam inimicorum exponeret,
horumque agendi rationem refutaret. Itaque nec
templum opportunus fuit locus, in quo continuas
orationes jesus habere potuerit.

Coram magna igitur hominum multitudine his
quidem in locis eontinuas oratioues jesum non
habuisse, satis superque patet; si quidem eas ha-
bere non potuisset nee propter ipsam turbam,
nec propter minus opportuna loca, nec propter ip-
sam docendi rationem.

Sed JESUS Talde aniabat Tcrsari in montihus\\
quo saepius multa milha hominum ad eum appro-
pinquarunt. Inquiramus igitur, qua ratione

Jesus, in monte cum hominum tur ba v er s ans,
hos instituer it ad res coelestes.

Vulgo res proponitur et scriptis et picturis hoc
modo. jesus, adscensu superato consedet in montis
fastigio ; discipuli in proclivi montis latere propius
eum cingunt; turba magis ad inferiorem clivi par-
tem se collocat. jesus autem ex herbido toro oculos
desuper vertit aut in discipulos aut in turbam, aut
in utrosque vicissim, et sie orationem, Matth. V—VII
et Luc. YI relatam, habet. ~ Libenter quidem
concedimus nostris quoque diebus conciones sid)
divo magnas haberi, coram quibus oratores nuütis
verbis gravissimas res exponunt 1 ). Attamen certo
certius id etiam scimus, magnum intercedere discri-
men Orientales inter gentes atque Occidentales,
magnum inter jesu aequales atque nostros, ita
ut jure credere liceat eos, qui illi sententiae
calculum adjiciunt, nimis ab historia recessisse.
Argumenta vero, quibus sententiam illam rejicicii-
dara esse arbitramur, haec sunt: 1°. nimis jesu m
fatigasset tam longa oratio, sub divo habita, quippe
quae, ut ab omnibus andiri potuisset, altissima

1) E. c. conciones Metliodistarum et quae vulgo vocantur
»meetings.quot;

quidem voce et optimis îateribus efferenda fuisset;
2°. homines minime cogitari possunt tanta quiete
suis in ordinihus se tenuisse, quum jesum loquen-
tem audierint, si modo rationem habemus ipsius
turbae, quae constabat hominibus utriusque sexus,
omnis generis, aetatis, consilii; 3°. talis oratio, de
quali sermo est, non accommodata erat auditorum,
qui aderant, ingeniis ; et 4». ipse Evangelista prior
monet jesum eo^ docuisse (V: 2), quod quidem
verbum plane alio sensu usurpatur, quam -.^îtalere
orationem.\'\'^ Si igitur negamus, hanc fuisse do-
cendi rationem, qua jesüs turbam in monte com-
morantem instituerit, summo jure a nobis quaeri
potest, quamnam docendi rationem nos igitur sub-
stituamus. Ad quam quaestionem haud inviti sed
sponte ac libenter respondere volumus, quia his-
toriam ipsam nobis videmur ducem habere, rem
hoc modo exponentibus. Prouti antea jam dixi-
mus , JESUS delectabatur commoratione in mon-
tibus, qui mare Galilaeae cingunt. Quando turba,
quae ubique fere jesum sequebatur, ibi eum adesse
cognoverat, eodem affluxit. Quod quum Dominus
vidisset, contulit se in montis planitiem, quae
opportunum locum praeberet, in quo homines se
collocarent et ipse de rebus coelestibus agere com-

mode posset. In eo loco din , fortasse per totum
diem, manebat cum multitudine, donec quidem
crepusculum ilium cogebat eam dimittere, ut refu-
gium adventante nocte quaereret. — Antequam vero
respondetur ad quaestionem propositam, scilicet :
»quamnam docendi rationem jesus sequi soleretquot;,
haud alienum videtur breviter agere de ipsa, quae
praesens aderat, multitudine ej us que conditione
in monte aequo.

Multitude, quae quovis fere loco jesu ad pedem
instabat, colluvies fuit hominum ex variis regioni-
bus conflata , ex Judea , Decapoli, Hierosolymis ;
nec non vénérant incolae urbium Tyri ac Sidonis,
qui, ut ita dicam, scmigeiitiles erant, Illi vero,
qui ex eadem regione oriundi sic etiam communi
utebantur dialecto, sese coujunxerant ; ita ut mul-
titude variis popularium catervis constaret, quam
ob causam Evangelista etiam mentionem fecit de
n\'^oig. Continebant Iii oylot viros et mulieres,
senes et pueros. Etsi autem plerique pauperes
et egentes erant, non raro tamen inter eos ccr-
nebantur scribae et pharisaei. Unde jam patet
non omnes jesum adiisse eodem consilio. Quodsi
emm multi eum vidcre et audire studuerunt, ut
ammi desideriis satisfacerent, et veram vivendi

rationem discerent, hand pauci quoque mera cu-
riositate, lucri studio aliisque impulsiouibus ducti
fuerunt. In quibus non omittendi sunt illi, qui
jesu insidias struere conabautur, et uil nisi su-
spectum aliquod verbum aut factum anxie exspec-
tabantj quod odium principum Judaeorum excitare
posset vel jam flagranti et internecivo odio novum
praebere pabulum.

Qualis autem variae hujus multitudinis conditio
fuit in plano monte? Luce clarius est non omnes
omnino homines, quibus constabat, quorumque nu-
merus magnus erat, simul jesum audire ejusque
institutione uti potuisse. Paucis modo contigit,
Magistrum prope cingentibus, ejus .praesentia ac
salutiferis verbis immediate frui. Ceteri caterva-
tim aut humi consederunt aut stcterunt inter se
sermoncs habentes, dum hic et illic alii interdum
multitudinem relinquebant, alii huic se adjungebaut.

Discipuli vero plerumque proximi in jesu vicinia
fuerunt; haud raro tamen, aut inter se invicem aut
cum turbis se commisceutes, cum aliis hominibus
communicabant res gravissimas, a jesu quidem jam
dictas, non vero ab omnibus auditas vel intellectas.
Multitudine ejusque conditione in monte sic cognita,
pervenimus ad summam hujus capitis i. e. ad iiiquisi-

tionem de ratione docendi, quam Jesus, dum
in monte versahatur, in multitudine hominum
instituenda sequebatur.

Vidimus paucos tantum iiomines jesum propius
cingere potuisse, quibus verba verae [vitae traderet.
Nec nisi brevi tantum apud eos manere ipsi Domino
Keitum fuit. Millia enim hominum adventum ejus
exspectabant, quibus omnibus satisfaciendum fuit,
et quos omnes Dominus lubens voti compotes fa-
cere voluit. Pauca igitur sed gravia proxime ad-
stantibus locutus, hos relinquebat, ut statim se con-
ferret ad alios, quibuscum stans vel sedens aliquan-
tulum temporis conversaretur. Perinde identidem,
postquam ab aliis recesserat, alios quaerens audi-
tores, totam turbam docens perambulavit, ita ut cum
singulis deinceps hominum catervis singulisque fere
hominibus sublimem suam divinamque doctrinam
communicaret. Facile autem intelligitur jesum con-
tinuis illis laboribus subinde fatigatum fuisse. Hanc
ob causam nonnunquam in montem a multitudine
recessit, ut quiete, qua ipsi opus erat, frueretur,
et novis recreatus viribus institutionem, in breve
tempus abruptam, parvam post intercapedinem re-
novare posset. Ne tamen quis putet, tali docendi
ratione perturbationem quamdam inter millia homi-

3

num oriri potuisse, quia scilicet illi, qui semel tan-
tum jesum loquentem audierant, non amplius a
latere ejus recedere voluissent. Hanc objectionem
omni vi cai\'ere patebit, si solum attendamus ad eam
docendi formam qua jesus utebatur. jesus enim
pedetentim per multitudinem procédons, interdum
hic atque illic subsistens, suâ docendi ratione effece-
rat, ut nemo vim verborum non expertam habuerit.

Hic enim singula breviter dicta pronuntiaverat,
quae cum essent adagia aculeata, aut paradoxa, in
aliis meditationes excitabant, inter alios colloquia.
Illic parabola usus erat, de cujus sensu multi in-
ter se disputabant, ejusque simplicitatem nec non
pretium ac veritatem admirabantur. Alili vero
brevis expositie officii cujusdam, pertinentis ad vi-
tam religiosam, civilem sive domesticam, animos
occupabat. Itaque jesus in totam multitudinem vim
exseruit verbis, quibus in singulos homines spiritum
suum transfudit, iisque — etiamsi nec praesentia
illius immediate gaudere nec verba audire pote-
rant — profuit omnibus.

Hujusmodi igitur, teste historia, uti solebat jesus
docendi ratione, qua quidem unice perficere po-
tuit gravissimum sibi impositum opus, ad coelestia
scilicet instituere multitudinem, quae tam variis

hominibus constabat; atque hoc modo per omnem
fere diem in hominum multitudine degebat, donec
dilusculo coactus eam a se dimitteret.

Si vero haec unica fuerit docendi ratio, quae
quidem institutioni jesu accommodata esset, simul
necessario eum impedivit, quominus continuam
orationem habere potuerit.

CAPUT IV.

de ünigo modo quo ea quae jesus olim docueeat
a discipulis seevaei pqtueeint.

Patuit jam nobis, qiialis fuerit docendi ratio qua
jesus uti solebat quum ad multitudinem hominum
verba faceret. Primum autem et tertium Evange-
lium pericopen continent, quae continuam oratio-
nem in monte (unde montana vulgo appellatur ora-
tio) et coram magna hominum turba habitam, com-
plecti videtur. Hanc vero orationem ab ipso jesu
Sic ad verbum pronuntiatam fuisse, id plane, ut
vidimus, ejus docendi rationi répugnât, nec non
varias ob causas ne cogitari quidem potest. Quid
igitur? Inquirendum nobis est in modum, quo
ea, quae Jesus olim docuerat, servari po-
tuerint, quo lucem affundamus huic pericopae.

Quaecumque aliquem loquentem audimus, haec
cum aliis hominibus duplici tantum modo communi-
care possumus. Aut enim verba loquentis statim lit-
teris mandamus, quas iis, qui verba non audiverunt,
tradimus, aut haec ad illos ore proferre valemus.
Accuratior sane est prior ille communicandi mo-
dus; imprimis vero si tempus aliquod praeterlap-
sum est, antequam audita, quae aut scripto aut me-
moria servantur, communicamus, Quod autem de
nobis, aeque ac de omnibus ceteris hominibus, idem
de Apostolis quoque valet. Apostoli enim jesum de
coelestibus rebus agentem audiverant. Quum autem
eorum tempore adminicula scribendi pauca essent
atque insuper sumptuosissima, ita rarissime adhi-
bebantur. Nemo quidem illorum Apostolórum in
mente habuerat — etiamsi concedatur id , quod
non concedimus, huic rei opportunitatem datam
fuisse ~ statim chartae mandare ea, quae ex ore
Magistri proficiscebantur. Apostolis igitur nihil res-
titit nisi memoria retinere ea quae audiverant. Post
tres autem annos ea, quae per totum hoc temporis
spatium docuerat jesüs, cum aliis communicare stu-
duerunt ; et post multorum annorum decursum tan-
dem hic vel ille chartae ea mandavit. Quam ob
causam roganms, quo tandem modo ea, quae in

Evangeliis ut verba ipsius jesu commemorantur,
memoria discipnlornm servari potuerint.

