ISSN 0923-3970

ARGOS

BULLETIN VAN HET VETERINAIR HISTORISCH GENOOTSCHAP

REGISTER

Nr. 1(1989)-Nr. 10 (1994)

Redactie

P.A. Koolmees
A.H.H.M. Mathijsen
I.J.R. Visser

Auteursregister

Achilles, H. De ontwikkeling van de diergeneeskunde in
het voormalig Nederlands Oost-Indië: 75-77.

Baumans, V. De principes van de acupunctuur (samen-
vatting):325.

Berns, J. \'Bekellen\' of mooi praten tegen het paard: de
verhouding mens-dier in dialecten: S7-S10.

Berns, J. De oudste Nederlandse veterinaire literatuur:
113-119.

Blaisdell, J.D. The curse of the pharaohs: anthrax in
Ancient Egypt: 311-314.

Blaisdell, J.D. Health of working birds: possible sources
for remarks in \'The boke of St. Albans\' of diseases of
falcons: 121-125.

Blaisdell, J.D. An ordained compassion: the New England
puritans and their laws against cruelty to animals:
Sil-SI 6.

Bodson, L. Ancient views on pests and parasites of live-
stock: 303-310.

Boor-van der Putten, I.M.E. De geneeskunde van de
hond in de veertiende eeuw volgens de \'Livre de
chasse\' van Gaston Phoebus: 60-66.

Boor-van der Putten, I.M.E. De verhouding tussen jager
en gejaagd dier in de veertiende eeuw: S17-S22.

Bouw, J. Domesticatie: S23-S27.

Brumme, M.F. Tierarzt und Tierschutz in Deutschland in
der ersten Hälfte des 20.Jahrhunderts. Eine Skizze
zur Historisierung einer aktuellen Diskussion: S29-
S39.

Brumme, M.F.; Schäffer, J. Die Entwicklung der
Vetehnärmedizinhistoriographie in Deutschland: 217-
225.

Daalen, E.A. van. Rabies: Louis Pasteur (1822-1895) en
zijn voorgangers: 35-39.

Davids, C.A. De Nederlandse dierenbeschermingsbewe-
ging en de Duitse overheid, 1940-1945: S41-S50.

Driesch, A. von den. De paardengeneeskunde uit de
Stalmeestertijd: 93-96.

Driesch, A. von den. Volksdiergeneeskunde in de
Transhimalaya: 87-92.

Frankenhuis, M.T. Dierentuinen, niet van gisteren: S51-
S54.

Frankenhuis, M.T. Over de studie der oude huisdierras-
sen: 3-8.

Genderen, H. van. Een terugblik op het begin van de
(veterinaire) farmacologie en toxicologie: 269-274.

Gulden, W.J.J. van der. Dierproeven: noodzaak of
kwaad?: S55-S59.

Haneveld, G.T. Reflecties bij een reliëf: 55-59.

Hendriksen, C.F.M. De ontwikkeling van de vaccinologie,
met bijzondere aandacht voor de veterinaire vaccins:
30-34.

Hermans, W.A. Boekbespreking: 331-332.

Hermans, W.A. De geschiedenis van de domesticatieleer
der dieren: 171-183.

Hermans, W.A. Frederick E. Zeuner (1905-1963) and hls
significance for and influence on the research of ani-
mal domestication: 279-281.

Jansen, J. Boekbespreking: 129-131.

Katsuyama, O. The result of an attempt to find the source
of an old Japanese book on equine medicine: 253-
257.

Koolmees, P.A. Bedwelmingsmethoden in Nederlandse
slachterijen omstreeks 1900: S61-S74.

Koolmees, P.A. Boekbespreking: 197-199.

Koolmees, P.A. De professionalisering van het veterinair
beroep in Nederland: 151-159.

Koolmees, P.A. Dirk Frederik van Esveld (1848-1912) en
zijn betekenis voor de ontwikkeling van de vleeskeu-
ring in Nederland: 97-102.

Koolmees, P.A. Het 23ste \'International Symposion on
the History of Veterinary Medicine\', gehouden te
Skara (Zweden) van 24 t/m 27 mei 1989: 9-10.

Koolmees, P.A. Het 24ste quot;International Symposion on
the History of Veterinary Medicine\', gehouden te
Karlruhe (B.R.D.) van 4 t/m 8 september 1990: 67.

Koolmees, P.A. Lokale en regionale geschiedenis: 141-
144.

Koolmees, P.A. Museumcollectie VVDO: 73.

Koolmees, P.A. Opvattingen over vleeskeuring omst-
reeks het begin van de negentiende eeuw: 40-45.

Koolmees, P.A.; A.H.H.M. Mathijsen. The development of
veterinary medicine in the Netherlands; a chronologi-
cal orientation: 227-232.

Lange, A. Petrus Camper (1722-1789) en zijn betekenis
voor de diergeneeskunde: 27-29.

Lieburg, M.J. Amateurism and professionalism in the
study of the history of medicine: 275-278.

Lieburg, M.J. van. De betekenis van de geschiedenisbe-
oefening voor de medische wetenschappen en de
beroepspraktijk: 2-3.

Lochmann, E.-H. 25 International symposia and congres-
ses on the history of veterinary medicine 1964-1992;
origin and development, themes and trends: 211-216.

Mathijsen, A.H.H.M., zie: Koolmees, P.A.

Mathijsen, A.H.H.M. 2. Arbeitstagung der DVG-
Fachgruppe quot;Geschichte der Veterinärmedizinquot;,
Hannover, 29-30 Oktober 1993: 286-287.

Mathijsen, A.H.H.M. Academic promotions in veterinary
medicine in Utrecht since 75 years: 249-252.

Mathijsen, A.H.H.M. Boekbesprekingen: 46-47; 103-106;
197; 332-333.

Mathijsen, A.H.H.M. quot;De hippiatrie door de eeuwen heenquot;
in de kelders van Kureghem: 328-329.

Mathijsen, A.H.H.M. De hoogleraren der RVAS als leden
van de Hollandsche Maatschappij der Wetenschap-
pen alsmede haarprijsvragen op veterinair gebied:
185-191.

Mathijsen, A.H.H.M. De oefenoperaties aan de Rijksvee-
artsenijschool als doelwit van de antivivisectiebewe-
ging, 1878-1888: S75-S84.

Mathijsen, A.H.H.M. Het 26ste Internationale Congres
Geschiedenis der Diergeneeskunde [Amersfoort-
Utrecht, 31 mei - 4 juni 1993]: 285-286.

l^athijsen, A.H.H.M. Recente publikaties van veterinair-
historisch belang: 10-13; 49-50; 79-82; 132-135; 165-
166; 201-205; 289-290; 337-338.

I^athijsen, A.H.H.M. Receptenboek van een vroeg zeven-
tiende eeuwse Gelderse paardenmeester, Dirck van
Bronchorst van Weerdenburgh: 127-129; 161-163.

Mathijsen, A.H.H.M. Studentenwerving voor Alfort in
1813: 337-338.

•Mathijsen, A.H.H.M. Veterinary knowledge on the
crossroads. 500 years of exchange between the
Netherlands and other countries: 233-247.

I^athijsen, A.H.H.M. Wilhelm Rieck, nestor der veterinaire
historici overleden: 111.

Mathijsen, A.H.H.M. William Cavendish, Duke of

Newcastle, en zijn hippologisch prachtwerk: 139-140.

Miert, A.S.J.P.A.M., zie: Strikwerda, R.

Nie, G.J. van. Een keizerlijke valkenier: 68-72.

Oldenkamp, E.P. Boekbespreking: 163-164.

Oldenkamp, E.P. Hendrik Rozemond: een gebaar van
vriendschap: S3-S6.

l^ozemond, H. De gelukkige bestrijding van infectieziek-
ten. Bij het programma van de tweede bijeenkomst
van het Veterinair Historisch Genootschap: 14.

Rozemond H Over een Friese vereniging: een erratum:
59

gozemond, H. Ten geleide: 1.

\'Lutgers, L.J.E. Veterinaire ethiek in ontwikkeling. Van
plichtenleer naar beroepsethiek: S85-S90.

Schippers, R. Some aspects of horse acupuncture in
China in the Middle Ages (abstract): 326.

Strikwerda, R. Antipyrine en coli-infecties bij het rund
(met naschrift door A.S.J.P.A.M. van Miert): 145-147.

verhoog, H. Het dier als object van wetenschappelijk
onderzoek: S91-S96.

Visser, I.J.R. Boekbespreking: 47.

V\'sser, I.J.R. Jan Poels (1851-1927) en zijn bijdragen tot
de diergeneeskunde in Nederland (samenvatting):
. 327-328.

vries, J. de. Boekbespreking: 164.

Vries, J. de. De bestrijding van de runderpest in Friesland
gedurende de 18e eeuw: 315-323.

Wiepkema, P.R. Sus scrofa gewaardeerd: S97-S100.

Wijgergangs, A.P. Museum Diergeneeskunde: 149-150;
193-195; 259-261.

^uijdam, D.M. Boekbespreking: 283-284.

t^e met S genummerde biz. verwijzen naar de speciale uitgave De relatie
tussen mens en dier in historisch perspectief (1991)

Onderwerpsregister

ACUPUNCTUUR

Baumans, V. De principes van de acupunctuur (samen-\'
vatting): 325.

Schippers, R. Some aspects of horse acupuncture in
China in the Middle Ages (abstract): 326.

ANTHRAX

Blaisdell, J.D. The curse of the pharaohs: anthrax in
Ancient Egypt: 311-314.

ANTIPYRINE

Strikwerda, R. Antipyrine en coli-infecties bij het rund
(met naschrift door A.S.J.P.A.M. van Miert): 145-147.

BEELDHOUWWERK RIVM

Haneveld, G.T. Reflecties bij een reliëf: 55-59.

BOKE OF ST. ALBANS

Blaisdell, J.D. Health of working birds: possible sources
for remarks in The boke of St. Albans\' of diseases of
falcons: 121-125.

DIALECTOLOGIE

Berns, J. \'Bekellen\' of mooi praten tegen het paard: de
verhouding mens-dier in dialecten: S7-S10.

DIERENBESCHERMING

Blaisdell, J.D. An ordained compassion: the New England
puritans and their laws against cruelty to animals:
S11-S16.

Brumme, M.F. Tierarzt und Tierschutz in Deutschland in
der ersten Hälfte des 20.Jahrhunderts. Eine Skizze
zur Historisierung einer aktuellen Diskussion: S29-
S39.

Davids, C.A. De Nederlandse dierenbeschermingsbewe-
ging en de Duitse overheid, 1940-1945: S41-S50.

Mathijsen, A.H.H.M. De oefenoperaties aan de Rijksvee-
artsenijschool als doelwit van de antivivisectiebewe-
ging, 1878-1888: S75-S84.

DIERENTUINEN

Frankenhuis, M.T. Dierentuinen, niet van gisteren: S51-
S54.

DIERPROEVEN

Gulden, W.J.J. van der. Dierproeven: noodzaak of
kwaad?: S55-S59.

DOMESTICATIELEER

Bouw, J. Domesticatie: S23-S27.

Frankenhuis, M.T. Over de studie der oude huisdierras-
sen: 3-8.

Hermans, W.A. De geschiedenis van de domesticatieleer
der dieren: 171-183.

Hermans, W.A. Frederick E. Zeuner (1905-1963) and his-
significance for and influence on the researcli of ani-
mal domestication: 279-281.

ETHIEK

Rutgers, L.J.E. Veterinaire ethiek in ontwikkeling. Van
plichtenleer naar beroepsethiek: S85-S90.

Verhoog, H. Het dier als object van wetenschappelijk
onderzoek: S91-S96.

FARMACOLOGIE

Genderen, H. van. Een terugblik op het begin van de
(veterinaire) farmacologie en toxicologie: 269-274.

GESCHIEDENISBEOEFENING

Brumme, M.F.; Schäffer, J. Die Entwicklung der

Veterinärmedizinhistoriographie in Deutschland: 217-
225.

Koolmees, P.A. Lokale en regionale geschiedenis: 141-
144.

Lieburg, M.J. Amateurism and professionalism in the
study of the

history of medicine: 275-278.

Lieburg, M.J. van. De betekenis van de geschiedenisbe-
oefening voor de medische wetenschappen en de
beroepspraktijk: 2-3.

HONDEZIEKTEN

Boor-van der Putten, I.M.E. De geneeskunde van de
hond in de veertiende eeuw volgens de \'Livre de
chasse\' van Gaston Phoebus: 60-66.

JACHT

Boor-van der Putten, I.M.E. De verhouding tussen jager
en gejaagd dier in de veertiende eeuw: S17-S22.

LANDEKI: BELGIË

Mathijsen, A.H.H.M. quot;De hippiatrie door de eeuwen heenquot;
in de kelders van Kureghem: 328-329.

LANDEN: CHINA

Schippers, R. Some aspects of horse acupuncture in
China in the Middle Ages (abstract): 326.

LANDEN: DUITSLAND

Brumme, M.F. Tierarzt und Tierschutz in Deutschland in
der ersten Hälfte des 20.Jahrhunderts. Eine Skizze
zur Historisierung einer aktuellen Diskussion: S29-
S39.

Brumme, M.F.; Schäffer, J. Die Entwicklung der

Veterinärmedizinhistoriographie in Deutschland: 217-
225.

Mathijsen, A.H.H.M. 2. Arbeitstagung der DVG-Fach-
gruppe quot;Geschichte der Veterinärmedizinquot;, Hannover,
29-30 Oktober 1993: 286-287.

LANDEN:EGYPTE

Blaisdell, J.D. The curse of the pharaohs: anthrax in
Ancient Egypt: 311-314.

LANDEN: JAPAN

Katsuyama, O. The result of an attempt to find the source
of an old Japanese book on equine medicine: 253-
257.

LANDEN:NEDERLAND

Berns, J. De oudste Nederlandse veterinaire literatuur:
113-119.

Davids, C.A. De Nederlandse dierenbeschermingsbewe-
ging en de Duitse overheid, 1940-1945: S41-S50.

Koolmees, P.A. Bedwelmingsmethoden in Nederlandse
slachterijen omstreeks 1900: S61-S74.

Koolmees, P.A. De professionalisering van het veterinair
beroep in Nederland: 151-159.

Koolmees, P.A.; A.H.H.M. Mathijsen. The development of
veterinary medicine in the Netherlands; a chronologi-
cal orientation: 227-232.

Mathijsen, A.H.H.M. Academic promotions in veterinary
medicine in Utrecht since 75 years: 249-252.

Mathijsen, A.H.H.M. De hoogleraren der RVAS als leden
van de Hollandsche Maatschappij der Wetenschap-
pen alsmede haar prijsvragen op veterinair gebied:
185-191.

Mathijsen, A.H.H.M. De oefenoperaties aan de Rijksvee-
artsenijschool als doelwit van de antivivisectiebewe-
ging, 1878-1888: S75-S84.

Mathijsen, A.H.H.M. Studentenwerving voor Alfort in
1813: 337-338.

Mathijsen, A.H.H.M. Veterinary knowledge on the cross-
roads. 500 years of exchange between the
Netherlands and other countries: 233-247.

Rozemond, H. Over een Friese vereniging: een erratum-
59.

Visser, I.J.R. Jan Poels (1851-1927) en zijn bijdragen tot
de diergeneeskunde in Nederland (samenvatting)-
327-328.

Vries, J. de. De bestrijding van de runderpest in Friesland
gedurende de 18e eeuw: 315-323.

LANDEN: NEDERLANDS OOST-INDIË

Achilles, H. De ontwikkeling van de diergeneeskunde in
het voormalig Nederlands Oost-Indië: 75-77.

LANDEN: NOORD-AMERIKA

Blaisdell, J.D. An ordained compassion: the New England
puritans and their laws against cruelty to animals:
S11-S16.

LANDEN: TRANSHIMALAYA

Driesch, A. von den. Volksdiergeneeskunde in de
Transhimalaya: 87-92.

MENS-DIER RELATIES

Berns, J. \'Bekeilen\' of mooi praten tegen het paard: de
verhouding mens-dier in dialecten: S7-S10.

Verhoog, H. Het dier als object van wetenschappelijk
onderzoek: S91-S96.

MUSEUM DIERGENEESKUNDE

Koolmees, P.A. Museumcollectie VVDO: 73.

Wijgergangs, A.P. Museum Diergeneeskunde: 149-150;
193-195; 259-261.

PAARDEGENEESKUNDE

Driesch, A. von den. De paardegeneeskunde uit de
Stalmeestertijd: 93-96.

Mathijsen, A.H.H.M. Receptenboek van een vroeg zeven-
tiende eeuwse Gelderse paardenmeester, Dirck van
Bronchorst van Weerdenburgh: 127-129; 161-163.

PARASITOLOGIE

Bodson, L. Ancient views on pests and parasites of live-
stock: 303-310.

PERIODE: OUDHEID

Blaisdell, J.D. The curse of the pharaohs: anthrax in
Ancient Egypt: 311-314.

Bodson, L. Ancient views on pests and parasites of live-
stock: 303-310.

PERIODE: MIDDELEEUWEN

Blaisdell, J.D. Health of working birds: possible sources
for remarks in The boke of St. Albans\' of diseases of
falcons: 121-125.

Boor-van der Putten, I.M.E. De geneeskunde van de
hond in de veertiende eeuw volgens de \'Livre de
chasse\' van Gaston Phoebus: 60-66.

Boor-van der Putten, I.M.E. De verhouding tussen jager
en gejaagd dier in de veertiende eeuw: S17-S22.

Driesch, A. von den. De paardengeneeskunde uit de
Stalmeestertijd: 93-96.

Nie, G.J. van. Een keizerlijke valkenier: 68-72.

Schippers, R. Some aspects of horse acupuncture in
China in the Middle Ages (abstract): 326.

PERIODE: VÓÓR 1600

Berns, J. De oudste Nederlandse veterinaire literatuur:
113-119.

PERIODE: 17e EEUW

Blaisdell, J.D. An ordained compassion: the New England
puritans and their laws against cruelty to animals:
S11-S16.

Mathijsen, A.H.H.M. Receptenboek van een vroeg zeven-
tiende eeuwse Gelderse paardenmeester, Dirck van
Bronchorst van Weerdenburgh: 127-129; 161-163.

PERIODE: 18e EEUW

Katsuyama, O. The result of an attempt to find the source
of an old Japanese book on equine medicine: 253-
257.

Vries, J. de. De bestrijding van de runderpest in Friesland
gedurende de 18e eeuw: 315-323.

PERIODE: 19e EEUW

Koolmees, P.A. Opvattingen over vleeskeuring omst-
reeks het begin van de negentiende eeuw: 40-45.

Mathijsen, A.H.H.M. De hoogleraren der RVAS als leden
van de Hollandsche Maatschappij der Wetenschap-
pen alsmede haar prijsvragen op veterinair gebied:
185-191.

Mathijsen, A.H.H.M. De oefenoperaties aan de
Rijksveeartsenijschool als doelwit van de
antivivisectiebeweging, 1878-1888: S75-S84.

Mathijsen, A.H.H.M. Studentenwerving voor Alfort in

1813:387-338. ,
S-?

PERIODE: 19e - 20ste EEUW

Koolmees, P.A. Bedwelmingsmethoden in Nederlandse
slachterijen omstreeks 1900: S61-S74.

Visser, I.J.R. Jan Poels (1851-1927) en zijn bijdragen tot
de diergeneeskunde in Nederland (samenvatting):
327-328.

PERIODE: 20ste EEUW

Brumme, M.F. Tierarzt und Tierschutz in Deutschland in
der ersten Hälfte des 20.Jahrhunderts. Eine Skizze
zur Historisierung einer aktuellen Diskussion: S29-
S39.

Davids, O.A. De Nederlandse dierenbeschermingsbewe-
ging en de Duitse overheid, 1940-1945: S41-S50.

PERSONEN:ALBRANT

Driesch, A. von den. De paardengeneeskunde uit de
Stalmeestertijd: 93-96.

PERSONEN: BRONCHORST VAN WEERDENBURGH,

D. VAN

Mathijsen, A.H.H.M. Receptenboek van een vroeg zeven-
tiende eeuwse Gelderse paardenmeester, Dirck van
Bronchorst van Weerdenburgh: 127-129; 161-163.

PERSONEN: CAMPER, P.

Lange, A. Petrus Camper (1722-1789) en zijn betekenis
voor de diergeneeskunde: 27-29.

PERSONEN: CAVENDISH, W.

Mathijsen, A.H.H.M. William Cavendish, Duke of

Newcastle, en zijn hippologisch prachtwerk: 139-140.

PERSONEN: COER, PIETER ALMANUS VAN

Katsuyama, O. The result of an attempt to find the source
of an old Japanese book on equine medicine: 253-
257.

PERSONEN: COWIE, J.

Mathijsen, A.H.H.M. De oefenoperaties aan de Rijksvee-
artsenijschool als doelwit van de antivivisectiebewe-
ging, 1878-1888: S75-S84.

PERSONEN: ESVELD, DIRK FREDERIK

/ Koolmees, P.A. Dirk Frederik van Esveld (1848-1912) en
zijn betekenis voor de ontwikkeling van de vleeskeu-
ring in Nederland: 97-102.

PERSONEN: FREDERIK II VON HOHENSTAUFEN

Nie, G.J. van. Een keizerlijke valkenier: 68-72.

PERSONEN: FREMERY, P.J.I. DE

Mathijsen, A.H.H.M. De hoogleraren der RVAS als leden
van de Hollandsche Maatschappij der Wetenschap-
pen alsmede haar prijsvragen op veterinair gebied:
185-191.

PERSONEN: GASTON PHOEBUS

Boor-van der Putten, I.M.E. De geneeskunde van de
hond in de veertiende eeuw volgens de \'Livre de
chasse\' van Gaston Phoebus: 60-66.

Boor-van der Putten, I.M.E. De verhouding tussen jager
en gejaagd dier in de veertiende eeuw: S17-S22.

PERSONEN: JORDANUS RUFFUS

Driesch, A. von den. De paardengeneeskunde uit de
Stalmeestertijd: 93-96.

PERSONEN: LIDT DE JEUDEJH.G.

Mathijsen, A.H.H.M. De hoogleraren der RVAS als leden
van de Hollandsche Maatschappij der Wetenschap-
pen alsmede haar prijsvragen op veterinair gebied:
185-191.

PERSONEN: NUMAN, A.

Mathijsen, A.H.H.M. De hoogleraren der RVAS als leden
van de Hollandsche Maatschappij der Wetenschap-
pen alsmede haar prijsvragen op veterinair qebiedquot;
185-191.

PERSONEN: PASTEUR, L.

Daalen, E.A. van. Rabies: Louis Pasteur (1822-1895) en
zijn voorgangers: 35-39.

PERSONEN: POELS, J.

Visser, I.J.R. Jan Poels (1851-1927) en zijn bijdragen tot
de diergeneeskunde in Nederland (samenvatting):
327-328.

PERSONEN: RIECK, W.

Mathijsen, A.H.H.M. Wilhelm Rieck, nestor der veterinaire
historici overleden: 111.

PERSONEN: ROZEMOND, H.

Oldenkamp, E.P. Hendrik Rozemond: een gebaar van
vriendschap: S3-S6.

PERSONEN: VOSMAER, J.

Mathijsen, A.H.H.M. De hoogleraren der RVAS als leden
van de Hollandsche Maatschappij der Wetenschap-
pen alsmede haar prijsvragen op veterinair gebied:
185-191.

PERSONEN: WIRTZ, A.W.H.

Mathijsen, A.H.H.M. De oefenoperaties aan de Rijksvee-
artsenijschool als doelwit van de antivivisectiebewe-
ging, 1878-1888: S75-S84.

PERSONEN: ZEUNER, F.E.

Hermans, W.A. Frederick E. Zeuner (1905-1963) and hls
significance for and influence on the research of ani-
mal domestication: 279-281.

RABIES

Daalen, E.A. van. Rabies: Louis Pasteur (1822-1895) en
zijn voorgangers: 35-39.

RUNDERZIEKTEN

Strikwerda, R. Antipyrine en coli-infecties bij het rund
(met naschrift door A.S.J.P.A.M. van Miert): 145-147.

Vries, J. de. De bestrijding van de runderpest in Friesland
gedurende de 18e eeuw: 315-323.

SLACHTEN

Koolmees, P.A. Bedwelmingsmethoden in Nederlandse
slachterijen omstreeks 1900: S61-S74.

TENTOONSTELLING

Mathijsen, A.H.H.M. quot;De hippiatrie door de eeuwen heenquot;
in de kelders van Kureghem: 328-329.

TOXICOLOGIE

Genderen, H. van. Een terugblik op het begin van de
(veterinaire) farmacologie en toxicologie: 269-274.

VACCINS

Hendriksen, C.F.M. De ontwikkeling van de vaccinologie,
met bijzondere aandacht voor de veterinaire vaccins-\'
30-34.

VALKERIJ

Blaisdell, J.D. Health of working birds: possible sources
for remarks in The boke of St. Albans\' of diseases of
falcons: 121-125.

Nie, G.J. van. Een keizerlijke valkenier: 68-72.

VARKENS

Wiepkema, P.R. Sus scrofa gewaardeerd: S97-S100.

VETERINAIR-HISTORISCHE PUBLIKATIES

Mathijsen, A.H.H.M. Recente publikaties van veterinair-
historisch belang: 10-13; 49-50; 79-82; 132-135; 165-
166; 201-205; 289-290; 337-338.

VETERINAIRE BIBLIOGRAFIE

Berns, J. De oudste Nederlandse veterinaire literatuur:
113-119.

Katsuyama, O. The result of an attempt to find the source
of an old Japanese book on equine medicine- 253-
257.

Mathijsen, A.H.H.M. Veterinary knowledge on the
crossroads. 500 years of exchange between the
Netherlands and other countries: 233-247.

Mathijsen, A.H.H.M. William Cavendish, Duke of

Newcastle, en zijn hippologisch prachtwerk: 139-140.

VLEESKEURING

Koolmees, P.A. Dirk Frederik van Esveld (1848-1912) en
zijn betekenis voor de ontwikkeling van de vleeskeu-
ring in Nederland: 97-102.

Koolmees, P.A. Opvattingen over vleeskeuring omst-
reeks het begin van de negentiende eeuw: 40-45.

VOLKSDIERGENEESKUNDE

Driesch, A. von den. Voiksdiergeneeskunde in de
Transhimalaya: 87-92.

WORLD ASSOCIATION FOR THE HISTORY OF VETE-
RINARY MEDICINE

Koolmees, P.A. Het 23ste \'International Symposion on
the History of Veterinary Medicine\', gehouden te
Skara (Zweden) van 24 t/m 27 mei 1989: 9-10.

Koolmees, P.A. Het 24ste quot;International Symposion on
the History of Veterinary Medicine\', gehouden te
Karlruhe (B.R.D.) van 4 t/m 8 september 1990: 67.

Lochmann, E.-H. 25 International symposia and congres-
ses on the history of veterinary medicine 1964-1992;
origin and development, themes and trends: 211-216.

Mathijsen, A.H.H.M. Het 26ste Internationale Congres
Geschiedenis der Diergeneeskunde [Amersfoort-
Utrecht, 31 mei - 4 juni 1993]: 285-286.

Boekbesprekingen

Bodson, L. (éd.). L\'histoire de la connaissance du com-
portement animal. (A. Mathijsen) 332.

Cotchin, E. The Royal Veterinary College. A bicentenary
history. (A. Mathijsen) 103.

Driesch, A. von den. Geschichte der Tiermedizin. 5000
Jahre Tierheilkunde. (A. Mathijsen) 46.

Gautier, A. Domestication. Et l\'homme créa les animaux.
(W.A. Hermans) 331.

Grove, D.I. A history of human helminthology. (J. Jansen)
129.

Karasszon, D. A concise history of veterinary medicine.
(A. Mathijsen) 46.

Ketelaars, E.H. Historie van de Nederlandse pluimvee-
houderij. (D.M. Zuijdam) 283.

Koolmees, P.A. Vleeskeuring en openbare slachthuizen
in Nederland 1975-1985. (J. de Vries) 164.

Kremer, A.; Probst, A. et Theves, G. (Réd.). La médecine
vétérinaire au Grand-Duché de Luxembourg. (A.
Mathijsen) 197.

Silverstein, A.M. A history of immunology. (I.J.R. Visser)
47.

Theves, G. Le Luxembourg et ses vétérinaires 1790-
1990. (A. Mathijsen) 197.

Weatherall, M. In search of a cure: a history of phar-
maceutical discovery. (E.P. Oldenkamp) 163.

Weyer, R. van de. Dieren als werknemer. (P.A.
Koolmees) 197.

Berichten

24ste Internationaal Veterinair-historisch Congres: 26.

25ste Internationaal Veterinair Historisch Congres [te
Ankara. Aankondiging]: 111; 150.

27ste Internationaal Veterinair-Historisch Congres te
Kopenhagen (22-25 augustus 1994): 301.

32ste Internationale Congres voor de Geschiedenis van
de Geneeskunde te Antwerpen: 47.

8ste Lustrum Museum Diergeneeskunde: 301.

Colloque quot;L\'homme, l\'animal domestique et l\'environ-
mentquot; à l\'École Nationale Vétérinaire de Nantes: 150.

Cursus Medische Geschiedenis te Woerden: 206.

Cursussen voor amateur-historici in Gelderland en
Overijssel: 8.

Frans Veterinair Historisch Genootschap opgericht: 150.

Gemeentelijke hondenbelasting. Tentoonstelling in het
Belastingmuseum te Rotterdam: 206.

Historia Medicinae Veterinariae: 26; 106.

Honderd jaar geleden (Open brief van de leraren aan
\'s Rijks Veeartsenijschool; Vijfde Internationaal
Veeartsenijkundig Congres): 22-23.

Huldiging Leon Z. Saunders: 140.

Journée d\'étude. Université de Liège, 12 mars 1994: quot;Le
cheval et les équidésquot;: 323.

N.G. Addens-prijs voor agrarisch-historisch onderzoek:
13.

Najaarsvergadering van GeWiNa (1989): 13.

Plakkaten (1732, 1744): 291-293.

Redactioneel: 267-268; 301.

Sarton Comité: 26; 206.

Sartonia: 16.

School voor veeverloskunde (1920): 106.

