ARGOS

BULLETIN VAN HET VETERINAIR HISTORISCH GENOOTSCHAP

REGISTER

Nr. 21 (1999) - Nr. 30 (2004)

UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK UTRECHT

3223 178 3

Redactie

J. Berns
J. Egter van Wissekerke
RA. Koolmees
A.H.H.M. Mathijsen

Auteursregister

Abbo-Tilstra, B. Tuberculose en haar bestrijding bij de Friese
bevolking en veestapel in de jaren 1890 tot 1940. 319-321;

Balogh, K. K. I. M. de. De rol van de (vrouwelijke) dierenarts in
Afrika. 132-137;

Berns, J. De nageboorte in de boom hangen: volksgebruiken
en volkstaal rond de secundinae van het paard. 31-39;

Boor, I. M. E. Colloquium ter herdenking van Dr. Louis Willems
te Hasselt. 148-149;

Bergmeier, J. Verwondering, bewondering en kritiek. 333-334;

Cordero del Campillo, M. On the history of veterinary relations
between the Old and New World. 457-469;

Cornelissen, A. W. C. A. De boom die Numan plantte heeft
vrucht gedragen. 331-332;

Dunlop, R. H. International dispersal of Bourgelats\'s veterinary
vision. 470-478;

Egter van Wissekerke, J. Het militaire paard in de napoleonti-
sche tijd. 415-424;

Fisher, J. Every man his own farrier in Australia: the origins and
growth of a veterinary business in colonial New South
Wales. 138-147;

Frik, J. F Bestrijding der rundertuberculose in Nederland. 321-
325;

Frik, J. F. Van veterinair student tot Dokter Vlimmen, 1925-
ca.1960. 283-286;

Fuks, S. Dieren als symbolen op jachtschilderijen. 80-82;

Gobin, A. Leopold Frateur en het Mendelisme bij het fokken
van huisdieren. 111-118;

Jones, S.D. Gender and veterinary medicine: global historical
perspectives. 119-123;

Jones, S.D. Scientific debates and popular beliefs: a historical
study of bovine tuberculosis. 313-317;

Kersjes, A. W. Een kritische fase in de ontwikkeling van het
veterinair onderwijs. Democratisering en herstructurering,
1965- 1985. 286-292;

Koolmees, P. A. Doelstellingen en evaluaties van het veterinair
onderwijs in Utrecht, 1821-1925. 277-283;

Koolmees, P. A. Dr. Vlimmen: van pastorale ideologie tot hard-
nekkige mythe. 219-225;

Koolmees, P. A. Feminisering van de diergeneeskunde in
Nederland, 1925-2000. 125-131;

Koolmees, F. A. Lokale en regionale veterinaire geschiedenis
(2). 381-384;

Koolmees, P A. Museum Diergeneeskunde. 345-346;

Koolmees, P A. Recente publicaties op het gebied van de land-
bouwgeschiedenis. 192-195;

Koolmees, P A. Van paardendoctor-koemeester tot veterinair
manager; regulering van de veterinaire markt in historisch
perspectief. 75-77;

Koolmees, P A. Verslag van de conferentie \'Animals, vets and
vermin in medical history\', gehouden in Norwich, England
op 28 en 29 april 2000. 293-297;

Koolmees, P. A. Verslag van het 32ste congres van de World
Association for the History of Veterinary Medicine. 233-234;

Koolmees, P A. Verslag van het 34ste congres van de World
Association for the History of Veterinary Medicine. 408;

Leeflang, P De laatste levensweken van Alexander Numan.
334-337;

Leeflang, R Van de voorzitter. 203;

Locke, R. D. Veterinary philately. 186-191;

Mathijsen, A. H. H. M. Alexander Numan (1780-1852) in zijn \'
Groningse periode. 159-173;

Mathijsen, A. H. H. M. Alexander Numan, 150 jaar na zijn
dood. 326-330;

Mathijsen, A. H. H. M. Bibliografie van Alexander Numan.
255-266;

Mathijsen, A. H. H. M. Bij het tienjarig bestaan van het
Veterinair Historisch Genootschap. 7-17;

Mathijsen, A. H. H. M. Brugmans in Museum Boerhaave. 227-
232;

Mathijsen, A. H. H. M. Dankbetuiging aan een Brabantse die-
renarts voor zijn inzet bij de runderpestbestrijding (1869).
387-388;

Mathijsen, A. H. H. M. De winnaars van de Cheiron-medailles
2002 en 2003. 405-407;

Mathijsen, A. H. H. M. Gerrit de Hoog (1784-1812),
Nederlands eerste gepromoveerde veearts. 207-218;

Mathijsen, A. H. H. M. Veterinaire genetica en De vrouw in de
diergeneeskunde, hoofdthema\'s op het 31ste WAHVM-con-
gres te Brno (Tsjechië). 103-109;

Meyer, H. Hoe kijken kunstenaars aan tegen het vreten der
dieren? 82-85;

Mossel, D. A. A.; Koolmees, P A. Veterinairen in militaire
dienst. Hun bijdrage, na de motorisatie der landstrijdkrach-
ten, aan de ontwikkeling van de specialisatie veterinaire
volksgezondheid binnen de militaire en civiele gezondheids-
bescherming. 425-433;

Nieuw landelijk museum, gewijd aan de geschiedenis van de
veeteelt en de K.l. 17;

Oldenkamp, E. P; Mathijsen, A. H. H. M. Twee brieven aan
Alexander Numan van J.H. van Opdorp, heel- en vroedmees-
ter te Arnemuiden. 61-66;

Paping, R. F. P. De ontwikkeling van de veehouderij in
Groningen in de achttiende en negentiende eeuw; een
grove schets. 175-185;

Pieters, F. F J. M. De dieren in de Amsterdamse menagerieën
rond 1700. 79-80;

Rommes, R. Verslag van de Workshop Veterinaire Archieven tij-
dens de Najaarsbijeenkomst van het VHG op 25 november
2003. 479-480;

Steinmeijer, R. B. G. Geschiedenis van de (onderlinge) vee- en
paardenverzekering. 338-344;

Strikwerda, R. Persoonlijke ervaringen rond en met het invrie-
zen van stierensperma, 1949-1984. 67-74;

Teigen, Ph. M. Counting urban horses in the United States.
267- 276;

Teigen, Ph. M.; Saunders, L. Z. A German veterinary surgeon in
the American Civil War. 409-414;

Tjalsma, E. J. Honderd jaar veterinaire dermatologie van gezel-
schapsdieren. 442-445;

Vliet, M. van der. Dingeman van der Vliet, artiste vétérinaire
(1792-1866). 362-374; 434-441;

Weijden, G. C. van der. Afscheid van Toon Wijgergangs als
conservator van het Museum Diergeneeskunde. 235-236;

Wentges, H.; Hörmansdorfer, S. Ven der Volksmedizin zum
pharmazeutischen Produkt. Versuch einer Darstellung der
Entwicklungsgeschichte ausgewählter Drogen. 19-30;

Zantinga, J. W. Collegialiteit, een groot goed én een voortdu-
rende zorg. 375-380.

Onderwerpsregister

Afbeeldingen van dieren

Fuks, S. Dieren als symbolen op jachtschilderijen. 80-82;

Meyer, H. Hoe kijken kunstenaars aan tegen het vreten der
dieren? 82-85;

Pieters, F F J. M. De dieren in de Amsterdamse menagerieën
rond 1700. 79-80;

Archieven

Rommes, R. Verslag van de Workshop Veterinaire Archieven tij-
dens de Najaarsbijeenkomst van het VHG op 25 november
2003. 479-480;

Berichten

31st International Congress on the History of Veterinary
Medicine, Brno, 6-10 september 200. 95;

32ste Internationaal Congres Veterinaire Geschiedenis, Oslo,
15-18 augustus 2001;

34th International Congress on the History of Veterinary
Medicine, Mexico City 24-27 September 2003. 399;

Aankondiging betr. verkrijgbaarheid van de CD-ROM
Bibliography of the biography and history of veterinary
medicine. 206;

Aankondiging van V.H.G.-Cahier nr. 4. 390;

Benoeming van dr. Joris Peters te München. 95;

Colloquium Dokter Louis Willems (1822-1907). 94;

\'Het doden van dieren\', aankondiging van symposium op 18
juni 2002. 302;

Museum Diergeneeskunde. 345-346;

Museum Veeteelt en K.l. 345;

Oproep van E.P Oldenkamp voor beschikbaarstelling van illus-
tratiemateriaal. 206;

Themanummers \'Geschiedenis der diergeneeskunde\' van het
tijdschrift Geschiedenis der Geneeskunde. 302.

Dierentuindieren

Pieters, F F J. M. De dieren in de Amsterdamse menagerieën
rond 1700. 79-80;

Diervoeding

Meyer, H. Hoe kijken kunstenaars aan tegen het vreten der
dieren? 82-85;

Dierziektenbestrijding

Abbo-Tilstra, B. Tuberculose en haar bestrijding bij de Friese
bevolking en veestapel in de jaren 1890 tot 1940. 319-321;

Frik, J. F Bestrijding der rundertuberculose in Nederland. 321-325;

Erfelijkheidsleer

Gobin, A. Leopold Frateur en het Mendelisme bij het fokken
van huisdieren. 111-118;

Mathijsen, A. H. H. M. Veterinaire genetica en De vrouw in de
diergeneeskunde, hoofdthema\'s op het 31ste WAHVM-con-
gres te Brno (Tsjechië). 103-109;

Ethiek

Zantinga, J. W. Collegialiteit, een groot goed én een voortdu-
rende zorg. 375-380;

Farmacie

Wentges, H.; Hörmansdorfer, S. Von der Volksmedizin zum
Pharmazeutischen Produkt, Versuch einer Darstellung der
Entwicklungsgeschichte ausgewählter Drogen. 19-30;

Filatelie

Locke, R. D. Veterinary philately. 186-191;

Folklore

Berns, J. De nageboorte in de boom hangen: volksgebruiken
en volkstaal rond de secundinae van het paard. 31-39;

Geneeskunde

Abbo-Tilstra, B. Tuberculose en haar bestrijding bij de Friese
bevolking en veestapel in de jaren 1890 tot 1940. 319-321;

Geneesmiddelen

Fisher, J. Every man his own farrier in Australia: the origins and
growth of a veterinary business in colonial New South
Wales. 138-147;

Wentges, H.; Hörmansdorfer, S. Von der Volksmedizin zum
Pharmazeutischen Produkt. Versuch einer Darstellung der
Entwicklungsgeschichte ausgewählter Drogen. 19-30;

Gezelschapsdieren

Tjalsma, E. J. Honderd jaar veterinaire dermatologie van gezel-
schapsdieren. 442-445;

Ingezonden brieven

Hoynckvan Papendrecht, iVI.H.C.M. 478

Tjalsma, E. J. 123.

Jacht

Fuks, S. Dieren als symbolen op jachtschilderijen. 80-82;

Kunstmatige inseminatie

Strikwerda, R. Persoonlijke ervaringen rond en met het invrie-
zen van stierensperma, 1949-1984. 67-74;

Landbouwgeschiedenis

Koolmees, P A. Recente publicaties op het gebied van de land-
bouwgeschiedenis. 192-195;

Landen: Afrika

Balogh, K. K. I. M. de. De rol van de (vrouwelijke) dierenarts in
Afrika. 132-137;

Landen: Australië

Fisher, J. Every man his own farrier in Australia: the origins and
growth of a veterinary business in colonial New South
Wales. 138-147;

Landen: België

Boor, I. M. E. Colloquium ter herdenking van Dr. Louis Willems
te Hasselt. 148-149;

Gobin, A. Leopold Frateur en het Mendelisme bij het fokken
van huisdieren. 111-118;

Landen: Canada

Dunlop, R. H. International dispersal of Bourgelats\'s veterinary
vision. 470-478;

Landen: Engeland

Jones, S. D. Scientific debates and popular beliefs: a historical
study of bovine tuberculosis. 313-317;

Koolmees, P A. Verslag van de conferentie \'Animals, vets and
vermin in medical history\', gehouden in Norwich, England
op 28 en 29 april 2000. 293-297;

Landen: Europa

Dunlop, R. H. International dispersal of Bourgelats\'s veterinary
vision. 470-478;

Landen: Midden-Amerika

Cordero del Campillo, M. On the history of veterinary relations
between the Old and New World. 457-469;

Landen: Nederland

Abbo-Tilstra, B. Tuberculose en haar bestrijding bij de Friese
bevolking en veestapel in de jaren 1890 tot 1940. 319-321;

Berns, J. De nageboorte in de boom hangen: volksgebruiken
en volkstaal rond de secundinae van het paard. 31-39;

Frik, J. F Bestrijding der rundertuberculose in Nederland. 321-325;

Frik, J. F Van veterinair student tot Dokter Vlimmen, 1925-ca.
1960. 283-286;

Fuks, S. Dieren als symbolen op jachtschilderijen. 80-82;

Kersjes, A. W. Een kritische fase in de ontwikkeling van het
veterinair ondenwijs. Democratisering en herstructurering,
1965- 1985. 286-292;

Koolmees, P A. Doelstellingen en evaluaties van het veterinair
onderwijs in Utrecht, 1821-1925. 277-283;

Koolmees, P A. Feminisering van de diergeneeskunde in
Nederland, 1925-2000. 125-131;

Mathijsen, A. H. H. M. Alexander Numan (1780-1852) in zijn
Groningse periode. 159-173;

Mathijsen, A. H. H. M. Bij het tienjarig bestaan van het
Veterinair Historisch Genootschap. 7-17;

Mathijsen, A. H. H. M. Gerrit de Hoog (1784-1812),
Nederlands eerste gepromoveerde veearts. 207-218;

Oldenkamp, E. P; Mathijsen, A. H. H. M. Twee brieven aan
Alexander Numan van J.H. van Opdorp, heel- en vroedmees-
ter te Arnemuiden. 61-66;

Paping, R. F P De ontwikkeling van de veehouderij in
Groningen in de achttiende en negentiende eeuw; een
grove schets. 175-185;

Pieters, F. F J. M. De dieren in de Amsterdamse menagerieën
rond 1700. 79-80;

Landen: Spanje

Cordero del Campillo, M. On the history of veterinary relations
between the Old and New World. 457-469;

Landen: USA

Dunlop, R. H. International dispersal of Bourgelats\'s veterinary
vision. 470-478;

Jones, S. D. Scientific debates and popular beliefs: a historical
study of bovine tuberculosis. 313-317;

Teigen, Ph. M. Counting urban horses in the United States.
267- 276;

Teigen, Ph. M.; Saunders, L. Z. A German veterinary surgeon in
the American Civil War. 409-414;

Landen: Zuid-Amerika

Cordero del Campillo, M. On the history of veterinary relations
between the Old and New World. 457-469;

Militair Veterinaire Dienst

Mossel, D. A. A.; Koolmees, P A. Veterinairen in militaire
dienst. Hun bijdrage, na de motorisatie der landstrijdkrach-
ten, aan de ontwikkeling van de specialisatie veterinaire
volksgezondheid binnen de militaire en civiele gezondheids-
bescherming. 425-433;

Onderwijs

Frik, J. F Van veterinair student tot Dokter Vlimmen, 1925-ca.
1960. 283-286;

Kersjes, A. W. Een kritische fase in de ontwikkeling van het
veterinair onderwijs. Democratisering en herstructurering,
1965- 1985. 286-292;

Koolmees, P A. Doelstellingen en evaluaties van het veterinair
onderwijs in Utrecht, 1821-1925. 277-283;

Oorlogsvoering

Egter van Wissekerke, J. Het militaire paard in de napoleonti-
sche tijd. 415-424;

Teigen, Ph. M.; Saunders, L. Z. A German veterinary surgeon in
the American Civil War. 409-414;

Paarden

Berns, J. De nageboorte in de boom hangen: volksgebruiken
en volkstaal rond de secundinae van het paard. 31-39;

Egter van Wissekerke, J. Het militaire paard in de napoleonti-
sche tijd. 415-424;

Telgen, Ph. M. Counting urban horses in the United States.
267- 276;

Paardenverzekering

Steinmeijer, R. B. G. Geschiedenis van de (onderlinge) vee- en
paardenverzekering. 338-344;

Periode: 17de-18de eeuw

Fuks, S. Dieren als symbolen op jachtschilderijen. 80-82;

Pieters, F F J. M. De dieren in de Amsterdamse menagerieën
rond 1700. 79-80;

Periode: 18de-19de eeuw

Egter van Wissekerke, J. Het militaire paard in de napoleonti-
sche tijd. 415-424;

Paping, R. F P De ontwikkeling van de veehouderij in
Groningen in de achttiende en negentiende eeuw; een
grove schets. 175-185;

Periode: 19de-20ste eeuw

Abbo-Tilstra, B. Tuberculose en haar bestrijding bij de Friese
bevolking en veestapel in de jaren 1890 tot 1940. 319-321;

Frik, J. F Bestrijding der rundertuberculose in Nederland. 321-325;

Koolmees, R A. Doelstellingen en evaluaties van het veterinair
onderwijs in Utrecht, 1821-1925. 277-283;

Periode: 19de eeuw

Fisher, J. Everyman his own farrier in Australia: the origins and
growth of a veterinary business in colonial New South
Wales. 138-147;

Oldenkamp, E. P; Mathijsen, A. H. H. M. Twee brieven aan
Alexander Numan van J.H. van Opdorp, heel- en vroedmees-
ter te Arnemuiden. 61-66;

Teigen, Ph. M.; Saunders, L. Z. A German veterinary surgeon in
the American Civil War. 409-414;

Periode: 20ste eeuw

Frik, J. F Van veterinair student tot Dokter Vlimmen, 1925-ca.
1960. 283-286;

Jones, S. D. Scientific debates and popular beliefs: a historical
study of bovine tuberculosis. 313-317;

Kersjes, A. W. Een kritische fase in de ontwikkeling van het
veterinair onderwijs. Democratisering en herstructurering,
1965- 1985. 286-292;

Mathijsen, A. H. H. M. Bij het tienjarig bestaan van het
Veterinair Historisch Genootschap. 7-17;

Tjalsma, E. J. Honderd jaar veterinaire dermatologie van gezel-
schapsdieren. 442-445;

Teigen, Ph. M. Counting urban horses in the United States.
267- 276;

Personen: Asche-Berg, Gustavus

Teigen, Ph. M.; Saunders, L. Z. A Gernnan veterinary surgeon in
the American Civil War. 409-414;

Personen: Brugmans, Sebald Justinus (1763-1819)

Mathijsen, A. H. H. M. Brugmans in Museum Boerhaave. 227-
232;

Personen: Driel, Leonardus van (1820-1888)

Mathijsen, A. H. H. M. Dankbetuiging aan een Brabantse die-
renarts voor zijn inzet bij de runderpestbestrijding (1869).
387-388;

Personen: Frateur, Leopold (1877-1946)

Gobin, A. Leopold Frateur en het Mendelisme bij het fokken
van huisdieren. 111-118;

Personen: Hoog, Gerrit de (1784-1812)

Mathijsen, A. H. H. M. Gerrit de Hoog (1784-1812),
Nederlands eerste gepromoveerde veearts. 207-218;

Personen: Numan, Alexander (1780-1852)

Borgmeier, J. Verwondering, bewondering en kritiek. 333-334;

Cornelissen, A. W. C. A. De boom die Numan plantte heeft
vrucht gedragen. 331-332;

Leeflang, P De laatste levensweken van Alexander Numan.
334-337;

Mathijsen, A. H. H. M. Alexander Numan (1780-1852) in zijn
Groningse periode. 159-173;

Mathijsen, A. H. H. M. Alexander Numan, 150 jaar na zijn
dood. 326-330;

Mathijsen, A. H. H. M. Bibliografie van Alexander Numan.
255-266;

Oldenkamp, E. P; Mathijsen, A. H. H. M. Twee brieven aan
Alexander Numan van J.H. van Opdorp, heel- en vroedmees-
ter te Arnemuiden. 61-66;

Personen: Opdorp, Joseph Hendricus (1797-1842)

Oldenkamp, E. P; Mathijsen, A. H. H. M. Twee brieven aan
Alexander Numan van J.H. van Opdorp, heel- en vroedmees-
ter te Arnemuiden. 61-66;

Personen: Pottie, John (1832-1908)

Fisher, J. Every man his own farrier in Australia: the origins and
growth of a veterinary business in colonial New South
Wales. 138-147;

Personen: Pulles. Hubertus Adrianus (1895-1969)

Koolmees, P A. Dr. Vlimmen: van pastorale ideologie tot hard-
nekkige mythe. 219-225;

Personen: Roothaert, Anton M.H. (1896-1967)

Koolmees, P A. Dr. Vlimmen: van pastorale ideologie tot hard-
nekkige mythe. 219-225;

Personen: Vliet, Dingeman van der (1792-1866)

Vliet, M. van der. Dingeman van der Vliet, artiste vétérinaire
(1792-1866). 362-374; 434-441;

Personen: Wijgergangs, Anton P.

Weijden, G. C. van der. Afscheid van Toon Wijgergangs als
conservator van het Museum Diergeneeskunde. 235-236;

Personen: Willems, Louis (1822-1907)

Boor, I. M. E. Colloquium ter herdenking van Dr. Louis Willems
te Hasselt. 148-149;

Runderen

Strikwerda, R. Persoonlijke ervaringen rond en met het invrie-
zen van stierensperma, 1949-1984. 67-74;

Runderziekten

Abbo-Tilstra, B. Tuberculose en haar bestrijding bij de Friese
bevolking en veestapel in de jaren 1890 tot 1940. 319-321;

Frik, J. F. Bestrijding der rundertuberculose in Nederland. 321-325;

Jones, S. D. Scientific debates and popular beliefs: a historical
study of bovine tuberculosis. 313-317;

Tuberculose

Abbo-Tilstra, B. Tuberculose en haar bestrijding bij de Friese
bevolking en veestapel in de jaren 1890 tot 1940. 319-321;

Frik, J. F Bestrijding der rundertuberculose in Nederland. 321-
325;

Jones, S. D. Scientific debates and popular beliefs: a historical
study of bovine tuberculosis. 313-317;

Varia

De Kattenbruiloft. 39;

Geschichte der Veterinärmedizin als Lehrfach. 158.

Veeteelt

Gobin, A. Leopold Frateur en het Mendelisme bij het fokken
van huisdieren. 111-118;

Paping, R. F P De ontwikkeling van de veehouderij in
Groningen in de achttiende en negentiende eeuw; een
grove schets. 175-185;

Veeverzekering

Steinmeijer, R. B. G. Geschiedenis van de (onderlinge) vee- en
paardenverzekering. 338-344;

Veterinair Historisch Genootschap

\'Kijk op dieren\'. Het dier als inspiratiebron voor kunstenaars.
Drie lezingen gehouden op het VHG-symposium tijdens het
Jaarcongres van de KNMvD, 15 october 1999 te Veldhoven
(N.Br.). 79-85;

Mathijsen, A. H. H. M. Bij het tienjarig bestaan van het
Veterinair Historisch Genootschap. 7-17;

Najaarsbijeenkomst (Utrecht, 1999). 3;

Najaarsbijeenkomst (Utrecht, 2001). 158;

Najaarsbijeenkomst (Utrecht, 2002). 308;

Rommes, R. Verslag van de Workshop Veterinaire Archieven tij-
dens de Najaarsbijeenkomst van het VHG op 25 november
2003. 479-480;

Verslag van het symposium quot;180 Jaar Veterinair Ondenwijs in
Utrecht, 1821-2001quot;, gehouden te Utrecht op vrijdag 7
december 2001. 277-292;

Voorjaarsbijeenkomst (Beers, 2000). 55;

Voorjaarsbijeenkomst (Leiden, 2002). 303;

Voorjaarsbijeenkomst (Amersfoort, 2003).