Quum JESUS divinam suam doctrinam hominibus
traderet, non solum excelso verborum sensu, sed
etiam suo ipsius habitu, corporis actione, obtutu,
voce, toto igitur ore ac vultu suam exseruit vim,
qua animos alEceret, excitaret, commoveret. Habi-
tus enim praestans et gravis excitabat reverentiam ;
actio, quasi corporis sermo, vivae voci se adjunxit
et utraque in unum conjuncta pictam quasi idearum
tabulam fingebat ; obtutus approbabat aut improba-
bat; vox tenera aut contenta, dulcis aut minans
homines amore aut metu replebat ; quorum omnium
summa salutifera haec fuit ut integer contextus in-
tactus ac singula verba distincte aure haurirentur.
Omnia autem haecce non silentio praetermittenda
sunt, quippe quae elfecerint, ut discipuli attentius
audirent, auditaque firmius mente reciperent. Trien-
nio vero, per quod jesus cum discipulis Palaestinam
peragravit, coram iis singulatim repetere et illustrare
solebat ea, quae identidem populum docuerat. Unde
factum est, ut multae res multaque verba in memo-
riam discipulorum revocarenter, accuratius intellige-
rentur, altius menti insculperentur. Quum autem
JESUS quotidie docere pergeret, et quotidie etiam

novas res manifestaret ; praeterea quum tempora et
opportunitates, quibus docebat, valde varia essent:
sponte patet res rebus ita accumulatas esse in
mente discipulorum, ut nec omnium illarum sibi
ipsi conscii essent, nec justo ordine illas disponere
valerent. Postquam vero jesus in coelos evectus
erat, intellexerunt omnino Apostoli venisse tempus,
quo ipsis per se agentibus opus, quod Dominus
inceperat, continuandum esset. Quomodo vero ag-
gressuri sint opus illud gravissimum? An mirum,
si respexerint ad ea, quae Magister docuerat et
fecerat, nec non ad illius docendi agendique ratio-
nem? JYonne sponte intelligitur eos omnia, quae-
cunque possent, verba ac facta in memoriam re-
vocare conatos fuisse? Sed non eadem omnino om-
nes, sed singulos varia pro cujusque charactere et
ingenio memoria prosecutes fuisse, perspicuum est.
Et sic quidem, — vel singulis sua vice in conven-
tibus quae sciebant cum ceteris communicantibus,
vel cunctis inter se de christo disputantibus, — sine
dubio iis hocce modo aucta est copia rerum, quae
per triennium in mente singulorum discipulorum
repositae nunc autem illorum omnium communis
fiebant possessio. Quum vero Apostoli, ut munere
sibi imposito fungerentur, Hierosoîymis Evangelium

denuntiarent, acquisita illa rerum copia, ut supra
exposuimus, usi sunt. Quodnam enim consilium illi
petierunt? christum denuntiare voluerunt, i. e. ar-
gumentis probare jesum esse messiam. Argumenta
vero illa non quaeri potuerunt nisi ex ipsius jesu
verbis et factis. Itaque multa e vita jesu, praecipue
ea quae facta erant in Galilaea atque ea quae pas-
sionem, mortem et resurrectionem spectabant, nar-
rata sunt ab Apostolis, iisque praebebant argumenta.
Quae quum identidem repetierint, fieri baud aliter
potuit, quin verba verbis et facta factis jungendo
duo sibi fmxerint argumentorum genera. Hinc,
ut ita dicam, duae series exstiterunt, altera ver-
borum, factorum altera, quarum prior quidem
accuratius nobis describenda est.

Haec series constabat breviter dictis, sententiis,
parabolis, nec non sermonibus jesu. Rogamus igitur,
utrum singulae particulae in hac serie certo quodam
ordine se exciperent, necne. Ordinem temporis
prorsus accuratum in ilia quaerere non possumus.
Wam copia rerum, quas discipuli memoriae manda-
verant, tam magna fuit, praeterea tempora, quibus
singulas res jesus tradiderat, tam diversa fuerunt,
ut ne ipsi quidem Apostoli sermones sermonibus
annectendo rite ad temporis rationes spectare po-

tuerint ; nec tamen putandum est Apostolos temere
ac inconsiderate, pro suo quemque arbitratu, singu-
las particulas una serie conjunxisse. Nam aderant
sermonum omnino particulae, quarum nonnullae,
idem consilium spectantes, unam efficiunt turmam ;
turmarum autem quodam numero continentur spe-
cies. Hae in unum redactae unum efficiunt totum,
quod diximus genus, et quod, quia gradatim ac conti-
nuo procedit, etiam seriei nomine distinximus. Quo-
modo vero dignosci potuerunt res, quae ad eandem
speciem erant referendae ? Discipuli quum ad docendi
rationem, qua Magister uti solebat, respicerent, ut ipsi
aptius ilium denuntiarent, non potuerunt non memi-
nisse diversam jesu fuisse docendi rationem diver sis
pro auditoribus. Omnino enim in mente habebant
quomodo jesus aut 1°. magnam hominum turbam in-
stituisset ad res coelestes ; aut 2quot;. discipulis dedisset
mandata, futurum spectantia; aut 3quot;. discipulos
populumve allocutus esset parabolis ; aut 4°. advei^-
sariorum objectiones refutasset. Unde factum est,
ut haec diversitas, in docendi ratione qua jesus uti
solebat conspicua, Apostolis etiam norma fuerit, qua
varias res in varias species contulerint. — Eodem
modo et facta jesu serie quadam conjuncta sunt.

Postquam igitur omnes fere res, quas discipuli de

jesu sciebant, in duas illas series collata erant,
constans etiam aderat w\'iQvyiiu, quo singuli Apostoli
jesum esse christum probarunt. Uli enim narra-
runt et quotidie fere repetierunt singulas serierum
partes, quae inde firmo firmius ipsarum menti in-
figebantur. — Sic igitur memoria discipulorum ser-
vata sunt illa, quae jesus olim docuerat. Haec
deinceps litteris mandata et posteris tradita sunt.
Hic autem videtur esse locus, quo pauca moneamus
de origine Evangeliorum synopticorum.

Certo quodam tempore nobis ignoto verba et facta
jesu primum cliartae mandata sunt. Quum autem,
ut vidimus, xamp; xi]QiJyfiaTi constans verborum facto-
rumque jesu narratio exstiterat, primus scriptor
dirjyiau suae non aliam formam dare potuisse vi-
detur, quam eam, quae tamp; xi^Qv\'yi^ari propria fuit.
Haecce prima dtrjyijciig Seriem inprimis sermonum
jesu [rcè Xoyia], secunda deinceps Seriem imprimis
factorum amplexa est. Utraque conscripta fuit ser-
mone Aramaico. Ex utriusque autem conjunctione
Evangelium primum Graecum, quod nunc quidem pos-
sidemus, ortum putamus. Posterions autem scripti
iQfiijpda Evangelium Graecum Marci nobis videtur.
Scriptores utriusque hujus Evangelii Graece con-
scripti, quamvis non indicant fontes, quos consu-

luerunt, attamen twv loyiwv interpretationibus,
quarum mentionem Papias fecit, usos fuisse haud
improbabile est. lucàs vero initio suae diij/ijaicog
accurate narrat se pro fontibus scripta tamp;v noXlamp;v
[interpretationes tamp;v h/icop] et traditionem oralem
in suum usum adhibuisse.

Ratione habita consilii, quod hac disquisitione pe-
timus, satis dixisse nobis videmur de modo, quo
dicta factaque jesu, quae discipuli memoria perse-
cuti sunt, litteris mandata et posteris tradita sint.
Rogari adhuc potest, undenam desiderium scripto-
rum Evangeliorum ortum sit; quis primus Evan-
gelium conscripserit ; quales fuerint illae multae
8i7jy^atig, quarum mentionem lucas et Papias fece-
runt ; ubinam singulae Ulae ditj/ijaeig lectae sint;
quae causa fuerit, ut omnes, exceptis tribus Evan-
gelistarum synopticorum commentariis, perierint. —
Ad has vero quaestiones respondere, id quidem
non hujus loei esse existimamus. Sed huic capiti
fmem imponere non possumus, antequam breviter
exposuimus, quid ex multis rebus, quas olim jesus
docuerat, memoria discipulorum. servari potuerit.

Experientia satis docet summam tantum eorum,
quae magister aliquis paucis horis nobiscum commu-
nicaverit, nostra memoria potuisse retineri. Uni-

cuique vero animum advertenti ad unum tantum
diem e vita jesu , quem eo, quo supra descripsi-
mus, modo peregit docendo, sponte manifestum fit,
parviun ejusmodi librum, ut est Evangelium, haud
amplecti omnia, quae quidem uno die locutus erat
jesus. Verum non modo uno die, sed per mille
dies et qui supersunt tali ratione homines docuit.
Non mirum igitur est, quod quarto Evangelio finis
imponatur his verbis : è\'arif dè nal àllcc noXlà oaa
Inoirjdiv ó \'lijaovg, aviva iàv /çàcpijTcci itaamp;\' ev, oi\'bè
avtov oinai tov zógf^ov y^coQÏjacci rà yqc«fó[ieva ßißXicc.
Quis autem omnia a jesu dicta factaque memoria
hominum potuisse servari putabit? Nonnulla qui-
dem breviter dicta vel aphorismos, qui vel para-
doxa fuerunt vel pronuntiati magna quadam cum
emphasi, ad litteram menti discipulorum insculpi
potuisse concedimus ; attamen omnium eorum, quae
jesus docuerat quotidie per triennium, summam
tantum mente recipi potuisse luce clarius nobis
videtur. Eoganti autem, quid seu quarum rerum
summam pericope, Matth. Y-—VII obvia, contineat,
respondere facile possumus. Saepius in montium
planifie hominum turbam docuerat jesus eo, quem
supra exposuimus, modo. Summam autem multo-
rum, quae ibi per plures dies locutus erat jesus.

memoria persecuti sunt discipuli, et illam in Seriem
sermonum tov xrjqt/ynatog receperunt. Quum vero
haec series constiterit pluribus fasciculis, summa
quoque, de qua nos nunc agimus, colligata erat eo
fasciculo, quo conjuncta fuerunt illa, quae jesus ho-
minum turbam docuerat. Discipuli vero, diversis in
locis JESU institutione qua et ipsi et turba frueban-
tur usi, loci quidem non vero temporis rationes
semper spectare potuerunt, quum res auditas memo-
riae mandare conati sunt. Unde factum est, ut fasci-
culus ille continuerit plures minores fascicules, qui
singuli amplexi sunt summam sermonum, quos coram
turba habuit jesus singulatim et in montanis, et
in synagogis, et in templo. Primus horum, quos
diximus, minorum fasciculorum fuit oratio q. d.
montana, quae Matth. Cap. Y—VII et Luc. Cap.
YI occurrit.

Etsi omni tempore fuerunt, qui pauca tantum de
jesu ad nos pervenisse quererentur, nos tamen ea,
quae nunc habemus, licet pauca, sed quae prorsus
sufficiunt ad optimum Magistrum plane cognoscen-
dum, posteris tradita esse admiramur, et haec qui-
dem summo habemus pretio.

CAPUT V.

dimcultatüm singülaeüm solutio.

Postquam et rationem, qua jesus multitudinem
hominum in montanis ad res coelestes instituere
solebat, et unicum modum, quo ea, quae jesus
docuerat, servari potuerunt, ut nobis videtur his-
toria duce, exposuimus, historicum omnino funda-
mentum jecimus, cui superstruere possumus disqui-
sitionem, quae versabitur in dirimendis singulis
difficultatibus. Priusquam vero ad hanc disquisi-
tionem procedimus, pauca praemittenda videntur
de penso Interpretis, qui in difficultates tollendas
inquirit. Hoc pensum duplex esse potest. Si enim,
institute examine, pateat difficultatem aliquam re-
vera exstare, Interpretis est summa ope niti ut
illam expediat ; quodsi contra pateat difficulta-
tem nequaquam adesse, Interpretis est dilucide

exponere illam non exstare. Nam difficultas, etsi
a multis pro tali habeatur, si nulla esse probatur,
sponte etiam evanescit. Hisce igitur praemissis,
tollere studebimus singulas difficultates, quas eo-
dem ordine ut supra se invicem excipiendas esse
curabimus.

