SPECIMEN HISTORICO-DOGMATICUM

A R I A N I S M O.

......- gt;nbsp;.i-,,,nbsp;■ \' ik -y..-

Vi

■IM

SPECIMEN HISTORICO-DOGMATICUM

A R I A N I S M 0,

QUOD,

ANNüBNTE SUMMO NÜMINE,

KX AUCTOBITATE KECIOKIS MAGKIÏICI

PETRI HARTING,

MED., CHIK. BT AET. OBST. DOCT. ET PBOÏ. OBD.,

ampmssimi SENATÜS ACADEMICI consensu,

KT

nobilissimae EACTJLTATIS THEOLOGICAB decketo,

SUMMISaUE IN

theologia honoribus ac peivilegiis,

OiR] ^©ÄiilMilOÄ iaiKIiK]®-iriÄ5!]l©\'ri][Mias

KITE ET LEGITIME OOHSKQUEHDIS,

PUBLICO AC SOLEMNI EXAMINI SÜBMITTET

JACOBUS CRAMER,

Roterodamus.

a, d. xi m. jünii anni mdccclviii, hora i.

Trajeeti ad Rhenum,

apud KEMINK ET FILIUM, typogb.

mdccclviii.

y - ,0 M 8 1 ^ A

,0 K T T K J Vi î JOr T ^

• . \'il »\'»ffjmhlis» :nbsp;■

; :;, tefioa^ï^wi; u.\'. -^\'js i sown /loo.f

, » ^ î âTl\'lf^S^J: îTlIf/Z/Z f JKWïJC^ OA OOffsquot;quot;!

.r MoaècVni

(musxeilST. hf, HoQimW
.Hsoih- , }/IinJIf Tii Äni/ iX n

1

Hl

PARENTIBU8

OPTIMIS CAßlSSIMIS

saceum.

PRAEEATIO.

specimen meum academicum, quo summ os in
Theologia peterem honores, me tandem absolvere po-
tuisse, admodum gaudeo ; gaudio vero illi quidam
dolor immixlus est. Nimirum doleo me, a proposito
decedere coaclttm, spem frustrai am esse, hisce plura
publici juris faciendi. Etenim monographiam de
Arianismo conscribendam mihi proposueram, ad quod
argumentum, prima effecit ut oculos converterem
quaestio a Societate Hagana, exeunte hujus saeculi
anno 55, proposita , ita se habens : „ Quae fuit sen-
„ tentia Arii ejusque seclalorum de persona christi ?
„ Qidbus formis Arianismus per saeculorum decur-
„ sum indutus est F Quale judicium hac de sententia
„ habendum est F\'\' De hujus disquisitionis duabus
partibus prioribus specimen scribere inaugurale, illi-
que simul ampliorem commentationem de tota quae-
stione, vernaculo sermone datam, addere in votis
habui (qua ratione argumentum tractare multas ob
causas malid, quam monographiam. de Arianismo
Latino sermone conscribere); ut vero saepe fit, diffi-

cultales in elaborando majores compertus sum, quam
prima specie mihi visae erant. Idcirco consilium
abjicere debui, et a lectoribus (si quos nactus ero)
peto, ut voeabulum „ simtdquot; mutent in vocabulum
„ aliquanto post.quot; Scilicet nunc tantum duas meae
disputationis partes in lucem edo, in quibus Arii
Arianorumque sententiam de persona chkisti, nec
non formas y quibus Arianismus postea est indutus,
exponere volo, {tertiae partis conspectum his non
addidi, cum quia perdifljicile est, tot tantasque res
in breve cog ere, tum quod inutile mihi visum est)
pollicitus, me postea {fortasse exeunte hocce anno,
nisi qua interciderint) criticam partem historieae
partis epitomae adjuncturum, ut ita propositum mo-
nographiae de Arianismo conscribendae peragerem.

Haec de opere meo praemonenda censui. At vero
Vobis, Carissimi Parentes! specimen hocce, meorum
studiorum primitias, dicavi, ut gratum erga Fos
ostenderem animum. Quibuscum arctiori pietatis
vinculo junctus essem, quam vobiscum, qui nunquam
meae felicitati salutique quam maxime considéré
desiistis, quorum amori debeo, quod voto meo Theo-
logiae operae navandae satis fieret, quorum amor
effecit, ut nunc habeam quod maximo gaudio affi-
dar. Nunquam beneficiorum, quae in me contu-
listis, non meminero, Optimi Parentes! Summo
amore me semper Vos colere, spero fore ut magis
magisque pateat. Utinam me diligere pergatis! Uti-
nam Deus 0. M. diu Vos incolumes conservet meâ
gratia omniumque qui earos Fos habent; beneficia
sua in Vos effundat, suaeque gratiae thesauros in
christo largiter Vobis tribuat!

Midlum Tibi debeo, Vir Clarissime vinke! Pro-
motor amicissime! pro omnibus, quibus hoc specimen
conficiendum curasti. Gratias Tibi ago quam maxi-
mas pro benevolentia, qua me aß\'ecisti, Promotoris
partes suscipiendo, pro singulari humanitate, quam
saepe expertus sum, pro amicitia, cujus indiciis non
semel laetatus sum, pro consiliis, quibus frui mihi
contigit, pro auxilio, quo non tantum hisce diebus,
sed etiam per omne tempus, per quod Theologiae
operam navabam, studia mea adjuvisti. Utinam
Deo placeat, sanitate viribusque Tibi augendis, diu
Te conservare in Academiae salutem! Institutionis
Tuae fructus uberrimos reddat!

Vos quoque grato animo recordor, Viri Clarissimi
bouman et ter haar. Per trcs annos institutione
Vestra frui mihi licuit, pro qua, ut etiam pro
praeceptis et benevolentia, quibus optime de me me-
riti estis, semper me gratum, fore credatis! Ne
ohlivioni me tradatis! Ne Deus Vobis auxiliari
unquam desinat, ne quid impediat quominus Acade-
miae emolumento diu sitis!

Neque te praetermittere volo, Doctissime van den
ham, sacrarum in urbe Rheno-Trajectina autistes!
Ne me unquam obliturum credas privatac Tuae in-
stitutionis, qua per biennium me usum esse admo-
dum laetor. Non minimum locum occupas inter eos,
qui shidiis meis- affuerunt, amorem scientiarum
aluerunt, vitamque academicam fructuosam jucun-
damque reddiderunt. Pater Coelestis, omnium bo-
norum fons et auctor, omnibus nominibus propitius
Tibi adsit, ut, integris animi corporisque viribus,
Ecclesiae Academiaeque saluti esse pergas.

Me vos quoque memorare inter eos, quihus multa
debeam, Sodales amicissimi! nemo vestrum aegre
feret. Nec vestrum, qidbtiscum sodalitium IDT\'lDî
me conjunxit, nec vestrum, quibuscum., sinon soda-
litio quodam,, saltem amicitiae vinculis junctus fui,
nominatim tui, amicissime lamees ! cujus, hac in
urbe gravi munere functi, familiari consuetudine
postremo anno uti mihi contigit, facile obliviscar;
nunquam horarum memoriam dies delebit, quibus
de uno alterove doctrinae capite disputavimus et ve-
rum indagare studidmus, quibus de variis rebus,
quas juvenes iique Theologiae operam dantes magni
habere soient, collocuti sumus, quibus conjunctim
vires consecravimus Conservatoris nostri regno tam
extra patriam quam in vicinia nostra provehendo.
Vos quoque horas illas memoria tenere, neque mei
plane oblituros esse, persuasum habeo. Amicitiae
vincidum constrictos nos teneat, etiamsi tempus
praetereat, atque locorum distantia me a vobis
disirahat !

Scripsi Roterodami,
1 Jun. 1858.

CONSPECTUS.

introïtus.............1.

PARS PRIMA.

aru et arianorum sententia de filii dei
necessitudine cum patre.

Sectio Prior.
Arii sententia de Filii necessitudine cum Patre , . . 11.

§ 1. Arii sententia de Filii necessitudine eum Patre,
quam in utraque epistola ad eusebium Nico-
mediensem et ad alexandrum professus est. . 12.

§ 2. Arii sententia de Filii necessitudine cum Patre,

quam in Thalia professus est.......19.

Sectio Altera.

Arianorum sententia de Dei Filii necessitudine cum
Patre. !...............23.

xn

PARS SECUNDA.

Pag.

formae, quibus arianismus variis temporibus

est Indutusnbsp;44.

Sectio Prima.

s. CLAHKix sententia de Filii Dei necessitudine eum
Patre, sive Arianismus Sociniana forma indutus . . 4/.

Sectio Secunda.

p. brouwbri sententia de Filii Dei necessitudine
cum Patre, sive Arianismus Berylüana forma indutus 59.

Sectio Tertia.

Sententia Cl. p. hofstede de groot de Filii Dei
necessitudine cum Pati-e, sive Arianismus Doeetica
fonna indutus...........

introïtus.

Qui Christianorum dogmatum historiae non prorsus
ignarus est, facile agnoscit doctrinae historiam de
JESU CHRISTI Sospitatoris nostri persona praecipuum
in ea obtinere locum. Quot sententiae hac de per-
sona latae sunt! Quot lites de quaestione solvenda,
quis JESUS CHRISTUS sit, ecclesiam agitarunt! Nemo
hoc mirabitur qui secum reputet, quanti ecclesiae
necessario interesset Conditoris personam recte cogni-
tam habere, quantumque Conditor ipse rectae suae
personae cognitioni tribueret pretium. Omnes vero
illas sententias Htesque non aeque magni haben-
das esse facile intelligimus; ecclesiae Christianae
historiam qui noverit, nec non intellexerit quantum
in ea valeret partium studium, consentientem ha-
bebimus, dicentes ex acerbitate, qua lites sint actae,

1

non semper effici quanti essent momenti, imo de
rebus levissimis vel vehementissime et acerrime non-
nunquam esse certatum. Tamen maxima nobis uten-
dum est prudentia in dijudicando, quam vim in
varias controversias habuerit studium partium. Cui
quam saepe tribuitur quod non nisi veri studii est
effectus! Quo, fere semper sanctissimis propositis
immixto, quoties se duci patiuntur multi ad inter-
nam multarum litium rationem negligendam, ipsi
partium studio aut indifferentismo quodam cum ducti
sint ! Ab erroribus illis cavendi nobis monstratam
videmus viam in methodo, quam recentiori inprimis
aevo viri docti secuti sunt, qui dogmatum historiae
indagandae operam dederunt. Dogmata ipsa nos
spectare docet, vinculo quo placita inter se juncta
sint indicando lites necessarias fuisse ad veri indaga-
tionem ostendit, placitorumque momentum non e
modo judicat, quo sint defensa aut oppugnata, sed e
loco, quem in doctrinae de christi persona explica-
tione obtineant. In qua egregium locum occupare
Arianismum, recentiorum historico-dogmaticorum me-
thodum secuti, jure statuere posse nobis videmur;
accurata igitur disquisitione dignum eum habemus,
quum et persuasum nobis sit illa sententia de per-
sona christi 1) indaganda et exploranda fieri non

I) Arianismum sententiam de persona christi nos vocare multis

posse, quin rectae christi cognitioni, theologo
CHRISTI nomen piofesso maximi habendae, multum
afl\'eratur lucis. — Si quis forte putet disquisitionem
illam non admodum necessariam esse, quum tottanti-
que viri multam operam jam dederint in Arianorum
sententiam de persona christi inquirendo i) multaque
vera egregie de ea dixerint, dicere nobis liceat nos
horum clarorum virorum mérita parvi non aestumare,
verumtamen monographiam de Arianismo conscribi
supervacaneum nobis non videri, hasce inprimis ob
causas; 1°. inter eos qui de Arianismo scripserunt
sunt qui eum perverse exposuerint, sive errorem su-
pra a nobis vituperatum, sive alios errores commise-
rint ; 2°. horum alii non nisi arii ejusque sectatorum
initio nostrae aerae viventium sententiam exposuerunt,

sane displicehit, monituris a.rii sententiam, quam sit sententia de
necessitudine tov Aóyoy inter et Deum, proprie ad Theologiam perti-
nere. — Causas ob quas Ärianismum ita nominamus, Mc non indica-
mus, quam a proposito nimis longe nos deduceret. Quum nobis
contigerit tertiam partem nostrae disquisitionis duobus prioribus addere
speramus fore ut pateat, nos non temere ita de aeii sententia judicasse.

1) Inter eos reeensemus Waich, Historie der Ketzereien, tom. 4;
lange, der Arianismus in seiner ursprünglichen Bedeutung und
McMung, — in illgen ZeiiscJirift für hist. Theol. IV: 2, V:l;
Höhler, Athanasius der Grosse und die Kirche seiner Zeit, beson-
ders im Kampfe mit den Arianismus, 1827; baue, die christliche
Lehre von der Dreieinigkeit und Menschwerdung Gottes in ihrer
historischen Entwicklung: meme, die Lehre von der Trinität in
ihrer historischen Entwicklung ; dokner, Entwicklungsgeschichte der
Lehre von der Person Christi.

ad formas non attendentes, quibus postea est induta
quaeque memoratu sunt dignissimae, imo multam
lucis ipsi Arianismo afferunt; aHi eas formas quidem
animadverterunt, leviter vero eas tetigerunt, (quod
non miramur si consideramus eos totius Christolo-
giae historiam tradidisse) et quidem non omnes,
(neque hoc mirandum si nobiscum reputamus eas,
quas silentio transierint, in nostra patria viguisse et
exteros scriptores nostrae theologiae historiam plane
fere ignotam habere); 3°. judicium de Arianismo
quale habendum sit, etiamnunc valde inter se dis-
sentiunt viri docti, inprimis in nostra patria; multis
inter nostrates eum chkisti Apostolorumque doctri-
nae unice consentaneam habentibus sententiam de
necessitudine Dei Pibi cum Pâtre, alii valde eum
increpant quod pugnet cum Sacra Scriptura et cum
sanae rationis principiis. Quorum in judicio acqui-
escere possemus, quippe et nostro, nisi via quam
inierunt et qua una permulti Arianismum refutari
existimant, nobis improbanda videretur, ut a christi
Apostolorumque effatis plane aberrans.

Quae quum ita sint monograpkiam de Arianismo
conscribendam nobis proposuimus, grato animo om-
nia accipientes quae a praestantissimis viris bene bac
de re dicta esse nobis videntur. Ordinem quem in
proponenda laudata quaestione secuta est societas
Hagana, et nos sequi optimum rati,inquirere

conabimur, quid arius et abiani de persona christi
potius de Ejus necessitudine cum Patre i) cen-
suerint, turn formas attendemus, quas posthac induit
Ärianismus, denique judicium nostrum hac de sen-
tentia in medium proferemus. Ut jam in praefatione
hîc tantum duas priores nostrae disquisi-
t\'oiiis partes tractabimus, quibus postea tertiam ad-
jungere in animo habemus. Pontes consulentes ex
quibus ARII fautorumque Arianismi sententia hauriri
potest, auctores ipsos loquentes inducemus, quo
melius ab omni partium studio caveamus ineliusque

1) Arii doctrinam sententiam de Filii necessitudine cum Patre po-
tius dicentes, quam sententiam de persona chkisti, significare volumus
W quod Arianismo proprium est. Procul dubio quidem akii sententia
quot;le Filio ante mundum conditum a Deo creato magnam vim habere
debuit in ejus sententia de tota persona christi, de vinculo qaod
Ejus humanae naturae intercedat cum superiori natura ; negari quidem
Bon potest EUNOMIUM aliosque Arianos aliquid hac de re docuisse,
negandum vero est hoc Arianismo proprium, esse. Ut enim prote
scimus AMI doctrinam de Filii necessitudine cum Patre magnam vim
habuisse in ejus sententia de Dei essentia Ejusque necessitudine cum
mundo, verumtamen hanc sententiam arium ab aliis distinguere ne-
gainus, sic etiam Arianis non propriam esse putamus opinionem de
Tû Aóyw spiritus humani in chiusto locum tenente (de qua quid
ARius docuerit ignoramus), quamvis hujus haereseos ab adversariis
sint acousati. Quum igitur de Arianismo conscribere velimns mono-
graphiam, non nisi id spectamus qnod eum ab omnibus distinguit
sententiis de persona christi , quod nihil aliud esse nisi hocce : ea
persona quae Jesu Christi nomine inter homines apparuit ante mun-
dum conditum a Deo e nihilo est creatus, quis est qai non vi-
deat?

judicare possint lectores an ea quae effatis Ariano-
rum ipsis addiderimus recte ex illis efficiantur.

In antecessum pauca nobis monenda sunt de Chri-
stologiae explicatione ante-Ariana, quo melius
intelligamus, quem locum in ea obtineant Ariani,
clariusque horum sententia nobis ante oculos pro-
ponatur.

