ARGOS

BULLETIN VAN HET VETERINAIR HISTORISCH GENOOTSCHAP

REGISTER
Nr. II (1994) - Nr. 20 (1999)

Redactie

P.A. Koolmees
A.H.H.M. Mathijsen

U.R. Visser

BIBLIOTHEEK UNIVERSITEIT UTRECHT

BIBLIOTHEEK
D!FRGENE!-SKUNDE
UTRECHT\'

Auteursregister

Baljet, B.; Heijke, G. C. M. Als twee animalcula in het ovum
komen. Veterinaire dubbelmonstra in historisch perspectief:
273-280.

Berns, J. B. Boekbespreking: 192, 214.

Blaisdell, J. D., zie: Thomsen, A. G.

Blaisdell, J. D. Abominable and relatively unclean flesh: parasi-
tes and the prohibition against pork in Ancient Egypt and
Israel: 363-370.

Blaisdell, J. D. Reviled for the sake of health: distemper and
the staus of the dog in Ancient Israel: 193-201.

Boor-van der Putten, I. M. E. Boekbesprekingen: 113-114,
298-299.

Brumme, M. F., zie: Schäffer, J.

Brumme, M. F.; Schäffer, J. 3. Tagung der DVG-Fachgruppe
quot;Geschichte der Veterinärmedizinquot; in Berlin (Thema:
quot;Veterinärmedizin im Sozialismusquot;): 63-65.

Driesch, A. von den. Comparative Tibetan and Mongolian hip-
pology and hippiatry project: 224.

Fisher, J. R. The European Enlightenment, political economy
and the origins of the veterinary profession in Britain: 45-51.

Fisher, J. R. Of plagues and veterinarians: BSE in historical per-
spective: 225-235.

Haneveld, G. T. Toers Diesbergen Schubaert (1805-1853), pro-
sector aan\'s Rijksveeartsenijschool, illustrator en entomo-
loog: 341-346.

Heijke, G. C. M., zie: Baljet, B.

Hermans, W. A. Boekbesprekingen: 110-112.

Hesselink, J. W., zie: Visser, I. J. R.

Hofman, J. Het succes van de tuberculose-bestrijding bij rund-
vee in Nederland, in het bijzonder in de periode na 1945:
143-152.

Horzinek, M. C. Het begin van de veterinaire virologie in
Duitsland honderd jaar geleden: 267-271.

Houwers, D. J. Brucella-DNA in een vroeg 15e-eeuwse afval-
put: 27.

Huygelen, C. De vroege geschiedenis van de immunisatie
tegen drie morbillivirusziekten: mazelen, runderpest en hon-
denziekte: 237-240.

Jansen, J. Boekbespreking: 402-403.

Jansen, J. Enkele veterinair interessante onderwerpen in een
manuscript uit 1779: 371-374.

Koolmees, P. A. Boekbesprekingen: 115, 159-161.

Koolmees, R A. De diergeneeskunde tijdens de Tweede
Wereldoorlog: 383-398.

Koolmees, R A. OndenA/ijs in veterinaire geschiedenis hervat:
204-206.

Koolmees, R A. Over slachten en keuren in Nederland vanaf
de Late Middeleeuwen tot 1795: 95-104.

Koolmees, R A. Symbolen van openbare hygiëne.
Gemeentelijke slachthuizen in Nederland, 1795-1940 (G.C.
van der Weijden): 299-300.

Koolmees, R A. Symbols of public hygiene. Municipal slaugh-
terhouses in The Netherlands, 1795-1940 [Summary]: 249-
251.

Leeflang, R Argos, lijfwacht van lo, en hoe de pauwenstaart
aan zijn mooie ogen kwam: 155-157.

Leeflang, R The Civil Veterinary Service in the former Dutch
East Indies: 323-331.

Mandigers, R Verloskundige waarnemingen van veearts W.
Munter (1767-1838) uit Goudswaard (Z.-H.): 281-289.

Mathijsen A.H.H.M. 27ste Internationale congres over de
geschiedenis van de diergeneeskunde, gehouden te
Kopenhagen van 21-24 augustus 1994: 28-29.

Mathijsen A.H.H.M. Het 28ste Internationale veterinair-histori-
sche congres, te Wenen gehouden: 203-204.

Mathijsen A.H.H.M. Het [29ste] congres van de World
Association for the History of Veterinary Medicine, gehou-
den te Cordoba van 10-13 september 1997: 291-292.

Mathijsen, A. H. H. M. Het 30ste congres van de World
Association for the History of Veterinary Medicine,
München, 9-12 september 1998: 399-402.

Mathijsen, A. H. H. M. Boekbesprekingen: 32-37, 67-69, 159-
163, 166-167, 208, 213, 253-256, 295-298, 405.

Mathijsen, A. H. H. M. Correspondentie met prof. Bernhard
Bang vanuit Nederland: 446-448.

Mathijsen, A. H. H. M. Het eerste nationaal veterinair-histo-
risch congres in Spanje: 105-106.

Mathijsen, A. H. H. M. quot;Een manaige...omme te leeren...wel
te.peerde te rijdenquot;. Rijscholen te Utrecht en te Leiden in de
18e eeuw, benevens de avontuurlijke levensloop van
Gaspard Saunier (1663-1748): 419-438.

Mathijsen, A. H. H. M. De vieringen van 50, 100, 125 en 150
jaar DON (Diergeneeskundig Onderwijs in Nederland): 127-
134.

Mathijsen, A. H. H. M.; Wijgergangs, A. R Boekbespreking:
300-302.

Milton, S. Western veterinary medicine in Colonial Africa: a
survey 1902-1963: 313-322.

Mulder, W. J.; Wijgergangs, A. R Het verloskundig instrumen-
tarium: 53-58.

Numan, A. Over de plichten van den veearts: 179-182.

Oldenkamp, E. R Boekbesprekingen: 31, 107-109, 165-166.

Pos, Tj. C.S.Th, van Gink (1890-1968), een centrale figuur in
de wereld van de pluimveesport: 439-445.

Renkema, J. A. Economisch-historisch overzicht van de
Nederlandse veehouderij vanaf de tweede wereldoorlog: 59-
62.

Rozendal, A., zie: Weijden, G. C. van der

Schäffer, J., zie: Brumme, M. F.

Schäffer, J.; Brumme, M. F. 4. Arbeitstagung der DVG-
Fachgruppe quot;Geschichte der Veterinärmedizinquot; in Hannover:
152-153.

Steltenpool, B. A. Dienaren van Aesculaap en Mars. De militai-
re dierenarts in Nederlands Oost-Indië: 183-192.

Strikwerda, R. Boekbespreking: 404-405.

Strikwerda, R. Het rundvee in de Nederlandse Huismans-litera-
tuur. Volksdiergeneeskunde in de 18e eeuw: 375-381.

Thomsen, A. G.; Blaisdell, J. D. From the fangs of Cerberus:
the possible origin of classical beliefs about rabies: 5-8.

Trienekens, G. Boekbespreking: 167-168.

Visser, I. J. R. Boekbespreking: 109-110.

Visser, I. J. R. De georganiseerde dierziektenbestrijding in de
18e, 19e en begin 20ste eeuw in Nederland: 135-142.

Visser, I. J. R. De wee, de weerweide, oftewel het bloedwate-
ren van koe-beesten in Nederland in historisch perspectief:
241-248.

Visser, I. J. R.; Hesselink, J. W. De ontwikkelingsgeschiedenis
van de plantages en de veestapel op Curagao: 333-339.

Vries, J. de. Veeartsen in Friesland 1800-1850: 9-25.

Vries, J. de. Veeartsenijkunde in Friesland 1850-1900: 87-93.

Weijden, G. C. van der. Boekbespreking: 299-300.

Weijden, G. C. van der; Rozendal, A. Historische aspecten van
de verloskunde van het rund: 81-86.

Wijgergangs, A. R, zie: Mathijsen, A. H. H. M.

Wijgergangs, A. R, zie: Mulder, W. J.

Onderwerpsregister

Archaeologie

Houwers, D. J. Brucella-DNA in een vroeg 15e-eeuwse afval-
put: 27.

tgt;ierziektenbestrijding

Hofman, J. Het succes van de tuberculose-bestrijding bij rund-
vee in Nederland, in het bijzonder in de periode na 1945:
143-152.

Visser, I. J. R. De georganiseerde dierziektenbestrijding in de
18e, 19e en begin 20ste eeuw in Nederland: 135-142.

Economie

Renkema, J. A. Economisch-historisch overzicht van de
Nederlandse veehouderij vanaf de tweede wereldoorlog: 59-
62.

Epizootieën

Fisher, J. R. Qf plagues and veterinarians: BSE in historical per-
spective: 225-235.

Ethiek

Numan, A. Over de plichten van den veearts: 179-182.

Hondenziekten

Blaisdell, J. D. Reviled for the sake of health: distemper and
the staus of the dog in Ancient Israel: 193-201.

Immunisatie

Huygelen, C. De vroege geschiedenis van de immunisatie
tegen drie morbillivirusziekten: mazelen, runderpest en hon-
denziekte : 237-240.

Instrumenten

Mulder, W. J.; Wijgergangs, A. R Het verloskundig instrumen-
tarium: 53-58.

Landen: Africa

Milton, S. Western veterinary medicine in Colonial Africa: a
survey, 1902-1963: 313-322.

Landen: Curacao

Visser, I. J. R.; Hesselink, J. W. De ontwikkelingsgeschiedenis
van de plantages en de veestapel op Curagao: 333-339.

Landen: Duitsland

Brumme, M. F.; Schäffer, J. 3. Tagung der DVG-Fachgruppe
quot;Geschichte der Veterinärmedizinquot; in Berlin (Thema:
quot;Veterinärmedizin im Sozialismusquot;): 63-65.

Schäffer, J.; Brumme, M. F. 4. Arbeitstagung der DVG-

Fachgruppe quot;Geschichte der Veterinärmedizinquot; in Hannover:
152-153.

Horzinek, M. C. Het begin van de veterinaire virologie in
Duitsland honderd jaar geleden: 267-271.

Koolmees, R A. De diergeneeskunde tijdens de Tweede

Wereldoorlog: 383-398.

Landen: Egypte

Blaisdell, J. D. Abominable and relatively unclean flesh: parasi-
tes and the prohibition against pork in Ancient Egypt and
Israel: 363-370.

Landen: Engeland

Fisher, J. R. The European Enlightenment, political economy
and the origins of the veterinary profession in Britain: 45-51.

Landen: Israel

Blaisdell, J. D. Abominable and relatively unclean flesh: parasi-
tes and the prohibition against pork in Ancient Egypt and
Israel: 363-370.

Blaisdell, J. D. Reviled for the sake of health: distemper and
the staus of the dog in Ancient Israel: 193-201.

Landen: Mongolië

Driesch, A. von den. Comparative Tibetan and Mongolian hip-
pology and hippiatry project: 224.

Landen: Nederland

Hofman, J. Het succes van de tuberculose-bestrijding bij rund-
vee in Nederland, in het bijzonder in de periode na 1945:
143-152.

Koolmees, R A. De diergeneeskunde tijdens de Tweede
Wereldoorlog: 383-398.

Koolmees, R A. Over slachten en keuren in Nederland vanaf
de Late Middeleeuwen tot 1795: 95-104.

Koolmees, R A. Symbols of public hygiene. Municipal slaugh-
terhouses in The Netherlands, 1795-1940 [Summary]: 249-
251.

Mandigers, R Verloskundige waarnemingen van veearts W.
Munter (1767-1838) uit Goudswaard (Z.-H.): 281-289.

Mathijsen, A. H. H. M. quot;Een manaige...omme te leeren...wel
te peerde te rijdenquot;. Rijscholen te Utrecht en te Leiden in de
18e eeuw, benevens de avontuurlijke levensloop van
Gaspard Saunier (1663-1748): 419-438.

Mathijsen, A. H. H. M. De vieringen van 50, 100, 125 en 150
jaar DON (Diergeneeskundig OndenA/ijs in Nederland): 127-
134.

Renkema, J. A. Economisch-historisch overzicht van de
Nederlandse veehouderij vanaf de tweede wereldoorlog: 59-
62.

Strikwerda, R. Het rundvee in de Nederlandse Huismans-litera-
tuur. Volksdiergeneeskunde in de 18e eeuw: 375-381.

Visser, 1. J. R. De georganiseerde dierziektenbestrijding in de
18e, 19e en begin 20ste eeuw in Nederland: 135-142.

Visser, I. J. R. De wee, de weerweide, oftewel het bloedwate-
ren van koe-beesten in Nederland in historisch perspectief:
241-248.

Vries, J. de. Veeartsen in Friesland 1800-1850: 9-25.

Vries, J. de. Veeartsenijkunde in Friesland 1850-1900: 87-93.

Landen: Nederlands Oost-indië

Leeflang, R The Civil Veterinary Sen/ice in the former Dutch
East Indies: 323-331.

Steltenpool, B. A. Dienaren van Aesculaap en Mars. De militai-
re dierenarts in Nederlands Oost-Indië: 183-192.

Landen: Spanje

Mathijsen, A. H. H. M. Het eerste nationaal veterinair-histo-
risch congres in Spanje: 105-106.

Landen: Tibet

Driesch, A. von den. Comparative Tibetan and Mongolian hip-
pology and hippiatry project: 224.

Militaire Veterinaire Dienst

Steltenpool, B. A. Dienaren van Aesculaap en Mars. De militai-
re dierenarts in Nederlands Oost-Indië: 183-192.

Mythologie

Leeflang, R Argos, lijfwacht van lo, en hoe de pauwenstaart
aan zijn mooie ogen kwam: 155-157.

Onderwijs

Koolmees, R A. Ondenwijs in veterinaire geschiedenis hen/at:
204-206.

Mathijsen, A. H. H. M. De vieringen van 50, 100, 125 en 150
jaar DON (Diergeneeskundig Onderwijs in Nederland): 127-
134.

Paarden

Driesch, A. von den. Comparative Tibetan and Mongolian hip-
pology and hippiatry project; 224.

Paardrijden

Mathijsen, A. H. H. M. quot;Een manaige...omme te leeren...wel
tepeerde te rijdenquot;. Rijscholen te Utrecht en te Leiden in de
18e eeuw, benevens de avontuurlijke levensloop van
Gaspard Saunier (1663-1748): 419-438.

Periode: oudheid

Blaisdell, J. D. Abominable and relatively unclean flesh; parasi-
tes and the prohibition against pork in Ancient Egypt and
Israel; 363-370.

Blaisdell, J. D. Reviled for the sake of health: distemper and

the staus of the dog in Ancient Israel: 193-201.
Thomsen, A. G.; Blaisdell, J. D. From the fangs of Cerberus:
the possible origin of classical beliefs about rabies: 5-8.

Periode: 15e eeuw

Houwers, D. J. Brucella-DNA in een vroeg 15e-eeuwse afval-
put: 27.

Periode: voor 1800

Koolmees, R A. Over slachten en keuren in Nederland vanaf
de Late Middeleeuwen tot 1795: 95-104.

Periode: na 1700

Visser, I. J. R. De georganiseerde dierziektenbestrijding in de
18e, 19e en begin 20ste eeuw in Nederland: 135-142.

Periode: 18e eeuw

Fisher, J. R. The European Enlightenment, political economy

and the origins of the veterinary profession in Britain: 45-51.
Mathijsen, A. H. H. M. quot;Een manaige...omme te leeren...wel
tepeerde te rijdenquot;. Rijscholen te Utrecht en te Leiden in de
18e eeuw, benevens de avontuurlijke levensloop van
Gaspard Saunier (1663-1748): 419-438.
Strikwerda, R. Het rundvee in de Nederlandse Huismans-litera-
tuur. Volksdiergeneeskunde in de 18e eeuw: 375-381.

Periode: 19e eeuw

Vries, J. de. Veeartsen in Friesland 1800-1850: 9-25.
Vries, J. de. Veeartsenijkunde in Friesland 1850-1900: 87-93.

Periode: 20ste eeuw

Brumme, M. F; Schäffer, J. 3. Tagung der DVG-Fachgruppe
quot;Geschichte der Veterinärmedizinquot; in Berlin (Thema:
quot;Veterinärmedizin im Sozialismusquot;): 63-65.
Hofman, J. Het succes van de tuberculose-bestrijding bij rund-
vee in Nederland, in het bijzonder in de periode na 1945:
143-152.

Koolmees, R A. De diergeneeskunde tijdens de Tweede

Wereldoorlog: 383-398.
Milton, S. Western veterinary medicine in Colonial Africa: a

survey, 1902-1963: 313-322.
Renkema, J. A. Economisch-historisch overzicht van de
Nederlandse veehouderij vanaf de tweede wereldoorlog: 59-
62.

Personen: Bang, Bernhard (1848-1932)

Mathijsen, A. H. H. M. Correspondentie met prof. Bernhard
Bang vanuit Nederland: 446-448.

Personen: Fontein, Dirk (1735-1816)

Jansen, J. Enkele veterinair interessante onderwerpen in een
manuscript uit 1779: 371-374.

Personen: Gink, CS.Th. van (1890-1868)

Pos, Tj. C.S.Th, van Gink (1890-1968), een centrale figuur in
de wereld van de pluimveesport: 439-445.

Personen: Saunier, Gaspard (1663-1748)

Mathijsen, A. H. H. M. quot;Een manaige...omme te.leeren...wel
te peerde te rijdenquot;. Rijscholen te Utrecht en te Leiden in de
18e eeuw, benevens de avontuurlijke levensloop van
Gaspard Saunier (1663-1748): 419-438.

Personen: Munter W .(1767-1838)

Mandigers, R Verloskundige waarnemingen van veearts W.
Munter (1767-1838) uit Goudswaard (Z.-H.): 281-289.

Personen: Schubaert, T.D, (1805-1853)

Haneveld, G. T Toers Diesbergen Schubaert (1805-1853), pro-
sector aan \'s Rijksveeartsenijschool, illustrator en entomo-
loog: 341-346.

Pluimveesport

Pos, Tj. C.S.Th, van Gink (1890-1968), een centrale figuur in
de wereld van de pluimveesport: 439-445.

Rabies

Thomsen, A. G.; Blaisdell, J. D. From the fangs of Cerberus:
the possible origin of classical beliefs about rabies: 5-8.

Runderen

Weijden, G. C. van der; Rozendal, A. Historische aspecten van
de verloskunde van het rund: 81-86.

Runderziekten

Fisher, J. R. Of plagues and veterinarians: BSE in historical per-
spective: 225-235.
Hofman, J. Het succes van de tuberculose-bestrijding bij rund-
vee in Nederland, in het bijzonder in de periode na 1945:
143-152.

Jansen, J. Enkele veterinair interessante onderwerpen in een

manuscript uit 1779: 371-374.
Strikwerda, R. Het rundvee in de Nederlandse Huismans-litera-
tuur Volksdiergeneeskunde in de 18e eeuw: 375-381.
Visser, I. J. R. De wee, de weenA/eide, oftewel het bloedwate-
ren van koe-beesten in Nederland in historisch perspectief:
241-248.

Teratologie

Baljet, B.; Heijke, G. C. M. Als twee animalcula in het ovum
komen. Veterinaire dubbelmonstra in historisch perspectief::
273-280.

Tropische diergeneeskunde

Leeflang, P. The Civil Vetehnary Service in the former Dutch
East Indies: 323-331.

Milton, S. Western veterinary medicine in Colonial Africa: a
survey, 1902-1963: 313-322.

Visser, I. J. R.; Hesselink, J. W. De ontwikkelingsgeschiedenis
van de plantages en de veestapel op Curagao: 333-339.

Tuberculose

Hofman, J. Het succes van de tuberculose-bestrijding bij rund-
vee in Nederland, in het bijzonder in de periode na 1945:
143-152.

Varkens

Blaisdell, J. D. Abominable and relatively unclean flesh: parasi-
tes and the prohibition against pork in Ancient Egypt and
Israel: 363-370.

Veeteelt

Renkema, J. A. Economisch-historisch overzicht van de
Nederlandse veehouderij vanaf de tweede wereldoorlog: 59-
62.

Verloskunde

Mandigers, P. Verloskundige waarnemingen van veearts W.
Munter (1767-1838) uit Goudswaard (Z.-H.): 281-289.

Mulder, W. J.; Wijgergangs, A. P. Het verloskundig instrumen-
tarium: 53-58.

Weijden, G. C. van der; Rozendal, A. Historische aspecten van
de verloskunde van het rund: 81-86.

Virusziekten

Horzinek, M. C. Het begin van de veterinaire virologie in
Duitsland honderd jaar geleden: 267-271.

Huygelen, C. De vroege geschiedenis van de immunisatie
tegen drie morbillivirusziekten: mazelen, runderpest en hon-
denziekte: 237-240.

Vleeskeuring

Koolmees, P. A. Over slachten en keuren in Nederland vanaf
de Late Middeleeuwen tot 1795: 95-104.

Koolmees, P. A. Symbols of public hygiene. Municipal slaugh-
terhouses in The Netherlands, 1795-1940 [Summary]:
249-251.

Volksdiergeneeskunde

Strikwerda, R. Het rundvee in de Nederlandse Huismans-litera-
tuur. Volksdiergeneeskunde in de 18e eeuw: 375-381.

World Association for the History of Veterinary Medicine

Mathijsen A.H.H.M. 27ste Internationale congres over de
geschiedenis van de diergeneeskunde, gehouden te
Kopenhagen van 21-24 augustus 1994: 28-29.