Veterinary heritage: 92.

Zwitserse Vereniging voor Veterinaire Geschiedenis: 329.

V.H.G.

Verslag van de oprichtingsvergadering, 7 april 1989:
15-16.

Reglement van het Veterinair Historisch Genootschap:
17-21.

Najaarsvergadering (Utrecht, 1989): 14.

Rozemond, H. De gelukkige bestrijding van infectieziek-
ten. Bij het programma van de tweede bijeenkomst
van het Veterinair Historisch Genootschap: 14.

Voorjaarsvergadering (Bilthoven, 1990): 26.

Najaarsvergadering (Amsterdam, 1990): 54.

Voorjaarsvergadering (Utrecht, 1991): 86.

Najaarsvergadering (Utrecht, 1991): 110.

Voorjaarsvergadering (Utrecht, 1992): 138.

Wintervergadering (Utrecht, januari 1993): 170.

Wintervergadering (Deventer, december 1993): 267.

Voorjaarsbijeenkomst (Utrecht, 1994): 299.

N

PEflSOtol: ZEV^^ E.nbsp;0MIRli3gt;t83=

SirfcfsSîl^» «frnbsp;ilieiiiewMifrsjtôjad

\' - O \' . SO r -Te rbrwshsbeM nl gnh

ennbsp;(ioemamp;H ^ißnheJeV Ißßnoitßmsmi eteeSf^Ar\'^ri^ia^-O*. îwuôs »bnöilnöQ«» ^ nsv nioed teh égt;lé^

P^SONÉNînbsp;.siSJlnA u ; -, „ i A .an. RatoiW » ou« Pafetfti«- ^ \'H:?p.i895Ven

ôJeYÇ , . rqanqers 35-39. 3aMU3!833M30fl3taègt;Ù

hüPcj - Î;

------

■^ßnbsp;iim^i^m^^fP^^ ^fiJuO ^ 9) nabuorled v\'eoörböM Yisnrt^V tö woîaW erö

O^IWI^WI^ftl fohQî^îft-iuôlBme loov n^eswieiuO SLAOHîEîtnbsp;TS my fc^hsv (ftetsewS)

fi ftltUÜR\'lWjy ggirege^ \'^\'TO^sIH nßn^afaVnbsp;slactislP^^fcaiHWl^nbsp;xmm-irny to yioIsiH eftt

- v-gy^iopjw^^nbsp;/nbsp;ji-3 .nnamft

Jif

IßßncHs^iainl ebW ;tQ0ri3öi,n98Jtß«eV aHÜP 8\' _nbsp;e^noO elßnofJßfTKTstedS^M.NTH.iS. J

Biönu)ipn92Mß9eV , TQXICOttKifiKfnA] sbnuMeaanegiatiO seb êtff^floaio

Wnbsp;foi■ :-^cpio^ ehnbsp;. \'

fToehwéirt-ffdariBTèfi kgt;ov «ihq-enebbA .ö.M VACtUNSquot;

.nbsp;. \' 1 .er.\'H^s^vhi^sej^T;

nßV ennebßei9vmß|s^ .nbsp;fiktiv

•Wvi\'jc.i: 35-^ ...nbsp;-nbsp;-.....quot;

.. /nbsp;-nü^-A HMM\': RW\'v-itefquot;

laO rtoanoteiH-ußnfieisV tari nev ftiwjisteôfî ^ fwxiijmricsißla eiß^eqo n^SnwijôÔïV . A^ .\'e^cx

quot;nbsp;^ SMmamp;^fl .113-igt;Ü^tt^fnaxuJ sh öffouÖ-bnßi£) m amp;vßnhQtäv

j^^e^.^ßßMnbsp;\'• KetsuVHf?i$. ÖM tiu reamp;y:\' gl ar. ■ \'-Qfftomh^imêmÉm

^^^ ■nbsp;rnmêsA

.82 :(OQQt ,n»yoftîtt^ eoteOßQiövaißßiiooV 257, ,, ^ - --- .nbsp;/ gt;- 1, - . . . , Yf

\' . r •î\'sbiôîemA) e-^^^bßgiaveißßißM Mattm^lJ^l^ti^fîàJè^.a\'^tâve^^nbsp;aevar

^ ■ ^iîvnbsp;^bmfmmßBm mm^-mrit^do- i(i«8iri a.maai^^DyfeT^»^tó .M^gipiemsa\'

Vjdumsb .lalnsyaO) ennsbegTdvrtaîriW ^\'V , gt; , ^^ ^ ^

M

ARGOS

BULLETIN VAN HET VETERINAIR HISTORISCH GENOOTSCHAP

RIJKSUNIVERSITEIT TE UTRECHT

TEN GELEIDE

Wie bekijks wil hebben, moet aan de
weg timmeren. Vanuit dit motief
presenteert het jeugdige Veterinair
Historisch Genootschap deze eerste
aflevering van het blad ARGOS.
Het Genootschap wil met deze
publicatie de belangstelling voor en de
kennis van de geschiedenis der
diergeneeskunde bevorderen.
De navolgende kolommen zijn
exemplarisch voor die bedoeling.

Uiteraard bevatten deze het
verenigingsnieuws, waartoe allereerst
de teksten van de lezingen, die tijdens
de bijeenkomsten van het
Genootschap worden gehouden,
behoren. Voorts zal aandacht worden
besteed aan ontwikkelingen in het
vakgebied, zoals deze in de vorm van
congressen en publicaties gestalte
Innigen. Een lopende, selectieve
bibliografie van voor de Nederlandse
\'ezer relevante veterinair-historische
Qeschriften is een beproefd middel om
inzicht te verschaffen in de stand van
zaken op dit nog weinig in kaart
Qebrachte gebied.

\'•^zending van copy, hetzij in de vorm
Van artikelen, hetzij in de vorm van
Vraagstellingen, van archiefvondsten,
beschrijvingen van instrumenten of
andere realia zal door de redactie zeer
op prijs worden gesteld.

De uitgave wordt financieel mogelijk
gemaakt door de zeer gewaardeerde
ondersteuning van een sponsor en
Voorts door afspraken met

TransmondiaL, de uitgever van
DIER\'EN\'ARTS.

TransmondiaL zal ons blad drukklaar
verzorgen, onder voorwaarde dat
bepaalde copy - na toestemming van
het Bestuur - opgenomen kan worden
in DIER-EN-ARTS.
Op deze wijze kan een verdere ver-
spreiding van historische publikaties
buiten de vrij beperkte kring van het
Genootschap worden bereikt.

De naam ARGOS is ontleend aan de
Griekse mythologie. Het verhaal wil
dat de godin Hera Argos aanstelde als
wachter over de schone lo, die uit
wraak door Hera was veranderd in een
koe, nadat zij het met de oppergod
Zeus had aangelegd. De keuze van
Argos lag voor de hand: deze was in
het bezit van honderd ogen, waarvan
tijdens de slaap minstens de helft bleef
waarnemen. Toen het later toch
verkeerd met Argos afliep, plaatste
Hera diens ogen in de staart van de
pauw. Het leggen van een verband
tussen deze mythe en de naam van
ons tijdschrift kan gevoegelijk aan de
lezer worden overgelaten.

Het blad verschijnt tweemaal per jaar.
De eerste aflevering heeft een ruimere
oplage dan voor de leden van het
Genootschap nodig zou zijn, zodat ook
anderen kennis kunnen nemen van de
intenties van het Genootschap. Graag
wens ik de redactie-commissie bijval
toe bij haar streven dit project te doen
slagen.

H. Rozemond

inhoud

H. Rozennond
Ten geleide.
p.1

M.J. van Lieburg
De betekenis van de
geschiedenisbeoefening
voor de medische
wetenschappen en de
beroepspraktijk.

P.2

M.T. Frankenhuis
Over de studie der oude
huisdierrassen.

p.3

P.A. Kooinnees
Het 23ste International Symposium
on the History
of Veterinary Medicine\',
gehouden te Skara
(Zweden),
24-27 mei 1989.

P.9

A.H.H.M, Mathijsen
Recente veterinair-
historische literatuur.

p. 10

Programma
Najaarsvergadering
(Utrecht, 27 oktober 1989).

p. 14

Verslag
Voorjaarsvergadering
(Utrecht, 7 april 1989).

p. 15

Reglement
Veterinair Historisch
Genootschap (Concept).

Pl7

Honderd Jaar geleden.

p. 22

Berichten,
p. 6, p. 13, p. 16

In de geschiedenis van de medische
wetenschappen gaat het altijd over
interrelaties binnen de driehoek:
maatschappij - patiënt - (dieren)arts,
met in het zwaartepunt het fenomeen
gezondheid/ziekte. Medische geschie-
denis heeft een interdisciplinair karak-
ter. Binnen het vakgebied van de
medische geschiedenis zijn er aan de
ene kant de spanningsvelden tussen
de sociale en de vakwetenschappeüjke
benadering, en aan de andere kant
tussen de beoefening met een medi-
sche achtergrond of met de achter-
grond van de historicus. De beant-
woording van de vraag naar betekenis
en nut van de beoefening is afhankelijk
van het vertrekpunt en de definiëring
van het vakgebied door de beoefe-
naar.

Het is overigens nogal riskant om te
spreken over betekenis en nut, wan-
neer niet vooraf duidelijk is gemaakt
waarin volgens een bepaalde cultuur
of subcultuur (i.c. de West-Europese
wetenschapsbeoefening) het beteke-
nisvolle en nuttige gelegen is. In het al-
gemeen is het evident dat kennis van
de geschiedenis belangrijk is. Dat vak-
beoefenaren de (passieve of aktieve)
omgang met de geschiedschrijving als
boeiend en meeslepend ervaren, is op
zich genomen al een bestaanslegiti-
mering. Wel kan men zeggen dat het
directe nut (c.q. toepasbaarheid) af-
neemt met de historische afstand. Er
zijn minstens tien redenen te noemen
waarom medische en dus ook veteri-
naire geschiedenis nuttig en beteke-
nisvol is.

1. De mens geeft in de loop van de
tijd steeds nieuwe antwoorden op
oude vragen. Veel begrippen en

(SAMENVATTING)

denkcategorieën zijn uit het verle-
den afkomstig, zo bijvoorbeeld de
tegenstelling tussen makro- en
mikrokosmos.

2.nbsp;Kennis van wetenschappelijke
systemen is alleen mogelijk als
men kennis heeft van hun histori-
sche ontwikkeling. Zo is het lang-
durig succes van de humoraal-
pathologie een gevolg van het feit
dat de Arabische geneeskunde
deze opvatting tot een sluitend
systeem had gemaakt. Ook onder-
zoeksrichtingen die quot;doodgelopenquot;
zijn, verschaffen het nodige in-
zicht: bijvoorbeeld het verzet tegen
de verklaring van de 17e eeuwse
anatoom L. de Bils omtrent de
voedselopname die een inbreuk
betekende op de gangbare
quot;cirkelquot;- fysiologie.

3.nbsp;De geschiedenis brengt, evenals
de filosofie, eenheid in de veelheid
van specialismen en biedt gene-
ralistische visies.

4.nbsp;Geschiedenis kan helpen structu-
rele problemen in kaart te bren-
gen, met andere woorden zij kan
bijdragen tot het inzicht dat het
eigenlijk steeds om hetzelfde is
gegaan: het fenomeen ziekte als
verstoring van harmonie.

5.nbsp;Geschiedenis introduceert het
alfa-element in de geneeskunde
en draagt bij tot het besef dat elke
vraagstelling zijn voorgeschiede-
nis heeft. Ook de embryologie en
de anamnese vereisen overigens
van de medicus het denken in
tijdsdimensies.

6.nbsp;Geschiedenis werpt licht op de
ontwikkeling van het beroep en
laat de etappes in het professio-
naliseringsproces zien, hetgeen
bijdraagt tot de actuele positie-
bepaling.

7.nbsp;Geschiedenis levert tal van gege-
vens in de vorm van eerder geda-
ne waarnemingen (casuïstiek)
waarvan de inventarisatie juist
voor empirische wetenschappen
van belang Is. Bijvoorbeeld door
de opkomst van de laboratorium-
geneeskunde is het belang van de
fysiognomische waarnemingen
naar de achtergrond verdrongen,
terwijl deze in veel gevallen tot
een snelle en juiste diagnose kun-
nen leiden. Ook kunnen oude
ziektegeschiedenissen in woord of
in beeld de extreme vormen van
een ziekte (bijvoorbeeld rachitis)
tonen, die zich nu door preventie-
ve e.a. maatregelen niet meer
openbaren. De tijd- en cultuurge-
bondenheid van ziekten (quot;Krank-
heitswandelquot;) kan het inzicht in het
fenomeen ziekte verdiepen.

Voor de acutele geneeskunde
heeft echter het opdiepen van
oude therapieën, of de in vroegere
dagen veel beoefende historische
epidemiologie nauwelijks beteke-
nis.

8.nbsp;Kennis van de historische metho-
dieken is nodig voor de ontsluiting
van kennis überhaupt; deze omvat
kennis van de methodiek van
wetenschappelijk publiceren en
van bibliografisch onderzoek.
Men moet rekening houden met
het karakter van de tijd waaruit de
bron stamt en zich realiseren dat
de expressiewijze in de oudere
literatuur een tijdsgebonden
karakter vertoont.

9.nbsp;De geschiedenis van de genees-
kunde leidt tot algemeen histo-
risch besef en helpt zo tot het be-
grijpen van de eigen tijd in bredere
zin dan alleen de vakwetenschap-
peüjke.

M.T. FRANKENHUIS*

10. De betekenis van geschiedenis is
vooral een les in bescheidenheid,
die met name door het lezen van
biografieën geleerd kan worden.
Het zal dan opvallen dat de grote
medici tevens goede historici en
grote boekenliefhebbers waren.

Tenslotte stelt spreker, in het voetspoor
van K.E. Rothschuh en R. Toellner,
tegenover elkaar: quot;Medizin Historiequot; en
quot;Historische Medizinquot;. De laatste is ver-
want met de wetenschapsdynamica.
De blik op de geschiedenis is hierbij
niet quot;long and narrowquot;, maar eerder
quot;short and widequot;. Naast de professio-
nele beoefenaren van de medische
geschiedenis, blijft beoefening door
amateurs onder de medici noodzakeli-
jk; zij brengen de klinische ervaring
mee, die de vakhistoricus meestal niet
of onvoldoende heeft. Kenmerkend
voor de amateur-historicus is zijn
enthousiasme, maar dit mag nooit
gaan ten koste van de kwaliteit. Ook
voor de amateur is kennis van de lite-
ratuur en van de taal van de bronnen
een noodzaak. Ook zijn werk is onder-
worpen aan de conditie van de drie
C\'s: critische ven/verking van de bron-
nen, het gebruik van de bronnen in de
juiste context en correcte citering van
de bronnen.

Over de studie der oude huis-
dierrassen

Tot slot zal bekend zijn, dat nog veel
oudhollandse huisdierrassen op
shows, kinderboerderijen en bij lief-
hebbers zijn te bezichtigen, zij het dat
veel van deze exemplaren door louter
fokken op exterieur, vermoedelijk veel
van hun oude karakter hebben ver-
loren.

Domesticatieproces

Wandelend door de zalen van onze
vaderlandse musea wordt het de dier-
gerichte bezoeker duidelijk hoe arm
ons gedomesticeerd dierbestand ge-
worden is. Van de oude veelvormigheid
in type, kleur en aftekening van huis-
dieren, geschilderd door Jan Steen,
Melchior d\'Hondecoeter en Paulus
Potter is vrijwel niets meer over. De
laatste 50 jaar werd door onze keuter-
boer, kleinschalige veelsoortigheid ver-
anderd in grootschalige uniformiteit.
Sinds de mens, zo\'n 10.000 jaar gele-
den begon met temmen, fokken en se-
lekteren van enkele van de diersoorten
welke hem omringden (domesticeren),
is er een grote variëteit aan rassen,
vormen en kleurslagen ontstaan.
Selektie, vaak onbewust, op extremen
als grote koude en hitte, voedsel- en
waterschaarste, hoge melkgift, eipro-
duktie en groeisnelheid moet be-
schouwd worden als de basis van de-
ze veelvormigheid aan huisdierrassen.

Een gedomesticeerde diersoort zou
het best kunnen worden omschreven
als een groep dieren van een oor-
spronkelijk wilde soort, welke zich
sedert vele generaties genetisch ge-
scheiden van haar wilde soortgenoten
heeft voortgeplant. De groep is daarbij
geheel afhankelijk van de mens. Dit
geldt zowel voor de plaats waar zij zich
ophoudt, de hoeveelheid en soort
voedsel welke zij toebedeeld krijgt, als
voor de eventuele deelname aan het
voortplantingsproces en de keuze van
de seksuele partner.

* Prof.Dr. M.T. Frankenhuis, hoogleraar bedrijfspluimveeziellt;ten, Gezondheidsdienst voor
Pluimvee, Doorn.

Een huisdierras is een groep dieren
van een gedomesticeerde diersoort,
welke zich door menselijk ingrijpen
(selektie) ontwikkeld heeft tot een in
veie opzichten uniforme groep indivi-
duen.

Veel huisdieren leven echter in het wild
en zorgen volledig voor zichzelf. Voor-
beelden hiervan zijn de runderen en
paarden in de Camargue en dieren
achtergelaten op onbewoonde eilan-
den.

Er dient duidelijk onderscheid gemaakt
te worden tussen gedomesticeerde
dieren, zoals onze landbouwhuisdie-
ren, en getemde dieren. Onder deze
laatste categorie verstaan we die indi-
viduen, die uit het wild afkomstig zijn
en vervolgens ondenworpen worden
aan de menselijke wil. Wordt het
getemde dier door ouderdom of ziekte
onbruikbaar of gaat het dood, dan
wordt een nieuw exemplaar gevangen.
Voorbeelden hiervan zijn de Indische
olifant, de Californische zeeleeuw, de
cheetah en de aalscholver: dieren
welke respectievelijk gebruikt worden
als leverancier van arbeid, quot;variëté-
artiestquot;, quot;jachthondquot; en hulp bij de vis-
vangst.

Domesticatiegeschiktheid

Uit het feit dat van de duizenden bruik-
bare diersoorten die onze aardbol
bevolken er slechts enkele tientallen
gedomesticeerd zijn, kan worden ge-
concludeerd dat een diersoort aan een
aantal eisen moet voldoen om geschikt
te zijn voor domesticatie.

Deze eisen, reeds in het midden van
de vorige eeuw verwoord door Francis
Galton worden het best als volgt om-
schreven:

1.nbsp;de jonge dieren vooral moeten
sterk zijn en een groot aanpas-
singsvermogen bezitten in verband
met de dikwijls noodzakelijke schei-
ding van het moederdier;

2.nbsp;de sociale struktuur van de wilde
populatie dient overeenkomst te
vertonen met die van de mens, dat
wil zeggen een gedragspatroon
grotendeels gebaseerd op het le-
ven in groepsverband met een door
dominantie bepaalde hiërarchie (dit
geldt niet voorde kat);

3.nbsp;de te domesticeren diersoort dient
zich in gevangenschap gemakkelijk
voort te planten;

4.nbsp;huisvesting, voeding en verzorging
dienen niet al te veel problemen te
geven en de diersoort moet op
enigerlei wijze nut op kunnen leve-
ren voor de mens;

5.nbsp;verder speelt de tembaarheid van
de soort een rol, en;

6.nbsp;het vermogen om in de nabijheid
van de mens te leven op de bijpro-
dukten van zijn landbouw (2).

De eerste pogingen tot domesticatie
vonden 10 tot 12.000 jaar geleden
plaats in het Midden-Oosten. De mens
begon waarschijnlijk jonge exemplaren
van door hem veel bejaagde diersoor-
ten, los van de rest van de populatie,
groot te brengen en liet deze tot voort-
planting komen. Ongetwijfeld was dit
een proces van vallen en opstaan
waarbij tenslotte slechts enkele soor-
ten, vermoedelijk die welke aan de
bovengestelde eisen voldeden, sterk
en flexibel genoeg bleken om onder de
hoede van de mens in leven te blijven
en zich voort te planten. Hiermede had
de jager, nu beginnend veehouder,
een permanente voedselvoorraad in
zijn nabijheid geschapen, hetgeen mo-
gelijk enige zekerheid en stabiliteit in
het dagelijks bestaan bracht. Ook de
levering van energie, leer, wol, mest
en vet was van belang.

Echter, op dat moment gebeurde er
tevens iets zeer ingrijpends met de be-
treffende diersoort. Veel facetten uit de
natuurlijke selektie verdwenen, tenwijl
andere selektiecriteria een rol gingen
spelen. Onder bescherming van de
mens, zijn immers goede zintuigen,
snelheid, uniforme schutkleur en gé-
hardheid minder belangrijk. Anderzijds
wordt door toedoen van diezelfde
mens dikwijls geselekteerd op voor de
wilde soort minder gewenste varianten
zoals bijvoorbeeld geringe grootte,
afwijkende hoornvormen en kleuren.
Van groot belang is verder dat door
castratie van de meeste mannelijke
dieren de quot;geslachtsverhoudingquot; dras-
tisch gewijzigd werd en dat voor het
fokken gebruik werd gemaakt van
geselekteerde individuen dat wil zeg-
gen, individuen, welke verschilden van
de rest van de groep. Deze verschillen
berusten op een van de volgende drie
fenomenen. Naast de individuele va-
riatie welke binnen een groep dieren
van eenzelfde soort voorkomt, zien we
incidenteel het optreden van mutaties,
plotselinge veranderingen van de erfe-
lijke eigenschappen. Verder is bekend
dat de stamvormen van een aantal
gedomesticeerde diersoorten een zeer
groot verspreidingsgebied bezaten
waarin talrijke, soms sterk van elkaar
verschillende, geografisch gebonden
ondersoorten konden worden aange-
troffen.

In de loop van de achter ons liggende
10.000 jaar werd vermoedelijk inten-
sief gebruik gemaakt van vele van de-
ze afwijkende exemplaren, door zowel
varianten als mutanten in meerdere of
in mindere mate dan in de natuur het
geval is, aan de voortplanting te laten
deelnemen.

Het grote aantal huisdierrassen kan
dan ook geheel worden verklaard door
kunstmatige selektie gedurende vele
generaties, daarbij gebruik makend
van de natuurlijke variatie binnen een
geografisch omschreven ondersoort,
variatie gebaseerd op geografische \'
verschillen binnen een soort en muta-
ties.

Domesticatiekenmerken

Het domesticatieproces heeft reeds
binnen een gering aantal generaties
verstrekkende gevolgen. De belangri-
jkste hiervan zijn:

1.nbsp;verandering van lichaamsgrootte:
aanvankelijk zien we meestal het
gedomesticeerde dier kleiner wor-
den, terwijl later de grootte juist
weer toeneemt;

2.nbsp;verandering van uitwendig voor-
komen, zoals andere kleuren en
kopvormen (vaak kaakverkorting),
verder hangoren, uitbundige hoorn-
vormen of hoornloosheid en krul-
staarten.

Bij opgravingen zijn het juist vaak
de hoornpitten welke worden te-
ruggevonden. Soms, als de opge-
graven skeletdelen weinig infor-
matie verschaffen over het feit of
het hier al dan niet gedomesti-
ceerde diersoorten betreft, kan de
geslachtsverhouding en de leef-
tijdsopbouw van de geconsu-
meerde dieren nog aanwijzingen
verschaffen;

3- verandering in gedrag: juist met die
exemplaren, welke zich het best
aanpassen aan de aanwezigheid
van de mens of aan het door de
mens gewenste gedragspatroon
wordt verder gefokt.
Het hiervoor beschreven domesticatie-
Proces wordt in het algemeen gezien
als het belangrijkste van de drie grote
revolutionaire ontwikkelingen welke de
•Mensheid heeft doorgemaakt, te weten
l^öt gebruik van werktuigen, de indus-
ti\'ialisatie en het domesticeren van
planten en dieren.

Het domesticeren van wilde diersoor-
ten is echter nog steeds in volle gang.
Hierbij dient onder andere te worden
gedacht aan zebravink, tortelduif en
parkietensoorten als bijv. gras-, valk-
en halsbandparkiet, welke alle reeds
sedert vele generaties en in diverse
kleu rslagen in gevangenschap worden
gefokt. Hetzelfde geldt voor elandanti-
l°op, damhert en muskusos, hoefdie-
ren waarbij het domesticatieproces
quot;og in een zeer pril stadium verkeert.

In dit verband dienen enkele woorden
te Worden gewijd aan de grote vooruit-
gang, welke de laatste jaren werd ge-
boekt op het terrein van de voortplant-
\'ng van bedreigde papegaai- en ande-
J^e vogelsoorten. Ervan uitgaand, dat

de serieuze kweker het behoud van
de soort een belangrijke drijfveer vormt

de uitoefening van zijn liefhebberij,
2al hij iedere vorm van domesticatie
rnoeten trachten te vermijden.
I^iet alleen aantal en type van onze
huisdierrassen, ook het bestand aan
gedomesticeerde dier- en planten-
soorten is continu aan verandering on-
derhevig. Hierbij dient vooral ook ge-
•^acht te worden aan micro-organismen
)felke ons in toenemende mate als
quot;huisdierquot; zullen gaan vergezellen. Zij
^\'jn sinds onheugelijke tijden onmis-
baar bij de bereiding van ons dagelijks
quot;•■ood, wijn en bier.
^e huidige genetische en biochemis-
che technieken stellen de mens in
®taat om nieuwe micro-organismen
met zeer revolutionaire eigenschappen
te maken: gedomesticeerde micro-
organismen, die we kunnen dwingen
^e door ons gewenste chemische stof-
n .produceren.

De huidige trend in de veehouderij be-
treffende de ontwikkeling van transge-
ne dieren, laat schrijver dezes voorlop-
\'g buiten beschouwing.

Karyotypering

Bij het onderzoek naar het ontstaan
van huisdiersoorten en huisdierrassen
kan bestudering van het karyotype in-
teressante aanvullende informatie ver-
schaffen.

Interessante voorbeelden van het be-
lang van chromosoom onderzoek in
relatie tot de studie van huisdierrassen
zien we bij een vergelijking van het
Przewalski paard met het gedomesti-
ceerde paard, Equus caballus. De
eerst genoemde heeft het aantal van
66 chromosomen, terwijl het normale
huispaard altijd over slechts 64 chro-
mosomen beschikt. De F1 hybride telt
65 chromosomen. Ondanks dit verschil
in diploïde aantal chromosomen wordt
het Przewalski paard als de enige
wilde voorouder van ons huispaard
beschouwd.

Hetzelfde fenomeen zien we ook op-
treden bij het varken en het schaap,
waar het diploïde aantal chromosomen
van enkele wilde stamvorm-populaties,
respectievelijk het wilde zwijn en de
mouflon, een verschil vertoont met dat
van gedomesticeerde soortgenoten.
Een mogelijke verklaring voor dit soort
verschillen wordt geleverd door De
Boer. Hij spreekt het vermoeden uit dat
in de uitgangspopulatie van het huis-
paard, ten gevolge van chromosoom-
fusie polymorfie optrad en dat de en-
kele exemplaren waaruit de huidige
Przewalski-paarden populatie is opge-
bouwd toevallig uit hetzelfde karyotype
zijn ontstaan (3).

Hybridisatie

Hybridisatie experimenten hebben bij
verschillende huisdiersoorten laten
zien in hoeverre mocht worden ver-
wacht, dat een bepaalde wilde dier-
soort als wilde stamvorm kon worden
aangemerkt.

Voor zover onderzocht levert, bij on-
derlinge paring tussen de verschillen-
de paardachtigen, alleen de kruising
tussen Przewalski-paarden en huis-
paarden fertiele nakomelingen.
Bij onderzoek naar de afstamming van
de huishond werd tot voor kort aange-
nomen dat naast de wolf er ook voor
de jakhals en de coyote een beschei-
den rol was weggelegd. De overheer-
sende mening op dit moment is echter
dat de wolf de enige stamvader van
onze huishond moet zijn geweest.
Kruisingen met wolven, zouden de \'
enige fertiele hybriden opleveren van
kruisingen met wilde hondachtigen.
Recente onderzoekingen van de chro-
mosoom-structuur en de samenstelling
van serumeiwitten, geven naast
hersen- en gedragsonderzoek, verdere
steun aan deze opvatting.
Onderzoek naar de wilde stamvorm
van de kip laat zien dat het Bankiva-
hoen de meest waarschijnlijke wilde
stamvorm is. Kruisingen met andere
wilde kamhoenders als bijvoorbeeld
het Sonnerat-, het Lafayette- en het
groene kamhoen uit Java geven vrijwel
uitsluitend onvruchtbare nakomelin-
gen.

Het wilde varken zou met alle gedo-
mesticeerde soortgenoten fertiele
hybriden opleveren.

Bloedgroepen en serum-
eiwitten

In een onderzoek van Buis (Land-
bouwuniversiteit, Wageningen) werden
van de zeven originele Nederlandse
schapenrassen van zo\'n vijftig dieren
per ras, de frequentie van voorkomen
van de verschilllende bloedgroepen
bekeken (4). In totaal werden de
bloedmonsters op circa veertig ver-
schillende factoren onderzocht. Voor
iedere factor werd de frequentie van
voorkomen berekend per ras.
Overeenkomsten en verschillen in fre-
quentie worden gezien als een afspie-
geling van de mate van vera/antschap.
Naarmate deze overeenkomst voor
meer bloedgroepfactoren geldt, wordt
aangenomen dat de mate van ver-
wantschap tussen de onderzochte
rassen groter is.

Uit dit onderzoek bleek dat de genetis-
che afstand tussen de verschillende
heideschapenrassen in Nederland niet
groot is. De verwantschap tussen het
Veluws en Kempisch heideschaap is
nog het kleinst, terwijl die tussen het
Veluws heideschaap en het Mergel-
landschaap het grootst is. De 4 tradi-
tionele heideschapenrassen vormen
dus duidelijk een sterk verwante
groep, de Mergellandschapen staan
daar enigszins buiten. De beide melk-
schapenrassen zijn blijkbaar nauw aan
elkaar verwant en vormen duidelijk
een groep apart.