Voorjaarsbijeenkomst (Den Haag, 2004). 452-453;

Voorstel tot oprichting van een aantal werkgroepen tot het in
kaart brengen van de Nederlandse lokale veterinaire geschie-
denis. 384-386;

Veterinaire beiletrie

Koolmees, P A. Dr. Vlimmen: van pastorale ideologie tot hard-
nekkige mythe. 219-225;

Veterinaire beroepsontwikkeling

Koolmees, P A. Van paardendoctor-koemeester tot veterinair
manager; regulering van de veterinaire markt in historisch
perspectief. 75-77;

Zantinga, J. W. Collegialiteit, een groot goed én een voortdu-
rende zorg. 375-380;

Veterinaire dermatologie

Tjalsma, E. J. Honderd jaar veterinaire dermatologie van gezel-
schapsdieren. 442-445;

Veterinaire geschiedenis

Koolmees, P A. Lokale en regionale veterinaire geschiedenis
(2). 381-384;

Koolmees, P A. Verslag van de conferentie \'Animals, vets and
vermin in medical history\', gehouden in Norwich, England
op 28 en 29 april 2000. 293-297;

Veterinaire musea

Koolmees, P A. Museum Diergeneeskunde. 345-346;

Nieuw landelijk museum, gewijd aan de geschièdenis van de
veeteelt en de K.l. 17;

Weijden, G. C. van der Afscheid van Toon Wijgergangs als
conservator van het Museum Diergeneeskunde. 235-236;

Veterinaire volksgezondheid

Mossel, D. A. A.; Koolmees, P A. Veterinairen in militaire
dienst. Hun bijdrage, na de motorisatie der landstrijdkrach-
ten, aan de ontwikkeling van de specialisatie veterinaire
volksgezondheid binnen de militaire en civiele gezondheids-
bescherming. 425-433;

Veterinair-historische publicaties: Argos

Leeflang, P Van de voorzitter 203;

Veterinair-historische publicaties: Nieuwe dissertaties

50-51; 245-247; 391-397;

Veterinair-historische publicaties: Recente publicaties

90-93; 195-199; 297; 301; 311; 317; 344; 355; 397-399;

Veterinair-historische publicaties: Scripties

346;

Volksgeneeskunde

Wentges, H.; Hörmansdorfer, S. Von der Volksmedizin zum
pharmazeutischen Produkt. Versuch einer Darstellung der
Entwicklungsgeschichte ausgewählter Drogen. 19-30;

Vrouwen in de diergeneeskunde

Balogh, K. K. I. M. de. De rol van de (vrouwelijke) dierenarts in
Afrika. 132-137;

Jones, S. D. Gender and veterinary medicine: global historical
perspectives. 119-123;

Koolmees, P A. Feminisering van de diergeneeskunde in
Nederland, 1925-2000. 125-131;

Mathijsen, A. H. H. M. Veterinaire genetica en De vrouw in de
diergeneesllt;unde, hoofdthema\'s op het 3Iste WAHVM-con-
gres te Brno (Tsjechië). 103-109;

World Association for the History of Veterinary Medicine

Koolmees, P A. Verslag van het 32ste congres van de World
Association for the History\' of Veterinary Medicine. 233-234;

Koolmees, P A. Verslag van het 34ste congres van de World
Association for the History of Veterinary Medicine. 408;

Mathijsen, A. H. H. M. De winnaars van de Cheiron-medailles
2002 en 2003. 405-407;

100 Jahre Veterinärmedizinische Fakultät der Universität Zürich
1902-2002 (A. Mathijsen). 349-350;

Abbo-Tilstra, B. Om de sCinens fan it Fryske folk. Tuberculose
en haar bestrijding bij de bevolking en veestapel in Frysiân,
1890- 1940 (J. Hofman). 351-354;

Becker, C. et al. Historia animalium ex ossibus (A. Mathijsen).
48;

Blancou, J. Histoire de la surveillance et du controle des mala-
dies animales transmissibles (A. Mathijsen). 238-239;

Blancou, J. History of the surveillance and control of transmis-
sible animal diseases. Aankondiging. 446;

Bodson, L.; (Ed.). La sépulture des animaux (A. Mathijsen).
237- 238;

Browne, F. C. Letters home (A. Mathijsen). 47;

Cabassi, E. amp;. Liuzzo, G. L\' insegnamento medico-veterinaria a
Parma (A.Mathijsen). 347-349;

Dinger, F. (ed.). Veterinary medicine. Historical approaches (A.
Mathijsen). 350- 351.

Donelly, W. J. C. amp;. Monaghan, M. L. (eds.). A veterinary
school to flourish (A. Mathijsen). 299;

Driesch, A. von den amp;. Peters, J. Geschichte der Tiermedizin
(A. Mathijsen). 389-390;

Gijsbers, W. Kapitale ossen (P Koolmees). 149-151;

Hellgren, B.(ed.). Svensk biografisk veterinärmatrikel (A.
Mathijsen). 47;

Hoenderken, H. O. amp;. Bont, M. R P M. de. \'Tussen beesten en
feesten\'. Over het veterinair studentenleven in Utrecht .(PA.
Koolmees). 354;

Hübscher, R. Les maîtres des bêtes. Les vétérinaires dans la
société française, XVIIIe - XXe siècle. Aankondiging. 48;

Hübscher, R. Les maîtres des bêtes. Les vétérinaires dans la
société française, XVIIIe - XXe siècle. (I.M.E. Boor-Van der
\'urten). 239-243;

Idel, A. M. Tierschutzaspekte bei der Nutzung unserer
Haustiere (A Mathijsen). 87;

Jamin, H. Kennis als opdracht. De Universiteit van Utrecht
1636-2001 (A. Mathijsen). 237;

Jones, S. D. Valuing animals: veterinarians and their patients in
modern America. (PA. Koolmees). 445-446;

Kaemmerer, K. Allee 174. Das Dekanatsgebäude der
Landwirtschaftlichen Fakultät zu Bonn (A. Mathijsen). 48;

Katic, I. They paved the way... (A. Mathijsen). ...

Kliniek, De, voor Heelkunde 1907-1998 {P.A. Koolmees). 45;

Peters, J. Römische Tierhaltung und Tierzucht {A. Mathijsen).
49;

Rasenberg, R. De mythe van de Biltstraat (E H. Kampelmacher).
87- 88;

Schaffen J.; (Ed.). Report of the 30th congress of the WAHVM
and 6th Conference of the History Division of the DVG,
Munich, 9-12 September 1998 (A. Mathijsen). 47;

Schäffer, Johann amp; Koolmees, Peter (Eds.). History of
Veterinary Medicine and Agriculture. Proceedings of the
33rd International Congress on the History of Veterinary
Medicine [and] 10th Conference of the Historical Division of
the German Veterinary Medical Society. Wittenberg, August
21-24, 2002. Aankondiging. 483;

Schönwetter, T. Handelsman in vee en vlees De belevenissen
van Louis de Wijze (P A. Koolmees). 88-89;

Spinage, C. A. Cattle plague. A history Aankondiging. 433;

Spinage, C. A. Cattle plague. A history {D. Zwart). 480-482;

Tadjbakhsh, H. History of veterinary medicine and medicine of
Iran. Vol. 2 (A. Mathijsen). 49;

ARGOS

BULLETIN VAN HET VETERINAIR HISTORISCH GENOOTSCHAP

najaar 1999

H. Wentges Sr und St. Hörmansdorfer
Von der Volksmedizin zum
pharmazeutischen Produkt. Versuch
einer Darstellung der Entwicklungs-
geschichte ausgewählter Drogen

p. 19

J.B. Berns

De nageboorte in de boom hangen:
volksgebruiken en volkstaal
rond de secundinae van het paard

p. 31

De Kattenbruiloft
p. 39

A. Mathijsen

De veterinaire geschiedenis tijdens
Mondialvet 99,
23-24 september 1999 te Lyon
p. 40

Nieuwe boeken en dissertaties

p. 46

Papaver somniferum als afgebeeld in: Pierre Pomet,
Histoire générale des drogues. Paris, 1694.

Als her aankomr op vernieuwing in diergeneesmiddelen, springt één naam eruit: Merial.
Ontstaan uk een fusie van de diergeneesmiddelen- en pluimv\'eegenetica-aciiviteiten
van MSD en. Rhône-Poulenc zijn wc mer een janromzet van 1,9 miljard dollar het grootste bedrijf
ter wereKl in onze markt:. Geleid door onderzoek legt Merial zich volledig roe op
vernieuwing in farroacetitische producten cn vaccins voor veterinair gebruik.
Ons doel: het ontwikkelen van nieuwe producteji die helpen de gezondheid en prestatie van dieren te
verbeteren en wereldwijd dierenartsen, veehouders en huisdier-eigenaren beter van dienst te zijn.

HERIAL DE VERNIEUWING MAAKT NAAM

Mejial Sa-^issAern\'« j M, 11 SS XE Ams!st.«r.. tal- ISO - 55? ;isi 3S

Najaarsbijeenkomst van het V.H.G.

ARGOS. Bulletin van het
Veterinair Historisch Genootschap.
Verschijnt tweemaal per jaar.

Redactie

Dr. P.A. Koolmees
Drs. A.H.H.M. Mathijsen
Drs. Ingrid J.R. Visser

Bestuur V.H.G

dr. P Leeflang (voorzitter), drs.
A.P Wijgergangs (vice-voorzitter),
drs. I.M.E. Boor-van der Putten
(secretaris), drs. PC. Knijff (pen-
ningmeester), dr. PA. Koolmees,
prof. dr G.C. van der Weyden.

Secretariaat van Redactie en
Bestuur

p/a Bibliotheek Diergeneeskunde,

Yalelaan 1.

Postbus 80159.

3508 TD Utrecht.

Fax 030-2531407

Udmaatschap en abonnementen
De contributie van het V.H.G.
bedraagt ƒ45,- per jaar (studen-
ten ƒ12,50). Leden ontvangen
ARGOS gratis.

Abonnementen op ARGOS
ƒ27,50 per jaar.

Gironummer van de

penningmeester

581045.

Layout en druk

Afdeling AVmed ia/Rep rod uktie
van de

Faculteit Sociale Wetenschappen,
Universiteit Utrecht.

De Najaarsbijeenkomst van het Genootschap zal gehouden worden op donderdag 2
december 1999 bij de Faculteit der Diergeneeskunde te Utrecht, des voormiddags in het
Androclesgebouw, Yalelaan 1, en des namiddags in de Collegezaal van de Hoofdafdeling
Gezondheidszorg Paard (eertijds Collegezaal van de Kliniek voor Heelkunde), Yalelaan
12.

Programma

11.00 uur Ontvangst met koffie
11.15-12.30 uur Huishoudelijke vergadering
12.30 uur Lunch
14.00 uur

Voordracht met demonstratie door drs. R. Tempelaars (Instituut voor Nederlandse
Lexicologie te Leiden)

40 Miljoen woorden onder een knopje: de CD-ROM van het WNT.

Na een algemene uiteenzetting zal speciaal worden ingegaan op de waarde van deze
CD-ROM voor de inventarisatie en het terugvindbaar maken van de veterinaire woorden-
schat.
14.45 uur

Voordracht door dr. PR. van Weeren (Hoofdafdeling Gezondheidszorg Paard)
De vernieuwde afdeling Hoefkunde van het Museum Diergeneeskunde.

Onverbrekelijk verbonden met het houden van paarden is het aanbrengen van enige
vorm van hoefbescherming. De Romeinen kenden zogenaamde quot;hipposandalenquot;,
vlechtwerk ter bescherming van de hoef, maar de Kelten kenden al het klassieke hoef-
ijzer zoals we dat, in essentie ongewijzigd, vandaag de dag nog kennen. Prof.dr. H.M.
Kroon (1868-1933) legde een verzameling hoefijzers aan, waarvan een deel gevonden
was bij archaeologische opgravingen. In de catalogus die hij in 1920 samenstelde, zijn
1385 nummers opgenomen. In 1955 werd de collectie door het voormalig Zoötechnisch
Instituut overgedragen aan de afdeling Hoef- en Klauwkunde van de Kliniek voor
Heelkunde. In de loop der jaren is de verzameling uitgegroeid tot een unieke collectie,
zowel op het gebied van normaal beslag, als met betrekking tot allerlei vormen van aan-
gepast en/of orthopaedisch beslag. De collectie omvat vele soorten ijzers vanaf de
Keltische periode tot hedendaagse, diverse soorten smidsgereedschap en ook verschil-
lende vormen van het veel minder frequent toegepast klauwbeslag bij runderen. Lange
tijd kwam deze collectie onvoldoende tot haar recht doordat zij inadequaat gehuisvest
was. De Hoofdafdeling Gezondheidszorg Paard heeft nu een nieuwe, geschikte ruimte
laten opknappen en deze ter beschikking gesteld. Daarnaast maakte een royaal gebaar
van de Numans - Stichting het mogelijk perspex afdekplaten op de al bestaande uitstal-
kasten te laten aanbrengen waardoor de collectie, beschermd tegen zowel stof als dief-
stal, goed geëxposeerd kan worden. Het is, naast de genoemde materiële ondersteuning
aan de enorme inzet van smid Berend Dijkslag te danken dat de collectie nu inderdaad
goed toegankelijk is en op een fraaie manier tentoongesteld kan worden.
15.30 uur

Opening van de vernieuwde afdeling Hoefkunde, gevolgd door bezichtiging en gelegen-
heid tot het heffen van het glas op deze museale aanwinst.

Ook voor
dierenartsen
maakt Postbank
bankzaken
makkeKjk.

Summaries of main articles

A. Mathijsen

At the occasion of the Wth anniversary
of the Netherlands Veterinary History
Society (VH.G.)

The origin of the Society is called to
mind and the people involved at that
time are mentioned. It can be concluded
that the intentions made at the start, to
meet at least twice a year and to publish
a bulletin were carried out. Also some
working groups were set up and some
larger studies were published in a serial
publication, called V.H.G.-Cahiers.
Nevertheless some critical remarks were
uttered, pointing to the fact that of the
250 membership only a few persons
engaged themselves actively in historical
studies. To improve, this two courses
were organized. As a result a greater
involvement in the near future may be
awaited.

The assumption is made that the situ-
ation could improve also if the members
would dispose of a common knowledge
base of the field. As this was not provi-
ded at the time when most of the mem-
bers received their veterinary education
(the teaching of veterinary history star-
ted only three years ago) and no post-
graduate education is offered in this
subject, the only solution is self-study.
Part of the article is, therefore, devoted
to draw attention to the books and
information tools available that can
assist getting this overview, or that can
help in doing historical research. In order
to stimulate the imagination a list of
subjects worthwhile investigating is pre-
sented.

Some remarks are made on the differen-
ce in approach of the sciences and the
humanities, and, specifically, on the
nature of history as a discipline.
Following the article by Brumme and
Schäffer (Argos, nr. 8, 1993) a sketch is
given of the evolution in writing on
veterinary history since the Renaissance.
In the last part the main trends since the
beginning of the 20th century in the
neighbouring countries, France, England
and Germany are outlined.

Helmut Wentges and Stefan
Hörmansdorfer

From folk medicine to pharmaceutical
product. An attempt to depict the histo-
ry of development of some selected
drugs.

The first author started, already in 1936,
collecting objects and documents rela-
ting to veterinary medicine. This
quot;Aschheim Veterinary Hospital Historical
Collectionquot; also includes materials in the
fields of ethnology and folk medicine.
Therefore, the history of drugs can be
shown from their original uses in non-
Western civilizations or in folk medicine
until their application in the present
time. In this article the development of
four drugs, arecolin, morphin, coca in
and curare is followed from their original
uses, through their discovery by explo-
rers, first experiments, isolation, chemi-
cal synthesis and application forms.
Graphs are added to show the tendency
of in- and decrease in the course of time
for the original use in folk cultures and
for their medicinal uses as well.

J.B. Berns

Hanging the afterbirth in the tree: folk
customs and popular language about
the secundines of the horse
This topic was the subject of a question-
naire sent out in 1957 by the Folklore
Bureau, a department of the RJ.
Meertens-lnstitute, working under the
auspices of the Royal Netherlands
Academy of Sciences. The results were
published in 1959 and 1969. The head
of this Bureau at that time, and the aut-
hor of these publications was J.J.

Voskuil. He became a well-known writer
when he started in 1996 the publication
of his recollections of the daily life inside
the Bureau in the form of a series of
seven novels. In this article the results of
the investigation are discussed. Map 1
and 2 show the geographical distribu-
tion of the modes of treatment, respecti-
vely in the past and in 1957. The diffe-
rent modes were: 1. hanging in a tree;
2. burying; 3. burying in the dunghill; 4.
throwing away, destruction, feeding to
swine etc.. Map 3 shows the use of the
afterbirth of horse, cow and sheep for
medicinal uses.

In the last part the author explains out
of his own speciality, i.e. dialectology,
the derivation of the words for the after-
birth in use in the several regions of The
Netherlands (map 4).

Nieuw verschenen:

V.H.G. - Cahier nr. 3

Herinneringen van de oud-hoogleraren
Beijers, Ten Thije en Seekles
Naar interviews afgenomen in 1970
door prof, dr S.R. Numans en dr R.
Schuursma bewerkt door A. Mathijsen.
Utrecht: Veterinair Historisch
Genootschap, 1999. 99 blzn.
ISBN 90-76090-03-3
Prijs ƒ30,-

Besteladres:

Penningmeester V.H.G. (Gironr.

581045)

Taludweg 17

1215 AA Hilversum

DIERCEWEESMIDDELEWnbsp;|

I .nbsp;■ ■ - - ^ ---- \'nbsp;■nbsp;_. gt;Afnbsp;.i »gt; \' t ■ \' gt;1

► Wrbac Laboratoriesnbsp;Virbac fe sf.ir. I» inc-i mult; ctMi

\'Virbac Ubötaldries is ecu hiternaiïo^ï^\'aaöWlnbsp;:

tiaal acorie\'mccrtle veterinair farrast-\' ~quot;.nbsp;•nbsp;quot;l

I.nbsp;quot;nbsp;■ m

tcuiisiht ludtiMLUUiu mi-Hi II

ii-tn li.-scarth-cn Dovflopnicntnbsp;► Virbac Producten

.lUilmiaUnifdc piodiunrbuiiiivpnnbsp;Bi-ktiuK do.ir Virbai- R.-M.irth

in trjnKii|K,Ausii.tlici-n J.-\\ii.ni!:JL-nbsp;oiilwiKKi Idi-., i-u-Jiit It n :i)n onJi-i

Stalen (Allcrdcrm). Virbac Nederlandnbsp;andcie Lcurègcn, Surainox. Indorot.

IS gevestigd in Barnevt-ld.

^ Virbac Research

De research vari Virbac is geconcen-
treerd op de ontwikkeling van nieuwe
diergeneesmiddelen en verbetering
van bestaande. De specialisatie be-
treft biologische producten (vaccins),
slow-release en controlled-release
technieken. Recent ontwikkelde

Vilhaminlhe. Lactolyte en Preventie.
Ook Allerdcrm veterinair dermato-
logische producten behoren tot het
Virbac-assortiment!

Virbac Deskundig advies

Voor een deskundig advies of het aan-
vragen van documentatie kunt u con-
tact opnemen met onze buitendienst
of rechtstreeks met ons kantoor.

virbac

quality by research

Virbac Nederland. Postbus 313, 3770AH Barneveld. Tel.:0342-427127 Fax:0342-490164

Bij het tienjarig bestaan van

het Veterinair Historisch Genootschap\'

A.H.H.M. Mathijsen^

Terugblik

Wij danken de oprichting van ons
Genootschap aan de kleine groep men-
sen die zich in 1987 rond Henk
Rozemond en Engbert Oldenkamp ver-
zamelden om ter gelegenheid van het
125-jarig bestaan van de KNMvD een
speciale aflevering van Diergeneeskundig
Memorandum samen te stellen. Deze
aflevering werd gewijd aan de stand van
de veeartsenijkunde ten tijde van de
oprichting van de Maatschappij in 1862.
Zij draagt als titel Status praesens en is
nog steeds als een geslaagd collectief
veterinair-historisch werkstuk te
beschouwen.

Toen dit van de pers gekomen was,
bood de Stichting D.M. aan de mede-
werkers van deze aflevering een diner
aan en bij die gelegenheid bleek dat
men het een waardevolle ervaring
gevonden had om zich \'en groupe\' met
de studie van het veterinaire verleden
bezig te houden. Het lag voor de hand
dat de vraag gesteld werd of deze activi-
teit niet zou kunnen worden voortgezet.
Het is toen vooral Dick Zuijdam geweest
die deze zaak heeft warm gehouden en
lobbyend is rondgegaan. Dick had op
zijn eentje een aantal symposia van de
quot;Weltgesellschaft für Geschichte der
Veterinärmedizinquot; bijgewoond die jaar-
lijks vanuit Hannover werden georgani-
seerd. Hij was tot de bevinding gekomen
dat er in een aantal landen om ons heen
veel meer aandacht aan de geschiedenis

1 • Voordracht gehouden tijdens de voorjaars-
bijeenkomst van het VH.G. op 22 april 1999.
2- A.H.H.M. IVlathijsen, Bilderdijllt;laan 14,
3723 DC Biithoven.

van de diergeneeskunde werd gegeven
dan in ons land. Er was weliswaar een
opleving van de belangstelling geweest
toen het 150-jarig bestaan van het dier-
geneeskundig onderwijs werd herdacht.
Er was een zeer geprezen gedenkboek
uitgebracht en een grote tentoonstelling
in het Universiteitsmuseum georgani-
seerd, maar deze activiteiten hadden
niet geleid tot een voortzetting in
groepsverband. Dick Zuijdam zag in het
jubileum van de KNMvD een mooie
nieuwe aanleiding om te proberen zo\'n
groep te formeren. En inderdaad is dit
met de kern van mensen die aan het bij-
zondere nummer van D.M. hadden mee-
gewerkt gelukt. Tot deze initiatiefnemers
behoorde de zeer betreurde Henk
Rozemond die verleid kon worden om
als vroedmeester op te treden.

Het lijkt mij passend om op te mer-
ken dat wij van meet af aan de steun
van de KNMvD hebben gehad. Middels
een bijsluiter in het TvD kon de belang-
stelling worden gepeild. De 56 ontvan-
gen positieve reacties deed besluiten om
op 7 april 1989 een constituerende ver-
gadering te beleggen. Er is toen -niet
bijster origineel overigens- besloten
tweemaal \'s jaars een bijeenkomst te
houden en in diezelfde cadans een bul-
letin uit te brengen, dat, na beraad in de
fam. Rozemond, de mythologische naam
ARGOS kreeg. Voor de vormgeving van
de eerste zeven nummers konden wij
gratis terecht bij Transmondial, de uitge-
ver van DIER en ARTS.

Wij hebben tot dusverre deze oor-
spronkelijke intenties waargemaakt. Het
is gelukt om 10X2 bijeenkomsten te
beleggen met telkens twee tot vijf voor-
drachten en er werden inmiddels 20
afleveringen van ARGOS uitgebracht. In
de zomer 1991 verscheen een Speciale
uitgave met opstellen opgedragen aan

Henk Rozemond; bedoeld voor zijn
60ste verjaardag werd het helaas een
bundel ter zijner nagedachtenis.

En twee jaar erna organiseerde het
V.H.G., daarbij krachtig ondersteund
door de KNMvD, het internationale con-
gres van de World Association for the
History of Veterinary Medicine. Het suc-
ces hiervan leidde ertoe dat het bestuur
van deze organisatie voor een groot deel
een Nederlandse verantwoordelijkheid
werd. De hierdoor verkregen internatio-
nale contacten hebben wij voor het
V.H.G. vruchtbaar kunnen maken bij het
organiseren van een internationaal sym-
posium bij de herdenking van 175 jaar
DON in 1996. De daar gehouden lezin-
gen werden in VHG-Cahier nr. 2 gebun-
deld. Kort daarvoor was als Cahier nr. 1
het grote werkstuk van Strikwerda en
zijn werkgroep Volksdiergeneeskunde
verschenen.

Kortom, het initiatief uit 1987 lijkt
geslaagd. Maar is dit in alle opzichten
werkelijk het geval? In organisatorisch
opzicht, ongetwijfeld. Dankzij de leden-
werf-activiteiten van de twee opeenvol-
gende penningmeesters, Engbert
Oldenkamp en Paul Knijff, zijn wij nu de
grootste veterinair-historische vereniging
ter wereld.

Een kritisch geluid

Maar in hoeverre zijn onze 250 leden
actieve leden? Hoeveel van hen treden
met een voordracht naar voren of leve-
ren een bijdrage aan ARGOS? Van de 61
voordrachten werd ruim 30% door niet-
leden gehouden en van de auteurs die
in de afgelopen tien-jaar-periode in
ARGOS hebben gepubliceerd is zelfs
57% geen V.H.G.-lid. Nu is er natuurlijk
niets op tegen om niet-leden uit te nodi-
gen om een lezing te houden of om hen
in de gelegenheid te stellen in ARGOS te

publiceren. Integendeel! Maar als we
het aantal individuele leden tellen dat
hetzij in woord of in geschrift een bijdra-
ge geleverd heeft dan blijken dit in tien
jaar slechts 33 personen te zijn geweest.
Van deze waren er slechts 18 die meer
dan een keer iets bijdroegen. Deze basis
is wel heel smal om een levendig vereni-
gingsleven te onderhouden. Voor
bestuur en redactie vormt deze geringe
actieve participatie dan ook een pro-
bleem, waaraan totnogtoe slechts uiting
is gegeven door de voorzitter als hij
opwekte tot het doen van suggesties of
tot het doen van korte mededelingen
over een historisch onderwerp. Door
tweemaal een inleidende cursus te orga-
niseren om de drempel naar archief en
bibliotheek te verlagen, heeft het
bestuur het aanvatten van historische
studies proberen te entameren. Aan
onderwerpen geen gebrek! Men leze bv
de regelmatig in ARGOS verschijnende
literatuuroverzichten om inspiratie op te
doen!