Mathijsen A.H.H.M. Het 28ste Internationale veterinair-histori-
sche congres, te Wenen gehouden: 203-204.

Mathijsen A.H.H.M. Het [29ste] congres van de World
Association for the History of Veterinary Medicine, gehou-
den te Cordoba van 10-13 september 1997: 291-292.

Mathijsen, A. H. H. M. Het 30ste congres van de World
Association for the History of Veterinary Medicine,
München, 9-12 september 1998: 399-402.

Veterinaire beroepsontwikkeling

Fisher, J. R. The European Enlightenment, political economy
and the origins of the veterinary profession in Britain: 45-51.

Vries, J. de. Veeartsen in Friesland 1800-1850: 9-25.

Vries, J. de. Veeartsenijkunde in Friesland 1850-1900: 87-93.

Veterinair-historische publikaties

Nieuwe dissertaties: 34, 75, 169-170, 209-212, 257-258, 271,
347-351.

Recente publikaties op het gebied van de veterinaire geschie-
denis: 70-74, 117-118, 169-170, 303, 322, 352-354, 449-
451.

Boekbesprekingen

Abeele, B. van den. La fauconnerie au Moyen Âge (A.

Matlnijsen): 208-209.
Adams, J. N. Pelagonius and Latin veterinary terminology in

the Roman Empire (A. Mathijsen): 161-153.
Beaucamp, G. Johann Christian Polykarp Erxleben. Versuch
einer Biographie und Bibliographie (A. Mathijsen): 34-35.
Benecke, N. Archaeozoologische Studien zur Entwicklung der
Haustierhaltung in Mitteleuropa und Südskandinavien von
den Anfängen bis zum ausgehenden Mittelalter (W.A.
Hermans): 112.

Benecke, N. Der Mensch und seine Haustiere: die Geschichte
einer jahrtausendalte Beziehung (W.A. Hermans): 110-112.
Brunori-Cianti, L.; Cianti, L La pratica della veterinaria nei

codici medievali di mascaicia (A. Mathijsen): 253.
Cordero del Campillo, M. et al. Albeyteria, mariscalia y veteri-
naria (A. Mathijsen): 253-254.
Cordero del Campillo, M. Desarollo histórico de la medicina

preventiva (A. Mathijsen): 253.
Das Berliner Colloquium quot;Veterinärmedizin und Probleme der

Zeitquot; (A. Mathijsen): 295-296.
De levensschets van Geert Reinders (A. Mathijsen): 405.
De wijzen en verstandigen schaapherder (J. Jansen): 402-403.
Dinçer, F. (ed.). Proceedings. 150 years of veterinary education
1842-1992. Faculty of Veterinary Medicine, Ankara
University (A. Mathijsen): 69.
Dunlop, R. H. and Williams, D. J. Veterinary medicine. An illu-
strated history (RA. Koolmees en A. Mathijsen): 159-161.
Durand, R. (Réd.). L\'homme, l\'animal domestique et l\'environ-
ment du Moyen Age au XVIIIe siècle (A. Mathijsen): 35.
Dyrendahl, I. Peter Hernquists sjukdomslära (A. Mathijsen):
254-255.

Fokkinga, A. Een land vol vee; landbouwhuisdieren in

Nederland (A. Mathijsen): 166-167.
Galland, B. Éd. ). Les sources de l\'histoire du cheval dans les
archives publiques françaises (I. Boor-van der Putten): 113.
Homenaje de la Facultad de Veterinaria de Leon (A. Mathijsen):
254.

Horst, K. van der. Catalogus van de collectie collegedictaten

van de Utrechtse Universiteitsbibliotheek (A. Mathijsen): 67.
Horst, K. van der; Koolmees, R A.; Monna, A. Over beesten en

boeken (G.Trienekens): 167-168.
Kaemmerer, K. (Hrsg.). 100 Jahre Tierphysiologie in Bonn (A.
Mathijsen): 34.

Katic, I.; Kristensen, K. G. Catalogue of books on horses 1530-
1773 in the Danish Veterinary and Agricultural Library (A.
Mathijsen): 35.

Koolmees, R A. Symbolen van openbare hygiëne.
Gemeentelijke slachthuizen in Nederland, 1795-1940 (G.C.
van der Weijden): 299-300.
Krosenbrink, H. Dr. W.RC. Bos: zijn leven en zijn tijd (E.R

Oldenkamp): 107-109.
L\'animal de compagnie....Journée d\'étude. Université de Liège

(I.M.E. Boor-van der Putten): 298-299.
Naaldwijck, Pieter van. De paardenvriend (E.R Oldenkamp):
165-166.

quot;Over beesten en boekenquot;, liber amicorum aangeboden aan
Guus Mathijsen bij zijn afscheid als bibliothecaris (RA.
Koolmees): 115.
Prévot, B. et Ribémont, B. Le cheval en France au Moyen Age.
Sa place dans le monde médiéval; sa médecine: l\'exemple
d\'un traité vétérinaire du XlVe siècle, la chirurgie des che-
vaux (I. Boor-van der Putten): 113-114.
Saunders, L. Z. A biographical history of veterinary pathology

(A. Mathijsen): 255-256.
Skovenborg, E. Danske dyrlaege-exlibris (A. Mathijsen): 35-36.
Stalheim, O. H. V. The winning of animal health; 100 years of

veterinary medicine (E.R Oldenkamp): 31.
Tadjbakhsh, H. History of veterinary medicine and medicine of

Iran. Vol. 1 Ancient Iran (A. Mathijsen): 36.
Théodoridès, J. Des miasmes aux virus. Histoire des maladies

infectieuses (A. Mathijsen): 32.
Trienekens, G. Voedsel en honger in oorlogstijd 1940-1945.

Misleiding, mythe en werkelijkheid (I.J.R. Visser): 109-110.
Tsaknakès, A. A. [A history of Greek veterinary medicine], 1. (A.

Mathijsen: 36-37.
Twort, A. In focus, out of step. A biography of Frederick
William Twort F.R.S. 1877-1950 (A. Mathijsen): 32-33.
Vegetti, A.; Cozzi, B. La Scuola Veterinaria dell\'Università di

Padova (A. Mathijsen): 213.
Veterinary science in exiibris (A. Mathijsen): 296-298.
Walch, F. Roothaert: een biografie (A. Mathijsen en A.R

Wijgergangs): 300-302.
Weijnen, A. A.; Ficq-Weijnen, A. R G. M. A. Ziektenamen in de

Nederlandse dialecten (J.B. Berns): 192.
Wulfften Palthe, A. W. van. De eerste eeuw van de Koninklijke
Nederlandse Vereniging Ornithophilia (A. Mathijsen): 69.

29th International Congress on the History of Vetehnary
Medicine, Cordoba, 11-13 Septennber 1997: 219.

30ste Internationaal Veterinair-Historisch Congres te München
(Uitnodiging tot deelname): 309.

Australian Veterinary History Society: 62, 170, 213.

Dansk Veterinaerhistorisk Ârbok: 29, 259.

Diergeneeskunde in het quot;Derde Rijkquot;. Een tweedaags symposi-
um te Hannover: 293.

Early methods of animal disease control (OIE Scientific and
technical review, vol. 13, June 1994): 37.

Historia Medicinae Veterinariae: 106.

Japanese journal of veterinary history: 170-171.

Journée d\'étude, Université de Liège, 22 mars 1997: quot;Les
animaux exotiques dans les relations internationalesquot;: 178.

MedenA/erking gevraagd door prof. J.B. Tasker: 27.

Norman Comben catalogus: 134, 235, 445.
Obiettivi e documenti veterinari: 170.
Oproep tot deelname aan een onderzoeksproject, c.q. de cur-
sus \'Inleiding tot de veterinaire geschiedenis\': 310-311.
Publikaties van het Veterinair-Historisch Museum van Skara:
37.

Redactioneel: 123, 221, 307, 413.
Schweizerische Vereinigung für Geschichte der

Veterinärmedizin. : 65, 170, 224.
Uit de archieven van \'s Rijks Veeartsenijschool: 258-259.
Uitreiking Sarton-penning aan Peter Koolmees: 417.
Veterinair-historische informatie via Internet: 359.
Vetehnary heritage: 29; 62; 106.
Veterinary history (London): 170, 213.

Najaarsbijeenkomst (Utrecht, 1994): 3.
Voorjaarsbijeenkomst (Overloon, 1995): 42.
Najaarsbijeenkomst (Drachten, 1995): 78.
Voorjaarsbijeenkomst (Utrecht, 1996): 122.
Najaarsbijeenkomst (Utrecht, 1996): 175.
Voorjaarsbijeenkomst (Utrecht, 1997): 219.
Najaarsbijeenkomst (Amsterdam, 1997): 263.
Najaarsbijeenkomst (Utrecht, 1998): 359.
Voorjaarsbijeenkomst (Utrecht, 1999): 411.

ARGOS

BULLETIN VAN HET VETERINAIR HISTORISCH GENOOTSCHAP

najaar 1994

INHOUD

Uitnodiging najaarsbijeenkomst
(Utrecht, 4 november 1994)
p.3

Summaries
p.3

A.G. Thomsen and J.D. Blaisdell
From the fangs of Cerberus: the
possible origin of classical beliefs
about rabies
p. 5-8

J. de Vries

Veeartsen in Friesland 1800-1850

p. 9-25

D.J. Houwers
Brucella-DNA in een vroeg
15e-eeuwse afvalput
p. 27

A. Mathijsen
Verslag van het 27e International
Congress on theHistory of
Veterinary Medicine, Kopenhagen,
augustus 1994
p. 28-29

Boekbesprekingen
p. 31-33

Recente publicaties op het gebied
van veterinaire geschiedenis
p. 34-37

Herakles brengt Cerberus, de drie-koppige met slangen bezette hel-
lehond, naar Eurysthenes, de koning van Mykene, in wiens opdracht
hij twaalf heldendaden moest uitvoeren. De koning is in een groot vat
gevlucht en steekt van schrik zijn handen in de lucht. Herakles,
bekleed met de leeuwenhuid, zwaait met zijn knots.
De schilderstijl is Ionisch. Het is werk van een Ionische vluchteling of
immigrant in de stad Caere in Etrurië, waar de vaas is gevonden.
Gedateerd 525 Chr. Zij bevindt zich in het Musée du Louvre.
(Gegevens ontleend aan: Hellas\' Goden en mensen. Brussel: Paleis
voor Schone Kunsten, 1982, p. 103-4. Europalia 82).

vamtovwDE
HANDEN,

Intervet is een begrip in de veehouderij.
Door haar research staat Intervet garant voor
moderne diergeneesmiddelen van de
allerhoogste kwaliteit. Natuurlijk vinden deze
produkten hun weg over de gehele wereld.
Intervet, voor een Nederlands
kwaliteitsprodukt.

Najaarsbijeenkomst van het V.H.G.

in het teken van het 40-jarig bestaan van het MUSEUM DIERGENEESKUNDE

pP vrijdag 4 november a.s. zal worden herdacht dat het
Museum Diergeneeskunde precies veertig jaar eerder
officieel door de toenmalige voorzitter van het College
van Curatoren van de Rijksuniversiteit Utrecht werd geo-
pend (zie Argos, 8, p.259-261, 1993). De conservator van
het Museum, tevens vice-voorzitter van het V.H.G., A.P.
Wijgergangs heeft in goed overleg met de Museum-
commissie en het Bestuur van het V.H.G. een program-
ma opgesteld dat uit twee delen bestaat. In de ochtend
worden drie lezingen gehouden over de ontwikkeling van
de verloskunde bij het rund. Aan dit thema is ook de spe-
ciale tentoonstelling gewijd. In de middag volgt het fees-
telijk gedeelte, afgesloten met een borrel. Voor de details
zij verwezen naar de ingesloten uitnodiging.
Tussen beide gedeelten in, aansluitend aan de door de
Faculteit aangeboden lunch, zal de huishoudelijke ver-
gadering worden gehouden (ca. 13.30-14.15 uur).
De agenda hiervoor is eveneens als bijlage toegevoegd.

SUMMARIES OF MAIN ARTICLES

A.G. Thomsen and J.D. Blaisdell

From the fangs of Cerberus: the
possible origin of the classical
beliefs of rabies

The leading classical medical
authors of the first two centuries of
our era reached the conclusion that
rabies was caused by a poisonous
substance and that this came from
the fangs of a mad dog.
As it was for the first time that such
beliefs were expressed, and the fact
that the three authors (Pliny, Gelsus
and Galen) do not refer to each
others work, it is suggested that a
common source must have been in
existence. It is hypothetized that they
based their ideas on the writings on
the mythical multi-headed dog of
Hades, Cerberus.
The characteristics ascribed to
Cerberus by Homer, Hesiod, Vergil
and Ovid are analysed and it is con-
cluded that these writings may have
inspired the medical authors to intro-
duce a poisonous substance (a
\'virus\') as the cause of rabies.

J- de Vries

Veterinarians in Friesiand,
1800-1850

A formal veterinary education in the
Netherlands was established in
1821. Before that year veterinary
medicine was practised by people
with different backgrounds such as
medical doctors, reverends and far-
mers. The largest group of people
involved in practising veterinary

medicine were those who had gathe-
red their knowledge by tradition and
by experience, the so-called empiri-
cists. In the province of Friesiand 38
empiricists were registered in 1812.
From 1809 onwards empiricists
could pass an examination which
authorized them to provide veterinary
care. Five of these authorized quot;vete-
rinarians\' settled down in the provin-
ce of Friesiand in the period 1819-
1823. The first two veterinarians who
graduated from the State Veterinary
School came to Friesiand in 1826.
Between 1821 and 1850 a total of 19
graduate veterinarians were allotted
a post in Friesiand by agricultural
societies. Thirteen of them were
Frisian, 6 came from other parts of
the country. A national questionnaire
held in 1846, which was organised to
assess the extent of empiricism,
showed that veterinary medicine in
Friesiand was practised by 11 gradu-
ate veterinarians and 53 empiricists.
The authorities concluded that they

Colofon

could not do without the practical
knowledge of the empiricists. Legal
protection of the veterinary profes-
sion was therefore not established.
Due to the presence of the large
number of empiricists, it was rather
difficult for the graduate veterinarians
to establish a practice large enough
to make ends meet. Furthermore,
they lacked practical training. One of
the main problems the veterinarians
had to deal with was the contagious
pleuro-pneumonia in cattle. They had
no effective treatment at their dispo-
sal, a fact that damaged their reputa-
tion in the eyes of the farmers. In
1849 the Frisian veterinarians esta-
blished a society. It lasted, however,
only a couple of years. Attempts to
establish a provincial veterinary ser-
vice failed. Around 1850 the pers-
pectives for veterinarians were rather
bad. This situation would last until
the 1870s when the government was
more willing to protect the veterinary
profession.

Ook voor
dierenartsen
maakt Postbank
bankzaken
makkelijk.

Amy Gould Thomsen^ and John Blaisdell^

From The Fangs of Cerberus: The Possible
Origin of Classical Beliefs about Rabies

Rabies is one of the oldest documented diseases that affects both humans and animals.
According to one author the disease is first mentioned as early as 2300 B. C. in a
Mesopotamian law code.^ Unfortunately this author believes this early reference to \'madness\'
is too vague to be a confirmation of rabies.^ There is good evidence, though that rabies was
known to the ancient Babylonians, Egyptians and Hebrews.^ It is with the later Greek and
Roman authors that one begins to see elaborate discussions of this disease. In particular
three classical authors: Pliny (d. 79 A.D.), Celsus, (fl. 1st century A.D.) and Galen (fl. 2nd cen-
tury A.D.) all wrote extensively on this disease. Moreover, all three appear to have come to
the same conclusions: mainly that the disease was caused by a poison and that this poison
came from the fangs of the mad dog.

The fact that this is the first time
such beliefs are expressed suggests
all three obtained this belief from
another source contemporary with
their writings. Moreover, the fact that
there are no references, with respect
to rabies, in the writings of any one
of these authors to the other two
strongly suggests all three obtained
their ideas about rabies from a fourth
source. Recent evidence strongly
suggests that the source was in fact
the writings about Cerberus, the
multi-headed dog of Hades, that
were in evidence in late Republican
and early Imperial Roman times.
Prior to classical Roman times while
there was a number of written com-
ments about rabies little or nothing
was said about its means of spread.
Interestingly, while both Hippocrates
and Aristotle, the two foremost
Greek medical and biological
authors , supposedly wrote about
this disease, their comments were
not extensive. Hippocrates noted
that persons in a frienzed state drink
very little, are disturbed and frighte-
ned, tremble at the least noise and
are often seized with convulsions—
these remarks led one nineteenth-
century specialist to conclude he
was talking about rabies.quot;^
Unfortunately, Hippocrates never
mentioned rabies specifically and
since he wrote extensively on both
mental illness and epilepsy—he cal-
led the latter the sacred disease—
one can not be sure that this was not
a reference to one or the other of
these conditions.^ Aristole\'s com-
ments on rabies are much more
exact than those of Hippocrates. He
notes dogs suffer from a disease,
rabies, that produces madness.
Moreover, when the disease deve-
lops in all animals that the dog has
bitten, except humans, it kills them;
the disease also kills the dogs.® Still
nowhere in his writings does
Aristotle refer to this disease either
being caused by, or producing a
poisonous substance.
It is when one moves into the realm
of the later Greek and Roman world
that one finds fairly extensive discus-
sions on this disease. No less than
three authors of the early Roman

Empire: Pliny, Celsus, and Galen
write on this disease to some extent.
More importantly, all three recognize
that it is supposedly caused by a
poison. Pliny, a famed Roman natu-
ralist, writes:quot; So virulent is the pois-
on of the mad dog, that its very urine
even, if trod upon, is injurious, more
particularly if the person has any
ulcerous sores about him.quot;^ Celsus,
who wrote extensively on medicine,
noted with respect to rabies: quot;But
especially if the dog was mad, the
poison must be drawn out by a cup.quot;
He further noted that the wound cau-
sed by the mad dog must be kept
open to allow the poison to drop out
freely from it. Finally, Celsus made
note that the administration of much
wine, undiluted, was considered an
antidote to this, as well as all other
poisons®.

Galen\'s comments on rabies are
probably the most extensive of the
three authors. He believes it is cau-
sed by a corruption of a particular
humor in dogs which will cause the
disease in humans if they come in
contact with the affected animal\'s
saliva. Galen is very specific that it is
the saliva of the affected dog that
causes this affliction.® Moreover, he
refers to the affected humor as \'vitio-
so humore;\'Xh\\s, plus his numerous

antidotes for this corrupted humor,
strongly suggests he believes it to be
poisonousJquot;

The fact that all three authors con-
cluded that rabies was caused by a
poisonous substance suggests one
of two possibilities : either close col-
laboration or a common knowledge
of some earlier work. The fact that
there are no references in any of the
works to the other two authors
makes the first possibility extremely
tenuous at best. With respect to the
second possibility—a common
knowledge of an earlier source—
there exists a strong possibility that
all three authors had knowlege of
earlier Greek and Roman works, in
particular those discussing the multi-
headed dog Cerberus.
Through a study of classical myth
and language one may hypothesize
that Pliny, Celsus, and Galen formu-
lated similar, yet independent con-
clusions, as to the nature of rabies
based upon their observations and
interpretations concerning this mythi-
cal beast, Cerberus. Cerberus\'
nomenclature is quot;the Hound of
Hadesquot; and he appears in several
works of the classical era. Those
educated members of the late classi-
cal period certainly would have had a
thorough grounding in Homer\'s Iliad,
Hesiod\'s Theogony, Vergil\'s Aeneid,
and Ovid\'s Metamorphoses, works
that contain brief passages descri-
bing this creature whose task it is to
guard the underworld and whose
most notable characteristic is his
possession of multiple dog heads.
It is probable that the myth of
Cerberus originated in oral folklore
which Hesiod and Homer were the
first to give literary expression to
circa 800-700 B.C. The origin of his
name may be related to that of a
mythical dog in Asian mythology,
Karbaras, one of the two dogs of
Yama, the Hindu god of death. This
may have transferred to the Greek
language as Ker berethrou, which
means \'evil of the pit,\' or as
Creoboros, which we can translate
as \'flesh-devouring\' from créas for
\'flesh\' or \'meat\' and boros for \'devou-
ring.\' He was also referred to as
Creophager, which carries with it the
idea of eating flesh.\'\'^ In the
Theogony, a work dealing with the
lineage of the gods, Hesiod traces
the genealogy of Cerberus, who
stands as pitiless guard of Hades
and waits to devour anyone daring to
leave. He is a descendent of the
Medusa and one of the progeny of a
half nymph/half snake creature,
Echidna, of whom Hesiod writes:

Nothing like any mortal man,
unlike any immortal god, for
half of her is a fair-checked
girl with glancing eyes, but
half is a huge and frightening
speckled snake; she eats raw
flesh in a recess of the holy
earth. 12

{Theogony, 296-300)

Her mate, Typhon, no less horrifying,
is a dragon with a hundred snake
heads, eyes that blaze with fire, and
a voice that at times imitates the
yelps of puppies.We thus view the
canine heritage of Cerberus through
the carnivorous nature of his mother
and the vocal utterances of his
father. The siblings from this union
consist of Orthus, the Hound of
Geryon, the Lernaean Hydra, and
the Chimaera. Another set of step
siblings stemming from the mating of
Echidna with Orthus include the
Theban Sphinx and the Nemean
Lion. Some sources also list the
Caucasian Eagle, the Crowmyonian
Sow, and various vultures as siblings
of Cerberus.^quot;^

Cerberus makes a cursory appearan-
ce in the Iliad, where he is referred to
in his capacity of death god. Athene,
in discussing the possibility of rescue
for the Danaans who are being
slaughtered by Hector, speaks to
Hera of Herakles whom Eurystheus
has issued the difficult task of ente-
ring the underworld, and emerging
from it with this horrendous hound:

If in the wiliness of my heart I
had thoughts like his [Zeus],
when Herakles was sent
down to Hades of the Gates
to hale back from the King-
dom of the Dark the hound of
the grisly death god, never
would he have got [sic] clear
of the steep-dripping Stygian
water. quot;I ^

(///ad 8.366-369)

Authors vary on their descriptions of
him, particulary on the number of
heads he has: Horace gives him a
hundred,\'\'® artists most frequently
render him two or three.Hesiod
attributes fifty to him in this descrip-
tion: quot;Unspeakable Cerberus, who
eats raw flesh, /The bronze-voiced
hound of Hades, shameless, strong,
/With fifty heads.quot;quot;\'^ We discover
through his use of the word, trifauci,
meaning three-throated, that Vergil
endows his Cerberus with three
heads,as does Ovid, who uses the
words, tria ora (three faces) and tres
latratus ^o and ternis latratibus
(threefold barking) {Metamorphoses
4.450-51 ).21

However the descriptions may vary
on Cerberus, certain similarities
remain consistent in the accounts:
he manifests behaviors which the
authors choose to modify as mad-
ness and he emits poisonous sub-
stances from his jaws. Several of the
Latin word choices in the descrip-
tions of the Roman writers provide
means for drawing implications. The
utilizations of the words: rabidus,
virus, aconita, and spuma, form a
fascinating link between Cerberus,
rabies, aconite poisoning, and the
entire concept of virus as poison.
The word rabidus, which can mean:
raving, furious, enraged, savage,
fierce, mad, or rabid, was used in
reference to canes (dogs) as an
adjectival in poetry and in post-
Augustan prose.22 it appears in
2.151 of the Georgics, by Vergil, in
5.892 of Lucretius\' De rerum natura,
and in Horace\'s Ars Poëtica, 393.
The word rabida appears in conjunc-
tion with Cerberus in an account in
Book 6 of the Aeneid. Aeneas and
the Cumean Sybil experience cata-
basis by traveling into the under-
world, where they find need of fen-
ding off an attack of the dog, and
therefore placate him with a sedati-
ve-laced cake. In this instance Vergil
selects the word rabida as his adjec-
tive to modify the ablative noun,
fame, (hunger) to illustrate the deg-
ree of the hound\'s hunger:

Cerberus haec ingens latratu

regna trifauci personal adver-

so recubans immanis in antro.