De Texelaar is merkwaardigerwijs niet
in het onderzoek betrokken; vermoe-
delijk omdat de huidige exemplaren
van zeer heterogene oorsprong zijn.
Eén en ander vormt een bevestiging
van oude berichten dat de Schoone-
beeker een functie gehad heeft bij de
verbetering van het Drents heide-
schaap en dat deze laatste op haar
beurt weer veelvuldig met het Veluws
heideschaap is vermengd.
Buis besluit zijn onderzoek met een
enkele opmerking over het nut van
dergelijk werk. Zo is het zinvol om bij
zeer geringe omvang van de populatie,
ter vermijding van inteelt, dieren van
zo nauw mogelijk venwante rassen te
gebruiken. Voorts kan geringe ver-
wantschap een aanwijzing zijn dat
nader onderzoek naar een mogelijk
afwijkende historische herkomst is
gewenst.

Archeologisch onderzoek

Uit de voor-historische periode reste-
ren ons slechts skeletdelen, enkele ge-
bruiksvoonwerpen, hoefijzers en
sporen van oude nederzettingen welke
iets kunnen vertellen over de vroegste
geschiedenis van domesticatie en vee-
houderij.

Pas in de periode van de Assyrische-,
Babylonische- en Egyptische beschav-
ing worden de eerste geschreven
bronnen geproduceerd; meer informa-
tie geven echter de talloze beelden, re-
liëfs en zegels uit deze periode.
De Grieken en vooral de Romeinen
hebben ons tal van kunstwerken en
geschriften nagelaten waaruit het hoge
niveau van de antieke veehouderij
blijkt. Met name de werken van de
Romeinse auteurs Varro, Cato, en
Columella (5,6) munten uit door hun
gedetailleerde beschrijvingen van de
wijze van huisvesting, voeding en ver-
zorging van landbouwhuisdieren. De
vele rassen welke zowel door de Grie-
ken als de Romeinen (helaas meestal
summier) worden beschreven blijken
vaak reeds gefokt voor speciale ge-
bruiksrichtingen. Een verbinding met
de oude Hollandse rassen en de
hedendaagse huisdierrassen is ver-
moedelijk niet meer tot stand te bren-
gen.

Na de ondergang van het Romeinse
Rijk lijkt de Europese boer zo\'n dui-
zend jaar te moeten teren op de reeds
aanwezige kennis. Het duidelijkst
wordt deze bewering gestaafd door de
publicatie van Een schoon medecijn
ende meesterboecxken in 1558, het
eerste Nederlandstalig diergenees-
kundig werk (7). Het behandelt in zo\'n
zestig pagina\'s alle huisdieren, waar-
van ook nog vijf pagina\'s aan de bijen
worden besteed. Hoewel vertaald uit
het Duits, meldt de schrijver op het
titelblad eerlijkheidshalve dat het is
quot;Ghecopieert uut Varone, Plinio,
Vergilio en Paladioquot;.
Bij onderzoek van de aangehaalde
bronnen blijkt, dat de schrijver zich
heeft beperkt tot enkele van de minst
relevante zinsneden.

Tot in de 1 Be eeuw blijven aantal en
omvang van de bronnen summier.
Over paarden wordt natuurlijk het nodi-
ge geschreven, de overige landbouw-
huisdieren krijgen slechts geringe aan-
dacht in de werken van De Smet (8)
en Van Coer (9).

De eerste afbeeldingen van huisdieren
in Nederland vinden we pas in de mid-
deleeuwen; de tekeningen en beeld-
houwerken uit die periode geven ech-
ter weinig informatie over de eventuele
verschillende rassen welke in gebruik
waren. Voorts moet rekening worden
gehouden met het feit dat het afbeel-
den van de dieren geen doel op zich-
zelf was; meesttijds ging het om de
stoffering van altaarstukken waarbij
soms simplificatie en soms artistieke
vrijheid markante kenmerken van het
afgebeelde vormen.

De eerder genoemde veeartsenijkundi-
ge handboeken van De Smet (1686)
en Van Coer (1688) hebben tot in het
begin van de vorige eeuw dienst ge-
daan. Van het laatste boek verscheen
in 1822 nog een 12e druk, welke wo-
ordelijk gelijk was aan de eerste.

Pas in het begin van de 19e eeuw ver-
schijnen voor het eerst duidelijke ras-
beschrijvingen van onze vaderlandse
landbouwhuisdieren.
Le Francq van Berkhey (1805) en
Numan (1835) bijten de spits af (10,11),
later gevolgd door Hengeveld (12) en
in onze eeuw door Kroon (13) en van
Leeuwen (14).

De beide laatste werken worden
bovendien geïllustreerd door tal van
goede foto\'s, zeer geschikt om een
brug te slaan naar de thans nog aan-
wezige huisdierrassen.

quot;Meesterlijk Veequot;

De Nederlandse belangstellende in de
studie van de huisdierrassen verkeert
in een bijzondere positie vergeleken
met zijn collegae uit het buitenland.
Hem staan tientallen musea ter be-
schikking met in totaal vele duizenden
schilderijen van vrijwel alle boerderij-
dieren. Vele meesters hebben zich met
grote toewijding gestort op, het ver-
eeuwigen van onze vaderlandse vee-
stapel. Op het eind van de 16e eeuw,
maaar vooral in de 17e en 18e eeuw is
ons nationale kunstbezit verrijkt met
talloze zogenaamde veestukken. Vaak
diende het afgebeelde vee louter ter
stoffering van het landschap, een bij-
belse voorstelling of een pikant stal-
tafereel (15).

Moeilijk is te bepalen of de afgebeelde
frequenties van type, kleur en afteken-
ing een afspiegeling vormden van de
realiteit. Artistieke vrijheid is een groot
goed en ook de opdrachtgever had
vermoedelijk zo zijn eigen manier om
indruk te maken op zijn relaties. Zo
moet voor ogen worden gehouden dat
sommige afbeeldingen van bijvoor-
beeld paasossen weieens uitzonderlijk
geproportioneerd kunnen zijn, bepaal-
de kleurenslagen wat beter in het land-
schap kunnen passen en de meester
zelf dikwijls onmiskenbaar beïnvloed is
door de gebruikelijke en vaak jaren-
durende studiereizen naar Italië.

Een van de meest opvallende zaken
bij het bekijken van de werken van
onze oudhollandse meesters is de
grote variatie in type, kleur en afteke-
ning. Dit kan zeker niet verklaard wor-
den uit de eerder aangehaalde per-
soonlijke motieven van de kunstenaar
of opdrachtgever.
Nog in het begin van de 19e eeuw
constateert Le Francq van Berkhey,
dat onze rundveestapel opgedeeld kan
worden in quot;roskleurige, beise of muis-
vale en blaere koeyenquot;.
In andere hoofdstukken spreekt hij
echter weer over quot;Hollandsche,
Vriesche en Overijsselsche beestenquot;.
Verder noemt de auteur quot;Witlakensche
koeyen, zuiver zwarte en puur witte

dierenquot;. Andere kleuren welke kunnen
voorkomen zijn grijs, blauw en geel, of
deze kleuren in bont. De belangrijkste
kleurslagen waren echter bruin-rood,
wit en zwart.

In de tweede helft van de vorige eeuw,
dus in vijftig jaar tijds, heeft alweer een
forse verschuiving plaatsgevonden. Bij
Hengeveld (1858) kunnen we lezen,
dat de kleuren zwartbont en roodbont
toonaangevend waren. De eerder ge-
noemde kleurslagen kwamen evenwel
nog volop voor. Pas op het eind van de
Vorige eeuw kwam onder invloed van
de pas opgerichte stamboeken en
gerichte vraag uit het buitenland, de
huidige uniformiteit tot stand.

Op dit moment echter zien we de 18e
en 19e eeuwse variëteit aan type kleur
en aftekening weer in ons weideland-
schap verschijnen. Het melkquotum en
de daaraan gekopppelde vermeerder-
de belangstelling voor buitenlandse
vleesrassen en hun kruisingsproduc-
ten met het inheemse vee, zou weer
aanleiding kunnen vormen voor het
ontstaan van menig hedendaags vee-
stuk.

De eerder genoemde grote variëteit in
t)fpe, kleur en aftekening kwam moge-
\'ijk voor een deel voort uit gebrek aan
stamboeken en keuringen en dergelij-
l^e Belangrijker in dit verband is ver-
[^oedelijk het feit, dat de Lage Landen
\'n de afgelopen eeuwen geteisterd
Werden door een vloedgolf van ram-
Pen welke met pijnlijke regelmaat ons
veebestand decimeerde. Grote aan-
ballen runderen moesten namelijk fre-
quent in de ons omringende landen
borden aangekocht om de verliezen te
lt;^ompenseren veroorzaakt door
Watersnoodrampen, krijgshandelingen,
besmettelijke veeziekten en ongunsti-
9e weersomstandigheden.

Hoewel summiere gegevens over om-
vangrijke stormvloeden reeds in Ro-
f^einse bronnen worden verstrekt, zijn
[peer uitgebreide beschrijvingen pas
bekend uit de 12e tot en met de 18e
eeuw. In die periode werd ons land
geteisterd door zo\'n 45 grote waters-
noodrampen. Om een indruk te geven
van de schade welke werd aangericht:
\'n 1187 verdronken er in Friesland
80.000 mensen en beesten, bij de 5e
\'Allerheiligenvloed, in 1570 verdronken
50.000 stuks rundvee, terwijl in 1717
de 7e Kerstvloed in Groningen ruim
40.000 runderen verslond. Ook in de
tientallen tussenliggende stormvloeden
kwamen honderden duizenden stuks
vee op het nauwelijks beschermde
land om in het kolkende water. Ramp-
zalige gebeurtenissen vormden vooral
de regelmatig terugkerende besmette-
lijke veeziekten als longziekte, runder-
pest en mond- en klauwzeer.
Volgens oude bronnen kroop reeds in
de 4e eeuw na Chr. een quot;ijsselijke
smet ongevoelig voort, wijl al \'t vee
verteerde en de lantman weent en
schreitquot;.

Naast de genoemde watersnoden en
epidemieën leed de veestapel om de
paar jaar gevoelige verliezen ten
gevolge van grote droogte, oorlogs-
geweld, langdurige regenval of strenge
winters.

Het is duidelijk dat Hubert Kornelisz
Poot niet geheel op de hoogte was,
toen hij in het begin van de 18e eeuw
de dichtregels neerschreef: quot;hoe ge-
noeglijk rolt het leven des gerusten
lantmans heenquot;!

Interviews

Zoals eerder vermeld kan het belang-
rijk zijn veehouders, verzorgers en an-
deren die bepaalde, nimmer beschre-
ven omwentelingen of gebeurtenissen
in de veehouderij hebben meege-
maakt, te interviewen. Op deze wijze
kunnen mondelinge overleveringen
worden opgetekend, voordat interes-
sante informatie voor altijd verloren
gaat. In het nu volgende worden enke-
le sprekende voorbeelden aangehaald.

Dat de Hollandse landgeit niet van de
aardbodem is verdwenen is te danken
aan Dr.A.C.V. van Bemmel, oud-direc-
teur van Diergaarde Blijdorp te Rotter-
dam. Tijdens enkele interviews ver-
haalde deze liefhebber van oude huis-
dierrassen hoe hij bij toeval bij een
kennis die een schaapskudde in het
quot;Goois Natuurreservaatquot; beheerde,
enkele dieren van het type landgeit
tegen kwam. Van Bemmel wist de
hand te leggen op deze dieren, een
bok en een geit, welke zoals later
bleek de laatste van hun soort waren.
Enkele oudere oppassers, soms reeds
gepensioneerd, konden nog worden
bereikt om te worden geïnterviewd.
Van hen kon interessante informatie
worden verkregen over verregaande
inteeltdepressie welke tot uiting kwam
in kleiner worden van de dieren, been-
misvormingen en tot slot onvrucht-
baarheid.

Omdat dit vrijwel meteen optrad na
aankomst in de Diergaarde zou het
kunnen zijn dat de laatste twee exem-
plaren reeds zeer nauw verwant
waren. Om het type landgeit te kunnen
laten overleven heeft men dan ook la-
ter, toen de dieren in handen van het
Rijks Instituut voor Natuurbeheer te-
recht waren gekomen, enkele rasloze
dieren in de kudde op moeten nemen.

Over het mergellandschaap, een der
weinige geheel verdwenen oudhol-
landse schaperassen, resteren enkele
mondelinge overleveringen opgete-
kend van ene Sjang B. die via zijn
oudoom Hannes W. beschikte over in-
formatie welke terug gaat tot op het
eind van de vorige eeuw. Voorts zijn
nog enkele matige foto\'s voorhanden
waaruit weinig detail valt te halen.
Het is de grote verdienste van H.P.M.
Hilligers geweest, dat hij uit deze mon-
delinge overleveringen, het fotomate-
riaal en een aantal dieren van ondui-
delijke herkomst, een quot;neo-mergel-
landschaapquot; wist te scheppen (16). Dit
nieuwe mergellandschaap blijkt in het
eerder genoemde bloedgroepen on-
derzoek van Buis ook een eigen iden-
titeit te bezitten.

Witborst-, spreeuwkop- en krombek-
eenden werden volgens eendenfokker
en gemaalbeheerder Van der Zaan,
vroeger op zeer extensieve wijze door
zijn vader in de polder gehouden.
De dieren zochten overdag hun eigen
voedsel in de polder en kwamen \'s
avonds naar huis om met een handje
graan te worden bijgevoerd. De een-
den werden \'s nachts in hokken opges-
loten. Vervolgens legden ze \'s och-
tends vroeg hun ei in de daarvoor
gereed staande korven en vertrokken
weer om te fourageren.

Samenvattend

Al is dan archeologisch en geavan-
ceerd laboratorium onderzoek ten be-
hoeve van de studie van de oude huis-
dierrassen voor de liefhebbende die-
renarts in de meeste gevallen onbe-
reikbaar, bestudering van oude liter-

atuur en kunstvoorwerpen kan een
boeiende vrije tijdsbesteding zijn,
waarop we niet belioeven te wachten
tot de pensioengerechtigde leeftijd is
bereikt.

Literatuur

1.nbsp;Stichting Zeldzame Huisdierrassen.
Zeldzame huisdierrassen. Red.: AT
Clason. Zutphen: Thieme, 1980.
Zeldzaam huisdier. Leiden: Brill. Jg 1
(1976) e.v.j.

2.nbsp;Galton, Francis. The first steps to-
wards the domestication of animals.
London, 1865. (Transactions of the
Ethnological Society. N.S. vol 3.)

3.nbsp;Boer LEM de. A note on the chromo-
some number difference between the
domestic horse and the Przewalski
horse. In: Genetics and hereditary dis-
eases of the Przewalski horse. Proc of
the Arnhem conference, 1978. Ed by
LEIVl de Boer and J amp; I Bouwman.
Rotterdam: Foundation for the
Preservation and Protection of the
Przewalski, 1979;p97-110.

4.nbsp;Buis RC, Tucker EM. Relationships
between rare breeds of sheep in The
Netherlands as based on blood-typing.
Animal blood groups and biochemical
genetics. 14:17-26,1983.

5.nbsp;Cato T, Marcus P; Varro, Marcus T.
On agriculture. TransI by William Davis
Hooper Rev by Harrison Boyd Ash
Cambridge, Mass: Harvard UP, 1967
(Loeb Classical Library, 283)

6.nbsp;Columella, Lucius JM. On agriculture.
TransI by Harrison Boyd Ash and Ed-
ward H Heffner. Ibid, 1968-1977, 3 vols
(Loeb Classical Library 361:407-408).

7.nbsp;Schoon, Een, medecyn ende meester-
boecxken... om alle sieckten ende
toevallen der beesten ...te helpen
ende te ghenesen. Reesz: Van
Santen, 1578.

8.nbsp;Smet, Jacobus de. Den lusthof van het
cureren der peerden. Antwerpen:
Verhulst, 1686.

9.nbsp;Coer, Pieter Almanus van. Toevlugtof
heylsame remedien voor alderhande
siektens en accidenten die de paerden
soude können overkoomen. \'s-Gra-
venhage: Van Dijck, 1688.

10.nbsp;Berkhey, J Ie Francq van. Natuurlijke
historie van Holland. Amsterdam;
Leiden, 1769-1810. 9 din (de rassen-
kennis van het rund in dl 4, 2e stuk
1805).

11.nbsp;Numan, Alexander. Handleiding tot de
inlandsche schaapsteelt inzonderheid
met opzigt tot verbetering der wol.
Haarlem: Loosjes, 1835-1836.

12.nbsp;Hengeveld GJ. Over het rundvee en
zijne verschillende soorten, rassen en
verdeling. Haarlem: Loosjes, 1858.

13.nbsp;Kroon HM. De tegenwoordige richtin-
gen in de fokkerij der landbouwhuis-
dieren in Nederland. Maastricht:
Leiter-Nypels, 1913. Tweede uitg.
o.d.t.: De fokkerij der landbouwhuis-
dieren in Nederland. Groningen: Wol-
ters, 1925.

14.nbsp;Leeuwen WSGA van. Een studie aan-
gaande de geschiedenis der paarden-
fokkerij in Nederland en de binnen- en
buitenlandsche invloeden, die daarop
van de vroegste tijden tot op heden
hebben ingewerkt. Maastricht, 1922.
(Proefschrift, Utrecht, VH).

15.nbsp;Meesterlijk Vee. Nederlandse vee-
schilders 1600-1900. Red:C. Boschma
e.a. Zwolle: Waanders, 1988.

16.nbsp;Hilligers HPM en Reuten M. Het
mergellandschaap. Natuur-Historisch
Maandblad 67:121-140,1978.

Berichten

Cursussen voor amateur-historici in
Gelderland en Overijssel

Door samenwerking van de Culturele
Raad Overijssel en het Gelders
Oudheidkundig Contact zijn een dertig-
tal cursussen en studiedagen georga-
niseerd, die in de komende najaars- en
winterperiode gehouden worden.

Zij zijn te verdelen in vier groepen:
1. Lezen en begrijpen van oude tek-
sten (5)

Bronnenonderzoek:
methoden van historisch onder-
zoek (8)

Voordrachtreeksen met een
bepaald thema (5)
4. Studiedagen en museumcursus-
sen (12).

De cursussen/studiedagen staan ook
open voor geïnteresseerden uit de
provincies Utrecht en Flevoland.

Een folder met alle gegevens kan wor-
den aangevraagd bij:

*nbsp;Culturele Raad Overijssel
Sector Geschiedenis en
Cultuurbeheer

Jacob Catsstraat 25,
8023 AE Zwolle
Telefoon: 038 - 53 75 27.

*nbsp;Stichting Gelders
Oudheidkundig Contact
Postbus 359,

7200 AJ Zutphen
Telefoon: 05750 - 1 18 26.

Aan het symposium werd deelgeno-
men door ongeveer 65 veterinairen en
enkele historici uit 14 verschillende
landen, waaronder India, de Verenigde
Staten en Japan. Dit jaar stond het
thema \'Veterinary contributions in other
\'ields than medical sciences\' centraal.
In totaal werden 26 voordrachten ge-
houden.

Naast het bekende voorbeeld van de
Ierse veterinair Dunlop, ontdekker van
de rubberluchtband, bleek uit de voor-
drachten dat veterinairen in de loop
der tijden op velerlei terreinen actief
zijn geweest. Gedeeltelijk kwamen de-
ze activiteiten voort uit het vakgebied
zelf, zoals bijvoorbeeld het tekenen of
schilderen van anatomische prepara-
ten. Ook de constructie van een ro-
buust type motorfiets ter vervanging
van het paard als transportmiddel in
plattelandspraktijken, kan tot deze
voorbeelden worden gerekend.

Het traditionele beeld van de veterinair
als \'ruwe veebonk\' werd hevig aan het
wankelen gebracht door een reeks
componisten, auteurs, schilders, dich-
ters en beeldhouwers met een veteri-
i^aire achtergrond, die aan het audito-
rium werd gepresenteerd.

Hieronder volgt een beknopt overzicht
Van vermeldenswaardige nevenactivi-
teiten van enkele veterinairen.

Peter Hernquist (1726-1808)
studeerde in Alfort en was stichter van
de eerste veeartsenijschool in Zweden.
^ Frankrijk leerde hij Jean-Jaques
Rousseau kennen. Met deze filosoof
van de Verlichting onderhield
Hernquist een hechte vriendschap.

William Moorcroft (1767-1825)
was de eerste gediplomeerde dieren-
arts in Engeland. Hij was in het bezit
van een bloeiende paardenkliniek in
Londen en construeerde een kolossaal
apparaat om hoefijzers te vervaardi-
gen. Deze onderneming mislukte en
door schulden gedwongen ondernam
hij enkele ontdekkingsreizen naar
Centraal Azië. Over zijn vermeende
spionage-activiteiten verschillen de
meningen.

CarlKiörboe (1799-1876)
studeerde diergeneeskunde in Stock-
holm. Hij werd bekend om zijn olieverf-
schilderijen van verschillende dieren.
In 1840 verliet hij Zweden en vestigde
zich als professioneel kunstenaar te
Parijs.

Mehmet Ersoy (1873-1936).
Hij speelde een rol in de onafhankelijk-
heidsstrijd van Turkije en was dichter
van het Turkse volkslied.

Natanael Berg (1879-1957)
was een Zweeds componist waarvan
operazangeres Eva Senning bij de
opening van het symposium enkele
liederen ten gehore bracht.

Wilhelm Niklas (1887-1957)
werd, na een succesvolle veterinaire
carrière, minister van voeding en land-
bouw in de eerste naoorlogse regering
van de Bondsrepubliek.

Yrjö Kokko (1903-1977)

was auteur en kenner van de Finse en

Laplandse natuur en cultuur.

Bohdan Rutkowiak (1933- ).
Deze Poose dierenarts staat bekend
om zijn tekenwerk en beeldhouwwerk,
maar geniet vooral populariteit dankzij
zijn satirische cartoons.
Naast Rutkowiak werden tijdens het
symposium nog vier andere naoorlog-
se Poolse auteurs belicht.

Naast het hoofdthema werden ook
\'vrije keuze\' - onderwerpen behandeld.
Interessant waren de bijdragen over
Lazzaro Spallanzani (1729-1799) en
zijn betekenis voor de moderne kunst-
matige inseminatie en over Joseph
L/sfer (1827-1912) handelend over
Listeriose.

Dr. Schäffer uit München verzorgde
een uitstekende lezing over de tekst
op de papierrol van Uriugaledinna
(Irak, 2120 v. Chr.) en de mogelijke
betekenis hiervan voor de genees- en
diergeneeskunde.
Boeiend en in schril contrast met
\'westerse omstandigheden\' was de bij-
drage van Dr. Benjamin (Tamil Nuda)
over de ontwikkeling van de rol van de
diergeneeskunde, met name zootech-
niek, in de bestrijding van de armoede
in India.

Interessant voor Nederland was voorts
de lezing van Dr. Achilles (West-Berlijn)
over de installatie en verdere on-
twikkeling van de Veterinaire Dienst in
de voormalige Europese koloniën, met
name in Nederlands-Indië. Dit temeer
daar Dr. Achilles zelf in Indonesië
werkzaam is geweest. Helaas wordt
aan dit ondenwerp in Nederland
nauwelijks aandacht geschonken. In
vergelijking met bijvoorbeeld Engeland
is de geschiedenis van de diergenees-
kunde in Nederlands-Indië nog steeds
een lacune in de contemporaine veteri-
naire geschiedschrijving.

Tenslotte verdienen twee voordrachten
vermelding die handelden over hetzelf-
de onderwerp, namelijk de emancipatie
van het veterinair beroep. De histori-
cus Brumme (Vrije Universiteit Berlijn)
schetste dei\'.e ontwikkeling aan de
hand van de markante figuur Reinhold
Schmaltz (1860-1945). Deze veterinair
publiceerde veel over dit onderwerp
als redacteur van \'zijn\' \'Berliner Tier-
ärtzliche Wochenschrift\' en was een
groot voon/echter van de ontwikkeling

van Dierlijke Oorsprong, Yalelaan 2,

van de \'veterinaire stand\' in Duitsland.
In Nederland heeft Offringa over dit on-
derwerp gepubliceerd. In een bijdrage
van Offringa en ondergetekende wer-
den de grote lijnen van de emancipatie
van de veterinaire professie uiteenge-
zet.

Het symposium kan zonder meer ge-
slaagd worden genoemd. De organisa-
tie was perfect en de deelnemers kon-
den rekenen op een gastvrij verblijf in
Skara. Deze 1000 jaar oude stad heeft
een speciale betekenis voor veterinair
Zweden, niet in de laatste plaats om-
dat het een fraai diergeneeskundig
museum huisvest. Naast het weten-
schappelijk gedeelte kon men deelne-
men aan interessante excursies met
een historisch accent.

Dit jaar werd het Engels als voertaal
meer gebezigd dan in voorgaande
jaren, waardoor het predicaat \'World
Association\' wat meer tot zijn recht
kwam. Dit neemt niet weg dat de
meeste lezingen nog steeds in het
Duits werden gehouden, hetgeen de
communicatie met louter Engels spre-
kenden niet bevorderde. Het Duitstali-
ge karakter werd nog verder benadrukt
door het ontbreken van deelnemers uit
Groot-Brittannië en uit Zuid-Europa.
Nederland werd op dit symposium
vertegenwoordigd door Dr. D. Zuijdam
en ondergetekende.

Door de president van de World
Association, Prof. Lochmann, werd
grote druk op beide Nederlandse deel-
nemers uitgeoefend om het 24 ste
symposium in 1990 in Utrecht te orga-
niseren. Dit ondanks het feit dat Prof.
Rozemond een eerder verzoek hiertoe
al had afgewezen.

Ook andere deelnemers spraken hun
voorkeur uit voor Utrecht. De secre-
taris van het Veterinair Historisch
Genootschap heeft na afloop van het
symposium Prof. Lochmann nogmaals
duidelijk gemaakt dat het onmogelijk is
om op een dergelijke korte termijn een
symposium van deze omvang te orga-
niseren.

Wèl is de mogelijkheid geopperd dat
Utrecht over enkele jaren, wellicht in
1993, het symposium zou kunnen or-
ganiseren. Waarschijnlijk zal het sym-
posium in 1990 ergens in Duitsland
plaatsvinden.

1. Een colloquium over
volksdiergeneeskunde

La médecine vétérinaire populaire.
Compte rendu de la journée d\'étude
organisée par la Société d\'Ethno-
zootechnie le 24 Mai 1984 au Muséum
d\'Histoire Naturelle. Paris: Société d\'
Ethnozootechnie, 1984. 88 biz. (Ethno-
zootechnie, no. 34).

De volksdiergeneeskunde gaat terug
op zeer oude tradities.
In de eerste bijdrage geeft Liliane
Bodson (Univ. Luik) een overzicht van
de Griekse en Romeinse bronnen.
L. Pinault (Ec.Vét.Nantes) bespreekt
de farmacotherapie in de Franse vet-
erinaire werken van de 16e tot de 18e
eeuw.

A. Marchand (Ec.Vét. Nantes) illus-
treert met voorbeelden dat de volksge-
neeskunde in het geval van parasitaire
aandoenmingen niet altijd irrationeel
was.

De confrontatie tussen volksdierge-
neeskunde en officiële diergenees-
kunde wordt helder beschreven door
Martial Villemin (zie ook infra sub 11).
Hij deelt de empiristen in in drie catego-
rieën (amateurs, beroeps en magiërs)
en beschrijft vervolgens de lange strijd
tegen het empirisme, die in Frankrijk
heeft geduurd tot 1938, toen daar pas
een uitoefeningswet van kracht werd.
Hij wijst op het gevaar voor een nieuw
soort empirisme als de dierenarts in de
bioindustrie vervangen zou worden
door \'techniciens\'.

G. Metailié zet de principes van de tra-
ditionele Chinese diergeneeskunde
uiteen; deze is geen volksdiergenees-
kunde in eigenlijke zin, daar hierin on-
derwijs wordt gegeven en daar zij
- naast de Westerse diergeneeskunde -
officieel erkend wordt.
Het aanroepen van heiligen bij ziekten
van dieren wordt in vier bijdragen be-
handeld, waarin achtereenvolgens ge-
bruiken in Bretagne, het departement
Aveyron, Picardië en Lotharingen ter
sprake komen.

2. Een \'Festschrift\' voor
Wilhelm Rieck

Deutsche tierärztliche Wochenschrift
95(10), 1988.

M amp; H Schaper (Postfach 205
3220 Alfeld, BRD)

Deze aflevering bevat 24 artikelen op
het gebied van de veterinaire geschie-
denis, verzameld ter gelegenheid van
de 95e verjaardag van de nestor van
het vak in Duitsland, prof. Wilhelm
Rieck. Zijn prestaties worden in een in-
leidend artikel door Lochmann be-
schreven.

De meeste artikelen zijn bewerkingen
van eerder gehouden voordrachten.
Opvallend veel artikelen (tien stuks)
zijn gewijd aan de ontwikkelingen in de
vleeshygiene; o.a. is er een bijdrage
van P.A. Koolmees over de geschiede-
nis van de vleeskeuring in Nederland
in de 19e eeuw.

Andere beschrijvingen van lokale ont-
wikkelingen hebben betrekking op
Breslau, Oost-Westfalen, Baden,
Finland en Oostenrijk. Dogany en
Sackmann beschrijven respektievelijk
cultuurhistorische en religieuze achter-
gronden, en Steger schrijft over de

ontdekking van de tricliinen door
Fr.Alt. Zenker in 1860.
Van biografische aard zijn de bijdragen
van Katic over Viborg, van Aug. Lange
over Petrus Camper en van Lochmann
over Kersting. Een handschrift in het
bezit van de UB Basel, waarvan de
tekst herleid wordt tot Meister Albrant,
een van beroemde paardenartsen in
dienst van Keizer Frederik II (13e
eeuw), wordt deskundig beschreven
door Hils en Sackmann. Een ander
handschrift dat behandeld wordt, is
uitermate interessant: het is in Japan
geschreven naar een Nederlandse
bron, waarnaar de auteur, Osamu
Katsuyama, op zoek is. Inmiddels zal
hij weten dat door het succesvolle
boekje van de Haagse meester-hoef-
smid Peter Almanus van Coer Wester-
se veterinaire kennis voor het eerst in
Japan werd geïntroduceerd.
Achilles schrijft over een vroege publi-
katie over veterinaire homeopathie.
I^enzel behandelt de bij dieren toege-
paste inhalatie-anaesthesie in de pe-
riode 1845-1945.