Christianae religionis inimicis nos christi nomen
professes multum debere, neque minimum quod ad
Christianae doctrinae expositionem, nemo in dubium
vocabit, qui inspexerit quae jesus Apostolique do-
cuerunt, materiam nacti e Judaeorum aggressionibus.
In hac expositione doctrina necessitudinis, quae jesu
est cum Patre, haud minimum occupât locum. Quan-
topere explicita est a Conservatore nostro in orationibus
apologeticis coram populo habitis ! Quam ansam
yvmtq Apostolis dedit ad Christologiam
illustrandam ! Neque aliter rem se habuisse post-
quam Apostoli de vita decessissent, testatur historia.
Judaicum quidem imperium subversum, Judaismus
vero nondum mortuus erat; cum Ethnicismo con-
junctus perrexit ofiensam oppugnare doctrinam Pilii
necessitudinis cum Patre, neque desiit ecclesia apo-
logetice adversus eos agere atque ita Christologiam
suam excolere. Tam Ebionitis Judaicis, qui Chri-
stum merum hominem esse statuebant, quam Gnosticis
Ethnicis, qui christum unum e multis aeonibus ha-

bebant, qui e Deo émana vissent, tov Aoyou doctrinae
expositionem a manu Christianorum Apologetarum
debemus, inter quos jüsïINüs m. et ikenaeüs pri-
mi in censum veniunt. Apologetae illi jesum non
Hierum hominem, sed rov Aoyov \'évcrxpnov esse, eoque
ipso omnibus creaturis antecellere monuerunt ; et
quamvis fateudum sit eorum plerosque Platonizantes
de Aóycf} illo, in christi persona manifestato, claras
non habuisse notiones, maximeque eos inter se dis-
sensisse de modo, quo rcû Aoyou Divinitas cum Dei
unitate in concordiam redigi posset, ita ut alii tov
Aoyov e Dei essentia profluxisse putarent, alii eum
Deo plane subordinarent, alii eum TrpoCpopwov factum
esse censerent, sive universi creationis, sive incarna-
tionis tempore, antea ivhdhro? in Deo cum esset,
in eo tamen omnes conveniebant Apologetae ut di-
vini quid in cheisto inesse affirmarent, quod Aóyov
appellarent. Notio vero illa christi Divinitatis valde
indefinita cum esset, ecclesiae opus fuit qui ansam
ipsi datent ad eam accuratius definiendam atque pla-
citum rod Aóyou Deitatis ulterius excolendum. Eos
nacta est ; non vero ut antea in religionis Christia-
nae inimicis, sed in sociis ipsis, quos placitum
laudatum offendit, quippe quod pugnare iis videre-
tur cum Dei unitate. Hujus unitatis propugnatores
se professi, unde Monarchiani nominati sunt, vel
TOV Aoyov non nisi vim efBcacitatemve divinam in

christo habitantem habuerunt {Artemonitae, Monar-
chiani dynamistici) vel rov Aóyou iva-âpxov personali-
tatem a Patris personalitate non distinguentes, Deum
et rov Aó\'/ov unum eundemque habuerunt {Sabelliani,
Monarchiani modalistici). — Ecclesiae defensores non
defuerunt. In primis tertullianus magnique Alex-
andrini Clemens et origeses christi Deitati, a
Patris Deitate distinctae, defendendae se devoverunt,
neque malo successu. Sabellianismus enim, quamvis
haud sine multo labore, plane est devictus, ita ut
exeunte saeculo tertio nemo fere adesset qui rov Aó-
you vel Dei Eilii i) personalitatem in dubium vocaret.
Neque meliore fortuna usus est Artemonitismus, de
quo facilius victoriam reportavit ecclesia, Eilii prae-
existentia extra oranem dubitationem ponenda. Quid?
quod multi, origenem secuti, jam inde ab aeterni-
tate Eilium cum Patre exstitisse atque divinae na-
turae fuisse participem putarunt. Quaestioni, qua
ratione Deitas illa Eilii personalis in concordiam re-
digi posset cum Dei unitate, responderunt ad unum
omnes patres ecclesiae docendo Eilium non a se
ipso Deum esse, sed a Patre, Eum esse generatum
ideoqne Deo subordinatum. Hoe responsum multis

I) Inde a tertulliano, qui multas perversas opiniones evitari me-
liusqae christi Deitatis personalitatem significari censnit voci toü
adyoy voce roti Yiov toü ©eoü substitaenda, hanc vocem usurpavit
ecclesia ad divinam christi naturam indicandam.

aliis quaestionibus ansam dedisse sponte inteliigitur.
Quid Milium, in Patre existentiae causam habentem,
distinguit a rebus creatis, quae similiter ac ille exi-
stentiam Deo debeant? Num is qui generatus est
aeternus esse potest? Num eum qui Deo subordi-
natus est Divinae naturae socium habere possumus?
Hujusmodi quaestiones non proponi non potuerunt
ab iis, qui adversarii erant ecclesiasticae exposition!
christi Deitatis doctrinae; Arianisque opus fuit ec-
clesiae ut his quaestionibus responderet. Si quis
miretur ecclesiae, tam bono successu adversus eos
quum puguasset, qui christum ^i^ov hÖpccTOV habu-
isseut, tantam operam adhibendam fuisse ad Arianos
devincendos, cogitet acerrimam pugnam, quam iniit
ecclesia cum SabeUianismo, et acerrimum odium, quo
fere omnes eum devictum habueruut. Haud facile
quisquam exeunte saeculo tertio placitum sibi eripi
passus esset, Pilium esse personam a Patre distin-
ctam, quo pluris nullum duxerit ecclesia. Non mi-
randum igitur multos ario, in cujus doctrina Filii
personalitati insignis designetur locus, applausisse,
ut unicum remedium praebenti ad offensam sabbluii
haeresin evitandam. Neque silentio praetermitten-
dum est, Arianos non ut Ebionitas et Artemonitas
christum ■lt;pi?gt;ov hÔpccTTOv habuisse, sed Ejus praeex-
istentiam ante mundum conditum docuisse, ita ut
ecclesiae non eadem res esset cum illis, quae cum

Monarchianis dynamisticis. Quibus accedunt repu-
gnantiae tam frequenter in doctrina maximorum ec-
clesiae patrum (velut origenis et tbrtulliani) oc-
currentes et oppositionem necessariam reddentes. Est
igitur quod laetemur, ecclesiam ex Arianismo op-
portunitatem nactam esse ad repugnantias istas e
doctrina sua amovendas, ad ostendendum Eilii Dei-
tatis doctrinam, feliciter contra haereticorum aggres-
siones defensam, quamvis litibus cum Sabellianismo
quasi obumbratam, non pugnare cum Eilii personali-
tate, verbo ad Christologiam in meliore luce po-
nendam. Qua ratione hanc operam ecclesiae daret
ARius, quid docens, quid negans, nunc nobis vi-
dendum est.

PAUS PRIMA.

AEII ARIANORÜMQUE SENTENTIA DE FILII DEI
NECESSITUDINE CUM PATEE.

SECTIO PRIOR.

ABU SENTENTIA DE FILII NECESSITUDINE CUM PATRE.

Ar.u, presbyteri Alexandrini, acerrimi SabelUa-
nismi oppugnatoris, sententiam de Pilii necessitudine
cum Patre, quam opponendam sibi esse putavit opi-
nionibus episcopi sui alexandri, Sabellimismum re-
dolentibus, cognoscere possumus ex iis quae Atha-
nasius et EPiPHANius nobis conservarunt, sc. ex
ejus epistolis ad eusebium nicomediensem et ad
alexandkum. (apud epiphanium haer. 69 § § 6-8),
et e fragmentis primarii ejus operis ©Me/«? (apud
athanasium Or. c. i. § § 5, 6, 9 ; II. § 24,
alibi). Quum nobis apparuerit abium ulterius esse
progressum in Thalia, quam in utraque epistola,

primum ejus epistolas consulemus, deinde Thaliae
fragmenta i).

§ J-

ami sententia de Filii necessitudine cum Vatre, quam
in utraque epistola aä eusebiüm ncc. et aä
ALEXANDEUM professus est.

//Unus est Deus, solus àysvvvjTOg, solus aeternus,
//causa omnium quae sunt®); mundum creare in
//animo habens, immediate vero eum a se creari
//non posse sciens, primum aliquem genuifc, quem

1) Quamquam discrimen agnoscimus inter doctrinam in abii epi-
stolis expositam, et doctrinam quam arius in Thalia professus est,
discrimen non tantum nobis videtur, quantum l. iangio (in aom-
mentatione de Arianismo supra laudata) qui Thaliae fragmenta nobis
conservata ab arii adversariis corrupta esse conjicit. Discrimine
enim convenientiarn majorem habemus, quum omnia, quae in Thalia
sunt explicita, jam implicite et potentia epistolis contineantur. Con-
firmatur hoc judicium nostrum »episiola encyclicaquot; ab episcopo alex-
aïtdro ante Thaliae confectionem episcopis dioecesis scripta, in qua
Arianam haeresin copiose tradens nonnulla effata commémorât Ariana,
quae in aeii epistolis frustra quaerimus, in Thalia vero inveniuntur.
Nisi igitur alexandei quoque fidem historicam in dubium vocaniQS,
luculenter ex illa epistola patet, opiniones in Thalia prolatas ab Aßii
sententia non esse ahenas. Cf. de hac epistola encyclica hepele ,
Entstehung und CharaUer des Arianismus, — in Theol. O.uartal-
schrift 1851, pag. 204—209.

3) quot;OiSa/iäV ha. ©sov, fiivov ^yswujTOV, /tóvov äthov (Ep. ad Alex.).

quot;ûî /iovàs xai àp-ff^ Twv itcivTwv {iiid.).

//Verbum et Pilium appellavit, ut per eum univer-
//sum crearet Eilius igitur ille non aeque aeter-
\'/nns est ac Pater 2)-, non exstitit antequam genera-
/\'tus est®); Pater est ante omnia coque ante Pilium
\'/quoque^). Quamvis non aeternus, tamen ante orn-
//nia tempora generatus est Filius^); omnia quae
//habet a Patre accepit, tam essentiam vitamque
//quam dignitates, âlt;/£vvy;a-tx quum Pater se non pri-
// vaverit 6) ; omnia quae accepit Patris voluntate et

1)nbsp;b ®shi T»)V ysvïjT^jv xriaat fbaiv, kùpa. /J.ri guva/tev/jv awTijv

Hsrxlt;i)ceïv trjç TOU Tcarpbç JJX^KTOU xoà T^Ç TZO-p aÙTOÛ Z-oiJ-ioupyiv-i,
■aoiü zal xTÎÇst wpóTOï //.óvos /tóvov sva xaX xxM toötov uiov xat Xóyov,
ha. TOÙTOU /isVou ysvo/^svoy oÖTWS lomm tk tkävtk Si kùtoû -jivin^a.1 SuvvjÔJ
(Ath. Or. c. Ar. ii. § 24). Verba illa, quorum auctorem aeium
laudat athanasius, nihil monens de scripto in quo inveniantur, faci-
lius iis addi posse arbitramur, quae in utraque epistola, quam quae in
Thalia dixerit arius. Cf. dorher 1. 1. i. pag. 819, qui recte mo-
net verbis illis altias Filio attribui praedicatum, quam ut doctrinae iu
Thalia expositae accommodari possint. Praeterea eandem fere senten-
tiam, quae verbis exprimitur ab athanasio nobis conservatis, in epi-
stola ad alex, expressam videmus: \'aAA\'t^xp®™» ^/»ôttävtwv/svvviSsU,
/ióvos hm /lóvou Toy trar/joj ûtis\'îtï),

2)nbsp;Oùli yà(gt; èariv ätlio; ij awatZlo; yj swxyévvnzoi tû naT/sl sùSà
S.fta TÖ Ttzrp\'i 10 shxL ëxquot; i^P\' ^lex).

3)nbsp;Oùx Tipb TOÛ yewfiS-^vM {ibid.).

4)nbsp;\'Ùiàpx^ -Câv TÎKVTWV, OUTWS à fisoj Tïpo TTàvTwv Èirriv, llh XM Tzpo

tou woû lïTiV. {ihid.). npo «jtou sx^v to sïvxi (ibid.).

5)nbsp;\'r-nésT-n Ttpo x?^^^nbsp;^^

ysvv/iSeiî ÛTiû tou ttktjsos xal i^pb aiùvcav XTiffSet\'î (Ep. ad Aies ).

6)nbsp;Tà Ç^v xat TO shM -napà ToX) izxTpàs dlnfOTa *«£ t«ï
auvuTToa-T^oawos mTamp; HKTpoi\' où yàp b TiaTiip Soùi kùtû TzdvToiv tïjv
xXnpovop-loiv èstsp-nssv iautov tou cäysvvigTMs ix^v» èv é«igt;Tw [Ëf. ad Alex.) ^

//consilio accepit^). Itaque emanatio Dei non est,
//ut VALENïiNUs affirmavit, neque Patris essentiae
//pars, ut m.anichaei dixerunt, neque Filius idem-
//que Pater {uiOTrâmp), ut sabelliüs docuit, neque
//lampas lampade accensa, ut hierakas putavit ;
//omnia enim haec Divinam substantiam dividuam,
//mutabilem et corpoream esse ponunt, quae attri-
\'/buta quum in Deum non quadrent^), non e Dei
//essentia genitus est Filius neque e materia quadam
// sed e nihilo ; ergo est creatura , minime vero ut
// aliae creaturae, sed creatura perfecta, immutabilis ,
//perfectus unigenitus Deusquot;®).

1)nbsp;0£),i7/jtaT£ xaï ßouX^ hnzésTY) {Ep. ad Eus). \'ïTCoaT^SKvra iSiow
esyiitmn {Ep. ad Alex.).

2)nbsp;OÙS\' WS OioLli-nivoi Kpoßo\'k\'tfi to ysvvïj/i« rati nzrpis èSoy/idritnv
oôS\' is m«vtx«ioä /i^/ssî b[ioobaim toû TioLVpo; to yéwn^a. siiiiyvjffaro-
oû5\' £üs J.!3t.ßilliOi h T-^v /iovcéSa liaipamp;v uloirÛTpcc âîrtsv oùS\' tù; \'Upctxxs
%vov â-ïïi iùx^ou. Y) WS Aa/iitâ5a sU (Ep. ad Alex.). Oùli pépoç
äysvv^TOu xar\' oùSe\'va rpÔTZov (Ep. ad Eus.).

8) Kai d tà „sx watysôs iirtXBir/ xaî ^zovquot; eos H-ipOi toû è/lt;09uatou
xai tôs TTpoßoXri UTTÔ rivoov vos\'ncu, aMsro; hrxi OTzxTvip xoà halpsio^
xcà TpsTTTÓs, tatnbsp;xar aùroùs xa\'t rb ôwj sTt\' «ÙTOts rà «xWouôa

sû/jiart Ttinx\'-\'\'^ ® dati/j-aTo; ôsôj {Ep. ad Alex.).

4)nbsp;aió toûtrs hùixipsSa. xat Sti sïnopsv oùx ovtwv àariv oûttos Se
tïmpsv xaSàrt oùSk pipos 8saïgt; èmv, oùSs à^ i/noxsipivou rivés {Ep.
ad Eus.).

5)nbsp;quot;Krps-nxo)) xai êax^Xoiwcm, xriapa. toû Ssou téXsiov, «ï^i\' oùx

TÓÓV XTtcr/iKTUv, yswrj/ta, iäAA\' où/ às s» twv ys\'jvn/tdiTuv {Ep. ad

Alex.). uXnpvis Osos p.ovoysm, amp;v«Xkoimos (Ep. ad Eus.).

Negari non potest hanc sententiam de Pilii ne-
cessitudine cum Patre, quam ex utraque auii epistola
cognovimus, multis nominibus convenire cum iis,
quae patres ecclesiae jam docuerant; dubitandum
vero est an convenientia tanta sit, ut akius fidem,
quam profitetur, a patribus se accepisse jure dicere
possit^). Disertis sane verbis Pilii praeexistentia
ante mundum conditum et ante omnia tempora ab
eo docetur; primus sane non dicit Pilium voluntate
Dei esse generatum Patrique esse subordinatum ;
ab ecclesia sane non recedit, Pilium omnia sua a
Patre accepisse praedicans; discrimen vero maximum
non esse inter eum et doctores ante-Arianos inde
non sequitur. Quis enim eorum Pilium Dei e ni-
hilo procreatum esse docuit? Subordinatianismus
quidem a nullo patre in dubium vocatus est, nemo
vero statuit Pilium, Deo subordinatum, Dei esse

1)nbsp;Sic eDim exorditur epistolam ad alexandeum : ri izuug

^ éx Ttpoyóvu-», 5)v xat At!ó sounbsp;, /xuxiipis Hair«, SffTtv

auTuj.

2)nbsp;Prodromi arii hac in re inprimis fuere origenes ct Diony-
sius Äleisandrinus. De hiijus sententia valde certatum est (Cf.
athanasius, de sententia Dionydi). Alii eum Arianum ante arium
habuerunt, alii eum non ulterius oeisenk progressum esse diserunt.
Procul dubio distinguenda sunt scripta ejus priora a posterioribus; in
illis quidem multa Ariana docuit, in Lis vero multa retraxit aut
Origenistice explicuit. Cf. judicium quod dorner de ejus sententia
fert 1. 1. I. p. 744, quocum plane facimus.

creaturam T?ilium Dei e Dei essentia profluxisse
multi, emanationis doctrinae Gnosticae metu im-
buti, negarunt, num vero inde efficitur ut cum akio
existimarent Filium eodem modo quo caeteras crea-
turas a Deo vitam accepisse? Filius est persona a
Patre distincta, ecce doctrina quam, bono successu
contra Sabellianos defensam, Ecclesia non dubitavit,
num vero ei persuasum fuit, hanc doctrinam non
defendi posse nisi Filio creatura habito? — His
quaestionibus negando respondendum esse, historia
docet -). — Inde quidem non consequitur ut nullum

1)nbsp;Primorum saecülorum patres Filium Patre inferiorem habuisse,
s. clarke in hbro: The scripture doctrine of the Trinity 1732, et
post eum inter alios groningani Theologi in Compendio Dograatices
1848, pag. 94-99 copiose demonstrarunt. Quo consilio? Sine dubio ut
suae seotentiae fautores eos fuisse ostenderent. Procul dubio tamen
fautores Arianismi non fuerunt patres ecclesiae ante-Ariani. Aliud
enim est Subordinatianismus, aliud Arianismus; dicere quidem licet:
Subordinatianus sibi constans Arianus fieri debet, minime vero licet
historiae contradicere patribus ante-Nicaenis Arianis annumerandis.
Athanasium ipsum, op.oowsia.i defensurem, FiHum Patre minorem
habuisse notam est; quis vero patrem illum orthodoxiae Arianum
fuisse contendet ?

2)nbsp;Discrimine indicando Arianam doctrinam inter et ante-Arianam
nostrum consilium non est arium haeretici nomine notare; indicare
tantum volumus aliquid esse, quod arium ab ahis distinguât. Hoc
indicare necesse est non tam propter exordium laudatae epistolae ad
alexandeum, quo idem ac majores se docere affirmat arius (facile
enim intelligitur haereticum haereticiim nolle haberi), quam quod etiam-
nunc sunt, qui arium quoad summam plane convenire cum majori-
bus contendant. Inter hos imprimis memorandus est lange, qui in

vinculum auium jungeret cum ejus majoribus ; ut
enim jam vidimus ad multos provocate potuit akius,
qui complures lapides, quibus ipse suae doctrinae
aedificium construeret, ipsi praebuissent. Jure vero
ex observatis efficere nobis videmur akium, quamvis
multis concessis usum, aliquid docuisse ab ecclesia-
stica doctrina de persona chmsïi distinctum, eique
inimicum. Quid hoc esset jam diximus: Filius Dei

commentatione de indole Arianismi hanc opinionem defendere studuit.
NoHs non persuasit, quum e tota ejus espositione Arianismi luculenter
pateat, quam falsa sint praemissa, quibus opinionem suam superstraat.
Ubi enim dicit, lites alexandrum inter et arium exortas tantum
dialecticam finisse procursationem, victoriamque, quam fides orthodoxa
reportaverit, majori tantam hierarchiae auctoritati tribuendam esse,
prorsus ignarum se praestat lange indolis litium Arianarnm. In
quibus omnem dialecticae hierarohiaeque vim negare nobis non opus
est ad statuendum, discrimen inter aru et alexandri doctrinam ma-
jus fuisse, quam quod dialectica tolli posset, et praeter hierarchiam
alias causas, easque majoris ponderis, fecisse ut Nicaenismus victor
evaderet. Quum igitur praemissa langii falsa habeamus, neque con-
clusionem rectam esse opinamur; is enim qui »Arianas lites a Dia-
lectica originem duxissequot; non putat, pngnamque inter arium ejusque
adversarios aliud quid fuisse censet, quam mutuum studium, q. d.
ConsequenemacAerei, arium ejusque majores diversam viam ingressos
esse non existimare non potest.