Cui vates horrere videns iam

colla colubris melle sopora-
tam et medicatis frugibus of-
fam obiicit. Ille fame rabida
tria guttura pandens corripit
obiectam, atque Immania
terga resolvit fusus hum! toto-
que ingens extenditur antro.^^
(Our emphiasis)

Huge Cerberus, savagely
crouching in his odious cave,
filled this kingdom with the
sound of barking from his
three throats. The prophetess,
seeing his neck bristle up with
snakes, threw him a cake to
bring sleep made of honey
and meal mingled with drugs.
Rabid with hunger, he threw
open his three throats and
swallowed the offering, then
he loosened his huge backs
as he stretched out on the
floor throughout the entire
cave.

Another variation of rabidus, rabiem,
which is the accusative case of the
noun, rabies, and can mean rage,
madness, frenzy, or fury, appears in
Ovid\'s Metamorphoses. In this
instance the Fury is bringing poisons
to Ino and Athamus from the spuma
(foam) from Cerberus\' jaws. Note in
the last three lines of the passage
how Ovid elaborates upon the men-
tal manifestations:

attulerat secum liquidi quoque
monstra veneni, oris Cerberei
spumas et virus Echidnae
erroresque vagos caecaeque
oblivia mentis et scelus et
lacrimas rabiemque et caedis

amorem...24

(Our emphasis)

[The fury] had also brought
with her monstrosities of a
poisonous fluid—foam from
the jaws of Cerberus and
poison from Echidna, ram-
bling uncertainty and the for-
getfulness of the mentally
blind, wickedness, tears,
madness, and the love of
slaughter. . .

With respect to rabies Celsus in his
work refers to it as virus thus
introducing this term into the field of
microbiology^®. In fact wrusat this
point refers not to a microorganism
but to a poison or venom. While
there is no reference to virus as a
poison produced by Cerberus there
is a reference to it being a poison
produced by one of his relatives.
Ovid uses the word virus to refer to
that poison which has issued forth
from Echidna, Cerberus\' mother^^.
Thus through the familial tie, he
associates virus, a poison or venom
with Cerberus. The Latin for venom,
venerium, is a byproduct of rabiem
(madness), and is emitted from the
oras spumas (foaming mouth). The
word virus occurs elsewhere in
Cicero\'s Arati Phaenomen, 432, in
Vergil\'s Georgics, 1.129 and 3.419,
and in Ovid\'s Tristia, 3.10.64 . The
word spuma surfaces throughout
much classical literature as sea
foam, but is seen in Cicero\'s Actio in
Verrem in 2.4 and 66.148 as foam
from the mouth {cum spumas ageret
in ore).

In yet another passage from the
l\\/letamorptioses, containing the
words rabida and spumis, Ovid provi-
des a specific term for this poison—
aconiton or aconitum and later aconi-
ta, the neuter plural for the same
word Ovid originally refers to aconi-
ton, which can be generic for poison,
but alters the word by pluralizing it;
the multiplication into aconite takes
place upon its dispersion. We read:

. .. miscet Medea, quod olim
attulerat secum Scythicis aco-
niton ab oris, illud Echidneae
memorant e dentibus ortum
esse canis; specus est tene-
brosos caecus hiatu, est via
declivis, per quam Tirynthius
heros restantem contraque
diem radiosque micantes obli-
quantem oculos nexis ada-
mante catenis Cerberon
abstraxit, rabida qui concitus
ira inplevit pariter ternis latrati-
bus auras et sparsit virides
spumis albentibus agros: has
concresse putant nactasque
alimenta feracis fecundique
soli vires cepisse nocendi;
quae quia nascuntur dura
vivacia caute, agrestes aconi-
te vocant.2®

Medea mixed a poison which
she had once brought with
her from the shores of
Scythia. They remembered
that it originated from the
fangs of the Echidnean dog;
there is a dark cave with a
gloomy cleft, the way is slo-
ping, through which the
Tirynthian hero dragged away
Cerberus. Resisting and tur-
ning aside his flickering eyes
against the beams of daylight,
the dog filled the breezes as
well with his triple barking.
Entwined with chains as hard
as steel, with rabid anger, the
agitated dog sprinkled the
green fields with his white
foam; they thought that
these condensed and that the
matter which sprung up beca-
me powerful for harming,
taking nourishment from the
fertile and fruitful earth.
Because these substances
sprung up vigorously on the
hard rock, the peasants call it
aconite.

Harpers translates aconitum as a
poisonous plant, wolf\'s bane, monk\'s
hood, or aconite. References to this
word also appear in Vergil\'s
Georgics, 2.152 and Lucan\'s Beilum
civile 4.322-23.

Aconite was early on recognized as
a deadly poison. Dioscorides, a
famous late Greek author on phar-
macology, noted that another name
for this plant was wolfsbane. He
wrote: Aconitum...they use for the
hunting of wolves, putting them into
raw flesh, for being eaten by the wol-
ves, they kill them The symptoms
of aconite poisoning in both animals
and humans include restlessness,
excessive often frothy salivation,
irregularity of heartbeat, impairment
of vision and vocalization, anxiety,
vertigo and eventually coma,^°
symptoms very similar to those seen
with rabies. Thus it is possible that
rabies may have been interpreted by
the classical physicians as caused
by a poison similar to aconite that
dripped from the fangs of mad dogs.
Even from the rather scanty written
evidence available it appears that
the poison theory of rabies appears

to have been fairly extensively
known by late classical times. A third
century A.D. papyrus contains a
magical formula designed to protect
an individual bitten by a mad dog
against the poison found in the sali-
va.^quot;\' This belief in a poison continu-
ed, survived well into the eighteenth
century- no less an individual than
the famous surgeon John Hunter
(1728-93) held to the theory that
rabies, among other diseases, was
caused by a poison.^^ Interestingly,
by this time the term for the specific
poison of rabies was \'virus\' an eigh-
teenth-century American physician
named James Mease noted in his
writings this affliction was caused by
such a poison®^. It would be at least
another century before this term pas-
sed from being a poison to its being
identified with a submicroscopic,
infectious organism34.
It is fairly evident that by the first
century A.D. a number of Greek and
Roman writers had noted that rabies
was supposedly caused by a poison.
That they determined this indepen-
dent of each other strongly suggests
they may have consulted a fourth
source contemporary with their wri-
tings, for there are no remarks as to
this disease being caused by a pois-
on prior to this time. The source, or
sources they may have consulted
probably dealt with the mythical
multi-headed dog of Hades
Cerberus. In Cerberus we have a
dog which as been urged into anger,
this anger is modified by the adjecti-
ve, rabida. That dog emits a foamy
substance, {spumis), which trans-
forms into aconita (aconite). The
symptoms from aconite: excessive
salivation, impairment of neural func-
tion, coma and eventually death,
strongly ressemble the symptoms
seen with rabies. Thus the origin of
classical beliefs about rabies has
possibly come from the fangs of
Cerberus.

NOTEN

1.nbsp;J. Thédoridès. Histoire de la rage.
Cave canem. Paris: Masson, 1986.

2.nbsp;The reference in this law code states
that if a dog kills a man the owner of
the dog must pay the equivalent of
40 shekels of silver; if a slave is killed
by the dog the owner must pay the
equivalent of 15 shekels. While the
statement does make the comment
quot;if the dog is madquot; it also makes the
comment that the owner must pay if
he cannot prove the animal is a
guard dog. Moreover, nowhere in this
statement is anything said about
destroying the animal because he or
she is diseased. Thus one must con-
clude the term \'mad\' may have
meant \'vicious\' and not rabid.

3.nbsp;P.B. Adamson, Spread of rabies into
Europe and the possible origin of this
disease in Antiquity, Journal of the
Royal Asiatic Society of Great Britain
and IrelandAA^, 1977; Théodoridès,
n.1, p. 18; R.H.A. Marlen. De cani-
bus. Dog and hound in Antiquity.
London; Allen, 1971. p.74-76; A.
Sloan and A. Farquar. Dog and man,
the story of friendship. New York:
Blom, 1971. p. 41.

4.nbsp;G. Fleming. Rabies and hydrophobia.
London, 1872. p. 8.

5.nbsp;Hippocratic writings. Ed. by G.E.R.
Loyd. Harmondsworth: Penguin
Books, 1983. p. 237-251.

6.nbsp;Aristotle. History of animals. TransI.
by D.M. Balme. X books (3 vols.).
Cambridge: Harvard U.P., 1991.
Book VII, no. XXII (vol. 3, p. 183).

7.nbsp;Pliny. Natural history. TransI. by J.
Bostock. 6 vols. London, 1855. vol. 5,
p. 406.

8.nbsp;Celsus. De medicina. TransI. by
W.G. Spencer. 3 vols. Cambridge:
Harvard U.P., 1938. vol. 2, p. 113.

9.nbsp;Claudii Galeni opera omnia. Ed. C.G.
Kühn. Leipzig: Knob- loch, 1824. vol.
VIII, p. 423.

10.nbsp;Galen, vol. VIII, p. 424; vol. XIV, p.
158, 170-171, 206.

11.nbsp;Room\'s classical dictionary: the ori-
gins of the names of characters in
classical mythology. London:
Routledge amp; Kegan Paul, 1983.

p. 88.

12.nbsp;Hesiod. Theogony [and] Works and
days. Harmondsworth: Penguin

Books, 1973.

13.nbsp;Ibid, p. 820-880.

14.nbsp;D. Kravitz. WHO\'s who In Greek and
Roman mythology. New York:
Clarkson N. Potter, 1975. p. 56.

15.nbsp;Homer. Iliad. Chicago: Chicago U.R.,
1951.

16.nbsp;Room\'s classical dictionary, p. 88.

17.nbsp;M. Stapleton. A dictionary of Greek
and Roman mythology. London:
Hamlyn, 1978. p. 52.

18.nbsp;Hesiod. Theogony. p. 311-313.

19.nbsp;Virgil. Aeneid 6.417. Ed. by C. Pharr.
Lexington: Heath, 1964.

20.nbsp;Ovid. Metamorphosis. TransI. by F.J.
Miller. Cambridge: Han/ard U.P.,
1960-1964 (Loeb classical library, nr.
42, 43)

21.nbsp;Ibid., 7.414.

22.nbsp;This and the other definitions for the
Latin are taken from Harper\'s Latin
dictionary, ed. by E.A. Andrews. New
York: American Book Comp., 1907.

23.nbsp;Vergil. Aeneid. 6.417-423.

24.nbsp;Ovid. Metamorphoses. 4.503-506.

25.nbsp;Celsus. vol. 2, p. 112.

26.nbsp;A.P. Waterson and L. Wilkinson. An
introduction to the history of virology.
New York: Cambridge U.P., 1978. p.
2- 3; A. Grase. A history of experi-
mental virology. New York: Springer,
1991. p. 4.

27.nbsp;Ovid. Metamorphoses. 4.503-506.

28.nbsp;Ibid, 7.406-419.

29.nbsp;The great herbal of Dioscorides. Ed.
by R.T. Gunther. Oxford: Oxford
U.P., 1934. Book 4, 77-78 (p. 475-
476); J.M. Riddle. Dioscorides on
pharmacy and medicine. Austin:
University of Texas Press, 1985. p.
65.

30.nbsp;J.M. Kingsbury. Poisonous plants of
the United States and Canada.
Englewood Cliffs, N.J.: Prentice-Hall,
1964. p. 127.

31.nbsp;Thedorides. p. 18.

32.nbsp;J.B. Blaisdell, John Hunter (1728-93)
and rabies. Veterinary heritage, 12,
26, 1989; Idem, Rabies in eigteenth-
century England, Veterinary history,
6, 125, 1990/91.

33.nbsp;J. Mease. An inaugural dissertation
on the disease produced by the bite
of a mad dog or other rabid animal.
Philadelphia, 1792. p. 10.

34.nbsp;P. Radetsky. The invisible invaders.
Boston: Little, Brown, 1991.

J. DE VRIES^

Veeartsen in Friesland 1800-185tf

inleiding

In een vorig artikel werd de bestrijding van de runderpest in Friesland gedurende de 18e
eeuw beschreven (1). Daarin werd gewag gemaakt van experimenten met inentingen die bij
gebrek aan geschoolde veterinairen op particulier initiatief of in opdracht van de overheid wer-
den verricht door geneeskundigen, predikanten en landbouwers. Met de reguliere veeartsenij-
kundige zorg bemoeiden zich vooral allerlei empiristen en kwakzalvers. In onderstaand artikel
wordt de ontwikkeling van de veeartsenijkunde in de provincie Friesland in de eerste helft van
de 19e eeuw geschetst. Hierbij wordt achtereenvolgens ingegaan op de rol van de Departe-
mentale Commissie voor Geneeskundig Onderzoek en Toevoorzigt en de Commissie van
Landbouw die ten tijde van de Bataafse Republiek werden ingesteld; de veeartsenijkundige
zorg door empiristen; de enquête van 1846 over de uitoefening van de veeartsenijkunde en
de bestrijding van de longziekte bij runderen. De vraag die hierbij gesteld kan worden is met
welke problemen de in Utrecht afgestudeerde veeartsen werden geconfronteerd bij het ves-
tigen van hun praktijk in Friesland en of ze in staat waren een bestaan als veearts op te
bouwen.

De eerste veeartsenijschool - école
vétérinaire - werd in 1762 te Lyon
opgericht door Claude Bourgelat
(1712-1779). Bourgelat was officier
en chef van een ruiteracademie. Vier
jaar later richtte Bourgelat een twee-
de school op in Alfort bij Parijs. Deze
school heeft grote bekendheid
gekregen en kan worden beschouwd
als de bakermat van het veterinaire
onderwijs in Europa. Veel oplei-
dingsinstituten in de 18e en 19e
eeuw zijn opgericht naar het voor-
beeld van Alfort. De opleiding was
vooral gericht op verbetering van de
veeartsenijkundige verzorging van
paarden, in het bijzonder ten behoe-
ve van het leger en de stoeterijen
(2). Aan de problemen van de rund-
veestapel werd op de scholen aan-
vankelijk weinig aandacht geschon-
ken. Door drie langdurige epizoö-
tieën van runderpest in de 18e eeuw
werd de veestapel in zijn bestaan
bedreigd. Daarnaast werd de vee-
teeit bemoeilijkt door het regelmatig
voorkomen van droes, miltvuur,
schurft, schaapspokken en leverbot.
Onder invloed van de ontluikende
natuurwetenschappen groeide het
inzicht in de ziektekunde, de moge-
lijkheden van de geneeskunde ble-
ven evenwel beperkt. Het gedach-
tengoed van de Verlichting was nog
niet in brede lagen van de bevolking
doorgedrongen. Natuurrampen als
overstromingen en epidemieën wer-
den beschouwd als een straf van
God voor de zondige mens (1).
In ons land slaagde men er tijdens
de Republiek niet in om een oplei-
ding voor veeartsen in het leven te
roepen. Met de komst van de
Fransen in 1795 zou er veel veran-
deren, maar het duurde tot 1821
voordat de Rijksveeartsenijschool in
Utrecht haar poorten opende. In het
gedenkboek dat werd uitgegeven ter
gelegenheid van 150 jaar dierge-
neeskundig onderwijs, staat deze
ontwikkeling uitvoerig beschreven
(3).

1. De Bataafse Republiek
(1795-1806)

In het begin van de Bataafse
Republiek deed zich een aantal ont-
wikkelingen voor die van belang
waren voor de veeartsenijkunde. Er
werd een tweetal departementale
commissies ingesteld, namelijk de
Commissie voor Geneeskundig
Onderzoek en Toevoorzigt (CGOT)
en de Commissie van Landbouw
(CvL). Bij wet van 26 december
1799 werd het Fonds tot voorkoming
en afwending van de runderpest
ingesteld, het latere Fonds voor den
Landbouw (FvdL). Tenslotte werd
door de Agent der Nationale

Oeconomie, Joh. Goldberg, een
overzicht betreffende de staat van
de vaderlandse landbouw opgesteld,
later bekend geworden als de
Landbouwenquête van 1800.

1.1 De Departementale
Commissie voor
Geneeskundig Onderzoek en
Toevoorzigt (CGOT)

Deze commissie oefende controle uit
op de bevoegdheid en taakuitoefe-
ning van alle personen actief op
geneeskundig gebied, met inbegrip
van medicinae doctores die een uni-
versitaire opleiding hadden. Voorts
examineerde de commissie chirur-
gijns, apothekers, vroedmeesters en
vroedvrouwen die zich wilden vesti-
gen (4). In de instructie voor de
Commissaris tot de Zaken der
Geneeskundige Staatsregeling van
de Bataafsche Republiek staat onder
artikel 13: \'Zijn zorg zal zich ook uits-
trekken tot de gezondheid van het
lastdragend, melkgevend en slacht-
baar vee en tot de ziekten die bij het-
zelve plaats hebben; de maatrege-
len, die tot voorkoming, vermindering
of genezing derzelve kunnen worden
aangewend zullen door hem met de
Commissaris tot de Zaken van de
Landbouw onderzocht en aan de
Secretaris van Staat voor Binnen-
landse Zaken voorgedragen worden\'
(5).

Wegens het ontbreken van erkende
veeartsen kreeg de CGOT, welis-
waar in overleg met de CvL, een
adviserende stem bij het provinciaal
bestuur inzake het voorkomen van
(besmettelijke) veeziekten. Dit is niet
verwonderlijk, aangezien de medici-
nae doctores zich vanouds bemoei-
den met ziekten bij het vee. Zo ent-
ten Coopmans (Franeker), Belk-
meyer (Bolsward), Halbetsma
(Dokkum) en Stinstra (Harlingen) op
grote schaal runderen in tegen de
veepest gedurende de derde epizoö-
tie omstreeks 1770 (1). De eerste
voorzitter van de CGOT, de
Leeuwarder dr. J. Vitringa Coulon,
beoefende eveneens de veeartsenij-
kunde blijkens een in 1824 van zijn
hand verschenen publicatie over een
ziekte bij varkens (6). Deze verhan-
deling werd bekroond met de gou-
den medaille door de Maatschappij

ter bevordering van de Landbouw te
Amsterdam. Blijkens de notulen van
de CvL was in 1821 de medicinae
doctor Aeneae betrokken bij ziekte
van paarden op het Bildt (7). Als
laatste voorbeeld van bemoeienis
van medische zijde met de veestapel
noem ik een publicatie van D.H. van
der Meer, heelmeester te Drachten,
over proeven met de inenting van
schaapspokken in 1825. Niet onver-
meld mag daarbij de opmerking van
de schrijver in zijn inleiding blijven:
\'Door Zijne Majesteit de Koning bij-
zonder belast met het toezicht over
alles wat de landbouw en veeteelt
betreft, meende ik dat deze medede-
ling U niet ongevallig zal wezen\' (8).
Van der Meer die lid was van de
CGOT, gaf hier wel een zeer ruime
interpretatie van het hiervoor
genoemde artikel 13.