Zwangerschapsdiagnostiek op grond
van uroscopie was populair in de M.E.
veterinaire teksten op dit gebied schij-
nen zeldzaam te zijn. Prof. Keil ont-
dekte er een in een omvangrijke codex
te Ulm.

Van oudsher is een verstrekkende
betekenis toegekend aan afwijkingen
bij mens en dier, speciaal als deze di-
rect bij de geboorte zichtbaar waren.
Schäffer, werkzaam in het instituut
voor veterinaire geschiedenis van de
universiteit van München, tracht de
teratologische diagnose te stellen aan
de hand van de omina (= duidingen),
vastgelegd op 24 Assyrische Weitafelt-
jes.

Tenslotte is er een bijdrage over fab-
rikanten van diergeneeskundige instru-
menten te Parijs in de periode 1750 -
1950 en zijn er enige artikelen die be-
richten over de beoefening van de
geschiedenis der diergeneeskunde in
yyenen, in Tsjechoslowakije en in
Polen.

Deze aflevering van de DTW h\\edt der-
halve een aardige doorsnede door de
thematiek van het hedendaags veteri-
nair-historisch onderzoek.

De meeste bijdragen zijn goed ge-
documenteerd. Alleen daarom al is de
aanschaf van deze aflevering ä DM 20,-
een goede investering.

3. Uit de tijdschriften

a.nbsp;Historia medicinae veterinariae
(Kopenhagen), vol. 12, 1987.

W. Veile. Norwegian College of
Veterinary Medicine 50 years,1935-
1985 (p. 1-14)

C.H. Klatt. Harry Stenberg (1910 -
1981), pioneer in the veterinary history
of Finland (p. 25-32).
J. Schäffer. Gemeinsame Probleme
der Zooarchäologie und derGeschichte
der Tiermedizin (p. 33-56).
C.H. Klatt. The Infiltration of animal
diseases through war and commercial
products into Finland ( p. 63-65).

b.nbsp;Tijdschrift voor de geschiedenis der
geneeskunde,natuurwetenschappen,
wiskunde en techniek (Amsterdam).
jg.12(2), 1989.

K.E. Werger-Klein. Zoölogische voonw-
erpen uit Japan en de naturaliënverza-
meling van Henricus d\'Acquet (1632 -
1706)(p. 65-84)

W.A.D. van der Hoeven. De reisdag-
boeken van Jan van der Hoeven
(p. 85-93)

H.A.M. Snelders. Nederlands genoot-
schapsleven in de 18e eeuw(p. 94-99)

c.nbsp;Veterinary history. Bulletin of the
Veterinary History Society (London).
N.S. vol. 5 (1987/1988).

F.nbsp;Alexander. Recollections on the de-
velopment of veterinary pharmacology
(p. 5-16).

B.M.Q.nbsp;Weaver. The history of veteri-
nary anaesthesia (p.43-57).

G.F.nbsp;Smith. Four decades of technical
progress in cattle artitificial insemina-
tion (p. 59-70).

C.E.nbsp;Harvey. History of veterinary den-
tistry (p. 97-101).

4. Een eeuw Veterinary
Record (en andere artilcelen
van liistorisch belang)

Vet.Rea, 123(1), July 2, 1988.

In deze aflevering zes artikelen naar
aanleiding van het feit dat op 14 juli
1888 de Veterinary Record begon te
verschijnen.

Pattison schrijft over de initiatiefnemer
en eerste hoofdredacteur William
Hunting (1846-1913).
Mary Brandenberg geeft een bloem-
lezing uit de \'Letters to the editor\'. De
\'topics\' die de gemoederen bezig hield-
en (o.a. de vrouwelijke dierenarts)
komen hierin goed naar voren.
Brander analyseert de wijzigingen in
advertenties en bespreking van de
produkten van de farmaceutische
firma\'s. Charles Mitchell, editor van
1954 - 1971, haalt enige herinneringen

op-

En Alastair Porter, secretaris van The
Royal College of Veterinary Surgeons,
beschrijft hoe de Record, behalve offi-
cieel orgaan van de BVA sinds 1920,
tevens als het officieus orgaan van de
RCVS fungeerde. Tenslotte is het wo-
ord aan een cliënt, Frank Jackson, die
het verschil in mores illustreert tussen
de wijze waarop honderd jaar geleden
veterinaire diensten werden aangebo-
den en aangeprezen en de huidige
p.r.-ethiek.

In een editorial worden de unieke ka-
rakteristieken van dit tijdschrift aange-
stipt.

Vet.Rec., 122(3), January 16, 1988.

P. Rossdale. Experience in veterinary
practice: knowledge comes but wis-
dom lingers (p. 67-70).
Toespraak bij gelegenheid van het aan
spr. verleende eredoctoraat van de
universiteit van Bern, waarin hij de ver-
anderingen in onderwijs, onderzoek en
patiëntenbehandeling gedurende de
laatste dertig jaar nagaat.

Vet.Rec., 124(12), March 25, 1989.

Singleton, W. Brian. Early history of
the World Small Animal Veterinary
Association (p. 288).
Kort overzicht van de BSAVA en de
WSAVA, opgericht in resp. 1957 en
1959.

Vet.Rec., 124(14), April 8, 1989.

The dogs of war - a historical view.
Kort verslag van een voordracht door
Lt.kolonel J. Bleby (Royal Army
Veterinary Corps) ter herdenking van
het feit dat een eeuw eerder door Lt.
kolonel Bennett het nut van het inzet-
ten van honden voor legerdoeleinden
was uiteengezet.

5.nbsp;Een middeleeuws tractaat
over hondeziekten

Boor-van der Putten, I.M.E. quot;Des
maladies des chiens et de leurs cura-
cionsquot;. La médecine canine à la fin du
XlVe siècle d\'après Le livre de chasse
de Gaston Phébus. [Utrecht,] 1988.
92 btz. (Doctoraalscriptie Frans).

I.nbsp;Connaissances médicales et vétéri-
naires au Moyen Age.

II.nbsp;Gaston Phébus: un grand prince
d\'Occident au XIV® siècle.

III.nbsp;Le livre de chasse.

IV.nbsp;quot;Si devise des maladies des chienz
et de leurs curacionsquot;.

Conclusion; Annexes; Tables.

6.nbsp;De aanvangen van de
vleeskeuring in Nederland
ondenzocht

Koolmees, PA.

Vleeskeuring en slachthuizen in
Nederland in de negentiende eeuw.
Utrecht: Vakgroep Voedingsmiddelen
van Dierlijke Oorsprong, 1989.144 bIz.
M. 33 ills. (VVDO-rapport H 8905;
Scriptie MO Geschiedenis graads,
Hogeschool Midden Nederland).

7.nbsp;Het boek bij de tentoon-
stelling quot;Meesterlijk veequot;

Meesterlijk vee. Nederlandse vee-
schilders 1600-1900.
Red.: C. Boschma e.a.
Zwolle: Waanders, 1988. 280 bIz.
ISBN 90 6630 125 2

: - I

Inhoud:

Sj. van Heugten. Grazende modellen.
Aspecten van het Nederlandse vee-
stuk;

A. Chong. \'In het verbeelden van
slachtdieren\'. Associaties en beteke-
nissen, verbonden aan het Hollandse
veestuk in de zeventiende eeuw;
J. Hoes. \'Het vee zoals het is en niet
anders\': de reputatie van Paulus Potter
(1625-1654);

G. Jansen. Catalogus (65 nummers).

8.nbsp;Een korte gescliledenis
van de veterinaire Ophthal-
mologie

Magrane, William G.
A history of veterinary ophthalmology.
Elkhart, Indiana: Franklin Press, 1988.
76 biz. M. ills.

I.nbsp;Early history (-ca. 1920).

II.nbsp;Ophthalmology textbooks.

III.nbsp;Advent of the speciality.

IV.nbsp;Organizations.

V.nbsp;Modern history.

In hoofdstuk 1 en 5 worden, alfabe-
tisch naar land, de belangrijkste veteri-
naire oogheelkundigen besproken.
Voor Nederland zijn dat in hoofdstuk 1:
W.C. Schimmel en Heinrich Jakob, en
in hoofdstuk 5: Hendrik Veenendaal,
M.A.J. Venwer en FC. Stades.

9.nbsp;Camperherdenking te
Groningen

Petrus Camper (1722-1789) onder-
zoeker van nature.
Redactie: J. Schuller tot Peursum-
Meijer en W.R.H. Koops.
Groningen: Universiteitsmuseum,1989.
148 bIz. M. ills. ISBN 90 367 0153 8.

Deze bundel bevat twaalf goed gedo-
cumenteerde en rijk geïllustreerde op-
stellen over diverse facetten van de
veelzijdige Camper en daarnaast de
182 nummers tellende catalogus van
de tentoonstelling die van 27 april tot
26 augustus in het UM gehouden
wordt.

Van veterinair belang zijn de nummers
34 (quot;botgras met deszelfs beestjes...quot;),
38 (quot;Lessen over de thans zweevende
veesterfte...quot;), 40 en 41 (over de in-
entingsproeven tegen veepest te Gro-
ningen), 42 en 43 (entnaalden en por-
tret van Geert Reiners).
De opstellen handelen over Campers
biografie, zijn religieuze opvattingen,
zijn politieke inzichten en ambten, en
zijn tekenkunst. Vervolgens worden
samenvattende beschouwingen gewijd
aan Campers verdiensten voor de
heelkunde, de ontwikkeling van het
verloskundig instrumentarium, de ver-
gelijkende anatomie, de anthropologie,
de mineralogie en de studie der
hunnebedden.

10. Tweehonderd jaar vete-
rinair onderwijs in Hongarije
(1787-1987)

Gesticht onder Joseph II als onderdeel
van de medische faculteit van Pest,
sinds 1851 zelfstandig, behalve van
1934 - 1952 toen de opleiding een on-
derdeel was van de landbouwfaculteit,
maar in 1962 verheven tot universiteit
der veterinaire wetenschappen, is
deze instelling vooral bekend door een
aantal illustere hoogleraren:
A. Aujeszky, F. Hutyra, J. Marek,
R. Manninger en J. Mócsy.

Ter gelegenheid van het tweede eeuw-
feest verschenen de volgende boek-
publikaties:

* 200 Years of veterinary education in
Hungary 1787-1987 {=Ac\\a Veterina-
ria Hungarica, vol. 35 (1/2); verkorte
versie van de uitgave in het Hon-
gaars);

Biographia. (een collectieve biogra-
fie van de hoogleraren en docenten
over tweehonderd jaar);
Az allatorvostörténeti
Könyvgynjtemény régi magyar és
magyar vonatllt;ozésü könvei, 1574-
1850. (verzameling van titelpagina\'s
van 212 in de aangegeven periode in
Hongarije uitgegeven boeken op het
^ gebied van de diergeneeskunde).
Documents to the history of the
Hungarian veterinary education I,
^ 1786-1816.

Bibliography of Hungarian veteri-
^ nary literature 1980-1985.
[Ceremonial meetings and other
events connected with the bicente-
nary of veterinary education in
Hungary]. Budapest, 1988.

. De veterinaire stand in
Frankrijk in de vorige eeuw

yillemin, Martial. Les vétérinaires
\'^ançais au XIXe siècle. Maisons-
^Ifort: Editions du Point Vétérinaire,
1982.320 bIz.

I- Comment on devient vétérinaire.
Le vétérinaire practicien de
campagne.
|l- Le professeur vétérinaire,
\'y- Le vétérinaire parisien.
V. Le vétérinaire fonctionnaire,
yi- Le vétérinaire militaire,
yquot;; Empiriques, maquignons et de.
épilogue; Bibliographie; Index.

mm%

12. Het valkeniersverbond
jubileerde

Vijftig jaar valkerij 1938-1988.
Redactie: J.W.M. van de Wall, Sj.H.
Haantjes amp; L.G.A. van Asperen.
Amersfoort: Nederlands Valkeniers-
verbond Adriaan Mollen, 1988.
164 bIz.

Nederland telt - blijkens het voorwoord
- nog 65 actieve beoefenaren van het
vluchtbedrijf. De auteurs van deze
feestbundel getuigen, allen op hun
eigen wijze, van hun liefde voor deze
oeroude, vorstelijke sport. Van de 17
bijdragen zijn er drie historisch van
aard. G.A. van Nie verhaalt de recente
geschiedenis van het verbond. A. van
Wingerden verrichte genealogisch on-
derzoek naar de Valkenswaardse
valkeniersfamilies; hij geeft een op-
somming van de vorstelijke hoven,
waaraan zij verbonden waren, met
speciale aandacht voor het Portugese
hof in de 18e eeuw. H.J. Slijper geeft
een boeiende beschrijving van de in
1987 door hem verworven collectie
potloodschetsen van de hand van
Pierre Louis Dubourq, die in 1842 een
reportage maakte van een jachtdag
van \'The Royal Loo Hawking Club\'.
Deze schetsen bleken voorstudies te
zijn voor aquarellen, gemaakt in op-
dracht van Prins Alexander en thans
berustend in het Koninklijk Huis

Berichten

Najaarsvergadering van
GeWiNa

De najaarsvergadering van het
Genootschap voor Geschiedenis der
Geneeskunde, Wiskunde, Natuur-
wetenschappen en Techniek (GeWiNa)
zal gehouden worden op 7 october a.s.
te Groningen. Inlichtingen bij de secre-
taris, mevrouw Dr. A.l. Bierman,
Rotterdamse Rijweg 138A, 3042 AS
Rotterdam, waarbij men zich ook kan
opgeven voor het lidmaatschap.
De contributie bedraagt ƒ 40,- per jaar
(studenten ƒ 15,-), inclusief het abon-
nement op het Tijdschrift voor de ge-
schiedenis der geneeskunde, natuur-
wetenschappen, wiskunde en tech-
niek.

Archief. Een typisch veterinaire bijdra-
ge is van de hand van G.J. van Nie,
die een korte schets geeft van de
vooruitgang in diagnostiek en therapie
van de jachtvogels. Voor de filatelisten
is er dan nog het overzicht van J.A.
van der Ven over een zestigtal post-
zegels met afbeeldingen van jachtvo-
gels. P.C.J. de Koning heeft een ver-
klarende, meertalige woordenlijst van
valkenierstermen samengesteld. Het
boek bevat vele illustraties, waarvan
een deel in kleur.

N.G. Addens-prijs voor agra-
risch-historisch onderzoek

De Stichting Nederlands Agronomisch-
Historisch Instituut te Groningen stelt
met ingang van 1990 om het jaar een
bedrag van ƒ 2500,- beschikbaar voor
de bekroning van een oorspronkelijke,
niet gepubliceerde en zonder betaling
tot stand gekomen recente studie op
het gebied van de agrarische geschie-
denis van Nederland. Inzendingen
kunnen tevens in aanmerking komen
voor publikatie in de instituutsreeks
Historia Agriculturae.
Gegadigden kunnen zich voor toezen-
ding van het reglement of voor nadere
informatie wenden tot:
Drs. P.C.M. Hoppenbrouwers, hoofd
van het NAHI, Oude Kijk in \'t Jatstraat
26, 9712 EK Groningen, telefoon 050-
63595/63549. De sluitingstermijn voor
inzending is 1 januari 1990.

najaarsvergadering vhg

De najaarsvergadering van Inet Veterinair Historisch Genootschapzal gehouden
worden te Utrecht in het Hoofdgebouw van de Faculteit der Diergeneesllt;unde,
Yalelaan 1, op vrijdag 27 october 1989. Aanvang 14.00 uur

PROGRAMMA

Huishoudelijk gedeelte

Opening
Mededelingen

Verslag van de bijeenkomst van 7 april j.l. (vide infra)

Vaststelling van het Reglement van het Veterinair Historisch Genootschap
(vide infra)

Bestuursverkiezing.

De volgende leden hebben zich kandidaat gesteld:

Prof. H. Rozemond, inspecteur Volksgezondheid, sectie dierproeven;

bijz. hoogleraar R.U., als voorzitter;

Drs. A.H.H.M. Mathijsen, bibliothecaris van de Faculteit der Diergenees-
kunde, ais secretaris;

Drs. E.P. Oldenkamp, adviserend dierenarts te Leidschendam, als penning-
meester;

Mw. drs. I.J.R. Visser, laboratoriumdierenarts. Gezondheidsdienst voor
Dieren in Noord-Nederland te Drachten; en

P.A. Koolmees, medewerker van de Vakgroep Voedingsmiddelen van
Dierlijke Oorsprong te Utrecht, als leden.

Concept-begroting, annex vaststelling van contributies.

Voorgesteld wordt een contributie van ƒ 35,- per jaar voor leden en ƒ 10,-

per jaar voor student-leden.

De concept-begroting zal ter vergadering worden uitgereikt.

Planning voorjaarsvergadering 1990.

Rondvraag.

Wetenschappelijk gedeelte

15.00 uur Voordracht door dr. Aug. Lange (Bad Laasphe-Feudingen,BRD),
Petrus Camper (1722-1789) in seiner Bedeutung für die Veterinär-
medizin;

15.35 uur Voordracht door drs. C.F.M. Hendriksen (RIVM, Bilthoven),
De ontwikkeling der veterinaire vaccinologie;

16.10 uur Voordracht door drs. E.A. van Daalen (Laren), Rabies: Pasteur en
zijn voorgangers;

16.45 uur Gelegenheid tot het doen van mededelingen door de leden;

17.00 uur Sluiting.

Alle belangstellenden gelieven deze aankondiging als een uitnodiging te be-
schouwen

Voor het voorlopig bestuur,

A. Mathijsen

DE GELUKKIGE BESTRIJDING
VAN INFECTIEZIEKTEN

Bij het programma van de tweede bij-
eenkomst van het Veterinair Historisch
Genootschap

Vele dierenartser^, vooral de ouderen
onder hén, zullen zich de naam herinne-
ren van Geert Reinders, die \'gelukkige
bestrijder van de veepest\'. Zijn portret
hing destijds in Gildestein boven de
deur van de kamer, waar zij bij professor
Jac. Jansen hun tentamens infectieziek-
ten of immunologie moesten afleggen.
Reinders onderhield bij zijn inentings-
proeven contacten met de internationaal
vermaarde Groningse hoogleraar Petrus
Camper (1722-1789), door Goethe ooit
geroemd als \'een meteoor van geest,
wetenschap, talent en werkzaamheid\'.
Dit Jaar wordt onder andere met een ten-
toonstelling in Groningen herdacht dat
Camper tweehonderd jaar geleden is
gestorven. Het is passend de betekenis
die Camper ook voor de diergeneeskun-
de heeft gehad, onder de aandacht te
brengen.Daarom is ais spreker tijdens
de najaarsvergadering uitgenodigd Dr.
August Lange uit West-Duitsland, die
over dit onderwerp heeft gepubliceerd
(zie: Recente publikaties, sub 2).
Campers veelzijdigheid zal door hem
ongetwijfeld worden belicht. Dat de bij-
dragen uit een veelheid van weten-
schappen voorwaarden zijn voor \'de
gelukkige bestrijding\' van infectieziek-
ten, zal blijken uit de verhandeling van
Drs. C.F.M. Hendriksen, dierenarts en
medewerker van het RIVM, over de ont-
wikkelingsgeschiedenis van veterinaire
vaccins. Hendriksen heeft zich in zijn
ondenwerp verdiept in het kader van een
literatuurstudie over de mogelijkheden
van alternatieven voor dierproeven bij
de ontwikkeling, productie en controle
van humane en veterinaire vaccins.
Het derde ondenwerp zal worden ge-
presenteerd door drs. E.A. van Daalen,
dierenarts te Laren. Hij zal spreken over
de geschiedenis van een infectieziekte,
die ook thans nog de aandacht vraagt,
namelijk de watervrees of rabies. Deze
ziekte bij mens en dier leidde in het
verleden, mede door haar bedreigend
karakter, tot allerlei theorieën, die in
volksgeneeskunde en -diergeneeskunde
en in overheidsmaatregelen hun weer-
slag vonden. Het was Louis Pasteur die
in 1885 de weg naar vaccinatie opende.

Met dit programma komen diverse as-
pecten van de geschiedenis der dierge-
neeskunde aan de orde. Het ondenwerp
zal daarom stellig de belangstelling trek-
ken van een breed scala van historisch
geïnteresseerden.

H. Rozemond

Verslag van de oprichtings-
vergadering, 7 april 1989

De leden zullen worden gestimuleerd
gegevens (afbeeldingen; beschrijvin- •
gen van realia) te verzamelen (bijvoor-
beeld uit museum collecties), die voor
de veterinaire geschiedenis van be-
lang zijn.

Aanwezig

I. Boor, mw. E. Franken; de heren
Cremers, M. Frankenhuis,
\'■W. te Giffel, F de Jong,
^^A. Koolmees, F.W. van der Kreek,
^•J- van Lieburg, M.H.G. Maessen,
P Martin, A. Mathijsen,
[^■P- Oldenkamp, H. Rozemond,
^■J-E. Rutgers, R.RW. Visser,
Zuijdam.

Opening

De voorzitter, prof. H. Rozemond, heet
aanwezigen welkom, in het bijzon-
der de sprekers, prof. Van Lieburg en

Frankenhuis, en de voorzitter van
GeWiNa, dr. R. Visser.
^\'J releveert de voorgeschiedenis van
bijeenkomst: de speciale uitgave
an Diergeneeskundig Memorandum
gelegenheid van het 125-jarig be-
siaan van de KNMvD in 1987, gevolgd
het initiatief van dr. D.M. Zuijdam
m te komen tot een groepering van
® geïnteresseerden in de geschiede-
nis van de diergeneeskunde. Hij
■quot;erigt in herinnering dat veterinaire
^®®^hiedenis gedoceerd werd van
1^051 tot 1956 door respektievelijk
Jtekmeyer, Thomassen, Paimans,
vester en (incidenteel) door Beijers.
^et Gedenkboek uit 1921, Wester\'s
leden is der veeartsenijkunde
\\iyd9) en Offringa\'s Van Gildestein
1981) zijn de be-
J^ngnjkste vruchten van Nederlandse
;\'etennaire historiografie,
^«rvoigens geeft hij een overzicht van

dPnnbsp;medische geschie-

«nis (Leiden, Rotterdam, Amsterdam,
en Nijmegen), in de geschiedenis
natuunwetenschappen (Utrecht) en
landbouwgeschiedenis (Wage-
uawl^^\'nbsp;buitenlandse veteri-

■ji r histonsche verenigingen (in de

Bondsrepubliek, Engeland en
^Pan). Hij brengt twee recente initia-
tieven onder de aandacht, namelijk de
oprichting van de Numan Stichting tot
ondersteuning van het diergeneeskun-
dig Museum en van het Doornappel
Fonds ter bevordering van de geschie-
denis van de toxicologie.

Ingekomen berichten

De secretaris meldt de respons op de
uitnodiging zich als geïnteresseerde
voor toetreding tot het op te richten
gezelschap op te geven.
Een positief antwoord werd ontvangen
van 44 dierenartsen, 7 niet-dierenart-
sen en 5 veterinaire studenten.
Hij leest drie brieven voor, respektie-
velijk afkomstig van dr. J.B. Berns (P.J.
Meertens Inst., KNAW) die medewer-
king toezegt en enige onderwerpen
voor lezingen aanbiedt, van dr. A.H.G.
Schaars, secretaris van de Vereniging
voor Landbouwgeschiedenis, die over-
leg vraagt over het gemeenschappelijk
gebied van de veeteeltgeschiedenis,
en van mw.drs. I. Visser, die zich be-
schikbaar stelt voor een bestuursfunk-
tie.

Opzet en doel

De aanwezigen kunnen zich verenigen
met de doelstelling als omschreven in
de toelichting op de agenda. De voor-
zitter benadrukt het belang van een
brede quot;scopequot; hetgeen inhoudt dat ook
de inbreng van niet-veterinairen van-
wege het interdisciplinaire karakter
zeer op prijs wordt gesteld.

Werkwijze

De belangrijkste activiteit zal zijn het
organiseren van een voorjaars- en een
najaarsvergadering, tijdens welke voor-
drachten gehouden kunnen worden.
Daarnaast zal de mogelijkheid worden
onderzocht van een cursus heuristiek
(quot;hoe spoort men de bronnen op?quot;).

Organisatie

Een zekere formalisering wordt nodig
geoordeeld in verband met het beheer
van gelden. Het voorlopig bestuur zal
een voorstel uitwerken. Contacten met
verenigingen met een venwant doel
zullen worden gelegd. Genoemd wordt
allereerst het Genootschap voor Ge-
schiedenis der Geneeskunde, Natuur-
wetenschappen, Wiskunde en Tech-
niek (GeWiNa), waarvan de voorzitter,
dr. R. Visser, aanwezig is. Deze zegt
samenwerking op prijs te stellen. Hij
geeft vervolgens een korte uiteen-
zetting over het in 1913 opgerichte en
thans 450 leden tellende genootschap,
dat tweemaal \'s jaars een symposium
organiseert, en een kwartaaltijdschrift
en een jaarboek uitgeeft.
Met de Vereniging voor Landbouwge-
schiedenis zal contact worden opgeno-
men.

De voorzitter heeft een brief ontvangen
van de voorzitter van de quot;Weltgesell-
schaft für Geschichte der Veterinär-
medizinquot;, prof. Lochmann uit Hannover,
die felicitaties aanbiedt in verband met
de voornemens een V.H.G. te vormen
en ons vraagt de organisatie van het
internationale symposium, dat dit jaar
in Skara (Zweden) plaatsvindt, in 1990
te willen verzorgen. Hierover wordt
uitvoerig gediscussieerd met als
uitkomst dat het de aanwezigen niet
raadzaam lijkt het nog in statu nascendi
verkerende gezelschap te belasten
met deze taak, die het op zeer korte
termijn bijeenbrengen van circa
ƒ 25.000,- aan sponsorgelden zou
vergen.

Daar de quot;Weltgesellschaftquot; voor 1991
en 1992 reeds afspraken heeft, zou-
den wij wellicht in 1993 als gastland
kunnen optreden. Behalve met vereni-
gingen op het gebied van de weten-
schapsgeschiedenis, zullen uiteraard
nauwe contacten met de KNMvD wor-
den onderhouden, die niet alleen
medewerking heeft toegezegd, maar
deze ook materialiter al geboden heeft
door de kosten voor convocering van
deze bijeenkomst te dragen.

Naamgeving

Door de vergadering wordt in plaats
van Veterinair Historisch Gezelschap
gekozen voor Veterinair Historisch
Genootschap (8 tegen 6 stemmen).

Contributie

De heer Oldenkamp deelt mede dat
door de Stichting (Proef)Dier en Maat-
schappij een bedrag van ƒ 1.000,-- is
toegezegd om de oprichtingskosten en
de organisatiekosten voor de eerste
bijeenkomsten te dekken. Met ingang
van 1990 zal een contributie geheven
dienen te worden.

Het voorlopig bestuur stelt ƒ 50,~ per
jaar voor (studenden ƒ 10,-), zodat
een fonds gevormd kan worden voor
publicaties en voor bijzondere activi-
teiten als internationale symposia.
Visser wijst op de mogelijkheid steun
te vragen bij het Prins Bernhard Fonds.
GeWiNa heeft weliswaar ook een con-
tributie van nagenoeg gelijke hoogte
(ƒ 45,-), maar hierin zijn opgenomen
abonnering op een tijdschrift en een
jaarboek. De voorzitter oppert de
mogelijkheid om een abonnement op
Historia Medicinae Veterinaria in het
lidmaatschap te incorporeren. Dit zal
worden onderzocht.
De Vereniging voor Landbouwgeschie-
denis (400 leden) vraagt slechts ƒ 10,-,
maar deze heeft subsidie van het Mi-
nisterie van Landbouw.
In de volgende vergadering zal de con-
tributie worden vastgesteld.

Bestuur

Het voorlopig bestuur zal zich belasten
met de voorbereiding van een volgen-
de bijeenkomst. Het zal gaarne sug-
gesties ontvangen voor bestuurskandi-
daten; het is verheugd over het aan-
bod van mw. 1. Visser.

Rondvraag

De heer Van der Kreek attendeert op
de herdenking van de 200ste sterfdag
van Petrus Camper, onder andere
door een tentoonstelling in het
Groningse Universiteits Museum. Zijn
activiteiten bij de bestrijding van de
veepest zouden een geschikt onder-
werp voor de najaarsvergadering kun-
nen zijn. Het bestuur zal de mogelijk-
heden onderzoeken.

De heer Koolmees meldt dat hij in
Skara een voordracht zal houden,
voorbereid in samenwerking met
dr. C. Offringa. Hij zal daar contact
leggen met dr. H. Achilles (BDR), die
zal spreken over de diergeneeskunde
in Nederlands-Indië.

Berichten

Sartonia

In 1985 is aan de Universiteit van Gent
de George Sarton Leerstoel voor
wetenschapsgeschiedenis ingesteld.
G. Sarton (1884-1956), alumnus van
de Gentse universiteit, emigreerde na
de eerste wereldoorlog naar de VS.,
waar hij - in dienst van de Carnegie
Institution en Harvard University - een
van de grondleggers werd van de aca-
demische beoefening van de weten-
schapsgeschiedenis. In het Sarton
Comité, dat de leerstoel beheert, zijn
alle dertien faculteiten vertegenwoor-
digd.

Voor de Faculteit Diergeneeskunde
heeft Prof. J. Hoorens zitting. Deze
heeft zich tot het Veterinair Historisch
Genootschap gewend met het verzoek
over onze activiteiten op de hoogte
gehouden te worden.
Jaarlijks worden wetenschapshistorici
van verschillende disciplines uitgeno-
digd om in Gent voordrachten te hou-
den. In dit kader hield de bekende
Belgische veterinair-historicus Mare
Mammerickx een voordracht, getiteld
quot;Genèse de la pratique, de la recher-
che et de l\'enseignement vétérinaire
dans Ie pays flamandquot;.
In het tijdschrift Sartonia (vol. 1,1988)
worden de voordrachten gebundeld.
De voorzitter van het Sarton Comité,
Michel Thiery, verzoekt vriendelijk in te
tekenen op dit nieuwe tijdschrift. De
abonnementsprijs bedraagt Bfr. 650,-
te voldoen op banknr. 001-1969611-05
van Sartonia te Gent.