Ceteroquin nemo aegre ferat, nos tam copiose agere de hoc discri-
mine arium inter et majores; magni enim nostra refert, monogra-
phiam de arianismo cum conscribere velimus, bene cognitum habere
quid arium ab aliis distinguât, ut ita judicare possimus, quis aria-
nismi accusandus sit, quis absolvendus, neque a vero aberremus iu
formis dijudicandis, quibus arii sententia per saeculorum decursam
sit indata.

ante mundum conditum a T)eo e nihilo est creatus. —
Qua ratione cutn hoc effato praedicata, quae Mlio
prae caeteris creaturis dedit arius, in concordiam
redigi possint, non comprehendimus. Quonam tan-
dem jure Filius 7rKvjpY,ç ôsoi; ßovoysv^i; vocatur ?
Quo jure a caeteris creaturis ut xrpsTrroç xxi àva.K-
\'AûiccToç distinguitur ? Num quis perfectus Deus im-
mutabilis simulque e nihilo creatus dici potest?
Quaeritur an arius ipse putaret se hanc repugnantiam
tollere posse; potius credimus metum a Trhrsi Trpoyó-
vccv recedendi eum movisse ad praedicata illa retinenda.
Tamen fieri potuit, ut ipse nec clare perspiceret,
quid e thesi: Filius Dei est creatura, consequeretur,
et opinaretur se optime Filium ut Deum unigeni-
tum immutabilemque a caeteris creaturis distinguere

1)nbsp;In Hp. ad EUS.

2)nbsp;In Ep. ad alex. Memorata dignam est Filium in Thalia ab
AEIO vocari: rpsirrav tîj yûcrsi, quod multi priori enunciato non re-
pugnare demonstrare studuerunt; sic praeter alios rittbr Oeschichte
der Philosophie, tom. 6, pag. 25; îîeander in historia religionis
eeclesiaeque Christianae, ed. belg. IV. p. 36; hei\'ELE, 1. 1. pag.
211. Hi praedicata Azpsvrov zat Avcdloirarm non ad naturam, sed
ad voluntatem Filii pertinere dicunt, ARiuMque jam in epistola ad
AiEXANDRUM docere voluisse perbibent, Filium creatum naturâ quidem
esse mutabilera, voluntate vero semper bona appetente immutabilem.
His assentire non possumus ; non perspicimus enim quare tali modo
^onvenientia utramque epistolam inter et Thaliam nobis quaerenda
sit, neque intelligimus quidni qui nXripi]; Ssb; povoysvi^ç dicatur, ita a
creaturis distingui possit ut natura xrpsn-roç vocetnr.

posse, eum solum immediate creatum, eoque perfe-
ctam creaturam dicendo. Quidquid est, akius ul-
terius procedere debuit; locus in ejus systemate Füio
designatus magis vacillavit, quam qui conservari
posset a viro, dialecticae tarn perito. Optio arid
facienda erat : vel altiora quae Filio dederat
praedicata conservare, et Fibi Deitatem agnoscere,
vel praedicata illa missa facere, et Filium creatu-
ris plane adaequare debuit. Eum progredi multo
maluisse quam regredi, nos docet Thalia, princeps
ejus opus, quod maximam partem in exsilio con-
scripsit. — E fragmentis, quae athanasius aliique
nobis conservarunt, patet arii sententiam de Filii
necessitudine cum Patre hue redire:

§ 2.

aru sententia de Filii necessitudine cum Patre,
quam in Thalia professus est.

//Non semper Deus fuit Pater; aliquamdiu enim
//solus sine Fibo fuit. Non semper exstitit Filius;
// antequam enim generatus est non exstitit i). Quum

i) où)t b 0eôs TSxxiip ^v, AXX\' ^v Srs b osaj piwi ^v, xat oü-

2*

//omnia e nihilo creata sint, et Klius e nihilo cre-
//atus est 1), idque quidem ut mundum crearet. Logos,
//Sapientia et Pilius Dei vocatur, quae nomina Dei
//gratia ipsi imposita sunt. Natura scilicet Patris
//Logos non est; in Patre enim Logos jam fuit,an-
//tequam Pilius generatus est, ita ut non nisi quod
//particeps sit tov tnxrpikou Aóyou ipse Pilius Logos
//dici possit; sic et Dei Sapientia vocatur, quippe
//qui Patris sapientiae, qua generatus sit, particeps
\'/sit 3); neque vera Dei vis est, sed una virium quae
// dicuntur divinarum Ut igitur ovó/zxn Logos et
//Sapientia nec nonnbsp;Pilius Dei appellatur, ita

//Deus quoque óvÓ/zxti vocatur, quippe qui non na-

7TM nxrijp ^v, ^irrepov Ss iniyéyovs Tta.r-np. Owe à.si ^v b ulós\' ^v
ttots Sts oùx ^v, xat oùx ^v npiv ysvéaext, âi.!\' âpy^ rau xtit^sadai
i\'xs xcà aÔTà; (Ath. Or. c. Ar. I. § 5).

1)nbsp;ncévtcüv ysvo/iä\'vwv äf oùx ödtsjv, x«£ ttctvtw» ovtwv xtiff/tarwv xtù
t:om[).à.xm ysvo/iévcdv, xcà «ùtoç b toÎi ®soti Xôyos if aux ovtoiv yiyovs
(Ibid.). Of. § 9.

2)nbsp;\'\'Hv yà.p ixôwi b dsbç, xal oiijrw iîv ô Uyo^ xal ^ aofia- dra
dsl-nsd.? yj/tâs 1-niJ.ioupynaix.L, tors Iii TOTOiVjxev \'ivx tcvx, xocc dvó/iasrey
aÙTÔy ^syov aopixv x«i uibv, ïva iipiS? Si\' aÙTsSnbsp;Siio
yow „opiu; pvjffiu ihM, ixiav fih tgt;,v iSim xcxi luwTtàpxouaoï.M ramp; Öeäj,
TOV gi utàv ^v Tjj trop!« ysyswiJaSa; xkI -zuurm /.isTS^VTa dvo-

/tóvoy lt;sofia.v xaî AóyoV i) ^ofix yàp ry sofla ÙK^p^s nofou
Beou SsXvîssi. outu xal Xóyov hspov shat Xeysi Tzxpx rov ulbv èv rä
Ssü, xai TOUTOU iJ.srixovra. rbv uîbv ävop.xsea.t T:AXiv xarànbsp;Xóyov

xal uVov aÙTÔv (Ibid.). Cf. § 9.

3) noXXxï iuvK/ASts shi- b Sè Xpurrog aux èariv àXnBivr) Siua/ti; toû
6so\\), dXXA fiict. ramp;v Xsyoftévoiv Suvâ/xscoy sïti xat xùrôç (Ibid.).

\'/turâ Deus sit i), sed a Patre Deus sit factus 2).
\'/Idcirco omnibus nominibus Dei essentiae alienus
\'\'\'atque dissimilis, caeteris creaturis cognatus est®).
quot; Quum natura Deus non sit, naturâ mutabilis est ;
quot;ut caeterae creaturae pravus fieri potuit; Deus vero,
quot;eum in probitate mansurum praevidens, gloriam ei
quot;dedit, quam eum postea hominem factum virtute
\'/sibi acquisiturum scivit Quum Patris essentiae
//prorsus dissimilis sit Pilius, Patrem perfecte videre
quot;et novisse nequit; Eum vidit novitque quantum in
//creaturam, quamvis praestantissimam, cadere possit.
//Quid? quod ne suam essentiam quidem plane no-
\'/vit Pibusquot;5).

1)nbsp;OùSs Ssos àXriÔivôç èlt;jw b Xóyoi\' sî Ss xal XêySTcu Seos, Üï oùx

àXftOmii io-Tiv, -jfàpiTOi, (!isT:ep jtat d óiXht TXmres, oÜtcj

Kcd «ÙTOs isysTKt ivóp-om p-mov 6sà; (Ath. Or. c. Ar. I. § 6).

2)nbsp;oùx enTi-j äXtiSivb; b Xysitrrès, iäAA«nbsp;xal aùrôs èdeo-
mv^Bn. (ld, ibid. § 9).

3)nbsp;Kal b Xéyoi àlXàrpioç xal âvép-owi xam ntkvva. t5s toû T:a.Tpbç
oùaias xal IScótyitÓs iortquot; tüv Ss ysvtiTamp;v xal xrinp-Atoiv fStos xal «î
«ÜTÖV TuyxAvsc (Id. ibid. § 6).

4)nbsp;Kat t^ /tèv f)ù(t£[, amp;lt;!mp ttkvtss , aurais xal aùrb; b Xéyos èarl
ipsTTTOi, TÖ 8s ESîw aÙTS^ouaico Iws ßoüXsrcct pévu xagt;ôs, óVs p-énot
6éXu, Sivarai rpsT:su9at. Aià toSto ylt;xp, priai, xal TrpT/ivüaxav b
amp;€0s sasaSat xaXbv aùtov, -npoXaßüv oairä zxÙtyjv tïjvnbsp;Ss\'Swxîv ,
«v amp;vOpt,moi xal ix t^s ùpsT^; fe^s psrà txÏitx (Ibid.). Cf. § 9.

5)nbsp;OÜT£ bpamp;v oîire yivcàaxuf rsAeiws xal äxpiß Si; Sùvarai b Xàyos tôv
iauroîj ita.répm\' AXXà. x«t b yivùtjxsi xal ô ßXircu, tivaAóyws toi; lUots
psTpoiç oîSs xai ßXi-Ku, üane-p xatnbsp;yivdaxo/^sv xarà t17v lUav
Siva/tiv. K.al yàp xal b uth, où /ióvov ràv nccrépa (kxpißü; où yivci-

In his Thaliae fragmentis progressus, quos in expo-
sitione Dei Filii necessitudinis cum Patre fecit arius,
clare perspieimus. Praeclara praedicata, quae in utra-
que arii epistola Filio data vidimus, hîc frustra
quaerimus, alia quae illic desideravimus hîc .inveni-
mus. Immutabilitas in mutabilitatem, plena Divini-
tas in dissimilitudinem essentiae mutata est ; locus
vacillans, Filio antea desiguatus, firmus redditus est,
repugnantia est sublata, Dei Filius caeteris creaturis
plane est adaequatus. Plane, scilicet quoad es-
sentiam; quoad prioritatem enim majoremque di-
gnitatem a caeteris creaturis differt Filius, quippe
qui ante omnia creatus sit mundumque creaverit ;
hanc vero praestantiam non prohibere, quominus Filii
essentia dissimilis sit Patris essentiae, similis crea-
turarum naturae, putavit arixjs multique cum eo
putarunt. De his fautoribus Arianismi nunc nobis
agendum est.

axeC iïtTTît yctp aùrw siç to xa.Ta.\\cLßüV àlXù. xcà auroj à lt;jibs Tijv

ictuToii oùaiav oùx oîSe (Ath. Or. c. Ar. I § 6). Cf. ^ 9.

SECTIO ALTERA.

ARIANOBÜM SENTENTIA DE DEI FILII NECESSITUDINE
CUM PATBE.

Multos quidem arii partes secutos esse, non omnes
vero plane inter se consensisse, historia docet. Multi
viri docti hac dissensione commoti sunt, ad alios
Arianos ab aliis distinguendos ; verum non omnes
unam distinctionem proposuerunt. Quae bona sit,
vel potius au ulla bona sit, inquiremus, semper me-
moria tenentes hîc non de historia ecclesiae agi sed
de historia dogmatum. Quum justo necessarioque
diutius nos detineret, omnes distinctiones recensere
quae variis temporibus propositae sunt, eas modo
attendemus, quae plerisque placuerunt. Igitur non
est quod multa dicamus de akii asseclarum distin-
ctione in Arianes, Eunomianos et Macedonianos,
quam socratem historiographum fecisse vfalchius nar-
rat i); Macedoniani enim vel ii, qui Spiritus Sancti

1) Bist, der Kets. II. pag. 633.

Deitatem negabant, provenerunt quidem ex Ariana
schola, de necessitudine vero FiHum inter et Patrem
nihil sibi proprium docuerunt. — Idem tamen dici
non potest de alia distinctione, quam moshemius
abique proposuerunt, in Arianos, Semiarianos et
Anomoeos, quippe quae plura habere videatur quibus
se commendet. Ex historia enim notum est, ajunt
ejus fautores, inter eos, qui ab aeii parte starent,
alios fuisse, qui ulterius aeio ejusque amicis progre-
derentur, alios qui eum presse sequerentur, alios
qui ejus sententiam mitigarent. — Nihilominus tamen
hanc distinctionem approbare non possumus, quum
magis historia ecclesiae quam historia dogmatum
consulta esse nobis videatur. Infitias non imus ejus,
qui Arianismi fata accurate cognoscere velit, magni
interesse laudatas Arianorum partes inprimis attendere,
negamus vero ei, qui in aeii doctrinam inquirere
velit, distinctionem illam magni esse aestimandam.
Quod ad Anomoeos enim attinet, (de Semiarianis
postea agemus) nescimus quare hoc nomine ab aeio
Arianisque proprie dictis distinguendi sint, quum
nemo disertius quam aeiijs Eilium Patri àvéïMiov
praedicare possit, neque Anomoei ulterius quam aeius,
Dei Eilium creaturis plane adaequans, procedere po-
tuissent. Quodammodo quidem aeii sententiam dia-
lecticae ope illustrarunt, atque ea, quae ab aeio le-
viter erant attacta, firmiora reddiderunt, quam ob

causam in monographia de Arianismo desiderari ne-
queunt, ab Ärianis vero non distinguendi, con tra-
que Aßii doctrinae propugnatores veri nominis ha-
bendi sunt. Quae ut probemus, principes Anomoe-
orum, qui etiam Eunomiani (ab eunomio , uno e
multis eorum ducibus) et Exuhonüani (quod Dei
Klium oÙK ovTcov procreatum esse opinabantur)
nominati sunt, loquentes inducemus, sc. abtium et
exjnomium 1). Non est quod seorsum hunc ab illo
spectemus ; quoad summam enim inter se consen-
tiunt. Uterque e Patris xyemn^ricf Piliique ysvv^fricf.
idem concludit.

Eunomius sui systematis lineamenta dedit in f/h-
ôéa-sinbsp;et in //\'ATcAay;^™^quot; , AëTius 47

thesibus ®) sententiam suam de necessitudine Filium
inter et Patrem exposuit. Horum doctrina hue redit :

// Pater est unicus Deus veri nominis, qui semper
gt;! solus, sibi sufHciens , inaccessus , quod ad essenti-
» am in plures non divisus est , suam Deitatem

1)nbsp;Praeter eos multi quidem Anomoei memorari possunt, nt eu-
Doxius, asterius (de quibus Cf. walch, 1.1. pag. 634); horum scripta
vero aut perierunt aut conservata attentione indigna sunt.

2)nbsp;Consulnimus horum scriptorum fragmenta, quae exstant apud
lABMCiUM, Biil. 6r. tom. 8.

3)nbsp;Ab EPiPHANio haer. 76. nobis conservatis.

4)nbsp;©sas di, AvApy^uç, àTshur^Toiç pmoi, où oùalco) xx8\' ^v
siiTiv e\'snbsp;n pepil^óp-svoi slç Trisi\'oyî-nàvTV) yàp xcc6lt;xliz(

mmm

f_ 26 —

// cum nullo participât, majestatis socium non habet.
// Est unicus omnipotens Deus, totius mundi domi-
// nus, omnis mutationis expers , ne in generando
//quidem aliquid sibi proprium parti ci pan s ; est enim
ff â^éw^irog Haec àyswm\'ia ad Dei essentiam per-
//tinet; non indicat Deum aliquid desiderare, sed
//proprietas est, sine\' qua Deus ne cogitari quidem
//potest®); neque nostrae rationis est commentum,
//quod si esset, Deum gratias nobis agere opor-
//teret, qui tam sublime nomen invenerimus Cete-
//roquin Deus suam essentiam non melius nobis no-
//vit; quod nos de Ejus essentia novimus, et Ipse

isih ds, xat xarà roc avrà. ts xat àffaÙTWs Siocfiiévav /lóvo;. Bun.
Kùroucia. iïTtv Aaùyxpiro^, oùx éÇwÔev uuvs/ipat\'voucra rb ^Trpéairov,
çeJTo Sè imàpxoïK^a dsùyxpcro; xat ânpàairo;, AëT. tà. 36.

1)nbsp;^Avùrspo; rparô^i xat /tSTa/Soi^j. EuN. \'kp-erüßhuroi xai yîvs-
ffSMS xpdrruv i) oùtsia. roû ©sou. AëT. th. 10. KaT« Tràffïjs cdria; rb
änapaXXaxrb-j ëyouaa.. th. S6.

2)nbsp;oùx h ramp; yswSv r-l]V JStav oùlt;rtav //.epi^cav. EüN.

3)nbsp;E( at arsp-^astç É\'Iswv sialv âfxipsijsis, rb sTZÏ dsoïi àyévwiroii
ijTOt tnépYiaig èo-tiv k^ecav, ïj sfts trtepijascijj, àxx si fih arép-riuis è-
cTtv l|slt;«5, namp;s âv rb /xvj itposbv ramp; 8samp; auua^tÖ/iJjirsTatquot; d Sè ê^i;
iari rb àyénrirov, âvàyx/i TtpovTtoOécBoLi yew/jrijv oùst\'av, cv\' oörcus ê^tv
TipoaXxßoOsa Ayswriro; èvop.AÇrirat. AëT. th. 22, 24. CiF. etiam th.
37. 44, 46.

4)nbsp;ei /ivj rb liyéwrirov rrjv îmé^raaiv toû ôsoû izxpiarvian, èn(-
voîas £(7tIv âvôpoiiriv\'/i; rb âiùyxpcrav ovopa, X\'^-P^\'quot; \'^O\'S iTJivo^sasi yivcôffxsi
b @sbs, Stà Tvjv àysvvi^rov inivoiav, nljv hnspo^riv rot) èvô/^aros où fsptav
iv oùaia.. AëT. th. 14.

quot;novit; quod nos uescimus, et Ipse nescit Sua
quot;Voluntate, quae ab essentia omnino est distinguenda,
quot; unigenitum Klium procreavit Klius ille est vere
quot; Dens, attamen non ^yimvtTOt;, ante omnes creatu-
\'Tas, ante omnia tempora, factus et creatus; non
quot;sine initio, antequam enim generatus est non ex-
quot;stitit^). Quia generatus est Pilius, naturae et es-

1)nbsp;\'o Ösöj ■K^pi Tvîî sauTou oùfféas oùSèv vliov Ji/i«av inio-TKTat\' http
âv slZûri//.sv iifistg TZspï aùr^;, toÎto itssvtms x^xsÏvoj olZsv, o 5\' au
7:lt;4i{v ixslvoî, touto sbp-^asis àTtapaXiàxTûis èv ijpcii. Hujus eunomll
effati (a socrate nobis eonservati, ffùf. Eccl. IV. 7) authentiam in
dubium vocari non posse, testantur Basilius, theodoretüs et Hie-
ronymus. Philostokamp;ius ipse, licet Arianus, Hist. Eccl. libro I.
cap. 2 et II. c. 3 agnoscit bac in re Eunomimos ab akio distulisse.
Cf. baur, I. 1. pag. 384. Simile quid eunomii effati AëTius docuit:
Tououtov axrcov ènlsTapai xat otSa ùu-rs //.-i] slSévxc èpaurov à; 9sm
p-ôtXXov iTziaTapai.