BißcuUates, quae oriuntur e contemplatione orationis
montanae, Matth. ¥—¥11, per se spectatae.

Prima difficultas in eo consistit, quod nonnulli
statuant orationem, de qua agimus, ad verhum
memoria servari non potuisse; quum alii, ma-
jorem vim memoriae tribuentes, id omnino fieri
potuisse perhibeant.

Utraque haec sententia originem suam duxit
ex praejudicata quadam opinione Interpretum,
quippe qui statuerint pericopen (Matth. V—YII)
continere continuam, a jesu semel tantum habitam,
orationem. Quum enim utriusque sententiae vin-
dices putarint doctrinam jesu memoria tantum po-
tuisse retineri, sponte quoque eo ducti sunt, ut
disputarent de vi memoriae humanae. Verum supra
exposuimus historica via, pericopen, de qua sermo
est, non complecti orationem jesu continuam, sed

summam eorum multorum, quae jesus in montium
planitie per plures dies turbas hominum docuerat.
Quod si ita sit, disputari quidem licet de huma-
nae memoriae vi ex rationibus psychologicis; at-
tamen ratione habita orationis montanae, quippe
quae non sit oratio continua jesu , illa de re ser-
mo esse uequit. Haec igitur prima difTicultas eva-
nuit.

Secunda diiBcultas hujusmodi est: secundum
noimullos oratio montana nimis artis legibus
respondet, quam ut jesus eam habere, aut eam
habens audientiam sibi facere potuerit, qua audi-
torum judicium provocaret; quum ab altera parte
huic sententiae opponitur exclamatie : acsi Dominus
loqui non potuerit, nisi spretis rerum dispositionis
et contextus rationibus.

Haec autem difficultas, aeque ac antecedens, ni-
titur opinione praejudicata tanquam fundamento.
Si enim accipias matthaeum ad verbum retulisse
orationem continuam, a jesu habitam, tum demum
difficultas, modo dicta, oritur. Quum vero nos fir-
mius historicum nempe fundamentum jecerimus,
novum quoque auxilium nobis suppeditatur ad diffi-
cultatem auferendam, cujus hic mentio fit. Supra
enim exposuimus, Apostolos per to ietjQv/fia sura-

mam omnium eorum, quae per plures dies in monta-
nis turbam hominum docuerat jesus, in unum fas-
ciculum redegisse, et primum scriptorem argumen-
tum liujus fasciculi litteris mandasse. Hic autem
scriptor res, quas fasciculus ille continuit, concinno
ordine se invicem excipiendas, quoad quidem potuit,
curavit, ut unum integrum totum chartae traderet.
Quodsi igitur haecce cognita habeamus, difficultas
nobis quidem haud amplius adest, et exclamatie,
de qua supra (pag. 11 et 48) sermo fuit, tanquam
omni sensu carens, vana tantum verba continet.

Tertia difficultas hue redit: in oratione, a
Matthaeo relata, fragmenta inveniri, quae,
quamvis diverso contextu, etiam occurrunt
in Evangelio Lucae [excepta Cap. VI} vel
Mar ci. Haec fragmenta ab uno tantum Evangelista
suo loco, i. e. vero loci ac temporis ordine, a ce-
teris alieno loco commemorata esse interpretibus
videntur. Si autem reputemus, jesum quaque vitae
suae publicae die ea, quam ^upra descripsimus,
ratione docuisse, certo certius persuasum nobis est,
Dominum nonnulla breviter dicta, sententias, pa-
rabolas vel praecepta diversis locis et temporibus
repetiisse. Quo saepius vero jesus iisdem verbis

utebatur, vel de iisdem rebus agebat, eo certius et
firmius verba illa et res memoriae discipulorum
quasi insculpebantur. Quum postea verba sive ser-
mones jesu, quos discipuli mente receperant, modo
supra dicto in fasciculos conferebantur, ea quidem,
quae Dominus bis vel saepius diversis locis ac tem-
poribus docendo repetierat, proinde etiam duobus
vel pluribus fasciculis repetita conjungebantur. Quod
cum factum sit per Apostolorum xrjQvyfia, quo con-
stans narratio verborum factorumque jesu sensim
sensimque exstitit, fieri non potuit, quin ii, qui
constantem illam rerum ad jesum spectantium nar-
rationem cliartae mandare susceperant, res et verba,
a JESU repetita, diverse loco et contextu suae ôi^-
\'/ijofi injungerent. — Sic autem nobis manifestum
est, argumenta interna, quibus ducti interprétés uni
tantum Evangelistae in his verbis repetitis referendis
fidem tribuant, ceteris abnegent, omni vi car ere.
Haec igitur difScultas, quum orta sit ex opinione
praejudicata, pericopen, Matth. V—TU obviam,
continere orationem continuam, a jesu habitam, hac
opinione rejecta atque omni re in historiae luce
posita, sponte tollitur.

Difficultates, quae profluunt ex oratione.^ quae Matth,
r—ril refertur, collata cum Cap. VI Lucae,
qui ibi eandem orationem retulisse censetur.

Ad has difficultates primo loco referenda est haec:
utrumque Evangelistam narrasse orationem mon-
tanam, sed diver so tempore hahitam. Unde aut
alteri tantum Evangelistarum Tel utrique, ratione
temporis habita, abnegant fidem interpretes, aut
hanc utrique tribuunt.

Quod in recensendis antecedentibus diffieultatibus
valuit, idem hîc valet. Accepta enim opinione, qua
statuitur utrumque Evangelistam referre voluisse
continuam, a jesu habitam, orationem, tum demum
in tempus, quo oratio sit habita, inquiri et de Evan-
gelistis quaeri potest, uter justo tempore eam retu-
lerit. Quum vero nobis patuerit opinionem istam esse
praejudicatam, et utramque pericopen (et Matth.
^—VII et Luc. VI) continere summam eorum, quae
per plures dies i. e. diverse tempore docuit jesus,
nos, historico hocce fundamento nitentes, facile hanc
difficultatem dirimere possumus. Nam vidimus disci-
pulos, aut JESU sermones memoriae suae tradentes,
aut illius verba in fascicules redigentes, temporis
rationes nequaquam spectare potuisse. Porro etiam

perspicuum est fasciculos hos non temporis ordine
se inyicem excepisse, sed singulos singulatim in
CHRISTO denuntiando ab Apostolis adhibitos fuisse.
Unde facile efficitur, quomodo factum sit, ut illi, qui
primum fasciculos sermonum jesu scriptis manda-
verunt, — nisi sequens scriptor antecedentis opere
usus sit, quod negavimus, — diversum ordinem in
jungendis fasciculis non sequi non potuerint. Sic
LUCAS in sua diTj/rjatt alium omnino locum, quam
matthaeus, dedit fasciculo, qui orationem q. d.
montanam continet. Quae si ita sint, difficultas
quoque non amplius exstat, quia de tempore quo
habita sit haec oratio i. e. summa eorum, quae
JESUS diversis suae vitae temporibus docuit, scrmo
esse nequit.

Secunda et tertio, difficultas hîc apte conjimgi
possunt. Utraque enim conjuncta hue redit: Mat-
thaeus in monte et sedentem, Lucas contra
in loco campestri et stantem Jesum oratio-
nem habuisse narrat. Hae discrepantiae non prae-
bent difficultatem, nisi pouatur, quod hue usque in-
terprétés plerumque posuerunt, utrumque Evangelis-
tara continuam a jesu habitam orationem retulisse.

Quodsi vero rem bene perspicimus, et historico.

quod jecimus, fundamento nitimur, omnis difBcultas
nobis eTanescit. jesus enim in plurium montium
planitie saepius hominum turbam ad res eoelestes
instituerat. Nam delectabatur versande in monti-
bus, et praesertim in iis, qui in vicinia urbis Caper-
naumi erant. Planitiem sane quamdam in monte
aliquo significare voluit matthaeus verbis tig to
oQog, LUCAS verbis ènl tótiov nesiifov. Quum igitur
jesus, ut supra diximus, quamvis deambulans,
hic et illic tamen subsistens aut considens, homines
docuisset, Apostoli, summam eorum, quae jesus in
montanis tradiderat, populo communicantes, modo
illum stantem, modo sedentem docuisse dixerunt.
Unde nil mirum esse putamus, quod alter Evange-
lista jesum sedentem, alter eum stantem dixerit.

Quaria difBcultas exprimitur quaestione : ad
quo s nam auditor es Jesus orationem monta-
nam eg erit. Alü enim jesum discipulos tantum,
alii discipulos et turbam hominum hac oratione al-
locutum esse dicunt.

Haec etiam difficultas originem suam duxit ex
opinione praejudicata, qua ponitur orationem mon-
tanam esse orationem continuam, a jesu habitam.
Sed oratio montana — ut vidimus, —- qualis ab

Evangelistis relata est, continet summam tantum
eorum multorum, quae jesus in montibus homines
docuit diversis temporibus. Praeterea rationem,
qua jesus in montanis turbam docuit, satis cogni-
tam habemus; scimus jesum per turbam proceden-
tem, passim tamen subsistentem, ut homines, qui
proximi eum cingebant, identidem alloqueretur,
sensim sensimque singulis deinceps nonnulla com-
municasse. Quibus igitur bene perspectis, sponte
patet nullam inveniri causam quaerendi, utrum
jesus discipulos tantum an vero discipulos cum
turba hominum conjunctos allocutus sit oratione,
summam scilicet complectente eorum, quae jesus
per varios dies docuit, dum versabatur cum mul-
titudine in montanis. Quam ob causam haec etiam
difficultas sublata est.

Ultima difficultas hocce modo circumscribi po-
test: in relatione Lucae, per se spectata, per-
spicua dispositio desideratur ; retatio Mat-
thaei longe praecetlit magnitudine retationi
Lucae, quamvis hic nonnulla narrat, quae
apud Mattliaenm non inveniuntur.

Et haec difficultas orta videtur ex opinione prae-
judicata, scilicet : pericopas, Matth. V~VII et Luc.

YI obvias, continere unius orationis continuae, a
JESU habitae, narrationem; qua quidem opinione
ducti, ut supra vidimus, eam difficultatem sibi effin-
xerunt interpretes. — Quum autem haec opinio re-
futata sit eo quod historia nullam nobis servaverit
continuam jesu orationem, nullus inter eos, qui
agunt de his pericopis, sermo esse potest vel de
dispositione unius orationis, a jesu habitae, vel de
ambitu hujusmodi orationis primario. A nostra igitur
parte difficultas hîc nulla exstat.

Sed pauca his addamus, ut magnum explicemus
discrimen, quod matthaei inter ac lucae nar-
rationem intercedit. Uterque omnino Evangelista
expressam doctoris publici effigiem chartae tradere
voluit; quam ut traderet, tanquam fonte usus est
constanti illa verborum factorumque jesu narratione,
quae KijQvy^an formata erat. Uterque vero om-
nes animi sui facultates totumque characterem in-
tegrum atque intactum servabat ia consilio, quod
quisque modo sibi peculiari exsecutus est. Quum
igitur uterque Evangelista chartae mandaverit eum
sermonum fasciculum, qui continuit illa, quae jesus
diversis temporibus in montanis homines docuerat,
non mirandum est, quod lucas multo minorem am-
bitu orationem, quam matïhaeus, dederit. Nam

ex toto Evangelio tertio facile efficitur, hujus scripto-
rem delectari solere plastice historia conscribenda 1).
matthaeus, quum longe plura, quam Lucas, ex illo
sermonum fasciculo hauserit, etiam ea, quae narra-
vit, meliore contextu conjungere potuit. Inde expli-
candum nobis videtur, cur in oratione quam mat-
thaeus tradit magis perspicua iuveniatur dispositie,
quam in illa, quae in lucae occurrit narratione.