Communicatie

Naast mededelingen in het Tijdschrift
voor Diergeneeskunde, wordt uitgave
van een eigen nieuwsbrief \\Nense\\\\\'\\k
geacht.Behalve de teksten van voor-
drachten zou hierin een lopende bibli-
ografie over veterinaire geschiedenis
kunnen worden opgenomen.

REGLEMENT
van het

VETERINAIR HISTORSCH GENOOTSCHAP

(concept)

inleidende bepalingen

Artikel 1

De vereniging draagt de naam VETERINAIR HISTORISCH GENOOTSCHAP. Zij is opgericht op 27 oktober 1989 en in-
geschreven bij de Kamer van Koophandel te Utrecht op................onder nr.........De vereniging is gevestigd te Utrecht.

Artikel 2

\'n dit Reglement wordt verstaan onder:

Vereniging : het Veterinair Historisch Genootschap.
2- Bestuur : het Bestuur van het Veterinair Historisch Genootschap.

Doel en middelen

Artikel 3

quot;•■ Het doel van de Vereniging is het bevorderen van de wetenschappelijke beoefening van de geschiedenis van de dierge-
neeskunde in de ruimste zin van het woord.

2- De vereniging tracht dit doel te bereiken langs wettige weg en wel door:
a- het houden van vergaderingen;

b.nbsp;het doen houden van voordrachten op veterinair-historisch gebied;

c.nbsp;het in studie nemen van vraagstellingen, betreffende de veterinaire geschiedenis;

d.nbsp;het uitgeven of het doen uitgeven van publicaties op het gebied van de geschiedenis van de veterinaire weten-
schappen;

e.nbsp;het bevorderen van het ondenwijs in de veterinaire geschiedenis;
het houden van excursies;

g- het samenwerken met andere instellingen met een gelijk of aanverwant doel, zowel in nationaal als internationaal
verband;

h- alle andere wettige middelen, die daartoe dienstig worden geacht.

verenigingsjaar

Artikel 4

Het verenigingsjaar valt samen met het kalenderjaar.

leden

Artikels

Als leden van de Vereniging kunnen toetreden belangstellenden in de geschiedenis van de diergeneeskunde. Aanmelding
geschiedt schriftelijk bij het Bestuur. De toelating en inschrijving geschiedt door het Bestuur. De leden worden onderschei-
den in gewone en studentleden. De leden verplichten zich tot het betalen van een contributie overeenkomstig het bepaalde
\'n artikel 17.

ereleden

Artikel 6

Degene die zicli uitzonderlijk verdienstelijk heeft gemaakt voor de Vereniging of voor de beoefening van de geschiedenis
van de diergeneeskunde kan op voordracht van het Bestuur bij besluit van de ledenvergadering tot erelid van de Vereniging
worden benoemd. Ereleden hebben dezelfde rechten als gewone leden, maar zijn vrijgesteld van contributiebetaling. Zij ont-
vangen de in artikel 22 genoemde uitgaven om niet.

corresponderende leden

Artikel 7

Het Bestuur kan, al of niet op voordracht van een of meer leden, deskundigen op het gebied van de veterinaire geschiedenis
verzoeken corresponderend lid van de Vereniging te worden. Corresponderende leden zijn vrijgesteld van contributie-
betaling. Zij ontvangen de in artikel 22 genoemde uitgaven om niet.

begunstigers

Artikel 8

Begunstigers zijn instellingen of personen, die zich aan de Vereniging verbinden tot het beschikbaar stellen van geldelijke
bijdragen.

beeindiging van het lidmaatschap

Artikel 9

Het lidmaatschap eindigt door:

a.nbsp;overlijden;

b.nbsp;opzegging;

c.nbsp;ontzetting;

d.nbsp;ontbinding van de Vereniging.

Beëindiging van het lidmaatschap door opzegging is slechts mogelijk tegen de eerste januari van enig jaar, wanneer de
wens daartoe vóór de eerste december daaraan voorafgaande schriftelijk aan het Bestuur is kenbaar gemaakt.

Beëindiging van het lidmaatschap door ontzetting geschiedt bij besluit van het Bestuur. Verzet tegen dit besluit is mogelijk
tijdens de eerste ledenvergadering van de Vereniging, welke na het bedoelde besluit wordt gehouden.

In geval van ontbinding van de Vereniging eindigt het lidmaatschap op het ogenblik, waarop de ontbinding ingaat.

bestuur

Artikel 10

Het Bestuur bestaat uit tenminste drie leden, uit en door de leden van de Vereniging te kiezen volgens het bepaalde in ar-
tikel 21.

De zittingstermijn van de bestuursleden is maximaal vijf jaar. Telkenjare treedt tenminste één lid van het Bestuur af volgens
een door het Bestuur op te stellen rooster. Deze aftredende bestuursleden zijn slechts éénmaal, terstond herkiesbaar.
Bij de vervulling van een tussentijdse vacature krijgt het nieuwgekozen bestuurslid zitting voor de tijd, gedurende welke zijn
voorganger nog zitting zou hebben.

Artikeln

l^e voorzitter wordt door de ledenvergadering in functie gekozen. Het Bestuur kiest uit zijn midden een secretaris en een
penningmeester, telkens wanneer in een vacature is voorzien. De beide laatstgenoemde functies mogen door één en
dezelfde persoon worden waargenomen.

Artikel 12

Het Bestuur vertegenwoordigt de Vereniging, overal en bij iedere gelegenheid, waar en wanneer het dit nodig oordeelt, be-
hartigt de belangen van de Vereniging en streeft naar verwezenlijking van haar doel, als omschreven in artikel 3 van dit
Reglement. Het voert de besluiten van de ledenvergadering uit. De handtekening van twee leden van het Bestuur zijn vol-
doende en vereist om de Vereniging te binden.

Artikel 13

Een bestuurslid kan op elk moment door de ledenvergadering uit zijn functie worden ontzet.
Artikel 14

De leden van het Bestuur hebben recht op een tegemoetkoming in de kosten, die, onder goedkeuring van de voorzitter, in
quot;et belang van de Vereniging zijn gemaakt.

Artikel 15

Het Bestuur stelt voor elke bestuursvacature een aanbeveling op. Deze aanbeveling wordt op de agenda van de ledenver-
Sadering vermeld. De leden hebben het recht gedurende acht dagen na de datum van verzending van de agenda de aan-
beveling aan te vullen.

geldmiddelen

Artikel 16

De geldmiddelen van de Vereniging bestaan uit de contributies, bijdragen van begunstigers, subsidies van overheids- en
^^dere lichamen, de zuivere opbrengst van de in artikel 22 bedoelde drukwerken, erfstellingen, legaten en schenkingen aan
® Vereniging gemaakt of gedaan, en andere toevallige baten.

Artikel 17

De contributies worden vastgesteld door de ledenvergadering van de Vereniging op voorstel van het Bestuur, met dien ver-
Sf^de dat aan studentleden reductie wordt verleend.

Artikel I8

l^et Bestuur beheert de geldmiddelen van de Vereniging. Het is daarvoor rekening en verantwoording schuldig aan de
denvergadering, die jaarlijks uit haar midden een kascommissie benoemt.

Vergaderingen

Artikel 19

De vergaderingen van de Vereniging worden onderscheiden in gewone en buitengewonde vergaderingen.

Artikel 20

De gewone ledenvergadering van de Vereniging wordt jaarlijks binnen zes maanden na afloop van elk kalenderiaar
gehouden.nbsp;\'

Buitengewone ledenvergaderingen worden door het Bestuur belegd, wanneer het dit wenselijk acht of wanneer tenminste
vijf leden de wens daartoe schriftelijk aan het Bestuur kenbaar maken onder vermelding van de punten, die zij behandeld
wensen te zien. De agenda van de ledenvergadering moet tenminste 14 dagen vooraf aan de leden worden toegezonden
Op de agenda voor de gewone ledenvergadering worden behalve de punten, die daarop ingevolge de bepalingen van dit
Reglement of op voorstel van het Bestuur worden geplaatst, tevens opgenomen de voorstellen, die door tenminste vijf leden
schriftelijk een maand voorafgaande aan de vergadering, ter kennis zijn gebracht van het Bestuur.

STEMMINGEN

Artikel 21

De voorzitter bepaalt de wijze waarop stemmingen worden gehouden, met dien verstande dat indien één of meer leden
zulks verlangen, stemmingen over personen schriftelijk geschieden. Alle besluiten - uitgezonderd in de gevallen bedoeld in
de artikelen 23 en 26 - worden genomen met volstrekte meerderheid van de uitgebrachte stemmen. Alleen de leden bedoeld
in de artikelen 5 en 6 hebben stemrecht. Staken de stemmen bij een zakelijk voorstel dan wordt het voorstel geacht te zijn
verworpen. Staken de stemmen bij stemmingen over personen, dan wordt een herstemming gehouden. Staken de stemmen
nu weer, dan beslist het lot.

PUBLICATiES

Artikel 22

Er zal een tijdschrift worden uitgegeven, waarin naast mededelingen verslag zal worden gedaan van vergaderingen en van
de lezingen, die voor of door de leden zijn gehouden en voorts van de resultaten van studies, welke naar het oordeel van
het Bestuur van belang kunnen zijn voor de leden.

ONTBINDING

Artikel 23

De Vereniging kan ontbonden worden na een desbetreffend besluit van de ledenvergadering van de Vereniging Het besluit
tot ontbinding kan slechts worden genomen, indien het voorstel daartoe op de verzonden agenda voor een ledenvergade-
nng voorkomt. Tot dusdanig besluit is tenminste drievierde van de geldig uitgebrachte stemmen, tevens tenminste de helft
van het in de artikelen 5 en 6 bedoelde leden uitmakende, vereist. Wanneer op die vergadering niet de helft van het aantal
leden aanwezig is, wordt binnen drie maanden een nieuwe vergadering bijeengeroepen, waar drievierde van de aanweziae
geldig uitgebrachte stemmen over de ontbinding kan beslissen.

Artikel 24

In de ledenvergadering, waarin het in artikel 23 bedoelde besluit tot ontbinding valt, wordt tevens beslist over de nadere
bestemming van een eventueel batig saldo. Dit zal niet onder de leden mogen worden verdeeld, doch moeten worden
besteed op een wijze, zoveel mogelijk in overeenstemming met het doel van de Vereniging. Blijft deze beslissing achter-
wege, dan dient het Bestuur een dergelijke bestemming te zoeken. Het archief van de Vereniging dient een onderkomen te
krijgen in de Bibliotheek van de Faculteit der Diergeneeskunde van de Rijksuniversiteit te Utrecht, terwijl voor eventuele an-
dere bezittingen een passend onderkomen dient te worden gevonden.

Artikel 25

Het Bestuur, dat op het moment van de ontbinding zitting heeft, draagt zorg voor de liquidatie.

slotbepalingen

Artikel 26

Voorstellen tot wijziging of uitbreiding van dit Reglement kunnen slechts in behandeling komen, wanneer zij op de verzonden
agenda voor een ledenvergadering zijn geplaatst. Zodanige voorstellen vereisen om te worden aangenomen tweederde van
geldig uitgebrachte stemmen. De wijzigingen of uitbreidingen treden in werking 60 dagen na de datum van aanname.

Artikel 27

Qevallen, waarin dit Reglement niet voorziet, beslist het Bestuur, behoudens bekrachtiging van deze beslissing door de
®denvergadering. De beslissing van het Bestuur wordt tot het tijdstip van die vergadering nageleefd.

—
■^■HH

HM^»

■MHI

(Geschenk van Dr. D.M. Zuijdam aan de foto-collectie van de Faculteitsbibliotheek)

HONDERD JAAR GELEDEN

Onderstaande brief, gepubliceerd in Tijdschr. Veeartsenijkd. Veeteelt, 16, 64-65, 1889 is
daarom een historisch document, omdat deze niet alleen de toenmalige tegengestelde
opvattingen over proefdiergebruiik in het onderwijs illustreert, maar ook een van de vele
conflictpunten tussen directeur Wirtz en de leraren weergeeft.

De Maatschappij behandelde de kwestie in een buitengewone vergadering op 13 januari
1889 (verslag in T.v.V. en V., 16, 111-131, 1889). De uitkomst was dat Wirtz nu ook geïso-
leerd kwam te staan van de Maatschappij, waarvan hij erelid was.

De documentatie over deze \'vivisectie kwestie\' geeft Offringa in: Van Gildenstein naar Uithof,
dl. 1, p244, noot 52.

HET CLINISGH ONDERWIJS AAN \'S RIJKS
VEEARTSENIJSCHOOL.

Met ingang van 22 October 1888 is door den Directeur van
\'s Rijks Veeartsenijschool, met machtiging van den Minister van
Kinnenlandsche Zaken, bepaald, dat de leerlingen van het 4\'\'\'
studiejaar van de oefeningsoperatiën alleen de aderlatingen en
de tracheotomie op het levend dier mogen verrichten, terwijl
zij van de therapeutisclie en gebruiksoperatiën geene andere
mogen doen „dan zoodanige, welke tot de spoedig afloopende
en weinig pijnlijke moeten gerekend worden.quot;

De leerlingen van het studiejaar mogen geen enkele operarie
op het levend dier verrichten.

De vivisecties ten behoeve van physiologie, pathologie enz.
blijven ook voortaan aan de veeartsenijschool vrij.

Aangezien het voor de clinische leeraren bezwaren opleverde
te bepalen, welke operatiën gerekend moeten worden tot de
spoedig afloopende en weinig pijnlijke, wendden zij zich schrif-
telijk tot den Directeur met verzoek te willen mededeelen , welke
onder de meest gebruikelijke operatiën in die categorie vallen,
ten einde later misvattingen te voorkomen. De Directeur gaf
aan één hunner mondeling te kennen, dat hij die vraag niet
wenschte te beantwoorden. Onmiddellijk daarna echter zond hij
aan de - clinische leeraren eene missive, met opdracht om, bij
het einde van het schooljaar, aan hem verslag te doen welke
operatiën door de leerlingen waren verricht.

De clinische leeraren , nu niet wetende waaraan zich te houden,
hebben besloten, ten einde van vorenstaande bepalingen niet
af te wijken, den leerlingen zoo goed als geene operaties te
laten verrichten.

Dat onder dat alles de jjractische ontwikkeling der aanstaande
veeartsen in hooge mate schade lijdt — niet alleen wat betreft
het opereeren, doch ook wat de omgang met dieren aangaat —
behoeft wel geen nader betoog. De ondergeteekenden betreuren
dit dan ook ten zeerste en wenschen daarom aan de veeartsen
in Nederland te verklaren, dat deze maatregelen zijn genomen
ondanks hun advies aan den Directeur.

De Leeraren aan \'s Rijks Veeartsenijschool,
Dr. L. J. van der Harst.
F. Th. Weitzel,
W. C. Schimmel.

Utrecht,nbsp;^ p Thomassen.

November 1888.nbsp;„nbsp;„

D. F. van Esveld.

Dr. J. D. van der Plaats.

Dr. H, J. Hamburoer.

In 1889 werd in Parijs het vijfde Internationaal Veeartsenijkundig Congres geliouden. Ter
gelegenheid van het eerste eeuwfeest van de Franse Revolutie was er een Wereldtentoon-
stelling georganiseerd. De congresleden werden in de gelegenheid gesteld deze des na-
middags te bezoeken, zodat alleen \'s ochtends zitting werd gehouden. Het congresdiner
werd gehouden op de eerste verdieping van de kort tevoren opgerichte Eiffeltoren. Er waren
vijf onderwerpen aan de orde gesteld, waarvoor praeadviezen waren opgesteld door de in de
onderstaand weergegeven aankondiging in het Tijdschrift voor de Veeartsenijkunde, 16
(1889) T.v.T. en V., 17, 75-96, 1890. Het is van de hand van M.H.J.P. Thomassen, die te-
zamen met slechts vier andere Nederlandse dierenartsen (Montens, Janné, Van der Sluijs en
Houba) aan het congres deelnam.

In de inleiding zegt Thomassen iets over de voorgeschiedenis van dit congres. Nadat de
eerste drie congressen met een interval van twee jaar waren gehouden (Hamburg, 1863;
Wenen, 1865; Zürich, 1867) duurde het ten gevolge van de politieke situatie in Europa tot
1883 eer in Brussel het vierde congres gehouden kon worden. Zes jaar later (en 18 jaar
sinds de beëindiging van de Frans-Duitse oorlog van 1870/71) waren de Frans-Duitse
verhoudingen nog zo gespannen dat de Duitsers het Franse congres boycotten en geen
afgevaardigden zonden.

Thomassen besluit zijn verslag met een uitvoerige reportage van de onthulling van een
standbeeld van Henri Bouley (1814-1885) te Alfort. Deze gebeurtenis maakte op hem zoveel
indruk, dat hij schrijft: quot;Den vijfden Semptember rekenen wij onder de schoonste dagen uit
ons leven, waarvan de aangename herinnering ons altijd zal bijblijvenquot;.

INTERNATIONAAL VEEARTSENIJKUNDIG CONGRES.

Te houden te Parijs in de maand September 1889.

De Commissie belast met de organisatie van het inter-
nationaal congres heeft in hare vergadering van 31 Juli jl. het
volgende programma vastgesteld.

1°, De la tuberculose considérée aux points de vue spéciaux
de la Police sanitaire et de l\'Hygiène alimentaire;

2°. Service sanitaire international; utilité — organisation;

3quot;. Indemnités en cas d\'abatage, quels sont les moyens pratique^
d\'en assurer le paiement? — caisse des epizooties — assurances;

4°. de l\'inspection des viandes de boucherie;

5°. Prophylaxie de la Péripneumonie contagieuse des bêtes
bovines.

Elk dezer onderwerpen zal vooraf door drie verslaggevers van
verschillende nationaliteit bestudeerd worden, die ieder in een
afzonderlijk werk hun gevoelen dienaangaande zullen ontwikkelen.
Punt 2 zal aan het onderzoek van vijf rapporteurs onderworpen
worden.

Deze taak is opgedragen aan de volgende Heeren:
Eerste onderwerp: — Arloing , te Lyon ;

Lijdtin, te Karlsruhe;
Pekroncito, te Turijn.
Tweede onderwerp: — Leblakc, te Parijs;

Neimann, te St. Petersburg;
Remartinez , te Madrid;
Roll, te Weenen;
Thomassen, te Utrecht.
Derde onderwerp : — Cope , te Londen;

Delamotte, te Vincennes;
PoTTERAT, te Bern.
Vierde onderwerp: — Baillet, te Bordeaux;

Müller, te Berlijn;
von Hertsen, te Brussel.
Vijfde onderwerp: — Butel, te Meaux;

Degive, te Brussel;
Robinson, te Gteenock (Schotl.).
Voor het lidmaatschap wende men zich tot den heer Capon,
rue de l\'Université 193 te Parijs. De bijdrage is gesteld op
10 franken.

COLOFON

ARGOS Bulletin van het Veterinair Historisch Genootschap, verschijnt tweemaal per jaar.

Redactie : P.A. Koolmees, A.H.H.M. Mathijsen, Ingrid J.R. Visser

Vormgeving : TransmondiaL en Hanneke de Waal

Druknbsp;: Ondenvijs Media Instituut, Grafisch Bedrijf, R.U. Utrecht

Inzending copy en opgave voor abonnementen {prijs: f 25,.- per jaar t.n.v. de penningmeester van het V.H.G.
te Leidschendam, gironr. 581045) bij de secretaris van het Veterinair Historisch Genootschap, p/a Bibliotheek
Diergeneeskunde, Yalelaan 1, Postbus 80159, 3508 TD Utrecht.

Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt door:

TRANSMONDIAL te Voorthuizen en

coopeRs

Bij de afbeeldingen:

p. 1: pauw, tekenaar J.P. Doeve; uit Gerard van den Amstel. Terug naar den Olympus. Amsterdam: Bigot amp; Van Rossum, z.j.
Endvignetten, uit: P. Michel Tiere als Symbol und Ornament. Wiesbaden: L. Reichert Verlag, 1979. T. IV-VII (plastieken uit de kruisgang
van het Grootmunster te Zürich).

BIBLIOTHEEK
DIERGENEESKUNDE
UTRECHT

ARGÖS^

BULLETIN VAN HET VETERINAIR HISTORISCH GENOOTSCHAP

voorjaar 1990

inhoud

Programma Voorjaarsvergadering
(Bilthoven, 20 april 1990)
p. 26

A. Lange
Peter Camper (1722-1789)
en zijn betekenis
voor de diergeneeskunde
p. 27

C.F.M. Hendriksen.

De ontwikkeling der vaccinologie,
met bijzondere aandacht
voor de veterinaire vaccins
p. 30

E.A. van Daalen,
Rabies: Louis Pasteur (1822-1895)
en zijn voorgangers
p.35

RA. Koolmees,
Opvattingen over
vleeskeuring omstreeks tiet begin
van de negentiende eeuw
p.40

Boekbesprekingen
p.46

Recente veterinair-tiistorische
literatuur
p. 48

Berichtten
p.26,47

De onderzoeker Pasteur en een dolle hond, een van de reliëfs in de hal van het
R.LVM. te Bilthoven, die het onderwerp vormen van één van de voordrachten
tijdens de voorjaarsvergadering (zie voor het programma p.26).

voorjaarsvergadering vhg

De voorjaarsvergadering van het Veterinair Historisch Genootschap zal gehouden
worden te Bilthoven in het Rijks Instituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne
(RIVM), A. van Leeuwenhoeklaan 9, zaal T, op vrijdag 20 april 1990.
Aanvang 13.30 uur.

PROGRAMMA

Huishoudelijk gedeelte

1.nbsp;Opening

2.nbsp;Mededelingen

3.nbsp;Verslag van de huishoudelijke vergadering, gehouden op 27 october 1989
(reeds toegezonden tegelijk met verzoek tot contributiebetaling)

4.nbsp;Ingekomen stukken

5.nbsp;Voorstel tot benoeming van prof.dr. J.Hoorens (Gent) en
dr. I. Katic (Kopenhagen) tot corresponderende leden.

6.nbsp;Planning najaarsvergadering 1990

7.nbsp;Rondvraag

8.nbsp;Sluiting

Wetenschappelijk gedeelte

14.00 -14.45 uur Voordracht door dr. G.T. Haneveld (Baarn),
Reflecties rond een reliëf;

veterinair-historische overpeinzingen in de hal van het RIVM.
Het muurreliëf van Pieter d\'Hont en Arie Teeuwisse beeldt in een tiental taferelen
de zorg voor de gezondheid van de mens uit, zoals die in het verloop van enkele
duizenden jaren in de Joods-Christelijke en Grieks-Romeinse traditie gestalte
heeft gekregen. Spr. zal de voorstellingen tot uitgangspunt nemen om de essen-
tiële stadia in de medische geschiedenis te belichten.

Berichten

Historia Medicinae
Veterinaiae

Met de redactie van bovengenoemd
tijdschrift is overeengekomen dat de
leden van het Veterinair Historisch
Genootschap een abonnement kunnen
nemen tegen de halve prijs. De kosten
zijn dan US$ 20.- of 144 DKr., over te
maken op postgironummer 2 29 07 07
van Hist.Med.Vet. te Kopenhagen.
Het redactieadres is: Sondergade 39,
DK-4130 Viby, Sjaelland, Denemarken.

Sarton Comité

In het kader van de door het Sarton
Comité van de Gentse Universiteit
georganiseerde voordrachten over
wetenschapsgeschiedenis, spreekt op
woensdag 21 maart 1990 te 16 uur in
het auditorium Pathologie, Casinoplein
24, Gent, prof.dr.R. Fankhauser (Bern)
over \'Die Entwicklung der Schweizeri-
schen Veterinrmedizin im 19. Jahr-
hundert\'.

Theepauze, tijdens welke gelegenheid zal zijn de reliëfs te
bekijken.

15.00 -15.45 uur Voordracht door mw.drs. I.M.E. Boor-van der Putten,
dierenarts (Leersum),

\'Des maladies des chiens et de ieurs curations\'.
De geneeskunde van de hond aan het einde van de XlVde
eeuw, volgens de Livre de chasse van Gaston Phebus.
Het wereldberoemde boek van de graaf van Foix, Gaston III, bijgenaamd Phebus,
geeft een beeld van de geneeskunde van de hond in de Middeleeuwen, dat aan
de aandacht van de veterinaire historici lijkt te zijn ontsnapt. Het behandelt -naast
de jachtmethodes, de kynologie en de verzorging van de jachthonden- de
pathologie en de therapie van een aantal aandoeningen van de hond.

15.45 -16.30 uur Voordracht door drs. G.J. van Nie, dierenarts (Baak),
Frederik II als valkenier.

Van deze Hohenstaufenkeizer, die leefde van 1194-1250, is een gedeelte van zijn
omvangrijk ornithologisch werk onder de titel De arte venandi cum avibus tot ons
gekomen. De praktijk van de valkerij en de valkengeneeskunde van de geniale
vernieuwer en veelzijdige denker, die deze keizer was, zullen worden belicht.

16.30 uurnbsp;Gelegenheid tot het doen van mededelingen door de leden.

Gelegenheid tot het bekijken van een kleine expositie van
boeken over de valkerij.

17.00 uur

Belangstellenden zijn van harte welkom!

Namens het bestuur,
A. Mathijsen, secretaris

24ste Internationaal
Veterinair-historisch Congres

Dit congres zal onder auspiciën van de
World Association for the History of
Veterinary Medicine en de Fachgruppe
Geschichte der Veterinärmedizin der
Deutschen Veterinärmedizinischen
Gesellschaft gehouden worden te
Karlsruhe, BRD, van 4-8 september
1990.

Het congresthema is:
Geschichte der Veterinärverwaltung.

Bijdragen (ook over vrije thema\'s) kun-
nen tot 30 mei a.s. worden aangemeld
bij prof. dr. E.H. Lochmann. De titel
dient, behalve in het Engels, ook opge-
geven te worden in de taal waarin de
voordracht wordt gehouden (behalve
Engels zijn Frans, Duits en Spaans de
congrestalen). Tevens dient de ver-
wachte spreektijd (10 tot 30 minuten)
te worden opgegeven.

A. LANGE.*

Petrus Camper werd op 11 mei 1722
te Leiden geboren.
Zijn vader, Florentius Camper, was
predikant in Batavia geweest en in
1713 naar Leiden teruggekeerd. Zijn
moeder was uit Nederlandse ouders,
die in Oost-Indië verbleven. Florentius
Camper was een man met veel be-
langstelling voor kunst en wetenschap.
Hij behoorde tot de vriendenkring van
Hermanus Boerhaave. Misschien is
deze vriendschap van invloed geweest
op de latere levensloop van zoon
Petrus. Deze gaf er al heel vroeg blijk
van een ongewoon levendige geest te
bezitten. Buiten het gewone school-
onderricht om legde hij zich toe op
tekenen, optica en architectuur. Ook
leerde hij allerlei ambachten, zoals
werken aan de draaibank en timme-
ren. Op zijn zestiende jaar begon hij
met schilderen in olieverf en met gra-
veren in koper. Na voldoende voor-
opleiding studeerde hij geneeskunde;
op zijn vierentwintigste jaar promo-
veerde hij zowel in de filosofische als
in de medische faculteit (1).

Reizen en eerste ambten

Nadat zijn ouders gestorven waren,
maakte hij in 1748 een eerste reis naar
Engeland. Hier kwam hij in contact met
een groot aantal wetenschapsbeoe-
fenaren en kunstenaars van naam. Hij
bezocht Oxford en Cambridge.
Behalve met de verdere ontwikkeling
van zijn tekentalent hield hij zich hier
vooral ook met de botanie bezig. In de
zomer van het jaar daarop reisde
Camper naar Parijs om met de geleer-
den van die dagen in contact te
komen; hij verbleef er twee maanden.
Vervolgens reisde hij over Lyon naar
Genève. Ondenweg bereikte hem het
bericht van zijn benoeming tot hoog-
leraar aan de universiteit van Franeker.
Via Basel en Straatsburg keerde hij
naar Nederland terug. Zijn leerjaren
waren ten einde; goed voorbereid, kon
hij zijn ambt te Franeker aanvaarden;
hier had hij zowel de fysica, als de
anatomie en de heelkunde te doceren.

In 1752 maakte hij een tweede reis
naar Engeland, speciaal met de
bedoeling de colleges van de bekende
obstetricus William Smellie (1697 -
1763) te volgen en zich verder in oog-
heelkundige operaties te bekwamen.
Van zijn Leidse studiegenoot Edward
Archer (1718 - 1789), die geneesheer
was aan het Smallpox Hospital te
Londen, vernam hij de daar behaalde
resultaten van de pokkenentingen.
Daar Camper in 1751 tot Fellow van
de Royal Society was benoemd, had
hij een gemakkelijke entree tot de
Engelse geleerde wereld. Via de be-
waard gebleven dagboeken kan men
al zijn ontmoetingen en observaties
nauwkeurig volgen (2). In 1755 ver-
ruilde hij de leerstoel te Franeker voor
een benoeming aan het Athenaeum
Illustre van Amsterdam, waar meer
gelegenheid tot anatomisch onderzoek
was. Inmiddels was Camper in het
huwelijk getreden met de zeer vermo-
gende Johanna Bourboom (1722 -
1776). Het echtpaar kreeg drie zonen.
Na vijf drukke Amsterdamse jaren ves-
tigde het gezin zich op het landgoed
Klein Lankum bij Franeker, waar
Camper zich in alle rust kon toeleggen
op vergelijkend anatomisch onder-
zoek, speciaal over het gehoororgaan
van vissen. In deze periode vallen ook
zijn eerste veterinaire publikaties (3).