2)nbsp;\'Yto\'s-tï] Sè ßouX^aei toû TtXTpbi b /tovoyevijs, où irpè; zijv oùaiav,
Ttph; Ss Tijv hspysioa, -Ijrcs èsTi xat ßovXyisc;. EuN. e2 5è ôXo; lortv
(iyswîjTO; oùx oùsccuSûs sis yévwiaiv Sis\'ffi-/], ifouaia Sè bnsar-nas t9
yéitvnpa. AëX. th. t.

5) Aiïjôivôî @shs, oùx àyéw/izos, Ttpb Tratrvjs xtitssas yevipsvos, oùx
àva.pyrps — TaÙTyjv Sè ysysmriaOcu pèv oùx oïiaav TZpb r^s JStccf avuTtiasus.
Eun. quot;rTTouTKVTOs TS divj^üs TZpb oâtivoi-j. AcT. — Hujus theses 46 et
47 Eunomiano effato de ïilii Deitate contradieere videntur; ibi enim
dicit : E? to läysvvyjTOs xal to Bsbs ix na.pa.Xl\'/jXotj tô aÙTÔ SigAoï àyévvn-
Tov àyswtitos iyéwi)lt;7sv\' ü Sà stspóv tî Sïiiot rà à.yivTnTm irspâv rs ro
flsàj, oùx «TOTTOv Ss TÖ 6siamp; 6sbv ysyevvmsvctt, éxarépou rijv v-napli
XxßövTos äyemi^rou oùatxs\' d Sè rb Tipb toû ssou /iïjssv scv], ünizsp
OUX EffTiv, rb ôsbs xat rb àyiwtiros raÙTOv SvjXoî, où TZpoeisp.svou roû
yswjj/iatos tô Aysmrirovquot; Sis oùSs tô auvsxfavetsdxi rä xal ■narpï

//sentiae Patris »ysw^rov particeps esse non potest;
//Pilii generatione tam êf/,coutrix quam OfioiovŒiiX, ex-
//cluditur 1). Quomodo enim Patri é/zocûcrioç esse po-
//test Pilius, qui tam essentia quam cognitione a
\'/Patre plurimum dilferat, Patre se âyéwmy, Pilio
//se y£yv}jTOv sciente2)? Gloriam quidem a Patre
//accepit Pilius, summa vero gloria quae communi-
//cari nequeat Patris propria mansit —- Quamvis
//creatus, caeterarum creaturarum plane similis non
//est; iis longe praestat ut opifex operi omnia
//enim quae sunt vi creatrici, quam Pilius a Pa-
//tre accepit 5), existentiam debent. Universo cre-
//ando et gubernando obedientiam Patri manifestavit ;
//minime tamen eâ gratiâ nomen Filii et Dei ei

aÙTô) â-jé^s. Contradictio vero non nisi specie adest; eodem sensu
quo eunomius, AëTius Filium Deum nominare potuit; eadem verba
quae hic usurpare potuit eunomius.

1) r^vvïî/ia Toivyv TOV uiiv fa/isv xarà rijv ramp;v ypa.fSsv hlxixxXiav-
aôri)v shai T-r,v bniuTaaiv riv any-xivsi toUvo/^cc. Eun. El ârûeuTyjrui
0 ©îà;; iiajj.ivsi sv cèysvvïjTw fùusi xal «TsJiewTvjTWs to yirjn/À(n ysv-
vYipà èartv, -ri roi b^oouaiou xcà roti b/j.oLogt;jsiou xocxoh^icc Tixpstsipôccp^
asrai, Israrcu ss tô hi oùaU àaiiyxpiTOv ixxrépaç pùssas Aïiûji.a.ri.
Aër. tk. 4.

21 nûs oùx «v ûn rb b/xooùaio-j fshhi, roi /iîv ytvtitsxovroç sxtirbv
àyéw/iro-j, roi Si yji/wjtóu. AëT. ik. 13. Cf. th. 39.

3)nbsp;où tgt;7s èxsivou /israXafióvrcc SfSfj)?, i^^îtcSSotos yàp ri Sofa tou
Tioi.vroxptt.ropo?. EuN.

4)nbsp;t0ffaùt»)v aùramp; vé/ioii-îv bnspox\'ijv, oanv É\'^siv âvayxcaov tc3v iStwv
Tioirifxiirotv rbv tioiïjtijv. Eun.

5)nbsp;2uv«7rsy£vv)jftj divtaStv «ùtlt;S ri ^Yi/iioupyuij ZOva/nig. EuN.

\'\'impositum est, nam unigenitus Deus factus est
quot;quia Mlius est et generatusquot; i).

Ad demonstrandum abtium et eunomtum Aria-
^is annumerandos esse, non habemus quod multis
verbis utamur. Diserte enim affirmant Kiium Dei
quondam non exstitisse, et ante jacta mundi funda-
menta Dei voluntate e nihilo esse procreatum. Quam-
vis verba : ävößoiog t5 U^rp) apud eos non invenian-
tur, res ipsa, quae verbis illis exprimitur, ex eorum
systemate elucet; ubi enim tantum discrimen accipi-
tur inter Patrem àykvvv\\Tûv et Pilium yavv^rov, nec
non tot verbis statuitur, haec praedicata ab essentiae
notione discerni non posse, fieri non potest quin
Pilius natura dissimilis esse Patris ab iis habeatur. —
Quodammodo tamen Anomoei et akius inter se dif-
férant; secundum amum enim Deus mente nostra
non comprehenditur, imo Pilius ipse Patris essen-
tiam ignorât; secundum aötium et eunomiüm vero
unusquisque homo Dei essentiam novit, ut Deus
ipse se novit. Hoc discrimen inde explicandum no-
bis videtur, quod Anomoei âysvvvjtrixv ad Dei essentiam
pertinere statuebant (quam opinionem arius nondum
amplexus erat), itaque eum, qui Deum âyéwi^rov esse

1) OJx SX TW ÙKccxo^s Ttpos^aßiiv TO stvat wàs ij dsàg,nbsp;ex Toû

ulàs eîiKXi x«i ysw/)6^vctc ftavaysvyjs Ösoj ysvó/ievos. Eus.

sciret, Ejus essentiam plane novisse putabant. Aliud
discrimen magistrura inter et discipulos in eo posi-
tum est, quod die Eilium virtute sua, postea mani-
festanda, gloriam assecutum esse dicit, eunomitjs
vero contendit, Eilium non propter obedientiam, sed
propter generationem Deum factum esse, eoque fun-
damentum Eilii Deitatis physicum morali praeferre
videtur. Discrimen tamen illud ne justo majus ha-
beatur; maximum esset, si eunomius Eilium natura
Deum esse affirmasset ; hoc vero expresse negavit,
Eilium creaturis adaequans. Nemo ergo praeclaro hoc
praedicato, quod Eilio ab eunomio datum videt, se
moveri patiatur ad existimandum, Arianum ilium ad
sublimiorem Eilii notionem regressum esse, et hoc
nomine aeio (ut certe eum e Thalia cognovimus)
esse praeponendum. Contrario eünomh sententia ab
ecclesiastica de Eilio doctrina longius distare dicenda
est quam arii. Etenim quo majus discrimen esse
docetur Patrem àrkvvnTOv inter et Eilium ysvwiTh,
eo minus Eilius natura Deus dici potest. Miran-
dum sane, aritjm in utraque sua epistola Eilium
unigenitum Deum veri nominis appellasse; ridiculum
vero, hac appellatione uti non veritum esse eünomium.

Comperto Anomoeos explicuisse quidem arii sen-
tentiam, docendo essentiae communicationem in Pa-
trem àyiwviTOV ne cadere quidem posse, verum ab

ARU asseclis veri nominis distinguendos non esse,
nonnulla, eaque plura ob rei gravitatem, nobis mo-
nenda sunt de Semiarianis vel de tertia Arianorum
classe, quam multos ab Ärianis Anomoeisqne distin-
xisse vidimus 1). Multis illis ii addi possunt, qui,
etiamsi Anomoeos ab Arianis non distinguant, ta-
men Semiarianos Arianismo, licet mitigato, ad-
dictos fuisse contendunt. — Ab hac opinione quo-
que nostra differt. Recte dorneu Semiarianos potius
Seminicaenos appellavisse, illosque attendere historiae
ecclesiae operam navantis pluris interesse, quam hi-
storiam dogmatum scribentis, statuisse nobis videtur
Si enim symbola attendimus, quibus suam senten-
tiam aperuerunt nec non doctissimi eorum fautoris
etjsebu Caesareënsis scripta consulimus, non am-
plius dubitamus quin Semiarianorum doctrina ma-
gis conveniat cum Nicaena quam cum Ariana ;
quae convenientia athanasio ipsi tanta visa est, ut

1)nbsp;Pag. 24.

2)nbsp;quot;Sie sind mehr eine kirchengeschiehtliche als dogmengeschicht-
«hche Erscheinung, und können auch, wenn man auf ihr rehgiöses
»Interesse achtet, mit grösserem Rechte Seminicäner als Semiarianer
quot;heissen.quot; 1. 1. p. 860. Idem judicium de iis fert mei£R, 1. I.
pag. 171.

3)nbsp;Cf. de iis walch, 1. 1.

4)nbsp;Nicaena doctrina dicitur doctrina orthodoxa Tilii Deitatis vel
bpoouaias Patri, quae in concilio oecumenico Nicaeno aquot;. 325 habito,
praesertim athanash diaconi, postea episcopi Alexandrini, auctoritate,
constituta est.

eos in numero inimicorum minime ducendos esse
diceret 1). Multa quidem effata ex eorum symbolis
scriptisque afferri possunt, quae ab Arianismo non
longe absint; multa vero, et quidem plura, iis op-
ponere non difficile est, quae non nisi Nicaenis
placeant. Quid? quod ea, quae aritjm ab aliis dis-
tinguunt: Mius ante mundum conditum e nihilo est
procreatus, apud eos non inveniuntur, contraque ea,
quae Nicaenismo propria sunt : Elius naturâ est Deus,
ab iis diserte docentur. — Mediam quasi viam inter
utramque partem inire voluerunt atque terminologiam
ecclesiasticam ante-Arianam conservantes pacem in
ecclesia constituere studuerunt, secum non reputantes
hoe conciliandi studio nec Arianos nec Nieaenos con-
tentes esse posse Apparet igitur eos in expositione
Arianismi dignos non esse, qui peculiarem locum

1)nbsp;Äthan, de Syn. Ärim. Cff. de hoc athanasii jadicio dorner,
1. 1. pag. 805, 860 et meier, 1. 1. pag. 175.

2)nbsp;Recte dixit twjestbn, Vorlesungen über die Dogmatik. II.
pag. 289: »Zwar suchten nun Anfangs noch Viele (wie die BuseMa-
»ner und andere sogenannte Semiarianer) den alten Subordinatianis-
\'/mus festzuhalten; diess war aber unmöglich nachdem die frühere
quot;Unbefangenheit verloren und die ursprünglich durcheinander gebun-
»denen Gegensätze frei geworden oder als solche zum Bewusstsein
quot;gekommen waren.quot; Cf. meier, 1. 1. pag. 169—170: »Die ganze
»Richtung wurzelt in der Vergangenheit und tragt die Widersprüche,
• welche im Arianismus und Nicänismus 8useinandertraten, noch ctnge-
fschieden in sich.quot;

obtineant, saltem tertiam Arianorum classem eos non
esse habendos i).

Nmnerum autem auctoritatemque eorum permagnam
fuisse, adeo ut Nicaenismi victoriam saepius dubiam
redderent, nemo mirabitur, qui (ut alias causas silea-
inus) oppositionem spectaverit, quam vocabulum oßo-
owioq, quo concilium Nicaenum Klii Deitatem signi-
ficaverat, non excitare non potuit 2). Quippe voca-
bulum illud, orthodoxiae signum habitum, quamvis
antea a Synodo Antiockena a°. 269 , contra paulum
SAMOSATENUM habita , rejectum 8), multis displicuit,

1)nbsp;Badem igitur causa, ob quam statuimus abiüm aliquid sibi pro-
prium docuisse, nos movet ad Semiarianis Arianorum nomen abjudi-
candum. Qui kusebium Caes. arianum vocat, illi et origenem et
plerosque patres ante-Nicaenos Arianes fuisse dicendum est.

2)nbsp;Etiam lange 1. 1. oppositionem illam tanti aestimat ut arii
asseclas in Arianos et anti-Homoousianos distinguât.

3)nbsp;Difficile est bene respondere quaestioni, quaenam causa hujus
rejectionis fuerit, quia parum de actis synodi Aniiockenae novimus.
In synodo Ancyrend a° 358 habita Semiariani primi ad vocabulum
ojj-ooixsLOi a patribus Antiocheuis rejectum provocarunt ; atque inter
patres non nisi athanasius, Basilius et Hilarius, quum per Se-
miarianos demum ad istam rejectionem attendissent, pauca hac de re
monuerunt. Multi, hanc rejeetionem tam paucorum attentionem tam
sero commovisse considérantes, totam rem a Semiarianis, ad causam
suam tuendam^fictam esse contendunt, cujus opinionis in eo praesidi-
um quaerunt, quod vocabulum b^ooùatos pauli samos. systemati non
conveniat; alii aliam viam ingressi sunt (varias has vias copiose me-
morarunt walch 1. 1. pag. 103—108 et brohschammer , äe J^er-
werfmg des b/iooùaios zu Antiochien in Theol. Quart. 1850 , p. 7—23).
Nos eorum sententiam veri simillimam habemus, qui statuunt, synodum

3

aliis ob aliam rationem. Prudentius igitur multi
duxerunt, aptiusque ad pacem ecclesiae reddendam,
voci ofMovcriog se opponere, illique vocem b[Miov(noq
praeferre i). Praesertim inde a Synodo Ancyrensi, in

AntiocJienam, e pauli haeresi occasionem nactam Filii necessitudinis
cum Patre magis perspicue indicandae, verbum ipooiiaLOi, jam id
temporis usnrpatum ad banc necessitudinem signiflcandam, rejecisse ut
Emanatismum redolens, eandem igitur ob causam, ob quam saec° 4°
multi Semiariani id rejecerint.

1) De significatione verborum àfiooùsioi et h[taiohsLo; multum dis-
putatum est. Quum bistorice explicanda esse nobis videantur, eos,
qui bfJioobnioi) Xlarpi Filium dixerint, significare voluisse putamus :
Filiam esse divinae naturae socium, ejusdem essentiae cujus Pater,
non unius essentiae, sed ut inter homines filius ejusdem naturae sit
cujus pater ; qui autem vocem è/totoûanos usurpaverint indicare voluisse :
Filii essentiam Patris essentiae similem esse. Alii vero aliter haec
verba expheuerunt ; multi, inter quos Walch 1. I. pag. 619—621,
voce bpoouaia non unitatem specificam, sed unitatem numericam si-
gnificari existimant, quasi patres Nicaeni indicare voluissent, Filium
et Patrem unum Deum constituere. Ab hac sententia non longe
abest Cl j. h. schölten, qui in primario libro : Zeer der Hervormde
Kerk in hare grondbeginselen ed. 3a. 11. pag. 182 dicit: »De Vader als
»het eeuwig zich zelf genererende subject en de eeuwig gegene-
//reerde Zoon of Logos zijn ten gevolge der generatie niet twee indi-
quot;viduen naast of bij elkander, zooals het Semiarianisme stelde, maar
quot;één en hetzelfde goddelijke wezen. De Logos is mitsdien niet al-
quot;leen bpoioùstos, d. i. derzelfde wezenheid met den Vader deelachtig,
»maar Hij is b/jtooitatoi, d. i. medewezend of eenswezend, niet om
»aan te duiden het eenerlei zijn der wezenbeid {bpoiomia.) zöoals een
»menschelijke vader en zoon van eenerlei substantie zijn, maar in dien
»zin, dat de Vader en de Zoon één en dezelfde wezenheid uitmaken
»en eenwig te gelijk in God aanwezig zijn.quot; (Clf. ejusdem Initia
Dogm. Chr. II. pag. 142). Si haec interpretatio bona esset, discri-
men inter Nicaenos et Semiarianos multo majus esset, quam nos indi-

qua Semiariani geokgius Laodicensis et Basilius
Ancyrensis sententiam suam exposuerunt, illa êf/.oioij!r!x

cavimus. Quid? quod hi non amphus Seminicaem dici possent. No-
stram vero permutare sententiam non opus est; ex historia enim
luculenter patet, patres Nicaenos ad seriorem doctrinam Filii Patrisque
unitatis numericae non pervenisse. Non solum in symbolo Nicaeno
nihil invenitur, quod talem unitatem spectet, (mirandum scilicet esset,
si patres, acres anti-Sabelliani quum essent, talem doctrinam, sabelui
haeresin xedolentem accepissent), sed athanastos ipse, semel atque
iterum formulam illam explicans, nihil de unitate numerica monuit; sic
e. g. in epistola ad Afros §9 dicit: «si Ariani vocem o/toowios usurpare
nolint, dicant modo: Filius naturS. {tp\'usu) Deus est; o/Aooiirios enim
significat, Filiam non creatum esse, etqui Fihnm o/toowiw esse patat,
ei creaturae nomen ahjudicat.quot; Quid? quod pater orthodoxiae vocem
ofioiaiaio; non improbavit, nisi quia forma quidem alium alii Sp.oiov
dici posse putabat, essentia vero non ita {de Sijn. § 53). Si ipse
voce bfioouaixi dicere voluisset, essentiam Patris Filiique numero esse
unam, certe Semiarianos accasavisset, quod »duplioem Deum, supre-
mum atque sabordinatum, in theologiam indusissent,quot; neque eos
fratres appellavisset. (Etiam hilakius sensum vocum bfioouc, et bpoiouc.
eodem redire existimavit). Praeterea, ne de causis, quibus commoti
eusebius multique Semiariani pugnam inierint cum formula Nicaena
(cui postea subscripserunt), multa dicamus, memoratu dignum est, oe-
cumenicum concilium Chalcedonense christum bfj-oohntov esse homini-
bus constituisse. — Idem judicium de significatione vocis hpoohnwi
fert meier 1. 1. pag. 184: »Das konsubstanzielle Nebeneinanderexi-
«stiren liegt in dem èfitoovaim. Hier scheinen dann Vater und Sohn
quot;fast als zwei Götter auseinanderzufallen, die nur durch den ge-
quot;meinsamen Gattungsbegriff und das Zurückgehn auf die Zeugung
»zusammengehalten werden. An ein wirkliches Zusammengehn zur
quot;Einheit denken die Nicäner noch nicht,quot; et pag. 157: «.\'in eine
quot;numerische Einheit wird mit klarem Bewusstsein noch nicht gedacht;
»noch immer wird das marsbo/iev sknbsp;ausschliessKch auf dem

quot;Vater, nicht auf die göttliche Trias bezogen. So ist auch eine ge-

eorum signum factum est, et Homoeousiastamm no-
men illis impositum est. Postquam vero viderunt
oppositione illa pacem restitui non posse, postquam
magis magisque persuasum sibi habuerunt, tantum
non esse discrimen inter suam doctrinam et fidem
Nicaenam, quantum inter se et Arianos, fere omnes
formulae Nicaenae subscripserunt.