1) Eandem ob causam inteliigitur etiam marcum, qui
historiam, ut ita dicam, narrat, non scribit, ex illo sernao-
lium fasciculo nihil fere retulisse.

CAPUT VI

de argumento ac ideärum connexu in oeatione
montana.

Sublatis, quae orationis montanae interpreti hue
usque se obtulerunt, difficultatibus, inquiramus nunc
in hujus pericopes argumentum ac dispositionem.
In hac autem disquisitione liberius nos agere pos-
sumus, quam ii, qui continuam jesu orationem hac
pericope contineri existimant. Hi enim affirmant,
jesum non nisi logicae dispositionis legibus obser-
vatis orationem montanam habere potuisse ; per-
hibent porro, ubi in hac pericope logicus cogitato-
rum nexus vel perspicuus rerum contextus deficere
iis videatur, ibi quoque nonnulla ab Evangelista
aut omissa aut aliunde illuc translata esse. Sic
omnes fere interprétés majores quasdam minoresve

partes, ut ad orationem montanam non pertinen-
tes, huic pericopae insertas esse statuunt 1).

Nos yero primum indicavimus hanc pericopen non
continere continuam jesu orationem, sed summam
eorum, quae jesus per plures dies in montibus
multitudinem hominum docuerat; vidimus porro
argumenta interna, quibus ducti interprétés varias
partes ex hac pericope elidunt, probandi vi carere ;
et sie hanc pericopen, qualem se nobis integram
offert, nunc adire possumus, ut ejus argumentum
et dispositionem indagemus.

Portasse mirum alicui videri possit, nos de novo
tractare rem, de qua permulti viri docti accurate
jam egerunti, Horum autem licet multorum labor
nos a consilio, quod ceperamus, non absterruit ;
quin potius nos magis impulit ad illud consilium
exsequendum. Indefessus ille labor tales fructus
secum tulit, quibus omnino uti possumus, ut aptius

1) Ex hac pericope elidit scilicet neander Cap. V: 19—
VII et VII: 6—n. meyboom Cap. VI: 9 — 13, 22, 23 et
VII: 7—11; van oosterzee Cap. VI: 9—13 et verosimiliter
VI: 14, 15, tholuck verosimiliter VI: 19 sq. interpolata
esse putant; de wette orationem quodammodo tantum am-
plificatam esse concedere se posse dicit; calvinus, hase et
alii permulti elidunt eam hujus pericopes partem, quae vulgo
oratio dominica dicitur.

id perficiamus, quod nobis hac disquisitione propo-
suimus. Lectu autem dignissima sunt nobisque
utilissima fuerunt imprimis ea, quae doctissimus
HARTIING 1) scripsit de orationis montanae disposi-
tione. Hic auctor varias variorum interpretum dis-
positiones recensuit, et de iis suum pronuntiavit
judicium. Has autem dispositiones vel iisdem vel
aliis verbis repetere a nostro consilio alienum est.
Sed ea, quae auctor exacte contulit, in nostrum
usum convertentes, ejusque vestigia prementes,
eodem quo ille modo interprétés, qui quamdam
orationis montanae dispositionem invenerunt, in
duas dividimus classes. Sunt scilicet qui thema
quoddam sive argumentum princeps invenisse sibi
videantur, quod, quamvis in singulis orationis mon-
tanae partibus iterum iterumque aliis verbis repe-
titum, facile tamen ex omnibus illis partibus dignosci
possit. Sic igitur singulae orationis partes tam arete
cohaerent tamque logice congruunt, ut unum offi-
ciant pulchrumque totum 2). Alii, quamvis minime

1)nbsp;Jaarboeken voor Wetenschappelijke Theologie, t. XIII, p. 5.

2)nbsp;tholock et alii locum Matth. V: 17-20, meuer et
aln locum Matth. III: 2 et IV: 17, alii Matth. V: 48 pro
themate habent. Plurium autem, qui singulas orationis partes
certo cuidam themati subordinant, dispositiones nimis artis
rationibus respondere, satis jam exposuit Harting 1 1

thema aliquod orationis montanae admittunt, concin-
num tamen rerum ordinem atque connectionem in ea
facile inveniri posse arbitrantur. Quum autem har-
TijVG illis se annumeraverit, nos vero hos sequamur,
paucis exponamus, quae qualisque sit hartingii
dispositie. Optime meruisse vir doctissimus nobis
videtur de omnibus, qui pericopen, de qua agimus,
recte intelligere et explicare student. Accurate
enim omnia verba ac res, quae hac Novi Foederis
parte continentur, posuit in luce illius temporis,
quo ipse vixit jesus ; quod nisi fiat, vera hujus
pericopes notitia nequaquam acquiri possit. Quae-
cumque autem disputaverit hartikg, haec summa-
tim enarrare conabimur.

Orationem montanam concreto-historice intel-
ligendam esse putat, atque in ea explicanda animum
advertere oportet interpretem imprimis ad homines,
qui jesum circumstabant. Nam jesus oculos suos non
vertit trans auditores in certum quoddam objectum,
quod ah sir acte tantum mens sibi informare potest
et cui nomen dat »genus humanumquot;; sed allocutus
est ipsos viventes homines, qui praesentes aderant.

Haec jesu oratio, inquit, appellari potest illorum
temporum, \'quibus jesus vixit, contemplatio,
qua communicanda Servator, vitam publicam nuens,

in mundo et contra mundum, qui eum circumdabat,
ad opus suum prodiit. Ut autem varias hujus ora-
tionis partes facilius uno argumento breviter com-
prehenderet, quo simul omnibus contextus rationi-
bus rite responderet, tanquam in capite orationis
hoc posuit thema sive hunc titulum, scilicet: \'Dei
regnum oppositum regno munäi peccato oh-
scurati, in quo illud regnum condehatur.
Quo themate posito, orationis montanae eam dedit
dispositionem, quam breviter sed accurate, ut spe-
ramus, hoc modo describimus,

Loquendo incipit jesus, oculos vertens in bonos
illos e populo, qui solatii desiderio ducuntur et
luctu afficiuntur de grege populi, in dies magis in
exitium vergentis. Ea, quae requiruntur in bonis
regni Dei civibus (vs. 11) horumque commoda et
officia exponit (16).

De discrimine Dei regnum inter atque mundum,,
qui illud regnum circumdabat.

jesus loquitur in scribas, litterae emortuae ser-
viliter adhaerentes, quorumque criminationem, in
se projectam, repercutit ; probat nimirum scribas,
nec vero se, Mosaicam abrogare legem (17- 48).

In pharisaeos, homines nimirum hypocritas et
ostentatores (VI: 1 — 18).

In eos, qui terrestribus tantum rebus enixe stu-
dent, in servos mammonae (19—24). Exponitur ibi
discrimen, quod intercedit curam inter et sollicitu-
dinem (25—34).

De pugna Dei regnum inter ae munduw, sive
adversarios illius regni.

In illos Judaeos, qui, calumniandi studio ducti,
virtutis famam sibi inde venantur, quod magno
supercilio saeviant in lapsus alienos (VII: 1—5).
In illos, qui credere obstinate abnegant (6).
In falsos prophetas (13).

Be agendi ratione, quam sequi debent Jesu
milites in Jiac pugna.

Agendi ratio, quam in hac pugna praescribit jesus
discipulis suis, ejusmodi est, ut évadant
lenes et modesti (VII: 1);
cauti ad aliquem convincendum (6);
diligentes et perseverantes in precando (7—11);
liberales amore fraterno (12);
non sibi timentes molestiam et aerumnas (13, 14);
prudenter agentes adversus falsos prophetas, quos

ex ipsorum fructibus cognoscere possunt (16—20);
eadem igitur utentes judicandi norma, qua aliquando
JESUS utetur, ultimum habiturus judicium (21--23}.

per oratione jesus opponit stabile a se con-
ditum aediflcium Tago mundi aedificio, firmum ca-
duco, perenne fragili, quod omni caret fundamento
(24—27).

Ex hisce abunde patet, doctissimum Harting
orationem montanam pro continua jesu oratione
habere; simul autem concedit fieri posse, ut ea
nunc non omni ex parte talis legatur, qualem ipse
jesus eam habuit. Haud enim improbabile ei vide-
tur, a tertio Evangelista illam orationis partem,
quae Oratio Dominica appellari solet, vero suo loco
veroque contextu relatam esse, hanc igitur partem
ad orationem montanam non pertinere. Quum autem
supra exposuerimus, quae qualisque sit nostra de hac
pericope sententia, nos hartihgio haud assentiri in
variis rebus, quas deduxit ex iis, quae de continua
oratione perhibuit, nemo non intelligit. Haec vero
singula hic recensere non opus est, quippe quae
satis cognosci possint ex tota nostra dissertatione.
In eo autem convenimus cum hartingio, quod et
nos putemus, hanc pericopen amplecti unum inte-

grum totum, cujus partes conciiine se iuvicem ex-
cipiunt et arcte secum invicem cohaerent. Quae
vero, si quidem adest, dispositie sit orationis, quis
singulas inter partes nexus, id non nisi diligenti
inquisitione ex ipsa hac pericope effici potest.

Nunc nobis liceat nostrum proferre judicium de
dispositione, quam in hac pericope hartikg invenit,
qui, ut vidimus, thema quoddam orationis montanae
assumsit. Mirandum autem nobis videtur, quod
universe iu hujusmodi oratione, cujus singulae par-
tes logice congruant et ex uno deductae sint the-
mate, ipsum hoc thema pronuntiatum non reperia-
tur. Istud autem non ita presse urgemus, dum
alia nobis superest animadversio, scilicet : jesus
vixit in hisce terris ut regnum conderet coeleste
i. e. ut inter homines novam excitaret vitam eamque
coelestem, atque ita peccato eriperet potestatem.
Huic consüio exsequcndo omnia ea inserviebant,
quae ipse dixit fecitque. Dicta autem factaque jesu,
quae litteris mandata sunt, omnia apte subordinari
possunt sub hoc titulo: regnum Dei mundo op-
positum. Si quis igitur putet, christum orationem
montanam publicae suae vitae initio habuisse et eo
quidem consilio ut exponeret ea, quae sibi propo-
suit, is facile eo ducitur ut haec pro themate habeat

illius orationis. Sed quamyis hoc thema exprimat
consilium, quod jesüs ipsis quoque hujus pericopes
verbis persecutus est, nondum tarnen consilium illud
pro themate hujus pericopes accipi potest.