De Groningse periode

In 1763 bood de universiteit van
Groningen hem het professoraat aan
in de genees-, heel-, verlos-, en kruid-

Fig. 1

Petrus Camper op 58-jarige leeftijd.
Gravure door Reinier Vinkeles
(1741-1816).

kunde; Camper zou dit ambt geduren-
de tien jaar met veel enthousiasme
vervullen. Toen in 1768 de runderpest
enorme schade aanrichtte, vormde
zich, evenals in Göttingen (Von Halier,
Erxieben, Hennemann), een groep
medici,die zich ging toeleggen op de
pathologie van dieren. Naast Camper
behoorden hiertoe G. van Doeveren
en W. Munniks. Gestimuleerd door de
tamelijk gunstige resultaten van de
pokkeninenting bij de mens probeerde
men een analoog procédé te vinden
voor de bestrijding van de runderpest.
In het najaar van 1769 hield Camper
openbare lessen over de runderpest,
waarbij hij tevens pleitte voor de invoe-
ring van wetenschappelijk ondenwijs in
de diergeneeskunde (4).

De door Camper aanbevolen enttech-
niek bestond uit het met een naald on-
der de huid van het dijbeen brengen
van vier tot zes katoenen draden met
een lengte van ca. 8 duim, die door-
drenkt waren met neusslijm van een
besmet dier. Alvorens te enten beval
hij een aderlating aan, alsmede de toe-
diening van purgerende zouten. Vijf
dagen na de enting moet weinig voer,

r,lt;is K-iifiii-: ftfiiiin.\'.ckiiït

mutmh

Sliiütomircbciiachaubij^

iti (\'irÖRintifit
ir\';;C-irtitt!.e|j-}cl)atr

fctfv CL\'flBtpcr

A.L.M Pha. amp; Xkl Doêor
amp;Bo:an.nrof.

; 3tii« Urnnbsp;Uctf^t

% iiquot;.nbsp;Nr. D.

■

Fig. 2

Titelblad van de Duitse vertaling van
de \'Lessen over de thans zweevende
veesterfte\'.

maar veel lijnzaadpap worden gege-
ven (5). Experimenten met toedienen
van aftreksels van kina- of wilgenbast
brachten geen merkbaar resultaat. Om
de besmettingsweg te leren kennen,
werd langs verschillende wegen (oraal.

via de bloedbaan of intradermaal)
nagegaan hoe gezonde dieren besmet
konden raken.

Omdat men de runderpest voor een
endemische epizoötie hield, wilde
Camper de kalverenting door een pre-
miestelsel algemeen in Nederland in-
voeren. Samen met Van Doeveren
richtte hij daartoe in Groningen een
\'societeit\' op (6). Zijn onvermoeibaar
streven vond in Denemarken en in
Noord-Duitsland navolging. Over de
resultaten van de inentingscampagne
op het Deense eiland Aunöe ver-
scheen een uitgebreid rapport (7).
Ook in eigen land werden inentingen
volgens Campers aanwijzingen be-
proefd. Twee Utrechtse medici en twee
chirurgijns deden op last van hun
stedelijke overheid proeven; de welis-
waar negatieve uitkomsten werden
middels een in druk gegeven brief aan
Camper bericht (8).

Nochtans is het interessant dat de ex-
perimenten die door Munniks in
Friesland werden uitgevoerd, op heftig
verzet van de bevolking stuitten.
Opgehitste mensenmenigten dwongen
hem regelmatig van proeflokatie te
veranderen (9). De voorbehoedende
entingen hadden alleen goede resulta-
ten bij kalveren, waarvan de moeder
de besmetting had doorstaan. Deze
ontdekking werd gedaan door een van
Campers meest enthousiaste volgelin-
gen, de Groningse landman Geert
Reinders (10).

Terug op Klein Lankum

Na 23 jaar medische praktijk en
medisch onderwijs, waarvan de laatste
tien jaar te Groningen, besloot Camper
in 1773 -hij was toen 51 jaar- zich
weer op Klein Lankum terug te trek-
ken, niet om te rentenieren, maar om
zich geheel te kunnen wijden aan
wetenschappelijk werk en \'aan de op-
voeding van zijn zonen.

Zijn belangrijkste onderzoek lag op het
terrein van de vergelijkende anatomie.
Hij ontleedde en beschreef tot dan toe
nog slecht bekende soorten als orang
oetan, rhinoceros en rendier. Van ver-
schillende walvisachtigen beschreef hij
het gehoororgaan. Bij de beenderen
der vogels ontdekte Camper dat zij
van binnen hol en met lucht gevuld

zijn. In 1774 ontleedde Camper een
jonge mannelijke Indische olifant, die
in de menagerie van de stadhouder
Willem V gestorven was. In een kort
bericht in de Hedendaagsche Vader-
landsche Letter-Oefeningen van het-
zelfde jaar kondigde Camper een uit-
gebreide monografie aan. Deze zou
inderdaad verschijnen, zij het post-
huum door de goede zorgen van zijn
zoon Adriaan Gilles, die ook andere
uitgaven uit zijn vaders schriftelijke
nalatenschap bezorgd heeft. Het is
een klassieke monografie geworden
met 20 folio platen met 95 tekeningen
van de hand van Camper Sr., gegra-
veerd door Reinier Vinkeles (11).

Behalve dat Camper een voortreffelijk
tekenaar was, heeft hij zich ook over
de theorie van de wetenschappelijke
illustratie uitgelaten. Hij polemiseerde
met zijn vroegere leermeester B.S.
Albinus over de meest natuurgetrouwe

^yj -V;

... -

Fig. 4

Tekening van Campers zoon Jacob
van de kop van de Indische olifant,
gestorven in de menagerie van Prins
Willem V. Bij de opening van de tem-
porale huidklier (A) wordt verwezen
naar het 15e boek, dat Indië en Perzië
behandelt, van de Geografie van
Strabo (64 v.Chr.-21 n.Chr.).

wijze van anatomisch tekenen; tegen-
over het perspectivistisch tekenen van
Albinus stelde Camper de geometri-
sche weergave als enig juiste.
Ook in deze periode hield hij zich nog
wel eens met veterinaire vraagstukken
bezig. Zo beantwoordde hij een prijs-
vraag van de Berliner Gesellschaft

Naturforschender Freunde over de
oorzaken der epizoötieën, die werd
bekroond en in 1779 werd uitgegeven
(12).

Camper overleed op 7 april 1789 aan
de gevolgen van een pleuritis in Den
Haag, waarheen hij anderhalf jaar
tevoren verhuisd was. Hij werd begra-
ven in de Pieterskerk te Leiden.
Het aantal geschriften en de rijke
schakering van ondenwerpen alleen al
bewijzen het creatieve vermogen van
deze typische achttiende eeuwer, die
een ongelooflijke nieuwsgierigheid en
verzamelwoede paarde aan een on-
stuitbare drang om nuttig te zijn. Zijn
persoon en zijn prestaties blijven
regelmatig aanleiding geven tot stu-
dies die inzicht geven in de wordings-
geschiedenis van velerlei takken van
wetenschap (13).

Noten

(1)nbsp;De titels der dissertaties zijn resp.
Dissertatio optica de visu en Disser-
tatie physiologica de quibusdam oculi
partibus.

(2)nbsp;PetrI Camperi itinera in Angliam,
1748-1785. B.W.Th. Nuyens ed.
Opuscula selecta Neerlandicorum de
arte medica, 1939, vol. 15.

(3)nbsp;Verhandeling over de botten of platte
levenwormen der schapen en run-
deren; Verhandeling over de kwaade
droes; Waarneming omtrent een kalf,
geheel vergaan in de lyfmoeder van
eene koe. De nieuwe wijze van land-
bouwen, opgehelderd door proeven
en waarnemingen, 1763, vol. 2, 303-
20; 321-30; 331-4. Verhandeling over
den oorsprong der levenwormen in
schaapen en runderen. Ibid, 1765, p.
320-5.

(4)nbsp;Lessen over de thans zweevende
veesterfte, openiyk gehouden in het
Theatrum Anatomicum te Groningen,
den 10, 11, 13, en 14 van Sprokkel-
maand, in den jaare 1769.
Leeuwarden 1769.

(5)nbsp;Als practicus weet de auteur ook nu
nog lijnzaad te waarderen, niet alleen
vanwege zijn hoge voedingswaarde en
gemakkelijke verteerbaarheid, maar
ook vanwege zijn voortreffelijke
dietische werking bij de opfok van
kalveren.

(6)nbsp;(Samen met G. van Doeveren)
Voorstel tot oprichting eener societeit
om het jong hoornvee door inentinge
tegens de sterfte van de thans
grasserende veeziekte te beveiligen.
Groningen, 1769. En: (samen met G.
van Doeveren en W. Wichers)

Naamlyst der intekenaars in de soci-
eteit tot inentinge van het hoornvee...
korte staat van de uytkoomste der
proeven. Groningen, 1771.

(7)nbsp;J. Tode. Geschichte der Einimpfungen
der Hornviehseuche, weiche in den
Jahren 1770, 71 und 72 in Dänemark
auf königliche Kosten angestellt wor-
den. Kopenhagen, 1775. (zie hierover:
A. von den Driesch. Geschichte der
Tiermedizin. München, 1989. Fig.273,
274 en317).

(8)nbsp;Brief aan ... Petrus Camper beheizen-
de eenige proeven omtrent de inën-
tinge der besmettelyke vee-ziekte,
genomen in de Vrijheid van Utrecht
(door G.J.Schutt, E.J.Römer, P. van
Lanckom enG.Greeve). Utrecht, 1770.

(9)nbsp;Ontwerp van eene maatschappij in
Friesland, om onder het bestier van
Petrus Camper, en het opzicht van
Wynold Munniks... te beproeven, in
hoe verre men het jonge hoornvee
door inentinge tegen de thans om-
gaande veeziekte zoude können be-
veiligen. Leeuwarden, 1769.
(Samen met W. Munniks) Voorloper
van waarneemingen omtrent den uit-
slag van de inëntinge der besmette-
lijke veeziekte op eenhonderd en
twaalf hokkelingen. Leeuwarden, 1769.

(10)nbsp;Reinders, Geert. Brief aan... Petrus
Camper... en aan Wijn. Munniks...
weegens eene voorname ontdekkinge
door inentinge op het rundvee ge-
daan. Groningen, 1774. En: Idem,
Waarnemingen en proeven meest
door inëntinge op het rundvee ge-
daan. Dienende ten bewyze, dat wy
onze kalvers van gebeterde koeyen
geboren, door inëntinge, tegen de
veepest kunnen beveiligen. Beneffens
een duidelijk onderricht, op welke
manier, deze inëntinge, met de min-
ste gevaar, en op de gemakkelijkste
wijze kan geschieden. Groningen,

1776. Van beide geschriften verscheen
een tweede druk in 1777. Hieraan
werd toegevoegd: Reinders, Geert.
Bericht uit Holland, Friesland, en de
Provincie van Stad en Lande wegens
de inentinge der kalveren van gebe-
terde koejen voorden jaare 1776.
Groningen, 1777, gevolgd door:
Conditiën op welke de inëntings
Societeit, te Garnwert opgeregt, pre-
senteert, kalveren welke van de be-
smettelyke veeziekte zyn gebeterd, te
leveren, tegens ongebeterde kalvers.

(11)nbsp;Een samenvattende kritische bespre-
king van Campers zoölogisch oeuvre
geeft R.P.W. Visser. The zoological
work of Petrus Camper (1722-1789).
Amsterdam, 1985 (Dissertatie
Utrecht). Hierin ook de complete, 197
nummers tellende bibliografie van P.
Camper.

(12)nbsp;Peter Camper über die wahre und
eigentliche Ursache der Krankheiten,
die unter dem grossen und kleinen
Viehe, als ansteckende Seuchen,
wüthen; eine von der Gesellschaft
N.F.F. gekrönte Preisschrift.
Beschäftigungen der Berlinischen
Gesellschaft Naturforschender
Freunde, 1779, vol. 4, 95-166. Ook in
de plaatselijke pers doet Camper
medelingen: Waarneming over eene
zeer byzondere, en nieuwe longziekte,
of hoest welke thans onder de kalve-
ren heerscht. Leeuwarder Courant, 9
september, 1778. En: Brief over de
thans regeerende ziekte onder het
rundvee, het fenyn genaamd.
Leeuwarder Courant, 6 en 10 septem-
ber 1783 (door Jan Kops opnieuw
gepubliceerd in: Magazijn van vader-
landschen landbouw, 1808, vol. 4, p.
413-29). Zijn laatste bijdrage van vete-
rinaire aard was een brief aan de
Engelse arts Samuel Foart Simmons,
die na zijn afstuderen in Leiden in
1776 Campers museum had bezocht:
An account of a contagious disorder,
called the venom, which has prevailed
lately among the horned cattle in
Friesland. London Medical journal-
784, vol. 4, 386-92.

(13) Bij de herdenking van de honderste
sterfdag verscheen: C.E. Daniels. Het
leven en de verdiensten van Petrus
Camper. Utrecht, 1880. Voor de her-
denking in 1939, zie: Bijdragen tot de
geschiedenis der geneeskunde, 1939,
vol. 19, p. 73-151 met o.a. J. Wester.
Petrus Camper en de geneeskunde
der dieren, p. 140-2 (vert. in het Duits
in: Beiträge zur Geschichte der
Veterinärmedizin, 1939/40, Bd. 2, 243-
5). Ter herdenking van de 200ste
sterfdag werd door de Petrus Camper
Stichting een bijeenkomst georgani-
seerd in de Aula van de Rijksuniver-
siteit Groningen. De herdenkingsrede
werd uitgesproken door de voorzitter
van de Stichting, prof. dr. P.J. Kuijjer
(ISBN90-73141-01-X). Voor de inhoud
van de herdenkingsbundel/tentoon-
stellingscatalogus, zie: Argos, 1989,
nr.1, p. 12.

(Vertaald en bewerkt door A. Mathijsen)

De grondleggers:
Fracastoro, Henie, Pasteur,
Koch

In 1546 verscheen onder de titel De
Contagione et Contagiosis Morbis een
wetenschappelijke verhandeling van
de uit Padua afkomstige Girolamo
Fracastoro (circa 1478-1553) (fig. 1).
Infectieuze ziekten als pest, syfillis, ty-
fus en mond- en klauwzeer worden in
dit werk genoemd. De genoemde ziek-
ten kwamen in zijn dagen veelvuldig
voor en waren ondenwerp van veel
studies.

Wat Fracastoro\'s werk van medisch-
historisch belang maakt, is zijn filoso-
fische beschouwing over ontstaan en
overdracht van deze ziekten. Dwars
tegen de gangbare opvattingen in over
oorzaken van ziekte als goddelijke
straf, oncontroleerbare miasma\'s en
metereologische invloeden, werd door
hem het begrip contagium vivum: de
levende smetstof, geïntroduceerd.
Ziekten als pest of syfillis, zo verhaal-
de Fracastoro, konden pas tot ontwik-
keling komen na het binnendringen in
het lichaam van onzichtbare levende
deeltjes. In de wijze waarop de be-
smetting kon worden overgebracht,
maakte hij een fundamenteel onder-
scheid tussen direct en indirect con-
tact. Voor zijn theorieën was de tijd
echter nog lang niet rijp en, hoewel op
grote schaal verspreid, bleef de essen-
tie van zijn werk lange tijd onbegrepen.
Ook de ontdekkingen middels de
microscoop door Van Leeuwenhoek
deden hier niets aan af. Ondanks het
feit dat het hierdoor mogelijk werd
Fracastoro\'s onzichtbare deeltjes zicht-
baar te maken, leidde dit nauwelijks tot
andere inzichten. De technische en
wetenschappelijke vorderingen waren
nog te beperkt om het causale ver-
band tussen ziekten en de door Van
Leeuwenhoek beschreven animaleculi
en infusoria te kunnen bewijzen.

Fig. 1

Girolamo Fracastoro (ca. 1478-1553).

Ook in de 17e en 18e eeuw zou het
inzicht in ontstaan van infectie-ziekten
niet tot ontwikkeling komen. Zo stelde
bijvoorbeeld Petrus Camper in zijn
lessen over de veesterfte uit 1769: \'Wy
koomen nu tot het moejelykste stuk,
tot de oorzaken deezer veepest. (...)
Wie zal vermetel genoeg zyn van met
zyn nauw bepaald verstand zulke din-
gen te willen doorgronden, die de
Groote Schepper voor ons heeft willen
verbergen.\'

Veranderingen kwamen er pas in de
loop van de 19e eeuw. In 1840 publi-
ceerde de Duitse patholoog-anatoom
Jacob HenIe (1809-1885) in zijn
Pathologische Untersuchurigen zijn
opvatting aangaande miasmatisch-
besmettelijke aandoeningen. HenIe
concludeerde dat het voor het leggen
van een causaal verband tussen ziekte
en ziektekiem essentieel is het micro-
organisme uit het lichaam te isoleren
en buiten het lichaam te kweken. Dit
laatste stuitte in zijn dagen echter op
methodologische moeilijkheden, onder
andere voortkomend uit het ontbreken
van basale voorkennis over steriel
werken en te gebruiken media voor
voedingsbodems. Het verkrijgen van
reinculturen werd hierdoor zo goed als
onmogelijk en de ziektekiem-theorie
van Fracastoro bleef een controver-
siële hypothese, vaak nog vertroebeld
door de discussie over \'generatie
spontanea\'.

Niettemin gaf HenIe de aanzet tot een
hernieuwde belangstelling, uiteindelijk
resulterend in duidelijk verbeterde
methodieken. Hierbij werkte het toeval
soms een helpende hand.
Op zoek naar een geschikter medium
voor zijn voedingsbodems - men ge-
bruikte vloeibare voedingsmedia en
aardappelschijfjes - kwam Robert
Koch in contact met gelatine.
De vrouw van een van zijn assistenten
gebruikte dit bindmiddel voor het ma-
ken van jams. Gelatine en later vooral
agar-agar zouden de geschiedenis in-
gaan als een onmisbaar attribuut voor
de kweek van micro-organismen.
Het waren uiteindelijk deze Robert
Koch (1843-1910) en de Fransman
Louis Pasteur (1822-1895) die door
hun studies van miltvuur erin slaagden
de theorie over de generatie sponta-
nea te ontzenuwen en de kiemtheorie
van Fracastoro wetenschappelijk en
experimenteel te onderbouwen.

Met betrekking tot de rol van het proef-
dier hierin zijn de zogenaamde
Postulaten van Koch van fundamenteel
belang geweest. Expliciet staan ze
vermeld in zijn in 1884 gepubliceerde
studie Die Aetiologie der Tuberkulose.
Deze postulaten formaliseerden de cri-
teria die gehanteerd moeten worden
om wetenschappelijk het causale ver-
band tussen ziekte en het verantwoor-
delijk geachte micro-organisme vast te
stellen. Isolatie en reinkweek van het
betreffende micro-organisme staan
hierin centraal, zoals ook al in 1840
door HenIe gesteld was.
Koch verankerde de bewijsvoering
door aan te geven dat inspuiting van
de aldus verkregen reinculturen in
gezonde, gevoelige proefdieren vervol-
gens tot kenmerkende ziektebeelden
bij deze dieren moet leiden.
De Postulaten van Koch vonden alge-

meen ingang in de bacteriologie en
vormden mede de basis voor het in-
tensieve proefdiergebruik. Het proef-
dier kreeg een sleutelpositie binnen de
klinische en experimentele ziekteleer
en omdat niet elke diersoort in dezelf-
de mate gevoelig bleek voor pathoge-
ne micro-organismen, groeide de be-
hoefte aan goede diermodellen. Zo ge-
bruikte Koch voor zijn onderzoek naar
miltvuur verschillende diersoorten,
zoals muis, cavia, konijn en schaap.
Bleek het vinden van een geschikt
diermodel moeilijk, zoals bij tyfus, dan
stagneerde het onderzoek. Bij een
eenvoudig diermodel als bij tetanus
daarentegen volgende de resultaten
elkaar in snel tempo op.

Pogingen tot profylaxe

Inzicht in ontstaan en verloop ontsloot
voor een aantal infectieziekten de mo-
gelijkheid hierop een afdoend ant-
woord te vinden, hetzij via profylacti-
sche, hetzij via therapeutische maat-
regelen. Dat betekende overigens niet
dat men vóór de opkomst van de bac-
teriologie zonder meer veroordeeld
was tot een afwachtende houding als
een infectieziekte om zich heen greep.
Romeinse schrijvers als Marcus Varro
(117-27 V. Chr.) maakten al melding
van hygiënische maatregelen en in de
middeleeuwen probeerde men via
quarantaine, isolatie en desinfectie
een halt toe te roepen aan de toen op
grote schaal voorkomende epidemie-
en. Vaak waren deze ingrepen nutte-
loos en bleven zij zonder resultaat. Zo
verordeneerde het wettelijk gezag in
Italië het afmaken van honden en kat-
ten bij pestepidemieën.

Veel gerichter, zij het empirisch tot
stand gekomen, was een profylacti-
sche maatregel tegen pokken, de
zogenaamde \'variolatie\'. In essentie
bestaat deze methode eruit dat men
gezonde mensen bloot stelt aan smet-
stof bevattend materiaal van patiënten
met een milde vorm van pokken.
De eerste beschrijvingen van deze
methode stammen uit China en India.
In de 6e eeuw na Christus werden in
China al gedroogde huidkorsten van
pokkenpatiënten fijngemalen en via
een buisje in de neus geblazen.
In India wikkelde men kinderen in de
kleren van pokkenpatiënten en in

Turkije werd materiaal van pokken-
blaasjes via scarificatie in de huid ge-
bracht. Het waren in Turkije overigens
vooral de haremvrouwen die de vario-
latie ondergingen, dit om hen te be-
schermen tegen de cosmetische mis-
vormingen van een pokkeninfectie.

In Europa bleef de methode lange tijd
obscuur, hoewel zeker niet onbekend.
Dat veranderde toen in 1721 Lady Mary
Wortly Montagu, de vrouw van de En-
gelse ambassadeur in Constantinopel,
ermee in aanraking kwam (fig. 2).

Deze -naar men zegt- zeer impulsieve
vrouw liet bij terugkomst in Engeland
niet na de methode onder de aandacht
van het publiek te brengen. Op voor-
spraak van koning George I stemden
tenslotte twee wetenschappers van
naam, Sir Sloane en Dr. Meade, toe in
een klinisch experiment. Zes gevange-
nen en zes wezen bleken na variolatie
beschermd tegen kunstmatige bloot-
stelling aan virulente pokken. Dit suc-
ces populariseerde de variolatie, naar
zijn land van herkomst \'a la Turk\' ge-
noemd, niet alleen in Engeland maar
in de gehele westerse wereld.
Hoewel niet zonder risico\'s (2 a 3%
eindigde fataal) heeft de variolatie een
belangrijke rol gespeeld in het terug-
dringen van pokken.

Geen enkele medische ontwikkeling
staat geïsoleerd. Ze worden opgepakt
en toepasbaar gemaakt op een ver-
gelijkbaar terrein. Zo ook de techniek
die aan de variolatie ten grondslag ligt.
Bekend is dat \'variolatie\' tegen maze-
len -een gevreesde ziekte met een
hoge morbiditeit en mortaliteit- al in de
18e eeuw beoefend werd.
In 1758 schrijft de Engelse onderzoe-
ker Francis Home over deze ziekte
7 thought I should do no small service
to mankind if I could render this dis-
ease more mild and safe in the same
way as the Turk have taught us to
mitigate the smallpox\'.
Omdat gedroogd huidmateriaal niet
werkte, zoals bij pokken, gebruikte
Home bloed van een mazelenpatiënt.
Gedrenkt in katoen brengt hij dit bloed
via kleine insnijdingen over in de huid
van een gezond persoon. Het fascine-
rende hiervan is dat pas 200 jaar later,
dankzij het werk van Enders in 1954,
een verzwakte vaccinstam gekweekt
wordt afkomstig uit het bloed van een
mazelenpatiënt en een gerichte maze-
lenvaccinatie mogelijk wordt.

Ook de bestrijding van dierziekten
kwam in de 18e eeuw in het teken van
de techniek der variolatie. Tussen
1750 en 1770 beproefden diverse on-
derzoekers de toepasbaarheid voor de
bestrijding van veepest. Het is interes-
sant hier nader op in te gaan. Veepest
richtte in de 18e eeuw grote schade
aan onder de veestapel. Zo stierven
alleen al in het jaar 1714 in Friesland
circa 40.000 koeien aan deze ziekte.
De sterfte was zo omvangrijk dat de
Staten van Holland en West Friesland
een verbod uitvaardigde om gestorven
dieren in sloten en zee te gooien. In
1757 verrichtte Layard in Londen on-
derzoek naar de mogelijkheden van in-
enting tegen deze ziekte. In Nederland
werd dit onderzoek door verscheidene
personen herhaald van wie de bekend-
ste Geert Reinders en Pieter Camper
zijn.

In 1769 verscheen van de hand van
Pieter Camper een boekwerkje geti-
teld: Voorloper van Waarnemingen
omtrent de Uitslag van de Inentingen
der Besmettelijke Veeziekten op één
honderden twaalf Hokkelingen. Hierin
beschrijft Camper de resultaten van
zijn inentingsproeven bij kalveren. Hij
vergelijkt twee groepen dieren: dieren
die alleen zijn ingeënt, naast dieren die
behalve een inenting ook een behan-
deling ontvangen. De behandeling be-
stond uit het toedienen van onder an-

dere wilgenbast afteksel. Op grond
van de resultaten concludeert Camper
dan \'men bijna gedagt hebben dat het
voordeiiger is enllt;ei te enten en het
overige aan de natuur over te laten\'.
Over de wijze van inenten schrijft
Camper \'Men neme een paknaald van
vier tot vijf duymen lang. Door het oog
van deze steekt men 4 tot 10 draden
garen. Deze draden zijn doorweekt
met smetstof. De naald wordt door de
opgepakte huid gestoken, trekt de
draden erdoor en men bindt ze met
een dubbele knoop aan de enden
vast. Of men snijdt de huid in naar het
haar eerst een weinig weggeknipt te
hebben en brengt de smetstof in\'.
Uit zijn proeven bleek dat van de 120
hokkelingen 45 dieren de inenting
overleefden.

Hoewel de immunisatie op de wijze
van de variolatie op grote schaal werd
gepractiseerd bleek de methode ner-
gens zo effectief als bij de pokken.

Variolatie / vaccinatie

In de geschiedenis van de vaccinolo-
gie neemt de profylaxe tegen pokken
een wel zeer centrale plaats in. De
variolatie was namelijk goed en wel in-
gevoerd toen een boer uit Dorset,
Engeland, Benjamin Jesty geheten,
een andere methode tegen de pokken
toepaste. Jesty was bekend met het
geloof onder de plattelandsbevolking
dat besmetting met koepokken (Variola
vaccinia) mensen een even afdoende
bescherming tegen pokken bood als
variolatie. Jesty besmette zijn familie
opzettelijk met koepokken waarbij hij
de pokken van de uiers gebruikte. Aan
Edward Jenner (1749-1823) komt dan
ook niet de eer toe deze methode te
hebben ontdekt; wèl was deze arts de
eerste die de betrouwbaarheid ervan
bewees en die er uiteindelijk in slaag-
de de medische en juridische authori-
teiten te overtuigen de methode op
grote schaal toe te passen.
In zijn praktijk op het platteland van
Gloucestershire was Jenner op het-
zelfde volksgeloof gestuit als Jesty.
Gedurende meer dan 25 jaar -van
1770 tot 1796- maakte Jenner nauw-
keurig aantekeningen van het verband
tussen koepokken en pokken. Dit over-
tuigde hem van de opvatting dat koe-
pokken in wezen een variant van de
pokken bij de mens was. Zich zeker

voelend van zijn gelijk besloot Jenner
in mei 1796 tot een klinisch experi-
ment. Op de 14e van die maand werd
een 8-jarige jongen, James Phipps
genaamd, geïnoculeerd met koe-
pokkenmateriaal van de hand van het
melkmeisje Sarah Nelmes. Bloot-
stelling aan pokken in juli van dat jaar
bleek niet tot de gevreesde ziekte te
leiden. Ook lukte het Jenner koepok-
ken kunstmatig van de ene persoon op
de andere over te dragen zonder ver-
lies aan beschermend vermogen. De
methode werd hierdoor onafhankelijk
van de aanwezigheid van koepokken
bij de koe (fig. 3).

Fig. 3

Pokkenimmunisatie, uitgevoerd door
Edward Jenner (1749- 1823).

In 1798 publiceert Jenner zijn bevin-
dingen onder de titel \'An Inquiry into
the Causes and Effects of the Vario-
lae Vaccinae, a disease discovered in
some of the Western Counties of
England, particularly Gloucestershire
and known by the Name of Cow Pox\'.
Vanaf die tijd stond het kunstmatig be-
smetten met koepokken bekend als
\'vaccinatie\'. Het begrip zou later, door
Pasteur als hommage aan Jenner, een
meer algemene betekenis krijgen. In
1853 werd de vaccinatie tegen pokken
in Engeland verplicht gesteld. Overi-
gens ging dat niet zonder weerstand.
Er bestond een actieve anti-vaccinatie-
vereniging.

De methode waarbij men van mens op
mens vaccineerde werd in de loop van
de jaren vervangen door een pokken-
vaccin afkomstig van kalveren. Het
overbrengen van huidziekten of syfilis
kon men hierdoor voorkomen. Voor de
bereiding van de pokstof werden in
Nederland op diverse plaatsen inrich-
tingen of parken zoals men ze noemde
opgericht.

Een van deze parken was verbonden
aan de veeartsenijschool te Utrecht. In
een jaarverslag van de vereniging van
vaccinatie-bureau\'s uit 1886 staat dat
in Utrecht niet de medici maarde
leerlingen der veeartsenij-school on-
derricht en geoefend worden in het
kweken en behandelen van animale
vaccine, om, waar noodig, aan de ge-
neeskundigen in deze voorlichting te
verschaffen en hulp te verleenen\'.

Tegenwoordig worden vraagtekens
gezet bij de herkomst van het pokken-
virus. Studie van het genoom van het
vaccinvirus en beschrijvingen door
Jenner van de laesies veroorzaakt
door het pokkenvirus geven aanleiding
tot de veronderstelling dat het vaccin
van Jenner niet gebaseerd was op
koepokkenvirus maar op pokkenvirus
van het paard. Mocht dit zo zijn, dan is
het begrip vaccinatie ten onrechte
geïntroduceerd en zouden we feitelijk
van equinatie moeten spreken.