Hoe nu verder?

Al bestaat het V.H.G. nu tien jaar, we
staan in Nederland nog op de drempel
om het gebied van de veterinaire
geschiedenis te overzien en excursies
erin te ondernemen. Wij verkeren in een
positie als vroegere kolonisten die een
kamp aan de kust opsloegen en pas heel
geleidelijk ertoe overgingen om het bin-
nenland te verkennen.

Eén van de voonA/aarden om als
Genootschap te functioneren, d.w.z. in
staat te zijn tezamen te overleggen over
de weg die gegaan moet worden of in
staat te zijn inhoudelijk over veterinaire
geschiedenis te kunnen discussieren, is
een gezamenlijk fond aan kennis nodig.
Wij moeten a.h.w. met zijn allen een
propaedeuse achter de rug te hebben,
waarin het gehele vakgebied -al is het
maar oppervlakkig - verkend is, zodat de
belangrijkste bronnen en opvattingen
bekend verondersteld kunnen worden.

Om daaraan een kleine bijdrage te
leveren wil ik een globaal overzicht van
de veterinaire geschiedschrijving laten
volgen met inbegrip van de belangrijkste
veterinair historische literatuur die eruit
is voortgekomen.

Daarnaast is een zekere mate van
standaardisering van de methodes nodig
bij het doen van onderzoek en bij het
publiceren ervan. Maar dat is een afzon-
derlijk onderwerp dat een afzonderlijke
behandeling verdient.

Natuurwetenschap versus
geschiedewetenschap

Maar eerst een opmerking vooraf over
het verschil tussen een vak als geschie-
denis en een vak als diergeneeskunde.
Geschiedenis bedrijven is iets principieel
anders dan planten determineren of de
anatomie van de hond onderzoeken of
een bloedmonster diagnosticeren. In
deze laatste gevallen gaat het primair
om het waarnemen van objecten en om
het onderkennen en benoemen van hun
eigenschappen. Behalve terminologische
kennis is kennis van vergelijkbare struc-
turen nodig om het specifieke te ont-
dekken om met zekerheid uitspraken te
kunnen doen als: quot;dit is geen Gewone
bosbes maar een Veenbesquot;, of quot;dit is de
Nervus axillaris en niet de N. radialisquot;, of
quot;hier is het aantal eosinofielen sterk ver-
hoogdquot;. Een botanicus uit Rusland of uit
Canada, een anatoom uit Zweden of uit
Cuba, een patholoog uit Japan of uit
Frankrijk, zij zullen op al deze punten
niet van mening verschillen.

Vergelijken wij deze eenstemmig-
heid, deze universele geldigheid van uit-
spraken nu met de beoordeling van ver-
schijnselen uit de wereld van mens en
maatschappij, dan is die eensgezinheid
in veel gevallen niet aanwezig. Daarom
kunnen ook boekenkasten worden vol-
geschreven over de oorzaken van de
ondergang van het Romeinse Rijk, over
de betekenis van de Franse Revolutie of
met verklaringen voor de jodenvervol-
ging. Er blijken dan zoveel gezichtshoe-
ken of beschouwingswijzen mogelijk te
zijn dat de werkelijke werkelijkheid bijna
ongrijpbaar wordt. In de geschiedenis
van de wetenschap, die ook mensen-
werk is, is het niet anders. De weten-
schap is geen stelsel van autonome ab-
stracte ideëen, maar vrucht van gedach-
ten en opvattingen van personen met
hun eigen aanleg, ambities en voorkeu-
ren. En op haar beurt is de weten-
schapsgeschiedenis onderhevig aan
invloeden van filosofische stelsels of van
maatschappelijke verhoudingen of van
de behoeften van een beroepsgroep.

Geschiedenis van een natuurweten-
schap en van een daarop stoelend
wetenschapsgebied, zoals de dierge-
neeskunde, is zelf geen natuurweten-
schap of diergeneeskunde, maar
behoort tot de zgn. geesteswetenschap-
pen. Zij bestudeert niet de natuur of de
dierziekten, maar de wordingsgeschiede-
nis van de kennis daaromtrent, en zij
doet dat aan de hand van gedrukte en
geschreven documenten zoals te vinden
in bibliotheken en archieven of van
realia zoals te vinden in musea.

De huiver van sommigen, die gepokt
en gemazeld zijn in laboratorium of kli-
niek, voor de omgang met gedrukt of
beschreven papier is maar al te goed
bekend. Men ontleent zijn kennis liever
aan eigen metingen en waarnemingen
dan aan het wegen van opinies van
anderen zoals neergelegd in geschriften.
Toch is in de laatste tijd de waarde van
het vermogen tot kritisch lezen en van
de vaardigheid om over het gelezene te
rapporteren, óók in de opleiding tot die-
renarts doorgedrongen. In het huidige
curriculum komt dit element sterker dan
vroeger naar voren. Als bij de jonge die-
renarts de habitus tot het doen van
\'desk research\' eenmaal is aangekweekt,
zal een belangrijke voorwaarde voor het
doen van historisch onderzoek ven/uld
zijn. Daaraan moet dan wel voldoende
kennis van vreemde talen en uiteraard

een grote belangstelling voor de gees-
teswetenschappelijke aspecten, in de
eerste plaats voor de historia medidnae
veterinariae, worden gekoppeld, wil een
actieve beoefening van de geschiedenis
der diergeneeskunde ven;vacht kunnen
worden, zodat dit Genootschap tot in
lengte van jaren voorzien kan worden
van voordrachten en publikaties. Het lijkt
mij een van de hoofdtaken van ons
Genootschap om ervoor op de bres te
staan, dat deze vaardigheden in vol-
doende mate in het veterinaire curricu-
lum worden bijgebracht. Hierbij moeten
we niet alleen ons eigen voortbestaan
op het oog hebben, maar vooral
beklemtonen dat deze kennis en vaar-
digheden een verrijking betekenen voor
degenen die hiervoor kiezen en uiteinde-
lijk voor de gehele beroepsgroep.

Op korte termijn is nog niet veel te
verwachten van de uitkomst van onder-
wijs, dat eerst sinds drie jaar een prille
herstart als keuzevak in het begin van de
studie gekregen heeft en dringend
behoefte heeft aan versterking door een
vastere inbedding in het programma.

Gezien het feit dat er geen PAO voor
veterinaire geschiedenis bestaat, zal het
op fantasie en zelfstudie neerkomen. Dit
zijn de twee ingrediënten die het VHG
tot een boeiende club kunnen maken.

Fdntasie om een thema te kiezen en
zelfstudie om het gekozen thema zoda-
nig te bewerken dat er een voordracht
of publikatie uitkomt.

Fantasie

In Nederland nog niet bewerkte thema\'s
zijn er te over.

• Hoeveel ziekten zijn er niet waarover
de opvattingen in de loop van de
geschiedenis grote wijzigingen hebben
ondergaan. Men zou kunnen begin-
nen met het doornemen van het TvD
op een gekozen ziekte en aan de
hand van de gevonden artikelen, plus
de in die artikelen aangehaalde litera-
tuur, een beeld proberen te schetsen

van de ontwikkeling van het denken
over die bepaalde ziekte.

•nbsp;Een bekend begrip uit de medische
geschiedenis is quot;Krankheitswandelquot;
(zie Van Lieburg, Argos, nr. 1, p.2 sub
7): het in de tijd met wisselende fre-
quentie optreden van ziekten. Dat zich
dit ook in de diergeneeskunde voor-
doet, blijkt uit enige opmerkingen van
wijlen prof. Beijers tijdens het inter-
view zoals te vinden in V.H.G.-Cahier
nr. 3. Eigen observaties en gegevens
uit de literatuur zouden tot medede-
lingen in Argos kunnen leiden, die
later in een overzichtsartikel zouden
kunnen worden samengevat.

•nbsp;Men zou ook de medische literatuur
als uitgangspunt kunnen nemen en
daarin bv kunnen nagaan wat van die
zijde vroeger over zoönosen is
geschreven.

•nbsp;Men zou een monografie uit het verle-
den als uitgangspunt kunnen nemen
en de vernieuwende ideëen ervan
analyseren.

•nbsp;Men zou een bepaalde regio tot uit-
gangspunt kunnen nemen om hiervan
de veterinaire geografie te schrijven,
zoals er een hele medische geografie
bestaat, van een land, van een provin-
cie (zoals wijlen Jan de Vries voor
Friesland heeft gedaan) of van een
praktijkgebied. In dit kader past ook
de studie van de Nederlandse bijdra-
gen aan tropische diergeneeskunde,
m.n. in het voormalige N.O.I. of in
Suriname (voor w.b. Curagao hebben
Ingrid Visser en Jan Willem Hesselink
dit al gedaan; zie: Argos, nr. 18).

•nbsp;Men zou een bepaalde persoon als
uitgangspunt kunnen nemen en diens
leven en werken beschrijven. Zo\'n bio-
grafie zou in de serie quot;Voorgangersquot;
in het TvD kunnen worden opgeno-
men, maar ook denkbaar is het verder
uitwerken van een in die serie gepre-
senteerde schets, waarbij verder wordt
ingegaan op de inhoud van het werk
van de persoon in kwestie.

•nbsp;Men zou aan de hand van de
bewaard gebleven diktaten uit de vori-
ge eeuw kunnen nagaan wat gedo-
ceerd werd over een bepaald vakge-
bied en dit vergelijken met wat er op
dat moment in buitenlandse publika-
ties was verschenen om zo vast te
stellen in hoeverre de vroegere docen-
ten \'up to date\' waren.

•nbsp;De Veterinaire Almanak, van 1887 tot
1925 door het V.S.C. \'Absyrtus\' uitge-
geven, of de door dit Corps uitgege-
ven verenigingsorganen bieden tal van
aanknopingspunten om opvattingen
en \'toestanden\' uit die boeiende over-
gangsperiode na te gaan en te analy-
seren.

Zelfstudie

Er is geen betere inleiding tot de
geschiedenis dan het lezen van geschie-
denis. Een vroegere collega die in de
jaren \'40 met zijn studie geschiedenis
was begonnen, vertelde dat hij als eer-
stejaars met zijn hoogleraar ging kennis-
maken en toen een lijst met meer dan
200 titels meekreeg. Als hij die boeken
doorgewerkt had, mocht hij terugko-
men. Hij is er inderdaad aan begonnen,
maar na korte tijd toch maar omge-
zwaaid naar de rechtenstudie!

Ik wil nu niet in dezelfde kopschuw-
makende fout vervallen, maar wel enige
lijnen uitzetten ter oriëntatie in de veteri-
nair-historische literatuur.

In de boekwinkel is helaas zeer
weing te vinden op ons gebied.

Het zeer degelijke boek van Angela
ven den Driesch[1] is helaas al uitver-
kocht. Het met veel enthousiasme voor
de diergeneeskunde geschreven boek
van Dunlop[2] is een sieraad voor de
boekenkast van iedere dierenarts, maar
het is helaas niet op alle punten vol-
doende onderbouwd om het als uit-
gangspunt voor verdere studie te kun-
nen hanteren. Dit is nog wel verkrijgbaar
evenals het boek van Karasszon[3] of het
meer specialistische van Saunders[4] over

de geschiedenis van de veterinaire
pathologie in biografische schetsen.

Het is natuurlijk uiterst plezierig en
ook noodzakelijk om thuis een verzame-
ling te hebben van boeken die historisch
onderzoek kunnen ondersteunen, maar
voor het overgrote deel is iedereen op
bibliotheken aangev\\/ezen. In de
Bibliotheek Diergeneeskunde is alle
bronnenmateriaal aanwezig dat men
zich wensen kan. De boeken en tijd-
schriften van vóór 1900 evenals de
handschriften moeten echter ter plaatse
bestudeerd worden.

Betekenis van de veterinaire
geschiedschrijving

Aan de inspanning om zich in een histo-
rische vraagstelling te verdiepen kan bij
hen die het niet louter om de bevredi-
ging van nieuwsgierigheid naar antiqui-
teiten gaat, de vraag naar de zin en
betekenis van het onderzoek van het
verleden voorafgaan. De beantwoording
van deze vraag, die het centrale thema
van de geschiedfilosofie vormt, is aller-
minst eenduidig. Hoe verschillend de
interpretaties en appreciaties van de ver-
schillende wijzen van geschiedenisbeoe-
fening ook zijn, zij stemmen toch op zijn
minst daarin overeen dat geschiedschrij-
ving niet zinloos is. In haar geschied-
schrijving legt een kuituur rekenschap af
over zichzelf, schreef Huizinga. Zij heeft
de functie de herinnering aan het verle-
den te bewaren en deze aan het heden
en de toekomst dienstbaar te maken.

In toepassing op de geschiedenis van
de diergeneeskunde, formuleerde
Lochmann de betekenis ervan alsdus:

quot;Fachgeschichte kann nicht nur
Geschichte des Faches sein. So ver-
standen hilft sie dem Standesvertreter
über die Befriedigung lediglich seines
Wissendranges hinaus, sich selbst zu
verwirklichen, sein tierärztliches
Selbstverständnis zu finden und sich
mit seinem Metier zu identifizieren.

sich eingebunden zu wissen in eine
Evolution und sich dessen bewusst zu
werden, dass gemeinsame Aufgaben
ohne Tradition keine Wurzeln
habenquot;. [5]

Is deze doelstelling op het individu en de
eigen beroepsgroep gericht, bij
Karasszon ovenA/eegt een meer sociaal-
maatschappelijke zingeving:

quot;It is the history of veterinary medicine
that elucidates the historical-social and
public health importance of veterinary
medicine in different historical eras.
Consequently, veterinary historiogra-
phy is not a superfluous discipline cul-
tivated with moderate interest by a
few veterinarians, but it is a significant
tool for demonstrating the real social
importance of veterinary medicinequot;.[6]

In alle gevallen is er sprake van een
functionaliteit van de geschiedbeoefe-
ning. Hoe deze in de loop van de
geschiedenis wisselde, werd mooi in
kaart gebracht door Brumme en
Schaffer.[7] De tijdsbepaaldheid van
geschiedschrijving wordt hier goed geïl-
lustreerd.

De auteurs onderscheiden drie fases
in de vroege veterinaire historiografie die
steeds aansloten bij de toenmalige
behoeften. In elk van de drie fases werd
geschiedschrijving, c.q. argumentatie
gebaseerd op historische feiten, dienst-
baar gemaakt aan het bewerkstelligen
van veranderingen in de actuele situatie
van de diergeneeskunde.
Achtereenvolgens ging het om de
acceptatie van diergeneeskunde als een
medische wetenschap, om een pleidooi
voor het totstandbrengen van veterinaire
opleidingen en om de bevordering van
de maatschappelijke emancipatie.

Fases in de veterinaire historiografie

De eerste echte geschiedschrijving kwam
in Palermo in 1564 van de pers. Zij is

van de hand van Giovanni Filippo

Ingrassia (ca. 1510-1580). Deze wordt
gerekend tot een van de belangrijkste
Italiaanse medici en anatomen van de
16e eeuw. Hij wordt wel de quot;Siciliaanse
Hippocratesquot; genoemd. Eerst was hij
professor in de anatomie en de genees-
kunde aan de Universiteit van Napels. In
1563 werd hij door Filips II benoemd tot
de protomedicus van Sicilië, dat toen
onder Spaans gezag stond. Een jaar later
legde hij zijn opvattingen over zijn func-
tie vast in een constitutie en een reeks
beschikkingen. Een tractaat over de dier-
geneeskunde en haar beoefenaren
maakte deel uit van deze Constitutiones.
Het draagt een lange programmatische
titel; Quod medicina veterinaria formali-
ter una eademq. cum nobiliore hominis
medicina sit, Materiae duntaxat dignitate
seu nobilitate differens: ex quo
Veterinarii quoque Medici, non minus,
quam Nobiles illi Hominum Medici, ad
Regiam Protomedicatus officii iurisdictio-
nem pertineant [Omdat de diergenees-
kunde in formeel opzicht (d.i. met
betrekking tot herstel van gezondheid)
gelijk te stellen is met de meer edele
geneeskunde van de mens, van deze
alleen onderscheiden in waardigheid en
adel van het object (d.i. het patiënten-
aanbod), volgt daaruit dat de veterinarii
evenals de medici onderworpen zijn aan
de jurisdictie van de Protomedicus],[8]

Brumme en Schaffer duiden dit
geschrift als een apologie van het vak als
zodanig; dit werd gelijkwaardig ver-
klaard aan dat van de geneeskunde van
de mens, en daaruit werd afgeleid dat
de veterinairen aan eisen van bekwaam-
heid moeten voldoen en onder de juris-
dictie van het medische gezag moeten
worden gesteld. In de argumentatie
wordt teruggegrepen op de auteurs uit
de Oudheid en de Middeleeuwen (van
Xenophon tot Ruffus en Rusius) die over
dierziekten geschreven hadden. De
lange traditie wordt als waarborg gezien
voor de waardigheid en bestaansrecht

van het vak. Het werk is geen geschied-
schrijving in de moderne zin omdat het
betoog eerder volgens een hiërarchie
van waarden (ouderdom impliceert
waarde - typisch voor het denken tijdens
de Renaissance) dan volgens een chro-
nologische ontwikkeling wordt opge-
bouwd. Het is historiserend, niet histo-
riografisch. Het nieuwe ervan is echter
dat het óver de diergeneeskunde gaat
en niet beoogt een bijdrage te leveren
tot uitbreiding of toepassing van dierge-
neeskundige kennis. Het verschilt daar-
om in karakter van een boek als La glo-
ria del cavallo O 566) van Pasquale
Caraciolli, een encyclopedisch werk
waarin alle tot die tijd verschenen
geschriften over het paard behandeld
worden, maar met de intentie om bij te
dragen tot de kennis over het paard,
niet tot de kennis over de ontwikkeling
van die kennis. Daarom verzet
Brumme[9] zich tegen de opvatting van
Wilhelm Rieck[10] die Caraciolli\'s boek
als eerste veterinaire historiografie
beschouwde.

Twee eeuwen later was het weer een
Italiaan, Antonio Zan(n)on, burger en
academicus uit Udine (Z.Tirol) die in
1770 een boek uitgaf o.d.t. Saggio di
storia della medicina veterinaria [Essay
over de geschiedenis van de diergenees-
kunde], waarin hij het glorierijk verleden
contrasteert met het verval van de dier-
geneeskunde in zijn land en een pleidooi
houdt voor oprichting van veterinaire
scholen zoals Frankrijk kort daarvoor te
zien gegeven had. Dus weer geschied-
schrijving, gelardeerd met een uitgebrei-
de bibliografie, om een bepaald doel te
bereiken.

Talrijk zijn de geschriften of redevoe-
ringen uit de eerste helft van de 19e
eeuw waarin het nut van de veeartsenij-
school werd uiteengezet en waarbij een
uiteenzetting werd gegeven van de tot
\'n de Oudheid teruggaande traditie.

In Nederland hebben we twee voor-
beelden in dit genre: in 1811 promo-
veerde in Leiden Gerrit de Hoog, veearts
van de 1ste klasse, tot doctor in de
medicijnen. Hij was in 1808 als een der
eersten geëxamineerd door de Leidse
Commissie, nadat hij in Leiden genees-
kunde en in Berlijn diergeneeskunde had
gestudeerd. Hij was voorbestemd om de
eerste Veeartsenijschool in ons land te
gaan leiden, maar het is anders gelopen;
hij moest met de troepen van Napoleon
mee naar Rusland en is niet terugge-
keerd. De titel van zijn in het Latijn
gestelde verhandeling luidt in vertaling:
Over de overeeenkomst, het verband en
het wederzijdse nut van de beoefening
van de geneeskunde van de mens en die
van de huisdieren. Froehner nam dit
proefschrift op in Schrifttum der
Veterinärgeschichte und der Veterinär-
Literturgeschichte, voorin in Band 1 van
zijn driedelige Kulturgeschichte der
Tierheilkunde (1952). Hij beschouwde
het dus als een bijdrage tot de geschie-
denis. En inderdaad, de Hoog demon-
streert een verbluffende belezenheid en
citeert alle in aanmerking komende wer-
ken op het gebied van de vergelijkende
anatomie, fysiologie en pathologie. (Ik
hoop binnenkort op de figuur van De
Hoog in Argos nader terug te kunnen
komen).

Het andere voorbeeld van vroege
geschiedschrijving ten onzent, en ook
door Froehner genoemd, is de inaugure-
le rede van Alexander Numan, die hij
weliswaar niet heeft kunnen voordra-
gen, maar wel heeft gepubliceerd (in het
eerste stuk van zijn Veeartsenijkundig
Magazijn, 1827). Bij wijze van inleiding
tot zijn uiteenzetting over quot;de inrichting
van het ondenA/ijs overeenkomstig het
belang van de maatschappijquot;, geeft hij
in 13 blzn. een gedegen overzicht van
de geschiedenis.

Als er dan in het midden van de 19e
eeuw veie scholen door heel Europa zijn
opgericht en de eerste generaties van
gediplomeerden het moeilijk hebben om
een maatschappelijke status te verwer-
ven, wordt op historische ba^is een apo-
logie voor de beroepsstand gevoerd. Een
van de meest vooraanstaande emancipa-
toren in Duitsland is Reinhold Schmaltz
(1860-1945), de Berlijnse anatoom, die
als hoofdredacteur van de Berliner
tierärztliche Wochenschrift in de voorste
rijen staat om \'Standespolitik\' te bedrij-
ven.[1 1] Zijn talloze bijdragen culmine-
ren in de monografie Entwicklungs-
geschichte des tierärztlichen Berufes und
Standes in Deutschland (1936).

In de tot dusverre besproken gevallen
diende geschiedenisbeoefening er dus
vooral voor om bepaalde doeleinden te
bereiken. Als zodanig kan ook het schrij-
ven van gedenkboeken bij jubilea
genoemd worden. Deze bieden ons wel-
iswaar een schat aan documentatie over
personen en over de vroegere inrichting
en lotgevallen van scholen, instituten of
verenigingen, maar ze waren, zeker als
de directeuren of bestuurders het zich
tot taak rekenden als geschiedschrijvers
van het aan hun zorg toevertrouwde
etablissement of vereniging op te tre-
den, vaak wel \'ter meerdere eer en glo-
rie\' geredigeerd.

Historische pathografie

Een geheel ander onderdeel van veteri-
nair-historisch onderzoek dat al sinds
lange tijd een zekere mate van populari-
teit geniet, is de historische pathografie,
m.n. van de infectieziekten. Als voor-
beelden van algemene werken op dit
gebied zijn te noemen:

•nbsp;Jean Jacques Faulet. Recherches histo-
riques et physiques sur les maladies
épizootiques. 2 din. Paris, 1775.

•nbsp;Bernard Laubender. Seuchen-
Geschichte der landwirthschaftliche
Hausthiere von der ältesten Zeit bis
herab auf das Jahr 1811. 2 dIn.
München, 1811.

•nbsp;Een schat aan historisch informatie is

opgesloten in het volumineuze werk
van de medicus J.C.F.C.Heusinger
(1792-1883), die resp. hoogleraar was
in Jena, Würzburg en Marburg. Het
draagt de wat misleidende titel
Recherches de pathologie comparée
(Cassel 1844-1853), waarin de ziekte-
beschrijvingen van mens en dier door
de klassieke en middeleeuwse schrij-
vers vergeleken worden.
• Het belangrijkste en nog steeds veel
geraadpleegde werk is van George
Fleming. Ar)imal plagues, their history,
nature and prevention. 2 din. London,
1871, 1882, waarin een chronologi-
sche geschiedenis gegeven wordt van
1490 V. Chr. tot 1844 n. Chr.

Het genre wordt nog druk beoefend, zo
hebben we het recente mooie boek van
Jean Théodoridès, Des miasmes aux
virus. Histoire des maladies infectieuses
(Paris, 1991) (zie voor een bespreking:
Argos nr.11). En binnenkort is de publi-
katie te verwachten van Surveillance et
controle des maladies animales aux
temps passés van de hand van de direc-
teur van het Office International des Épi-
zooties, Jean Blancou.

Ook aan de geschiedenis van afzonderlij-
ke ziekten zijn grotere studies gewijd.
Van de genoemde Heusinger bezitten
wij: Die Milzbrandkrankheiten der Thiere
und des Menschen. Historisch-geograp-
hisch-pathologische Untersuchungen
(Erlangen 1850). Bekend is de
Geschichte der Rinderpest und ihre
Literatur (Berlijn 1890) van W.
Dieckerhoff. Ook Hekmeijer heeft een
geschiedenis van de runderpest geschre-
ven (Amersfoort 1845). En over rabies
verscheen een publikatie van meer dan
500 bizn. door drie auteurs die ieder een
bepaald aspect voor hun rekening
namen: Heuckenkamp over de etiologie.
Grossman over het ziektebeeld en
Reinhard Froehner over de bestrijding.
De bibliografie telt niet minder dan 553

nummers (de drie studies verschenen in
Veterinarhistorisches Jahrbuch, 9 en 10,
1937-1938).