Tametsi igitur Arianismo addicti non habendi sunt
Semiariani, facere non possumus, quin unum ex iis
loquentem inducamus, quo melius intelligatur, quid
Arianos ab aliis distinguât, appareatque nos in for-
mis dijudicandis, quibus Arianismus variis temporibus
sit indutus, arbitrariam regulam non adhibuisse.
Alia ratio, ob quam Semiarianorum doctrinam expo-
nere cupimus, in eo sita est, quod antea de patribus

»wisse Subordinazion des Sohnes bei wesentlichen Gleichheit der
»Homousianern keinesweges fremd.quot; Idem baue, 1. 1. pag. 339:
\'/Wir würden den Sinn der nicänischen Formel sehr verfehlen, wenn
»wir ihrer Homousie den Begriff einer numerischen Einheit unter-
liegen wollten,quot; et pag. 340: »Die Lehre des nicänischen Symbols
»ist wesentlich dieselbe mit derjenigen, die schon bisher als die i-echt-
»gläubige galt. Cff. etiam jjornek 1. 1. pag. 831; münschee, Bog-
mengesah. pag. 356, aliique. — Patet igitur nos, nisi athanasium,
patres Nicaenos omnesque, qui praeter Deum-Patrem Deum-Pilium
esse statuant, Arianos vocare velimus, Semiarianos Arianismi accu-
satione non absolvere non posse. Qui Pilium ut naturâ Deum a
creaturis distinguit, Arianus non est, sive è/iooûuiov sive b/AOioi/siov
Patri Eum vocat. — De quorum vocabulorum significatione quod fusius
egimus, nemo nobis non ignoscet, qui consideret, quam vim signifi-
catio illa in judicium de Arianismi indole habeat.

ante-Nicaenis agentes (cf. pag. 15 sqq.) discrimen esse
eos inter et akium contendimus quidem, non vero
probavimus locis citaadis; quum autem notum sit,
Semiarianos cum plerisque patribus laudatis maxime
convenire, judicium, quod de illis ferimus, idem est
quod de his ferendura est.

Quem finem ut assequamur, plerorumque, qui de
Arianismo scripserunt, vestigiis insistentes, eligimus
jam laudatum eusebium Caesareënsem; Semiarianorum
enim symbola, quae inter concilia oecumenica Nicae-
num (a°. 335) et ConstantinopoUtanum (a°. 381) pro-
posita sunt, non solum magnam partem indefinita sunt,
multumque inter se difierunt, sed etiam fere idem
continent, quod magis explicite in eusebii scriptis re-
peritur, ita ut quod de eusebio valet, de Semiarianis
quoque valeat. Sponte intelligitur, de hoe quoque viro
varie judicatum esse. Inter veteres ïetavius, bako-
Nius et inprimis cleeicüs eum Arianum appellare
non dubitarunt, aliis, ut bullio et cavio (in appen-
dice »historiae litter ar iaequot;) ejus orthodoxiam defenden-
tibus. Nostri aevi scriptores, in ejus sententia explo-
randa minore partium studio ducti, eum neque Arianum
neque Nicaenum habent, verum longius eum, ut fau-
torem doctrinae ecclesiasticae ante-Nicaenae, ab akio
quam ab athakasio distare putant. Haec sententia et
nostra est ; veram eam esse probare conabimur, summa
Eusebianae doctrinae de necessitudine Klii cum Patre

m

cum lectoribus nostris communicanda, quam ex ejus
//Bemonstratione EvangeUcaquot; et gt;/quinque lihris aä-
gt;,versus Marcellmn!\'\' (ed. Th. Oaitford, Oxon. 1852)
petivimus. Utroque scripto promiscue nos uti posse
arbitramur, quum möhlem opinio i), distinguendum
esse inter eusebii scripta ante-Nicaena {Bern. Evang.),
quae multa Ariana contineant, et scripta post-Nicaena
{libri aäv. Marc.), in quibus Arianismus oppugnetur,
non habeat quod multis commendetur.

Eusebii sententia haecce est:

//Eilius ante omnia tempora a Patre generatus est,
//perfectum perfecti opus, creator, caput, gubernator
//et rex constitutus omnium quae sunt 3). Semper
//cum Patre fuit, quamvisnbsp;non sit Quum

//Eilius sit, et Deus est , non ut alii, qui tantum

1)nbsp;Quam edidit in libro 1. Athanasius der Grosse.

2)nbsp;©sos t-ç -npoyvoiau uyvisamp;iv ts toütwv octiàvtmv trfih ysvsasat tos
iv /xsydcXco (jw/iktt xspaa« säv)tro/isvlt;uv, ha. tov r^ii zri/j.ioupym? ànàts-oç
oixovoftov Yiysp.ovà TS xat ßatsiUa. tüv öxoiv tr/sorä^airsat ÜSTO Islv.
Dem. Ev. IV. 1. Kai sij twv ovtwv «trävtwv -npamp;tov ûçjtvtïifftv kùtoû
ysini-l/^a-to Tslsiov tsIslom syi/itou/jy/j/ia, 1. 1. iv. 3.

3)nbsp;rîôî ysvvïjTÔs, oùnbsp;y-~

yovcüä, à.)àà -npo x/soquot;quot;quot; oduviav ûv, xai TTpoiiv, xcà tamp; nxtpi ws
Utôs SiaTiKVTÔç awiiV, xcà oùx àyùwiTo; ägt;v, 1. 1. IV. 3. De tioficç
(de qua Prov. cap. 8 agitur), qua Dei Filium intelligi vult EUSEBIUS,
dicit: Tà £Ï àneîpav alùvojv ätZiov tvç nxTp\'i oiap.ov^i-aùvamp;povo^

rä Ttarpc, 1. 1. V, 1.

4)nbsp;nivjv si xat j!Ù«rç( /Aovoyswjî ulà{ xat ©eo; À/iwv äviup^ip-shM,

»ovô[jt,ciTi Dii dicuntur J^) , sed naturâ, ut animata et
gt;\' viva imago Dei, Deo omnibus nominibus similis 2),
quot; Deus e Deo, non ut pars vel emanatio Divinae
quot; essentiae, sed incomprehenso modo Patris voluntate
quot; generatus Ergo non e nihilo creatus est, alia enim
quot; est Eilii generatio, alia universi creatio Eulgor
\'/est Dei majestatis; quod tamen improprio sensu est
//intelligendum; si enim omnia praedicata, sine qui-
z/bus lucis fulgor cogitari nequeat, Dei Eilio tri-
\'/bueremus, Sacrae Scripturae contradiceremus; fulgor
\'/e. g. tantummodo vis, êvspysicn quaedam lucis est,
\'/Eilius vero persona est; lux sine fulgore cogitari
// non potest, adeo ut hic illius velut complementum

aii\' oùy/ b TTfiSho; ®sàî, izpamp;TOi Si TOu ®so\\i fiovoysviji uibs, xat S(à
ToÛTo @sós, Dem. Ev. V. 4.

1)nbsp;Tàu S\' utàv TOÛ ®soû ©sôv xcà Vjjpiov ótvax-npirr-cet, xcà cJAvjSûs uiÔK
«rvat xal 0sbv SiSdcff«:\' où xarà tov; TCoXXoùi T0Ù5 imxXriv àmpaadévTai
iiioùi TS xal 0e«ùs, nspi wu dprircu „iyùgt; sînx dsoi iars, xat uîo\'t
biplistou nctiitss,quot; xxO\' â Sk /ióvos aÙTOS, é aùrou ysviviôsU toû Ua-
rpbi, h popf^ @soû bitYipxev, adv. Marc. L 10. Cf. Dem. Ev.
V. 4.

2)nbsp;Tvjv É\'p\'puxov xat Çôaav vospm slxivcc, xarà ndvTcc tw Uarpi
■napapoMpévnv, xat t^s ©£i5t71TÓï te aùr^s tïjv bpoiwsiv imfspopéwiv.
Dem. Ev. V. 4.

3)nbsp;©eoî SX ©eoû, où xarà hAaraisiv vj rop^v ^ liMpsmv èx rijs toxi
na.Tpbç oùaiixi TzpoßsßXvpivoi, âpp^roti 5s xat àvsmXoyinTuç npXv, if
atevos, pStilov Bè -npb TTàvTOav oàmw, ix t«5 tou Ilarphç amp;vsxppamp;lt;!TOlt;j
xat ànspivo^TOu ßouXm ts xal huvâpsoii, 1- 1- IV. 3. Cf. ado.
Marc. I, 12.

4)nbsp;quot;a;i;17î yàp uloii yivelt;sLi xal kAAï) il Stèt toÏgt; vm SviptoupyM. Dem.
Ev. V. 1.

//sit, Deas vero tali complemento non indiget, etper
//se ipsurn perfectus est; fulgorem cum luce conjunc-
//tum esse necesse est, Klium vero non necessitate
// coactus , sed voluntate sua Pater generavit i). Ita
//Pilius non primus est Deus, sed secundus, secun-
n dum lumen, secunda omnium causa, Patre inferior
//Deus non est a se ipso, sed a Patre Deitatem ac-
// cepit; aysvvvjTOv Deitatem in eo tanquam in speculo
//videmus®), quamobrem nobis colendus et adorandus

1)nbsp;Rai JJCDTOS pkv ^ auyyj x\'^paii svspydcc; ènsx^i, o Ss utos éVsySÓv
tt gt;7 AOLta ivspydav tuyjjavsi, x.a8 sxinhv ouffteó/ievoj. \'h piv oaiyii
auvunócpxsi pwTt, TO/iTrAvjjSWTixvj tij ousc aoroü {ctvsu yap «iy^j
oix ml uTzoaraii) ySj) bpou ts xat xkt\' auto aumpsiFT^xsV xai b fikv
xa6\' iautov rsXsto; xai izpStroi, riis Haxijp xai tou lAau alwtajsoüs
a\'kcoï, ouZiv ds uupltX-npcaatv Trjs lautou ©sótïitoï Tiapx tou uiot/Xxfi-
jSAvoiV b Ss és iK ahiou ysyoviis ucbs, Seóts^os ou imv uibg xaSe-
(jtïixsü, Tixpö: Toïi IlccTpbs xsd to stvai xai to toco;Ss sïvai dXnpoi;.
Kai nixXcv v] /jtiv auyij ou xxrix Ttposcipsaiv rati farb; sxXa/^TZst, xxrA
t£ Ss t»)s oCiaias auplisfinxos Ax\'^P^quot;\'^quot;\'\'\' ®nbsp;yvupr^v xai
npoxipsmv dxiiv tircsstri tou IIccTpó;, Dêm. Ev. IV. 3.

2)nbsp;«tois UuTspo-i, 1. 1. tv. 3. o^x ° -npSiros @sis, 1. 1. v. 4.
Kénspos aïtios tüv oawv, 1. 1 v. 1. msi\'cov vj xartx rb-npÜTOv ahcov,
]. I v. II.

3)nbsp;0i3x IScóxTrjTov auTïjv (sc. ! leitatem) è\'syyixsv\' o fj.kv yap SiScjutv,
b Ss ).xpjS«veC wffts xuptas xo:i ivx ^xsïvov dvxi 0sov, xai jxóvov
jiiv XXI fhtssi ovtk, x«l /ivj Ttxp irdpou Xafièvrx\' tov Ss tc5v
IsuTspav ii^iSiaSxi xat to ©sov stvat Xxjiónx izapa tou Tlxzpbs é\'xstv-
i-jós ts ovtos ©sou tou xafl\' saiitov d.vApxlt;as xai ^.yevvrjto); ovtos, S(« Ss
TOU utoO Ó1S «V U suiTiTpou xai dxóvos èTTtSsoipoufiëvou, 1. 1. V. 5. Oüx
avxpxos wvj oüSs dyémritos, \'va /j^i| Sua lt;ipxxs xai Suo ©sous Ütioutiï-
ffïjTat, adv. Mare. II. 6.

quot; est 1). Jam veteris oeconomiae tempore nonnun-
quot;quam hominibus apparuit quum vero tempus
n homines salvandi venisset homo factus est ; nihi-
\'/lominus ubique praesens mansit, cum Patre et in
quot;Patre fuit, coelestibus terrestribusque rebus provi-
quot;dere non desiitquot;^).

Ex his Eusebianae doctrinae lineamentis efficitur,
quantum ab Arianismo différât; tam Pilii creatio e
nihilo quam formula: m ttots ors oùx vjv ô uloç reji-
citur; semper cum Patre fuisse dicitur Pilius; non
adoptatus, neque óvó/^xri tantum, sed naturalis Dei
Pilius eoque ipso Deus vocatur, atque homo factus
essentia non mutatus esse perhibetur. Num Ariana
haec sunt? Secundus Deus quidem ab eusebio di-
citur Pilius, secunda omnium causa, Patre infsrior,
voluntate Dei genitus, imo Dei \'B^iJt.ioùp\'yi^i^oi-, sed ne
obliviscamur, inter haec effata multa esse, a quibus

1)nbsp;Bern. Ev. V. 5. Cf. adv. Mare. L 10: Aiô xal ri//.Sv xal
aißuv xal iiposxjvsiv /ióvou aÙTOv oTx Kûpiov xcà ®sóv, et Dem. Ev.
IV. 5. °Ov àl^eHs pit Ayvoiiv, atßsiv Sî xal Tip.Scv sTTaftwj, Sri
Iyi Tzànoi Zt aùrot où pcóvov amp; àp^xii rûv ëXcav auvisry), AiXà xal ek
«äl yéyovsv.

2)nbsp;Dem. Ev. V. 11.

3)nbsp;L 1. IV. 11.

4i) T« ircivra è-rrMpou xal tû Ilxrpi suv^v, xal amp; aùrù yi ^v —
oùlzpâs Ttjs TravToixo\'s itapouffias épotus ^piv ÀKoxsxhiapévoSf 1. 1.
IV. 13.

— iE —

usurpandis ne athanasiüs orthodoxique patres qui-
dem caverent, atque memoria teneamus, eusebium
non Nicaenis, sed Seminicaenis annumerandum esse.
Magni quidem Dei àysvwjrrîxv facit eusebius, ma-
gnumque discrimen Patrem àysvv^rov inter et Pilium
ysvvi^TOv esse putat pariter cum ario Anomoeisque;
si vero ejus doctrinam cum sententia Arianorum
comparabimus, comperiemus ab Arianis spatium Pa-
trem inter et Pilium quam maxime dilatari, ab
EUsEBio vero quam maxime diminui, quippe qui
tanta praedicata Pilio attribuai, quanta cum Dei
non pugnare ipsi videantur. Clare perspi-
cimus, quanti magni illius Caesareënsis intersit, Pi-
lium esse personam a Patre distinctam, quantoque
emanatismi et Sabellianismi affectus sit metu i) ; me-
tus ille effecit, ut symbolo Nicaeno subscribere atque
voces of^,oowioç et èx rîjç oùcrlxg usurpare nollet,
quamvis cum summa Nicaenae fidei: //Dei Pilius
naturâ Deus, eo ipso non creatus est,quot; plane con-
veniret; metu sublato Nicaenus factus est.

Quod de EusBBio diximus, valet etiam de cyrillo
Bierosolymitano, de basilio Ancyrensi, de eusta-
thio, verbo de omnibus Semiarianis , qui quum

1)nbsp;Maxime hoc patet ex ejus judicio de imagine tam frequenter
usnrpata lucis fulgorisque.

2)nbsp;Qui de principibus Semiarianorum plara cognoscere velit inspi-
ciat WAiiÇH, 1. 1. pag. 633—63.5.

pacem reconciliare vellent inter utramque partem di-
micantem, doctrinae ecclesiasticae ante-Nicaenae de
Pilii necessitudine cum Patre favendo, Arianorum
classis haberi non possunt.

B dictis sequitur, neque Arianorum distinctionem
in Arianos, Semiarianos et Änomoeos, neque eorum
distinctionem in Arianos et 8em.iarianos, a nobis
approbari. Alios Arianismi fautores non cognovimus
nisi eos, qui Anomoei vulgo dicuntur, de quibus
quum jam egerimus, primae nostri speciminis parti
finem imponimus, et ad secundam partem progredimur,
in qua formas attendendas, quibus Arianismus variis
temporibus sit indutus, nobis proposuimus.

PARS SECUNDA.

FOEMAE, QÜIBU8 ARIANISMUS VAEIIS» TEMPORIBUS
EST INDUTUS.

Condemnari non idem esse ac vinci, nos docet
Arianismi historia. Quippe quamvis arii sententia
jam a° 335 a concilio Nicaeno esset cpndemnata,
per multa decennia, vario successu usa, ecclesiam con-
turbavit, cujus non modo fuit condemnare, sed etiam
oppugnare, defendere, exponere. Tandem exeunte
saeculo quarto victoriam conclamare potuit ecclesia,
multum quum deberet athanasio magnisque Cap-
padocibus. A secundo concilio oecumenico Consian-
tinopoli a° 381 habito iterum condemnatus, Arianis-
mus devictus extra imperium Romanum inter gentes
peregrines quaesivit perfugium. Ab hoc inde con-
cilio ecclesia per multa saecula aeii haeresi intami-
nata mansit, quod sane non miramur, si victoriam
spectemus, tanto labore a Nicaenismo reportatam, nec
non vincula attendamus, christi nomen professis ab

hierarchia medii aevi injecta. Neque postquam Re-
formatio saeculo decimo sexto vincula illa rupit
Christianisque libertatem cogitandi reddidit, Aria-
nismus fautores nactus est. Plurimae quidem sen-
tentiae de necessitudine Pilium Dei inter et Patrem,
a prisca ecclesia jam rejectae, ab Antitrinitariis
(quo nomine omnes complecti solemus, qui Reforma-
tionis tempore doctrinam de Trinitate ecclesiasticam
oppugnarunt) recoctae sunt, ut Sabellianismm a ser-
veto, Samosatenismm a socinis aliaeque haereses ab
aliis; Arianismo vero bonos ille non contigit i). —
Neque dogmatismus, in quem ecclesiae Reformatae,
quae Trinitatis dogma ab ecclesia medii aevi acce-
perant, delapsae sunt, Arianismum reviviscere si vit;
quod vero saeculumnbsp;profiteri non ausum est,

saeculum 18«™ non tacuit, postquam denuo cogitandi
libertas in servitutis locum successit. In Anglia, ubi
libertas illa maxime manifestata est, multi doctrinam
ecclesiasticam, et inprimis doctrinam divinae christi
naturae aggredi coeperunt; minime tamen ut Refor-
mationis tempore temere eam abjecerunt; primum
enim eam compararunt cum Sacrorum Scriptorum
effatis, tam diu neglectis; num mirandum eos, illa

1) Nonnulli injuria campanom Arianis annumerarunt ; Subordina^
tianismo enim, cum Arianismo non confundendo, aeque ac serioribus
temporibus Arminiani, addiotus fuit. Cf. dornek, 1. 1. II. pag.
648, et trechsel, Die Protestantischen Antitrinitarier, tom II.

comparatione usos, doctrinam, quam ab ecclesia ac-
cepissent, non approbasse, illique aliam praetulisse?
Num mirandum inter eos etiam fuisse, qui Arianis-
mum praeferendum esse putarent? — Inter hos Aria-
nismi fautores samuel clarke non minimum occu-
pât locum. Doctus ille vir saeculo 18° ineunte
librum conscripsit qui inscribitur: t/The scripture
doctrine of the Trinityquot; (cujus tertia editio a° 1732
prodiit), in quo suam sententiam de Klii necessi-
tudine cum Patre exposuit, atque eam unice biblicam
et veram esse e 1251 Sacrae Scripturae locis probare
studuit. — Hanc clarkii sententiam Arianismo esse
cognatam, imo nihil aliud esse nisi Arianismum,
peculiari forma indutum, ostendere conabimur.