1.2 De Commissie van
Landbouw (CvL)

Onder het bewind van raadspensio-
naris R.J. Schimmelpenninck wer-
den in 1805 Departementale
Commissies van Landbouw inge-
steld. Volgens de Instructie voor de
Commissiën van Landbouw werd
bepaald dat de commissie in
Friesland acht leden zou tellen en
zou moeten bestaan uit \'geoefende
landbouwers\' of anderen, bedreven
in landbouwkundige zaken. Zo
mogelijk zou ook een ervaren vee-
artsenijkundige in de commissie
moeten worden opgenomen (9). In
deze opzet is men ten dele
geslaagd; van de acht leden waren
bij de oprichting vijf \'practische land-
bouwers\'. Het aantrekken van een
veeartsenijkundige kon niet worden
gerealiseerd. Merkwaardigerwijs is
later, toen er wel gediplomeerde
veeartsen beschikbaar waren, nooit
overgegaan tot benoeming van een
veearts in de commissie. Een over-
zicht van de samenstelling van de
Friese CvL in 1805 en van de leden
die nadien zijn benoemd, staat ver-
meld in Tabel 1.

De eerste voorzitter van de CvL was
mr. Meinardus Siderius (1754-1829).
Hij was drost in de grietenijen Oost-
en Weststellingwerf. In 1816 werd hij
benoemd tot inspecteur der indirecte

belastingen in het arrondissement
Heerenveen. In de eerste jaren van
de Bataafse Republiek was hij als lid
van het provinciaal bestuur lid van
de Algemene Rekenkamer en later
van de Nationale Vergadering. Door
inkrimping van het bestuursapparaat
onder Schimmelpenninck werd hij
drost in de Stellingwerven. Sinds
1781 was hij getrouwd met Hendrica
E.J. van der Kolk (10). In zijn
Haagse tijd heeft Siderius er onge-
twijfeld de hand in gehad dat zijn
zwager Hendrik Willem van der Kolk
(1768-1819) door Jan Kops, sinds
1800 commissaris van landbouw,
werd betrokken bij de voorbereidin-
gen van de Commissie van
Landbouw. Van der Kolk was in
1793 te Groningen gepromoveerd tot
medicinae doctor en oefende praktijk
uit in Leeuwarden. In 1802 legde hij
de medische praktijk neer om zijn
overleden vader op te volgen als
secretaris van de grietenij
Hennaarderadeel (11). Hij behoorde
tot het viertal \'geoefende landbou-
wers\' die in 1805 door de Secretaris
voor Binnenlandse Zaken, mr. H.
van Stralen, werden uitgenodigd om
de instelling van de CvL te bespre-
ken (12).

Het commissielid Dirk Fontein (1744-
1816), landbouwer te Salverd onder
Franeker, was lid van de Maatschap-
pij ter bevordering van de Landbouw
te Amsterdam. Hij publiceerde in
1779 een beschrijving der boerderij-
en op de kleilanden in Friesland.
Hierin werd tevens bericht over de
gunstige resultaten met het inenten
tegen veepest van kalveren naar het
voorbeeld van de Groningse boer
Geert Reinders, die hij via Petrus
Camper kende (13). Zijn broer Pieter
Fontein was naast landbouwer op
Eelsmastate te Sexbierum lid van
het departementaal bestuur. Het
commissielid Hylarides was naast
landbouwer lid van het gerecht van
Hennaarderadeel. Van de leden
Ypma en Twijnstra, resp. landbou-
wers te Nijland en Finkum zijn mij
geen nevenfuncties bekend. Tot
secretaris van de CvL werd
benoemd ds. R. Nicolai (1770-1831),
predikant te Lollum, later te Arum
(1806) en de \'tweelingdorpen\' Ried

Beroep/Functie

Voorzitters

mr. M. Sideriusnbsp;1805-1829

mr. U.H. Wielinga Hubernbsp;1830-1850

Secretarissen

ds. R. Nicolainbsp;1805-1821

mr. D.H. Beucker Andreaenbsp;1821-1828

mr. W.J. Sypkesnbsp;1828-1838

W. Koningnbsp;1838-1850

Leden

D. Fonteinnbsp;1805-1816

P. Fonteinnbsp;1805-1826

W.P. Hylaridesnbsp;1805-1826

dr. W.H. v.d. Kolknbsp;1805-1819

S.S. Ypmanbsp;1805-1810

P. Gasinjetnbsp;1805-1830

J.J. Twijnstranbsp;1805-1818

Leden, benoemd in vacatures

Wolveganbsp;Drost

Cornjumnbsp;Rechter

Lollumnbsp;Herv. predikant

Leeuwardennbsp;Rechter

Leeuwardennbsp;Advocaat

Cornjumnbsp;geen

Franekernbsp;Landbouwer

Sexbierumnbsp;Landbouwer/lid Departementaal
Bestuur

Wommelsnbsp;Landbouwer/lid van het Gerecht

Wommelsnbsp;Secretaris Grietenij

Nijlandnbsp;Landbouwer

Oosterwoldenbsp;Ontvanger

Finkumnbsp;Landbouwer

mr. D.M. Beucker Andreaenbsp;1811

mr, A.A. van Boelensnbsp;1816

D.L. Bosnbsp;1818

J.M. van Beijma thoe Kingmanbsp;1820

S.J. Hoekemanbsp;1827

B.S. Bakkernbsp;1827

mr. N. van Heiomanbsp;1830-

T. Feenstranbsp;1821-

G. Koopmansnbsp;1829-

W. van Peymanbsp;1831-

J.T. Taekemanbsp;1834-

mr. J.M. Carpentiernbsp;1837-

mr. G.A.A. van Nautanbsp;1838-

R.J. van der Leynbsp;1842-

Jhr. G.R.G. van Swinderennbsp;1844-

mr. S. van Teyensnbsp;1847-

J.J. Huidekopernbsp;1848-

Tabei 1. Samenstelling van de Commissie van Landbouw in Friesland vanaf de oprichting in 1805 tot de opheffino in 1850 (Bron-

Hijksarchief Friesland, Notulen Commissie van Landbouw).nbsp;i ■

en Boer (1812) (14). Zijn jaarwedde
werd vastgesteld op ƒ 350.
Vanwege de instructie van de raads-
pensionaris Schimmelpenninck
kreeg de CvL onder meer de volgen-
de taken (15):

- advisering aan regering en
departementaal bestuur over alle
zaken, betreffende de landbouw

onderzoek naar de toestand van
de landbouw met rapportage aan
de secretaris van staat
bevordering van de agrarische
produktie in kwalitatieve en
kwantitatieve zin

het aanmoedigen van proeven en
het verbeteren van werktuigen
onderzoek naar mogelijkheden
om woeste gronden te ontginnen

-nbsp;rapportage over de stand der
gewassen, marktprijzen van vee
en zuivel

-nbsp;rapportage over het voorkomen
van besmettelijke veeziekten

De commissies hebben dit program-
ma niet geheel waar kunnen maken.
Als belangrijkste oorzaak hiervoor
ziet Van der Poel (15) het wegvallen

van de centrale leiding door de
benoeming van Jan Kops tot hoogle-
raar landhuishoudkunde in 1816. In
de vacature werd niet voorzien.
In 1834 ontstond naast de CvL het
Vriesche Genootschap voor
Proefondervindelijke Landbouw
onder voorzitterschap van dr. J.
Vitringa Coulon. Deze had in 1827
na een conflict zijn functie van voor-
zitter van de CGOT neergelegd. Het
genootschap wilde overgaan tot
instelling van plaatselijke afdelingen
maar kreeg daartoe geen toestem-
ming van de gouverneur (16). Het
genootschap verrichtte proeven op
het gebied van boterbereiding, teelt
van vlas, aardappelen, hennep, hop
en de verbetering van schaperas-
sen. Voor dit laatste onderhield het
contact met prof. A. Numan in
Utrecht. Na 1840 zijn er behalve de
samenstelling van het bestuur in de
Provinciale Almanak, geen activitei-
ten van het genootschap bekend.
De CvL is ten gevolge van de perike-
len met het FvdL opgeheven per 31
december 1850. Op initiatief van het
provinciaal bestuur is de commissie
voortgezet als Provinciale
Commissie van Landbouw. Deze
heeft gediend als wegbereider voor
de Friese Maatschappij van
Landbouw en is opgeheven in 1866
(17).

1.3 Het Fonds ter voorkoming en
afwending van de
Runderpest

Toen een uitbraak van runderpest
dreigde op Walcheren besloot het
Uitvoerend Bewind van de Bataafse
Republiek de ziekte een halt toe te
roepen door het afslachten van aan-
getaste veestapels. De veehouders
zouden schadeloos worden gesteld
uit een fonds gevormd uit de
opbrengst van een eenmalig te hef-
fen belasting. De heffing bedroeg
twee stuivers voor een rund ouder
dan twee jaar, één stuiver voor een
rund jonger dan twee jaar, terwijl kal-
veren jonger dan drie maanden
waren vrijgesteld. De regeling werd
vastgelegd in de Wet van 26 decem-
ber 1799 (18). Een specificatie van
de opbrengst van de heffing staat
vermeld in het Magazijn van

Vaderiandscfien Landbouw 9). De
gegevens voor Friesland staan ver-
meld in Tabel 2. Hieruit blijkt dat
16.5% van de veestapel in de
Republiek zich in Friesland bevond.

Onder raadspensionaris Schimmel-
penninck kreeg het fonds in 1806
een meer definitieve vorm en heette
toen Fonds voor den Landbouw
(FvdL). De bestemming van het
fonds werd gewijzigd. Niet alleen
schadevergoedingen ten gevolge
van runderpest zouden uit het fonds
worden bekostigd, maar ook zaken
zoals onkosten van de CvL, bevor-
dering van de veeartsenijkunde, pre-
mies voor fokkerij, aanmoediging
van de teelt van nieuwe gewassen
en bevordering van grondverbetering
(18). Bij Koninklijk decreet van 1
oktober 1809 werd de schadever-
goeding uit het fonds aan veehou-
ders uitgebreid tot andere epidemi-
sche veeziekten, waarbij op hoger
gezag vee moest worden gedood en
begraven.

Na de Franse tijd bleek het fonds dat
bij de inlijving bij het keizerrijk
ƒ 346.405 bevatte, geheel te zijn
verdwenen. Door koning Willem I
werd het fonds opnieuw ingesteld en
tot 1831 waren er jaarlijks heffingen.
Het fonds bevatte in 1831
ƒ 4.419.300. In de jaren dertig over-
troffen de rentebaten de uitgaven
waardoor het fonds in 1838 zijn
maximale omvang bereikte van
ƒ 4.957.000 (18).

1.4 De Landbouwenquête van
1800

Door de Agent van Nationale
Oeconomie, Joh. Goldberg, werd
aan de hand van een lijst met 252
vragen een onderzoek ingesteld
naar de \'Staat van den
Vaderlandschen Landbouw\' in elk
district van de Bataafse Republiek.
De vragen waren gerubriceerd in
verschillende onderdelen: bouwlan-
den, weilanden, behandeling van het
vee, het zuivel, bos- en vruchtbomen
en moeslanden, staat der boerderij-
en en landlieden, schrale en woeste
gronden, meenten en marken. Voor
het district Leeuwarden werden de
vragen beantwoord door dr. H.G.W.
van der Kolk en voor het district
Franeker door D. Fontein (20). In zijn
aanbiedingsbrief maakte Van der
Kolk gewag van de \'verbaasde
agterhoudentheijd\' van de boeren
waardoor hij zijn antwoorden pas
laat kon inzenden. Uit de antwoor-
den op de vragen zijn de volgende
gegevens in het kader van dit onder-
werp relevant. De veebezetting op
25 morgen (1 morgen = 2.5 ponde-
maat; 1 pondemaat = 0.37 ha.) land
is 24 koeien, 2 paarden, 10 schapen,
7 varkens, 4 kalveren en 1 stier. De
hooioogst was 5-7 wagens per mor-
gen; 2 a 3 wagens per koe werden
voldoende geacht. De melkop-
brengst was per dag ca. 16 mingelen
(1 mingel = 1 liter) per koe. De boer-
derijen varieerden in grootte van 40-
120 pondemaat. De huur van een
goede boerderij was 10-14 gulden

per pondemaat. Een gemiddelde
veeboer had twee knechten en een
meid. Extra landarbeid werd verricht
door arbeiders die dit werk meestal
aannamen. Wat de lonen betreft,
capabele meiden verdienden ƒ 40-
60 per jaar en knechten ƒ 80-100,
boven kost en inwoning.
Met de staat der veedoctors was het
volgens van der Kolk ellendig
gesteld. Sommige boeren waren
bedreven in de verloskunde van
koeien. Het antwoord over het voor-
komen van veeziekten is summier;
genoemd worden ^het bloed\', \'gallig-
heid\' en \'ongans\' bij schapen en
droop\' (nierontsteking) bij koeien.
De landbouwenquête bevat geen
gegevens over de omvang van de
veestapel. Uit andere bronnen (19,
21, 22) zijn hierover gegevens ver-
zameld die zijn opgenomen in Tabel
3.

2. Veeartsenijkundige
voorzieningen

Met de instelling van het FvdL in
1806 was de financiele basis gelegd
voor de oprichting van een oplei-
dingsinstituut voor veeartsen. Het
duurde tot 1821 voor dit gerealiseerd
werd. Veeartsenijkunde werd
beroepshalve bedreven door empi-
risten, d.w.z. mensen die op grond
van eigen ervaring of uit overlevering
kennis hadden vergaard over vee-
ziekten en verloskunde. Smeden
beoefenden vaak het aderlaten, een
middel dat bij vele kwalen werd aan-
gewend. Maar zoals hiervoor reeds
werd vermeld, hielden eveneens
heelmeesters en doctoren zich met
dierziekten bezig. Waarschijnlijk zul-
len ook kwakzalvers, duivelbanners
en dergelijke lieden aftrek voor hun
pretense kunsten\' hebben gevon-
den.

2-1 Empiristen.

In1811 en 1813 zijn door de Prefect
van het departement Friesland lijsten
met veeartsenijkundigen (artistes
veterinaires) opgesteld uit opgaven
die waren verstrekt door de souspre-
fecten van de arrondissementen
Leeuwarden, Sneek en Heerenveen

(23). Uit deze lijsten is een overzicht
(Tabel 4) opgesteld met namen en
vestigingsplaatsen van 38 veeart-
senijkundigen. Tevens zijn hierbij zo
veel mogelijk vermeld plaats en
datum van geboorte, het beginjaar
van de praktijkuitoefening en de
familienaam die in 1812 werd geregi-
streerd. Grote delen van het depar-
tement komen in het overzicht niet
voor, zoals de zuidoost- en zuid-
westhoek, enkele noordelijke
gemeenten (Leeuwarderadeel, Het
Bildt en Oostdongeradeel),
Achtkarspelen en de eilanden.

De maires die op hun beurt de sous-
prefecten van informatie hadden
voorzien, vermeldden soms interes-
sante toelichtingen. Geen van de
veeartsenijkundigen had een brevet
of een diploma. Cornelis Hendrik
Schuit te Dokkum deelde mee dat hij
in 1790 te Rochelle (?) in Frankrijk
was geëxamineerd en een diploma
had ontvangen als paarde- en bees-
tedoctor. Vervolgens zou hij in 1791
te Berlijn nog een examen hebben
afgelegd; door een ongelukkig toeval
had hij de betreffende papieren ech-
ter verloren. Zijn verhaal wordt er
niet geloofwaardiger op met de
mededeling dat de veeartsenijkunde
reeds meer dan duizend jaar in zijn
familie was beoefend. De maire van
Dokkum tekende hierbij aan dat
Schuit met zijn huisgezin geheel
leefde van zijn praktijk als veearts.
In de meeste gevallen onthielden de
maires zich van een oordeel over de
bekwaamheid van de veeartsenij-
kundigen. Soms werd een gunstig
oordeel uitgesproken, zoals bij
Klatter (Harlingen), Abma
(Wynaldum), Eintse Hendriks
(Hantumhuizen), Lubberts (Kollum),
De Roos (Rinsumageest), Hamstra
(Oudkerk), Wierdsma (Eestrum),
Brouwer (Hommerts), Doornbos
(Witmarsum) en Jansma
(Siegerswoude). Een enkele maal
viel het oordeel negatief uit, zoals bij
Johannes Houwer te Rien. Hierbij
tekende de maire aan: \'De kunde
van dezen man is zeer suspect, zijn-
de een man aan wien de practijk in
de geneeskunde is verboden en die
zich nu geneert met de veeartsenij-
kunde om zijn talrijk huisgezin een
sober bestaan te verschaffen\'.
Blijkens de Handelingen van de
CGOT (5) beoefenden de empiristen
David Bergman te Herbayum, Jan
Thomas Terpstra te Sneek en Sjoerd
Ruurds Wartena te Priens soms
ongeoorloofd de geneeskunde.
Hiervoor werden ze voor de rechter
gedaagd.

2.2 De Leidsche Commissie.

In 1807 machtigde Koning Lodewijk
Napoleon de ministers van Binnen-
landse Zaken en van Oorlog om een
aantal jongelui tot veearts te laten
opleiden in Alfort. De medisch stu-
dent G.C. de Wolf te Franeker vroeg
de CvL hem voor uitzending voor te
dragen onder overlegging van een
getuigschrift van prof. J. Mulder. De
CvL was echter op de hoogte van
het feit dat De Wolf pas was ontsla-
gen uit detentie na bestraffing door
de senaat en wees hem daarom af.
De eerste kans op een opgeleide
veearts ging daarmee voorbij.
In 1808 stelde de CvL aan de minis-

ter van Binnenlandse Zaken voor om
de departementale CGOT op te dra-
gen om allen die zich voor veeart-
senijkundige uitgaven, te examine-
ren en om tegen onbevoegden op te

treden. De CvL merkte daarbij op dat
het vaak voorkwam dat personen,
die bij het examen voor de CGOT
onbekwaam werden geacht om te
worden bevorderd tot genees- of

heelmeester, zich uitgaven voor vee-
doctor en op die wijze hun verboden
praktijk uitoefenden. Naar aanleiding
van dit voorstel bepaalde de minister
dat voor geschikte veeartsen een

tractement van ƒ 400 per jaar zou
worden gegeven, mits voorafgaand
een examen bij een CGOT was
afgelegd (24). Reeds binnen twee
maanden kwam de minister op zijn
dispositie terug met de bepaling dat
tot mei 1809 het examineren van
veeartsen zou geschieden door een
commissie onder voorzitterschap
van de Staatsraad prof, S.J.
Brugmans te Leiden (25). Deze
zogenaamde Leidsche Commissie
heeft gefunctioneerd tot 1826, het
jaar waarin de eerste examens aan
de Veeartsenijschool in Utrecht wer-
den afgenomen.
Deze gang van zaken is mijns
inziens te betreuren, aangezien de
CGOT op departementaal niveau
autoriteit bezat. Het afnemen van
examens van genees- en heelmees-
ters, vroedmeesters, vroedvrouwen
en apothekers, alsmede het viseren
van diploma\'s van medicinae docto-
res was een van haar belangrijkste
taken. Tevens zag de CGOT toe op
een goede uitoefening van het
beroep en op de staat van instru-
menten en genees- en hulpmidde-
len, terwijl ook de bestrijding van de
kwakzalverij veel aandacht kreeg.
Deze kwaliteiten, gevoegd bij de
belangstelling die de voorzitter van
de CGOT, dr. Vitringa Coulon, voor
de veeartsenijkunde aan de dag
legde, vormden voorwaarden die
waarschijnlijk geleid zouden hebben
tot autorisatie van een groot deel
van de hiervoor genoemde empiris-
ten en daarmee tot inperking van de
activiteiten van onbevoegden. De
afstand tot de Leidsche Commissie
was kennelijk te ver. De CvL heeft
o.a. Doornbos te Witmarsum, Kamp
te Sneek en Stocker te Leeuwarden
tevergeefs aangemoedigd examen
te doen in Leiden. Herhaalde malen
heeft de Friese CvL getracht ook op
andere plaatsen examens te doen
plaatsvinden, maar steeds zonder
resultaat.

Het duurde tot 1819 voor de eerste
gediplomeerde veearts naar
Friesland kwam. Het was de uit
Zwolle afkomstige Egbert Pas die
zich vestigde te Hallum. Hij was van
1814 tot 1818 militair paardenarts
geweest. Hij deed op 22 februari
1819 examen te Leiden, waarbij hij
de bevoegdheid kreeg van veearts
2e klasse, 2e rang. Bij K.B. is hij offi-
cieel benoemd per 3 juli 1819 op een
tractement van ƒ 200 per jaar. Een
tweede vestiging volgde snel. Per
31 augustus 1819 werd Jan Karei de
Greuve, tot dan veearts te Utrecht,
overgeplaatst naar Leeuwarden als
veearts 1e klasse, 2e rang. De
Greuve was een der laatste Neder-
landers die in 1812 naar Alfort ging.
In 1815 kwam hij na veel omzwervin-
gen terug. Na het examen bij de
Leidsche Commissie vestigde hij
zich in Utrecht (26). In Leeuwarden
bleef hij niet lang; reeds in juni 1823
werd hij op zijn verzoek overge-
plaatst naar Amsterdam. De Greuve
was in 1819 aangesteld op een jaar-
wedde van ƒ 400. Per 1 juli 1821
werd hij bevorderd tot veearts le
klasse, le rang en werd de jaarwed-
de ƒ 500. Als derde gediplomeerde
veearts kwam naar Friesland
Luichien Willems Barghof. Hij werd
in mei 1820 overgeplaatst van
Doldersum naar Oldeberkoop. Deze
standplaats was speciaal gekozen
met het oog op de nabijheid van de
koloniën van de Maatschappij van
Weldadigheid.