De geschiedenis van de epizoötische
ziekten stond vanaf 1851 op het lesroos-
ter van \'s Rijks-Veeartsenijschool- Het
schijnt vooral een favoriet vak van Wirtz
te zijn geweest, die er ook over heeft
gepubliceerd: over geschiedenis van de
veepest (1866) en over vlekziekte bij var-
kens in Nederland 1816-1893.

Naslagwerken

De volgende typen van publicaties die ik
wil noemen zijn de onmisbare naslag-
werken als encyclopaedieën, bibliogra-
fieën, biografische woordenboeken en
de grote handboeken.

Om een indruk te krijgen wat er op
dit gebied voorradig is, is een bezoek
aan een universiteitsbibliotheek of aan
de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag
aan te bevelen. Bij elk serieus onderzoek
o.h.g. van de veterinaire geschiedenis
heeft men ook algemene naslagwerken
nodig, zoals nationale biografische
woordenboeken en bibliografieën van
allerlei aard of naslagwerken op verwan-
te gebieden als geneeskunde, zoölogie,
landbouwwetenschappen enz.

Hier dienen we ons te beperken tot
het noemen van enige specifiek veteri-
naire naslagwerken die diensten kunnen
bewijzen bij een veterinair-historisch
onderzoek.

Van de encyclopaedieën moeten de
twee grootste genoemd worden, die
waarschijnlijk wel algemeen bekend zijn:
de Weense onder redactie van Alois
Koch uit de jaren 1885-1894, en de
Duitse onder redactie van Valentin Stang
en David Wirth, verschenen tussen 1926
en 1932. Beide zijn bruikbaar om de
stand van de toenmalige wetenschap op
alle gebieden van de diergeneeskunde
en de veeteelt te achterhalen. Beide
geven ook korte biografische informatie
over de belangrijkste dierenartsen uit het
verleden.

Aansluitend noem ik de twee biogra-
fische woordenboeken die wij rijk zijn:
dat van Schrader-Hering uit 1863 en van
Neumann uit 1896.

Een aanvulling hierop, met de bio-
grafieën van verdienstelijke veterinairen
die sindsdien overleden zijn, is dringend
gewenst. De eerste stappen om in deze
lacune te voorzien zijn gezet, maar het is
nog niet verder gkomen dan een plan
op papier

Een rijke bron voor biografieën is
verder de grote hippologische bibliogra-
fie van Gabriel René Mennessier de la
Lance (1915-1917) die zich echter
beperkt tot de Franstalige literatuur over
het paard.

De Duitstalige veterinaire literatuur is
tot 1842 vastgelegd in de Bibliotheca
veterinaria eerst verzorgd door Theodor
Chr F.Enslin, later door Wilhelm
Engelmann. Vanaf 1841 verschenen
samenvattingen van zowel de Duitse als
de buitenlandse literatuur in de
Jahresberichte, die tot ca. 1945 zijn
doorgegaan. Voor de tijd erna hebben
we het bekende duo Veterinary
Bulletin/Index Veterinarius (resp. sinds
1931 en 1933). Voor het opsporen van
de primaire literatuur blijven dit de aan-
gewezen hulpmiddelen die, althans voor
de periode tot 1972, nog niet in electro-
nische vorm beschikbaar zijn.

Oudere veterinaire geschiedschrijving

De eerste samenvattende overzichten
verschenen ongeveer gelijktijdig in 1885
en 1886, resp. geschreven door de
hoogleraar anatomie uit Giessen
Friedrich Eichbaum (Grundriss der
Geschichte der Thierheilkunde), door de
Weense hoogleraar August Postolka (2
delen: Geschichte der Periode der empi-
rischen Thierheilkunde en Die
Entwicklung der Thierheilkunde von J.
Ruff us bis auf die Jetztzeit) en door de
Lembergse hoogleraar Anton Baranski,
die zich beperkte tot de diergeneeskun-

de in de Oudheid. Zij zullen alle in hun
tijd waarde hebben gehad voor het
onderwijs, maar zijn nu zwaar verouderd
omdat sindsdien veel nieuwe kennis over
het verleden is toegevoegd.

Van de auteurs uit de 20ste eeuw zullen
nu enige belangrijke veterinair-historici
de revu passeren, waarbij een indeling
naar taalgebied het meest overzichtelijk
lijkt. Alleen de Franse, Engelse en Duitse
auteurs worden hier genoemd. Op de
geschriften uit Italië en Spanje, waar op
ons gebied tamelijk veel geschreven is
en wordt, kan nu niet worden ingegaan.
Evenmin kan aandacht besteed worden
aan Oostenrijk, Zwitserland, België,
Polen, Hongarije, Turkije en de
Scandinavische landen, hoewel ook
daarvandaan bijdragen te vermelden
zouden zijn, al zijn de meeste toch voor-
al gewijd aan de geschiedenis van natio-
nale ontwikkelingen. Ook de oudere
vaderlandse auteurs (Hekmeijer,
Thomassen, Paimans, Wester) noem ik
niet omdat ik mag aannemen dat hun
werk voldoende bekend is.

Frankrijk

In Frankrijk was Léon Moulé (1849-
1922) de belangrijkste veterinair-histori-
cus. Zijn eigenlijke functie was hoofd
van de Veterinaire Dienst van Parijs en
het Departement van de Seine. Deze
functie liet hem kennelijk voldoende tijd
om archiefwerk te doen. Hij begon daar-
mee op zijn veertigste en kon er zich
volledig aan wijden nadat hij op zijn
zestigste werd gepensioneerd. Hij heeft
een indrukwekkend oeuvre nagelaten.
Het meeste en/an is gepubliceerd in het
Bulletin van de Sodété Centrale de
médedne vétérinaire waan/an hij lange
tijd \'secrétaire permanent\' was.

Allereerst is zijn hoofdwerk te noe-
men: een algemene geschiedenis van de
diergeneeskunde, gebaseerd op de col-
lectie van handschriften en oude druk-
ken, aanwezig in Franse bibliotheken,
m.n. in de Bibliothèque Nationale (1890-
1923), gepubliceerd in 52 afleveringen,
tezamen 683 pagina\'s van het bovenge-
noemde Bulletin beslaand. Het is hem
niet vergund geweest dit werk te vol-
tooien. Het is slechts gevorderd tot het
begin van de 17e eeuw. Het is een
kolossaal werk omdat niet alleen hon-
derden bronnen voor het eerst beschre-
ven zijn, maar ook de inhouden ervan
thematisch worden samengevat. Men
zou wensen dat de verspreide artikelen
nog eens in één band zouden worden
uitgegeven en dat iemand zou opstaan
om het werk te voltooien.

Vervolgens bezorgde Moulé de uit-
gave van de correspondentie van Claude
Bourgelat (1912-1917), samen ca. 250
pp., stelde hij een woordenboek van
middeleeuwse veterinaire termen samen
(gepubliceerd in jaargang 1913 van het
in Nederland uitgegeven wetenschaps-
historische tijdschrift Janus) en een lijst
van de 16e eeuwse termen. Hij schreef
over de parasitologie in de Oudheid
(1908-1910). Samen met Raillet schreef
hij een voorbeeldige, zeer omvangrijke
geschiedenis van de school van Alfort
(1908) en verder enige tijdschriftbijdra-
gen (over anthraxziekten, malleus, de
papyrus van Kahoun, over Vicq d\'Azyr,
Vial de Sain-Bel enz.). In de verslagen
van de internationale congressen voor
medische geschiedenis, gehouden te
Parijs (1920) en te Antwerpen (1921)
vindt men bijdragen van zijn hand.

Hét grote samenvattende overzichtswerk
van Emmanuel Leclainche (1861-1953)
uit 1936[12] had niet zonder het voor-
werk van Moulé geschreven kunnen
worden. Het is een zeer betrouwbaar, in
mooi frans geschreven werk, evenwich-
tig van compositie, mede gebaseerd op
de buitenlandse veterinair-historische
literatuur. Een index ontbreekt helaas!

Leclainche was dé dominante figuur
van de Franse diergeneeskunde in de
eerste helft van deze eeuw. Hij heeft
zeer veel tot stand gebracht. Aanvanke-
lijk was hij hoogleraar in Toulouse, waar
hij een \'Institut de Sérothérapie\' opricht-
te; vervolgens directeur van het Instituut
voor Infectieziekten in Alfort en daar-
naast de hoogste veterinaire ambtenaar
van het Ministerie van Landbouw. Als
zodanig was hij de motor achter de ver-
heffing van de Écoles Vétérinaires tot
instituten van hoger onderwijs en bracht
hij de eerste uitoefeningswet tot stand,
die in Frankrijk pas heel laat, in 1938,
werd aangenomen. Tenslotte was hij
ook oprichter en eerste directeur van het
\'Office International des Épizooties\'. Het
waren geen kleine jongens die zich met
de geschiedenis van hun vak bezig hiel-
den, integendeel!

Verder dient op enkele meer recente
Franse boeken te worden geattendeerd:
van Yvonne Poulle-Drieux hebben we
een van de beste en meest overzichtelij-
ke studies van de middeleeuwse dierge-
neeskunde.[13] Ook over de Middel-
eeuwen handelt: Le cheval en France au
Moyen Age. 5a place dans le monde
médiéval door B. Prévot et B. Ribémont
(Orléans, 1994), in ARGOS nr 13
besproken door Irène Boor. Martial
Villemin schreef een boek over de Franse
dierenartsen in de 19e eeuw[14], dat nu
een aanzienlijke uitbreiding heeft gekre-
gen met het recent verschenen werk van
Ronald Hübscher.[15] Daarnaast zijn er
de vele Franse dissertaties, soms zeer
degelijke bv die van Vincent Krogmann
(1996) met de uitvoerige bio-/bibliogra-
fieën van alle docenten van de school
van Lyon in de 18e en 19e eeuw.

Tot december van het vorig jaar is de
beoefening van de veterinaire geschiede-
nis in Frankrijk altijd een zaak van indivi-
duele personen gebleven. Nu is een ver-
eniging opgericht; we zullen moeten
afwachten of deze levensvatbaar zal blij-
ken te zijn.

Engeland

Allereerst dient het werk van weer zo\'n
enorme figuur te worden genoemd, van
Major-General Sir Frederick Smith
(1857-1929) die zijn gehele carrière in
het leger doorbracht (in India, Egypte,
Zuid Afrika) om te eindigen als
Directeur-Generaal van de Militaire
Veterinaire Dienst. Hij heeft over veel
onderwerpen gepubliceerd. Zijn biblio-
grafie telt ca. 150 nummers. Op histo-
risch gebied zijn het: Veterinary history
of the South African War (1919), History
of the Royal Veterinary Corps (1927) en
als belangrijkste: The early history of
veterinary literature and its British deve-
lopment, eerst in afleveringen in Journal
of comparative pathology and therapeu-
tics, daarna in vier banden (1919-1930).
Dit werk is pionierswerk geweest. Het is
chronologisch en vervolgens worden per
eeuw de verschillende auteurs bespro-
ken. Tot en met de 16e eeuw worden
auteurs uit alle landen behandeld, vanaf
de 17e eeuw uitsluitend Engelse. Het
sluit af met de behandeling van de
Gamgees (ca. 1860). Het is geschreven in
een zeer persoonlijke stijl. Op punten is
Smith erg subjectief en streng in zijn
oordeel. Maar het blijft als naslagwerk
vanwege zijn nauwkeurigheid zeer
bruikbaar. In 1976 heeft Allen een nog
verkrijgbare reprint uitgebracht.

Van de latere Engelse auteurs zijn er drie
te noemen: lan H. Pattison, die, behal-
ve 12 tijdschriftartikelen, een boek
schreef over de ontwikkeling van de
veterinaire beroepsgroep in Engeland
over de periode 1791-1948 en twee bio-
grafieën in boekvorm; over John
MacFaddyan en over James Beart
Simmonds.[16]

Leslie Pugh schreef een boek over
de aanvangsjaren (1785-1795) van het
Londense Veterinary College[17] en ten-
slotte Use Wilkinson die behalve het
boek Animals and disease; an introduc-
tion to comparative medicine (1992) een
aantal artikelen van zeer hoge kwaliteit
op haar naam heeft over de opvattingen
in het verleden over rabies, droes, vee-
pest, hoenderpest en zoönosen.[18]

Engeland kent sinds 1962 een
Veterinary History Society, die een eigen
tijdschrift uitgeeft. Op het ogenblik
maakt deze club een crisisfase door.
Voor het voortbestaan moet worden
gevreesd.

Duitsland

Dan komen we nu als laatste toe aan
Duitsland, het land waar op ons gebied,
alles tezamen genomen, wellicht meer
geproduceerd is dan in alle andere lan-
den bijeen.

Hier werd -zoals wel vaker door
Duitsers!- op twee fronten gewerkt,
maar nu op vreedzame: het filologische
en het veterinair-historische. En deze
twee hebben bevruchtend op elkaar
ingewerkt. Al sinds het einde van de
vorige eeuw, hebben enige classici zich
met antieke veterinaire geschriften bezig
gehouden, d.w.z. tekstedities bezorgd
met het bijbehorende kritische notenap-
paraat van de overgeleverde handschrif-
ten.

Enige voorbeelden: Eugen Oder
bracht in 1901 een eerste editie van het
in 1885 in de Münchense
Staatsbibliotheek ontdekte Latijnse
handschrift van de Mulomedicina
Chironis uit de tweede helft van de 4e
eeuw. Het is een compilatie van de
Griekse en Latijnse veterinaire kennis
geschreven onder het pseudoniem
Chiron. Het is de belangrijkste bron
geweest voor het boek van Vegetius uit
de 5e eeuw dat al sinds het begin van
de 16e eeuw meermaals in druk ver-
schenen was en altijd voor het oudste
getuigenis van de diergeneeskunde van
de Romeinen was gehouden. Een kriti-
sche uitgave hiervan bezorgde E.
Lommatzsch in 1903 o.d.t. Publii Vegetii
Renati Digestorum artis mulomedicinae
libri.

Hét grote werk uit de Oudheid waar-
van ons hier in Utrecht de naam van één
van de auteurs bijzonder vertrouwd in
de oren klinkt, nl. die van Absyrtus,
werd in de jaren \'20 door Eugen Oder
samen met Karl Hoppe uitgegeven
o.d.t. Corpus Hippiatricorum Graecorum
(CHG). Het is een brievenverzameling
van in totaal 17 paardenartsen uit het
Oost-Romeinse Rijk, waarvan Absyrtus
de belangrijkste is. Van hem zijn 121
brieven opgenomen. Hij was hoofd van
de paardenartsen in het leger van
Constantijn de Grote en maakte de veld-
slagen tegen de Gothen en Sarmaten
mee in de Donauvallei in 332 en 333.
Zijn brieven zijn zowel gericht aan de
legeraanvoerder als aan zijn collegae en
leerlingen; zij behandlen voorschriften
voor malleus, beengebreken, koortsen,
longontsteking, ziekten van het hoofd
enz.

Deze brievenverzameling is in de 10e
eeuw door de Byzantijns keizer,
Constantunos Porphyrogenetos bijeen-
gebracht en in de Renaissance voor het
het eerst in druk verschenen, in het
Latijn in Parijs (1530) door de lijfarts van
koning Frans I, Jean Ruel en in het
Grieks in Basel (1537) door Simon
Grynaeus. Deze brieven representeren de
veterinaire kennis uit de Oudheid die
hoegenaamd niet toegenomen is tot in
de het midden van de 18e eeuw.

De inhoud van het CHG is in een
lange reeks veterinaire proefschriften uit
München, waarin steeds bepaalde
aspecten aan de orde worden gesteld en
waarin vertalingen in het Duits gegeven
worden, nu ook voor niet-classici goed
toegankelijk.

Een van de auteurs die met 48 brie-
ven in het CHG vertegenwoordigd is, is
Pelagonius, een Romeins auteur die ook
een zelfstandig werk, de Ars veterinaria,
heeft uitgebracht. Over hem wordt
gewerkt door Klaus-Dieter Fischer,
directeur van het Instituut voor Medische
Geschiedenis in Mainz. Deze is momen-

teel de belangrijkste representant van
Duitse geleerden die zich met de antieke
veterinaire geschiedenis bezig houden.
(De Duitsers hadden en hebben overi-
gens geen monopoliepositie in dezen. In
België (Liliane Bodson), Scandinavië
(Björck, Svennung) en Engeland (N.
Adams) wordt ook filologisch op veteri-
nair gebied gewerkt).

In de reeks quot;Voorgangersquot; in het TvD
heeft Engbert Oldenkamp als nr. 5
Albrant behandeld, de door Frederik II
naar Napels meegenomen uit Duitsland
afkomstige hoefsmid. Zonder dat er een
paus aan te pas kwam heeft de bureau-
redactie hem heilig verklaard, want
boven het stukje staat S.Albrant! Van de
studie over de verbreiding van zijn
receptenverzameling voor paardenziek-
ten heeft Gerhard Eis zijn levenswerk
gemaakt; zijn speurzin heeft niet minder
dan 195 handschriften aan het licht
gebracht, die teruggaan op Albrants
voorschriften: een onwaarschijnlijk grote
invloed over vele eeuwen heen door
heel Europa. Uit de voordracht die Jan
Berns in 1991 voor ons gehouden heeft,
weten we dat er ook twee middelneder-
landse handschriften zijn met
Albrantrecepten plus een 16e eeuwse
Latijne vertaling met ziektenamen in het
\'Nederlands\' (zie; Argos, nr. 5).

Er is een directe relatie geweest tussen
het onderzoek van de klassieke veteri-
naire teksten van de Duitse filologen en
het ontstaan van de Gesellschaft für
Geschichte und Literatur der Veterinär-
medizin. Deze vereniging werd in 1920
opgericht op initiatief van Albert Werk,
een leerling van de medisch-historicus
Walter Pagel. Van Werk wordt verteld
dat hij de veterinaire geschiedenis zo
toegedaan was dat hij gedurende de
Eerste Wereldoorlog als soldaat steeds
de Mulomedicina Chironis bij zich
droeg!

De vereniging begon met 23 leden.

Als eerste voorzitter werd Veterinärrat
dr. Reinhard Froehner benoemd, als
secretaris (quot;Geschäftsführerquot;) dr. Albert
Werk, en als bibliothecaris, de Dresdener
prof. Ewald Weber.

In 1921 werd begonnen met de uit-
gave van Veterinärhistorische
Mitteilungen. Deze waren aanvankelijk
uiterst bescheiden: maandelijks 4 blzn.,
die als bijlage van de Deutsche tierärztli-
che Wochenschrift verspreid werden. Na
ruim acht jaar werd de lezerskring uitge-
breid toen de Mitteilungen werden toe-
gevoegd aan het Amtsblatt Preussischer
Tierärzte en na 1934(!) toen de
quot;Reichstierarzte-kammerquot; onder het
nieuwe bewind tot stand gekomen was
als bijlage bij het Tierärzteblatt, waar-
door 8500 dierenartsen bereikt werden
(zie: V.M.. 18(3), 23, 1938). De omvang
nam toe, wisselend 8-12 blz. per maand.

Hoofdredacteur was eerst de
genoemde Albert Werk, maar na vier
jaar droeg Werk de redactie over aan
Wilhelm Rieck (1893-1991). Hoewel als
reden hiervoor quot;Arbeitsüberlastungquot;
gegeven werd (V.M., 5(1) 4, 1925) was
de achtergrond de onhoudbaarheid van
Werks geschiedenisopvatting. Werk was
nl. de mening toegedaan dat de filolo-
gen niet in staat waren recht te doen
aan de veterinaire teksten uit de
Oudheid. Dat zouden alleen dierenartsen
kunnen. In Werks serie van bijdragen
o.d.t. quot;Die Bedeutung der
Fachgeschichte für die künfige
Entwicklung der modernen
Tierheilkundequot; laat hij enige staaltjes van
zijn interpretaties zien. Die leidden er bv.
toe dat de Romeinen al K.l. toegepast
zouden hebben, dat er veterinaire scho-
len zouden zijn geweest bij de Romeinse
renbanen, dat de Romeinse paardenart-
sen een soort Hippocratische eed zou-
den hebben moeten afleggen (zijn inter-
pretatie van een recept voor een zalf) en
dat de Mulomedicina Chironis een soort
studentendiktaat zou zijn geweest (daar-
vandaan de gebrekkige taal), enige eeu-
wen eerder geschreven dan de datering
waarop de filologen gekomen waren.

Werk was er op uit via taalkundige
spitsvondigheden, die tegen de mening
van classici geen steek konden houden,
het veterinaire verleden op te waarderen
om het een plaats te kunnen geven in
een periode van hoogcultuur als de
Romeinse keizertijd.

Martin Brumme heeft in zijn recente
\'Habilitationsschrift\' deze dwalingen
grondig aan de kaak gesteld en geduid
als een neiging die bij amateur-historici
vaker wordt aangetroffen om het verle-
den vanuit de moderne tijd te interprete-
ren.[19]

Na zijn aftreden vinden we geen bij-
dragen meer van Albert Werk. Misschien
om een tegenwicht te bieden, gaf Rieck
de classicus Karl Hoppe, die hij bij de uit-
gave van het Corpus Hippiatricorum
Graecorum geassisteerd had, de gele-
genheid uitvoerige artikelen te publice-
ren.

Nadat Rieck in 1934 aan de Berlijnse
Tierärztliche Hochschule zijn Veterinär-
historisches Seminar gekregen had,
droeg hij de redactie over aan Reinhard
Froehner (1869-1955).

Dit viel samen met de reorganisatie
van de wetenschappelijke en beroeps-
verenigingen na de machtsovername
door de Nazi\'s.

De Veterinair-historische Vereniging
diende zich aan te sluiten bij het
\'Reichsverband der deutschen Tierärzte\'.
In het artikel dat deze overgang aankon-
digt schreef Froehner:

quot;Die Tierärzte müssen erkennen wie
wichtig es für sie ist, die Entwicklung
ihres Standes und ihrer Kunst nament-
lich in den deutschen Landen kennen-
zulernen. Im Dritten Reiche wird der
Pflege der Geschichte eine viel grössere
Bedeutung eingeräumt als bisher Es ist
zu erwarten, dass die Fachgeschichte
auch Prüfungsfach wird, nachdem an
der Berliner Tierärztlichen Hochschule

der Veterinärhistorie erstmalig ein aka-
demischer Sitz (Privatdocentur) gege-
ben istquot; {MM.. 14(6), 41, 1934).

Naast de Mitteilungen ging men in 1925
oolc een Jahrbuch uitgeven voor publica-
tie van de meer omvangrijke studies. In
1938 werden Mitteilungen en Jahrbuch
verenigd tot een kwartaaltijdschrift, de
Beiträge zur Geschichte der Veterinär-
medizin. Na 1945 is de uitgave niet
meer hervat.

Froehner werd in 1934 gepensioneerd
als Kreistierarzt van Gross-Strehlitz in
Opper-Silezië, waar hij sinds 1906 had
gewerkt, en verhuisde naar Wilhelms-
horst bij Potsdam, toen hij de redactie
overnam. Hij was als voorzitter van tal
van organisaties actief geweest en had
daarnaast zeer veel gepubliceerd (zie:
Rieck, V.M., 13(1/2), 1-2, 1933). Hij kon
zich na zijn pensioen volledig aan veteri-
nair-historisch werk wijden. Zijn publika-
tielijst telt 222 titels op historisch gebied.
In zijn driedelige Kulturgeschichte der
Tierheilkunde (1952-1968; het laatste
deel postuum) heeft hij de resultaten
van zijn onderzoek bijeengebracht.