Sed videamus, quomodo secundum hartingium
thema sive princeps argumentum, ab eo positum,
regnet in singulis orationis partibus. Dicit ille hac
oratione actum esse prim,o de requisitis in Dei
regni civibus, de privis eorum juribus officiisque ;
secundo de discrimine Dei regnum inter ac mun-
dum pravum; tertio de pugna Dei regnum inter
ac mundum sive regni divini adversarios, nec non
de agendi ratione, quam in hac pugna sequi de-
bent JESU discipuli. Quodsi autem sie disposita
esset oratio montana, haec sine ullo dubio sacra
potius occidentalium concio quam ^ summa dicenda
esset eorum, quae jesus per plures dies in montibus
coram hominum multitudine docuit, discipuli col-
legerunt, primus scriptor concinno ordine dispo-
suit. Sed sie quoque dispositie nimis abscondita
esset, quam ut quis totam orationis structuram ex
ipsa oratione intelligere posset. Praeterea non in-
telligimus, cur altera orationis parte, Gap. Y: 17—
VI •■ 34, discrimen Dei regnum inter ac mundum,
altera vero, Gap. YII: Ï—23, pugna inter utrumque

exponi dicatur. Illa pars hand magis discrimen
indicat quam pugnam, liaec pars haud magis
pugnam quam discrimen. Sine dubio doct. hartirg
vel ipse jam sensit pugnae titulum Capiti YII
non sulEcere, dum huic titulo alterum adjunxit
huncce : de agendi ratione discipulorum Jesu
in hac pugna. Has igitur ob causas illa, quam
HARTING proposuit, dispositlo, licet ingeniosa, nimis
tamen quaesita nobis videtur et artiticiosa magis
quam vera. Titulos autem : discrimen, pugna et
agendi ratio in hac pugna, quibus singularum
partium argumenta indicantur, magis deductos ex ipso
themate, quod sibi invenerat vir doctissimus, quam
haustos esse et hauriri posse ex ipsa hac pericope,
arbitramur. — Quae vero nostra sit hac de re sen-
tentia, breviter exponamus. E pluribus hujus dis-
sertationis locis jam apparuit, nos in hac pericope
non invenisse orationem tam stricte secundum ar-
tis leges confectam, ut tota logice evoluta sit uno
6 themate, quod in singulis orationis partibus,
quamvis aliis verbis, ubique tamen dilucide redeat.
Bes sane mira videretur nobis, quin et historiae
repugnans, si in Evangeliis orationem quandam
inveniremus, quae, simplicem et gnomicum Ori-
entalium sermonem redolens, omni tamen ex parte

artis Occidentalium rationibus responderet. Sed hac
omissa animadversione, repetamus tantum ea, quae
jam saepius commemoravimus, vel quae facile ex
supra jam dictis deduci possunt. Consilium, quod
jesus docendo et vivendo secutus est hoc fuit, ut
conderet Dei regnum. jesus igitur, ubicunque ver-
saretur, vel in templo vel in synagogis vel ad ripam
maris vel in monte, exposuit auditoribus : qui qua-
lesque essent divini hujus regni cives, quaenam esset
necessitudo suam religionem inter ac religionem Mo-
saicam, quonam modo homines fieri possent illius
regni participes. Summa autem omnium, quae jesus
per triennium docuerat, a discipulis eo modo ser-
vabatur, quem supra jam indicavimus, ac summa eo-
rum, quae jesus in montibus per varios dies homi-
num multitudini communicaverat, ut ante observa-
vimus, fasciculo quodam sermonum continebatur.
Hic fasciculus materiam praebuit illi scriptori, qui
primus sermones jesu litteris mandavit, ad ora-
tionem q. d. montanam conscribendam, materiam
illam, quoad potuit, ita ordinando, ut lectori unum
praeberet integrum totum. Unde jam effici potest
quantum absit, ut haec pericope delineata fuerit et
confecta secundum artis leges, quas sequi solemus
in scribendis orationibus sacris. Nihilominus uni-

cuique hanc pericopen indaganti singulae partes ut
rite secum invicem conjunctas sponte se olTerunt.
Singularum illarum partium argumento breviter ex-
posito, paucis verbis totius quoque pericopes argu-
mentum ob oculos ponitur. Inter varias autem res,
quae singulis partibus tractantur, facile nexus obser-
vatur arctissimus. Pericopes igitur divisionem,
sponte se nobis olFerentem, singularum ejus partium
argumentum, et omnium idearum connexum simpli-
citer nunc exponamus.

Cap. V: 1—12.

Quales sint regni Dei cives exponitur. Hi, quamvis
vexationibus obnoxii, beata tamen gaudent conditione.

13-16.

Cives regni Dei tales se praestare et vim suam
salutiferam in ipso mundo habere oportet.

17—48.

Nova sua religione jesus nequaquam dissolvere
vult Mosaicam religionem, sed hanc potius consum-
mare; quod pluribus exemplis illustratur.

Cap. YI: ï—18.

Cives regni coelestis omnino tales se praestant
inter homines, sed. longe ab iis remotum est omne
coram hominibus ostentandi studium pharisaeorum
instar. Quod tribus illustratur exemplis.

19—34.

Qui nova hac religione imbutus est, ejus externa
conditio internae beatae conditioni respondeat ne-
cesse est. Kon amplius is anxie venatur terrestres
opes, haud amplius umbram pro ipsa re amplectitur,
haud amplius Mammonae servit. Omnis sollicitudinis
expers ac suis contentus, alacer est et laetus ut
volucres in aëre, curis vacuus ut liliae in agris.

Cap. YII: 1^6.

Regni divini civis, qui ceteris hominibus vir-
tute longe excellit, vel sic tamen sese haud effert
acriter judicando atque damnando quaecunque vi-
tiosa in aliis invenire sibi videatur, sed primum
se ipse interius cognoscere studet, ut suis quae
adhuc remanserint vitiis medicinam afferat. — Neque
etiam intempestive obtrudere coelestem doctrinam
studet aliis, qui nondum illius capaces sunt.

7—11.

Quaecumque hac nova religione ab hominibus re-
quiruntur, ardua quidem et sublimia sunt, sed Pater
coelestis omnes adjuvare Yult atque optima quaeque
iis largiri, qui supplices eum adeant.

12.

Regula igitur omnium haec sit : quae sibi quisque
fieri nolit, ne faciat alteri ; quae sibi fieri gaudeat,
praestet in alterum.

13-23.

Sed ne quis, ceteris bene perceptis, -verissimam ci-
vium regni coelestis indolem ignoret, sciat necesse
est, quaecunque a civibus hujus regni requirantur
non nisi abnegatione sui ipsius posse perfici. — Simul
etiam cavendum est, ne quis abduci se patiatur a falsis
doctoribus, qui quales sint facile dignoscuntur.

24—27.

Homines verba jesu non tantum audire sed audita
factis praestare oportet.

CAPUT VIL

de necessitudine orationem montanam inter
atque mosaismüm.

Quaecumque hoc et sequenti capite tractaturi su-
mus, haec proprie ad unum « referenda essent caput.
Summum scilicet orationis montanae pretium inda-
gare nobis proposuimus. Id autem eo comprehendi
putamus, quod omnem chrisïi religionem contineat
oratio montana. Tantum Yero pretium huic orationi
non omnes adscribunt, in quibus imprimis censendi
Tidentur hase et heander. Alteram tantum
religionis Christianae partem complecti orationem
montanam perhibet hase 1); non nisi transitum a
lege ad evangelium praebere hanc orationem arbi-

1) Das Lehen Jesu: Die Bergpredigt ist nicht die Vollen-
dung, aber die eine Seite des Christenthums.

tratiir keakder 1). Cum his viris hic conjungendi
sunt ii, qui in oratione montana desiderari non-
nulla religionis Christianae placita, scitu tamen ne-
cessaria, existimant 2). Hi enim aeque atque illi viri
orationi montanae haud summum trihuunt pretium.
Quid autem citata illa hash et keakdri verba sig-
idßcant? Quaenam tandem duae illae sunt religionis
Christianae partes, de quibus loquitur hase ? Altera
pars ei haec esse videtur: jesus spiritualem legis Mo-
saicae dedit interpretationem, legisque illius mentem
provexit et consummavit. Alteram partem habere
videtur abrogationem formae legis sive abrogatio-
nem legis ritualis, ceremoniarum, templi, etc. Hanc
religionis Christianae partem non inveniri in ora-
tione montana putat hase, quippe qui paulum de-
mum, nec vero Christum, legis form am prorsus abro-
gasse in libro laudato affirmet 3). — Sed qui modo
in intimam penetret mentem verborum, quae Je-
sus pronuntiavit, nec vero litterae scriptae servi-
liter adhaereat, is facile, ut nobis videtur, intelli-

1)nbsp;Das Leben Jesu Christi: Die Bergrede bildet daher den
üebergangspunkt von dem Gesetze zum Evangelium.

2)nbsp;van OOSTEKZEE, alü.

8) Erst PAULUS hat die Losreissung vom Gesetze durchge-
kämpft.

get verba jesu legis auctoritati prorsus repugnare,
ceremoHiarum vim tollere, legis formam abrogare.
Wonne his jesu verbis spiritus inest veritatis, qui in
homines transfusus eos liberet a peccato et per se
ipsos agentes reddat ? Spiritus ille nullam accipere
formam, nullis circumscribi terminis potest 1).

Cur vero neander dicit, non nisi transitum a lege
ad evangelium praebere orationem montanam? Sic
enim ipsam christi religionem, ipsum evangelium,
haec oratio non continet. Verba neandri eundem
sensum habere atque hash verba credimus, qui
hue redire videtur: jesus formam legis nondum
prorsus abrogavit, sed hujus formae abrogationem
praeparavit, praevidit. Quae autem hash opinion^
objecimus, eadem quoque valent contra hanc weak-
DRi sententiam.

Gognito sic sensu verborum hash et neandri,
satis patet agendum nobis esse de duabus rebus,
scilicet: de necessitudine orationem monianam
inter ac Mosaismum, et de necessitudine
orationem montanam inter ac Christi reli-
gionem. Quibus expositis, omnem christi rebgio-

1) Hac de re videatur kiekmeijek , Magazijn voor Kritiek
en ExegeiieJc, Tom. I, pag. 285.

nem contineri oratione montana conspicuum reddi-
disse speramus. Quum autem, si duas has res
uno conjungamus capite, id majorem acquirat
ambitum, diversis eas capitibus apte trâctare pos-
sumus.

Inquirentibus in necessitudinem, quae orationem
montanam inter ac Mosaismum intercedit, duo sco-
puli nobis sunt evitandi. Cavendum scilicet nobis
est, ne divinae christi gloriae quid detrahentes
in perniciosam Ebionitarum de christo ruamus sen-
tentiam, nec vero detorto studio ducti mosen nimis
evehere studeamus 1). Oratione autem montana
bene intellecta, haud difficile esse videtur neces-
situdinem illam christi inter ac mosis religionem
recte perspicere, nec non christum inter ac mosew
instituere comparationem, quae praecïaris utrius-
que dotibus meritisque conveniat ac prorsus re-
spondeat.

In gente Israelitica nullo non tempore vixerunt
viri praeclari, qui, quisque pro sui ingenii et suae
pietatis modo, verae religionis cognitione gaudebant,

1) Vid. JSHERMEIJER, I. 1.

vitamquc vere religiosam institiiebant. Inter hos
viros imprimis censendus est moses, qui, quum po-
pulo suo legem tulit, in ea verae religionis cognitio-
nem, quam ipse habebat, exposuerat. Unde sequitur,
legi Mosaicae rudimenta jam inesse verae religionis.
Populi autem Israëlitici regimen fuit theocraticum,
quam ob causam moses rehgionem, quam dedit,
sub legis forma promulgavit. Lex vero Israeli fuit
7vcKLdayor/óg, qui populum, puerili gavisum aetate,
sensim sensimque ad virilem adduxit aetatem, ac
perinde effecit, ut populus, pueri instar, qui ad se
regundum nondum idoneus est, paedagogi aut tu-
toris custodiae committeretur ejusque praecepta
sequeretur.

Judaeorum vero doctores serioris temporis veri-
tatem non intelligentes et legis auctoritati succum-
bentes, legi Mosaicae adjunxerunt interpretationem,
argute litterae ejus superstructam, qua verae reli-
gionis vestigia, quae legi inerant, obtexerunt. Unde
factum est, ut vera religio veraque pietas quaere-
rentur in legis praeceptis cujuscunque generis ad
litteram observandis, et ut minima quaevis cere-
monialium praeceptorum neglectio crimen capitale
et abrogatio legis haberetur. Ista autem pietate tem-
pore JESU prae ceteris omnibus pharisaei se excel-

lere palam professi sunt, quippe qui legem inipiere
tum maxime sibi viderentur, quum populo talem
de se opinionem afferre valerent.