De ziektekiemtheorie
bewezen

Werd de aanzet tot de profylaxe ten
aanzien van infectieziekten door
Jenner gegeven, medisch-historisch
bezien kwam de eigenlijke doorbraak
pas nadat Pasteur en Koch hun bevin-
dingen aangaande vogelcholera en
miltvuur publiceerden. Het zou echter
fout zijn te concluderen dat ten
aanzien van infectieziekten de periode
tussen Jenner en Pasteur zich ken-
merkte door een wetenschappelijke
lethargie. Het werk van Henle werd al
genoemd. In zijn algemeenheid lag in
de eerste helft van de 19e eeuw het
accent op de ontwikkeling van de
vergelijkende pathologie. Het dier-
model speelde hierin voor het eerst in
de geschiedenis een belangrijke rol.
Onmiskenbaar heeft dit onderzoek het
inzicht in ontstaan en verloop van in-
fectieziekten verdiept. Voeg daarbij de
verbetering van verschillende laborato-
riumtechnieken als kweek en kleuring
naast het opgang komen van de
uitwisseling van wetenschappelijke
gegevens en het zal duidelijk zijn dat
de resultaten van Pasteur en Koch met
betrekking tot vogelcholera en miltvuur
geen toevalligheden waren. Beide
dierziekten vormden in die dagen een
ernstige bedreiging voor de veestapel.
Zo stierf midden vorige eeuw in
bepaalde streken van Frankrijk jaarlijks
15% van de schapen aan miltvuur en
kon een uitbraak van vogelcholera hele

pluimveestapels uitroeien.
In 1850 werden door de Fransen
Casimir Davaine (1812-1882) en Pierre
Rayer (1793-1867) in het bloed van
aan miltvuur gestorven schapen
\'filiform\'-achtige lichaampjes aange-
toond. Inspuiting van dit bloed in konij-
nen leidde tot miltvuurverschijnselen.
Het lukte Davaine echter niet om het
micro-organisme te kweken. Dit laatste
lukte in de jaren zeventig van de
vorige eeuw wel aan Koch en Pasteur.

Inspuiting van reinculturen deed ver-
volgens bij verschillende diersoorten
de infectie aanslaan. Voor de eerste
maal in de geschiedenis kon hiermee
op wetenschappelijke wijze de ziekte-
kiemtheorie bevestigd worden. Over
de primeur van deze bevinding ont-
stond een ernstige controverse tussen
Koch en Pasteur, een controverse die
behalve door een aantal wetenschap-
pelijke meningsverschillen, ook nog
gevoed werd door nationalistische
gevoelens ten gevolge van de Frans-
Pruisische oorlog van 1870 tot 1872.
Waar de waarheid in deze controverse
ook gelegen mag hebben, tegenwoor-
dig worden de bijdragen van zowel
Koch als Pasteur als essentieel voor
de onderbouwing van de kiemtheorie
beschouwd en wordt onderkend dat
hierdoor de weg geopend werd om
gericht te zoeken naar preventie- en
behandelingsmethoden tegen infectie-
ziekten.

De eerste vaccins

De eerste ontwikkelingen op dit terrein
kwamen snel. Eind jaren zeventig
deden zowel Pasteur als de Amerikaan
Daniël Elmer Salmon (1850-1914)
microbiologisch en pathologisch on-
derzoek naar vogelcholera. Bij toeval
ontdekte Pasteur in 1880 dat inoculatie
van een vergeten, oude cultuur van
Pasteurella multocida -het causale
micro-organisme- in kippen nauwelijks
tot ziekteverschijnselen leidde. Toen
Pasteur vervolgens bij deze dieren
verse virulente culturen inspoot bleek
dit voor de dieren geen gevolgen te
hebben. Pasteur trok hieruit twee fun-
damentele conclusies: ten eerste dat
de virulentie van ziektekiemen
verzwakt kan worden door de culturen
gedurende een bepaalde tijd te be-
waren en ten tweede dat deze culturen
vervolgens gebruikt kunnen worden
om een kunstmatige immuniteit op te
wekken. Het vaccin tegen volgelchole-
ra werd hiermee het eerste experimen-
teel ontwikkelde vaccin. Een enkeling
onderkende het belang van deze ont-
dekking. Zo schreef Salmon in 1881:
\'Who can estimate the value to the
world in human lives and property of a
method by which each virus may be
transformed into a vaccine and made
to protect people as well as animals
from destructive plagues which so fre-
quently cause death and destruction
over vast sections of the world\'.

Het was vervolgens deze Salmon die
het onderzoek naar het vogelcholera-
vaccin verdiepte. Omdat de verzwak-
king van de vaccincultures regelmatig
onvoldoende was en dieren na inspui-
ting aan restvirulentie stierven zocht
Salmon naar andere methodes om
micro-organismen te verzwakken.
Verhitting was één van zijn beproefde
methodes. Dat leverde echter geen
effectief vaccin op. Wel bleek de
methode toepasbaar voor de bereiding
van andere entstoffen. Als eerste
slaagde Salmon er in 1886 in een via
verhitting geïnactiveerd vaccin te be-
reiden en wel tegen een darminfectie
bij varkens veroorzaakt door Bacillus
cholerasuis (de naam werd later als
hommage aan Salmon veranderd in
Salmonella cholerasuis).

Pasteur had inmiddels ook niet stil
gezeten. In navolging van het vogel-
choleravaccin werkte Pasteur langs
dezelfde weg aan de ontwikkeling van
een miltvuurvaccin. Door kweek bij
een temperatuur van 42°C lukte het
hem het causale organisme te attenu-
eren. Zeker in het begin bestond er
vanuit de wetenschappelijke wereld de
nodige scepsis tegenover de vaccina-
tie. Om zijn critici te overtuigen accep-
teerde Pasteur een uitnodiging om een
openbare demonstratie te geven. Deze
vond plaats op 5 mei 1881 te Melun.
Aan 25 schapen, 1 geit en 5 koeien
werd het levende verzwakte miltvuur-
vaccin toegediend.

Een ongeveer gelijk aantal dieren fun-
geerde als controle-groep. Op 31 mei
werden de dieren door Pasteur gechal-
lengd met een virulente miltvuurstam.
De controle-dieren stierven de volgen-
de dagen; alle gevaccineerde dieren
overleefden het experiment.

De ontwikkeling
van antisera

De immunisatie als mogelijkheid tot
bestrijding van infectieziekten werd in
de laatste decennia van de vorige
eeuw opgepakt en uitgebreid, in eerste
instantie vooral door medewerkers van
Koch en Pasteur. Een van die infectie-
ziekten was de tetanus. Al lang was
van deze ziekte bekend dat bij cavale-
risten de ziekte twee maal zo vaak
voorkwam dan bij artilleristen. In een
overlijdensbericht van de dierenarts
Edgar Wing uit 1880 werden de om-
standigheden waaronder deze was
overleden als volgt omschreven:
\'The doctor had been treating a horse
which died subsequently with lockjaw,
and having unfortunately scratched
his hand at the post mortem, the
young veterinarian had thus become
inoculated with the disease, which, in
a few days terminated his earthy
career\'.

Het is interessant om een indruk te
krijgen over de therapieën die in die
dagen toegepast werden.
Voor humaan gebruik werden ader-
lating, wijn, kinine en wondexcisie ge-
noemd, veterinair kwamen aderlating
(\'until the horse falls\') en aloë in aan-
merking.

In 1889 slaagde Kitasato, een Japanse
student, die in Duitsland onder Koch
werkte, erin het causale micro-organis-
me te isoleren en in reincultuur te
kweken. Bovendien toonde hij aan dat
de ziekteverschijnselen niet door de
bacterie zelf maar door een exotoxine
veroorzaakt wordt. Een belangrijke
stap werd door Kitasato, samen met
Emil von Behring (fig. 4) een jaar later
gezet. In 1890 toonden zij namelijk
voor zowel tetanus als difterie aan dat
inspuiting van subletale hoeveelheden

Fig. 4

Emil von Behring (1854-1917) aan het
werk in zijn laboratorium. Onderzoek
in het kader van tetanus immunisatie-
experimenten.

van deze toxinen in cavia\'s de vorming
van antistoffen opwekt en dat deze
antistoffen liun beschermende werking
behouden na overspuiting in andere
dieren. Het gebruik van antiserum voor
passieve immunLsatie lag hiermee
open. Voor de productie van serum op
grote schaal was de cavia ongeschikt
en daarom werden -als eerste door
Emile Roux en Alexander Yersin, twee
medewerkers van Pasteur- landbouw-
huisdieren als paard en schaap ge-
bruikt om aan de grote behoefte aan
dit serum te voldoen. In de veterinaire
praktijk werd het antiserum vooral ge-
bruikt voor de behandeling van paar-
den. Verschillende toedieningswijzen
werden hierbij uitgeprobeerd, variërend
van subcutane en intraperitoneale in-
jecties tot intralumbale inspuiting.
Over de profylactische waarde van het
serum bestond geen twijfel, wel over
de curatieve waarde. Vooral in de
gevallen waarbij laat met de behande-
ling gestart werd, kon ook antiserum
het ontstaan van tetanus niet meer
voorkomen.

Belangrijk was dan ook de ontdekking
in 1924 door de Franse dierenarts
Gaston Ramon (1886-1963) (fig. 5) dat
difterie-toxine en tetanus-toxine bij
blootstelling aan formaline ontgift wor-
den met behoud van het immunogene
vermogen. Hoewel in de voorgaande
jaren diverse onderzoekers als bijvoor-
beeld Ehrlich en Behring via toevoe-
ging van chemische stoffen hadden
geprobeerd toxinen te ontgiften, waren
ze daar nooit volledig in geslaagd.
Door toeval kwam Ramon op de toe-
passing van formaline. Tijdens zijn
studie hoorde Ramon van het gebruik
om aan melk, ter voorkoming van be-
derf, wat formaline toe te voegen. Na
zijn opleiding werkte Ramon in een de-
pendance van het Institute Pasteur te
Parijs waar hij belast was met de con-
trole van het antiserum tegen difterie
en tetanus. Voor de productie beschik-
te het instituut over honderden paar-
den. Een van de belangrijke aspecten
van de kwaliteitscontrole van het anti-
serum was het onderzoek naar de
werkzaamheid. Voor dit onderzoek had
Ramon een test ontwikkeld, de zoge-
naamde flocullatietest waarin anti-
serum getitreerd werd met behulp van
toxine. Nu deden zich problemen voor
met het toxine. Regelmatig bleek het
besmet met micro-organismen en
werd hierdoor ongeschikt voor gebruik.

Ramon herinnerde zich de antisepti-
sche werking van formaline.
Na toevoeging aan toxine bleek tot
verrassing niet alleen de conserveren-
de werking van formaline maar ook het
detoxificerende effect van deze stof.
Ter bewijsvoering voerde Ramon een
experiment op zichzelf uit. Inspuiting
van een hoeveelheid behandeld dif-
terie-toxine leidde slechts tot een ge-
ringe locale reactie. Door Emile Roux
werd het gedetoxificeerde toxine ana-
toxine genoemd, een naam die later
gewijzigd werd in toxoid. Sinds de ont-
dekking van de toxoid vaccins zijn vele
andere vaccins gevolgd. Tegenwoordig
staan ons talrijke veterinaire vaccins
ter beschikking.

Slot

Van het empirisch ontstaan en de ge-
brekkige toepassing van vaccins zoals
in vroegere dagen is thans weinig
meer terug te vinden. De eisen zijn
sterk toegenomen. Camper sprak in
1769 al van een triomf doordat bij zijn
immunisatiepogingen 45 van de 120
dieren overleefden. In 1887 werd over
de inenting tegen miltvuur met een
zekere trots gemeld dat slechts 0.5%
van de dieren aan de gevolgen van de
immunisatie stierf.

Tegenwoordig zouden we een dergelijk
percentage bij de introductie van een
nieuw vaccin onacceptabel vinden.
Vaccinontwikkeling is wetenschap
geworden waarin jaren van speurwerk
aan de introductie van een nieuw pro-
duct voorafgaan. Nieuwe inzichten
worden aangewend; DNA recombinant
technieken zijn al operationeel zoals
bij de productie van een E.coli vaccin
en synthetisering heeft wereldwijd be-
langstelling zoals bijvoorbeeld voor
mond- en klauwzeervaccin: een duide-
lijke verbetering in vergelijking met
eerdere tijden, maar de charme die de
vaccin-ontwikkeling vroeger had, is
echter wel verloren gegaan.

Literatuur

1.nbsp;Bahnsen, P.P. Tetanus. Am .Vet. Rev.,
38, 502-10, 1911.

2.nbsp;Baxby, D. Jenner\'s smallpox vaccine;
the riddle of the vaccinia virus and its
origin. London, 1981.

3.nbsp;Brock, Th. D. l\\/lilestones in microbiolo-
gy. Washington, 1975.

4.nbsp;Bruinsma, G.W. Naar aanleiding van de
enquête omirent vaccinatietoestanden
in ons land. Ned. Tijdschr Geneesllt;d., I,
97-113, 1889.

5.nbsp;Carter, K.C. The Koch-Pasteur dispute
on establishing the cause of anthrax.
Bull.hist.med., 62, 42-58, 1988.

6.nbsp;Dudgeon, J.A. Immunization in times
ancient and modern. J.ffoy.Soc./Wed.,
Z3, 581-6, 1980.

7.nbsp;Ebisawa, I. The encounter of Gaston
Ramon (1886-1963) with formalin: a bio-
graphical study of great interest.
Kitasato arch.exp.med., 60, 55-70,
1987.

8.nbsp;Magner, L.N. A history of life science.
New York, 1979.

9.nbsp;Miller, E.B. Comparative medicine:
American experience with equine
tetanus. Bull.hist.med., 57, 81-92, 1983.

10.nbsp;Niemi, S.M. Salmon and the first bac-
tirin. Mod.vet.pract, 62, 913-7, 1981.

11.nbsp;Parish, H.J. /A history of immunization.
Edinburgh, 1965.

12.nbsp;Singer, C. and Underwood, E.A. A
short history of medicine. Oxford, 1962.

13.nbsp;Stevenson, L.G. Science down to the
drain: hostility of some sanitarians to
animal experimentation. Bull.hist.med.,
29, 1-26, 1955.

14.nbsp;Thomson, W.A.R. Rider Haggard and
smallpox. J.R.Soc.l\\Aed., ZZ, 506-12,
1984.

15.nbsp;Vallery-Radot, R. The life of Pasteur
New York, 1948. (1st. ed. London, 1920).

16.nbsp;Wilkinson, L. The other\' John Hunter
M.D., P.R.S. (1754- 1809): his contribu-
tions to the medical literature, and to the
introduction of animal experiments into
infectious disease research. Notes and
Records R.Soc.London, 36, 227-241,
1982.

Inleiding

Rabies is nooit opgetreden als een
pandemie, zoals eeuwenlang wel het
geval was met pokken en pest. Des-
ondanks heeft rabies altijd sterk op de
verbeelding gewerkt. Ten eerste omdat
bekend was dat de ziekte van hond op
mens kon worden overgebracht. Ten
tweede om het gruwelijke klinische
beeld en om het letale einde dat daar
practisch altijd op volgde.

Toen Pasteur in 1885 voor de eerste
maal in de wereldgeschiedenis een
mens door een rabies-enting het leven
redde, was dat een mijlpaal.
Toch waren er eerder onderzoekers
geweest die orde hadden proberen te
scheppen in de chaos van bijgeloof en
kwakzalf praktij ken rondom rabies. Niet
alle ideeën van Pasteur waren van
hemzelf.

Voorgeschiedenis

Dat speeksel van rabide honden de
ziekte kan overbrengen werd reeds
aangenomen door de Romeinen.
De Romeinse artsen beschreven het
infectieus materiaal als een vergif; het
Latijnse woord daarvoor was \'virus\'.
Ovidius (43 V. Chr. -18 n. Chr.) en
Plinius de Oudere (23 - 79) kwamen
voor het eerst met het denkbeeld dat
er bij de hond onder de tong een worm
kon zitten en dat die rabies zou veroor-
zaken. Men heeft eeuwenlang geloofd
in het bestaan van die worm onder de
tong. Men zou rabies kunnen voorko-
men door het wegsnijden van het tong-
bandje (frenus linguae) waarmee de
tong op de mondbodem vastzit.

Celsus (± 30 V. Chr. - ± 45 n. Chr.) be-
schreef rabies als een ziekte waarbij
\'de patiënt tegelijkertijd wordt gekweld

door dorst zowel als door watervrees\'.
Celsus beval aan om wonden toege-
bracht door dolle honden te behande-
len met caustica. Hij raadde ook het
uitzuigen van deze wonden aan met
de opmerking dat degene die dat
uitzuigen verricht, geen enkel gevaar
loopt op voonwaarde dat hij geen
wondjes heeft op de lippen of in de
mond. Tenslotte beval hij het uitbran-
den van de wond met een brandijzer
aan, een methode die tot Pasteurs tijd
in zwang is gebleven.
Deze adviezen tonen aan dat de aard
van de ziekte goed begrepen werd; als
deze methoden vaak succes hadden
wijst dit op een grote medische vaar-
digheid in die tijd.

Als geneesmiddel adviseerde Plinius
de Oudere het eten van de lever van
een dolle hond. Anderen bevalen aan
om de ogenquot; van een rivierkreeft te
eten, of de hersenen of de kam van
een haan.

Afgezien van de wondbehandeling
waren er talloze therapieën in gebruik
ter preventie na hondebeten maar ook
voor personen die al klinische sympto-
men hadden. Al die therapieën waren
even bizar als weinig doeltreffend.

Volgens Celsus konden watervrees-
patiënten goed behandeld worden
door onderdompeling in koud water. Zij
moesten zo vaak diep ondergeduwd
worden, dat zij zeer veel water zouden
binnenkrijgen. Daardoor zouden zowel
hun dorst als hun watervrees verhol-
pen zijn (1).

In de zeventiende eeuw beleefden de
ideeën van Celsus een revival in het
advies aan rabiespatiënten om zee-

Fig. 1

Miniatuur met een bijtende dolle hond
in de door Jean Corbechon in 1372
gemaakte Franse vertaling van De
propreitatibus rerum van Barthelo-
meus Anglicus. Het hs. is in de Bibl.
Nat. (uit: Théodoridès, p.56).

baden te nemen. Een zeebad nemen
was in Frankrijk vóór de regering van
Lodewijk XIV hoogst ongebruikelijk
(een bad in zoet water trouwens ook),
maar toen kwamen zeebaden plotse-
ling in de mode als een nieuwe thera-
pie tegen rabies. Speciaal het zee-
water bij Dieppe kreeg de reputatie
uitzonderlijk effectief te zijn bij de be-
handeling van hondsdolheidpatiënten.

Tot in de negentiende eeuw werd
geloof gehecht aan het nut van onder-
dompeling in koud water om rabies-
patiënten in het watervrees-stadium te
genezen. Fleming (1872) rapporteert
over een rabiespatiënt uit Gent die
genezen zou zijn door onderdompeling
in zee. De man werd, verzwaard met
ijzeren gewichten, vanaf een schip in
zee gegooid. Na een aantal onder-
dompelingen werd hij meer dood dan
levend op het schip gehesen. De man
overleefde deze behandeling, maar
ook zijn vermeende rabiesinfectie (2).

Het is ondoenlijk in het kader van dit
artikel recht te doen aan de vele
auteurs die in de zeventiende en de
achttiende eeuw een beschrijving heb-
ben gegeven van het klinische beeld
van hondsdolheid. We zullen ons
beperken tot Hermanus Boerhaave
. (1668-1738), de bekende Nederlandse
arts en onderzoeker uit Leiden.

Boerhaave noemt ais mogelijke over-
brengers: hond, kat, wolf, vos, paard,
ezel, muildier, varken en kip. Volgens
Boerhaave werd het optreden van ra-

bies begunstigd door grote hitte in de
zomer. Verder heeft hij gedacht aan
een parasitaire oorzaak van hondsdol-
heid, gezien het veelvuldig voorkomen
van wormen bij de hond.
Boerhaave gaf een exacte beschrijving
van rabies bij de hond. Hij was uitste-
kend op de hoogte van de variabele in-
cubatietijd. Hij dacht dat rabies zijn
zetel had in het bloed en van daaruit
schade toebracht aan zenuwstelsel en
slokdarm (3).

Het is bekend dat Boerhaave tijdens
zijn colleges op zeer aanschouwelijke
wijze de laatste ogenblikken van de
humane rabiespatiënt beschreef. Op
een van zijn toehoorders maakte dit
zo\'n indruk, dat hij verklaarde \'niet in
staat te zijn Boerhaave\'s rabies-colle-
ge ooit nog eens voor een tweede
keer bij de wonen\' (4).

Cijfers over rabies-incidentie

Sinds de 18e eeuw zijn cijfers beschik-
baar over aantallen humane slachtof-
fers van rabies tijdens epizoötieën in
en buiten Europa. Ook over aantallen
honden die gedood werden om zulke
epizoötieën te beteugelen.
Tijdens een rabiesuitbraak in Londen
in de jaren 1759-1760 werd besloten
alle loslopende honden te doden. Voor
elke gedode hond werd twee Shilling
uitgeloofd wat leidde tot barbaarse
slachtpartijen.

Bij een rabiesuitbraak in Madrid wer-
den op een dag 900 loslopende hon-
den gedood (fig. 2).

Fig.2

Boeren doden een hondsdolle hond.
Houtsnede uit de Commentaren
(Veneti, 1560) door Pietro Andrea
Mattioli (1501-1577) op De materia
medica van Pedanius Dioscorides
(ca.50-70). (uiV.Théodoridès, p.62).

Eeuwenlang bestond er zo\'n panische
angst voor hondsdolheid dat zelfs
patiënten, die er alleen maar van ver-
dacht werden rabies te hebben, als
wilde dieren gedood werden: dood-
geschoten, vergiftigd, gewurgd of in
kussens gesmoord.
In 1810 werd in de Franse wet het vol-
gende vastgelegd:

\'Het is op straffe des doods verboden
om, door wurging, verstikking, dood-
bloeding of op enige andere wijze,
personen te vermoorden, die lijdende
zijn aan rabies, watervrees, of enige
andere ziekte die gekenmerkt wordt
door toevallen, stuiptrekkingen, dol-
heid en gevaarlijke krankzinnigheid\'.

Men krijgt de indruk dat het aantal
rabiesuitbraken in de eerste helft van
de negentiende eeuw groter was dan
ooit, vooral in Frankrijk, Duitsland en
Engeland.

Tijdens een rabiesuitbraak in en om
Lyon in 1841-1842 stierven in de kli-
niek van de Ecole Vétérinaire van Lyon
totaal 104 honden. Hiervan waren er
62 aan rabies doodgegaan. Acht per-
sonen stierven als gevolg van bijtwon-
den door rabide dieren.
In 1851 werden in Hue-Au-Gal in
Frankrijk door een wolf met rabies op
een dag 46 personen en 82 stuks vee
gebeten. Ais gevolg daarvan stierven
veel mensen; alle gebeten dieren wer-
den preventief gedood.

De directe voorgangers
van Pasteur

Onder de indruk van dit soort voorval-
len loofde de Franse regering in 1852
een beloning uit voor het ontwikkelen
van een afdoend geneesmiddel tegen
hondsdolheid. Dit leidde tot een inven-
tarisatie waarbij alle eeuwenoude
kwakzalversmiddelen nog eenmaal op
hun waarde getoetst werden (5).
De conclusie was dat de enige zinvolle
profylactische behandeling bestond uit
het uitbranden van de bijtwond.
Achttien eeuwen lang hadden de
scherpzinnigste artsen een veelheid
van therapieën uitgedacht en uitgepro-
beerd. Er was dus geen enkele vorde-
ring gemaakt sinds Celsus in de Ie
eeuw na Chr. het uitbranden van de
wond had gepropageerd. De ware oor-
zaak van hondsdolheid was nog altijd
onbekend. Een van de theorieën over
hondsdolheid was in 1852 nog altijd

die van de \'spontane generatie\', het
eeuwenoude geloof dat de venwekker
spontaan kon ontstaan uit dood mate-
riaal.

Toch stond men op de drempel van
een nieuwe tijd, waarin Pasteur de
grote vernieuwingen zou brengen.
Maar ook Pasteur sloot aan bij directe
voorgangers en tijdgenoten.

In 1804 had Georg Gottfried Zinke,
een Duitse arts uit Jena voor het eerst
aangetoond dat rabies kon worden
overgebracht door middel van speek-
sel. Zinke nam speeksel van een ra-
bide hond op het moment dat deze
juist gedood was. Hij penseelde dit
speeksel in incisies die hij aangebracht
in de voorpoot van een één jaar oude
dashond. Op de 8e dag werd dit proef-
dier ziek en op de 10e dag vertoonde
het manifeste rabies (6).

In 1813 gebruikten François Magendie
(1783-1855) en Gilbert Breschet
(1784-1845) het speeksel van een aan
rabies gestorven man om een hond te
infecteren. Zij injiceerden dit speeksel
subcutaan aan de kop van het dier. De
hond kreeg rabies na 30 dagen.
De eerste hond beet twee andere
proefhonden, die na 40 dagen ook ra-
bies kregen.

Magendie en Breschet slaagden erin
rabies over te brengen van hond op
paard en ezel en omgekeerd. Zij
brachten eveneens rabies over van
herbivoren op andere herbivoren.
Magendie toonde voorts aan dat over-
brenging via bloed niet mogelijk was:
bloed van een rabide dier werd over-
gebracht in het bloed van een gezond
proefdier. Dit laatste dier kreeg geen
hondsdolheid (7, 8).

In 1826 publiceerde de Duitse auteur
F.C.K. Krügelstein een boek over
hondsdolheid, waarin ook hij stelde dat
de veroorzaker van rabies in het
speeksel zit (9). De nieuwe visie dus.
Maar weer ouderwets was zijn mening
dat die veroorzaker onder verschillen-
de omstandigheden \'de novo\', dat wil
zeggen \'spontaan\' kon ontstaan.
Krügelstein zowel als Zinke zagen die
veroorzaker nog als een gif; geen van
deze beide onderzoekers dacht aan
een levende venwekker.

Krügelstein zegt:

\'Als het zenuwuiteinde geïnfecteerd

wordt door het gif uit het speeksel,
wordt de zenuw plaatselijk aangetast;
vanaf deze plek wordt het gif langs de
sympatische zenuwbanen omhoog
gezonden om via het ruggemerg de
hersenen te bereiken\'.

Het opkruipen langs de zenuwbanen
door de venwekker is juist weer een
heel geavanceerde gedachte voor
1826; om die gedachte alleen al moet
Krügeistein tot de wegbereiders van
Pasteur gerekend worden.

In 1879 werd een belangrijke stap
voorwaarts gezet door Pierre-Victor
Galtier, hoogleraar aan de Ecole
Vétérinaire te Lyon. Galtier bracht voor
het eerst rabies over van de hond op
het konijn en voorts van konijn op
konijn. Hij introduceerde daarmee het
konijn als ideaal proefdier voor het
rabiesonderzoek. Dit zou later voeren
tot de methodiek van seriegewijs in-
oculeren bij konijnen, waardoor de in-
cubatieperiode verkort kon worden en
nog later het virus avirulent kon wor-
den gemaakt (10).

In 1881 begon Galtier intraveneuze in-
jecties met rabide materiaal te geven
aan schapen en geiten. Hij slaagde
erin op deze manier immuniteit op te
wekken in schaap en geit. Dit was op-
nieuw een sprong voonwaarts: immu-
nisatie was dus mogelijk gebleken
(11).

Maar al spoedig werd Galtiers werk
totaal in de schaduw gesteld door dat
van zijn briljante tijdgenoot, Louis
Pasteur.

De carrière van Pasteur

In 1880, toen Pasteur geïnteresseerd
raakte in de rabiesproblematiek, was
hij 58 jaar oud en al beroemd om zijn
ontdekkingen. Voor we ons gaan
verdiepen in Pasteurs rabiesresearch
is het goed eens na te gaan waarmee
Pasteur zich tussen 1847 en 1880
heeft beziggehouden. Pasteur wierp
zich met enthousiasme op elk nieuw
probleem dat hij op zijn weg vond. Hij
heeft de chemie en vooral de biologie
van zijn tijd een aantal nieuwe visies
en ontdekkingen geschonken.
De meest originele prestaties van
Pasteur zijn het minst beroemd gewor-
den: hij leverde die helemaal aan het
begin van zijn carrière. Rond 1847
deed de jonge Pasteur een reeks on-
derzoeken naar het verband tussen
optische activiteit, kristalstructuur en
chemische samenstelling van bepaal-
de organische stoffen (links- en rechts-
draaiend wijnsteenzuur). Dit leidde tot
zijn eerste grote ontdekking, namelijk
die van optische isomeren. Zoals be-
kend zijn deze identiek in alle opzich-
ten, behalve in hun effect op gepolari-
seerd licht. Dit wordt veroorzaakt door
uiterst kleine verschillen in hun kristal-
structuur waardoor ze eikaars spiegel-
beeld worden.

Verder werkend op deze basis raakte
Pasteur ervan overtuigd dat optische
activiteit, asymmetrie in de micro-struc-
tuur en leven ergens iets met elkaar te
maken hadden. Een geniale gedachte,
die na meer dan 100 jaar nog altijd be-
wondering afdwingt.
Na deze studies in kristallografie en
chemische structuren was het onver-
mijdelijk dat Pasteur zich zou mengen
in de toondertijd nog hooglopende
controverse tussen de aanhangers van
de \'microbentheorie\' en die van de
\'spontane generatie\'.
Pasteur koos uiteraard voor de micro-
bentheorie. Omdat de produkten van
fermentatie vaak optisch actief zijn en
omdat Pasteur ervan overtuigd was
dat optische activiteit iets te maken
had met leven, was er maar één con-
clusie: fermentatie, dat wil zeggen gis-
tingsprocessen moesten wel het ge-
volg zijn van leven dat uit leven voort-
kwam, dus van \'microben\'.
Niemand heeft in die jaren met zoveel
overtuigingskracht gepleit voor de
microbentheorie als Pasteur. Dankzij
Pasteur werd de eeuwenoude theorie
van de spontane generatie definitief
verlaten.