De veelzijdige Rieck (hij had behalve
diergeneeskunde ook medicijnen en
landbouwwetenschap gestudeerd) was
na zijn Habilitation in 1931 eerst privaat-
docent en vanaf 1937 buitengewoon
hooglaar. De oorlog maakte aan zijn
wetenschappelijke activiteiten een einde.
Zijn Seminar werd in puin geschoten en
zijn verzamelingen gingen verloren. Zelf
belandde hij tot 1949 in Russische krijgs-
gevangenschap. Na terugkeer ging hij
werken als arts (eerst in de buurt van
Paderborn, sinds 1979 in Bad
Oeynhausen), maar daarnaast bleef hij
op veterinair gebied publicistisch artief,
als hoofdredacteur van het door hem
opgerichte quot;Die Kleintierpraxisquot; en op
het gebied van de geschiedenis. Zo kwa-
men in Hannover tien dissertaties onder
zijn leiding tot stand. In 1959 werd hij
voorzitter van de Fachgruppe Geschichte
der Veterinärmedizin der Deutschen
Veterinärmedizinischen Gesellschaft.
Deze begon jaarlijkse symposia te orga-
niseren die ook belangstelling uit het
buitenland trokken. In 1969 werd toen
de Weltgesellschaft für Geschichte der
Veterinärmedizin opgericht, wier eerste
president hij werd met naast zich als
secretaris E.-H. Lochmann, die hem, na
in Hannover benoemd te zijn tot hoogle-
raar in de veterinaire geschiedenis, als
voorzitter zou opvolgen.
De andere leerstoel voor veterinaire
geschiedenis bevindt zich aan de
Faculteit te München bij het Institut für
Palaeoanatomie, Domesikations-
forschung und Geschichte der
Tiermedizin, opgericht door Joachim
Boessneck (1925-1991) en thans o.l.v.
Angela von den Driesch. In Giessen
wordt het onderwijs in de veterinaire
geschiedenis gegeven vanuit het
Instituut voor Medische Geschiedenis
door dr Christian Giese. Berlijn en
Leipzig hebben thans geen voorzienin-
gen meer

In ARGOS kan men regelmatig lezen
over de jaarlijkse symposia die de
Fachgruppe van de DVG, thans o.l.v.
Lochmanns opvolger Johann Schäffer,
organiseert.

Ook de regelmatige productie van
doorwrochte veterinair-historische disser-
taties, vnl. in Hannover en München,
maar geregeld ook in Giessen en Berlijn,
laat zien dat de activiteiten bij de Duitse
onderwijsinstellingen levendiger zijn dan
waar ook, al voelt men zich er zwaar in
het nadeel in vergelijking met de talrijke
instituten voor medische geschiedenis
vooral omdat fondsen van derden voor
veterinair-historisch onderzoek ten enen
male ontbreken waardoor de positie van
de betreffende leerstoelen in het huidige
beoordelingssysteem wordt bedreigd.

Tot slot

Na deze \'tour d\'horizon\' over het land-
schap van de veterinaire geschiedschrij-
ving in de grote buurlanden keren we
op de thuisbasis terug om vast te stellen
dat wij weliswaar niet op een lange tra-
ditie van veterinaire geschiedenisbeoefe-
ning kunnen bogen, maar dat de gedu-
rende de laatste tien jaar totstandge-
brachte uitgangspositie toch beloften
voor de toekomst inhoudt. Het zal er
vooral op aankomen of het lukken wil
nieuwe krachten te mobiliseren, ener-
zijds via het onderwijs en anderzijds via
werkgroepen van VHG-leden, om onder-
zoek te doen en hierover te rapporteren.

Noten

1.nbsp;A. von den Driesch. Geschichte der Tiermedizin.
5000 Jahre Tierheilkunde. München: Callwey,
1989.

2.nbsp;R.H. Dunlop and D.J. Williams. Veterinary
mediane. An illustrated history. St. Louis etc.;
Mosby, 1996.

3.nbsp;D. Karasszon. A concise history of veterinary
medicine. Budapest: Akadémiai Kiadó, 1988.

4.nbsp;L.Z. Saunders. A biographical history of veteri-
nary pathology Lawrence, Kansas: Allen, 1995.

5.nbsp;E.-H. Lochmann. Was heisst und zu welchem
Ende studiert man Geschichte der
Veterinärmedizin? Schweizer Archiv für
Tierheilkunde, ■\\27.^-8,^9S5.

6.nbsp;D. Karasszon. History and moral of veterinary
historiography In: A concise history ...{r\\.3), p.
420.

7.nbsp;M.F. Brumme und J. Schäffer. Die Entw^icklung
der Veterinärhistoriographie in Deutschland.
Argos, nr 8, 217-225, 1993.

8.nbsp;De geciteerde titel is die van de uitgave Venetië
1586, waarin Quod veterinaria mediana samen
met twee andere kleinere geschriften van
Ingrassia opnieuw verscheen.

9.nbsp;M.F. Brumme. Tierheilkunde in Antike und
Renaissance. Historiographische Untersuchungen
zur Konstituierung und Legitimierung.
Habilitationsschrift, Freie Universität Berlin,
Fachbereich Vetennärmedizin. Berlin, 1997. (Niet
gepubliceerd) p. 170-173.

10.W.nbsp;Rieck. Die Entwicklung der Veterinärhisto-
rischen Forschung. Veterinärhistorisches
Jahrbuch, 1. 197-212, 1935.

11.nbsp;Zie over hem: M.F Brumme. Lebenswege eines
wilhelminischen Bürgers Biographische und
anatomiegeschichtliche Untersuchungen zu
Reinhold Schmaltz (1860-1945). Diss. Berlin Freie
Universität, 1992.

12.nbsp;E. Leclainche. Histoire de la médecine vétéri-
naire. Toulouse, 1936. Tweede editie o.d.t.:
Histoire illustrée de la médecine vétérinaire.
Presentee par Gaston Ramon. 2 din. Paris, 1955.

13.nbsp;Y. Poulle-Drieux. L\'hippiathe dans l\'Occident latin
du Xllle au XVe siècle. Genève, 1966.

14.nbsp;M. Villemin. Les vétérinaires français au XIXe siè-
cle. Maisons-Alfort, 1982.

15.nbsp;R. Hubscher. Les maîtres des bêtes. Les vétéri-
naires dans la société française (XVIIIe-XXe siè-
cle). Paris, 1999.

16.1.H. Pattison. The British veterinary profession
179T-1948. London, 1984. Id. John McFadyean,
a great British veterinarian. London, 1981. Id. A
great British veterinarian forgotten: James Beard
Simmonds 18W-1904. London, 1990.

17. L.P Pugh. From farriery to veterinary medicine.

1785-1795. Cambridge, 1962.

18. L. Wilkinson. Rabies: two millennia of ideas and
conjectures on the aetiology of a virus disease.
Medical history, 21, 15-31, 1977; Animal virus-
es, veterinary pathology, and the formulation of
ideas concerning filtrable viruses. Historia medic-
inae veterinariae, 3(1), 1-15, 1978; Veterinary
cross-currents in ideas on infectious diseases
since Aristotle. Journal of the Royal Society of
Medicine, 73, 818-820, 1980; Glanders;
medicine and veterinary medicine in common
pursuit of a contagious disease. Medical history,
25(4), 363-384, 1981; Rinderpest and the main-
stream infectious disease concepts in the eigh-
teenth century. Medical histor/, 28, 129-150,
1984; Zoonoses and the development of con-
cepts of contagion and infection. In: History of
the healing professions. Parallels between veteri-
nary and medical history. A.R. Michell (ed.)
Wallingford, 1992. p. 73-90; Tropical zoonoses,
veterinary zoonoses, and evolutionary patterns
of disease. Veterinary history N.S., 8(3/4), 91-96,
1995.

19. Brumme (n. 9), p. 31-35.

Op 28 mei 1999 werd in Beers (N.Br.) het
Museum Veeteelt en KI geopend. Het
dankt zijn ontstaan enerzijds aan de fusie
van de coöperatieve Kl-verenigingen tot
CR Delta[1], waardoor het kantoorge-
deelte van het uit 1982 daterende
gebouw van het Kl-station van het Land
van Cuijk beschikbaar kwam, en ander-
zijds aan de alertheid en het enthousias-
me van een aantal bij de KI betrokken
dierenartsen, o.a. C. Willems en J. van
Lieshout, die de gelegenheid aangrepen
om en/oor te zorgen dat het vele materi-
aal dat verloren dreigde te gaan na de
reorganisatie en de verhuizingen van de
betrokken organisaties, behouden bleef
om met behulp ervan aan het publiek
een beeld te geven van de rijke historie
van de veeverbetering in Nederland.

Als eigenlijke initiatiefnemer is de conser-
vator van het Museum Diergenees-
kunde, Toon Wijgergangs, te beschou-
wen, die - met het Kl-museum in
NoonA/egen in gedachte - de collegae
waarschuwde voor de dreigende teloor-
gang van veel instrumenten, preparaten
en documenten en op de mogelijkheid
wees om een lacune te vullen binnen het
rijk geschakeerde patroon van
Nederlandse musea. Waar Hollands wel-
varen zo nauw verbonden is met een op
hoog plan staande veeteelt zou het voor
een beter begrip, juist in een tijd waarin
de intensieve veeteelt aan veel kritiek
bloot staat, toch goed zijn te kunnen

beschikken over een centrum waar
publieksvoorlichting gegeven zou kunnen
worden over de achtergronden die tot dit
succes geleid hebben. De directie van CR
Delta voelde zich door dit idee aange-
sproken. Zij stelde behalve de huisvesting
ook een som gelds voor de inrichting en
de exploitatie beschikbaar

Het verzamelen, selecteren, beschrij-
ven en tentoonstellen diende echter door
vrijwilligers te geschieden. Met een equi-
pe van 14 man werden in 1 jaar ca. 3000
voorwerpen verzameld, waarvan er
inmiddels al 2500 zijn beschreven. Deze
hebben niet alleen betrekking op de
rundveeteelt in wijdere zin (o.a. stamboek
en melkproductiecontrole) maar ook op
andere diersoorten waarbij KI wordt toe-
gepast, m.n. op de varkensteelt. Gezien
de korte tijd sinds de start is het niet ver-
wonderlijk dat de \'finishing touch\' aan de
expositie nog gegeven moet worden.

Organisatorisch is het geheel goed
geschraagd. In maart 1999 is de Stichting
Museum Veeteelt en KI opgericht; deze
heeft een uit zeven leden bestaand
bestuur. In oprichting is een stichting van
vrienden van het museum (minimum bij-
drage ƒ25,-/jaar). Er werd bij de opening
een persmap en een mooie folder uitge-
bracht en de pr lijkt, gezien het aantal
persartikeien[2], in goede handen.

De doelstelling is in de statuten van de
Stichting als volgt omschreven: quot;het

de

oprichten,
beheren
en exploi-
teren van
een muse-
um teneinde het culturele erfgoed
betrekking hebbend op de veeteelt en KI
in Nederland te bewarenquot;. En de wegen
waarlangs dit doel bereikt wil worden:
quot;het verzamelen, conserveren, bewaren
en exposeren van dat erfgoed; het open-
stellen van het museum voor het publiek;
het verrichten van onderzoek en het
publiceren van de resultaten ervan; het
beschikbaar stellen van het erfgoed aan
derden voor het verrichten van onder-
zoekquot;.

De openstelling is nog beperkt tot de
woensdag (10-16 uur), maar groepen zijn
ook op andere dagen welkom, mits ruim
tevoren een afspraak wordt gemaakt (tel.
0485-330241 of e-mail: Iiesh70@wxs.nl).
Er is een kantine aanwezig.

Het museum is per auto bereikbaar
via afslag 4 richting Grave vanaf de auto-
weg Nijmegen-Venio (A 73).

Het adres is: Dr. Moonsweg 5,
5437 BG Beers (N.Br.).

1.nbsp;CR Delta = Coöperatieve Rundveeverbetering Delta

2.nbsp;Agrarisch Dagblad, 18 mei 1999; Boxmeers-Cuijks
Weekblad, 2 juni 1999; Brabants Dagblad, 1 juni
1999, p. 15; Veeteelt, september 1997, februari 1999
en mei 1999; Varkens, 15 juni 1999.

fl^pidir™ ZSO ^nbsp;5D .r« A„,pfciir.» 125 . An,pM™ 400 n« Ceptelex™ 50 mg Ceptetoä« 2J» mg

A^damw^pra, A«d«mwondza.r A«an^»gdrupp«ls
WjgzaKtVitA OogdruppelsOogdrupp»!»LWocaïne Oofldruppofs-Mropina Sonodemi Ulorcrtmo

NU OOK DEFINITIEF GEREGISTREERD:

LINCOMYCINE-SPECTINOMYCINE pro inj. (REG NL 8271)
DHS 25% pro ïnj. (REG NL 8909)**
NEOCORT oog- en oordruppels (REG NL 8978)

*la vanaf heden op de positieve Itjst PW/IKB Varkensbedrijven geplaatst
« Dihydrtjstreptomycine 25 rag/kg L.G., hét effectieve middel voor
dé bdiandeling van bovine Eeptospirosis,

Deze Produkten worden op de positieve liist diergeneesmiddelen
van PW/IKB genoemd:

Pro inj.: Alfatrim 24%, Ampicilline 20%, LIncomyoino 10%,
Oxytetracycline 10%, Tyiesine 20%.
TabS.: Ampicilline 250 mg cape., Ampicilline 400 mg tabl.
Overige: Ampiciliine doseeHnjector

QAtÊasan

DmsEmsmmmRV.

Telefoon: 0348 - 41 69 45 / Fax 0348 - 42 35 77 - order entry: oaoo-AlFASAM-55327^6

Von der Volksmedizin zum Pharmazeutischen Produkt.

Versuch einer Darstellung der Entwicklungsgeschichte Ausgewählter Drogen

Helmut Wentges Sen. und Stefan
Hörmansdorfer\'

Einleitung

Im Rahmen mehrerer Ausstellungen der
veterinärhistorischen Sammlung
Wentges war es die Absicht, die
geschichtliche Entwicklung einiger exem-
plarisch ausgewählter Drogen bezüglich
Bedeutung und Verwendung im Verlauf
der Jahrhunderte aus volksmedizinischen
Ursprüngen bis in die neueste Zeit hinein
graphisch darzustellen. Dabei wird die
Abszisse als Zeitachse verwendet, die
Ordinate soll den relativen Grad der
Bedeutung zum jeweiligen Zeitpunkt
wiedergeben. Die resultierende Kurve ist
dabei nicht als Graph im mathemati-
schen Sinne zu verstehen. Sie soll als
bildhafte Wiedergabe einer geschichtli-
chen Entwicklung die didaktische
Präsentation unterstützen. Erstmalig
wurde diese Form der übersichtlichen,
didaktischen Präsentation in der Ausstel-
lung quot;3000 Jahre Medizin - auch für
das Tierquot; an der Universität Zürich im
Jahre 1992/3 gezeigt.[1]

Es boten sich hierzu besonders vier wich-
tige Drogen an, die in der Tiermedizin
über lange Zeiträume von therapeuti-
scher Bedeutung waren oder sie bis
heute besitzen. Es sind dies: Arekolin,
Morphin, Cocain und Curare. Dabei
wurden die in den graphischen
Darstellungen getroffenen Aussagen
durch entsprechende Exponate der
Sammlung Wentges aus Ethnologie und
Volksmedizin sowie aus Industrie und
Praxis dargestellt und in Form eines

1. Tierklinik Aschl^eim, Agilolfingerstr. 10-12,
85609 Aschheim, Deutschland.

Dioramas arrangiert. Da seit Gründung
der Sammlung Wentges im Jahre 1936
nicht nur direkt mit der Tiermedizin in
Zusammenhang stehende Dokumente
und Objekte, sondern stets auch im wei-
testen Sinne völkerkundliche Stücke
gesammelt wurden, können somit
Ethno- und Volksmedizin von ihren
Wurzeln bis in die Neuzeit fundiert prä-
sentiert werden.[2]

Arekolin

Die Arekanuss, die Frucht der Palme
Areca Catechu, wurde schon in vor-
christlicher Zeit in Indien und China als
euphorisierende Droge gebraucht; seit
dem 6. Jahrhundert war sie als
Bandwurmmittel und gegen Verstopfung
in Verwendung.[3] Ihre pharmakologi-
sche Bedeutung in der neuzeitlichen
Tiermedizin erhielt sie um 1880 als
Bestandteil des Zürnschen Wurm-
kuchens.[4]

Nach der Isolierung des Alkaloids
Arekolin durch Ernst Jahns[5] und W.
Marme[6] (1888-1889) führte Eugen
Fröhner Arekolin in die tierärztliche
Therapie ein.[7] Die Synthese erfolgte
1907.[8]

Ende des letzten Jahrhunderts
gewann die Droge für die Tiermedizin
als Wurmmittel, Abführmittel, bei Kolik
und Hufrehe der Pferde, zur Behandlung
der Pansen- und der Gebärparese des
Rindes und als Mioticum in der Augen-
heilkunde rasch an Bedeutung. In beiden
Weltkriegen war Arekolin eine der
bedeutsamsten Veterinärspezialitäten.[9]

Seit den 30iger Jahren entwickelte
sich Nemural (I.G. Farben, Hoechst), ein
synthetisches Arekolinpräparat, zu einem
der wichtigsten Anthelminthika welt-
weit[10], bis es um 1960 durch Niclo-
samid (Yomesan, Fa. Bayer) ersetzt
wurde.[11] Mit dem Aufkommen von

Yomesan war der Weg des Arekolins in
der Tiermedizin beendet. Eine weitere
Verbesserung erfolgte 1991 mit der
Einführung des Breitbandanthelminthi-
kums Drontal plus, einem Kombinations-
präparat aus Praziquantel, Pyrantelem-
bonat und Febantel durch die Fa. Bayer.

In den ostasiatischen Regionen wird
die Betelnuss bis heute wie in den letz-
ten 2000 Jahren als Genussmittel ver-
wendet.

Morphin

Auch Morphium oder Opium ist seit
uralten Zeiten bekannt. Schlafmohn
(Papaver somniferum) wurde bereits im
3. vorchristlichen Jahrtausend von den
Sumerern im Zweistromland angebaut.
Ebenso finden sich Mohnkapseln von
Kulturmohn in Relikten von 4000 Jahre
alten Pfahlbausiedlungen an den
Schweizer Seen. Auch im alten Indien, in
Ägypten, im antiken Griechenland und
in Rom war es als schmerzstillendes und
schlafbringendes Mittel in allgemeinem
Gebrauch.[12] Durch das ganze Mittel-
alter bis 1787 war Rohopium wichtigster
Bestandteil des Universalheilmittels
Theriak.[13]

Die erste wissenschaftliche Erwäh-
nung erfolgte 1615 durch Johann
Baptist Van Helmont (1577-1644) in sei-
nem Pharmacopolium ac Dispensatorium
modernum.[^A] Ab 1660 hat Sydenham,
der quot;Englische Hippokratesquot;, die medizi-
nische Anwendung erarbeitet (Lauda-
num Sydenhamii).[15] Der Boerhaave-
Student John Huxham (1692-1768), ein
seinerzeit berühmter Praktiker in Devon,
vervi/endete Mohnsaft als Mittel zur
Schmerzlinderung.[16]

Schon 1665 wurde Rohopiumlösung
durch Johann Sigmund Elsholtz intra-
venös gegeben.[17] Weitere parenterale
Applikationen erfolgten 1845 durch

Rynd[18]; die erste subcutane Injelction
wurde 1855 von Wood vorgenom-
men.[19]

Fiedler erkannte 1874 die medizini-
sche und soziale Bedeutung der
Morphiumsucht[20], obwohl Opium-
rausch und Suchtproblematik schon län-
ger bekannt waren. Neben breiten
Volksschichten, die Opium als Genuss-
und Rauschmittel missbrauchten, fielen
immer wieder auch Ärzte der Morphi-
umsucht zum Opfer. So soll Theophras-
tus Bombastus von Hohenheim
(Paracelsus, 1493-1541), der Tinctura
Opii als Laudanum in die Therapie ein-
führte, selbst opiumabhängig gewesen
sein.[21]

Die Darstellung des Alkaloids
Morphin aus Opium gelang 1805 durch
F.W. Sertürner[22], seine
Konstitutionsformel wurde 1925 durch
J.M. Gulland und R. Robinson ermit-
telt.[23] Die Totalsynthese von Morphin
erfolgte 1952 durch M. Gates und G.
Tschudi.[24] Die ersten synthetischen
Morphinanaloga wurden mit Pethidin
1939 und Methadon Anfang der 40iger
Jahre hergestellt.[25] Methadon wurde
von der Fa. Hoechst als Polamidon für
die Humanmedizin 1949 und als
Polamivet 1951 für die Veterinärmedizin
in den Markt eingeführt.[26] Bis heute
haben Morphin und seine synthetischen
Analoga in der Analgesie und Anästhe-
sie in Human- und Tiermedizin hohe
Bedeutung, genauso wie die Probleme
ihres Missbrauchs und der Morphinsucht
ungelöst geblieben sind.

Cocain

Nach der Conquista durch Pizzaro 1516
kam Europa in Kontakt mit einer hoch-
stehenden, neuweltlichen Kultur: dem
Inkareich. Die Inka pflegten durch Kauen
der Blätter des Cocastrauches (Erythro-
xylum coca) Euphorie und ein
Verschwinden von Hungergefühlen zu
erzeugen, was dazu beitrug, die grossen
Leistungen dieses Volkes und die

Errichtung ihrer architektonischen
Wunderwerke in den Höhen der Anden
zu ermöglichen. Carolus Clusius über-
setzte die Bücher des Nicolas Monardes
über die Drogen der neuen Welt und
beschrieb so Coca erstmals.[27]

Mit der Beobachtung des
Entdeckungsreisenden Karl von Scherzer
(1857), dass das Kauen von Cocablät-
tern ein Taubheitsgefühl auf der Zunge
erzeugt, begann die pharmazeutische
Bedeutung des Coca.[28] Bereits
1859/60 gelang Niemann in Wöhlers
Labor die Reindarste!lung[29]; die
Strukturformel ermittelte dagegen
Willstätter erst 1898.[30] Der Mediziner
Vasiii Konstantinovich von Anrep unter-
suchte in Würzburg zuerst die Wirkung
von Cocain auf Haut und Auge. Bei sub-
cutaner Injektion erzeugte er eine
Unempfindlichkeit der Haut gegen
Nadelstiche, am Auge jedoch nur die
schon länger bekannte mydriatische
Wirkung.[31] Durch Sigmund Freud
wurde Carl Koller 1884 zur Anwendung
des Cocains als Lokalanästhetikum am
Auge angeregt[32] und im selben Jahr
benutzte Edmund Jelinek Cocain zur
Schleimhautanästhesie.[33]

W. Merck gelang 1885 die in vitro
Synthese von Cocain aus Vorstufen,
während Willstätter und Bode 1900 ein
Verfahren zur Herstellung aus syntheti-
schen Ausgangsstoffen fanden.[34]
Pioniere auf dem Gebiet der Infiltrations-
anästhesie waren William Steward
Halsted und Carl Ludwig Schleich.[35] In
einem nächsten Schritt entwickelte
August Bier 1899 die Epiduralanästhesie
durch Einbringen von Cocainlösung in
den Rückenmarkskanal.[36]

Die Tierärzte Retzgen (Berlin) und
Benesch (Wien) führten die Epidural-
anästhesie 1925 in die Veterinärmedizin
ein, Farquharson entwickelte 1940 den
paravertebralen Nervenblock für Opera-
tionen am stehenden Rind.[37]

Die Nachteile des Cocains, nämlich
seine mangelnde Stabilität in Lösungen
beim Sterilisieren und sein suchterzeu-
gendes Potential, auszuschalten und
seine enwünschten, lokalanästhetischen
Wirkungen zu erhalten, gelang 1905 mit
der Synthese von Procain.[38] Procain
und in Folge entwickelte, synthetische
Abkömmlinge aus industrieller Herstel-
lung (z.B. Tetracain, Lidocain und ande-
re) sind noch heute in der modernen
Medizin und Anästhesiologie unverzicht-
bar

Curare

An den bewaldeten Osthängen der
Anden wurden Pfeilgifte von verschiede-
nen, südamerikanischen Waldindianer-
stämmen zur Jagd und zum Krieg ver-
wendet. Die Kunst des Blasrohrschies-
sens haben diese Naturstämme zur
Perfektion entwickelt. Nach der
Conquista kamen die Spanier mit den
unter dem Sammelbegriff Curare
bekannten Pfeilgiften in Berührung.[39]

Es ist nicht, wie oft behauptet, Sir
Walter Raleigh (1552-1618) gewesen,
der als erster das Curare nach Europa
brachte, sondern Charles-Marie de la
Condamine (1701-1774), der 10 Jahre
lang im Auftrag der Académie des
Sciences geographische und ethnogra-
phische Forschungen in Südamerika vor-
nahm; er hat auch mit Curare experi-
mentiert.[40] Erst 1799-1804 berichtete
Alexander von Humboldt über dessen
genaue Herkunft.[41]

Es werden je nach Aufbewahrungs-
art und Zusammensetzung drei Sorten
pflanzlichen Curares unterschieden,
nämlich Curare in Bambusrohren
(Tubocurare), das aus Chondrodendrum-
Arten gewonnen wird, sowie Curare aus
Strychnos-Arten, das in ausgehöhlten
Kürbissen (Kalebassencurare) oder in
irdenen Gefässen (Topfcurare) gelagert
wird.[42] Daneben ist animalisches
Curare aus Anuren (Froschlurchen)
bekannt. Dieses erzielt ein dem pflanzli-
chen Curare sehr ähnliches Wirkungsbild
und wird von Waldindianern im nördli-

chen Südamerika aus dem Hautsekret
verschiedener Baumsteiger- und Blatt-
steigerfrösche (Dendrobates- und
Phyllobates Spezies) gewonnen. Nach-
dem das Hautsekret dieser Tiere durch
Rösten zum Austritt gebracht wurde,
werden die Pfeilspitzen darin gewen-
det.[43] Die verschiedenen Curare-
Zubereitungen können sich je nach
regionalem Vorkommen in Rezeptur und
Toxizität erheblich unterscheiden.