Nunc autem attendamus ad verba jesu, quae mat-
thaeus in oratione montana retulit. Ut scilicet phari-
saeorum objectionibus occurreret et Judaeos anxietate
illa, qua capiebantur, si quem credebant aliquid ad-
versus pharisaeos docere, liberaret, jesus haec dicit 1):
non veni ut dissolvam, sed ut impleam legem ; qui-
cunque enim minimum verae religionis granum
ex lege evellit, hic regni coelorum non particeps
est. Sed dico vobis, nisi abundaverit vestra pietas
plus quam illa scribarum et pharisaeorum, vos ne-
quaquam ingressuros esse in regnum coelorum. Nam
pharisaei, quamvis ad summum pietatis gradum per-
venisse et omni ex parte Dei voluntatem exsequi
tam sibi quam ceteris Judaeis videantur, legem ta-
men dissolvunt sive abrogant extemo suo cultu.
Etenim ad litteram obediunt hisce praeceptis et ve-
titis: non occides; non moechaberis; quisquis di-
miserit uxorem suam, libellum divortii det uxori ;
non pejerabis; oculum pro oculo, dentem pro dente da-
bi tis; diliges proximum tuum. Et sie quidem haec

1) Matth. V: 17 seqq.

omnia nimis angustis circumscribentes limitibus, duo
priora Yetita solum ad homicidium et adulterium
jam perpetratum referunt; tertium a mero viri ar-
bitratu pendere dicunt ; quarti vim sitam esse in
voce Jehovae {xvqlov) perhibent; quintum praecep-
tum, spreta judicum auctoritate, ipsi quovis in casu
adhibent; sextum denique, addito opposite, vi sua
et pretio prorsus privant. Tali modo pharisaei qui-
dem legis observationi consulere sibi videntur, acsi
legislator neque ipsum animi motum, tendentem
ad homicidium et adulterium, poena dignum censue-
rit; neque repudio inter uxorem et maritum resis-
tere voluerit ; neque jurare per res creatas, quippe
quae Deo sacrae sint, prorsus idem esse ac jurare per
Deum crediderit ; neque populäres suos ad patientiam
excitare et judicis auctoritatem vindicare studuerit ;
acsi denique moses, praeceptum scribens amoris mu-
tui, simul odium provocare voluerit. Quae cum ita
sint, pharisaeis [me opponens, vobis dico: profecto !
ipsi jam animi motus, ad homicidium et adulterium
instigantes, gravissimis poenis digni sunt, quamquam
poenae illae distinctâ lege non indicantur; turpis
amor, quo quis fiagret, jam ipse quidem adulte-
rium est, quamquam id sic enuntiatum non ad lit-
teram in lege scripta invenitur ; conjugii vinculum

dissolvere haud licet, quamquam repudium lege per-
missum videtur; omne jusjurandum promissorium,
cujuscunque sit generis, vetitum est, quamquam
verosimiliter lex pejerare tantum vetat ; patientia et
liberalitas ab omnibus requiruntur hominibus, quam-
quam lex vindictam permittere videtur ; amor erga
iniinicos summus est pietatis gradus, quamquam ille,
quoad verbum, lege non praecipitur.

Hisce autem verbis jesus non quidem arguere vo-
luit, legisiatorem Israëlitarum omnia ea jam in mente
habuisse, quibus ipse mentem legislatoris , legi in-
ditam , explicavit ; sed mentem legis , quam pha-
risaei, litterae ejus inservientes, negligebant, limi-
tes omnino, quos scriptae litterae legi posuerant,
excedere et latius patere, id quidem indicare voluit.
Sic JESUS pharisaeos, quamvis se legem implere
gloriarentur, legisiatorem tamen contemnere legem-
que abrogare manifeste probavit.

Redeamus nunc ad haec jesu verba : fi^ voixiaijve
onnbsp;y.cxTuXv(jai róp pó^uoy rj TOvg TTQOCprjras\' ovx

rjXO-op xavalvcîai dXlà irXijQamp;mi 1), et inquiramus
quid hoc significet, jesum legem implevisse.

Multis vicibus multisque modis olim Deus locutus

1) Sensum horum verborum, quae Matth. Cap. V; 17

ad patres in proplietis, tandem locutus est ad ho-
mines in Filio. In viris enim praeclaris mose ,
DAVIDE et tot aliis Deus Israëli se patefecit. Quum
enim Deus in homine, pro modo sanctitatis, qua hic
gaudet, se conspiciendum praebet, patefactio Dei
in viris modo dictis manifesta quidem fuit; sed
quantum abfuit, ut ad summum sanctitatis gradum
pervenissent ! In iis spiritus Dei et vera vita fue-
runt êx }.iêrQov. JESUS vero, quem, quamvis tenta-
tum in omnibus, nemo tamen peccati arguere po-
tuit, Spiritu sancto a Deo donatus erat ovx U ni-
tqov, summa gaudebat sanctitate. Ille fuit ànocd-
ya^^a vijg dó^rjs xal xccQcatiïiQ tjh VTronaßtcog 0iov.
Hinc sequitur, veram vitam, quam moses pro modo,
quo ea fruebatur, in lege jam reposuerat, consum-

occurrunt, accurate exposuit h. n. ferf, in Specimme critico-
theologico, Traj. Bat. 1799. Hic apte contra Evansonum, qui
ilIud enuntiatum doctrinae vere Christianae aeque ac doctri-
nae V. P. prophetarum repugnare statuit, citavit verba i. a.
bolïen, Der Bericht des Matthäus von Jesu den Messia, qui
nXr^Qibisa, ita vertit: erklären, eigentlich durch eine Gemare
(nnj, TrXtiQÓiaao) zu ergänzen oder zu erläutern.

Porro verba rbv vóp^ov ^ xovg nqofftixag significare vete-
rem oeconomiam, religionem Veteris Foederis, religionem
Mosaicam, jam multi probarunt. Imprimis vero hac de re le-
genda putamus, quae scripsit tholuck in opere laudato ad
hunc locum.

matam in jesu adfuisse, in quo sic et vera religio
plane conspicienda fuit. Quum porro lex requisi-
verit veram vitam, quam in jesu cernimus, hic
sane summis legis requisitis satisfecit, summoque
jure se venisse professus est, ut legem impleret.

At vero, ut jam vidimus, verae religionis ele-
menta, quae aderant in Mosaismo, induta erant
legislationis forma, quae Israëli tantum, nec nisi
certo tempori, apta erat. Accedit quod tota religio-
nis forma per manum mosis tradita eo tenderet, ut lex
auctoritatem, nullis fmibus circumscriptam, sibi vin-
dicaret. Quum autem jesus religionem tradiderit,
quae omnibus temporibus populisque apta ad omnes
omnino homines aliquando amplectendos destinata
est, fieri haud aliter potuit, quin omnia, quae spe-
ciatim ad populum regimine theocratico gaudentem
pertinebant, per illam removerentur. Hanc ob cau-
sam JESUS, quamvis ipse legem implens, formam
tamen legislationis prorsus noluit religioni a se tra-
dendae, quippe quae auctoritatem abrogans homines
requireret, qui sui juris essent atque igitur per
se ipsi agere et veritatem perspicere possent. Nam
omnes Dei legem menti insculptam haberent, et
sic alter non amplius alteri diceret : cognosce Deum ;
sed omnes a minimo usque ad maximum Deum

cognoscerent. (Jerem. XXXI: 33, 34.) Sic autem
voluit jesus, ut homines, rejecta legislationis forma,
mente reciperent veritatem, quam ipse patefecit,
qua quidem imbuti sponte Dei voluntati obedirent
et vera libertate veraque vita gauderent.

Quamvis jesus legem impleverit veram vitam ve-
ramque religionem in se ipso perfecte manifestando,
noluit tamen hanc religionem uno actu inducere
et scriptae legis auctoritatem uno actu abrogare.
Sensim paulatimque singuli homines spiritu ejus im-
buendi essent et omni auctoritate humana liberandi.
Quamdiu igitur inveuiantur homines, qui non va-
leant intueri veritatem, tam diu quoque, sed iis
tantum, ista auctoritas valebit. Tempus vero, quo
omnes omnino homines libertate fiiiorum Dei gau-
debunt, aliquando futurum esse, sponte sequitur
ex indole unius verae a jesü conditae religionis,
quippe quae omnes homines amplexura sit 1).

1) Cf. j, soniüs swaagman, Onderzoek, wat jezus mag
bedoelen, wanneer Hij zegt, Matth. V: 17, niet gekomen
te zijn, om de Wet en de Profeten te ontbinden, maar te
vervullen. {Waarheid in liefde, 1837, IV, p. 724—752.)

Cum his, quae hoc capite exposuimus, ea fere conve-
nmnt, quae disputavit Bernhard weiss: Die Gesetzesaus-
legung CHRISTI in der Bergpredigt. {Studien wid Kritiken,
1858, Heft I). Scripsit enim haecce :

G

CHEISTÜS hat In der Bergpredigt gegenüber dem in der
Form eines Volksgesetzes, wie es durch die nationale Eigen-
thümlichkeit des Volkes Israel und durch die Sündhaftigkeit
des allgemein menschlichen Gesammtiebens bedingt war, im
alten Testamente geoffenbarten Gotteswillen den ebenfalls im
alten Testamente geoffenbarten heiligen Gotteswillen, wie er
sich in dem absoluten Sittengesetze darstellt, aufgerichtet,
nicht um das letztere sofort, ehe noch die Bedingungen,
welche jene Offenbarungsform nothwendig machten, gehoben
waren, ausschliesslich ins Leben einzuführen, sondern um der
falschen pharisäischen Gesetzeserfüllung, welche sich an jene
provisorische Offenbarungsform hielt, gegenüber das Sitten-
gesetz in seiner vollen Absolutheit als das Ziel hinzustellen,
dem sich das Individuum fortschreitend anzunähern hat in
dem Matze, als seine, sowie der Gesammtheit durch die Er-
lösung begonnene und sicher fortschreitende Befreiung von
jenen Bedingungen, die es bisher verhinderten, es vermög-
licht, und zugleich als das Regulativ, worin die Art der Er-
füllung jenes bedingten Gotteswillens ihre bleibende und un-
vergängliche Norm hat.

CAPUT VIII.

DE NECESSITUDINE OEATIONEM MONTANAM INTER
AG CHRISTI RELIGIONEM.

In oratione montana nonnnlla desiderari religio-
nis Christianae placita, scitu tamen necessaria, mul-
tis quidem videtur, sed immerito. Supra jam ani-
madvertimus hanc pericopem non unam tantum re-
ligionis Christianae partem sed et alteram continere.
Religio autem quum non prorsus idem denotet ac
Religionis doctrina, de hac proprie non quae-
rimus. Ut tamen nonnullorum objectionibus occur-
ramus, praecipua doctrinae religionis placita expo-
nere conabimur, ut pateat haec placita omnino
contineri oratione montana. Agemus igitur de Beo,
de Jesu Christo Bei Filio, de peccato, .de
redemptione ac Spiritu sancto, de reconci^
liatione per mortem Christi, de judicio
supremo.

(r

Be Beo.

Quum JESUS ultima illa nocte Deo gratias agens
peractae vitae rationem redderet, haec locutus est :
tcpavèQWGà aov to ovofia ro7g dvd-Qwnoig, ovg Sédoonàg
fioi ix TOV xó^i-iov. Quibus verbis totum sane opus,
quod perfecerat, complexus est. Deum enim pate-
faciens ut Patrem coelestem, summam et ultimam
humano generi cognitionem impertivit de Deo, qui
amor ipse est. Ex qua notione tanquam e sacro
augustoque fonte omnis ejus religio manavit. Certe
illam Dei cognitionem, hominibus hucusque nondum
datam, summo jure ipse jesus vocavit ti^v ^coyv
oAwviov., et hac cognitione omnino ea revelavit, tig
a iTTiO-vfiovGiv ay/êXoi naQaai\'ipai,

In oratione montana (Cap. V: 48, VI: 19, VII:
7—11, cet.) Patris nomen Deo adscribitur morali
illo sensu, quo ab eadem denominatione, quae in
Veteri Foedere subinde occurrit, theocratica illa
ac naturali, toto coelo differt.