SECTIO PRIMA.

s. claekii sententia. de pilii dei necessttddine
cum patee

aeianismus socinxana forma indutus.

//Filius est persona divina, quae cum Patre, prima
//summâque omnium causa, inde ab initio fuiti);
//tamen non a se ipso est, quippe qui omnia sua a
//Patre acceperit, tam existentiam quam omnes suas
quot; proprietates Quomodo omnia haec a Patre ac-
//ceperit definire nobis non licet, quum Scriptura
//ipsa id non accurate definiat Idcirco eorum

1)nbsp;J 3.

2)nbsp;5 13.

3)nbsp;§ 13. Ocneratum quidem Filium vocat clakke, diserte vero
monet, generationem proprio sensu non esse aecipiendam, sed tantum
significare: //immediate derivation of being and life from God him-
self;quot; afflrmat, ex eo quod inter homines filius ô/toouïtos sit patri,
non effiqi, ut Filius Dei Patri sit bftoobatùs , nam: quot;among men a son

//sententia rejicienda est, qui Mlium e nihilo creatum
//esse dicant^) ; sic ii quoque ultra scriptum sapiunt,
//qui formulae ^v ors oùx ^v o vlóg subscribant, quum
//Sacra Scriptura non dicat, Tilium quondam genera-
//tum esse, et tantummodo affirmet, eum cum Patre
//fuisse inde ab initio et ante omnes aeones Bxi-
//stentiam non Divinae essentiae necessitati, sed in-
//comprehenso Patris voluntatis actui debet, quare
//Patri subordinatus est s). Omnia quae egit agitque,

does not, properly speaking, derive his being from his father ; father
in this sense signifying merely an instrumental not an efficient cause :
bat God, when He is stiled Father, must necessarily be unterstood
to be a true and proper cause, really and efficiently giving hfe.
Which consideration clearly removes the argument usually drawn
from the equality between a father and his son upon earth,quot; pag. 267.

1)nbsp;J 14.

2)nbsp;§§ 15, 16. Eandem prudentiam claeke alibi observât; ad
Job. 1:1 e. g. dicit modo: -The word was before all ages, before
the creation of the worldquot; pag. 78, et ad Col. 1:15 sententia
eorum, qui Filium paullo ante mundi creationem a Patre esse gene-
ratum ducunt, metaphysica speculatie habetur, fundamento scriptu-
rario carens, quippe: »when the words of scripture declare the ge-
neration of the son, they never express any limitation of time nor
particular manner of production; but only assure us, that He was
in the beginning and was with God and was before all things and
was the firstborn of every creature,quot; pag. 190.

3)nbsp;Actus ille Patris voluntatis, Filii existentiae causa, plurimi a
CLARKio habetur, ut fundamentum multorum, quae de Filio a Sacris
Scriptoribus dicuntur. Quid? quod ne potuit quidem Pater Filium
generare naturae necessitate constrictus: »Whatever any person is
supposed to do, not by his power and will, hut by mere necessity
of nature, \'t is not indeed he that does it at all, in any true pro-

quot;tara mundi creatio quam alia opera, effectus sunt
quot;Patris potentiae, modo nobis ignoto cum ipso com-
quot;municatae; omnia agit secundum voluntatem et
\'/nomine Patris, omnia agit in Patris honorem
quot;Quid? quod ad Deum preces fudisse Deoque gra-
quot; tias egisse saepius dicitur 2). Tamen Sacram Scri-
quot;pturam secuti, Dei nomen ei imponere possumus ,
quot;modo caveamus, ne propter metaphysicam essentiam

pnety of speech, but necessity only.quot; Huic tamen notioni generationis
temporis notionem non adhaerere, probare studet clarke dicendo:
quot;However since the attributes and powers of God are evidently as
eternal as his heing; and there never was any time wherein God
could not will what he pleased and do what he willed, and since it
IS just as easy to conceive God always acting as always existing, and
operating before all ages, as easely as decreeting before all ages: it
will not at all follow, that that which is an effect of his will and
power must for that reason necessarily be limited to any defioite
time,quot; pag. 275. Imagine locis fulgorisque injuriS, usos esse multos,
ad probandum Filium necessario generatum esse a Patre, demonstrare
coaatur pag. 281: «Rays flow from the sun, not at all as from
a cause, but as from an instrument only. They flow from it neces-
sarily ; because there is a power, a cause superiour to both, which
has so appointed or constituted both the sun and its rays. But from
the first cause nothing can emane but by his will. The first cause
can in no possible sense be a necessary agent, before there is no
power superiour to his.quot;

1)nbsp;§§ 34—37.

2)nbsp;§ 38.

3)nbsp;§ 24. Tamen observandum est: »that the word Qod, in scrip-
ture , when used absolutely, always signifies the person of the Father;
and where it is applied to cheist, its relative signification clearly
appears in the construction of the text it self,quot; pag. 354.

// (quamvis divinissimam) ei hoc nomen concedamus;
!/ Deus non dici potest nisi ob proprietates quae
//nos spectant (relative to us), et ob divinum, quod
//in nos exercet, imperium l), quum maximae qui-
//dem actiones, ut mundi creatio, et maximi titub,
// ut TrpccTÓTOKog, dxccv rod \'®£0Ü, iv f^opCpi^ amp;£0L) VTräpxccv,
//ei attribuantur, independentia vero summumque
//imperium, utpote quae communicari nequeant,
//Patri propria sint 2), ita ut, beet Pilius quoque
//Deus vocetur. Pater sit Deus proprie dictus, quippe
//I se ipso Deus, omniumque quae sunt (Pilii quo-
//que) causa et origo®). Quod attendentes, Pilium

1)nbsp;§ 27. Non solum Filiam sed etiam Patrem Deum non vocari
oil metaphysicam essentiam, sed ob attributa „relative to usquot; clarre
monet pag. 294: „The word God, when spoken of the Father him-
self, is never intended in scripture to express philosophically his
abstract metaphysical attributes, but to raise in ns a notion of his
attributes relative to ns, his supreme dominion , power, goodness,quot; etc.

2)nbsp;§ 27. Nisi Filium independentem esse, sammamqne imperii
tenere negemus, ejus incaniationem specie tantam locum habuisse
docet CLARKE quam disertissime pag. 186: „concerning the Father
it would be the highest blasphemy to affirm , that He could possibly
have become man; or that He could possibly have suffered in any
sense, in any supposition, in any capacity, in any circumstance, in
any state or in any nature whatsoever.quot;

3)nbsp;§ 39. Cf. 43—46. Ita Monotheismus intactus manet; neque
enim «a father in his own house, and his son and heir in the same
house, are two masters; because the authority is indeed only that of
the father, exercised by the son,quot; neque »a king upon the throne
and his son administring the father\'s government, are two kings.quot;
pag. 335.

\'/etiam colere et adorare possumus, et quidem ob
quot;amorem, quo semper nos amplectitur, nec non ob
quot;imperium, quod obedientia, Patri bis in terris prae-
quot;stita sibi paravit; hic honos illi debetnr, qui Eex,
\'\'Legislator et Deus noster sit, minime ob metaphy-
quot;sicam ejus essentiam i), neque ob majestatem in-
quot;carnatione anteriorem; antequam enim homo factus
quot;est, Schechina vel habitatio Patris majestatis fuit 2),

1)nbsp;§ 51. De nulla alia re clarke fusius agit quam de honore, Dei
FiHo debito. Metaphysicae naturae, per se spectatae, nullum honorem
praestari posse existimat, »quomodo enim alicui honorem praestabimus
quem ignoremus.quot; Quilibet reverentiae vel adorationis actus prorsus
personalis est, ejus, quem adoramus, potestati itnperioque accommoda-
tus; sic honor regi praestandus non idem est, quem magistratui de-
bemus; sic .the honour or worship peculiar to Rod, the Almighty
Father, is the solemn acknowledging him to be supreme over ail,
absolutely and independent of any; and this honour cannot possi-
bly be communicated to any other person. The honour peculiarly
\'lue to christ is the acknowledging him to be our Redeemer, Me-
diateur and IntercessouF; and this honour or worship can no more
te given to the Father than that of the Father can be given to the
Son,quot; pag. 380. Angeli vero mortuique nullo honore sunt afficicndi,
quot;utpote quibus nullum imperium divinitus sit concessum, quique mi-
nistri duntaxat sint, in eorum gratiam missi, qui salutem aeternam
consequantur, quapropter eos revereri sit idololatria,quot; pag. 381
Quaenam notio sit idololatriae, alibi significat cl.: \'/This is the true
notion of idolatry, the ascribing to any being, real or imaginary,
such invisible dominion or power and consequently such worship or
honour, as does not belong to it — so far as dominion and power
and authority is ascribed to any being, more than it really has, so
far that being is merely an idol, a mere fiction of the imagination
ad Gal. 4:8, pag. 25.

2)nbsp;Ut plerique patres ecclesiae, Ängelum Jehovae, in V. F. sae-

4*

//ita ut in Ipsius personam (in his own person)
//adoratio non conveniret i). Post vitam demum
//terrestrem peculiari majestate, operis perfecti prae-
//mio, donatus, et ad Patris dextram positus est, ut
// totius ecclesiae acciperet reverentiam atque adoratio-
// nem 2). Honor , tali modo Pdio praestitus , Patri
// honori non esse non potest

Quamquam Subordinatianismus nou idem est ac
Arianismus, haec subordinationis theoria, cui clarke
favit, ab Ariana non differre jure dici potest. Di-
serte quidem negat claktce, se iis assentiri, qui Pi-
lium e nihilo creatum esse, et quondam non exsti-
tisse statuant; quidni vero iis assentitur? r/Quia
Sacra Scriptura neque de modo, neque de tempore, quo
Filius generatus sit, quidquam monet ^^ en unica ra-
tio, unica scilicet a clakmo ipso indicata; aliam

pius memoratum, Dei Filium habet clarke, ante inearnationem po-
pulo Israëlitico appareutem. Ctf. ejus annotationes ad Act. 7 : 30-32;

Joh l-I - 8-58- 12:41. _ Hunc Angelum spectans, de Schechina

in Tö AÓyMnbsp;habitante loquitur.

1)\'nbsp;»Yet He had not the distinct worship paid to him iu his own
person, but appeared only as the (Shecinah or) habitation of the
glory of the father, in which the name of God was,quot; § 48. Cf. pag.
374: .\'t is observable that we never find in scripture any worship
paid to christ, upon account of God\'s having created the world by
him, or of any other act done by him before his incarnation.quot;

2)nbsp;§ 50.

3)nbsp;§ 53.

emm ob causam eum Ariana illa rejecisse, ex omni
ejus libro efficitur. Quippe eadem reverentia Sacrum
Codicem non afficit, ubi de aliis opinionibus agitur.
Eilium e. g. generatum esse Patris mluntate, in
dubium non vocat, imo diserte docet : attamen nul-
lum locum S. Scripturae citat, quo hanc opinionem,
quam maximi habet, defendat Quidni eam reje-
cit, sicut Arianorum sententiam modo laudatam,
S. Codice nihil de utraque monente? Quia patres
orthodoxi eam non rejecerunt, Arianique ab ecclesia
condemnati sunt, verbo quia pro haeretici fautore
haberi noluit. Nonne metus ille ab opinionibus de-
flectendi, orthodoxis habitis, elucens ex omni claeicii
libro, cujus dimidia fere pars citationibus continetur
e scriptis patrum ecclesiae, majore jure causa dici
potest Arianorum efiatorum rejectorum, quam Scri-
pturae silentium 2)? Tollas §§ 14 et 16, ubi de
his efiatis agitur, vel potius rejectionem in laudatio-
nem commutes, clabkii systema idem manebit.
Nullum enim efiatum afferri potest, ex quo efticiatur,
ut Clarkiana sententia de necessitudine Tilii cum Patre
Arianae sit opposita; contrario omnibus, quae ci,akk.e
de Pilio dicit, subscribere potuit arius. Quum enim

1)nbsp;Cff. pag. 275—284,.

2)nbsp;quot;Portasse condemnatio w. wmsTONis, cui a°. 1710 ^riaMöe hae-
reseos causa munus abrogatum est (cf. borner 1. 1. III. pag. 902),
multum contulit ad clarkium prudentiorem reddendum.

copiose dicat clarke, Filium nou ex essentia, sed
voluntate Dei generatum esse, eum omnia sua a Patre
accepisse, atque Patri prorsus subordinatum esse,
nonne pronura in Arianismum se praestat ? Et quum
(quod inprimis animadvertendum est Clarkium
audiamus dicentem, Filium non propter essentiam, sed
propter amorem, quem nobis praestiterit, imperiumque,
quo a Patre ornatus sit, Deum nominari atque nobis
adorandum esse, nonne in arii haeresin delabitur?
Qui Filium, ante mundi creationem genitum, non
natura Deum esse, sed gratiâ et voluntate Patris Deum
factum esse praedicat, Arianismo non addictus esse non
potest; nihil autem hoc copiosius affirmavit clarke

1)nbsp;Etenim ex eo, quod ciAEitE Filium Patri subordinat, nondum
efficitur, ut cum abio faciat; ut jam monuimus, Seminicaeni quoque
Patrem Filio superiorem habuerunt; quae vero apud hos iuter se pugnant
effata, apud claekium amice conspirant ; ut enim jam vidimus, ewse-
Bius aliique Filium naturâ Deum vocare non dubitanmt, quo Arianis-
mum evitarent, claeke vero, Filium obedientiae imperiiqae causa
Deum factam esse dicens, Arianismam, quo aliis effatis jam tendit,
evitare non potest. Quamvis igitur ad quaestionem de clarkii Aria-
nismo dijudicandam ea effata, quibus causa indicetur, ob quam Filius
Deus credatur, pluris sint aestimanda, quam ea, quibus Filius Patre
inferior dicatur, neque haec sant negligenda, et lapides dici possunt,
Arianismi aedificio construendo allati.

2)nbsp;Cff. verba supra laudata, quibus tö Aoy« àsàpxa divinum hono-
rem abjudicat, atque CHRISTUM nobis adorandum esse monet propter
ea, quae nostra gratiâ egerit agatque. Luculenter ex iis patet, CLAe-
KiüM Filium natura Deum habere non posse. Ce\'eroqain nemo,
probaturus, Filium Dei a creaturis distingui, provocet ad ea, quae

Ubi igitur eum omnia praemissa Ariana (quorum non-
nulla Nicaenae fidei plane opposita) accipientem vide-
mus, conclu sionem vero: Klius est creatura, rejicien-
tem (non quod contrarium credit, sed quod ultra quam
scriptum est progredi non audet), ûi Arianorum
parte stare existimamus i). Si quis dicat, magnum
discrimen esse theologi Anglici doctrinam inter et
Anomoeorum, libenter profitemur, nos quoque discri-
men hoc non praeteriisse, et ci.arkium hanc ob
causam potius Semiarianum quam Anomoeum a

CLARKE pag. 275 dicit de temporis notione a notione generationis
amovenda, nam : a. dicit quidem , nihil irapedire quominus negemus,
Filium, Patris voluntate generatum, quondam non exstitisse, se vero
hoc negare non dicit. b. Idem de mundi creatione dici potest.

1)nbsp;Claekiüm Arianismi accusantes, plerorumque, qui de ejus sy-
stemate judicium suum pronunciarunt, vestigiis insistimus. Cff. tlatt :
de Deitate cheisti, pag. 130 ff; seilee: iiher die Gottheit ws.\\m\\,
passim; hagenbach : Lehrbuch der Dogmengeschichte ed. 3, pag.
692; baue 1. 1. III. pag. 687; doener 1. 1. III. pag. 902; meier
1- 1. pag. 80, aliique.

2)nbsp;Nemo miretur nos, antea qualibet Arianorum distinctions rejecta,
nunc clarkium ab Anomoeis distinguere; quamquam enim infer eos,
qui saeculo équot; a parte aru steterunt, Anomoeos tantam Arianismi
propugnatores veri nominis habemus, posterioribus saeculis Semiarianos
provenire potuisse non negamus. Ariani enim cum Filio, licet
creato, medium quasi locum inter Deum et mandum designarent,
Filium alii Patri propiorem, alii a Patre remotiorem sibi proponere
potuerunt; clarke primae classi annumerandus est, quare Semiaria-
nus dici potest. Proprie quidem medium non est inter Arianismum
et doctrinam christi Deitatis; aut creatus, aut non creatus est Filius ;
attamen esse possunt, qui, sibi non consentientes, tarn alta Filio at-
tribuant praedicata, ut multas Arianismi consecutiones evitent.

nobis vocari, dummodo observemus , ejus Semiarianis-
muin non, ut eusebii aliorumque, proprie Seminicae-
nismum esse, sed Arianismum S. Scripturae ope pru-
denter mitigatum, ecclesiasticae doctrinae inimicissimis
consecutionibus privatum, peculiari forma indutum,
verumtamen Arianismum.

Peculiarem illam formam, qua Arianismus a ci;ARKio
indutus est, Socinianam appellavimus, minime quod
plane inter se conveniunt clakke et sociisi (quis
enim simul Arianus et Socinianus esse potest?), sed
quod ea opinio, quae claekium a caeteris Arianis
distinguit, a sociNis inprimis exposita est. Socini
enim, ut novimus, cheisïtjm , quem praeëxstitisse
naturaeque divinae socium esse negabant, Deum
vocari posse censuerunt, nobisque adorandum esse, ob
amorem, quo nos amplexus sit, summumque honorem ,
quo afFectus sit a Patre. \'\'ATroôîmii; illa cheisti ,
quae Socinianismo propria est i), apud clabkium quo-
que praecipuum locum obtinet. Quid? quod totâ via
non erramus, dicentes : claekii systemati Pilii prae-
existentiae dogmate ademto, Socinianismus fere adest.

CnAEKii Arianismus multis perplacuit, quos omnes
recensere a proposito nos abduceret. Alios etiam, qui

1) Cf. baue 1. 1. pag. 143—158, qui litem f. socinum inter et
fr. davidem de jnvocatione christi copiose narrat. Iisdem argu-
mentis iisdemque fere verbis utitur clarke ad christi invocationem
probandam, quibus f. socinus.

ulterius processerunt, atque liberius de sua necessi-
tudine cum Arianismo locuti sunt, ut supra lau-
datura w. whiston, j. milton (in libro cui inscri-
bitur: ndoctrina Christiana\'\'\'\') n. whitby (qui primo
Arianismum oppugnavit, deinde defendit) silentio
praeterimus, quum consilium non ceperimus de omni-
bus agendi, qui idem quod aeius docuerint, sed eos
tantum attendendos in animo habeamus, qui Arianis-
mo peculiarem formam induerint. Inter hos haud
negligendus est p. maty, qui paullo post clarkium
1729 librum edidit, qui inscribitur: n Lettre d^nn
théologien a un autre théologien sur le mystère de
la Trinité\'^ Quum vero ejus sententiam multo co-
piosius a viro quodam, qui hocce saeculo ineunte
vixerit, expositam esse comperti simus, potius hunc,
quam illum loquentem inducimus i).