Die erste Anwendung von Curare am
Tier erfolgte 1811 durch Sir Benjamin C.
Brodle (1783-1862).[44] Ch.Waterton
(1762-1865) zeigte zukunftsweisend die
mögliche Bedeutung von Curare zur
Ausschaltung der Spontanventilation bei
seinem Versuch der künstlichen Beat-
mung am curarinisierten Esel 1814.[45]

Boussingault und Roulin gewannen
1828 aus Curare das Alkaloid
Curarin[46], das aber erst 1865 von
Preyer auskristallisiert werden konn-
te.[47] Böhm gelang dann 1886 die
Reindarstellung der wirksamen Substanz
des Curare.[48]

William Sewell behandelte 1835 am
Veterinary College London ein Pferd mit
Tetanus erfolgreich mit Curare, wobei
das Tier jedoch nach Abschluss der
Behandlung an Kolik starb. William
Youatt versuchte 1838 Tollwut mit
Curare zu therapieren.[49]

Klassische Versuche zur Entstehung
der Lähmung durch Curare führte Mitte
des 19. Jahrhundert Claude Bernard
(1813-1878) in Paris durch.[50]

Die Erstanwendung am Menschen
erfolgte 1912 durch A. Läwen in Leipzig
und geriet über 30 Jahre in Vergessen-
heit.[51]

Die chemische Differenzierung von
Kalebassen- und Tubocurarin erstellte
King im Jahre 1935.[52] Während die
Curare-Alkaloide (z.B. ( )-Tubocurarin,
C-Toxiferin) als Antagonisten von
Acetylcholin am nicotinergen Rezeptor
die Prototypen der nichtdepolarisieren-
den Muskelrelaxantien sind, wirken die
synthetisch hergestellten, depolarisieren-
den Muskelrelaxantien mit Substanzen
wie Suxamethonium (Sucdnylcholin,
Handelspräparate: Lysthenon, Pantolax)
und Decamethonium als Agonisten des
nicotinergen Rezeptors.[53]

Durch die Anwendung von Muskel-
relaxantien kann die quergestreifte
Atmungsmuskulatur vollständig gelähmt
werden.[54] Unter künstlicher Beatmung
sind damit die Voraussetzungen für chir-
urgische Eingriffe am offenen Brustkorb
erheblich verbessert worden. Die künstli-
che Beatmung (intermittierende Druck-
beatmung) bei Narkosen wurde durch
Hall seit 1954 auch in der Veterinär-
medizin eingesetzt.[55]

Danksagung

Die Autoren danken dem Mitglied der
Redaktion dieser Zeitschrift, A.
Mathijsen, für die wertvollen und umfas-
senden bibliographischen Recherchen.

Der Farbdruck wurde ermöglicht
durch einen finanziellen Zuschuß aus
dem quot;Rozemond Fondsquot;.

Anmerkungen

1.nbsp;J. Schaffer. 3000 Jahre Medizin - auch für das
Tier. Ausstellung im medizinhistorischen
Museum der Universität Zürich. Deutsches
Tierärzteblatt {2), 79, 1993.

2.nbsp;H. Wentges. Praktische Vieharzr^eikunst. Sonder-
ausstellung I [im Deutschen Medizinhistorischen
Museum in Ingolstadt] zur Geschichte der
tierärztliche Therapie. [Aschheim, 1987]; Idem.
Von Einhörnern, Giftpfeilen und Edelsteinen.
Sonderausstellung II [im Deutschen Medizin-
historischen Museum in Ingolstadt] zur
Geschichte der tierärztlichen Therapie.
(Aschheim, 1988],

3.nbsp;L. Lewin. Phantastica. Die betäubenden und
erregenden Genussmittel. Berlin, 1924. S. 245-
255.

4.nbsp;RA. Zürn. Die Schmarotzer auf und in dem
Körper unserer Haussäugethiere sowie die durch
erstere veranlassten Krankheiten, deren
Behandlung und Verhütung. 2.Aufl. Weimar,
1882. T.1, S, 164 (Arekolin als ßandwurmkur für
Schäferhunde); E. Vogel, Areca Catechu, in:
Encyklopaedle der gesammten Thierheilkunde
und Thierzucht Hrsg. von Alois Koch. Bd. 1.
Wien, 1885. S. 255 (Bandwurmkur für
Hausgeflügel).

5.nbsp;E. Jahns. Ueber die Alkaloïde der Arekanuss.
Berichte der deutschen chemischen Gesellschaft,
21, 3404-3409, 1888; 23, 2972-2978, 1890;
24, 2615-2617, 1891.

6.nbsp;W. Marmé. Ueber Arecolin, den giftigen
Bestandteil der Bethelnuss. Nachrichten der
königlichen Gesellschaft der Wissenschaften zu
Göttingen, 125-131, 1889.

7.nbsp;E. Frohnen Untersuchungen über das Arecolin,
ein Ersatzmittel für Pilocarpin und Esenn.
Monatshefte für practische Tierheilkunde, 5,
353-383, 1894.

8.nbsp;A. Wohl und A. Johnson. Arecaidin und
Arecolin. Berichte der deutschen chemischen
Gesellschaft, 40, 4712-4719, 1907.

9.nbsp;E. Frohnen Arzneimittellehre für Tierärzte. 10.
Aufl. Stuttgart, 1914. S. 175-179. R. Reinhardt,
\'Arecanuß und Arecolin\', in: Tierheilkunde und
Tierzucht Eine Enzyklopädie der praktischen
Nutztierkunde. Bd. 1. Berlin, 1926. S. 518-521.

10.nbsp;Gustav Uebele. Handlexicon der tierärztlichen
Praxis. Bearb. v. R. Klett. B.Aufl. Ulm, 1938. S.
454- 455.

11.nbsp;Allgemeine und spezielle Pharmakologie und
Toxikologie. Hrsg. v. W. Forth, D. Henschler und
W. Rummel. 6. Aufl. Heidelberg, 1992. S. 713.

12.nbsp;Eine historische Übersicht über botanischen
Ursprung und primitive Anwendungen bietet.
quot;Opiumquot; in: Encyclopaedia Britannica. 11th ed.
London, 1911. Vol. 20. p. 130-137. Über archa-
eologische Entdeckungen in Griechenland, siehe;
P.G. Kritikos and S.P. Papdaki. The history of the
poppy and of opium and their expansion in
Antiquity in the eastern Mediterranean area.
Bulletin of narcotics, 19(3) 17-88 and 19(4), 5-
10, 1967. Über die Funde In der Schweiz, siehe:
Lewm (Anm. 3) S. 41 und E. Starkenstein, in:
Handbuch der experimentelle Pharmakologie.
Bd. 2. 2.Hälfte. Berlin, 1924. S. 1038-1040.
Auch E. Fröhner bietet in seinem Lehrbuch der
Arzneimittellehre für Tierärzte. 10. Aufl.
(Stuttgart, 1914, S. 58) eine kurze, geschichtli-
che Einleitung.

13.nbsp;Für die Zusammensetzung, siehe: H. Schelenz.
Geschichte der Pharmazie. (Berlin, 1904).
Nachdn Hildesheim, 1962. S. 126-127. Die Kritik
von William Heberden in seinem Antitheriaka
(London, 1745) führte erst in 1787 dazu, dass
der Theriak nicht weiter in der Pharmacopoeia
Londinensis aufgenommen wurde.

14.nbsp;L. Darmstaedten Handbuch zur Geschichte der
Naturwissenschaft und der Technik (Berlin,
1908). Nachdn 1960. S. 111.

15.nbsp;Fröhner (Anm. 9), S. 58.

16.nbsp;Darmstaedter (Anm. 14), S. 160.

17.nbsp;J.S. Elsholtz. Clysmata nova. Berlin, 1665. Siehe:
M. Amberger-Lahrmann; D. Schmähl. Gifte.
Geschichte der Toxikologie. Berlin, etc., 1987. S.
30-31.

18.nbsp;F. Rynd. Neuralgia - introduction of fluid to the
nei-ve. Dublin Medical Press, 13, 167-168, 1845.

19.nbsp;A. Wood. New method of treating neuralgia by
the direct application of opiates to the painful
joints. Edinburgh Medical and Surgical Journal,
82, 265-281, 1855.

Fortsetzung S. 30

Wunrnnittel. Abführmittel, Kolik- und
Hufrehebehandlung des Pferdes,
Behandlung der Pansen- und
Naturvolkgebrauch Gebärparese des Rindes, Mioticum

Als Rohopium (Laudanum) aus dem getrockneten Analgetikum,
Milchsaft der unreifen Früchte des Schlafmohns Narkosemittel, Krampf-
(Papaver somniferum).

lösung bei Kolik,
Ruhigstellung des
Darmes, Hustenstillung ch,-- ^

Areka-Samen und Zubereitungsgeräte

(Indonesien, frühes 19. Jahrhundert)

Em altes Volksgenußmittel des südostasiatischen Raumes stellt der Betel dar Der Same der Arecapalme (Areca catechu) wird
nnit oft kunstvoll verzierten Zangen zerkleinert, mit Muschelkalk zu einem Bissen geformt und dann stundenlang gekaut. Ein
drachenköpfiges Wesen aus Eisen mit Silbergriffen zeigt die abgebildete Zange, und kunstvoll bearbeitete Holzhülsen enthalten
den Muschelkalk.

Die Objekte gehören zur Sammlung Wentges, die quot;Aschheim Veterinary Hospital Historical Collectionquot;. Die Bilder wurden 1985 angefertigt für einen
von Smith Kline Beecham herausgegebenen Kalender über das Thema quot;antike Drogen und Instrumentequot;,
»•otograf war Dr. Helmut Wentges jun. (Billerbeck).

Opium. IVlörser (Holz), Krullt;en (Europa, 19. Jahrhundert),
Silberpfeife, Waagen und Gewicht (China, 18.119. Jahrhundert)

Silberpfeife aus Birma (Chiang May, um 1800).

Coca; Zubereitungsbestecke

(Peru, 5. bis 15. Jahrhundert)

Der Coca Strauch (Erythroxylon Coca) wächst an den waldigen Hängen der Anden, hauptsächlich in Peru, Ekuador und
Bolivien. Dort wurde er schon in vorinkaischer Zeit angebaut und gesammelt Die Inkakönigin nannte sich Mamma Cuca, nach
der Pflanze, die quot;die Hungrigen sättigte, den Müden und Erschöpften neue Kraft verlieh und die Unglückligen ihren Kummer

vergessenließquot;.

Oas Blatt wird aus dem Stoffbeutel entnommen und mit Kalk oder Pflanzenasche gemischt als Bissen (quot;Lliptaquot;) gekaut Zu
sehen sind die alten Geräte, Aschenbehälter aus Hirschhorn bzw. Fuchsfell sowie zwei Steinmörser und Spatel zum Mischen des
Bisses.

Curare; Blasrohr, Pfeilköcher, Giftkalebasse

(Ekuador, spätes 19. Jahrhundert)

entnommene Gift mit der abgebrochene Spitze im Körper verbleibt.

A.nbsp;Strychnos-Arten

B.nbsp;Hautsekret von Baumsteiger-
fröschen

----- Naturvolkgebrauch

■nbsp;Medizinischer Gebrauch

Muskel relaxans zur
Verwendung in der «w
Anästhesie und
Thoraxchirurgie

Curare
synthetisch:
Suxamethonium
(1951)
(Pantolax,

20.nbsp;A. Fiedler; F.V. Birch-Hirschfeld. Über den
Missbrauch der Morphium-Injektionen.
Jahresbericht der Gesellschaft für Natur- und
Heilkunde in Dresden 1875/T876. S, 185.

21.nbsp;Lewin (Anm. 3), p. 45.

22.nbsp;F.W. Sertürner Darstellung der reinen
Mohnsäure (Opiumsäure); neben einer chemi-
schen Untersuchung des Opiums, mit vorzügli-
cher Hinsicht auf einem darin neu entdeckten
Stoff. Journal der Pharmade für Aerzte und
Apotheker (Leipzig), 14,47-93, 1806.

Weil diese Veröffentlichung unbeachtet blieb,
hat Sertürner elf Jahre später 1817 eine zweite
publiziert (Über das Morphium, eine neue salz-
fähige Grundlage, und die Mekonsäure, als
Hauptbestandtheil des Opiums. Gilbert\'s
Annalen der Physik, 55, 56-89, 1817), die als die
Geburt der AlkaloTdchemie angesehen wird.
Siehe: R. Wolffensteln. Die Pflanzenalkaloide.
3.Aufl. Berlin, 1922. S. 2-3.

23.nbsp;J.M. Gülland; R. Robinson. Constitution of cod-
ein and thebaine. Memoirs and proceedings of
the Manchester Literary and Philosophical
Society. 69, 79-86, 1925.

24.nbsp;M. Gates; G. Tschudi. The synthesis of morphine.
Journal of the American Chemical Society, 74,
1109-1110, 1952.

25.nbsp;Amberger-Lahrmann amp; Schmähl (Anm. 17) S.
33; Allgemeine und spezielle Pharmakologie und
Toxikologie. Hrsg. v. W. Forth, D. Henschler und
W. Rummel. 2. Aufl. Mannheim, Zürich, 1977. S.
548, 551.

26.nbsp;Fa. Hoechst AG, persönliche Mitteilung, 1992.

27.nbsp;Nicolas Monardes (1493-1588) hat in drei
Abhandlungen die zentralamerikanischen
Drogen beschrieben (Sevilla, 1555-1574). In der
dritten dieser Abhandlungen wurde Coca zum
ersten Male beschrieben. Siehe: Schelenz (Anm.
13), S. 394. Die Übersetzungen von Clusius
erschienen als Simplicium medicamentorum ex
Novo Orbe delatorum historiae. Antwerpen,
Plantijn, 1574-1593 (T 1-2 in drei und T 3 in
zwei Aufl.). Als Buch IX-XX der gesamten
Werke von Clusius (Exoticorum libri decern...)
wurden Monardes\' Abhandlungen in 1605
nochmals veröffentlicht.

28.nbsp;Darmstaedter (Anm. 14) S. 575.

29.nbsp;A. Niemann. Ueber eine neue organische Base in
den Cocablättern. Göttingen, 1860.

30.nbsp;R. Willstätter. Ueber die Constitution der
Spaltungsprodukte von Atropin und Cocain.
Berichte der Chemischen Gesellschaft, 31, 1534-
1553, 1898.

31.nbsp;V.K. von Anrep. Ueber die physiologische
Wirkung des Cocain. Pflüger\'s Archiv der
gesammten Physiologie, 21, 38-77, 1880.

32.nbsp;C. Koller. Vorläufige Mittheilung über locale
Anästhesierung am Auge. Klinische
Monatsblätter für Augenheilkunde, 22
(Beilageheft), 60-63, 1884 (die erste
Verwendung eines Lokalanästhetikums).

33.nbsp;E. Jelinek. Das Cocain als Anästheticum und
Analgeslcum für den Pharynx und Larynx.
Wiener medizinische Wochenschrift, 34, 1334-
1337; 1364-1367, 1884.

34.nbsp;W. Merck. Künstliches Cocain. Berichte der

Chemischen Gesellschaft, 18, 2264-2266; 2952-
2955, 1885. R. Willstätter und A. Bode. Ueber
Alkalisalze von Amidoketonen. Ibid., 33, 411-
416, 1900.

35.nbsp;W.S. Halsted. Practical comments on the use and
abuse of cocain; suggested by its invariably suc-
cessful employment in more than a thousand
minor surgical operations. New York Medical
Journal, 42, 294-295, 1885. C.L. Schleich. Zur
Infiltrationsanästhesie. Therapeutische
Monatshefte, 8, 429-436, 1894; Idem.
Schmerzlose Operationen. Berlin, 1894.

36.nbsp;A.K.G. Bier Versuche über Cocainisirung des
Rückenmarks. Deutsche Zeitschrift für Chirurgie,
51, 361-369, 1899.

37.nbsp;R.H. Dunlop and D.J. Williams. Veterinary medi-
cine - an illustrated history St. Louis, 1996. p.
606.

38.nbsp;Die Synthese wurde von Alfred Einhorn durchge-
führt (Münchener Medizinische Wochenschrift,
46, 1218-1220; 1254-1256, 1899) und die
neuen Anaesthetika wurden von Heinrich RW.
Braun in der Klinik verwendet. Sein Buch Die
Lokalanästhesie (Leipzig, 1905) hat die Entwick-
lung der Anwendung kräftig gefördert.

39.nbsp;Zur ersten Beschreibung, siehe: L. Lewin. Die
Pfeilgifte. Berlin, 1894. S. 139; A.R. Mcintyre.
Curare, its history, nature, and clinical use.
Chicago, 1947. Ch. 2-3; K.B. Thomas. Curare,
its history and usage. London, 1964. Ch. 1-2.

40.nbsp;Die falsche Zuschreibung an W. Raleigh erklärt
Mcintyre (Anm. 39) p. 14. Ueber die
Experimente von De de la Condamine in
Cayenne und in Leiden (1745), siehe: Mcintyre,
p. 86 und Thomas (Anm. 39) p. 26.

41.nbsp;Er stellte fest, dass der Stoff von einer Pflanze
des Strychnos-GescHechtes herkommt. Ueber
von Humboldt und die Curare-Forschung, siehe:
W.-H. Hein. Alexander von Humboldt und die
Pharmazie. Stuttgart, 1988. S. 48-50
(Veröffentlichungen der Internationalen
Gesellschaft für Geschichte der Pharmazie. Bd.
56); ein Zitat aus Relation historique du voyage
aux régions equinoxiales du nouveau continent
(von A. von Humboldt und A. Bonpland. T 5 (2).
Paris, 1807), wo zum ersten Male die genaue
Zubereitung durch die Orinoco-Indianer
beschrieben wird, findet man in englischer Über-
setzung bei Mcintyre, p. 28-29.

42.nbsp;Die Einteilung stammt von R. Boehm (vide infra,
Anm. 48), der zwischen 1886 und 1897 chemi-
sche Analysen durchführte und meinte, dass die
Aufbewahrungsart korreliert mit der
Verschiedenheit an Alkaloïden.

43.nbsp;L. Lewin (Anm. 39) S. 139-146.

44.nbsp;B.C. Brodle. Expenments on the different modes
in which death is produced by certain vegetable
poisons. Philosophical transactions of the Royal
Society, 101, 178-208, 1811; Idem, Further
experiments and observations on the action of
poisons on the animal system. Ibid., 102, 205-
227, 1812.

45.nbsp;Der scheinbar tote Esel wurde gerettet nach
Tracheotomie und vier Stunden anhaltender
Luftinsufflation mit Hilfe eines Blasebalgs. Das
Tier lebte noch 25 Jahre! Dieses klassische

Experiment wurde zusammen mit Brodle und
William Sewell (London Veterinary College)
durchgeführt. Über Charles Waterton, seine
Reise und seine Experimente mit Curare, siehe:
Mcintyre (Anm.39), p. 20, 88-89, 131 und
Thomas (Anm.39), p. 35-40. In seinem
Reisebericht Wanderings in South-America
(London, 1825) beschreibt Waterton die paraly-
sierende Effekte an Hund, Rind und Faultier

46.nbsp;J.B. Boussingault et [RD.] Roulin. Examen chimi-
que du curare, poison des Indiens de
l\'Orénoque. Annales de chimie et de physique,
39, 24-37, 1828.

47.nbsp;W.T Preyer. Ueber das Curarin. Sitzungsberichte
der Niederrheinischen Gesellschaft in Bonn, 104-
110, 1865; Idem, Sur le principe actif du curare.
Comptes rendus de l\'Académie des Sciences. 60,
1346-1348, 1865.

48.nbsp;Der abschliessende Beitrag Boehms \'Curare und
Curare Alkaloide\' erschien in: Handbuch der
experimentellen Pharmakologie. Hrsg. von A.
Heffter Berlin, 1920.

49.nbsp;R.H. Dunlop and D.J. Williams (Anm.37) p. 604.
Die Versuche Sewells finden bei Mcintyre (p.
183, Tetanus) und Thomas (p. 86, Rabies)
Bestätigung; für ein Unternehmen Youatts konn-
ten aber keine Belege gefunden werden.

50.nbsp;Claude Bernard. Analyse physiologique des pro-
priétés des systèmes musculaires et nerveux au
moyen de curare. Comptes rendus de
l\'Académie des Sciences, 43, 825-829, 1856.
Hier wurde der Beweis geliefert, dass Curare die
Transmission der Impulse der motorischen
Nerven auf die quergestreiften Muskeln
blockiert.

51.nbsp;A. Läwen. Ueber die Verbindung der
Lokalanästhesie mit Narkose, über
Epiduralanästhesie und epidurale Injektionen
anästhesierender Lösungen bei tabischen
Magenkrisen. Beiträge zur klinischen Chirurgie,
80, 168-189, 1912.

52.nbsp;H. King, Curare. Nature, 135, 469-470, 1935.

53.nbsp;Allgemeine und spezielle Pharmakologie (Anm.
11)S. 134-135.

54.nbsp;H.R. Griffith and G.E. Johnson. The use of cura-
re in general anaesthesia. Anesthesiology 3,
418-420, 1942.

55.nbsp;LW. Hall and B.M.Q. Weaver Some notes on
balanced anaesthesia for the dog and cat.
Veterinary Record, 66(21), 289-293, 1954; L.W.
Hall and G.M. Massey. Three miniature lung ven-
tilators. Veterinary Record 85, 432-437, 1969.
Further reading in: L.W. Hall and K.W. Clarke.
Veterinär/Anaesthesia. 9th ed. London etc.,
1991. Ch. 8-9.

J-B.Berns\'

De romancyclus Het Bureau van J.J.
Voskuil, waarvan tot nu toe vijf van de
zeven geplande delen zijn verschenen,
beschrijft op minutieuze wijze het reilen
en zeilen op een Nederlands onder-
zoeksinstituut. Het betreft het tegen-
woordige Meertens Instituut voor
Onderzoek en Documentatie van
Nederlandse Taal en Cultuur van de
Koninklijke Nederlandse Akademie van
Wetenschappen (KNAW) te Amsterdam.
Dialectologie, Volkskunde en Naam-
kunde zijn de drie onderzoeksgebieden.
Voskuil was op dat Instituut precies der-

jaar werkzaam op de afdeling
Volkskunde, de langste tijd als afdelings-
hoofd. De afstandelijke en ironiserende
beschrijving van het wetenschappelijk
edrijf, vooral van de wijze waarop zijn
eigen vak, volkskunde, folklore of
Europese etnologie - de veelheid aan
benamingen toont reeds de identiteits-
crisis - beschreven wordt, heeft sterk de
aandacht getrokken en veel discussies
uitgelokt en tot misverstanden aanlei-
quot;^ing gegeven. Voskuil die enerzijds met
grote inzet en gedrevenheid dertig jaar

zijn vak heeft beoefend en het zelfs
op een wetenschappelijk hoger niveau
heeft gebracht, staat anderzijds zo relati-
verend tegenover wetenschap, dat licht
de indruk wordt gewekt dat het allemaal
maar flauwekul was. Zeker een onder-

1 ■ Bewerkte tekst van de lezing gehouden tijdens de
\'^oorjaarsbijeenkomst van het Veterinair Historisch
Genootschap te Utrecht op 22 april 1999. De
kaarten bij dit artikel zijn ontleend aan de in noot 4

5nbsp;genoemde artikelen van J.J. Voskuil.
-\'■B- Berns, Prinsengracht 164,

6nbsp;HA Amsterdam.

werp als het ophangen van de nage-
boorte van het paard leent zich voor
deze valse beeldvorming. Ik citeer uit
Het Bureau (Beerta is Dr. P.J. Meertens,
directeur; Maarten Koning is het alter-
ego van J.J. (Han) Voskuil):

\'quot;Waar ben je nu mee bezig?, vroeg
Beerta.

\'Met het ophangen van de nageboor-
te van het paard.\'
\'Heb je geen ander onderwerp?\'
\'Nee.\'

\'Dan schrijf je een stuk over het
ophangen van de nageboorte van het
paard.\'

Maarten schudde zijn hoofd. \'Ik zou
niet weten wat ik daarover moet zeg-
gen.\'quot; [1]

Meertens Instituut

Voor een goed begrip van het volgende
is het goed om iets te zeggen over het
Meertens Instituut voor Onderzoek en
Documentatie van Nederlandse Taal en
Cultuur. De kiem van het huidige insti-
tuut dat tot voor kort P.J. Meertens-
Instituut voor Dialectologie, Volkskunde
en Naamkunde heette, werd gelegd in
1926 toen de Afdeling Letteren van de
Koninklijke Akademie van Wetenschap-
pen een Dialectencommissie instelde die
de opdracht kreeg advies uit te brengen
over de organisatie van het wetenschap-
pelijk dialectonderzoek in Nederland.
Het advies leidde tot de instelling van
een Dialectenbureau in 1930, waarvan
de secretaris van de commissie, P.J.
Meertens, de dagelijkse leiding kreeg.
Aan het Dialectenbureau werd in 1938
een Volkskundebureau en in 1948 een
Naamkundebureau toegevoegd, elk met
een eigen commissie, in 1963 werd het
Nederlands Volksliedarchief geïntegreerd
in de afdeling Volkskunde.