Be Jesu Christo Bei Filio.

Quum denominatie »filius Deiquot; in N. F. libris du-
plici sensu jesu adscribatur, indagandum nobis est,

an etiam ex oratione montana .tesus tanquam fiiius
Dei duplici hoc sensu cognoscatur.

Primum haec denominatie in N. F. occurrit sensu
theocratico. Apud Israëlitas enim pii Jehovae culto-
res atque inprimis reges nomine filiorum Dei insig-
niebantur. Inde etiam messias, quem diu exspec-
tabat populus Israëliticus, quum ille et prophetico et
regio munere functurus esset, ^«r\' i^oyjiv filius
Bei dicebatur. Hinc intelligitur, et illos Judaeos,
qui jesum messiam agnoverunt, filium Dei eum
appellasse. ~ Videamus, an jesus in oratione mon-
tana tanquam messias prodeat. jesum prae cete-
ris Judaeorum doctoribus longe excelluisse, patet
jam ex magna, quam sibi vindicavit, auctoritate
conspicua in hujusmodi dictis 1) : .oi^i^^r,, d^i^l
ràQ Uyxo VIÜV, lyi,, u Xéyay t. et ab evange-
lista his verbis expressa:nbsp;èc8ào.,ooigt; avrovg

ég i^ovdccp l\'^ayp xai oi^ óg ot yQafifxavûg aèrwp.

UM vero jesus ex Judaeorum consuetudine has ad-
hihuit formulas:nbsp;r^nbsp;.ór.

dTToxcoQHTi dir\' tgt;oy, luce clarius esse putamus hujus-

1) mewero non assentimur diccnti haec dicta, prouti
omnia, quae in oratione montana messiam spectant,
itQOTiQu esse.

modi formulis jesum tanquam messiam i, e. filium
Dei theocratico sensu cognoscendum se dedisse.

Sed et sublimiore sensu jesus se professus est
filium Dei. Hac enim denominatione significayit
necessitudinem, quae ipsum inter ac Deum Patrem
intercedit, mutuum scilicet amorem, qui effecit ut
ipse opera et voluntatem Patris sui exsequeretur,
ut unum esset cum Patre. Eodem autem amoris
vinculo homines cum Deo et inter se invicem con-
jungere voluit jesus ; hoc sane consilio suum con-
didit regnum. Eandem ob causam professus etiam
est, illos tantum fratres suos esse, qui voluntati
Patris sui obedirent, et post resurrectionem suam
mariae magdalewae et discipulis dixit, se abitu-
rum esse ad suum et illorum Patrem. — Quaeritur
autem, an jesus hoc sensu tanquam filius Dei
cognoscatur ex oratione montana.

Initio jam orationis exponitur, qualis in civibus
regni coelorum requiratur animus. Quum autem ipse
JESUS tali animo gauderet, ac cives regni divini, qui
amoris vinculo conjunguntur, filii Dei appellandi sint,
sequitur inde jesum hîc se indicasse tanquam filium
Dei sensu morali. 01 tiQtjvoTioioi enim (ut exemplo
utamur), inquit jesus, vM d-euv -Arid-iiaovTai. Quo
tandem fundamento haec promissio niti potest, nisi

eo quod ille, qui promittit, ipse eii,tj,gt;onoiós sit et
vtóg amp;tov ? Alioqui saltern jesus ex alio fonte quam
e se ipso religionem haurire debuit. Attendamus ad
praeceptum amoris. Estote vos, inquit jesus, perfecti
in amore, ut perfectus est in amore Pater vest er
coelestis (V: 48), quippe qui patiatur solem suum
exoriri super malos ac bonos, et qui pluviam immittat
super justos ac injustos. Ita etiam omnium homi-
num est amore non tantum amicos, sed etiam ini-
micos, amplecti. Sic illi voluntatem Dei exsequuntur
et filii sunt Patris sui (V: 45) i. e. cives regni
coelorum. Cives autem hujus regni faciunt, quod
vult Pater jesu (VII: 21). —Ex hisce facile etficitur,
jesum ea verba, quae Matth. Cap. V—VU continen-
tur, loquentem omnino in mente habuisse Deum
esse Patrem coelestem ; homines, qui Patris volun-
tati obediunt, inter se invicem esse fratres ; seque
ipsum esse primum inter fratres sive primogenitum
Dei filium. Etiamsi nihil aliud nobis superesset, nisi
exigua hujus pericopes pars, quae vulgo Oratio Do-
minica appellatur (Cap. VI: 9—13); etsi Patris
tantummodo ut Dei nomen nobis restaret, satis certo
intelligere possemus homines esse filios Dei et inter
hos ilium, qui, tanquam Patris imago, ejus ovrnuv
moralem patefecit, esse gt;t«r\' t^oiiiv Dei fifium.

Be Peccaio.

Ut ad quaestionem respondeamus, an peccatum
etiam cognoscatur ex oratione montana, animadver-
tamus haecce. Probi homines beati praedicantur; dis-
cipuli JESU appellantur sal terrae, quippe quod ea
gaudeat efficacitate, ut quidquid attigerit alBciat et
ex insipido reddat sapidum ; legis praecepta, vide-
licet peccato opposita, ita recensentur, ut vel ani-
mi motus, qui ad peccandi actum tendunt, poenis
digni esse censeantur; rejicitur pravus mos, quem
in observandis officiis sequi sol ent hypocrilae; re-
prehenduntur cupido rerum terrestrium, sollici-
tudo, studium, quo quisque fere homo ducitur,
dum in suis vitiis mitior sit judex, in alienis acerri-
mus ; excitantur homines ut, sensuum dominio
resistentes, virtutis viam ingrediantur ; judicium
denique, quod feret messias contra eos, qui nil nisi
nomeu ejus accipiunt, hisce verbis refertur : dno-
\'/conttre an ifiov ot iqyal^ónevoi t-Ijp ävo^iuv, i. e.
discedite a me qui peccato obeditis, qui a lege sanc-
titatis receditis. His omnibus luce clarius esse ar-
bitramur, jesum verbis, quae haec pericope continet,
peccato se opposuisse, quod variis formis prodit et
cujus foeditas eo melius intelligitur, quo magis

quot;virtutis laudes efferuntur. — Conabimur vero pe-
culiaria quaedam eligere ex hac pericope, quibus
peccati origo, fons et effectus cognoscantur.

Legimus Cap. Y : 28 : quicunque adspicit mulie-
rem nqog x6 tTrid\'viJ.ijaoci avrijv ijdi] ifiol^tvGep avztjp
èv Tfj KKQSicf avTov. — Quid hisce verbis efficitur ?

Indicant peccatum originem ducere e sensibus,
rationi praevalescentibus. Quum nimirum homo
mundi sensualis illecebris pelliciatur, prava deside-
ria et pravae cupiditates in eo excitantur, quibus,
spreta rationis voce, obsequitur.

Porro hac in pericope beati dicuntur llt^fiovtg
et illi qui propter probitatem vel propter jesum
vexantur ; dum exponitur melius esse homini oculum
dextrum sibi eruere et manum dextram exscindere
i. e. id quod carissimum sibi est amittere, quam caris-
simum illud retinendo deferri ad peccatum. Perinde
non tantum requiritur patientia, sed etiam libera-
litas, quae, quamvis laesa, laedenti tamen largitur.
De illis quoque, qui ostentandi studio ducuntur, ut
sibi ipsi placeant aliisque pii esse videantur, grave
fertur judicium : antiovaiv tov jxigamp;óp avttav.

Omnibus haec norma datur generalis : quod quis-
que sibi fieri nolit, ne faciat alteri ; quod sibi
fieri gaudeat, praestet alteri. Duae finguntur per-

tae, altera arcta, ad quam non sit aditus, nisi per
angustam viam, sed quae mox ad vitam ducat.
Altera lata ac patens, ad quam spatiosa via prae-
beat aditum, sed quae mox in exitium ducat. Via
autem angusta est illius, qui abnegans sui est, lata
via est ejus, qui perverso sui studio ducitur ; altera
est via virtutis, peccati altera. — Hisce bene obser-
vatis intelligitur peccatum in hac oratione omnino
virtuti ita opponi, ut haud difficile efficiatur, peccati
fontem in homine liaberi perversum sui studium.

Ut cum virtute beatitudo, sic etiam cum pec-
eato poena conjuncta est aeterno vinculo. Illud
autem satis intelligi posse ex oratione montana
cum nemo quidem negaturus sit, koo quoque sponte,
tanquam illi plane oppositum, hac oratione evadit.
Sed videamus quid speciatim doceat jesus de pec-
cati effectiius. Quodsi, inquit, oculus dexter
vel manus dextra te impellat ad peccandum, abjice
ea abs te; nam, salvis his corporis membris, in-
servias peccato, quod, si foveatur, pro indole sua
magis magisque vim suam extendit, ulterius pro-
cedit, ad exitium prorupit, poenisque te cruciat
gravissimis. Idem etiam docet jesus imagine, qua
duas fmgit vias, alteram angustam, quae ducat
ad vitam, spatiosam alteram, quae ducat th t^

duwhiav i. e. in conditionem, in qua homo gravis-
simis vexatur poenis peccatorum, quae sensuum
illecebris obediens perpetraverit.

Omnis homo, qui haec divina jesu verba audiens
non factis ea praestat, similis est viro imprudenti.
Hic enim, nequaquam praevidens tempestates Ventu-
ras, aedificium suum coUocat super arenam, videlicet
fluidum minimeque fidele fundamentum. Post irruit
plu viae vis, irruit torrentium impetus, irruit ven-
torum procella, domusque a fundamentis convulsa
soivitur, magnoque frangore concidit.

Quamvis denique totius pericopes indoles, nec
non dicta nonnulla (e. c. Cap. YII: 11) probent,
jESUM peccatum habuisse commune omnibus homi-
nibus, luculenter tamen ipsa hac oratione indicatur,
lucem humanae rationis non prorsus exstinctam et
voluntatem non omni vi privatam esse. Haud aliter
hi imperativi: nQogex^re, ^rj ^i^oavQiltra (YI: 1, 19),
afiique multi explicandi sunt. Nam praeceptum
jure ei tantum dari potest, qui potestate illud ob-
servandi gaudeat. Quid verba «vos estis sal terrae
et lux mundiquot; significarent, nisi humanum genus
capax esset, ut vi salis et calore lucis affici possit ?
Inprimis autem animadvertenda sunt ea quae le-
guntur Cap. YI: 22, 23.

De Bedemptîone et Spiritu sancto.

Etiamsi jesus tanquam Dei filius prodeat hac ora-
tione , e qua simul peccatum prorsus cognoscitur ;
quid tamen, forte quis objiciet, jactas hanc orationem
complecti omnem christi religionem? Nihil prorsus
de redemptione hîc legitur, et Spiritus sanctus in
ea desideratur?