In mei 1821 meldde zich bij de CvL
Johan van Groning te Midlum. Hij
was door de Leidsche Commissie bij
het examen gewaardeerd als vee-
arts 2e klasse, 2e rang en wilde voor
salariring in aanmerking komen.
Daarbij deed zich het opmerkelijke
feit voor dat de minister Van Groning
\'niet tot het bekomen van enig trac-
tement aan de koning heeft voorge-
steld\', omdat hij bij het examen
slechts in de 2e klasse, 2e rang is
gebrevetteerd. Gelet op het grote
aantal veeartsen dat reeds van deze
rang aanwezig was, kon er geen
benoeming plaats vinden. Van
Groning deed zijn beklag en de CvL
nam het voor hem op: \'Er mogen
dan in den lande voldoende veeart-
sen 2e klasse, 2e rang zijn, in
Friesland zijn maar drie bezoldigde
veeartsen, terwijl het in veerijkheid
één der voornaamste gewesten is
die een belangrijke bijdrage levert in
het Veefonds\'. Bovendien, zo stelde
de CvL, doen de veeartsen van
elders het hier niet zo goed: \'De
boer heeft zijn eigen landstaal, op de
afgelegendste plaatsen verstaat hij
nauwelijks de vriesche stedeling,
hoe zal hij dan de inboorling van een
zuidelijke provincie, wiens taal zo
aanmerkelijk met die van dit gewest
verschilt, kunnen begrijpen? De
beste raad van zulk qen vreemde
veearts zal verkeerd worden ver-
staan en ene uitwerking hebben,
misschien geheel tegen de bedoe-
ling\' (27). Ook voor dit argument
zwichtte de minister niet. Van
Groning heeft ongesalarieerd tot zijn
dood in 1838, vanuit Midlum zijn
beroep uitgeoefend.
Als laatste gebrevetteerde van de
Leidsche Commissie meldde zich
Halbe Sierds Wagenaar als veearts
2e klasse, 2e rang in juni 1823.
Wagenaar die in Leeuwarden in
1815 ingeschreven stond als voer-
man, beoefende de veeartsenijkun-
de reeds in 1810, Ondanks de be-
zwaren van de minister die voor de
vertrekkende De Greuve in Leeuwar-
den weer een veearts le klasse
wilde hebben, werd Wagenaar toch
voorlopig aangesteld met ingang van
1 december 1823 op een salaris van
ƒ 200. Hij zou er blijven tot zijn dood
in 1857.

De vijf in Leiden gebrevetteerde vee-
artsen staan samen met de 19 in
Utrecht afgestudeerde veeartsen die
zich in de periode 1819-1850 in
Friesland vestigden, vermeld in
Tabel 5.

2.3 De Rijksveeartsenijschool.

In januari 1818 behandelde de CvL
een plan om in het athenaeum te
Franeker een veeartsenijschool te
stichten. Een ontwerp hiervoor werd
bij een audiëntie tijdens het bezoek
van koning Willem I op 29 juni 1818
aan Leeuwarden, aangeboden. Dit
plan had weinig kans van slagen
omdat de regering juist in dat jaar
had besloten een school te stichten
in Utrecht (28). In 1821 werd de
Rijksveeartsenijschool geopend. De
kosten van de oprichting en exploita-
tie werden geheel bestreden uit het
FvdL. Iedere provincie had het recht
een bepaald aantal kwekelingen aan
te wijzen die op kosten van het fonds
in Utrecht mochten studeren. De
gouverneur riep kandidaten op voor
een vergelijkend examen. De eisen
voor het deelnemen aan het examen
waren niet hoog: leeftijd 17-22 jaar,

1nbsp; niet uit Friesland afkomstig.

Tabel 5. Veeartsen die zich in de periode 1819-1850 in Friesland hebben gevestigd

onbesproken gedrag, een goede
gezondheid en ervaren in het lezen,
schrijven en spreken van de
Nederlandse taal (29). De start was
voor Friesland goed, in het eerste
jaar gingen drie jongelui naar
Utrecht. Het waren Gosse Kijlstra uit
Drachten, Oege Koopmans uit
Oosterlittens en Wybrandus Mossel
uit Franeker. Later werd dit aantal
beduidend minder. In de gehele
periode 1821-1850 waren er op een
totaal van 223 - met aftrek van de
deelname uit België - slechts 13
leerlingen uit Friesland afkomstig
(30).

Alle uit Friesland afkomstige leerlin-
gen, behalve Ypes, hebben op kos-
ten van het FvdL hun opleiding
genoten. Opmerkelijk is dat de
meeste leerlingen niet uit boerenge-
zinnen kwamen. Van de vaders heb
ik de volgende beroepen gevonden:
koopman, predikant, notaris, belas-
tingontvanger, boekdrukker, kaas-
koper, pedel, grutter en landbouwer.
Na het behalen van het diploma van
de vierjarige opleiding hebben de
Friese kwekelingen zich op aanwij-
zing van de minister van Binnen-
landse Zaken, na ingewonnen
advies bij de gouverneur en de CvL,
allen in de provincie Friesland
gevestigd. In Tabel 5 staan deze
veeartsen vermeld met het jaar van
afstuderen, de vestigingsplaats en
de periode van praktijkuitoefening.
Het aantal Friese afgestudeerden
was te gering om een goede sprei-
ding van veeartsen over de provincie
te bereiken. Dit was reden voor de
betrokken minister om vanaf 1842
ook aan veeartsen van elders een
standplaats in Friesland toe te wij-
zen. Tussen 1842 en 1850 werden
standplaatsen toegewezen aan Van
Staa, Van Ghert, Minlot, Warnsinck,
Egberts en Collins.
Hoe gering de belangstelling voor de
opleiding in Utrecht rond 1850 was,
wordt duidelijk geïllustreerd door het
feit dat het na het afstuderen van
Ypes in 1848 bijna tien jaar duurde
voor er weer iemand uit Friesland
werd gediplomeerd. De sinds 1831
in ons land heersende longziekte
deed forse aanspraken op het FvdL
waardoor de financiering van de
veeartsenijschool gevaar liep. Om
het fonds nog enigszins te sparen
besloot de regering met ingang van
1844 de studie niet meer uit het
fonds te betalen. Dit, gevoegd bij de
geringe toekomstperspectieven voor
de veeartsen, had tot gevolg dat het
aantal studenten dramatisch afnam.
In 1844 werden nog 8 nieuwe kwe-
kelingen ingeschreven. Dit aantal
daalde van resp. 7, 6, 5 tot O in
1848. Tot 1855 schommelde het tus-
sen O en 3 (30). Prof. Numan, de
directeur van de school, was sinds
de dertiger jaren de belangrijkste
adviseur van de regering op veeart-
senijkundig terrein. Hij was niet over-
tuigd van de besmettelijkheid van de
longziekte en aarzelde om te kiezen
voor het afmaken van besmet en
verdacht vee. Zijn aarzeling om tot
massaal afmaken van vee te advise-
ren, leidde er mede toe dat de rege-
ring met haar wetgeving weinig suc-
cesvol was (31). Numan besefte dat
het lot van zijn school afhing van de
toekomstmogelijkheden van de afge-
studeerde veeartsen en drong bij de
minister van Binnenlandse Zaken
aan op een onderzoek naar de om-
vang van het empirisme. Dit leidde
tot een enquête onder de gemeente-
besturen in 1846. De gegevens met
betrekking tot Friesland zijn bewaard
gebleven in het archief van de gou-
verneur (32).

3. De enquête van 1846

Bij de toezending van de modelfor-
mulieren voor de enquête deelden
Gedeputeerde Staten (GS) de plaat-
selijke besturen mee dat \'de rege-
ring het voornemen had om het
vroeger opgevatte denkbeeld de uit-
oefening van de veeartsenijkunde
langzamerhand geheel over te laten
aan personen, die, als een weten-
schappelijke opleiding in het vak
genoten hebbende, geacht kunnen
worden voor die taak berekend te
zijn, ten uitvoer te brengen, nu er
reeds vele kwekelingen van \'s Rijks
Veeartsenijschool in de onderschei-
dene provincies zijn aangesteld en
het uitzicht bestaat binnen korte
jaren geheel in de bestaande
behoefte zal kunnen worden voor-
zien\' (33). Uit de tabellarische formu-
lieren die door alle 43 grietenijen en
steden zijn ingezonden, blijkt dat in
24 grietenijen en 3 steden de veeart-
senijkunde werd uitgeoefend door 53
personen die hiervoor geen brevet
hadden van de Veeartsenijschool of
van de Leidsche Commissie. Een
overzicht van deze personen is
opgenomen in Tabel 6.
Van deze 53 personen oefenden 38
de veeartsenijkunde in haar volle
omvang uit. Vijftien verleenden
slechts hulp op onderdelen zoals de
verloskunde (10), castraties (1),
aderlaten (1), uitwendige gebreken
(1), verstoppingen, beenzetten,
venijn (1) en alle onderdelen behalve
de verloskunde (1). Slechts 9 van de
53 empiristen oefenden geen neven-
beroep uit. Zeventien waren tevens
boer, 10 waren smid, 4 arbeider en 3
herbergier. Van 6 personen werden
de volgende beroepen vermeld: gar-
denier, metselaar, visser, turfmaker,
slachter en rijksveeschatter. In
tegenstelling tot de empiristen uit
1811/1813 (Tabel 4) bestaat deze
groep geheel uit autochtonen. Er zijn
maar een paar familierelaties te ont-
dekken tussen de personen uit 1811
en 1846, nl. te Rinsumageest vader
en zoon De Roos en te Oudkerk,
Ferwerd en Stiens de familie
Hamstra. Deze familie leverde in
1867 de gediplomeerde veearts IJ.
Hamstra op die zich vestigde te
Menaldum. Ook het omgekeerde
kwam voor: de empirist Barghof te
Oldeberkoop was een zoon van vee-
arts L.W. Barghof die in 1841 over-
leed.

Er waren slechts 7 grietenijen die
vermeldden dat smeden zich bezig
hielden met aderlaten. Vijftien griete-
nijen daarentegen deelden expliciet
mee dat er geen smeden waren die
aderlatingen verrichtten. De belang-
rijkste vraag van de enquête was of
er bijzondere redenen in het belang
van de veeteelt waren om de niet
erkende personen voorlopig het uit-
oefenen van de praktijk geheel of
gedeeltelijk toe te staan. In Tabel 7
zijn de antwoorden op deze vraag
samengevat.

De houding van de plaatselijke
besturen ten aanzien van de opge-
leide veeartsen mag gunstig
genoemd worden. Tegenover 12
grietenijen of steden die empiristen

Tabel 6. Lijst van empiristen werkzaam in Friesland, opgemaakt uit de gegevens van de enquête van 1846

wilden handhaven staan er 13 die
direct of op termijn de voorkeur aan
een gediplomeerd veearts geven.
Bovendien was er van de 10 griete-
nijen of steden waar gediplomeerde
veeartsen waren gevestigd maar
één (Utingeradeel) die de empiristen
wilde handhaven.
De enquêtegegevens zijn door de
gouverneur aan de CvL gezonden
met het verzoek om advies (34). De
commissie liet bij monde van haar
voorzitter een geheel eigen geluid
horen waarbij voorbij werd gegaan
aan de door de gemeenten gelever-
de gegevens. De voorzitter verloor
zelfs geheel de objectiviteit uit het
oog door te beweren dat er van de
plaatselijke besturen slechts twee
voor een verbod van empirici waren,
één bestuur het onverschillig liet en
de overige voor laisser faire\' waren.
De voorzitter noemde het voorstel
om alleen aan veeartsen de praktijk
toe te vertrouwen in de eerste plaats
ondoelmatig. Landbouwers zouden
de gediplomeerde veeartsen met
hun gebrekkige praktijkervaring niet
snel vragen. In de tweede plaats
noemde hij de maatregel ontijdig.
Het aantal van 11 veeartsen was te
gering - nog afgezien van de grote
afstanden - om de veestapel te ver-
zorgen. Voorts verweet de voorzitter
de veeartsen dat ze in kleding, taal
en manieren te veel verschilden van
de plattelandsbewoners. Bovendien
waren ze te duur, terwijl de behan-
delingen niet altijd hielpen: men
begon bij de veearts en eindigde bij
de smid. De voorzitter was van
mening dat het verblijf aan de vee-
artsenijschool in Utrecht dat hij een
\'klein Oxford\' noemde, eenvoudiger
van opzet moest worden zonder \'dat
grandioze dat uit Duitsland tot ons is
overgewaaid\'. De smaak voor het
eenvoudige landleven moest de
kwekelingen niet worden ontnomen.
Aan de school zou een modelboer-
derij voor praktisch ondenwijs moe-
ten komen, terwijl meer Engelse
vakliteratuur zou moeten worden
gelezen. Ook gaf de voorzitter een
oordeel over de schapenfokkerij aan
de school. Deze kon worden afge-
schaft. Het had veel gekost tenA/ijl de
Nederlandse veefokkers er niets aan
hadden gehad.

Deze voorzitter was mr. U.H. Wielinga

Huber (1792-1871), raadsheer bij
het gerechtshof te Leeuwarden
(\'s zomers wonende op Martena-
state te Cornjum) en sinds 1831
voorzitter van de CvL. Na het ophef-
fen van deze commissie werd hij in
1851 voorzitter van de nieuw inge-
stelde Provinciale Commissie van
Landbouw die de wegbereider werd
voor de oprichting van de Friese
Maatschappij van Landbouw. Het
blijft onduidelijk waarom deze magi-
straat zich naar aanleiding van de
enquête zo ongenuanceerd heeft uit-
gelaten. Duidelijk is dat er naar zijn
persoonlijke indruk geen waardering
was voor de gediplomeerde veeart-
sen. De enquête heeft op landelijk
niveau geen gevolgen gehad in die
zin, dat er plannen zijn ontworpen
om het empirisme in te dammen of
om te komen tot een uitoefeningswet
inzake de veeartsenijkunde.

Tengevolge van het opkomend libe-
ralisme was het regeringsbeleid in
de veertiger jaren van de vorige
eeuw zeer terughoudend. Ten aan-
zien van het landbouwbeleid heerste
er een crisis door uitbraken van de
longziekte en de daarmee samen-
hangende uitputting van het FvdL.

4. De longziekte

De longziekte deed zich voor het
eerst voor in 1831 in Gelderland. Het
duurde tot januari 1842 voor het eer-
ste geval in Friesland werd vastge-
steld. In opdracht van de CvL stelde
de veearts E. Plantinga uit Wolvega
op 31 januari 1842 een onderzoek in
op het bedrijf van Symen Jans Knol
te Nijega in Doniawerstal.
Plantinga\'s rapport kwam via de CvL

op 4 februari bij de gouverneur.
Inmiddels was de gouverneur in
gezelschap van de veearts Mossel
op het bedrijf van Knol geweest. Op
5 februari kregen de president van
de CGOT, de medicus dr. J. van der
Plaats uit Leeuwarden, en de veeart-
sen Mossel en Plantinga opdracht
zich onverwijld naar Nijega te bege-
ven voor een nader onderzoek. Door
onderzoek der zieke dieren en sectie
op een gestorven koe werd
Plantinga\'s diagnose bevestigd. De
gouverneur nam krachtige maatre-
gelen. Alle 65 op het bedrijf aanwezi-
ge dieren werden gedood en begra-
ven. Hooi, stro en mest mochten niet
worden afgevoerd, stallen werden
ontsmet en mochten het wintersei-
zoen niet meer worden gebruikt. De
veeartsen kregen opdracht alle die-
ren voor en na het doden te onder-
zoeken om zoveel mogelijk kennis
over de ziekte te vergaren. Reeds
spoedig kon deze kennis in praktijk
worden gebracht aangezien in maart
1842 de ziekte werd vastgesteld bij
51 stuks vee van Haring Pieters de
Boer te Warns. Op dit bedrijf werden
dezelfde maatregelen getroffen als
in Nijega. In 1843 en 1844 deden
zich geen nieuwe gevallen voor. Na
enkele gevallen in 1845 en 1846
werd de toestand in 1847 ernstiger
met de uitbraak van longziekte op 8
bedrijven. In 1848 en 1849 breidde
de ziekte zich uit tot resp. 18 en 108
bedrijven. In mei 1848 moest de
gouverneur de maatregel tot alge-
mene doding van ziek en schijnbaar
gezond vee op besmette bedrijven
laten varen wegens gebrek aan
financiële middelen ten gevolge van
de uitputting van het FvdL (35). Dit
fonds dat in 1838 bijna ƒ 5 miljoen
bevatte, werd sinds 1837 toen de
regering besloot ook de wegens
longziekte gestorven dieren te ver-
goeden, flink aangesproken. De
regering slaagde erin tussen 1840
en 1844 weer een heffing op vee in
te voeren om het fonds aan te vul-
len. In 1845 echter was de Tweede
Kamer niet meer bereid een wettelij-
ke regeling van de bestrijding van de
longziekte te continueren (36).
Voor Friesland kwam dat op een
ongelukkig moment. Bij het uitbreken
van de longziekte bleken de finan-
ciële middelen waarin de Friese vee-
houders in de loop der tijden onge-
veer 1/6 deel hadden bijgedragen,
ontoereikend. Sinds het uitbreken

van de ziekte in 1833 tot augustus
1842 waren in Nederland 64.989
runderen gedood of gestorven ten
gevolge van longziekte. Hiervoor is
ruim ƒ 1.5 miljoen aan schadeloos-
stelling uitbetaald. In Friesland brak
de ziekte pas in 1842 uit. Derhalve
was het aandeel van Friesland in
deze cijfers laag: 116 runderen met
een schadebedrag van ƒ 6.739. In
de jaren 1850 zou de ziekte ook in
Friesland in alle hevigheid uitbreken.
Opmerkelijk is dat voor de hele perio-
de 1833-1842 ruim 75% van het
schadebedrag werd uitgekeerd in de
provincie Zuidholland (37). In de ver-
gadering van Provinciale Staten van
17 oktober 1850 werd gesteld dat
men in Zuidholland de aangifteplicht
en de afzondering van ziek vee had
veronachtzaamd, waardoor deze
provincie een brandhaard van
besmetting werd (38). Ook door
Wester is beschreven dat de wettelij-
ke bepalingen openlijk werden gesa-
boteerd (39). In de Almanak voor
landbouwers en veehouders (40)
werd aangenomen dat nog niet de
helft der aan longziekte verloren
gegane runderen bij het departe-
ment van Binnenlandse Zaken
bekend was geworden. Volgens
deze almanak werd de ziekte op
vele plaatsen verborgen gehouden.
De veehouders zagen dikwijls kans
zieke of half herstelde runderen te
verkopen voor enkele guldens meer
dan de officiële schadevergoeding.
Het provinciaal bestuur van
Friesland had reeds in 1844 het
inzicht dat er van rijksbeleid met
betrekking tot de longziekte weinig
meer venwacht mocht worden. In dat
jaar werd door de Staten namelijk
een Reglement tot voorkoming der
verspreiding van longziekte aange-
nomen. Dit reglement heeft echter
nooit koninklijke goedkeuring gekre-
gen. In 1848 toen er geen uitkerin-
gen meer uit het FvdL werden
gedaan, hebben Provinciale Staten
zich in een buitengewone vergade-
ring beraden over het vormen van
een fonds voor de bestrijding van de
longziekte (38). De vergadering
richtte een adres aan de koning
waarin werd gevraagd om goedkeu-
ring van het in 1844 vastgestelde
reglement en om medewerking voor
het instellen van een belasting-
heffing in o.a. de volgende omzichti-
ge bewoordingen: \'De ongenoeg-
zaamheid van het Fonds voor den
Landbouw en het daardoor niet van
toepassing brengen van de wetten
van 30 mei 1840 en 9 juli 1842, het-
geen wij hoogst betreuren op een
tijdstip, waarop ook deze provincie,
welke tot dat fonds belangrijk contri-
bueerde, aanspraak op het medege-
not daarvan zou kunnen maken,
heeft ons in de treurige doch gebie-
dende noodzakelijkheid gebracht
van de veehouder en landeigenaar
opofferingen te vragen\'. Deze rege-
lingen kregen wegens strijdigheid
met de Grondwet geen goedkeuring.
Na het in werking treden van de
Grondwet van 1848 droegen GS
opnieuw de maatregelen voor aan
de Staten, welke uiteindelijk wel de
goedkeuring van de regering hebben
gekregen. Er traden twee reglemen-
ten in werking (38), het ene handel-
de over het voorkomen van de ver-
spreiding van de besmettelijke long-
ziekte en het andere over schade-
loosstelling uit provinciale fondsen.
Deze fondsen werden gevormd door
een jaarlijkse heffing van 2 opcenten
op de hoofdsom der belasting op
ongebouwde eigendommen (begrote
opbrengst ca. ƒ 14.200) en door een
heffing van 2% van de door de eige-
naren op te geven waarde van het
rundvee (begrote opbrengst ruim
ƒ 40.000). Het ontbreken van moge-
lijkheden om in 1849 politiemaatre-
gelen te nemen, heeft volgens de
discussie in de Statenvergadering
(38) ertoe geleid dat de ziekte zich
sterk verbreidde. Hierdoor werd de
hoop opgegeven dat de ziekte door
het doden van hele veebeslagen zou
kunnen worden geweerd. Men wilde
zich in die situatie beperken tot het
doden van zieke runderen, hoewel
men op grond van eigen ondervin-
ding en en/aringen uit Zeeland,
Groningen en Drente overhelde naar
de gedachte dat doding van gehele
besmette veestapels beter was. Aan
de besmettelijkheid van longziekte
werd niet getwijfeld, zoals dit elders
op gezag van prof. Numan wel het
geval was (31). In een adres dat de
Sneker medicus dr. K. T. Halbertsma
richtte tot GS werd er op gewezen
dat de longziekte pas herkend werd
als ze reeds ver gevorderd was en
dat het daardoor onmogelijk was
ziek van gezond vee af te zonderen.
Halbertsma bepleitte als belangrijk-
ste maatregel om verspreiding tegen
te gaan het afmaken van de hele stal
vee. Hij poneerde het\'idee een vee-
fonds te vormen uit bijdragen van
veehouders en een omslag over
landeigenaren (41).
Een ander geluid liet Ype Bouwes
Ringnaida, landbouwer te Deersum,
horen in een adres dat hij in 1851
aan Provinciale Staten richtte (42).
Hij deelde daarin mee in oktober
1849 op zijn bedrijf een proef te heb-
ben genomen met de inenting tegen
longziekte van 9 kalveren, uitge-
voerd naar het voorschrift uit de vori-
ge eeuw van Petrus Camper (43).
Deze kalveren werden ondanks een
verblijf in een besmette stal in 1849
en 1850 niet aangetast door de ziek-
te. Ringnaida drong aan op bestrij-
ding van de ziekte door op grote
schaal in te enten. Het provinciaal
bestuur is in de vijftiger jaren ook
inderdaad die weg ingeslagen, maar
dit gebeurde in navolging van de
resultaten van de Belgische medicus
Willems (44). Ringnaida oefende in
zijn adres kritiek uit op de wijze
waarop sectie werd verricht op het
afgemaakte vee. Dit kon volgens
hem geen aanspraak maken op de
naam wetenschappelijk onderzoek.
De zeer actieve opstelling van het
provinciaal bestuur bij de wering en
bestrijding van de longziekte heeft
niet kunnen verhinderen dat deze
besmettelijke ziekte tientallen jaren
heeft geheerst. Pas na het op natio-
naal niveau tot stand komen van het
Veeartsenijkundig Staatstoezicht in
1871, konden afdoende maatregelen
worden genomen.