De opdracht van de drie bureau\'s

was het aanleggen van collecties op het
gebied van de Nederlandse
Dialectologie, Volkskunde en
Naamkunde met het oog op de vervaar-
diging van atlassen en repertoria.

Het huidige Meertens Instituut,
waarin de drie bureau\'s zijn vereend, is
een onderzoeksinstituut van de KNAW
waarvoor geldt dat de collectievorming
in het verlengde ligt van het onderzoek.

Het Meertens Instituut koos voor de
verzameling van zijn gegevens voor de
schriftelijke enquête met behulp van een
legertje correspondenten, verspreid over
het hele land. Door gerichte correspon-
dentie met individuele correspondenten
en veldwerk worden die gegevens aan-
gevuld.

Nageboorte-onderzoek

In Volkskundelijst 7 (1941), vraag 6 was
gevraagd naar de gebruiken rond de
menselijke nageboorte. Vraag 6a luidde:
quot;Wat gebeurt er met de nageboorte?
(Wordt deze begraven, verbrand of wat
doet men er anders mee?)quot;; en 6b:
quot;Wat is het gevolg als men dit ver-
zuimt?quot; en 6c: quot;Hoe noemt men in het
dialect van Uw plaats deze nageboor-
te?quot;. De beantwoording van deze vra-
gen was enigszins teleurstellend, er
bleek met betrekking tot dit onderwerp
noga! wat gêne te bestaan; wel vertel-
den veel correspondenten allerlei interes-
sants over de gebruiken rond de nage-
boorte van het paard.

Vragenlijst 21 (1957), afdeling lil
quot;Nageboorte van het paardquot;, vraagt,
hierop inhakend, naar de folklore rond
de nageboorte van het paard. Vraag 1
luidde: quot;Wat deed (doet) men bij U met
de nageboorte van het paard en waar-
om deed (doet) men dat? Kent men ook
dergelijke gebruiken met de nageboorte
van andere dieren?quot; en 2: quot;Geloofde

(gelooft) men dat de nageboorte van
een paard of koe geneeskracht heeft (zo
ja, tegen welke ziekten?) of wonden kan
helen?quot; in de inleiding tot de vraag
wordt onder andere gezegd: quot;Veeartsen
weten van deze dingen natuurlijk een
hoop af, doordat ze er dagelijks mee in
aanraking komenquot;.[2] Dit materiaal was
Voskuil aan het bestuderen, toen Beerta
hem vroeg een stuk te schrijven.

Voskuil publiceerde zijn onderzoek
op twee plaatsen. Allereerst in een uit-
gebreid artikel in de Mededelingen van
het Instituut dat verscheen bij gelegen-
heid van het 25-jarig bestaan van de
afdeling Volkskunde[3] en in de
Volkskunde-atlas voor Nederland en
Vlaams-Belgiè, kaart 30 quot;Het ophangen
van de nageboorte van het paardquot;, met
uitgebreide commentaar[4]. Omdat
roman en werkelijkheid bij Voskuil zo
nauw verweven zijn, citeer ik hier wat hij
er in zijn roman van zegt:
quot;Het ophangen van de nageboorte
van het paard werd in de Duitse en
Nederlandse literatuur gezien als een
offer aan de Germaanse god Wodan.
Tot Maartens verrassing schreef bijna
de helft van de correspondenten dat
ze het gebruik kenden, maar toen hij
hun antwoorden in kaart bracht, ble-
ken ze net als bij de vraag over kabou-
ters ongelijk over het land verdeeld. In
sommige provincies (Friesland,
Gelderland, Utrecht en Zuid-Holland)
kende men het bijna dorp na dorp, in
andere was het minder vaak en in
Limburg zelfs nagenoeg niet
bekendquot;[5].

Een van de wezenlijke uitgangspunten
bij het dialect- en volkskundeonderzoek
is dat zaken uit de niet-elitaire taal en
cultuur regionale variatie vertonen. Er
zijn typisch Limburgse en typisch
Groningse gebruiken, om het maar wat
simpel te zeggen. Het behoorde daarom
tot het vaste principe om gegevens uit
vragenlijsten in kaart te brengen en om

vervolgens te proberen het kaartbeeld te
verklaren. Voskuil bracht de uitkomsten
van vragenlijst 21 ook in kaart en men
kan in één oogopslag zien hoe de
geografische spreiding is van de ant-
woorden op de vraag: quot;Wat doet men
met de nageboorte? quot;[KAART 1]

Door middel van symbolen is aangege-
ven wat er met de nageboorte werd
gedaan: 1. hoog ophangen, 2. begraven,
3. in de mesthoop begraven, 4. op de
mesthoop gooien, vernietigen, aan de
varkens geven enz.

Opvallend is de situatie in Limburg
en oostelijk Noord-Brabant, daar is min-
der of nauwelijks sprake van ophangen,
maar nadrukkelijk van begraven. Bij de
gegevens met betrekking tot de nage-
boorte van het kind bleek dat deze in
het zuidoosten van het gebied werd
begraven en het ziet er daarom naar uit
dat begraven van de nageboorte daar
oorspronkelijker is en dat het niet een
ouder ophangen heeft verdrongen.

De commentaar bij de kaart in de
Volkskunde-atlas is zeer uitgebreid. Net
als in zijn eerste opstel plaatst Voskuil
het onderwerp in een breed etnologisch
kader In tal van culturen over de hele
wereld verspreid komen gebruiken voor
rond de nageboorte die voortkomen uit
de opvatting dat er een heel speciale
relatie is tussen de placenta en de
nieuw-geborene. Hij wijst op gebruiken
bij de Maori\'s in het dal van de
Whakatane, op het Noordereiland van
Nieuw-Zeeland; in Queensland, op de
Barbar-eilanden tussen Nieuw Guinea en
Celebes en op andere eilanden in dezelf-
de archipel; op eilanden in de Molukken,
op Midden-Celebes, bij de Balinezen, op
Midden-Java, aan de westkust van
Sumatra, in India en bij de Kwakiutl-
indianen in Columbia.[6]

quot;Deze voorbeelden, die met tiental-
len andere uit de hele wereld zouden
kunnen worden aangevuld, maken dui-
delijk hoeveel belang men van oudsher

aan de nageboorte heeft gehecht. Uit de
angst en de huivering die een zo riskan-
te gebeurtenis als een geboorte verge-
zellen, ontwikkelden zich in deze cultu-
ren traditionele gebruiken, die voor het
gevoel van de mensen het risico tot een
minimum terug moesten brengen.quot;[7]

Men kon ook in Nederland nog
voorbeelden van gebruiken aantreffen
die frappante overeenkomst vertoonden
met die uit genoemde exotische cultu-
ren, zoals het begraven van de nage-
boorte zo dicht mogelijk tegen het huis
aan, quot;onder de dakgootquot;. Het econo-
mische belang van het paard als rij- en
trekdier zal de oorzaak zijn van de bij-
zondere behandeling van de nageboor-
te.

Op grond van de talrijke gegevens
die binnenkwamen was het ook moge-
lijk een kaart te tekenen die laat zien
hoe het stond met het gebruik in 1957.

[KAART 2]

Hoezeer oude gebruiken voortleven in
de herinnering van mensen werd weer
eens duidelijk aangetoond in een pro-
gramma met Hanneke Groenteman, dat
de VPRO-televisie op zondag 28 februari
van dit jaar uitzond waarin lezers de
romanschrijver Voskuil vragen mochten
stellen. Een van de deelnemers was een
Zuidhollandse veehouder van 73 jaar die
zich erover verbaasde dat Voskuil het
boerenleven zo verheerlijkte en romanti-
seerde, terwijl hijzelf op dat bureau een
luizenleven had. Deze boer nu meldde
dat zijn vader de nageboorte van het
paard nog in de boom hing. Hijzelf had
dat niet meer gedaan. Het kaartje beves-
tigt dat.

Andere vermeldingen

Bij ons werd in 1830 voor het eerst mel-
ding maakt van het ophangen van de
nageboorte van het paard door Nicolaas
Westendorp.[8] Het gebruik moet in
Nederland , Vlaams-België en vooral
noordwestelijk Duitsland vrij algemeen

gt;

SC
O
O

C/2

a

VO
\'O

De nageboorte van het paard werd in 1?57

nog opgehangen

W O ars c h ij n I ij k n o g o p q e h a n cj e n
(de mededeling li gesteid in de legenwoordige tyd)
begraven met een bijzondere reden of zorg

q«gev«ns ontleend oon de i^aien 21 0957Xft4 (ifSB)
en Van 14 na dien binnen gekomen ge gevens

geweest zijn. De nageboorte werd Inoog
opgehangen, quot;als motief wordt
gewoonlijk gegeven dat het veulen op
deze manier een goede draver wordt, de
kop hooghoudt e.d., daarnaast gebeurt
het ook uit bezorgdheid voor de
gezondheid van het veulen, uit angst
voor verdrinking, uit angst dat de hon-
den het te pakken zullen krijgen, of uit
zorg voor de vruchtbaarheid van de mer-
nequot;.[9] Deze opvatting vindt men ook in
het charmante boekje Mozaïek van het
Pdard: quot;Een oud gebruik in sommige
streken van ons land is de nageboorte
van een merrie op een stok te steken en
hoog in de lucht vast te maken, b.v aan
een bergroede. Als men dat doet, gaat
het veulen later flink met het hoofd in
de hoogte lopen en krijgt \'t een mooie
stepgang. In het water mag men \'t niet
werpen, dan zal het veulen later verdrin-
kenquot;.[io]

In 1966 verscheen de eerste uitvoeri-
ge publicatie over volksdiergeneeskunde
van de hand van J. Wouters.[11] Hij ver-
zamelde zijn gegevens gedurende een
\'^nge praktijk als dierenarts in
Vlaanderen. Voskuil kende het boek
niet. Over de nageboorte van het paard
■^erkt Wouters op: quot;Het was vroeger
(vóór 1914) een algemeen gebruik dat
de boer, wanneer een veulen geboren
werd, stilzwijgend (hij mocht tegen nie-
mand spreken, wanneer hij dat deed) de
f^ageboorte (het bed of berre) in de top
van een hoge perelaar ging werpenquot;.
Volgens het plaatselijke volksgeloof zal
het veulen, als de nageboorte in die
perenboom verdroogt, goed gedijen en
opgroeien; verrot ze echter dan zal het
veulen wegkwijnen en sterven. Maar,
vervolgt hij, de boer had ook nog een
andere reden. Als de nageboorte zou
J^orden opgevreten door honden of kat-
ten werden deze hondsdol. De gegevens
van Wouters stammen uit de jaren twin-
tig van deze eeuw.[12]

Een heel nuchter geluid laat Nico
°gaart horen : quot;Het komt bij paarden
maar zelden voor dat de merrie de
nageboorte opeet; die blijft achter en is
een dankbaar object voor de kleinere
roofdieren quot;.[13]

De kaart in de Volkskunde-atlas
toont in eerste instantie wat er met de
placenta van de merrie gedaan werd; in
de uitvoerige commentaar komen de tal-
rijke beweegredenen aan de orde.
Voskuil neemt een kritisch standpunt in
tegenover de opvatting dat het hier een
offer aan de Germaanse god Wodan
zou betreffen; de wereldwijde verbrei-
ding van bijzondere handelingen en
riten rond de nageboorte bewijst dat
hier om iets gaat dat veel en veel ouder
is. Bovendien moet men er voor waken
de Germanen, waarvan we heel weinig
weten, als een uiterst primitief volk te
beschouwen. quot;Warum sollten sie weni-
ger geschickt gewesen sein als die übri-
gen Völker der Erde, die mit ihnen auf
der gleichen Kulturstufe standen?quot;,
vraagt Paul Diepgen zieh in dit verband
terecht af.[14]

Medicinaal gebruik

Hiervoor kwam het al ter sprake, de
nageboorte kon worden aangewend als
uitwendig geneesmiddel. Deze kaart laat
zien waar dat het geval was.

[KAART 3]

Het is te begrijpen dat aan een voor-
werp dat met zoveel rituelen en geloof
omgeven is, magische krachten worden
toegeschreven[15]. Zo zou de melkgift
van de vers gekalfde koe bevorderd wor-
den door haar stukjes nageboorte in te
geven, tegelijkertijd was dat een afweer
tegen betovering. Volledig in tegen-
spraak hiermee is de opvatting dat koei-
en, als ze hun nageboorte opvreten,
geen of weinig melk meer zullen geven.
Voskuil[16] veronderstelt dat er verband
is tussen het ophangen van de nage-
boorte en het aanwenden als pleister.
Dat gebeurde nadat men de genees-
krachtige stoffen erin had ontdekt. Heel

interessante gegevens vermeldt hij in
voetnoten: het is wel mogelijk om de
nageboorte onmiddellijk bij het afkomen
te gebruiken of te bewaren in een aar-
den pot, in te graven tot ze verrot is en
later te gebruiken als middel tegen ver-
stuikingen. Een van Voskuils correspon-
denten schrijft: quot;Het is mij uit inlichtin-
gen van mijn huisarts bekend, dat vers
placenta-weefsel een buitengewone
geneeskracht bezit tegen slecht gene-
zende wonden b.v. van doorliggen, en in
ziekenhuizen van Roermond en Venio
momenteel toegepast wordtquot;. Wat
hiervan moge zijn, quot;Het meest waar-
schijnlijk lijkt mij overigens dat een in
oorsprong irrationeel gebruik hier door
reïnterpretatie een rationale inhoud
heeft gekregenquot;.[17]

De benamingen voor de nageboorte

Tenslotte wil ik stil staan bij de dialectbe-
namingen voor de nageboorte van het
paard. [KAART 4]

De verschillende woorden die Voskuil in
de legenda bij de kaart geeft, wil ik op
dialectologische gronden enigszins
anders ordenen:

1.nbsp;Haam, ham, hamel, hamer

2.nbsp;Haal en heling

3.nbsp;Helm

4.nbsp;Neze

5.nbsp;Bed

6.nbsp;Licht, lechter

7.nbsp;Schoon, schoonmaaksel

8.nbsp;Vuil

9.nbsp;Bocht

10.nbsp;Het laatste

De volkstaal van de diergeneeskunde is
regionaal gebonden; de snelle weten-
schappelijke ontwikkeling van het vak en
de daarmee gepaard gaande internatio-
nalisering heeft tot gevolg gehad dat
een eigen Nederlandse terminologie
nauwelijks tot ontwikkeling is gekomen.
Het is daarom niet verwonderlijk dat in

.nbsp;denageboorVe von een paord

,nbsp;denbsp;nageboortenbsp;vannbsp;eennbsp;koe_

denageboorle von een schaap

a
□

OPHANGEN NAGEBOORTE PAARD

De naam voor de nageboorte v0n bet paaird

gegevens ontleend aan dialectiysi 53

Nederlandse handboeken en leerboeken
bij de behandeling van ziekten en zieke-
lijke aandoeningen een hele reeks woor-
den wordt gegeven die min of nneer
synoniem zijn. Dat geldt ook voor de
woorden ter aanduiding van nageboor-
te. Zo schrijft Johan Le Francq van
Berkhey: quot;Natuurlijk geschiedt werpen
van het veulen leggende, en na dat het
geworpen is volgt de vuiligheid der
nageboortequot;.[18] En verderop (op blz.
59): quot;Wegens het afhaalen van het vuil
of de ham, zoo men \'t noemt, zijn onze
Hollandsche Boeren op verre na zoo
stout niet met de paarden als met de
koeien; daar zij veel handiger in zijnquot;.
Numan zegt: quot;Is de merrie gezond en
alles bij de verlossing wel gesteld, zoo
volgt de nageboorte - ook wel haam of
haal genoemd- binnen een vierendeel
uurs zonder eenige moeitequot;.[19]

Etymologisch leveren de woorden
weinig problemen op.

Ad 1. Haam, met de variant ham en
de verbasteringen hamel en hamer, ont-
staan door het niet meer precies begrij-
pen van het oorsponkelijke woord of
door onvolledige ontlening vanuit het
ene dialect naar het andere, gaat uit van
een grondbetekenis quot;omhulselquot;. We
treffen die heel duidelijk aan in het
Oudengelse woord hama, dat zowel
quot;nageboortequot; als quot;peulquot; betekent.
Datzelfde haam zit in het woord lichaam
= leika- quot;vleesquot; -i- -hama, quot;omhulselquot; en
verder in woorden als hemd en hemel.

Ad 2. Haal hoort bij het werkwoord
helen met de betekenis quot;omkledenquot;,
denk maar aan verholen. In het
Oudengels komt hala voor met de bete-
kenis quot;nageboortequot;. Heling hoort hier
bij en heeft de normale klankontwikke-
ling. Beets zegt het heel treffend in het
Woordenboek der Nederlandsche Taal:
quot;Daar de nageboorte (ook blijkens ande-
re benamingen als b.v. heel, heling en
ham of haam) gedacht wordt o.a. als
een deksel, een omkleedsel van de
vrucht, ligt het voor de hand hier te den-
ken aan een afleiding van de stam van
helenquot;.[20]

Ad 3. Helm hoort ook tot deze
groep.

Ad 4. Neze hoort bij genezen; niet
op de kaart vermeld, maar wel bekend
uit de dialectliteratuur is de vorm genes.
Dit woord moet niet beschouwd worden
in samenhang met de genezende kracht
van de nageboorte; het is zo dat het
afkomen van de nageboorte als gezond-
makend, als helend werd gezien.

Ad 5. Bed is een van de benamingen
van de baarmoeder, deze kwam hierbo-
ven in het citaat uit Wouters al ter spra-
ke. Ook hier kan men denken aan het
benoemingsmotief quot;omhulselquot;.
Tegelijkertijd is het zo dat veel dialect-
sprekers de inwendige organen die een
rol spelen bij voortplanting en baring
niet nauwkeurig (kunnen) onderschei-
den.

Ad 6. Licht, lechter zijn eveneens
woorden ter aanduiding van de baar-
moeder. Ze horen bij liggen (leggen) en
hebben als connotatie in dit verband
quot;omhullingquot;.

Ad 7. Schoon, schoonmaaksel, waar-
bij de uit de literatuur bekende woor-
den, resp. Limburgs rein en Vlaamsbra-
bants zuiver mooi aansluiten, zijn geheel
doorzichtig, ze duiden op de zuiverende,
reinigende werking. En dat is het afko-
men van de placenta. In dit verband zijn
de opmerkingen van Wouters [21] inte-
ressant en verhelderend: hij wijst op de
woordgroep: de koe is met het zuiver
blijven staan, ter aanduiding van retentio
placentae en in plaatsen waar de nage-
boorte haam wordt genoemd, zegt men
toch: de koe heeft goed gezuiverd. En
wat voor de koe geldt, gaat ook op voor
de merrie.

De laatste groep benamingen is
negatief:

Ad 8/9. Vuil, Bocht, \'t kwaad, kwaad
ding. Het is niet onaannemelijk dat een
benaming als vuil onstaan is uit het type
woordgroep dat door Berkhey genoemd
wordt: de vuiligheid der nageboorte.

Ad 10. De meest neutrale benaming
tenslotte is \'t laatste, met het afkomen
van de nageboorte is het proces van de
bevalling teneinde.

Via deze dialectwoorden kan men
ook heel wat te weten komen over
gebruiken rond de nageboorte; ze zijn
de toegang tot de woordenboeken,
zoals het al genoemde grote Woorden-
boek der Nederlandsche Taal (WNT), dat
nagenoeg de gehele Nederlandse woor-
denschat vanaf de zestiende eeuw tot
1920 bevat en dat in de citaten tal van
interessante gegevens bevat op het
gebied van de volksdiergeneeskunde en
de geschiedenis van de diergeneeskun-
de.

Besluit

Voskuil vertelde me een paar maanden
geleden toen ik hem polste voor een
lezing voor ons Genootschap, dat hij
eigenlijk nooit uit het probleem quot;ophan-
gen van de nageboortequot; is gekomen.
Zelf had ik nog even de ijdele hoop dat
de benamingen iets zouden duidelijk
maken over de gebruiken. Maar in
Limburg, waar men de nageboorte alge-
meen begraaft, overheersen benamin-
gen die quot;baarmoederquot; betekenen. Ook
bleek er geen verband te zijn tussen de
negatieve benamingen in in oostelijk
Noord-Brabant en het gebruik deze te
begraven of op de mesthoop te gooien.

Belangrijk is dat men goed moet
bedenken dat zonder het volkskundig
onderzoek, zoals dat van het Meertens-
Instituut, deze zaken nooit zo systema-
tisch naar boven zouden zijn gekomen,
want dit en nog veel andere schatten
liggen opgeslagen in de hoofden van de
mensen en bestaan alleen nog in de her-
innering. De samenstellers van de vra-
genlijst over de nageboorte van het
paard waren de mening toegedaan dat
de quot;veeartsen van deze dingen natuur-
lijk een hoop afweten, doordat ze er
dagelijks mee in aanraking komenquot;.

l^isschien voelt deze of gene na lezing
van dit verhaal zich aangesproken zijn
ervaringen eens op te schrijven.

Noten

J-J. Voskuil, Het Bureau. Deel 1: Meneer Beerta.
Amsterdam, 1996. p. 233.
Zie voor de voorgeschiedenis en doelstellingen
van de volkskunde-enquêtes: A.J. Dekker en J.J.
Schell. De volkskundevragenlijsten 1-58 (1934-
T988) van het P.J. Meertens-Instituut (Publikaties
van het P.J. Meertens-Instituut; deel 12).
Amsterdam, 1989. De gegevens met betrekking
tot de nageboorte op blz. 85.

■nbsp;J J. Voskuil. quot;Begraven of in de boom?quot;.
Mededelingen van de Centrale Commissie voor
het Onderzoek van het Nederlandse Volkseigen;
rir. 11. Amsterdam 1959.

■nbsp;-l-J- Voskuil, Kaart 30 en Commentaar bij kaart

30 van de Volkskunde-atlas voor Nederland en
Vlaams-België ai\\. 4. Antwerpen/Utrecht, 1969.

5.nbsp;Het Bureau. Deel 1 (n. 1) p. 246.

6.nbsp;Deze opsomming geef ik enkel om te laten zien
hoeveel werk Voskuil van het onderzoek maak-
te. Al deze gegevens berusten op zeer uitge-
breid literatuuronderzoek.

7.nbsp;Voskuil (n. 3) p. 13-14.

8.nbsp;Nicolaas Westendorp, Eene beknopte voordracht
van de Noordsche Mythologie, ontleend uit de
oorspronkelijke gedenkstukken. Dordrecht,
1829-1830. (Nieuwe werken van de
Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te
Leyden; deel 2, stuk 1-2).

9.nbsp;Voskuil (n.4) p. 7-8.

10.nbsp;G. Langeler. Mozaïek van het paard. Tweede
druk, uitg. d. J. Langeler Lochern, 1966. p. 96.
(Eerste uitg., 1945).

11.nbsp;J. Wouters. Volksdiergeneeskunde. Wetteren [in
eigen beheer], 1966.

)2.lbid., p. 91.

13.nbsp;N. Bogaart. Het paard. Utrecht/Antwerpen,
1978. p. 176. (Dieren dichtbij; 1).

14.nbsp;Paul Diepgen. Frau und Frauenheilkunde In der
Kultur des Mittelalters. Stuttgart, 1963 p 54-
55.

15.nbsp;Zeer veel gegevens verschaft: H. Bächtold-
Stäubli. Handwörterbuch des deutschen
Aberglaubens. 10 Banden. Berlijn 1927-1942.
Band VI, S. 764.

16.nbsp;Voskuil (n.4) p. 38.

17.nbsp;Voskuil (n. 4) p. 38, voetnoot 37.

18.nbsp;Natuurlijke historie van Holland. Deel IV (Eerste
stuk). Amsterdam, 1769. p. 57.

19.nbsp;A. Numan. Handboek der genees- en ver-
loskunde van het vee. Tiende vermeerderde druk
bewerkt door F.C. Hekmeijer Gouda, 1875 p
195.

20.nbsp;Woordenboek der Nederlandsche Taal. 29 ban-
den. 1882-1998. Dit citaat in Deel V (1900),
kolom 1373, bij Haa/II.