Nemo mortalium hac in terra omni ex parte bea-
tus dici nec subito a peccati vi liberari potest. Sed
sensim sensimque, nec sine luctatione, homines
sensuum illecebris obstantes et a peccato animum
avertentes a virtute ad virtutem progrediuntur, ani-
mum constantius regunt in Deum, suique dominium
magis acquirunt et liberantur sive redimuntur a
peccati imperio. Crescente sic hominum virtute,
beatitude eorum simul crescit. Hinc sequitur va-
ries esse gradus virtutis et beatitudinis. Homines
vero, qui ad certum quemdam virtutis gradum per-
venerunt, quisque pro suo quidem gradu, dici pos-
sunt liberati sive redemti a peccato, atque in ea
versantur conditione, in qua beatitudinem expe-
riuntur 1). Haec autem conditio clare ac dilu-

1) STIERIO nos haud assentiri dicenti »talem beatitudinem
ipsi hominis naturae maxime displicere,quot; sponte patet.

cide exponitur macarismis, positis initio perico-
pes, de qua agimus. Quum vero Christus re-
demptor appelletur, restât ut exponamus, duce hac
pericope, quo modo ille omnes omnino homines a
peccati potestate liberaverit et in eam adduxerit
conditionem, in qua, quamvis suo quisque pro
gradu virtutis, beatitudine tamen gaudent unice
vera. — Ad hanc quaestionem satis respondent haec
ipsius christi effata: quisquis audit mea verba
eaque praestat, similem eum ajo viro prudenti, qui
aedificavit domum suam super petram (VII: 24).
Qui scilicet ea jesu verba, quae hac continentur
pericope, audivit, nec audivit tantum sed in inti-
mes affectus suos demisit, h. e. sanctum jesu spi-
ritum, qui verbis inest, ita hausit intimo animo, ut
ipse eodem illo spiritu ducatur atque hunc factis
exprimât, is omnino vir est prudens, cujus domus
solido et immobili nititur fundamento. Quem igitur
ipse JESUS talibus effert laudibus, quis dubitat, quin
is beatitudine fruatur? Qui christi spiritum hau-
sit , quis putat eum non accensendum esse redemp-
tis? Quid enim illud est, quo jesus mundum libé-
rât a peccato? An aliud quid quam sanctus ille
spiritus, quem mundo dedit? sancta illius religio,
quam humano generi tradidit? Spiritus autem jesu

est spiritus amoris, qui ne veile quidem male ini-
micis homini permittit (V: 43—48); spiritus tole-
rantiae et benevolentiae, qui eum vetat injuriis vin-
dictam reposcere (V : 39 sqq.) ; spiritus sincerita-
tis, qui eum arcet a simulatione (YI: 2, 7, 17, 18);
spiritus precationis, qui eum impedit, quominus
Deum, creatorem et patrem, negligat (VII: 7
sqq.) ; spiritus amoris erga proximos ac spiritus
clementiae, qui nimium sui studium supprimit, utut
studium alios calumniandi (VIÏ: 12, 1—6); spiri-
tus, qui, studens pietati et regno coelorum, pec-
cato resistit (VI : 33) ; spiritus, qui homines puros
corde reddit, ut Deum videant, quum totum eorum
animum regat in bonum et in Deum. Quid igitur?
Hoc spiritu imbutus, quem exprimit factis, homo
certo redemptus est a peccato et summa beatitudine
fruitur, sin minus, nemo saltem.

Be Beconciliatione per mortem Jem.

Morti JESU eam Apostoli vim tribuunt, qua vincu-
lum Deum inter ac hominem, a peccato interruptam,
restituatur. Et summo quidem jure id vindicant.
JESUS enim verbis et exemplo spiritum suum trans-
fuderat in discipulos, qui opus, ab eo inceptum,

perficerent. Si autem jesus inimicorum persecu-
tionibus se subripuisset, nec mortem subiisset, quo-
modo, quaeso, suam condidisset religionem? Num
munus Terae religionis propagandae suscepissent
Apostoli et ad mortem usque in eo constanter per-
sévérassent? Minime vero. Sed jesus, ut bonus
pastor, vitam dedit pro ovibus. Ejus nimirum erga
homines amor, qui, quum omnium hominum salutem
spectaret, omnem metum excludebat, id effecit ut
mortem crucis subiret, atque ita divinam non tan-
tum religionis suae vim manifestaret, sed etiam
hanc conderet religionem, in qua vera invenitur
vita, sanctus ille spiritus, quo unice homo recon-
ciliatur cum Deo.

Mors autem jesu, summus ille amoris actus, quem
Apostoli non exspectaverant, eorum animos ita suc-
cussit, et post Domini resurrectionem ita implevit,
ut tune demum divini illius spiritus, quem Ma-
gister in eos transfuderat, sibi conscii facti sint.
Tune palam professi sunt, hunc spiritum, quem
JESUS morte sua humano generi reliquerat, a metu,
anxietate, inimicilia contra Deum liberare, ac vin-
culum Deum Patrem inter et hominem restituere.
Etsic quidem factum est, ut Servatoris morti, cujus
efficacitatem ipsi experti fuerant, reconciliationem

annexuerint Apostoli. Sed simul tamen satis perspi-
cue redemptionem a peccati tyrannide et sic etiam
reconciliationem cum Deo ad ipsam jesu vitam, i. e.
ad sanctum ejus spiritum, referunt. (Rom. III: 24).
Attendamus ad ipsius jesu verba : »Jerusalem, Jeru-
salem , trucidatrix prophetarum et lapidatrix eorum,
qui ad te missi sunt : quoties volui congregare liberos
tuos, quemadmodum gallina congregat pullules suos
sub alas; et noluistis T —■ Ponamus , voluisse
Judaeos. (Quod enim ipse jesus saepius voluit,
id pon ere nobis quidem licet!) Sic certe jesus
violentam crucis mortem non subiisset, sed tamen
regnum suum omnino condidisset ! Hinc sequitur,
homines cum Deo reconciliari unice per spiritum
sanctum, quem jesus, postquam Judaei noluissent
congregari ab ipso, non nisi morte sua violenta
universo generi humano relinquere potuit. Et sic
quidem moi-iendo sanctum suum effudit spiritum,
quo omnes homines ab omni malo liberaturus esset.
Haec autem liberatio quum includat reconciliatio-
nem, quippe quae liberatio sit a conditione, in
qua homines suntnbsp;roi) Qtov, facile responde-

tur ad quaestionem, an ipsa reconciliatio in oratione
montana inveniatur.

He Judicio supremo.

In ïheologia Judaica judicium supremum habeba-
tur actus externus, certo quodam definitoque die a
messia peragendus. A Judaeorum autem de judicio
doctrina Apostoli in scriptis suis multas sumse-
runt dictiones. Vel ipsum jesum Judaeorum ter-
minologia usum esse in pericope, de qua agimus,
existimamus. Nam Cap. VII: 22, 23 Verba h izdvji
tfj \'ijnÎQCf diem ilium defmitum, quo judicium haben-
dum sit, indicare, verba -m\'qu, KtjQia j«. t. X. pre-
cationem continere, ut judex faustum ferat judi-
cium, verba anoitoquvt a. t. i. exprimere senten-
tiam judicis putamus. Haud aliud vero jesüm in-
nuisse judicium, nisi tale quod sit miseriae expe-
rientia, quam religionis ab ipso patefactae contemp-
tus secum fert, atque igitur non ipsum, sed verita-
tem, tóp lóyop, óV iAàAiyfff, judicis partes in genere
humano acturam esse, patet ex Joh. 111:1 8, 19,
XII : 48 ; ita ut homines, qui verba jesu audierint
nec vero illis obsequium praestiterint, miseriam
experiantur, quae vinculo inseparabili cum veritatis
contemptu conjuncta est 1). Si quis vero dubitet, num

3) Vid. j. h. sci-ior.tiîn, Dor/m. Christ. Initia.

tale judicium, quale ipsius jesu verbis descripsi-
mus , oratione montana doceatur, inspiciat ille
tantum Cap. VII: 24 sqq. jesus scilicet iisdem
fere verbis hac in peroratione usus est, quibus alibi
tijv kq\'kslv exposuit. Quisquis enim, inquit, verba
mea audit et factis exprimit, hunc similem ajo viro
prudenti, qui solidum ac firmum struens aedificium
mox beatitudine gaudeat; quisquis vero audit verba
mea nec vero obsequium iis praestat, similis est
aedificatori parum provide, qui aedificium suum
super arenam collocans, videlicet fluidum minime-
que fidele fundamentum, mox experiatur miseriam.

Et ita quidem probasse nobis videmur oratio-
nem montanam, quae summo jure appellari possit
magna charta regni coelestis., omnem christi
religionem continere. — Forte quis etiamnunc haec
nobis objiciat: »christus non ea quae docuit.^ sed
se ipsum vocavit veritatem ac vitam atque
idcirco religio christi haud contineri possit orati-
one montana aut ceteris ejus sermonibus, sed ipse
Scrvator fons est habendus religionis Christianae.quot;

Contra hanc objectionem liceat haec animadver-
tere. Nonne christus , se ipsum vocans veritatem

ac vitam, spiritum suum sic vocavit? Et qumn
in coelum abiit Dominus, nonne hunc spiritum, i. e.
semet ipsum, humano generi reliquit, nimirum et in
verbis et in factis suis? Est igitur idem spiritus, qui
verbis et qui factis inest. Atque ideo verba christi
sunt verba vitae aeternae, hujusmodi verba, quibus
vita inest aeterna, i. e. una vera religio, quae vitam
largitur aeternam omnibus, qui hac religione Deum
adorant y itvfóiian xal dXtjamp;iicf.

Sic igitur orationem montanam habemus ipsius
JESU verba, de quibus ipse testatus est: sunt spiritus
et vita. Continent sanctum ejus spiritum et vitam
aeternam. Viam monstrant ad Deum. Sunt ipsa
Veritas, —• tj 0805 xal tj dX-ijO-eia xal quot;Qmr\'i.

OUAESTIONES.

I,

Haud probari potest jesum semel tantum in mon-
tanis multitudinem ad res coelestes instituisse.

II.

Memoria tantum servarunt discipuli, quae jesus
docuerat.

III.

In enarrandis jesu verbis et factis temporis ra-
tionem non semper habere potuerunt Apostoli,

IV.

Duas series, alteram sermonum, factorum alte-
rara, in CHRISTO denuntiando sponte sibi formarunt
et adhibiierunt Apostoli.

y.

Summam tantum eorum, quae jesus saepius per
varios dies multitudinem in montanis docuerat, me-
moria persequi potuerunt discipuli.

VI.

Non nisi accepta nostra «de continua orationequot;
sententia, rite dirimi possunt multae difficultates,
quae hucusque interpretibus in oratione montana
explicanda se ob tulerunt.

VII.

Qui contra nostram opinionem »orationem mon-
tanam esse summam eorum, quae per varios dies
multitudinem hominum in montanis docuit jesusquot;
opponunt initium et finem hujusce pericopes, egregie
refelluntur iis, quae leguntur Matth. XIII: 3—53.

VIII.

Omnem christi religionem complectitur oratio
montana.

IX.

Propria vis effati Matth. V : 48 : i\'aeaamp;e oûv
viitXg Télnoi, ég o 7r«r% o\' WQaviog riliióg èaxiv,

non tantum e contexta oratione (sect. 43_47), sed

imprimis ex ipsa Pat ris denominatione rite intel-
iigitur.

X.

Certissima de divina Religionis Christianae veri-
tate persuasio non nisi propria sanctae vitae expe-
rientiâ aequiritur.

XI.

Haec ipsius hominis Christiani persuasio duplici
modo in N. F. denominatur : Bevelaiio Patris
eoelestis et Testimonium Spiritus sancti.

XIL

Utriusque dictionis propria vis haud facile in-
teliigitur, nisi simul attendatur ad illud, quod
utrique notioni oppositum est: revelatior sive
testimonium carnis et sanguinis.

xiii;

Liberum arbitrium, quod Yulgo vocatur, nihil
aliud est nisi facultas comparandi honnm ac
malum.

XIV.

Narratio de lapsu protoplastorum (Gen. III.)
nequaquam my thus est habenda, sed typus.

XY.

Dogma de peccato hereditario, quod vocant, longe
aliter mihi videtur ab ipso augustiko intellectum,
quam quidem vulgo proponi solet.

XVI.

Recte calvikus ad Gen. IV: 9: «Fieri quidem
potest ut tacito conscientiae examine Deus inter-
rogaverit Cain, et ipse vicissim intus responderit.quot;

xriL

Theologia, vere naturalis vocanda, a nobis dari
non potest.

XYin.

Qualis proprie disciplina Ethice sit, aeque minus
intelligitur, quam aut pars dogmaticae aut par
dogmaticae esse perhibeatur.