1) Vir ille, p. w. BßOüWEB, cum sententia, quam matyprofessus
est, multis nominibus se convenire, ipse dixit in praefatione libri infra
laudandi: »Verscheidene voorname mannen zijn voorstanders van onze
denliwijze geweest. Bkoes , Prof. te Leiden was er ook niet afkeerig
van en gaf aangaande maty (wiens begrip in een zeker gewigtig punt
met het onze overeenkomt, hoewel het in andere opzigten verschilt)
dezen wensch te kennen, dat er iemand mögt opstaan, die ïijn ge-
voelen opzettelijk onderzocht. Wij hopen dat deze wensch van broes
door ons moge vervuld zijn, hoewel wij maty niet in alles kunnen
bijvallen.quot; Discrimen, de quo loquitur brouwer, nihil attinet ad
nostram disquisitionem, quum quaestionem tantum spectet, utrum
Spiritus S. persona sit naturae divinae particeps, necne. Convenientia
autem inter utrumque, quoad rem de qua agimus, plena est.

In Germania quoque multi ci,arkii librum gaudio
exceperunt; semlerus eum Germanice vertit, töll-
NERUs aliique novas opiniones, quantum potuerunt,
in patria sua propagarunt; cui propagationi quam
maturum esset tempus, ex historia cognovimus. Diu
tamen Arianismus ille non viguit; mox illi Socinia-
nismus, Mionitismus aliaeque sententiae de Eilii
necessitudine cum Patre praelatae sunt, quos memo-
rare nostrum non est. Monere sufficiat, neque illo
tempore , neque tempore rationalismi, neque postea ,
(quantum comperti sumus) in Germania exstitisse
Arianos, in quorum sententiam inquirere operae pre-
tium sit. De aliis vero regionibus idem dici uequit;
in nostra patria enim duae Arianismi formae exstite-
runt, quae nostra attentione perdignae sunt(in quas
inquirendo specimini nostro finem imponemus). Unam
jam laudavimus , quum de Arianismo p. matyi locuti
sumus, eam scilicet, quae acerrimum propugnatorem
nacta est in autistite Wlaassluisiano v.MV.^\'amp;ov^\'E.no,
qui ineunte hocce saeculo librum edidit, cui titu-
lus : »de Bijhelleer aangaande den persoon van jezus
CHRISTUS 1).quot; Ex illo libro (cujus secunda editio
aquot; 1827 prodiit) brouweri sententiam de Pilii ne-
cessitudine cum Patre hancce esse cognovimus.

1) Sententiam hoc in libro proditam ipse bkouwkr explicuit in
libro a° 1827 edilo: Nadere verklaring, ten vervolge van de Bijbel-
leer aangaande den persoon van Christus.

SECTIO SECUNDA.

p. w. bßouwem sententia de filii dei necessitudine
cum patue

arianismus berylliana forma indutus.

quot;Jesus ohristtjs vere Dens est ; ejus Deitas vero
quot;ei propria non est, sed est Supremum Numen ipsum,
quot;quatenus cum natura creata, jam ante mundum
quot;Conditum, se conjunxerit 2). Ipse igitur aeque aeter-
quot;nus ac Pater cum non esset creatus ille Spiritus,
quot;Tieque a se ipso Deus^), per conjunctionem cum

1)nbsp;Thesis 1.

2)nbsp;quot;De Godheid van Christus is het eeuwige Opperwezen zelf,
*oor zooverre het eene geschapene natuur heeft aangenomen,quot; th. 2.
Idem dicitur pag. 121: quot;De Godheid des Vaders en die des Zoons
\'s één en dezelfde,quot; et passim.

3)nbsp;quot;Die verheven Geest, op zich zeiven beschouwd, is nog niet
God,quot; th. 3. »Een goddelijk persoon is Hij niet, in den Athanasi-
aanschen zin, namelijk even eeuwig als de Vader,quot; pag. 37.

//Supremo Numine divina persona factus est, invi-
//sibilis Dei imago. Solus immediate a Patre creatus,
//solus, ut primum creatus est, Deitate est impletus i).
//Ex intima illa conjunctione explicanda sunt no-
// mina Patris et Filii; si Supremum Numen seorsum
//spectamus, quatenus necessitudo Ei sit cum prae-
//stantissimo Spiritu, Patris nomen nobis explicitum
\'/est; si praestantissimum ilium Spiritum seorsum
//spectamus, quatenus cum Supremo Numine habeat
//necesäitudinem, Pilii nomen nobis explicitum est;
//si utrumque spectamus, arctissime inter se conjun-
//Ctum, jesu cheisti, Dei veri nominis, imago
//nobis ante oculos proposita est 2). — In chuisto
//igitur duae sunt naturae; superior natura vel Su-

1) \'/Dewijl hij alleen onmiddelijk van het Opperwezen geschapen
is en dewijl de Allerhoogste na deze onmiddelijke voortbrenging zich
met hem ten naauwste vereenigde, in hem woonde, hem met al de
volheid der Godheid vervulde — zoo is hij een goddelijk persoon en
de Beniggeboren Zoon van God,quot; th. 3. Cf. pag. 225. — Ex illa
conjunetione tamen non sequi, Eilium aeternam existentiam nactam
esse, a Patre distinetam, affirmat bkouwer pag. 123: -/Als wij
zeggen, dat het van den Vader aan den Zoon gegeven i.s de God-
heid te hebben, dan heeft dit niet dezen zin, dat de Zoon op zich
zelf een van den Vader onderscheiden eeuwig bestaan als God hebbe
en dat hij op deze wijze de Godheid van den Vader hebbe, maar
dat de Zoon een eindig schepsel is en blijft, jen nogthans de volko-
mene Godheid bezit, omdat de Vader zich met dat eindig schepsel
vereenigd heeft, het als zijn heiligdom bewoont en er das de Godde-
lijke waardigheid aan mededeelt.quot;

2) th. 3.

quot;preinum Numen est chmsti Deitas, subordinata
\'/natura est o Koyo:; vel chrisïtjs ipse\'^). Itaque
quot;non nisi unus est Deus, unaque divina persona,
quot;Scilicet Supremum Numen vel Pater; Pilius est
quot;divina persona, quatenus omnia in ipso divina a
\'\'Patre cum ipso sint communicata— Per Spiri-
quot;tum illum, itaque non immediate. Pater mundum
quot; creavit ; illo tamen non tanquam instrumente
quot;USUS est; nimirum creatio non finitae, sed infi-
quot;nitae potentiae actus est; qui créât omnipotens
quot;est; Pilius creavit mundum, ergo omnipotentia ei

1)nbsp;quot;Het Opperwezen of de hoogere natuur is de Godheid van
CHRISTUS, en de ondergeschikte natuur is de Uyoi, bet Woord, de
CHRISTUS zelf,quot; th. 3. Quomodo duae illae natnrae in unam per-
sonam sint conjunctae, mente non comprebendit brouwer, neque ab
ullo homine comprehendi posse putat; non semel conjunctionem illam
finitae et infinitae, depondentis et independentis, creatae et divinae
naturarum mysterium vocat. Cf. pag. 20, 35: quot;Zegt iemand,
is dan de Christus in twee personen bestaande? hoe is het moge-
lijk dat ée\'n persoon twee personen in zich vereenigt? Ik antwoord:
het hoe van deze vereeniging begrijpen wij niet, omdat het eene

verborgenheid is.quot;

2)nbsp;-De Vader is op zich zeiven een goddelijk persoon, maar de
Zoon is een goddelijk persoon voor zooverre al het goddelijke in hem,
zijne goddelijke waardigheid, majesteit enz. aan hem eigen is, uit
kracht van de Godheid des Vaders, door vereeniging aan hem mede-
gedeeld,quot; pag. 37. Cf. th. 9.

3)nbsp;quot;De Allerhoogste zich mededeelende aan dien verheven Geest of
Engel en in denzelven wonende, heeft in en door hem, en dus niet
onmiddelijk, maar door tnsschenkomst van dien Geest, de wereld
geschapen,quot; th. 4.

//est attribuenda, quam tamen non a se ipso habet,
//sed a Patre, in se habitante^). Per intimam hanc
// communionem praestantissimus ille Spiritus divina
//majestate gloriaque fructus est, atque h fiopCp^ @sou
//fuit; hominum vero amore commotus, se ipsum exi-
//nanivit, i. e. gloria ac majestate se priva vit, e
//coelo descendit, in humilem animi humani statum
// se demisit, corpore humano assumto Huic car-
// ceri inclusus terrestri, ad tempus animi vires libere
// exercere non potuit ; ut omnes homines, scientia
//et sapientia increvit, quamvis celerrime sublimis

1)nbsp;„Ue Zoon (de geschapene natuur) vereenigd zijnde met den
Schepper (den Vader) bezat de almagt des Vaders als zijn eigendom,
uit kracht van die vereeniging. Hij kan uit dien hoofde gezegd
worden de wereld geschapen te hebben door de almagt des in hem
wonenden Vaders,quot; pag. 22. Cf pag. 67, 93. Eodem sensu mundi
creatio per FiUam accipienda esse brouweeo videtur, quo Christus
miraeula inter homines edidisse traditur (Joh. 5:17); ,,ut quodvis
miraculum etfectus fuit Patris omnipotentiae in christo habitantis,
sic in Fiho et per Fihum mundum creavit Deus,quot; pag. 23.

2)nbsp;Deze verheven Geest had een goddelijken luister en heerlijkheid
door de inwoning der Godheid; maar uit gadelooze liefde tot de
verlorene menschen, heeft hij zich in een eigenlijken zin vernietigd,
d. i. hij heeft dien heerlijken luister afgelegd, is van den hemel
waarlijk nedergedaald om te wonen in een gering, behoeftig, aardsch
en sterfelijk ligchaam. Van de hoogte der uitnemendheid en vol-
maaktheid waarop hij stond, is hij vernederd tot den lagen stand van
eene menscbenzielth. 5. „De verheven Engel die abraham ver-
scheen en reeds vóór abraham bestond, was nu zijne ziel, hetzelfde
denkend Ik, doch met een ligchaam omkleed,quot; pag. 95.

quot;ingenii causai). In statu lioc servili [h (AopCp^
quot;hÙKov) Deo paruit, totam legem observavit, passus
quot;atque mortuus est®). Post reditum in vitam et
quot;ascensionem in coelum pristinum felicitatis statum
quot;recuperavit, imo majore majestate afiectus est®).—
quot;Semper, tam ante quam post incarnationem excel-
quot;lentissimus ille Spiritus cum Patris Deitate conjun-
quot;ctus fuit; nunquam Pilius necessitudinis cum Patre
quot;non conscius fuit; nunquam non Pater in illo
quot;fuit, neque ille in Patrequot;

1)nbsp;th. 5.

2)nbsp;th. 6.

3)nbsp;„Nadat jezus is opgestaan en ten hemel gevaren, is die verhe-
ven Geest uit zijne vernedering weêr opgestaan, tot zijne voormalige
hoogte van luister en geluk, ja heeft nog grooter heerlijkheid ver-
kregen dan ooit te voren,quot; th. 7. Haec verba qua ratione in con-
cordiam revocari possint cum iis, quae brouwer de amore, non nisi
hominum salutem spectante, saepius dicat, quo commotus Filius se
ipsum exinaniret, noster auctor ipse indicat pag. 32. „Die verheven
Geest zou, ofschoon hij nooit in het vleesch verschenen ware, evenwel
■\'!gt; volmaaktheid zijn toegenomen; ook zonder tusschenkomst van ver-
nedering en lijden zou hij over het geheel genomen dien zelfden trap
van heerlijkheid bekomen hebben, dien hij thans bereikt heeft.quot;

4)nbsp;„Onder al die veranderingen en lotwisselingen van dien verheven
Geest bleef de Godheid met denzelven onafscheidbaar vereenigd, en
is geen oogenhUk, zelfs niet in zijn lijden en sterven, van denzelven
afgezonderd geweest; jezus bleef zich steeds bewast van de waarheid
van zijn inzijn in den Vader en van des Vaders inzijn in hem door
de allernaauwste vereenigingth. 8. Ex his tamen non efBcitur,
Patrem proprie dicendum esse in christo legem observasse etpassum
esse, nam: „de mensch cheistus werd eigenlijk gehoorzaam en

— ex-
prima specie bkouweei sententia de Pilii neces-
situdine cum Patre nihil commune habet cum Aria-
nismo. Quoties christus Deus ab eo vocatur !
Quot verbis Deitatis plénitude in christo habitare
ab eo dicitur! Quid? quod in praefatione libri di-
serte affirmat, se magis cum athanasio quam cum
ARio convenire, atque senteutiam suam in medium pro-
ferentem , se nihil aliud sibi proposuisse, quam christi
Deitatis dogma, melius expositum, contra omnes
inimicorum aggressiones defendere Haec conve-
nientia vero cum athanasio non nisi convenien-
tiae species est, et discrimen inter brguwerum et
Arianos minus est, quam prima specie videtur. Quid
tandem brouwer sibi vult, Pilio Dei nomen con-
cedens? Num significare vult Pilium naturâ Deum
esse? Tantum abest ut hoc credat, ut saepissime
Pilium ante inundum conditum e nihilo creatum.
Patri subordinatum, scientiâ ac potentiâ finitum,
verbo, divinae naturae per se non participem esse
dicat. En Arianismus, qui doctrina Patris Deitatis
in christo habitantis nequaquam evitatur. Quod
ita esse, persuasum nobis erit, si inquiremus, quid

oiferde zich op : de Vader, die in den mensch jezus woonde, heeft de
menschheid toebereid en geheiligd cm een oifer van goddelijke waarde
te kunnen zijn,quot; pag. 58.

1) Praef. pag. 5, 8. Cf. tertia ejus libri pars, in qua sententiam
suam cum aliorum sententiis comparât.

brouwer hisce tribus respondeat quaestionibus: An
christus aeternus est? An Deitas in christo ha-
bitans aliquid personale est? An etiam attrihuta
divina cum christo sunt communicata ?

1- Primae quaestioni respondet br. negando; chri-
stum creaturam, \'post creationem Deitate impletam,
habens, eum primo factum, deinde Deum factum
esse putat, ergo ejus aeternitatem negat.

2. Deitatem in christo aliquid personale esse, di-
serte affirmat br., cum de mysterio duarum natura-
rum vel personarum, in unam personam conjunctarum,
saepius loqui non dubitet; hoe mysterium tamen
in BRouwERi systemate fere nullum esse nobis vide-
tur ; ubi enim // creatam naturam christo propriam
\'/essequot;i), //subordinatam naturam christum ipsum
quot;essequot; dicit, ubi christum divinam personam esse
putat, //quatenus omnia divina a Deo cum ipso sint
quot; communicataquot; , ubi Dei unitatem probat, non

1)nbsp;Ex eo, quod beoüwek creatam naturam christonbsp;et
divinam ei aliquid «catfews esse statuit, consequitur , eum falso a sud-
Hobwo (Real-encyclopädie für Prot. Theol. und Kirche, in voce
Holland) Salellimismi accusari. Ut enim mkier (1. 1. II. pag. 75)
aliique recte monnerunt, Sabelliani divinam naturam christi aliquid
personale habuerunt. Malta quidem continet brouweri liber Sabel-
Uana sonantia, haec vero inde explicanda sunt, quod br. tenacior est
doctrinae ecclesiasticae christi Deitatis, quam ut eam plane dimittere
possit.

2)nbsp;Pag. 37. Inprimis hîc in censum veniunt verba, quibus usus

ecclesiastico modo, sc. divinam personam in cheisto
et divinam personam Patris unam personam consti-
tuere dicendo, sed Patrem solum Deum veri nomi-
nis habendo, num divinam christi naturam jtjerw^ö^e
quid esse existimat?

3. Quaestioni, an Deus attributa divina cum christo
communicaverit, item afiBrmando respondet brouwer;
quo jure vero, nescimus. Omnipotentia quidem
christo tribuitur, //sine qua Pilius mundum creare
//non potuit,quot; omniscientia vero ei abjudicatur; quam-
quam enim statuit br. : // Pilium tam ante quam post
//inearnationem Patris Deitate fuisse repletum,quot; Pilio
incarnato quandam ignorantiam attribuere non dubi-
tat, diserte dicens : // optime fieri potuisse, ut Deus,
//quamvis arctissime cum Pilio conjunctus, aliquid
//Pilium suum celavissetquot;

Quid plura? Luce clarius nobis videtur, brou-
werum, christ! Deitati aeternitatem, personalitatem

est bb. ad significandam, quo sensu Filiam divinam personam vocet,
pag. 38: »Het woord persoon beteekent óf een eigenlijken physischen
persoon óf eene betrekking. Gajus is een eigenlijk persoon, maar
diezelfde Cajus is zoon, echtgenoot en vader: dus bekleedt hij drie
personen in een betrekkelijken zin.quot;nbsp;*

1) Pag. 80: quot;Jezus kent zich eene zekere onkunde toe (Mc. 13:
32): dit is alleen te verklaren als men aan den Zoon denkt als eene
geschapene natuur; want hoewel de Allerhoogste zich op het naauw-
ste met dezelve vereenigt en alles door haar werkt in de schepping
en voorzienigheid, zoo is er niets onmogelijks in, dat de Allerhoogste
een gedeelte van zijnen raad nog niet aan haar ontdekt heeft.quot;

et omniscientiam abjudicantem, non nisi nomine
CHRISTI Deitatem défendisse, atque in Arianismum
plane esse relapsum. — Quod Ariani Klio, e nihilo
creato, a Deo gratiâ datum esse putarunt, ut vim
creatricem aliaque, hoc naturam divinam nominavit
beouwer, en discrimen, quod agnoscentes hujus sy-
stema Arianismum vocavimus, Berylliana forma in-
dutum.