5. Positie van de veeartsen

5.1 Vestigingsproblemen

In de periode 1819-1850 hebben
zich 24 gediplomeerde veeartsen in
Friesland gevestigd (Tabel 5).
Hiervan waren er 5 door de Leidse
Commissie geëxamineerd, de overi-
gen hadden hun opleiding aan de
Rijksveeartsenijschool gehad. Er is
in deze periode een aanzienlijk ver-

loop geweest. In 1850 waren er nog
12 veeartsen in Friesland gevestigd.
Dit was niet alleen het gevolg van
natuurlijk verloop (zes veeartsen
overleden), maar ook van vertrek en
wijziging van beroep. Zo hield De
Greuve het na vier jaar verblijf in
Leeuwarden voor gezien. Gosse
Kijlstra te Drachten vestigde zich als
heel- en vroedmeester te
Rinsumageest; zijn broer Popke
Kijlstra werd militair paardenarts,
evenals Kim, Van Ghert en
Warnsinck. Een negental veeartsen
heeft verschillende vestigingsplaat-
sen geprobeerd om vaste grond
onder de voeten te krijgen (Tabel 5).
Dit alles wijst erop dat de jonge vee-
artsen het niet gemakkelijk hebben
gehad bij hun vestiging.
Verschillende omstandigheden heb-
ben daarbij een rol gespeeld, met
name de aanwezigheid van empiris-
ten, de kwaliteit van de opleiding aan
de veeartsenijschool, de afhankelijk-
heid van de overheid en het ontbre-
ken van bescherming van het
beroep. Blijkens de enquête van
1846 waren er in Friesland 53 empi-
risten gevestigd, waarvan 38 de
praktijk in volle omvang uitoefenden
(Tabel 6). De omvang van de vee-
stapel bedroeg globaal 110.000
melkkoeien, 30.000 pinken, 30.000
kalveren, ca. 20.000 paarden en tus-
sen 80.000 en 100.000 schapen
(Tabel 3). Het is niet waarschijnlijk
dat deze veestapel voldoende
patiëntenwerk zal hebben opgele-
verd voor 53 empiristen en 12 vee-
artsen. In Figuur 1 wordt een over-
zicht gegeven van de spreiding van
veeartsen en empiristen over de pro-
vincie.

In de concurrentiestrijd tussen de
reeds gevestigde empiristen en de
veeartsen hebben de laatsten aan-
vankelijk duidelijk aan het kortste
eind getrokken. Dit is in de hand
gewerkt door een te weinig op de
praktijk gerichte opleiding in Utrecht.
In theoretisch opzicht was deze
opleiding wel van een hoog gehalte
(45). Deze klacht gold ook voor
andere opleidingen. De medisch his-
toricus Lindeboom constateerde een
inzinking op medisch-wetenschappe-
lijk gebied in het begin van de 19e
eeuw die zich uitte in een neiging tot
bespiegelingen en een afwending
van onderzoek en experiment. Men
noemt dit de romantische of natuurfi-
losofische periode in het geneeskun-
dig denken, waaraan pas in het mid-
den van de eeuw een einde kwam.
In deze romantische periode raakten
diagnostische hulpmiddelen als
koortsthermometer, stethoscoop,
percussiehamer en microscoop op
de achtergrond (46).
In oktober 1829 beklaagden verschil-
lende veeartsen zich over hun gerin-
ge praktijk waardoor er zo weinig
gelegenheid was ervaring op te

doen. Als oorzaak hiervoor zagen ze
het feit dat iedereen die het vroeg
patent werd verleend om de veeart-
senijkunde te beoefenen. Door voor-
oordelen bij de boerenstand werd
aan gepatenteerden een groter ver-
trouwen geschonken dan aan hen
die een opleiding in de veeartsenij-
kunde hadden genoten. De veeart-
sen vroegen de CvL paal en perk te
stellen aan de praktijk van niet
bevoegden. De CvL stelde de gou-
verneur voor, het aantal in Utrecht
op te leiden veeartsen te vermeerde-
ren en de gepatenteerden aan een
examen te onderwerpen (47). Naar
aanleiding hiervan heeft de
Administrateur voor Nationale
Nijverheid aan GS meegedeeld dat
empirici niet aan een examen zou-
den worden onderworpen. Evenmin
zou hen de praktijkuitoefening wor-
den verboden. Gelet op het geringe
aantal veeartsen zou men daarmee
de veehouders te zeer ontrieven. De
overheid was dus niet bereid de
beroepsgroep te beschermen zoals
dat wel gebeurde met heel- en
vroedmeesters, apothekers en
vroedvrouwen. Deze beroepsgroe-
pen moesten door de CGOT worden
geëxamineerd.

In 1833 schreef de CvL nogmaals
aan de gouverneur dat de veeartsen
hinder ondervonden van smeden,
kwakzalvers en paardendokters die
zich op basis van een eenvoudig
patent met veeartsenijkunde bezig
hielden. Voor een goed begrip zij
hier vermeld dat het patentrecht een
onderdeel vormde van het 19e
eeuwse belastingstelsel. De
Nederlandse wetgeving met betrek-
king tot het patent, een voortzetting
uit de Franse tijd, werd gerealiseerd
in 1819 en is opgeheven met de
komst van de inkomstenbelasting in
1893 (48). Enkele voorbeelden van
classificatie volgens deze wet uit
1819 zijn:

Blijkens een nominatieve staat, voor-
komende in het archief van de gou-
verneur werden zowel de empiristen
als de veeartsen aangeslagen naar
de klassen 9 tot en met 13, hetgeen
een heffing tussen ƒ 34 en ƒ 8,50
betekende.

5.2 Binding aan de overheid

De veeartsen moesten zich op hun
door de minister aangewezen stand-
plaatsen gedragen naar een op 12
mei 1819 vastgestelde instructie
(49). In deze instructie was ook het
visitetarief vastgelegd. Voor een
consult binnen een uur gaans mocht
voor een rund of een paard 30 cent
worden berekend, voor ander vee 20
cent, voor elk volgend stuks vee bij
dezelfde visite resp. 15 en 10 cent.
Voor ieder uur gaans mocht 30 cent
worden berekend. De verlossing bij
een koe bracht ƒ 3 op en bij een
merrie ƒ 5. Wanneer hierbij het dier
de behandeling niet overleefde, was
echter slechts het derde deel ver-
schuldigd!

Ter vergelijking volgen hier enkele
voorbeelden uit de tarieflijst voor
geneeskundigen, vastgesteld door
GS op 1 april 1819 (50). Een heel-
meester ten plattelande mocht voor
een visite op minder dan een kwar-
tier gaans 40 cent berekenen. Was

Gemeenten in het district

Leeuwarden, Leeuwarderadeel, Baarderadeel, Menaldumadeel, Franeker, F/anekeradeel,

Tietjerksteradeel

Het Bildt, Barradeel, Harlingen

Ferwerderadeel, Ameland

Dokkum, Oost-en Westdongeradeel, Dantumadeel, Schiermonnikoog
Achtkarspelen, Kollumerland
Smallingerland, Opsterland, Ooststellingwerf
Weststellingwerf, Schoterland , Aengwirden

Lemsterland, Gaasterland, Doniawerstal, Hemelumer, Oldephaert, Sloten, Stavoren,
Hindelopen

Wonseradeel, Hennaarderadeel, Bolsward, Workum
Wymbritseradeel, Rauwerderhem, Sneek, IJIst
Utingeradeel, Haskerland, Idaarderadeel

Tabel 8. Districtsindeling uit 1848 met betrekking tot de overheidstaken van de veeartsen

de afstand groter, dan werd dit 75
cent. Het tarief voor een vroedvrouw
variëerde van ƒ 4 tot ƒ 8. Een vroed-
meester was duurder, namelijk ƒ 10
tot ƒ 25 voor een verlossing.
Tegenover de verplichte vestigings-
plaats en verplichtingen voortko-
mend uit de instructie, verleende het
Rijk uit het FvdL de jonge veeartsen
de eerste vijf jaar na hun afstuderen
een toelage van ƒ 500 per jaar voor
veeartsen 1e klasse en van ƒ 400
voor veeartsen 2e klasse. De classi-
ficatie berustte op de resultaten die
bij het eindexamen waren behaald.
De minister was na afloop van die
periode niet bereid de beloning voort
te zetten. Hij schoof dit af naar de
provincie die na enig verzet eerst
een gratificatie en later een vergoe-
ding verleende. De provincie ver-
bond aan deze vergoeding van
ƒ 300 per jaar (ƒ 250 voor een vee-
arts 2e klasse) de voorwaarde dat
de veearts als tegenprestatie min-
vermogende veehouders gratis
moest bijstaan. Voorts moest aan
jongelingen die daartoe door GS
waren aangewezen, theoretisch
onderwijs in hoefbeslag worden
gegeven. De provinciale vergoeding
heeft geduurd tot 1849 (51).
In 1834 toen de vergoedingen van
veeartsen aan de orde waren, heb-
ben GS serieus overwogen een pro-
vinciaal veefonds in te stellen. Het
fonds zou moeten worden gevormd
uit bijdragen van veehouders en
schade moeten vergoeden bij verlies
van vee, waarvoor het FvdL niet
betaalde. GS hadden het voornemen
ook de veeartsen uit dit fonds te
betalen. Uitvoerige berekeningen
aan de hand van de omvang van de
veestapel en van de veesterfte leid-
den tot de conclusie dat de premie
voor het fonds zo hoog zou worden,
dat het niet verantwoord zou zijn een
dergelijke heffing op te leggen.
Bovendien vreesden GS de in die
tijd opgerichte veefondsen in de wie-
len te zullen rijden (52). Ondanks de
financiële ruggesteun hadden de
veeartsen het moeilijk. In 1842 was
de CvL van mening dat een geschik-
te veearts een redelijk bestaan kon
vinden in die streken waar geen
vooroordeel tegen de gediplomeerde
veearts bestond. Volgens de CvL
zou de jonge veearts zich in de eer-
ste jaren van zijn vestiging erop
moeten toeleggen, de genegenheid
en achting van de landbouwers te
winnen. Deden zij dit niet en han-
teerden zij (te) hoge declaraties, dan
zou dit ertoe leiden dat de theore-
tisch knappe veeartsen weinig prak-
tijk zouden krijgen en dientengevol-
ge door de provincie zouden moeten
worden onderhouden, zonder dat het
oogmerk waan/oor ze werden
geplaatst, zou worden bereikt.
Door de verplichte vestiging, de
instructie en de financiële ondersteu-
ning waren de rijksveeartsen met
handen en voeten gebonden aan de
overheid. Ze werden betrokken bij
de uitvoering van het toezicht op
veemarkten en het nemen van
beslissingen bij besmettelijke vee-
ziekten. Deze functies die het karak-
ter van politiemaatregelen hadden,
zullen niet hebben bijgedragen tot de
vertrouwensrelatie met de boerenbe-
volking. Van 1840 tot 1849 stelde de
gouverneur jaarlijks een rooster vast
voor de overheidstaken van de vee-
artsen. De provincie werd hiertoe
verdeeld in districten naar het aantal
standplaatsen van veeartsen. De
districtsindeling van 1848 staat ver-
meld in Tabel 8, terwijl een globale
aanduiding van deze indeling is aan-
gegeven in Figuur 1.

Het district Leeuwarden waar twee
veeartsen waren gevestigd, was
opzettelijk zo groot mogelijk geno-
men wegens de veelvuldig onder-
houden betrekkingen met die stad.
De districtsindeling was uitsluitend
bedoeld om de bevoegdheden van
de veeartsen binnen het district te
regelen. Het stond de veearts vrij
zijn particuliere praktijk ook buiten
het district uit te oefenen.
Met ingang van 1849 werd de aan-
wijzing van districten opgeheven in
verband met de gewijzigde opstelling
van de overheid bij de bestrijding
van de veeziekten. De gouverneur
trok de verplichting tot het bezoeken
van veemarkten voor de veeartsen
in. Hij gaf de gemeenten in overwe-
ging de veeartsen het bezoeken van
veemarkten op te dragen tegen ver-
goeding op basis van de instructie

voor veeartsen (53). Indien in een
gemeente geen erkende veearts
was, kon ook een plaatselijke des-
kundige worden aangewezen. In
1854 moesten GS hiertegen corrige-
rend optreden omdat burgemeesters
steeds meer de vrijheid namen om
quot;deskundigen\' in te schakelen.
Hierdoor zagen de veeartsen de
voordelen van hun betrekking ver-
dwijnen ten gunste van empirici die
vaak tevens veehouder waren. In
1850 hebben GS beloningen vastge-
steld voor deskundigen, taxateurs en
veeartsen voor werkzaamheden in
verband met longziekte. Veeartsen
kregen voor onderzoek op een
bedrijf tot 20 runderen ƒ 1,50, voor
iedere 10 stuks meer ƒ 0,50, voor
een schriftelijk rapport en een sectie
ƒ 1. Als mijlgeld werd voor ieder uur
of minder 40 cent vergoed.

5.3 Veterinaire emancipatie

Bij het vaststellen van de eerste
gevallen van longziekte achtte de
gouverneur de inschakeling van de
voorzitter van de CGOT, de medicus
dr. J. van der Plaats, noodzakelijk.
Reeds spoedig namen de veeartsen
zelfstandig de beslissingen. Toen in
1851 GS een commissie instelden
om onderzoek te doen naar de long-
ziekte, was er onder de benoemde
deskundigen slechts één veearts
(54). De commissie bestond uit de
medici J. Banga te Franeker,
J. Ledder en L. Gescher te
Leeuwarden, de apotheker
J.J. Bruinsma te Leeuwarden, de
rijksveearts P. van Staa te Sneek en
wethouder T. Bloembergen te
Leeuwarden. Rondom 1850 zijn er
meer aanwijzingen dat de veeartsen
zich gaan opwerpen als behartigers
van algemene veterinaire belangen.
De veearts E. Plantinga schreef
zowel de CvL als de gouverneur een
brief waarin hij meedeelde dat op 21
september 1849 te Leeuwarden een
vereniging voor Friese veeartsen
was opgericht (55, 56). De door
Wester (57) genoemde oprichtings-
datum van 24 december 1847 van
een Friese vereniging die is overge-
nomen in het werk van Offringa (58),
is niet juist. Genoemde datum heeft
betrekking op de oprichting van een
vereniging van Friesche Genees-
kundigen, de voorloper van de
Friese afdeling van de Maatschappij
van Geneeskunde (59). De Friese
vereniging van veeartsen had als
zinspreuk: \'du choc des opinions jail-
lit la verité\'. In 1853 richtten Van
Staa en Hoegen als bestuurders van
de vereniging onder vermelding van
deze zinspreuk een adres aan de
GS met een voorstel de dienst der
veeartsenijkunde in de provincie te
regelen naar een voorbeeld van een
reglement, dat sinds 1839 in Zee-
land werkzaam was (60). De Staten
zijn niet op dit voorstel ingegaan.
Van overige activiteiten van de ver-
eniging is mij niets bekend gewor-
den. Waarschijnlijk is haar bestaan
reeds in de vijftiger jaren opgehou-
den. Ik maak dit op uit de medede-
ling van Hoegen bij zijn sollicitatie in
1864 naar de functie van districts-
veearts dat hij secretaris is geweest
van de voormalige vereniging van
Friese veeartsen (61).
De veeartsen Plantinga, Van Staa,
Hoegen en Collins waren deelne-
mers aan het 7e Landhuishoud-
kundig Congres dat in juni 1852 in
Leeuwarden werd gehouden (62).
Wellenbergh, de opvolger van
Numan als directeur van de veeart-
senijschool, hield er een verhande-
ling over de longziekte naar aanlei-
ding van de ervaringen van de
Belgische medicus Willems met
inentingen (44). Op het congres dat
vijf dagen duurde, heeft Hoegen
mededeling gedaan van zijn praktijk-
ervaringen met de inenting tegen de
longziekte (63).

Besluit

Vanwege de CvL werd in Friesland
voor veeartsen een vestigingsbeleid
gevoerd. Door de aanwezigheid van
talrijke empiristen hebben de in
Utrecht afgestudeerde veeartsen het
moeilijk gehad bij hun vestiging. Niet
alleen schoot hun praktische oplei-
ding tekort, ook hun sterke afhanke-
lijkheid van de overheid speelde
hierbij een rol. Dit laatste kwam tot
uiting in een feitelijke benoeming in
tijdelijke dienst met een toelage en in
het uitoefenen van politionele taken
bij het heersen van besmettelijke
veeziekten. Vooral de longziekte bij
runderen vroeg in de beschreven
periode veel aandacht.
Rond 1850 was de situatie met
betrekking tot de veeartsenijkunde in
Friesland weinig rooskleurig. Jonge
veeartsen moesten vaak verschillen-
de vestigingsplaatsen proberen,
alvorens een praktijk met voldoende
bestaanszekerheid kon worden
gerealiseerd. Zij ondervonden
geduchte concurrentie van de talrijke
empiristen. In 1849 werd er een ver-
eniging van Friese veeartsen opge-
richt die echter maar enkele jaren
heeft bestaan. De veeartsen kregen
slechts een bescheiden plaats in de
provinciale commissie die een
onderzoek instelde naar de longziek-
te. Het voorstel om een veterinaire
dienst met aangestelde districtsvee-
artsen in de provincie te organise-
ren, werd door het provinciaal
bestuur afgewezen. Het veeartsenij-
kundig onderwijs dat rond 1850 een
dieptepunt had bereikt, werd onder
leiding van Thorbecke en de nieuwe
directeur Wellenbergh gereorgani-
seerd en door de inschakeling van
veeartsen als leraren op een meer
praktische leest geschoeid (64).
Het provinciaal bestuur van
Friesland dat zeer voortvarend de
bestrijding van de longziekte ter
hand had genomen, zou geen oplos-
sing voor dit probleem vinden. De
daarvoor noodzakelijke ontdekkin-
gen op het gebied van de microbio-
logie lagen nog in de schoot der toe-
komst verborgen. Het aantal veeart-
sen rond 1850 nam wegens vertrek
de eerste jaren nog verder af, zon-
der dat het door nieuwe vestigingen
werd aangevuld. Nieuwe perspectie-
ven voor de veeartsenijkunde zou-
den zich pas na 1860 openen.

Noten

1.nbsp;J. de Vries, \'De bestrijding van de
runderpest in Friesland gedurende
de 18e eeuw\', ARGOSiO, 315-323,
1993.

2.nbsp;A. von den Drieschi. Geschichte der
Tiermedizin. 5000 Jahre
Tierheilllt;unde. Mijnchien 1989, p.
165-171.

3.nbsp;C. Offringa. Van Gildestein naar
Uithof. 150 jaar diergeneesilt;undig
ondenA/ijs in Nederland, dl. 1, Utrecht
1971, p. 7-31.