Doordat Pasteurs naam verbonden
raakte met de microbentheorie, werd
hij betrokken bij het oplossen van
industriële problemen waarbij gistings-
processen te pas kwamen, in de
eerste plaats de Franse wijnproduktie.
Pasteur stelde dat elk gistingsproces
terug te voeren was op een specifieke
bacterie en dat het productieproces
geheel afhing van de zuiverheid van
de gebruikte bacteriecultuur. De vol-
gende stap was het propageren van
sterilisatieprocessen om de gewenste
bacteriegroei te beschermen tegen

ongewenste kiemen.
Om ongewenste bacteriegroei in wijn
te voorkomen, voerde Pasteur een
verhitting van 10 minuten op 68 graden
Celsius in, gevolgd door snel afkoele\'n.
Dit werd het bekende \'pasteuriseren\'.
Pasteurs successen bij het oplossen
van problemen in de wijnproductie,
veroorzaakten een stroom van andere
opdrachten.

In 1865 werd Pasteur gevraagd om
een andere nationale industrie te red-
den. De zijde-industrie werd bedreigd
door de zijdeworm-ziekte. Pasteur ont-
dekte bij de aangetaste zijderupsen,
maar ook bij de vlinders en de eitjes
glanzende ovale lichaampjes.
Pasteur kon de verwekker niet identifi-
ceren. Maar hij loste het probleem op
door het uitselecteren van de niet door
de parasiet aangetaste rupsen en met
dit kennelijk resistente rupsenbestand
verder te kweken. Voor toen een revo-
lutionaire vondst.

Daarop volgde de studie van vogel-
cholera, waartegen hij een vaccinatie
ontwikkelde. Hij isoleerde de venwek-
ker en maakte deze apathogeen door
een \'verouderingsproces\'. Pasteur
werd geëerd in de naamgeving van de
venwekker: Pasteurella multocida.
Het volgende succes was een vaccin
tegen miltvuur, in dit geval maakte hij
de venwekker apathogeen door kweek
bij bovennormale temperaturen.
Uit het voorgaande is duidelijk dat
Pasteur bij elk van zijn onderwerpen
gewoon inspeelde op de problematiek
die op dat moment actueel was. zo
ook met rabies. In Europa heerste rond
1880 een ernstige rabies-epidemie. Er
zwien/en honderden rabide honden

Fig. 3

Kooien voor de observatie van rabide
honden achter het laboratorium van
Pasteur aan de Rue Vauquelin te
Parijs. (Uit: Théodoridès, p. 205).

door Parijs en het aantal humane
gevallen was als gevolg daarvan groot.
Pasteur ging aan het werk. Hij heeft
daarbij zeer veel hulp gehad van
medewerkers: Roux, Chamberland en
Thuillier. Deze drie onderzoekers voer-
den de meeste proeven uit daar Pas-
teur licht gehandicapt was als gevolg
van een beroerte.

Uitgangspunten voor het werk waren
de enige drie feiten die vaststonden:

1.nbsp;Het rabies \'virus\' zit in het speeksel
van een rabiespatiënt.

2.nbsp;Rabies wordt overgebracht door
beten.

3.nbsp;De incubatieperiode variëert van
enkele dagen tot enkele maanden.

De oplossing
van het probleem

In 1880 begon Pasteur met infectie-
proeven op konijnen waarbij hij het
speeksel van een kind met rabies ge-
bruikte. Al gauw zocht Pasteur naar
ander infectieus materiaal dan speek-
sel. Speeksel heeft het grote nadeel
dat het nooit de rabiesvenwekker in
reincultuur bevat; het is verontreinigd
met talloze bacteriën.
Een ander groot nadeel is dat na infec-
tie met speeksel de incubatietijd zo
sterk variëert.

Pasteur begon hersenmateriaal en
spinaalvloeistof te gebruiken. En met
succes want na inoculatie van rabide
hersenmateriaal direct in de hersenen
van proefhonden, bleek de incubatie-
tijd verkort te worden tot een of twee
weken.

Pasteur had de verwekker van miltvuur
en die van vogelcholera in vitro kun-
nen kweken. Dat lukte niet bij rabies.
Er werd nu een in vivo kweekmetho-
diek bedacht: in konijnen en wel door
seriegewijs van konijn op konijn intra-
cerebraal te inoculeren. Daarbij bleek
dat door die konijnenpassages de in-
cubatieperiode verkort werd tot 7 da-
gen en stabiel bleef op 7 dagen. Op
deze manier had Pasteur een \'virus
fixe\', een virus met constante werk-
zaamheid, in handen gekregen.
Werd virus van de hond afkomstig, op
apen overgezet en verder gepasseerd,
dan bleek de incubatietijd juist langer
te worden.

En een zeer belangrijke bevinding:
door die passage op apen werd de
virulentie voor andere dieren vermin-
derd. De venwekker was dus te attenu-
eren. De weg tot vaccinatie lag hier-
mee open (12).

De volgende stap werd gezet door de
experimenten van Roux; deze ontdek-
te dat de attenuering beter kon worden
uitgevoerd door het ruggemerg van
besmette konijnen korter of langer te
drogen. Het virus daarin werd zelfs
geheel avirulent na 15 dagen drogen.
Pasteur werkte nu een vaccinatie-
methodiek uit, waarbij honden werden
geënt met een reeks subcutane inocu-
laties, te beginnen met het geheel
avirulente materiaal en eindigend met
volvirulent virus. Proeven op 50 hon-
den die aldus werden geënt, waren
een succes: alle proefdieren weerston-
den de laatste volvirulente dosis zon-
der ziek te worden (fig. 3).

Alle arbeid was erop gericht geweest
om de enting op de mens te gaan ge-
bruiken. En wel op humane patiënten
die reeds door een beet besmet
waren. Dit op grond van Pasteurs
gedachtegang dat het mogelijk moest
zijn om deze patiënten te redden,
gezien de zeer lange incubatieperiode
van rabies bij de mens.
En zo werd Pasteurs rabiestherapie
voor het eerst op een mens uitgetest
op 6 juli 1885. Een jongen van 9 jaar
die Joseph Meister heette, arriveerde
vanuit de Elzas te Parijs. Het kind was
op 14 plaatsen door een rabide hond
gebeten. Daar zijn dood onafwendbaar
scheen, werd hij voor het experiment
uitgekozen. Zestig uren nadat de
beten waren toegebracht, werd met
enten begonnen. Gedurende 10 dagen
kreeg hij 13 injecties, die laatste vol-
virulent. Joseph Meister werd gered.
Na dit bemoedigende resultaat was
voor de Pasteurbehandeling een ware
zegetocht weggelegd. In oktober 1886
waren al 249Ö personen met succes
behandeld (fig. 4). De behandeling

mislukte in een klein aantal gevallen,
namelijk bij die patiënten die in het
gezicht gebeten waren en waarbij dus
de afstand tussen wond en hersenen
te klein was.

Een aantal jaren is het vaccin ongewij-
zigd in gebruik gebleven. Later werden
allerlei verbeteringen aangebracht.
Pas in 1911 kwam een dood vaccin in
zwang. Maar die latere verbeteringen
heeft Pasteur niet meer meegemaakt.
Toen hij in 1892 zeventig jaar werd,
kreeg hij een speciale huldiging aan de
Sorbonne. Hij stierf drie jaar later, in
1895. Frankrijk treurde om hem als om
een nationale held.
Pasteur heeft in zijn leven veel tegen-
werking en ongeloof moeten door-
staan. Hij was zijn tijd te ver vooruit.
Pas kort voor zijn dood kwam de inter-
nationale erkenning (13,14).

Literatuur

1.nbsp;Steele, J.H. History of rabies. In: The
natural history of rabies. Ed. by G.M.
Baer. vol. 1. New York, 1975. p. 1-29.

2.nbsp;Fleming, G. Rabies and hydrophobia.
London, 1872.

3.nbsp;Boerhaave, H. Aphorismi de
cognoscendis et curandis morbis in
usum doctrinae domesticae. Lugdunum
Batavorum, 1709.

4.nbsp;Lindeboom, G.A. Herman Boerhaave.
The man and his works. London, 1968.

5.nbsp;Bouchardat, A. Rapport général ... sur
divers remèdes pour prévenir ou pour
combattre la rage. Bull. Acad. Méd.
(Paris), 18, 8-30 et 20, 714-25, 1852.

6.nbsp;Zinke, G.G. Neue Ansichten der
Hundswuth, ihrer Ursachen und Fol-
gen, nebst einer sichern Behandlungs-
art der von tollen Thieren gebissenen
Menschen. Jena, 1804.

7.nbsp;Magendie, F. Expérience sur la rage.
J. physiol. expér., 1, 40-6.

8.nbsp;Breschet, G. Note sur des recherches
expérimentales au mode de transmis-
sion de la rage. C.R.Acad. Sc., 11, 485-
501,1840.

9.nbsp;Krügelstein, FC.K. Die Geschichte damp;r
Hundswuth und der Wasserscheu und
deren Behandlung. Gotha, 1826.

10.nbsp;Galtier, V. Etudes sur la rage. Ann.
méd. vét., 28, 627-39, 1879.

11.nbsp;Galtier, V. Les injections de virus ra-
bique dans le torrent circulatoire ne
provoquent pas l\'éclosion de la rage et
semblent conférer l\'immunité. La rage
peut être transmise par l\'Ingestion de la
matière rabique. C.R.Acad. Sc., 93,
284-5, 1881.

12.nbsp;Mochmann, H. und Köhler, W. 100
Jahre Schutzimpfung gegen die Tollwut
- Louis Pasteur und sein grösster Erfolg
auf dem Gebiete der Medizin. Mh. Vet.-
Med.,41, 166-72, 1986.

13.nbsp;Loeffler, R Louis Pasteur t- Cbl. Bakt.
Abt.1, Orig.,m, 480, 1895.

14.nbsp;Théodoridès, J. Histoire de la rage.
Paris, 1986.

Karel de Grote, grondlegger Boehringer Ingelheim logo

Ingelheim was een van de plaatsen
waar Karei de Grote een van zijn
keizerlijke paltsen liet bouwen. Het
middendeel van de keizersburcht
stond model voor het Boehringer
Ingelheim logo. De zuilen en de ro-
maanse architraaf zijn nog duidelijk
herkenbaar. Sinds 1905 wordt de - in
de 14e eeuw verwoeste - burcht al
als beeldmerk gebruikt. De naam
\'Boehringer\' is afkomstig van de
apotheker Albert Boehringer, die het
bedrijf in 1885 oprichtte.

Boehringer
Ingelheim

P.A. KOOLMEES*

Opvattingen over vleeskeuring omstreeks het
begin van de negentiende eeuw

Inleiding

Het toezicht op de kwaliteit en deug-
delijkheid van voedingsmiddelen staat
al eeuwenlang in de belangstelling.
Niet alleen de boeiende competitie
tussen producent en consument met
de wisselwerking tussen economische
en volksgezondheidsbelangen, maar
ook de hieraan verbonden religieuze,
politieke, sociale, juridische en keu-
ringstechnische aspecten hebben tot
deze belangstelling bijgedragen (1).
De keuring van een delicaat produkt
als vlees dateert van de oudheid.
Rituele verbodsbepalingen met betrek-
king tot vlees, zoals vermeld in het
Oude Testament, de Talmoed en de
Koran, zijn in de loop der tijden geïnte-
greerd in voedingsgewoonten en oefe-
nen nog steeds invloed uit op de
vleeskeuring (2).

De geschiedenis van hygiëne, milieu
en gezondheidszorg mag zich de laat-
ste tijd verheugen in een toenemende
belangstelling. Voeding, ziekte, levens-
standaard en gezondheidszorg worden
tegenwoordig als interdisciplinaire, his-
torische onderwerpen binnen de
beschavingsgeschiedenis bijzonder
waardevol geacht (3, 4). Gezien de
veelzijdige aspecten verbonden aan
de vleeskeuring en het slachthuis-
wezen, kunnen deze ondenwerpen ook
tot de beschavingsgeschiedenis wor-
den gerekend. De negentiende eeuw
was een periode waarin op het gebied
van de vleeskeuring en het slachthuis-
wezen belangrijke ontwikkelingen van
blijvende betekenis plaatsvonden. In
deze eeuw ontwikkelde de vleeskeu-
ring zich van een gilde-achtige, empi-
rische vleeskeuring, via ontdekkingen
op het gebied van de parasitologie en
bacteriologie, tot een keuring op veteri-
nair-wetenschappelijke basis.

In de laatste jaren wordt opnieuw veel
aandacht aan de modernisering van
de vleeskeuring besteed. Dit temeer
omdat gebleken is dat vlees en vlees-
produkten nog steeds frequent voed-
selvergiftigingen veroorzaken, die van-
uit economisch oogpunt een belangrij-
ke schadepost vertegenwoordigen (5).
Mede in dat kader is een evaluerende
terugblik op de ontwikkeling van de
vleeskeuring tot haar huidige vorm en
functioneren zinvol. Voorts kan worden
opgemerkt dat in vergelijking met het
buitenland de studie van de historische
ontwikkeling van de vleeskeuring en
het slachthuiswezen in Nederland gro-
tendeels een lacune is gebleven in de
conttjmporaine veterinaire geschied-
schrijving. In dit artikel wordt een
beknopt overzicht gegeven van de ont-
wikkelingen en opvattingen met be-
trekking tot de vleeskeuring zoals die
zich omstreeks het begin van de ne-
gentiende eeuw in Nederland afteken-
den.

Achttiende eeuw

Onder invloed van de Verlichting en de
politieke filosofie van het Mercantilis-
me ontwikkelde zich in de zeventiende
eeuw het idee dat de staat verantwoor-
delijk was voor de groei van de natio-
nale welvaart. In de tweede helft van
de achttiende eeuw werden deze
ideeën uitgewerkt en gingen centrale
overheden meer aandacht schenken
aan de volkswelvaart. Dit had gevol-
gen voor zowel de landbouw als de
gezondheidszorg; vanuit deze beide
gebieden zouden tegenstrijdige invloe-
den worden uitgeoefend op de ontwik-
keling van de vleeskeuring.

De landbouw speelde een belangrijke
rol in het overheidsstreven de volks-
welvaart te verhogen. In dit kader werd
ook de veeteelt bevorderd. De ontwik-
keling hiervan werd verstoord door de
steeds terugkerende runderpest. Bij de
bestrijding hiervan werden bij gebrek
aan wetenschappelijk opgeleide dier-
geneeskundigen voornamelijk medici
ingeschakeld. Door de oprichting van

veeartsenijscholen vanaf 1762 werd in
dit gebrek voorzien en kwam vooral in
Frankrijk de veterinaire wetenschap tot
ontwikkeling. Dit laatste bracht met be-
trekking tot de vleeskeuring een radi-
cale ommezwaai teweeg.
Uit onderzoek verricht aan de vee-
artsenijscholen bleek al spoedig dat
het vlees van dieren bemet met run-
derpest geheel onschadelijk voor de
gezondheid van de mens was. Relatief
minder ernstige veeziekten, zoals
parelzucht (tuberculose), werden ook
al snel als onschadelijk voor de mens
beschouwd. Mits dergelijk vlees maar
gekookt werd bestond er geen enkel
risico. Het toezicht verslapte en veel
stedelijke verordeningen betreffende
de vleeskeuring werden opgeheven.
Gemeenschappelijke slachthuizen
verdwenen (o.a. in Pruisen) en de
mening dat vlees van zieke dieren on-
schadelijk was voor de mens, werd
steeds algemener (6, 7).

In de Republiek werd in 1795 het
gewestelijk particularisme gedeeltelijk
doorbroken doordat de onafhankelijke
gewesten tot één staat werden ge-
vormd. In 1798 werd dit vastgelegd in
de grondwet (Staatsregeling).
Het gecentraliseerde gezag ging in de
Bataafse Republiek een actieve eco-
nomische en landbouwpolitiek voeren
met het doel de volkswelvaart te ver-
hogen. In de periode 1798-1814 ging
het de landbouw goed in Nederland.
In 1799 werd de Wet ter voorkom mg
en afwending van de runderpest aan-
genomen en werd het Fonds voor den
Landbouw\'mgeslelö. Het zou echter
nog tot 1821 duren voordat in Utrecht
een veeartsenijschool werd opgericht.

Naast aandacht voor de landbouw
werd ook het belang van verbetering
van de volksgezondheid ingezien. De
staatszorg voor de volksgezondheid
werd destijds aangeduid met de term
medische politie. De mediscfie politie

diende zorg te dragen voor de Inygië-
nisch-sanitaire leefomstandigheden
van de inwoners en de keuring van
voedingsmiddelen werd beschouwd
als een directe weg ter verbetering van
de gezondheidstoestand (8).

In de jaren 1778-1788 schreef de
Weense medicus Johann Peter Frank
zijn omvangrijke werk System einer
voilständigen medizinischen Poiizey,
waarin hij als eerste een gezondheids-
politiek formuleerde ter bescherming
van de individuele en collectieve
gezondheid. In 1789 bewerkte de
Leidse medicus H.A. Bake dit werk in
het Nederlands. Als taak van de over-
heid en als integraal onderdeel van de
gezondheidszorg werd het toezicht op
voedingsmiddelen in het algemeen en
vleeskeuring in het bijzonder, uitge-
breid behandeld. Gewezen werd op de
gevaren, verbonden aan het eten van
vlees van zieke en gestorven dieren.
De functie die de vleeskeuring in de
samenleving diende te vervullen
typeerde Frank als volgt:
Niemand mag zonder llt;euring door
den overheid viees van zielte beesten
aan arme Heden veriioopen (...) het is
een wreedaartig meededogen de ar-
men met een voedsei te wiilen ver-
llt;willt;ilt;en, waar aan zy veeiiigt den
dood zullen eeten; echter moet men
in vee-ziekten van minder aanbelang,
vooral in duure tyden, de arme huis-
gezinnen het vergenoegen niet weige-
ren, dat zy door zoodanig voedsel,
zoo het slechts hen geen nadeel kan
toebrengen, in het ieeven kunnen
blyven (...).

Uitvoering van de vleeskeuring door
deskundigen (veeartsen) en het cen-
traliseren van de slachtingen in een
gemeenschappelijk slachthuis werd
voor een adequate vleeskeuring nood-
zakelijk geacht. Verder wees Frank op
het gebrek aan een wetenschappelijke
basis van de vleeskeuring (9).

Ook in de Bataafse Republiek werd
een geneeskundige staatsregeling uit-
gewerkt. Het toezicht op voedingsmid-
delen werd hierin uitdrukkelijk als taak
van de centrale overheid vermeld (10).
In 1796 richtte de Haagse medicus
David Heilbron aan de Nationale Ver-
gadering een vertoog ter verbetering
van het geneeskundig staatstoezicht in
het Gemeenebest. Als onderdeel van
de gezondheidspolitie noemde hij
\'De op- en toeverzicht op het genot
der vaste en vloeibaare voedselen\'.
Bedoeld werd:

\'de toe verzicht op zoodanige voedse-
len, die een onmiddellijk en spoedig
nadeel aanbrengen en welkers invoer
en verbreiding door de Regeering kan
verhoed worden, en bijzonder komen
hier in aanmerking: het vleesch van
Ziek-vee, verrot of bedorven Vleesch
(...)\' De voorheen uitgevaardigde pla-
caten waren volgens Heilbron in ver-
getelheid geraakt \'waardoor veele
schadelijke misbruiken zijn ingeslo-
pen\'

Aanvang negentiende eeuw

In de eerste decennia van de negen-
tiende eeuw keerde het tij evenwel en
de belangstelling voor vraagstukken
op het gebied van de hygiëne en
openbare gezondheidszorg verdween,
evenals de Franse centralistische
denkbeelden zoals die waren uitge-
werkt in de Geneeskundige Staats-
regeling. De overheid stelde zich op
het standpunt dat de vleeskeuring
vanouds een gemeentelijke taak was
en dat overheidstoezicht via het
Genees- en Veeartsenijkundig Bureau,
dat ressorteerde onder de minister van
Binnenlandse Zaken, niet langer nodig
was. In de Staatsregeling van 1818
werd het toezicht op de gezondheids-
zorg aan de gemeenten overgelaten.
In het buitenland werden de burgers
tegen fraude beschermd door een
toezicht dat door de overheid werd
opgelegd. In Nederland werd de keu-
ring van voedingsmiddelen overgela-
ten aan het particulier initiatief (8).
Na de Franse overheersing van 1795-
1813 schonken de lokale overheden
nog maar weinig aandacht aan de
vleeskeuring als een sanitaire maat-
regel; zij waren daarentegen meer
geïnteresseerd in accijnzen (gemeen-
telijke opcenten) die voor elk slachtdier
moesten worden betaald.
De oude, vaak uit de middeleeuwen
stammende ordonnantiën, bleven
vigerend en daarmee was de zaak
meestal afgedaan. Het negentiende
eeuwse liberalisme, gekenmerkt door
staatsonthouding, vrijhandel en stabie-
le klassestructuren, stond een gelijk-
matige verspreiding van de gezond-
heidszorg in de weg (12).

De vleeskeuring functioneerde in het
begin van de negentiende eeuw der-
halve gebrekkig. Als een van de weini-
ge steden kondigde Utrecht in 1829 ,
een nieuwe ordonnantie af die was
opgesteld door de directeur van de
veeartsenijschool Alexander Numan.

Ontwikkeiing

van de diergeneeskunde

In Lyon werd in 1762 de eerste école
vétérinaire opgericht. Op deze school
werd naast paardengeneeskunde ook
aandacht geschonken aan de bestrij-
ding van de runderpest en aan de
vleeskeuring.

Ook in de Republiek heerste de run-
derpest regelmatig. Bij de bestrijding
hiervan werd een aantal medische fa-
culteiten om advies gevraagd. Zo werd
de aandacht van de medici op de dier-
geneeskunde gericht. Met name in
Groningen ontstond een centrum van
belangstelling voor de veeartsenijkun-
de dankzij de werkzaamheden van P.
Camper en W. Munninks (13). Ook
Alexander Numan stamde uit deze
Groningse traditie. Het bleef evenwel
bij belangstelling; de veeartsenijkunde
bleef in de Republiek op een laag peil
staan. Dat blijkt uit de Landbouw-
enquête van 1800. De agent van Na-
tionale Oeconomie van de Bataafse
Republiek, Johannes Goldberg, stelde
in dat jaar een onderzoek in naar de
situatie van de vaderlandse landbouw
en veeteelt.

Vraag 111 van de 252 vragen die hij
aan de verschillende districten stelde,
luidde:

\'of er kundige Vee-Doctors zyn ?
derzelver naamen en Woonplaatzen\'.
Meer dan de helft van de districten
antwoordde ontkennend.
De overige maakten melding van
kwakzalvers, koe- en paardendoctors,
hoefsmeden, etc. Nergens is er sprake
van wetenschappelijk opgeleide veteri-
nairen. Over enige betrokkenheid van
de vermelde empirici bij de vleeskeu-
ring blijkt uit de antwoorden niets (14).

Na 1809 kreeg het Koninkrijk Holland
zijn eerste wettelijk erkende veeartsen.
De in het buitenland afgestudeerde
veeartsen en een aantal in Leiden
geëxamineerde empiristen werden
door het gouvernement benoemd tot
rijksveeartsen en uit het Fonds voor

den Landbouw gesalarieerd.
Bij de uitoefening van hun beroep
dienden zij zich te houden aan de 24
artikelen van de door de minister op 12
mei 1819 te Brussel uitgevaardigde
Instructie voor Veeartsen. Over
vleeskeuring wordt in deze instructie
niets vermeld (15).

Door velen werd de veeartsenijkunde
in die jaren als een onderdeel van de
geneeskunde beschouwd. De medici
hadden bepaald geen hoge dunk van
de vakbekwaamheid van de empiristen
en veeartsen. Aan het einde van de
achttiende eeuw merkte Bake hierover
op:

\'Deeze in ons Vaderland zoo belang-
ryke tak der Geneeskunde wordt, tot
nog toe veel te gering geacht, zy biyft
nog, helaas! in de handen van ruwe
paardesmeden en lompe koe-doctors
overgegeeven\'.

Over hun kennis op het gebied van de
vleeskeuring was Bake ook al niet opti-
mistisch:

\'(...) daar onze Vee-artsen nog vry
onkundig zyn, is eene dwaaling van
hunne zyde verre van onmoogelyk te
zyn, en zy schryven dikwerf de dood
aan zeer natuurlyke, of ten minste
zeer onschuldige gesteldheden, in het

geopende ligchaam van het dier ge-
vonden, toe: het gevolg hier van moet
zyn, dat een landman van het nuttig
gebruik van zyn, weegens eene inge-
beelde ziekte dikwerf zonder nood-
zaak geslacht, vee tot zyne groote
schaade verstooken word\'{9).

Van veeartsenijkunde als zelfstandige
wetenschap was in Nederland nog
lang geen sprake. De medici namen
dit vak voorlopig voor hun rekening.
Met instemming van de Commissie
van Landbouw ressorteerde de veeart-
senijkunde in \'s-Gravenhage onder het
Bureau van de Geneeskunde dat on-
der leiding van de eerder gemelde
Heilbron stond. De vleeskeuring was
nog geen domein van de veterinairen.
Publicaties op dit gebied waren afkom-
stig van medici en werden onder de
titel \'medische politie\' opgenomen in
geneeskundige staatsregelingen.

Werd de veeartsenijkunde in het
Bureau van de Geneeskunde beheerd
door medici, in het ondenwijs was dit
niet anders. Van 1821 tot 1851 telde
het docentencorps van de veeartsenij-
school slechts één veearts. De Gro-
ningse medicus Numan zou als direc-
teur van de school van 1826 tot 1851
het gezicht van de veeartsenijkunde in

Nederland bepalen.

Pas in 1877 zou A.W.H. Wirtz als

eerste veearts de functie van directeur

bekleden.

Van empirie
naar wetenschap

In Nederland werden tot in de jaren
vijftig van de vorige eeuw op het ge-
bied van de vleeskeuring alleen ver-
handelingen door medici geschreven.
Noemde de Zwitserse fysioloog
Albrecht von Haller (1708-1777) het
vlees van vee besmet met runderpest
nog dodelijke voeding (16); in Neder-
land spraken Petrus Camper (1722-
1789) en Henricus Vink (1740-C.1805)
zich rond 1770 duidelijk uit tegen de
schadelijkheid van dit vlees.
De ervaring leerde dat veel vlees af-
komstig van (illegaal geslacht) vee met
runderpest zonder nadeel werd gecon-
sumeerd (17, 18). Ook Parmentier, die
tussen 1796 en 1806 als vleeshygië-
nist aan de veeartsenijschool van
Alfort onderzoek verrichtte, kwam tot
dezelfde conclusie. Hij constateerde
dat de consumptie van \'basse viande\'
(vrijbankvlees) afkomstig van vee met
runderpest en longziekte, varkens met

ORDONNANTIE

OP HET VERKOOPEN
EN DE KEURING

VAN

VLEESCH»

IN DE GEMEENTE

U T ÏL E C H T.

)i. 6 ):(

gesteld, zal ter dier ïake boven de boete;
welke hij wegens gefraudeer den accijns mo^
hebben verbeurd, in eene boete van Vijftig
gulden vervallen.

Art. 7.

Wanneer het vleesch van een gezond
gekeurd beest, na de slagting bevonden
wordt ongezond, en alzoo, het zij geheel
ongeschikt, het zij minder geschikt tot
voedsel te zijn, zal het in het eerste geval p
dadelijk worden begraven, en in het tweede
geval naar de markt van afgekeurd vleesch
worden vervoerd.

Art. 8.

Op deze afgekeurde markt zal alleen
mogen worden toegelaten vleesch van
beesten, weike binnen deze gemeente na
behoorlijke keuring zuUen zijngeslagt, doch
het vleesch van beesten, welke van buiten
deze gemeente wordt aangebragt, en bhj-
ken mögt door een ige der hierna vermelde
kwalen te zijn aangetast geweest, zal bin-
nen deze gemeente in het geheel niet mo-
.^en worden toegelaten.

Art. 9.

Voor geheel ongezonden oneetbaar wordt
verklaard.

x\'. Het vleesch van beesten, welke door
bet

):( 7 «

het milt of longvüur, het loopende
vuur, het darm vuur, het stule of
bet keel vuur, het lende of het bil-
vuur zijn aangetast.

aquot;. Die de torgblaar hebben.

3°. Het vleesch van beesten door dolle
honden gebeten.

4quot;. Het vlerscli van beesten door de pest-
ziekte aangetast, ten r.-are deze ziekte
mögt worden bevonden niet tot zoo-
danigcn graad te zijn geklommen,
dat het vleesch oneetbaar is geworden.

5°. Schapen die den zwaren ongans heb-
ben,

6», Varkens, door de varkens ziekte aaiK
getast.

Art. 10.

Voor minder tot voeding geschikt zaUen
urorden gehouden.

j\'. Die de baarmoeder of den draagzak
hebben uitgeperst.

Die met de zoogenaamde inwendige
pokken zijn aangedaan; indien de-
zelve echter in eene hooge maat de
pokziekte hebben, zal het geheel
kunnen worden afgekeurd.

5».

vinnen en rotkreupele sclnapen, niet tot
ziekte leidde bij de armen. In het leger
van Napoleon werd rond 1815 ook
veel vlees van dieren met runderpest
gegeten zonder nadelige gevolgen
voor de soldaten (19).

In 1808 kwam bij het ministerie van
binnenlandse zaken een alarmerend
bericht binnen over de uitbraak van
een epizoötie waarbij 39 runderen
waren gestorven. Verder was er spra-
ke van \'kwalijke gevolgen\' voor men-
sen die de dieren hadden geslacht en
het vlees ervan hadden genuttigd.
Commissaris tot de zaken van den
Landbouw, Jan Kops, en chef van het
Geneeskundig en Veeartsenijkundig
Bureau, David Heilbron, werden op on-
derzoek uitgestuurd. Zij kwamen tot de
conclusie dat er sprake was van kar-
bunkelziekte of miltvuur.
Toen de ziekte pas uitbrak, werd zij
aangezien voor runderpest en derhal-
ve werden de dieren geslacht en
geconsumeerd. Dit had tot gevolg dat
veel zieken en vier doden, waaronder
twee slachters, waren te betreuren.
Volgens Heilbron werden miltvuur en
runderpest vaker met elkaar venward.
Bij de consumptie van vlees afkomstig
van dieren met miltvuur, werd volgens