Beryllianam eam formam dicimus, quod cura be-
EYLLi Bostrensis (qui saeculo 3° vixit) sententia de
Filii necessitudine cum Patre maxime convenire no-
bis videtur De viro illo multum inter multos cer-
tatum est, inprimis inter sohleiermacheeum et
baurium. Ille eum annumerat MonarcUanorum classi,
quae divinitatem in christo aliquid personale esse
statuit, caique praxeas et îs^oëttrs addicti fuere ;
liic vero eum inter Monarehianos recensât, qui Chri-
stum merum hominem, et divina in illo Patris èvap-
ysîay aliquam habuerunt, quique artemonem et
ïHeodotum secuti sunt. Hujus certaminis causa in
eo sita est, quod de berylli sententia pauca tantum
et obscura nobis tradita sunt. Etenim non nisi
haecce illius verba eusebius {Hist. JEccl. VI. 33)
nobis conservavit: //Bj^puÄXo? — ^éva, Tivà, tÎ^ç wiuTsccç

\'^CipSKj-CpépSlU STTSIpCiTO, tov (TCCTijpiX, KO.} KVptOV JjjCtWV Af-

ysiv tokia,s2v Trpo\'ùCpsurâvxi kxt uixv oùcrixç Trspt-
ypciCpî^v Tpo rîjç £iç xuôpâTOug STri^^fitxg, fo^Sè t^I/

5*

©foVîjTÂ l^iav \'éz£iv, àKX\' èiz7roMT£voi/,svnv «urS f/.óvov
Tiiv TrarpiK^vr Quorum sensus hue redire nobis vi-
detur : //Conservator noster, antequam homo factus est,
//persona a Patre distincta non fuit, neque homo
//factus Deitatem sibi propriam habuit, sed Patris
//modo Deitatem in se habitantemquot; — Patet igitur,
magis cum baueio quam cum schueiermacheko
nos facere, BERYi-i^UMque Artemonitis propius quam
SalelUanis accedere a nobis existimari. Tamen me-
rum Artemonitam eum non habemus; veri similli-
mum nobis videtur, eum Nestoriano modo de duarum
naturarum in christo conjunctione cogitasse, qua-
rum divina Patris esset Deitas, humana christi
persona ipsa i). Quis vero convenientiam eum inter
et brodwebtjm nou perspicit? Ubi legimus apud
antistitem MaassMsianum : //Deitas Patris et Deitas
//Pilii est una eademquequot; (pag. 131); //Sublimis ille
//Spiritus, per se spectatus, non est Deus, sed com-
//munione cum Deitate Patris Divina persona factus
//estquot; (pag. 2), nonne Berylliana docet? nonne ean-
dem rem iisdem verbis ac beryu.us exprimit? —

1) Quamquam igitur merus Artemonita non est, utpote qui prae-
ter humanam in christo naturam agnoscat divinam, valde inclinât
ad Artemonimum, quocum ei eadem nobis esse videtur necessitudo,
quae BROUWBRO est cum Arianismo. Uterque sibi constans Patris
Deitatem in christo habitantem ad vim divinam vel attributa divina,
a Patre cum christo communicata, non reducere non potest.

Brouweri igitur sententiam de Filii necessitudine
cum Patre Arianismum esse Berylliana forma indu-
tum nonne jure contendiraus ?

Quod de broüwero diximus, spectat quoque p. matt,
quem supra laudavimus.

Altera, quam in patria nostra exstitisse diximus,
Arianismi forma, muitos non modo habuit fautores,
sed etiamnunc habet. Placet scholae Groninganae,
vel potius (ut verbis utamur unius principum pro-
pugnatorum) //societati amicorum, qui inde ab anno
quot;1837 ut Theologi in publicum prodierunt, et Gro-
nningani theologi appellari possunt, quod plerique
n Groningae vel prope Groningam degant, nec non
quot;eorum ephemeris, cui titulus: Waarheid in liefde,
quot;typis ibi exprimaturquot; i). — Horum virorum sen-
tentiam de Pilii necessitudine cum Patre aru sen-
tentiae esse cognatam, probare studebimus, unum ex
illis loquentem inducentes, qui prae aliis sententiam
illam exposuit, scilicet p. h(jfsïede de groot , Theo-
logiae Professorem in academia Groningana. Cum bre-
vitatis causa tum quod dubitamus, an sententia illa
etiamnunc omnibus Theologis Groniuganis placeat 2),

1)nbsp;01. hofstede de geoot in libro: -\'de Oroninger Qodgeleerden
iffl hunne eigenaardigheid?\'\' pag. 36.

2)nbsp;Dubii illius causa sunt verba h. de groot, in libro 1. pag.
164: quot;Deze voorstelling van een persoonlijk voorbestaan van den
Logos, die als Jezus Christus op aarde leefde, behaagt evenwel niet
aan al onze vrienden, die in Waarheid in Liefde schrijven.quot;

ejus modo scripta consuluimus, qui inter eos egregi-
um obtinet locum, et sententiam suam nondum mu-
tavit.

Scripta quae consuluimus sunt: Lineamenta Theo-
logiae Christianae universae,nbsp;De herigten

aangaande het onderscheidend laraUer der Groninger
Godgeleerde school van Mr. i. da costa toegelicht,
1848; Een woord aan de Hervormde gemeente te
\'s Gravenhage, over de Groninger Godgeleerden, 1851;
de Groninger Godgeleerden in hunne eigenaardigheid,
1855 et Ephemeris: Waarheid in Liefde 1841 et
1848.

SECTIO TERTIA.

sententia p. hofstede de groot de filii dei neces-

sitddine cum patre

arianismus docetica forma indutus.

quot;Christus est Dei Eilius, i. e. et vitam eamque
quot; spiritualem habet auctore Deo, ét ita Deo indole
\'/est simillimus, ét propterea a Deo amatur, ét Divi-
quot; norum bonorum omnium particeps est perpetuo
» Dei Films, non Dei Frater quum sit, Deo aequa-
quot; lis non est ; habet quidem naturam prorsus Di-
quot;vinam, Deo simillimam, a Deo vero acceptara,
quot;quare inferior est Patre®). Unigenitus Pilius Dei

1)nbsp;Coïti\'p. pag. 33; He Berigien pag. 14.

2)nbsp;Comp, pag. 94.

3)nbsp;De Oron. Godg. pag. 183, ubi Suhordinatianismi patronum se
esse candide dicit professor Groninganus. Cf. pag. 170: -eerst be-
stond God alleen; toen bragt Hij bet Woord voort, die Gods Zoon is
genoemd en ook wel eens God wordt gebeeten, doch altijd de tweede

//est, quia perfectione et sanctitate omnibus antecel-
//lit; Dei perfectus est Filius, prorsus sanctus, di-
//vinae particeps naturae sine ullo peccato , perfe-
//ctissima Dei imago, omnibus quas novimus, imo
//omnibus quas cogitare possumus, Dei imaginibus
//longe praestans. Quid? quod Divinae naturae tan-
//topere est particeps, ut jure Deus (vel divina per-
//sona) dici possit®). — Sanctitas vero illa, quam in
//omni vita terrestri ostendit jesus, cum eo non
//mechanice a Deo est coramunicata; sibi eam ac-
//quisivit tarn post quam ante inearnationem; pecca-
// turn enim in eo non invenire non potuissent ho-
//mines, nisi antea in altioribus regionibus animi
//facultates exercuisset Multo ante ortum e vir-

na den Vader en minder dan de Vader,quot; quae verba: quamvis pro-
prie tertulliani sint, tamen illius quoque sententiam significare, e
contextu patet.

1)nbsp;Toespraak pag. 24.

2)nbsp;Camp. pag. 93; De Berigten pag. 15: »Deze Zoon nu, die
door God der Goddelijke natuur zoozeer deelachtig is, dat Hij zelfs
met regt God (of een Goddelijk persoon) kan heeten, is het zigtbare
beeld des onzigtbaren Gods, en wel zulk een allervolmaaktst beeld,
dat Hij verre boven alle beelden van God staat.quot;

3)nbsp;Comp. pag. 38; de Or. Oodg. pag. 163: -Die heiligheid was
geene willekeurige mededeeling van hoogere kracht, want hoe zou
christus dan voor ons, wien die kracht niet geschonken is, ten voor-
beeld kunnen strekken? Zij is dus alleen verklaarbaar uit een heilig
leven hem vroeger reeds eigen.quot; Toespr. pag. 23; W. in L. 1841,
pag. 97: quot; Dwaling of zonde had wel in Hem moeten komen, zoo Hij

\'/gine maßia, imo ante mundum a se conditum, ar-
quot;ctissimo vinculo cum Patre junctus fuit, maximaque
quot; gloria apud Patrem fructus est i). In coelis a Deo
quot; institutus informatusque est, atque inter sanctos se
quot;explicuit; perfectione, virtute sapientiaque progres-
quot;sus est, auctore Deo,- itaque aptus est factus, qui
quot; maximum inter homines perageret opus, quod pera-
//gendum a Patre accepisset — Hoc opus peractu-
n rus, conditionem coelestem, gloria plenam, deseruit
//atque in terram descendit; homo factus est, i. e.
//persona factus est, in qua o Aéyoç locum teneret
//spiritus hominibus proprii, cuique idem corpus es-
» set, quod omnibus est hominibus Ita jesu vita
//his in terris acta continuatio esse potuit vitae

voor het eerst onder zondaren zijne vermogens had moeten oefenen.quot;
Cf. W. in L. 1848, pag. 138.

1)nbsp;Toespr. pag. 23; de Oron. Qodg. pag. 163: quot;Een voorbestaan
van eene onbegonnen eeuwigheid dnrven wij den Heer niet toeschrij-
ven ; want noch de Heer, noch de Apostelen doen het. Zij laten het
bij de geschiedkundige verklaring dat Hij was vóór abeaham en
vóór de wereldschepping, zonder te bepalen hoeveel vroeger Hij reeds
bestond. En wij honden ons aan hun, bovenal aan zijn eigen woord,
en voegen niet uit onze redeneringen daar tusschen, dat Hij dan van
eeuwigheid moet hebben bestaan.quot; Berigien, pag. 16.

2)nbsp;Gomp. pag. 38, 40, ubi progressionem illam necessariam fuisse
hisce verbis dicitur: » Neque ahter fieri potuit in Dei Klii natura,
etsi excellentissima, tamen a Deo pendente, qualera se Fihas semper
agnovit. Haec a Patre institui informarique debuit.quot; Cf. W. in L.
1848, pag. 131.

3)nbsp;Comp. .pag. 36; de Gron. Godg. pag. 165, 173.

coelestis excellentissimae, et ad majorem excellentiam
//explicatioquot; 1).

Quis de cognatione Cl. hofstede de groot cum
Arianis dubitabit, ejus sententia cognita de Pilii
necessitudine cum Patre? Non semel dicit, Pilium
vitam spiritualem accepisse a Deo, Patrique esse
subordinatum ; ab opinione aversum se non praestat,
Patrem aliquamdiu sine Pilio vixisse; aeternitatem
Pilio attribuere non audet. Nusquam quidem Pilium
e nihilo procreatum esse praedicat, nullum vero ef-
fatum ex ejus scriptis atFerri potest, quod huicce thesi
contradicat : Filius nullo nomine a relus creatis dif-
fert , nisi quod primus exstiterit, omnihusque intelU-
gentibus naturis virtute et ingenio longe antecellat.
Unigenitus quidem Dei Pilius, imo Deus vocatur,
atque divinae naturae particeps habetur; quid vero
haec significant, si verbis divinae naturae particeps
addatur: sine ulla lahe, tantopere, usque adeo, pror-
sus? Quodnam pretium tribuendum est verbis: Fi-
lius Bei Beus dici potest, si alibi legamus: //divins
//omnia capere potest natura humana, et qui perfe-
//ctissimus est homo, eo ipso jam indole tota est
// maxime Divinus ?quot; Quo nomine Dei Pilius uni-

1)nbsp;Camp. pag. 38.

2)nbsp;Comp. pag. 36. Cf. de Gron. Godg. pag. 165—166, nbi haec

quot;genitus a creaturis quoad naturam interest, si ad
quot;Conjunctionem Pilii cum Patre ex ipsius illius
quot; mente rite interpretandam, multum faciat, si obser-
quot;ves solere eum eodem modo iisdemque verbis enun-
quot; ciare conjunctionem illam, quae ipsi cum Patre
\'\'intercedit atque eam quae amicis suis secum 2) ?quot;
Ex his omnibus patet, Cl. hofstede de groot Dei
Pilium eodem sensu divinae naturae participem di-
cere, quo CHRISTI discipuli divinae naturae participes
dicantur (2 Petr. 1:4), i.e. sensu morali. Qui au-
tem Dei Pilio, ante mundum conditum genito, non
nisi ob sanctitatem Dei nomen imponat, eumque
quot;on nisi majore sanctitate creaturis antecedere pu-
tet, num ab Arianismo longe abest?

Si cui forte ea quae diximus nondum persuase-
rint, Cl. h. de groot Arianis esse annumerandum,
consulat quae de Pilii institutione ante incarnatio-
nem ab eo dicta sunt. Semel atque iterum Dei Pi-

verba memorata digna inveniuntur: »De menschen zijn van Gods
geslacht en natuur, weshalve de goddelijke en menschelijke natuur
eene en dezelfde is. De overeenkomst en eenheid van beide ligt
daarin, dat God geest is, en de mensch als mensch tegenover de
dieren een geest bezit. Geestelijke wezens zijn dus beide én God én
mensch, waarom dezelfde persoon, een geestelijk wezen zijnde, nu
in de gestaltenis van God, dan in de gestaltenis of gedaante van
ïnensch kan leven ea werken. Br is in deze geestelijke wezens dit
^\'erschil, dat God het oorspronkelijke is, van wien de mensch afstamt.quot;

2) Comp. pag. 34,

— re-
lias in coelis Divinitus institutus atque perfectione
progressus esse ab eo perhibetur; banc vero institu-
tionem progressionemque in personam, naturâ Deum,
non quadrare, quis est qui non videat? Deus, qui
non omnia seit, itaque institutione indiget; Deus,
qui absolute perfectus non est, itaque perfectione
progreditur. Deus vocari non potest, nisi ambigui-
tate delectamur 1). Natura, cui institutione opus est,
natura est creata, quaecunque alta praedicata illi
attribuantur, quibuscunque superlativis, ut Deo si-
milUma, praestantissima, cum Patre conjunctissima,
Divinissima aliisque ornetur. Jure igitur dixisse
nobis videmur, Cl. hofstede de groot aliosque
theologos Groninganos, tametsi Dei Pilium creatu-
ram esse diserte non dicant, esse Arianos

1)nbsp;Memoria est tenendum, hîc agi de tô Aàyta âsàpxu- quaestio enim
an Dei Fihus, homo factus, ahquid nescire progredique perfectione,
et nihilominus Deus vocari posset, plane alia est quaestio.

2)nbsp;Professorem Groninganum nunquam abii, saepe apolmnaets
condemnationem condemnare, mirum videtur, quia id, quod apolu-
narem ab AEio distinguit, agnitio sciUcet Tilii Deitatis, ab ipso im-
probatur. Ubi enim dicit {de Gron. Godg. pag. 173) : »Wij meenen
dat Apollinaris deze eenheid van natuur had moeten handhaven door
•er aan vast te houden, dat de mensch van Gods geslacht is, daar
«God en mensch beide geesteKjke wezens zijn, zoodat het inwonen
»van een goddelijken en een mensehelijken geest of persoon, dus van
»twee geesten of personen in één menschelijk ligchaam niet alleen
«iets ondenkbaars maar ook iets overtolligs wordt,quot; nonne aliis ver-
bis dicit: »placitum de christi natura humana eademque divina
»melius illustrari mihi videtur Ariano, quam ApolUnaristico moào?quot;

Horum sententiam de Filii necessitudine cum Pâ-
tre Arianismum appellavimus, Bocetica forma indutum ,
non quod Bocetamm, qui primis nostrae aerae sae-
culis exorti, chkisto corpus vere humanum abjudi-
oarunt, amplectuntur sententiam, sed quod nexum
tov Aàyov âcrapkov inter et tov Aóyov haxpzov sibi
ita proponunt, ut cheisto humanitatem veri nominis
abjudicent i). Quam accusationem ut probemus, pro-
vocamus ad ea, quae de tou Aôyou explicatione per
incarnationem dicunt theologi Groningani. Ubi enim
Pilii vitam terrestrem continuationem habent vitae
caelestis ei ad majorem excellentiam explicationem,
ubi fieri non potuisse contendunt quin peccatum
FiUum, vitam humanam degentem, contaminavisset, nisi
antea in coelis apud Patrem animi facultates exer-
cuisset, dubitamus, an Docetismi labe absolvi possint.
Angelus enim corpore humano indutus potius di-
cendus est chkistds, quam homo veri nominis, si
facultatibus jam exercitatis in mundam venerit. Num

1) Quisque intelligit, Docetismum a nobis latiori sensu accipi, quo
postea a dogmaticis acceptas sit. Ceteroquin nemo nos, Qroningano-
theologorum sententiam de Mii necessitudine cum Patre Aria-
nismum eredentes, Docetica forma indutum , nescientes habeat, in
aliorum quoque Arianorum systemate Docetismi semina inesse ; quamvis
enim hoc nos non praeterierit, jure Groninganorum theologorum. sen-
tentiae nomen hoc dedisse nobis videmur, quum nnllorum Docetismus
tantopere in oculos cadat, atque a nullis nexus töv AtSyov Aiapxav
inter et ràv Aiyov svuKpxm tam Docetico modo sit expositas.

enim homo dici potest, qui suae mentis facultates
non humano modo exercuerit? et Docetismi si jure
accusamus eos, qui auijLOiTi rvji; dó^ij? indutum chri-
stum inter homines apparuisse doceant, nonne multo
majore jure ii Docetismi accusandi sunt, qui christo
animum angelieum trihuant, longe humano prae-
stantem ?

Itaque Groninganos theologos quoque (et quidem
prae aliis) spectare nobis videntur ea, quae dorner
de Arianis dicit (1. 1. I. pag. 904): //Der höhere
// vorweltliche Lichtgeist musste doch schon zu einem
// hohen Stufe der Tugend, überhaupt der Eeife ge-
//langt sein, bevor er Mensch ward. So musste sein
//menschliches Lernen and Wachsen, dieser Anfang
//vom Niedrigsten, unmögbch, das ganze Werden
//Christi doketisch werden.quot;

THESES.

I.

Arianismus non ad Theologiam, sed ad Christolo-
giam pertinet.

IT.

Si Semiarianorum doctrinam spectamus, Semini-
caenorum nomen potius illis imponendum est.

III.

Minus recte dixit Dr. zaai-berg iu libro Be
biddende Jezus, pag. 4sQ-. /rUw: Godheid is ons:
Ooddelijkheidr

IV.

Jesus christus , se rov Ttov toü @soü professus,
significare voluit, se esse ofMovaiov Patri.

V.

Pormula xxTxßijmi sk tou ovpâvou, a jesu de se
ipso non semel adhibita, de descensione locali ex-
plicanda est.

VI

Divina christum gaudere natura, recte efficitur
ex /öÄ. XX: 28, 29.

VII.

Sententiae, quam de rS AöV^j proposuit Cl. schöl-
ten {Initia Dogm. Chr. ed. 2, II. pag. 135—137)
répugnât Johannis Apostoli doctrina.

VIII.

Paulus realem christi praeexistentiam diserte
docuit.

IX.

Injuriâ negavit Cl. scholten (/«îiîïa, II. pag. 197)
jesum christum, in coelos evectum, objectum ri^ç
\'^PO\'J\'sup^î^ç^ rijç Trpocrxvvntrsccq et rif? suxxpitTTixg ab
-Apostolis habitum esse.

X.

Vocabula cpxvspcccriç et âToxxÀu-lt;piç in ss. 11. pro-
miscue usurpantur.

XI.

Capita XL—-LXVI Jesajae vaticiniorum huic scri-
ptori sunt abjudicanda.

XII.

Apostoli in V. F. locis interpretandis saepe
errarunt.

XIII.

Theologia naturalis s. Philosophia de Beo docere
nos non potest, quae sufficiant ad vitam bene bea-
teque transigendam.

XIV.

Jus sibi antistites eligendi est penes universum
Christianorum coetum.