4.nbsp;G.E. Hakman, quot;De departementale
commissie van geneeskundig
bestuur in Friesland 1801-1805. De
strijd om erkenning en bevoegdheid\'.
De Vrije Fries 68, 93-116, 1988.

5.nbsp;Rijksarchief Friesland (RAF),
Leeuwarden. Handelingen van de
Departementale (Provinciale)
Commissie voor Geneeskundig
Onderzoek en Toevoorzigt 1801-
1850, aldaar 1801, 1811-1813.

6- J. Vitringa Coulon. Verhandeling over
een ziekte onder varkens.
Amsterdam 1824.

7.nbsp;RAF, Notulen Commissie van
Landbouw in Friesland 1805/1867,
aldaar 1821.

8.nbsp;D.H. van der Meer. Waarnemingen
omtrent de inenting der pokken aan
schapen. \'s-Gravenhage 1825.

9.nbsp;J.M.G. van der Poel. Heren en
Boeren. Een studie over de
Commissiën van Landbouw (1805-
1851). Wageningen 1949, p. 82.

10.nbsp;Nieuw Nederlandsch Biografisch
Woordenboek, dl. IX, Leiden 1933, p.
1031.

11.nbsp;Idem, dl. II, Leiden 1912, p. 700.

12.nbsp;Van der Poel (zie noot 9), p. 78-79.

13.nbsp;D. Fontein. \'Beschrijving der boerde-
rijen op de Weilanden in Friesland
met eenige kleine aanmerkingen
over de ziekte van het rundvee en de
inenting der kalveren\', Historia
Agriculturae. Jaarboek Nederlands
Agronomisch-Historisch Instituut 4,
91-109, 1957.

14.nbsp;T.A. Romein. Naamlijst der predikan-
ten sedert de Hervorming tot nu toe,
in de Hervormde gemeenten van
Friesland. Leeuwarden 1886-1892.

15.nbsp;Van der Poel (zie noot 9), p. 83-84,
122-123.

16.nbsp;J. Vitringa Coulon. De Vriend des
Vrieschen Landmans. Leeuwarden
1836.

17.nbsp;RAF (zie noot 7), aldaar 1866.

18.nbsp;\'Het Fonds voor den Landbouw\', in:
verslagen en mededeelingen van de
Directie van den Landbouw, nr. 1, \'s-
Gravenhage 1916, p 1-57, aldaar, 1-
2.

19.nbsp;Magazijn van Vaderlandschen
Landbouw 1, 33-56, 311, 1804.

20.nbsp;J.M.G. van der Poel, \'De landbou-
wenquête van 1800. III Drente,
Friesland en Groningen\', Historia
Agriculturae. Jaarboek Nederlands
Agronomisch-Historisch Instituut 3,
105-168, 1956.

21.nbsp;\'De Friesche veestapel\'. Almanak
voor Landbouwers en Veehouders 2,
73-74, 1848.

22.nbsp;RAF, Archief van de Gouverneur,
1834/1864.

23.nbsp;RAF, Archief Gewestelijke Besturen
1795-1813 (BRF).

24.nbsp;RAF (zie noot 7), aldaar 1808.

25.nbsp;Offringa (zie noot 3), p. 29.

26.nbsp;J. Wester. Geschiedenis der
Veeartsenijkunde. Utrecht 1939, p.
148.

27.nbsp;RAF (zie noot 7), aldaar 1821.

28.nbsp;Idem, aldaar 1818.

29.nbsp;Offringa (zie noot 3), p. 44.

30.nbsp;J.E.W. Ihie, \'Naamlijst der leerlingen
aan \'s Rijks-Veeartsenijschool en der
studenten aan de veeartsenijkundige
Hoogeschool\', in: Een Eeuw
Veeartsenijkundig Ondenvijs.

\'s Rijks-Veeartsenijschool -
Veeartsenijkundige Hoogeschool
1821-1921. Utrecht 1921, p. 167-
200, aldaar 167-172.

31.nbsp;Offringa (zie noot 3), p. 66-69.

32.nbsp;RAF (zie noot 22), aldaar 1846; zie
ook Offringa (noot 3), p. 69-75.

33.nbsp;Provinciaal Blad Friesland, 1846.

34.nbsp;RAF (zie noot 7), aldaar 1846.

35.nbsp;Provinciaal Blad Friesland, 1848.

36.nbsp;Verslagen en mededeelingen (zie
noot 18), p. 18.

37.nbsp;A. Numan, \'Over de heerschende
longziekte van het rundvee\', Vee-art-
senljkundlg Magazijn 4, 6-51, aldaar
25-39, 1844.

38.nbsp;RAF, Resolutieboeken Staten van
Friesland, 1848-1850.

39.nbsp;Wester (zie noot 26), p. 331.

40.nbsp;\'Middelen ter wering van de versprei-
ding der longziekte bij het rundvee
aangewend in Friesland\', Almanak
voor Landbouwers en Veehouders 1,
65 e.V., 1847.

41.nbsp;K.T. Halbertsma. Longziekte en
Veefonds. Sneek 1848.

42.nbsp;Y.P. Ringnaida. Longziekte en
Veepest. Sneek 1852.

43.nbsp;P. Camper. Lessen over de thans
zweevende veesterfte, openlyk
gehouden in het Theatrum
Anatomicum te Groningen, den 10,

11, 13, en 14 van Sprokkelmaand, in
den jaare 1769. Leeuwarden 1769.

44.nbsp;P.H.J. Wellenbergh. Inenting der
heerschende Longziekte.
Leeuwarden 1852.

45.nbsp;Offringa (zie noot 3), p. 59-62.

46.nbsp;G.A. Lindeboom. Geschiedenis van
de Medische Wetenschap in
Nederland. Bussum 1972.

47.nbsp;RAF (zie noot 7), aldaar 1829.

48.nbsp;P.M.M. Klep, A. Lansink amp; W.F.M.
Terwisscha van Scheltinga.
Broncommentaren II. De registers
van patentpllchtingen 1805-1893.
\'s-Gravenhage 1987.

49.nbsp;Offringa (zie noot 3), p. 51.

50.nbsp;RAF (zie noot 5), 1819.

51.nbsp;RAF (zie noot 38).

52.nbsp;RAF (zie noot 22), aldaar 1834.

53.nbsp;Zie noot 33, 1849.

54.nbsp;RAF, Verslag van de toestand van de
provincie Friesland, 1852.

55.nbsp;RAF (zie noot 7), aldaar 1849.

56.nbsp;RAF (zie noot 22), aldaar 1849.

57.nbsp;Wester (zie noot 26), p. 541.

58.nbsp;Offringa (zie noot 3), p. 92.

59.nbsp;RAF, Archief Vereniging van
Friesche Geneeskundigen 1847-
1849. Ook Rozemond constateerde
dat het niet een veterinair maar een
geneeskundig genootschap betrof,
zie: H. Rozemond, \'Over een Friese
vereniging: een erratum\', ARGOS 3,
59, 1990.

60.nbsp;RAF, Notulen Staten van Friesland,
zomervergadering 1853.

61.nbsp;RAF (zie noot 22), aldaar 1864.

62.nbsp;Verslag van het Verhandelde op het
7e Landhuishoudkundig Congres te
Leeuwarden. Leeuwarden, juni 1852.

63.nbsp;Mededelingen omtrent gedane proe-
ven van inenting der besmettelijke
longziekte op runderen in de provin-
cie Friesland. Leeuwarden 1853.

64.nbsp;Offringa (zie noot 3), p. 88-94.

Voorsprong
in vaccins

ÏIHliMi!

RHONE MERIEUX b.v.

RHÓNEMÉRÊEUX Postbus338 1180 AJ Amstelveen Tel. 020-5473933

D.J. Houwers ■■

Brucella-DNA in een vroeg 15e-eeuwse afvalput

Bij een opgraving aan de Molen-
straat in Breda werd een afvalput
blootgelegd welke aan de tiand van
scherven en gebruiksvoorwerpen
werd gedateerd als vroeg 15e-
eeuws. Er werden opvallend veel
botten van runderfoeten aangetrof-
fen. Kennelijk had zich bij de runde-
ren van de betreffende stadsboerde-
rij een abortus-episode voorgedaan.
De afdeling Archeologie van de
gemeente Breda wendde zich tot de
Afdeling Bacteriologie van de
Vakgroep Infectieziekten en
Immunologie van de Faculteit
Diergeneeskunde met de vraag of er
mogelijk een infectieziekte in het
spel geweest zou kunnen zijn.
Normaal gesproken zijn microbiële
agentia niet meer te achterhalen in
dergelijk oud materiaal, omdat hun
eiwitten vergaan zijn. Maar dankzij
een recente en belangrijke ontwikke-
ling in de moleculaire biologie, de
zgn polymerase-chain-reaction
(PCR), is het tegenwoordig mogelijk
om het DNA van die vergane agen-
tia, dat zelf nauwelijks wordt afge-
broken, op te sporen en te karakteri-
seren. Zo kunnen stukjes DNA, die
uniek zijn voor een bepaald agens
(organisme), verraden, dat dat
agens ooit aanwezig was.

Om na te gaan of brucellose in het
spel was geweest, werd een mon-
ster zand/compost uit de afvalput
met deze PCR-techniek onderzocht.
Dit DNA-onderzoek werd in samen-
werking met de Oklahoma State
University (USA) uitgevoerd. Na
enige kunstgrepen, welke verband
hielden met de aard van het materi-
aal, werd er inderdaad een stukje
DNA gevonden dat zeer waarschijn-
lijk afkomstig was van het bacterie-
genus Brucella. Hiermee is het aan-
nemelijk geworden dat er al in de
late middeleeuwen runderbrucellose
in onze contreien voorkwam.

Naast alle veterinaire consequenties
van dien, moeten er ook voor de
mens ziektekundige gevolgen zijn
geweest. Het nauwe contact met de
koeien en de consumptie van rauwe
melk hebben er ongetwijfeld toe
geleid dat boeren en burgers op
grote schaal besmet raakten. Bij de
mens veroorzaakt brucellose zeer
uiteenlopende symptomen, vaak met
een sterk chronisch karakter, en dit
zou kunnen verklaren waarom de
infectie toondertijd niet als een spe-
cifieke ziekte werd onderkend (en
niet is beschreven). Pas tegen het
einde van de vorige eeuw werd bru-
cellose voor het eerst onderkend als
Malta- of Middellandse Zee-koorts
die zich voordeed bij Britse militairen
op doorreis naar het Nabije- en
Verre Oosten. Thans is bekend dat
het klinisch beeld van brucellose bij
de mens kan variëren van vrijwel
symptoomloos, via algemene aan-
houdende malaise en recidiverende
koortsen tot locale abcessen (oa
botaantasting/destructie) en neurolo-
gische problematiek. De algemene
weerstand van de getroffenen raakt
op den duur ook aangetast, hetgeen
andere infectieziekten een extra
kans geeft.

Het is waarschijnlijk dat de infectie
uiteindelijk wijd verbreid in de regio-
nale runderpopulatie voorkwam en
zich wellicht ook supra-regionaal
heeft verspreid. Dat zou betekenen
dat de bevolking van die regio\'s een
hoge besmettingsgraad kende.
Vanuit dit gezichtspunt zou men kun-
nen speculeren dat brucellose heeft
bijgedragen aan de gemiddeld gerin-
ge levensverwachting van de mid-
deleeuwse mens.

Medewerking gevraagd

Prof.dr. John B. Tasker, oud-dekaan van de
Veterinary School van de Michigan State
University, East Lansing, Michigan, thans
conservator van de Veterinary Medical
Historical Collection van de Universiteits-
bibliotheek van Michigan State University,
schrijft:

quot;! would like to solicit your help with a vete-
rinary history research project I am doing. I
am putting together a book that relates spe-
cific stories about veterinary research that
preceded and laid the foundation for subse-
quent advances in human medicine. For
example, I have described the early work

by Danish researchers on cancer in animals
done almost 100 years ago that is still being
quoted in the oncology literature and the
British work on feline leukemia twenty to
thirty years ago that contributed to the
understanding of AIDS. I have written about
the sweetclover disease of cattle in North
America that led to the isolation of dicouma-
rol and the subsequent development of pro-
ducts for the treatment of thromboembolism
in man and for the extermination of rodents.
I have also written about the work on scapie
in sheep that led to a better understanding
of all of the spongiform encephalopathies in
man and the development of the concept of

prions as infectious agents. I want to descri-
be animal disease research that was done
primarily for its veterinary application but
was later used to advance the understan-
ding of human medical problems. i would
greatly appreciate any suggestions any of
you could give me for topics I could includequot;

Zij die suggesties hebben kunnen recht-
streeks contact opnemen met prof. Tasker
(c/o College of Veterinary Medicine,
IVlichigan State University, East Lansing
(Ml) 48823) of deze doorgeven aan de
redactie van Argos.

Op uitnodiging van de Danske
Veterin2erhistorisk Samfund werd
het congres dit jaar gehouden op
een vrijwel ideale lokatie nl. in het
aulagebouw van de Kgl. Veterineer-
og Landbohojskole. Ideaal niet
alleen vanwege de ambiance (een
van de oudste veterinaire scholen,
opgericht elf jaar na de eerste in
Lyon, met veel aandacht voor veteri-
naire geschiedenis) maar ook van-
wege de faciliteiten: beslotenheid in
een aangename omgeving, het vete-
rinair-historische museum, de biblio-
theek en het restaurant in de onmid-
dellijke nabijheid.

Er waren 85 deelnemers uit 22 lan-
den en daarnaast 20 begeleidende
personen.

Op de openingsavond werden wij,
na verwelkoming door de voorzitter
van de organisatiecommissie,
Johannes Kristiansen, vergast op
een voordracht over veterinaire ex-
librissen door Erik Skovenborg, die
in een goed verzorgde voordracht
het hele scala van in ex-libris ver-
werkte veterinaire emblematiek voor
ogen toverde.

Ter opening van de eerste congres-
dag sprak de prorector, prof. Knud
Nielsen een woord van welkom,
gevolgd door een toespraak van de
voorzitter van de World Association
of the History of Veterinary Medicine.
Het eerste thema; quot;From farriery to
veterinary sciencequot; had negen spre-
kers getrokken. Geordend naar tijds-
volgorde waarin de scholen tot stand
kwamen, handelden deze over
oprichtingsgeschiedenis en lotgeval-
len van de instellingen te
Dresden/Leipzig (1780/1923),
Karlsruhe (1784-1860), Londen
(1791), Madrid (1792), Utrecht
(1821), Lahore (1882), Philadelphia
(1884), Oslo (1936), Helsinki (1946).
Aan de inleiders was gevraagd
zoveel mogelijk de sociaal-economi-
sche en politieke factoren die bij de
oprichting een rol hadden gespeeld
in de voordracht te beklemtonen.
Niet allen slaagden hierin. Wel werd
duidelijk hoe verschillend de maat-
schappelijke en politieke constella-
ties in de verschillende landen
waren, die de grote spreiding in de
stichtingsdata kunnen verklaren.
Ook de belangrijke rol van het
Franse initiatief voor de start van
soortgelijke scholen in Europa in de
18e en het begin van de 19e eeuw
kwam goed naar voren. Een bijdrage
vanuit Frankrijk werd dan ook node
gemist.

De voordracht die het beste beant-
woordde aan de intenties van de
programmacommissie was die van
de economisch-historicus John
Fisher (University of Newcastle,
N.S.Wales, Australië). Onder de titel
quot;Political economy and the origins of
the veterinary profession in Britainquot;
beredeneerde hij dat de koers van
de Londense school onder Edward
Coleman (principal van 1794 tot
1839) primair bepaald was door de
vraagzijde, in casu die van het leger;
de laisser-faire politiek van de Britse
overheid was er de oorzaak van dat
de Londense school en daarmee de
eerste generaties van Engelse die-
renartsen ten gevolge van deze een-
zijdige gerichtheid een achterstand
hadden op die van het
continent.(Deze voordracht zal in het
eerstvolgende nummer van Argos
worden gepubliceerd).
De laatste voordracht op deze dag
had niet een historisch, maar uiterst
actueel thema tot onderwerp. Mw. V.
Dantzer, behalve anatoom ook
hoofdredacteur van Histoha
Medicinae Veterinariae en sterk
betrokken bij de vernieuwing van het
veterinaire curriculum in
Kopenhagen, gaf een heldere uit-
eenzetting over uitgangspunten en
invulling van het met ingang van dit
jaar gestarte probleemgerichte
onderwijs. Het feit dat nu de uit-
gangspunten voor alle Europese
opleidingen dezelfde zijn, demon-
streert ten duidelijkste hoezeer de
huidige situatie in Europa verschilt
van die in de 18e en 19e eeuw toen
particularisme en lokalisme de
oprichting en inrichting van de scho-
len bepaalden.

De tweede congresdag was gewijd
aan de bronnen voor historisch
onderzoek zoals die te vinden zijn in
archieven, bibliotheken en musea.
Van de 14 voordrachten waren er vijf
gewijd aan boek(verzameling)en,
vier aan musea, drie aan archivalia
en de twee overige aan speciale
onderwerpen, t.w. aan Amerikaanse
prentbriefkaarten met veterinaire
voorstellingen en aan problemen die
een auteur van een biografie tegen-
komt bij het verzamelen van zijn
bronnenmateriaal. Deze laatste
spreker, een Engelsman, had het
gemis van een veterinair analogon
van het Wellcome Institute for the
History of Medicine sterk gemist; hij
bepleitte grotere inspanningen voor
het behoud van het erfgoed bij vete-
rinaire bibliotheken en musea.
De historische boekcollecties aan-
wezig in Budapest, Barcelona, East
Lansing (Michigan) en Finland wer-
den beschreven, terwijl J. Berns
(Amsterdam) sprak over de
Nederlandse vertaling van een van
de boeken van de oprichter van de
Deense veterinaire ondenwijsinstel-
ling P.C. Abildgaard.
De presentaties van de musea
betroffen twee Noorse (dat van de
Noorse Veterinaire Hogeschool en
een gewijd aan de kunstmatige inse-
minatie), het Museum Vrolikvan de
Universiteit van Amsterdam en het
Museum Ercolani te Bologna.
Stalheim (Iowa State University) rap-
porteerde over een door een com-
missie van de American Veterinary
History Society uitgevoerde inventa-
risatie van veterinaire archivalia. Een
soortgelijk overzicht gaf P.-O. Räf
(Skara Veterinary Library) over vete-
rinaire manuscripten in de bibliothe-
ken van Uppsala en Skara, Zweden.
Builing (Berlijn) gaf tenslotte een
presentatie over het Robert von
Ostertag archief, dat in 1992 in het
Bundesgesundheitsamt een nieuw

onderkomen heeft gekregen.
De derde congresdag was gereser-
veerd voor negen voordrachten van
diverse inhoud. Deze waren deels
biografisch, deels behandelden zij
lokaal-historische onderwerpen. Zo
gaf een Amerikaan van Deense ori-
gine, R.E. Rasmussen, wiens groot-
vader eind vorige eeuw als dieren-
arts met Deense boeren een kolonie
gesticht had in de Midwest, een
boeiende en goed geïllustreerde
causerie over de ontwikkeling van de
plattelandspraktijk gedurende drie
dierenartsengeneraties. En A.
Mantovani (Rome) gaf een helder
overzicht van de inspanningen door
Italiaanse medici en natuuronder-
zoekers verricht om het onheil af te
wenden van de runderpest die Italië
in 1711 voor het eerst teisterde. Hij
behandelde de geschriften van
Bonsi, Galvani, Ramazzini,
Vailisnieri, Zanon en vooral het
baanbrekende De bovilla peste van
G.M. Lancisi, dat de later mondiaal
toegepaste \'stamping out\' methode
introduceerde. Spr. sprak zijn verba-
zing erover uit dat historici weinig of
geen aandacht geven aan de enor-
me invloed van epizoötieën, niet
alleen op de veehouderij en de
ermee verbonden volkswelvaart,
maar ook op de landinrichting en het
milieu.

Behalve de wetenschappelijke ses-
sies waren er enige sociale program-
ma-onderdelen (recepties, excursie

Veterinary heritage
Vol. 17(1) June 1994

Inhoud:

Kenneth B. Haas. Snakes as veteri-
nary emblems

J- Fred Smithcors. On hoven cattle
[hoven=bloat]

John B. Mulder. A historical review of
wound treatments in animals
William V. Lumb. Memoirs: J.
Wallace Lumb DVM, MS [1884-1970]
IVIiguel A. Marquez. Tratado de
Albeyteria: first book on veterinary
medicine written in America, 1575-
1580
naar de Carlsberg brouwerij en con-
gresdiner) en de algemene vergade-
ring. Deze laatste was ditmaal van
gewicht omdat een nieuwe constitu-
tie goedgekeurd moest worden die
het federatieve karakter van de
\'World Association\' beter tot zijn
recht laat komen. Ook werd voorge-
steld tot contributieheffing over te
gaan. Beide voorstellen konden, na
een levendige discussie en met de
nodige amenderingen, instemming
verwerven. Met de uitgever van
Historia medicinae veterinariae werd
de afspraak gemaakt dat gestreefd
zal worden per land één distributie-
en incasso-adres voor de persoonlij-
ke abonnees te vinden. Deze zullen
het tijdschrift dan met een korting
van 50% kunnen ontvangen. Tevens
zal het tijdschrift als communicatie-
orgaan van de \'World Association\'
gaan fungeren.

De eerstvolgende congressen zullen
resp. worden gehouden in 1995 te
Yokohama in het kader van het
World Veterinary Congress (WVC),
in 1996 te Wenen en in 1997 te
Barcelona.

Katsuyama deed namens de
Japanse veterinair-historische ver-
eniging mededelingen over de voor-
bereidingen van onze bijdragen voor
het WVC; het gekozen thema is quot;The
historical development of veterinary
medicine and the veterinary profes-
sion in Asia and Oceania, with spe-
cial emphasis on Asian traditional
veterinary medicinequot;. Als thema voor

Dansk Veterinaerhistorisk Arbok.
Band 36 (1994)

Onder redactie van Ivan Katie en Johannes
Kristiansen liet ons Deens zustergenoot-
schap (Dansk Veterin^rhistorisk Samfund)
weer een kloek (xvi, 355 p.) jaarboek ver-
schijnen.

Het opent met twee necrologieën gewijd
aan leden die zich voor de Deense veteri-
naire geschiedbeoefening verdienstelijk
hebben gemaakt: Carl Frederik Mortensen
(1899-1992) en Gert Espersen (1922-
1994). De eerste, oprichter-eigenaar van de
veterinaire boekhandel, uitgeverij en instru-
mentenhandel die zijn naam draagt, was in
1934 initiatiefnemer voor de oprichting van
het Samfund, dat hij sindsdien krachtig
ondersteund heeft; de tweede, hoogleraar
veterinaire chirurgie van 1961 -1992, was de
drijvende kracht achter de oprichting en
instandhouding van het Veterinaire

Wenen werd voorgesteld: de econo-
misch-historische betekenis van de
diergeneeskunde, en voor
Barcelona: de ontwikkeling van de
diergeneeskunde in dp Spaans-spre-
kende landen.

De Cheiron-medaille 1994 werd toe-
gekend aan de oud- en erevoorzitter
prof. dr. E.-H. Lochmann, die eerder
al gehuldigd was met het erelidmaat-
schap van de World Veterinary
Association.

Een dertigtal congresgangers nam
deel aan een eendaagse postcon-
grestour naar Roskilde, waar achter-
eenvolgens een slachterijmuseum
(in opbouw), Ledreborg Castle, de
kathedraal met de Deense konings-
graven en het Viking Museum wer-
den bezocht. Een verrassing was het
bezoek aan de villa van dr. Erik
Sigurd Hansen, die een boeiend
exposé met demonstratie gaf over
zijn grote hobby, het vervaardigen
van pijlen en bogen en het beoefe-
nen van het boogschieten. Varend
over het Roskildefjord, werd de dag
met een diner aan boord besloten.
Alle deelnemers waren vol lof over
de goede organisatie en de prettige
sfeer van het congres. Aan het adres
van de man waaraan dit alles in
hoofdzaak te danken was, dr. Ivan
Katic, werd dan ook door velen
hulde gebracht.

A. Mathijsen

Museum, waarvan hij de instrumenten in
een fraaie in 1981 uitgegeven monografie
beschreef.

Een belangrijk deel van het jaarboek (p. 1-
244) wordt in beslaggenomen door het dag-
boek dat H.C.B. Bendz, leraar voor anato-
mie, fysiologie en zoölogie aan de oude
veterinaire school in Christanshaven, van
1856-1858 bijhield. Hierin volgt hij gedetail-
leerd de bouwgeschiedenis van de nieuwe
school in Frederiksberg, die toen verenigd
werd met de Landbouwhogeschool.
Redacteur Katic heeft dit geschift \'aange-
kleed\' met vele illustraties en facsimiles.
Dan volgt, eveneens van de hand van Katic,
een overzicht van de handschriftenverza-
meling in de veterinaire bibliotheek.
De goed geredigeerde In memoriams van
de in 1990 en 1991 overleden Deense die-
renartsen en het verslag van de lotgevallen
van het Samfund (327 leden per 1 mei
1994) besluiten het jaarboek.

\'f begon

1968...

diergeneesmiddelen

Virbac Laboratories

is een internationaal georiënteerde veterinair-farmaceutische ondernenning
met hoofdvestiging in Carros (Fr). Virbac diergeneesmiddelen worden in
Nederland gedistribueerd door Animed/Virbac, gevestigd te Barneveld.

Virbac research

De research van Virbac is gekoncentreerd op de ontwikkeling van nieuwe
diergeneesmiddelen en verbetering van bestaande. Virbac research ont-
wikkelde met succes nieuwe biologische produkten en slow-release/ con-
trolled release produkten.

Virbac produkten

Bekende nieuwe produkten uit Virbac research zijn onder andere
Chronomintic, Contralac, Lactolyte, Leucogen, Vitaminthe, Vetiprost en
Zoletil. Het produktenassortiment voor gezelschapsdieren omvat onder
andere Allerderm veterinair-dermatologische produkten, Defendog en de
anti-parasitaire slow-release halsbanden PreventeF, Prevender en Preventie.

Kontakt opnemen

Hebt U interesse in informatie of dokumentatie?
Neem dan gerust kontakt met ons op:

Virbac diergeneesmiddelen: 03420 93008^
Postadres: Postbus 313, 3770 AH Barneveld.

vvijac

Dit boek beschrijft het professionali-
seringsproces van de Amerikaanse
diergeneeskunde. Als startpunt
wordt genomen de oprichting, in
1884, van het Bureau of Animal
Industry (BAI) binnen het Ministerie
van Landbouw. Vanaf dit moment
kon de bestrijding van infectieziekten
en andere bedreigingen van de
gezondheid van de veestapel syste-
matisch en met kennis van zaken
worden aangepakt. Dat was ook wel
nodig, daar de gezondheid van de
dieren op dat moment veel te wen-
sen overliet. Hoewel er in 1862 met
medewerking van de Royal (Dick)
Veterinary College in Edinburgh een
begin werd gemaakt om onderwijsin-
richtingen voor dierenartsen in de
USA te stichten, duurde het nog tot
ca. 1880 eer regulier onderwijs van
start ging. Tot die tijd werd de hulp
aan dieren gegeven door veehou-
ders, die door overlevering of door
eigen ervaring enige kennis op dat
gebied hadden verworven of door
kwakzalvers en charlatans. De situ-
atie was diep droevig. Alleen al in
New York stierven jaarlijks 12500
paarden aan koliek op de met mest
bevuilde straten. Besmettelijke ziek-
ten als mond- en klauwzeer, bout-
vuur, babesiose, varkenspest, milt-
vuur en paardeninfluenza hebben
talloze slachtoffers gemaakt.

Het heeft tientallen jaren gekost
voordat de diergeneeskunde en ook
de dierenartsen in de USA enige
erkenning en daarmee enig aanzien
kregen. Hoewel het paard en de
muilezel van grote strategische bete-
kenis waren bij de opmars naar het
Westen heeft het tot 1916 geduurd
voordat de eerste dierenarts als
paardenarts in het leger werd
benoemd.

BAI boekte al snel een groot succes
bij de bestrijding van de alom heers-
ende varkenspest. Naast die van
D.E. Salmon moeten hier de namen
genoemd worden van Theobald
Smith, H.J. Detmers en Marion
Dorset. Kort daarna verschenen
honderden firma\'s die serum tegen
deze ziekte gingen produceren. Daar
er veel kaf onder het koren was,
werd in 1913 de Virus-Serum-Toxin
Act uitgevaardigd om orde op zaken
te stellen. Enkele grote firma\'s ble-
ven over als Colorado Serum
Company en Fort Dodge
Laboratories. Op een boeiende wijze
wordt beschreven hoe na een jaren-
lange strijd eindelijk na veel vallen
en opstaan in 1978 de USA vrij van
varkenspest kon worden verklaard.
Interessant is een illustratie in het
boek, waaruit blijkt dat er al in 1899
een enting beschikbaar was tegen
boutvuur.

De farmaceutische industrie kwam
maar heel langzaam op gang.
Tot aan de eerste Wereldoorlog
bestond de enige quot;farmaceutischequot;
hulp uit plantenpoeders en huismid-
deltjes. De enorme behoefte aan
serum en virus voor varkenspest
voor simultaan entingen betekende
een grote stimulans voor de veteri-
naire biologische industrie, terwijl de
farmaceutische industrie niet van de
grond kwam.

Toch is een samenwerking van BAI
onder leiding van haar directeur, dr.
D.E. Salmon en een farmaceutische
industrie van grote betekenis
geweest voor de bestrijding van
Texas fever\' (babesiosis). BAI ont-
dekte niet alleen de eerste ziekte
van zoogdieren die door arthropoden
werd overgebracht, maar ook hoe
die ziekte te bestrijden door chemi-
sche behandeling van de vector.
Daarna ontstond er een race voor de
ontwikkeling van de meest effectieve
dip. .

Vanaf de jaren twintig tot aan de 2e
Wereldoorlog werden een aantal
belangrijke farmaceutica ontwikkeld
zoals vitaminen, hormoonprepara-
ten, coccidiostatica, Steroiden en
antibacteriële middelen. Vooral na
de 2e Wereldoorlog, toen het voed-
sel wereldwijd schaars Was en er
een grote behoefte bestond aan
dierlijk eiwit, maakte de veterinaire
farmaceutische industrie een enor-
me groei door. De ontwikkeling van
een gigantische mestkuikenindustrie
bijvoorbeeld was sterk afhankelijk
van het ter beschikking komen van
moderne coccidiostatica.

Stalheim beschrijft uitvoerig welke
ontwikkelingen een aantal indus-
trieën heeft doorgemaakt. Het feit,
dat ook juist deze firma\'s voor een
financiële ondersteuning van het
boek hebben gezorgd, geeft het
boek een enigszins commerciële tint.
Dit blijkt uit een te uitvoerige, haast
lyrische beschrijving van de betrok-
ken bedrijven.

Het feit, dat het boek gedrukt is op
zuurvrij papier mag dan aanbeve-
lenswaard zijn i.v.m. de houdbaar-
heid, het heeft wel tot gevolg dat de
kwaliteit van de foto\'s hier en daar te
wensen overlaat.

Stalheim is er zeker in geslaagd om
op basis van een gedegen docu-
mentatie een uitstekend inzicht te
geven in de veterinaire gezondheids-
toestand van de 19e eeuw en de
grote rol van het Bureau of Animal
Industry om alle belangrijke ziektes
effectief te bestrijden en om, zoals
hij het noemt de USA te maken tot
de veiligste plaats ter wereld om vee
te fokken.

E.P. Oldenkamp

Van deze auteur verschenen eerder
een Histoire de zooiogie (samen met
Georges Petit)(1962), een IHistoire
de bioiogie (1984), een Histoire de la
Rage (1968) en verder, naast tal van
detailstudies, biografieën van o.a. de
microbioloog C.J. Davaine. Hij kan
ongetwijfeld tot de coryfeeën van de
Franse medisch/biologisch-historici
gerekend worden. In dit boek legt hij
getuigenis af van een encyclopedi-
sche kennis op het gehele terrein
van de infectieziekten.
Het bestaat uit twee gedeelten van
zeer ongelijke lengte.
Het eerste gedeelte van 50 bIz.
behandelt in drie hoofdstukken de
ontwikkeling van de ideeën over
infectieziekten vanaf de oudheid. 1.
De magische en religieuze duidingen
van hun ontstaan, de theorie van de
miasma\'s, het leerdicht van
Fracastor (1478-1553) over het ont-
staan van de syphilis en de theorie
van het \'contagium vivum\'. 2. Het
begin van de microbiologie met de
ontdekking van de bacteriën, de
medische theorieën van de 18e
eeuw en het ontstaan van de immu-
nologie met de vaccinatie tegen de
pokken door Jenner. 3. De patholo-
gie van de infecieziekten in de 19e
eeuw, die relatief uitvoerig behan-
deld wordt (37 bIz.) en waarin een
afzonderlijke paragraaf gewijd wordt
aan de bijdragen van de Franse
veterinairen Galtier, Chauveau,
Nocard en Ramon, terwijl Toussaint
genoemd wordt bij het miltvuuron-
derzoek van Pasteur. Hoewel com-
pact biedt dit hoofdstuk een com-
pleet overzicht van alle nieuwe
inzichten, waar ook ter wereld gedu-
rende dit tijdvak bereikt.

De grote waarde van Théodoridès\'
werk ligt in het tweede gedeelte. Hier
wordt in 270 bIz. in taxonomische
volgorde een overzicht gegeven van
de geschiedenis van elk der infectie-
ziekten. Eerst van die veroorzaakt
door spirochaeten, dan de bacterië-
le, de rickettiosen en chlamydiosen,
vervolgens de virale en tenslotte van
enige waarvan de etiologie nog
steeds onduidelijk is: de pest in
Athene (430 v.Chr.), een ziekte in de
6e eeuw beschreven door de
Byzantijnse historicus Agathias, door
de auteur beschouwd als een moge-
lijke uitbraak van Pseudorabies
(ziekte van Aujeszky) bij de mens,
de (Engelse) zweetziekte en de epi-
demische encefalitis. Van elke ziekte
worden de belangrijkste etiologische,
epidemiologische en therapeutische
ontdekkingen beschreven. Niet
alleen de humane, die weliswaar de
hoofdschotel vormen, maar ook de
besmettelijke dierziekten komen aan
de orde.

De systematisch georganiseerde
bibliografieën gaan wellicht het
meest geraadpleegde onderdeel van
dit werk vormen. Per ziekte of groep
van ziekten worden naast elkaar de
primaire en de secondaire bronnen
gegeven. Zo vindt men bv. bij mond-
en- klauwzeer eerst de sterpublika-
ties van Loeffler amp; Frosch (1897),
Waldmann amp; Pape (1920), Frosch
(1924), Bedson, Maitland amp; Barbury
(1927), Waldmann, Kobe amp; Pyl
(1937), Frenkei (1947) en Brown amp;
Smale (1970), gevolgd door het his-
torisch overzicht van Brooksby
(1988). Naast Morton\'s Medical
bibliography za\\ het voor vragen
o.h.g. van de geschiedenis der infec-
tieziekten zeker de moeite waard zijn
aanvullend de bibliografie van
Thédoridès te raadplegen.
Meer in overeenstemming met het
karakter van het boek zou zijn
geweest alle referenties chronolo-
gisch te ordenen zoals bovenstaand
is gedaan. Nu zijn alleen bij ziekten
met een zeer lange geschiedenis,
zoals rabies, tijdvakken aangegeven
waarbinnen alfabetisch op eerste
auteur is gerangschikt.

Dit boek is niet alleen indrukwek-
kend vanwege zijn rijke inhoud,
maar ook vanwege de fysieke uit-
voering. Het is gedrukt in folio-for-
maat en zorgvuldig door Liliane
Pariente vormgegeven met een rijke
iconografie van portretten van de
belangrijkste onderzoekers op het
gebied van de infectieziekten en met
tal van facsimiles van historische
documenten.

A. Mathijsen

Antony Twort.

In focus, out of step. A biography of Frederick William
Twort F.R.S. 1877-1950.

Stroud, Gloucesterschire: Alan Sutton, 1993. xi, 340 p. M. 32 biz. ills.
Prijs: ƒ 80,- ISBN 0-7509-0327-9

Deze biografie beschrijft het tragi-
sche leven van een ras-onderzoeker
wiens leven na enige door hem
bereikte doorbraken op microbiolo-
gisch gebied, werd gedomineerd
soon is een \'real character\' zoals
voornamelijk in Engeland bij tijd en
wijle wordt aangetroffen: een onaf-
hankelijke geest die geen probleem
dat op zijn weg komt met rust kan
laten en met een noch zichzelf noch
zijn omgeving ontziend doorzettings-
vermogen zijn gelijk probeert te
bevechten.

F.W. (\'Peter\') Twort ontving na zijn
artsexamen in 1901 een opleiding
als bacterioloog in het London
Hospital bij Dr. William Bulloch, bij
wie hij zeven jaar assistent was.

Mede op diens aanbeveling werd hij
in 1909 aangesteld als \'superinten-
dent\' van de \'Brown Animal Sanatory
Institution\', aan dierenkliniek annex
laboratorium, opgericht door de
Universiteit van London om uitvoe-
ring te geven aan de laatste wilsbe-
schikking van een excentrieke Ier,
een zekere Thomas Brown, die
onder wonderlijke voorwaarden de
middelen daartoe bij testament had
beschikbaar gesteld. Sinds de
oprichting in 1871 was deze post, zij
het part-time, bezet geweest door
beroemdheden als Burdon-Sander-
son, Sherrington e.a. Nu wilde de
universiteit een full-time onderzoe-
ker. Aantrekkelijk voor Twort was de
complete vrijheid die hij hier kreeg
om zijn eigen onderzoeksrichting te
bepalen. De enige verplichting was
het jaarlijks geven van vijf openbare
voordrachten over zijn werk.
De onderzoeksrichting die hij koos
was het kweken van primitieve
levensvormen. Na korte tijd kon suc-
ces worden geboekt; het lukte hem,
tezamen met zijn veterinaire mede-
werker George Ingram, de bacterie
te kweken die de ziekte van Johne
veroorzaakt. Met de \'essential sub-
stance\' die voor de groei nodig
bleek, is waarschijnlijk voor het eerst
een groeifactor geïsoleerd; dezelfde
die later vitamine K is genoemd,
waarvan het vaststellen van de che-
mische structuur in 1943 aan twee
Amerikaanse onderzoekers de
Nobelprijs opleverde.
Na isolatie van de bacterie begon
Twort aan het ontwikkelen van een
vaccin tegen de ziekte van Johne.
De hiertoe vereiste financiën werden
hem echter niet ter beschikking
gesteld. Dat deze toen wèl gegeven
werden aan het Royal Veterinary
College stemde hem bitter. Het
vormde de eerste aanleiding om in
de slag te gaan met de fondsenvers-
trekkende bureaucratie en bij lange
na niet te laatste.
Aangemoedigd door het succes
behaald met de kweek van Johne\'s
bacterie werd een lange reeks expe-
rimenten ingezet om de ongrijpbare
virussen te kweken.
Voedingsbodems van de meest uit-
eenlopende samenstelling die ver-
rijkt waren met \'essential substan-
ces\' die mogelijkerwijs aanwezig
waren in extracten van diverse her-
komst, werden geïnoculeerd met filt-
raten van allerlei soort. Bij één van
deze tests, waarbij geïnoculeerd was
met kalverpokstof, werd toen een
verschijnsel ontdekt dat naderhand
geïnterpreteerd is als de eerste
waarneming van bacteriofagie.
Micrococcen die het fijne filter ge-
passeerd waren vertoonden \'watery-
looking areas\'; overgebracht op
verse voedingsbodem konden de
aangetaste micrococcen niet meer
groeien. Twort publiceerde deze
waarneming in de Lancet van 4
december 1915 in een artikel ge-
titeld: An investigation on the nature
of ultramicroscopic viruses. Zijn
interpretatie was niet dat men hier te
doen had met een bacterieel virus;
hij dacht eerder aan een stofwisse-
lingsprodukt van de bacterie, dat tot
zelfreplicatie in staat was. Het feit
dat Felix d\'Hérelle twee jaar nadien
een soortgelijk fenomeen rapporteer-
de heeft aanleiding gegeven tot een
prioriteitenstrijd die althans Twort tot
het einde van zijn levensdagen heeft
beziggehouden. (Behalve in hoofd-
stuk 13 van het besproken boek kan
men een samenvatting van de strijd-
punten vinden in de bijdrage van
Donna H. Duckworth in Encyclo-
pedia of virology, vol. 2, 642-8,
1994). Zowel Twort als d\'Hérelle
zagen therapeutische toepassingen
in hun ontdekking en wel ter behan-
deling van dysenterie. Er is dan ook
een relatie tussen Tworts vinding en
diens aanbod om hulp te bieden bij
de dysenterie-epidemie die het
Engelse leger in de strijd om de
Dardenellen teisterde. Als kapitein
bij de medische troepen verbleef hij
gedurende een jaar in Thessaloniki,
waar een laboratorium werd opge-
zet. Gelegenheid voor eigenlijk
onderzoek was er niet; men moest
zich tot routinebepalingen en pre-
ventief werk beperken. De afloop
van dit verblijf was ongelukkig voor
Twort, omdat het commando, tegen
Tworts bevindingen in, uitblijven van
resultaten weet aan het feit dat men
met amoebe-dysenterje te doen zou
hebben. Naast zijn strijd met civiele
instanties (de Universiteit van
Londen en de Medical Research
Council) om onderzoeksgelden, en
naast de priotiteitenstrijd in zake de
ontdekking van de bacteriofaag,
kwam er nu ook nog een langdurig
gevecht met de militaire autoriteiten.
Twort was er de man niet naar om
op te geven. Het recht van vrijheid
van onderzoek en openheid van dis-
cussie over wetenschappelijke aan-
gelegenheden waren hem te dier-
baar om inschikkelijk te kunnen zijn.
Eindeloze correspondenties, en zelfs
een rechtszaak namen een groot
deel van zijn energie. Tegelijkertijd
ploeterde hij in zijn eenmanslabora-
torium aan zeer ingenieuze con-
structies om virussen op het spoor te
komen totdat in 1944 zijn instituut
door bommen verwoest werd. Zijn
experimenteerdrift beperkte zich
overigens niet tot zijn laboratorium.
In zijn huis buiten Londen hield hij
zich intensief bezig met zulke uiteen-
lopende zaken als radiotechniek,
vioolbouw, kruisingen van dieren en
planten.