21.nbsp;Wouters (n. 11) p. 90-91.

I^e Kattenbruiloft

de kat en Kees de kater woonden in dezelfde straat
zoals dat meestal gaat,

^^ de kat was steeds te vinden waar Kees de kater zat
Kees de kater, dat begrijpt u, zat het liefst bij Kees de kat

een vroege voorjaarsavond met een grote Maartse maan

en Kee en Kees elkaar een lange tijd heel ernstig aan.

eesye keek eens door zijn snorbaard en zei toen ineens
^iduw;

quot; ^^^^ntaal beduidt dat: quot;lieve Keetje, wordt mijn vrouwquot;.

^J \'^erd het blijde nieuws bekend in heel de buurt
ad het toekomstig paar nog niemand een verlovingskaart

y^stuurd.

^oc/7 de vreugd te lezen op het gezicht van elke kat
^en voor het bruiloftsfeest genodigd had:

Snoep en Mietje Melkkan, Heintje Hoogrug en Bram
^^ de jeugdvriend van de bruidegom
aTanbsp;Wegloop, Simon Cyper, Mie Miauw,

vroij!^\'^quot;^\'nbsp;Grauw en Maurits Muizelaar met zijn

hle ^^^ ^^ ^^^^^nbsp;tevoren in het grote kattenhuis

Q^^^P^^Iden kruipdoor-sluipdoor en tot slot nog kat-en-muis.
Nam ^^^ ^^nbsp;toespraak door vriend Adelbert Albino

cade^\'^^nbsp;^^^ ^ef yonge paar een kattenbak

En na negen weken kwam ook de kattenooievaar

Zeven kleine poesjes lagen knusjes bij elkaar.

Maar ze wilden niet goed groeien en ook de moeder bleef wat

zwak

Daarom stuurde een der vrienden de dokter op hun dak.

De dokter kwam en zei tot hun niet geringe vreugd:
Het is niet erg hoor, het is alleen het voedsel dat niet deugt
Als de mensen klaar zijn met hun eten wrijven ze een pieper
fijn,

ze knoeien wat met groenten, melk en vet

en dat zonderlinge kostje wordt de poes dan voorgezet

Nee, wat jullie nodig hebben is FELIX KATTENBROOD,
voedzaam en gezond en prima voor de kattenmaag
En daarbij komt nog het belangrijkste: katten eten het dol-
graag.

Bovenstaand gedicht werd uit zijn geheugen opgetekend door
de heer H. Hoogwaerts uit \'s-Gravenhage. Het is in de jaren
\'30 door Clinge Doorenbos geschreven voor de Felix-fabriek,
die het in een geïllustreerd boekje toevoegde aan haar pro-\'
duet. Dit boekje is, ook bij de fabriek, niet teruggevonden.
Wie van de lezers kan de heer Hoogwaerts aan dit boekje hel-
pen? Hij zou graag willen nagaan in hoeverre de weergave
vanuit zijn geheugen nog correct is. Zijn adres is:
Kornoeljestraat 6. 2564 LP Den Haag.

De veterinaire geschiedenis kwam goed aan bod tijdens
Mondialvet 99, 23-24 september in Lyon

A. Mathijsen\'

De geassocieerde leden van de World
Veterinary Association (WVA) hebben tij-
dens de vierjaarlijks wereldcongressen
van de WVA de gelegenheid invulling te
geven aan een eigen programma. Zij
houden in dat jaar dan ook geen eigen
congres. Het geassocieerd lidmaatschap
van de World Association for the History
of Veterinary Medicine (WAHVM)
dateert van 1979. Tijdens de congressen
te Moskou (1979), Perth (1983),
Montréal (1987) en Rio de Janeiro
(1991) werd er telkens één sessie met
drie tot vier lezingen gehouden; in 1995
te Yokohama hadden we een program-
ma voor een gehele dag en dit jaar in
Lyon waren er twee dagen nodig om de
18 aanwezige sprekers aan het woord te
laten. Twaalf van hen behandelden een
onderwerp binnen het door de Société
Française d\'Histoire de la Médecine et
des Sciences Vétérinaires voorgestelde
thema: quot;La lutte des vétérinaires contre
les épizootiesquot;. En de overige zes behan-
delden een vrijgekozen onderwerp.

Onderstaand laten we deze lezingen
de revu passeren, waarbij de titels van
de voordrachten onvertaald gelaten zijn.

Het symposium

quot;La lutte contre les épizootiesquot;
1. Jean Blancou, directeur van het
quot;Office International des Épizooties: quot;La
surveillance et le controle des épizooties
sur les bovins avant le XIX sièclequot;.
Van vier besmettelijke runderziekten:
runderpest, longziekte, miltvuur en
mond- en klauwzeer, beschikken wij

1. A.H.H.M. Mathijsen,
Bilderdijklaan 14, 3723 DC Bilthoven
over de nodige gegevens om ons een
idee te geven hoe deze vroeger in toom
gehouden werden.

Vanaf het begin van de 18e eeuw
werd dringend aanbevolen alle ziektege-
vallen aan te geven, de zieke dieren te
doden, de stallen te desinfecteren en
alle transport van dieren binnen het
besmettingsgebied te verbieden. In
dezelfde tijd werd een gezondheidscerti-
ficaat verplicht voor dieren afkomstig uit
besmette gebieden. Inentingen tegen
longziekte door het onder de huid bren-
gen van een stukje aangedane long vin-
den we al sinds onheugelijke tijden toe-
gepast in Afrika. In Europa werd sinds
de 18e eeuw met inentingen geëxperi-
menteerd. Vaccins tegen miltvuur kwa-
men tegen het einde van de 19e eeuw
en vaccins tegen mond- en klauwzeer
pas in de loop van de 20ste eeuw
beschikbaar.

2. Jack Bost, emeritus hoogleraar fysiolo-
gie van de École Nationale Vétérinaire
de Lyon: quot;Les premières missions des
élèves de L\'École Vétérinaire de Lyonquot;.
Meerdere culturele en maatschappelijke
gebeurtenissen begunstigden de oprich-
ting van de eerste veeartsenijschool in
Lyon in 1762: een hernieuwde belang-
stelling voor de landbouw, de weten-
schap en de ambachten, maar bovenal
de slachtingen die de verschillende
besmettelijke ziekten onder de huisdie-
ren aanrichtten. Al deze factoren droe-
gen er bij minister Bertin toe bij om sub-
sidie te verlenen aan Claude Bourgelat
om de door deze voorgestelde veeart-
senijschool te laten openen. Bourgelat
was een zeer ambitieus man die alle
aanleidingen aangreep om de verkregen
gunsten van Bertin te rechtvaardigen.
Zodra hij hoorde dat in de nabijheid van
Lyon een besmettelijke ziekte was uitge-

broken, zond hij er zijn leerlingen op af.
Het lukte deze nauwelijks gevormde
knapen, onder leiding van Louis Bredin
die pas vier maanden op school was, de
ziekte waarvan men de aard niet kende,
in te dammen. Bourgelat versterkte zijn
faam door het succes van zijn leerlingen
door het hele koninkrijk bekend te
maken. Er zijn nog verschillende van
deze campagnes geweest. Hun succes is
te verklaren doordat zij elementaire
hygienische maatregelen effectief heb-
ben toegepast en dat zij zijn opgetreden
tegen alle mogelijke magische praktijken
die op het Franse platteland van de 18e
eeuw nog volop in zwang waren.

3. Mare V. Catsaras, algemeen secretaris
van de Académie Vétérinaire de France:
quot;Le passage historique du maréchal-
expert à l\'hippiatre et au médecin-vété-
rinaire. Influence des maladies infecti-
eusesquot;.

Dat het paard op de eerste plaats kwam
bij het ontvangen van zorg en aandacht
voor zijn lijden had economische, militai-
re en gevoelsredenen. De cavalerie nam
een belangrijke plaats in tijdens de vele
oorlogen van de 18e en begin 19e
eeuw. Deze vergde afzonderlijke
beroepsmensen om de paarden te ver-
zorgen, onder meer om de voortdurend
opduikende infectieziekten in te dam-
men. De ontwikkeling van dit beroep
kan binnen de dynastie Lafosse mooi

worden geïllustreerd, Étienne Lafosse
(1570-1754), zijn zoon Étienne-
Guillaume (1699-1765) en zijn klein-
zoon, de beroemde auteur van de Cours
d\'hippiatrique Philippe-Étienne (1738-
\'\'820). [De gedetailleerde gegevens over
hun levensloop, in de archieven onder-
zocht door wijlen Bernard Robin, zijn
door spr. gepubliceerd in Bulletin de
l\'Académie Vétérinaire de France, 70,
^ 89-196; 275-284, 1998].

4- Béatrice Lijour. Maître de conféren-
ces à l\'École Nationale Vétérinaire de
Nantes et Cécile Cavrot, D.M.V à
Arcachon: quot;L\'Épizootie de 1774 dans
Ie Sud-Ouest de la France: intervention
de Bourgelat et de Vicq d\'Azyrquot;.
^ei 1774 brak in de streek rond
Bayonne een van de hevigste runderpes-
tepizoötieën uit die in de 18e eeuw in
I\'i\'ankrijk hebben gewoed. Deze breidde
2ich snel uit. De intendanten (bestuurs-
ambtenaren) coördineren de bestrijding
met behulp van de hen ten dienste
staande verordeningen. In januari 1771
ad Bourgelat een verordening opge-
steld, waarin werd voorgeschreven de
^\'eke van de gezonde dieren te schei-
ei^. de besmette plaatsen te isoleren,
et transport van dieren te verbieden, de
stallen en het materiaal waarmee gestor-
^en dieren in aanraking gekomen waren
e desinfecteren en te voorzien in de
onkosten van de desinfectie en ook de
volledige waarde van het eerste gestor-
ven dier te vergoeden aan de eigenaar
\'e aangifte had gedaan (de vergoeding
de andere dieren was minder).
Het uitvoeren van deze maatregelen
Uitte op onwil van de boeren en dier-
andelaren; ook werd het infectieuze
^arakter van de ziekte niet onmiddellijk

quot;quot;kend of was er verwarring over de
^«naming. Tenslotte ontbrak het aan

atenële en personele middelen om de
maatregelen door te voeren.
Iç leerlingen van de veeartsenijscho-
Werden door Bourgelat ingezet. Toen
deze hem berichtten over de voortschrij-
dende uitbraken verordonneerde hij het
doden van alle dieren waarbij zich de
ziektetekenen vertoonden. Hoewel
Bertin het met deze ingreep eens was,
tekende Turgot, die juist tot minister van
financiën was benoemd, verzet aan,
ofschoon hij ervan op de hoogte was
dat deze methode zich in Oostenrijk
bewezen had. Turgot benaderde de
Académie des Sciences en verzocht op
zijn minst twee van haar leden naar het
Zuiden te zenden om te rapporteren
over de te nemen maatregelen.
Uiteindelijk ging alleen de medicus Felix
Vicq d\'Azyr (1748-1794). De nog ter
plaatse aanwezige leerlingen van de vee-
artsenijscholen werden hem ter beschik-
king gesteld om waarnemingen te verza-
melen. Ook Vicq d\'Azyr kwam tot de
conclusie dat het nodig was de ziekte in
te dammen door het afmaken niet
alleen van zieke, maar ook van besmette
dieren, en door een behoorlijke vergoe-
dingsregeling. In december 1776 werd
het laatste geval gezien. Vicq d\'Azyr
heeft zijn bevindingen gepubliceerd in
een boek, getiteld Exposé des moyens
curatifs et préservatifs qui peuvent être
employés contre les maladies pestilen-
tielles des bêtes à cornes (Paris, 1776).

5.Stanislav K. Rudik, hoogleraar ana-
tomie en veterinaire geschiedenis aan
de veterinaire faculteit van de Natio-
nale Universiteit voor Landbouw-
wetenschap van de Oekraïne: quot;Le rôle
des scientifiques d\'Europe de l\'Est
dans l\'étude des maladies animales et
humaines les plus dangereusesquot;.
Van oudsher was er onder de veebezit-
tende bevolking van de Oekraïne kennis
over de belangrijkste veeziekten.
Daarvan getuigen de vele ziektenamen;
voor miltvuur in zijn diverse vormen zijn
niet minder dan 16 namen bekend, voor
droes had men vier en voor pokken
zeven benamingen. Priesters brachten in
volksscholen kennis over veeziekten bij.

Uit de Kiev Roes] periode (9e-13e eeuw)
zijn voorschriften bekend voor afzonder-
lijke deskundigen o.h.g. van helen en
telen van paarden, runderen en schapen,
die hun eigen corporaties hadden. In de
Kozakkentijd (16e-18e eeuw) waren er
formeel benoemde, aan hun uniform te
herkennen functionarissen die de zorg
hadden voor deze diersoorten. Bij uitbra-
ken van kwade droes, miltvuur en pok-
ken werden quarantainemaatregelen
getroffen; en bij mond- en klauwzeer
werd het tandvlees van nog niet besmet-
te dieren ingesmeerd met vocht uit de
mondzweertjes of met speeksel van
zieke dieren om immuniteit op te wek-
ken.

Grondlegger van de epidemiologie in
Oost-Europa was D. Samoylovych (1744-
1805), die niet alleen in Kiev aan de
Kyivo-Mogylanska Akademie, maar ook
in Parijs, Leiden en Straatsburg had
gestudeerd. De veearts (shtab-likar) S.
Andrievsky (1760-1818), naar Siberië uit-
gezonden ter bestudering van miltvuur
bij mens en dier, publiceede twee boe-
ken over het onderwerp (in 1778 en
1796). De miltvuurbuil werd door hem
quot;Siberische zweerquot; genoemd. Hij experi-
menteerde o.a. op zichzelf. Ook over
miltvuur publiceerden twee andere
Oekraïnse veeartsen, M. Gamaliya
(1749-1830), en H. Bunge (1781-1860),
die een van de oprichters was van de
Veeartsenijkundige Faculteit te Moskou.
De laatste publiceerde o.a. De morbo sic
dicto siberico. Nadat Friedrich Brauell
(1803-1882), die achtereenvolgens in
Wilna, Kazan en Leipzig doceerde, in
1856 als een der eersten miltvuurbacte-
riën uit het bloed van een dier geïso-
leerd had, bereidde S. Tsenkovsky (1822-
1887) van de Universiteit van Charkov
een vaccin en O. Dedyulin (1866-1924)
van het Veterinair Onderzoeksinstituut te
Charkov een serum tegen anthrax.

6. Jean Théodoridès, directeur de
recherche honoraire au C.N.R.S.:

quot;Contribution de Gilbert Breschet dans
l\'étude de la rage et de la morvequot;.
Gilbert Breschet (1784-1845) was hoog-
leraar anatomie aan de Medische
Faculteit in Parijs. Hij heeft veel gepubli-
ceerd o.h.g. van de anatomie, de fysiolo-
gie en de chirurgie. Zijn werken over
rabies en malleus zijn veel minder
bekend.

Tezamen met François Magendie
toonde hij in 1813 de overdraagbaar-
heid van rabies van mens op dier en
daarna van hond op verschillende herbi-
voren aan (pas in 1821 gepubliceerd). In
1840 ging Breschet samenwerken met
Pierre Rayer, een van de grondleggers
van de vergelijkende pathologie. Deze
had reeds in 1837 kunnen aantonen dat
malleus ook op de mens kon overgaan
en dodelijk kon zijn. Nadat de minister
van Oorlog een nadere uitwerking aan
de twee geleerden gevraagd had, publi-
ceerden zij in de Comptes rendus de
l\'Académie des Sciences (T. 10, 209-228,
1840) een belangrijk artikel waarin uit-
eengezet werd dat dieren voor eenzelfde
ziekte verschillend gevoelig zijn afhanke-
lijk van hun positie in het zoölogisch sys-
teem en dat er diersoorten zijn die
quot;dodelijke vergiftenquot; in zich hebben, die
op andere soorten, de mens inbegrepen,
kunnen worden overgedragen, zoals
rabies in de hond, anthrax in het rund
en droes in het paard. In het geval van
de laatstgenoemde ziekte werd tevens
gewezen op de mogelijkheid van
besmetting van mens op paard. Het was
verbazend en onverwacht dat Brechets
vroegere medewerker Magendie de
mogelijke besmettelijkheid van droes
voor de mens venwierp. Het categorische
en felle antwoord van Breschet et Rayer
hierop was: quot;Les opinions de M.
Magendie sur l\'origine de la morve de
l\'homme sont erronées en tous pointsquot;.

7. Ronald Hübscher, emeritus-hoogle-
raar contemporaine geschiedenis aan
de Universiteit van Parijs-X-Nanterre:

quot;Ordonner le désordre; l\'épizootie de
1814quot;.

Toen in de eerste maanden van 1814 de
geallieerde legers Frankrijk binnentrok-
ken om Napoleon tot abdicatie te dwin-
gen, voerden zij slachtvee uit Hongarije
mee, dat in april de runderpest deed uit-
breken in het gebied ten Noorden van
de Loire. De bestrijding ervan betekende
de doorbraak van de alliantie tussen
overheid en veterinairen tegenover de
medici die van mening waren dat zij het
monopolie bezaten om epidemiën te
bestrijden. Ondanks verzet van de boe-
ren, die bevreesd waren voor financiële
verliezen, werden de profylactische
maatregelen, vastgesteld in vroegere
ordonantiën, doorgezet. De plaatselijke
veeartsen waren de adviseurs van de
burgemeesters; deze rapporteren weke-
lijks aan de onder-prefecten, die op hun
beurt weer de prefecten en deze de
minister op de hoogte brachten van het
verloop der campagnes. De deskundig-
heid van de veterinaire beroepsgroep
werd ten volle door de overheden
erkend. Hun adviezen werden aan de
kerkdeuren aangeplakt. Voor het eerst
werd snelle informatievoorziening aan-
gewend om een epizoötie te bestrijden.
Ook werden de getroffen maatregelen
naderhand geëvalueerd op basis van ver-
gelijkende statistieken.

8.Petrissa Rinesch. dierenarts voor klei-
ne huisdieren te Mank, Oostenrijk:
quot;Moritz Friedrich Röll (1818-1907),
director of the \'Militär Tierarznei
Institut\' (1853-1879) and creator of
the Austrian \'Tierseuchengesetz\'.
Na een studie in de geneeskunde en
veeartsenijkunde begon Röll zijn carrière
in Bohemen, waar hij aan de universiteit
van Praag doceerde. In 1849 verwierf hij
bekendheid door zijn pleidooi voor een
meer academisch gerichte veterinaire
opleiding. In datzelfde jaar werd hij tot
leraar in de pathologie aan de Veeartse-
nijschool te Wenen benoemd, waar hij

de pathologisch-anatomische werkwijze
van Rokitanski invoerde. In 1852 werd
hij tot directeur benoemd, een positie
die hij tot zijn pensioen in 1879 bekleed-
de en waarin hij zijn ideeën om de oplei-
ding op een hoger plan te brengen kon
verwezenlijken. Een belangrijke maatre-
gel die in 1857 van kracht werd, was
het verplicht stellen van het bezit van
een middelbare schooldiploma als voor-
waarde voor de toegang tot de school.
Ook werden toen de praktijkcursussen
voor militaire hoefsmeden en schaapher-
ders beeindigd.

Op het eerste internationale dieren-
artsencongres te Hamburg (1863) verte-
genwoordigde hij Oostenrijk en het
tweede congres werd door hem twee
jaar later in Wenen georganiseerd. In de
periode 1850-1879 werden in de
Oostenrijks-Hongaarse monarchie grote
verliezen geleden (becijferd op 40-50
miljoen gulden) ten gevolge van runder-
pestuitbraken in de Hongaarse gebieds-
delen. Ten gevolge van doorvoerbeper-
kingen dreigden Beieren en Saksen hun
winstgevende veehandel met Frankrijk
en Engeland te verliezen. Röll kreeg de
opdracht op korte termijn een effectieve
bestrijdingswet op te stellen; binnen elf
weken was hij met dit werk gereed. Zijn
wetsontwerp werd nagenoeg zonder
wijzigingen in 1868 door het parlement
goedgekeurd, maar het duurde tot 1880
voordat de wet werd ingevoerd. Ook bi]
het totstandkomen van de Gezondheids-
wet van 1870 en van de Wet op de ont-
smetting van transportmiddelen voor
dieren van 1879 had Röll een werkzaam
aandeel.

Zijn leerboeken voor pathologie en
therapie (5 edities tussen 1856 en 1885)
en voor epizoötiologie (Die Thierseuchen,
1881) waren in hun tijd voorbeeldig.

Hoewel Röll bij zijn tijdgenoten in
hoge achting stond - zo werd hij samen
met Pasteur en Koch tot erepresident
van het zesde internationale veeartsenij-
kundige congres in Bern benoemd- is

zijn naam en werk nu ten onrechte in
vergetelheid geraakt.

9-Rafael Roncalli, oud-directeur van
MSD in Japan, thans in New Jersey,
USA; quot;The discovery and eradication
of Texas cattle fever, a historical
reviewquot;.
tGeen tekst beschikbaar]

lOGeorges Theves, Veterinaire Dienst
van het Groot-Hertogdom Luxemburg:
quot;L\'inspection des viandes à la fin du
196 siècle, reflet du progrès des scien-
ces appliquéesquot;.

vleeskeuring als tak van toegepaste
Wetenschap ontstond in de tweede helft
van de 19e eeuw. De opheldering van
levenscycli van lintwormen en trichi-
nen en het tuberculose-onderzoek
haakten in de slachthuizen hygiënische
l^aatregelen mogelijk om de kans op
esmetting door vleesconsumptie te ver-
kleinen. Pas in de loop van die tweede
eeuwhelft ging de keuring geleidelijk
van slagers-keurmeesters over in handen
^an dierenartsen, die beter waren toege-
\'ust om anthropozoönosen te kunnen
ei\'kennen. Toch waren er beroepsgeno-
en die, wellicht onder de indruk van de.

gevolge van industrialisatie, demo-
Si\'afische expansie en urbanisatie toege-
quot;omen vleesbehoeften, de gevaren van
^es, afkomstig van zieke, i.h.b. van
\'-\'berculeuze dieren, dachten te kunnen
ontkennen. Die inschatting leidde tot
PiJtige vergissingen en had soms zware
^^VQlgen. Epidemiologie, etiologie en
^^cteriologisch onderzoek zorgden

dat deze problemen konden wor-
en opgelost en de moderne op natuur-
th quot;^Hprincipes berustende koelme-

Oden verzekerden een adequate
bewaring.

^^ Aan het einde van de 19e eeuw zag
vin\'^nbsp;Europa belangrijke wetge-

geb ^^ vleeskeuring tot stand
hed^^^^^ vvorden. Die wetgeving is
ten dage een van de meest

omvattende binnen de Europese
Gemeenschap.

11.Vaclav Kouba, emeritus-hoogleraar
aan de Veterinaire Faculteiten van
Brno en Kosice, oud-hoofd van de
Animal Health Service van FAO:
quot;History of bovine tuberculosis elimi-
nation in the Czech Republicquot;,
in 1959 was de situatie nog catastrofaal:
PPD tests wezen uit dat 21,03% van alle
runderen en 32,25% van alle koeien in
Tjechoslowakije tuberculeus waren.
Praktisch alle bedrijven bleken besmet.
Jaarlijks werden honderden gevallen bij
de mens geconstateerd. De eliminerings-
strategie was gebaseerd op vervanging
door gezond vee.

In de jaren \'60 werden alle bedrijven
in het gehele land tweemaal per jaar
gescreend en alle benodigde maatrege-
len werden dan genomen. Aan het eind
van 1968 waren alle bedrijven tbc-vrij en
1.363.000 runderen waren ven/angen
door gezonde dieren. De melkproductie
steeg hierna met 56.33% en de vlees-
productie met 47.11 %. De kosten/
batenverhouding was 1 : 8.

12 Antonio Pugliese, hoogleraar aan de
Veterinaire Faculteit van de Universiteit
van Messina: quot;Les épizooties: plaies
sodales dans la Sicile du XlXe sièclequot;.
[Geen tekst beschikbaar]

Overige voordrachten
1. Irène Boor-van der Putten, Leersum:
quot; \'Des maladies des chiens et de leurs
curacions\': la médecine canine à la fin
du XlVe siècle d\'après le Livre de
Chasse de Gaston Phébusquot;.
Het beroemde Livre de chasse van de
graaf van Foix Gaston III, genoemd
Phoebus (1331-1391) is de eerste ver-
handeling over jachttechniek in de
Westelijke wereld. De auteur zet hierin
zijn uitgebreide kennis, zijn hartstocht
voor de lange jacht en voor de jachthon-
den uiteen. Het aan de laatste gewijde
gedeelte, i.h.b. hoofdstuk 16, is voor de

veterinair-historicus bijzonder interes-
sant. Het is niet alleen een zeldzaam
tijdsdocument over de zorg die toender-
tijd aan honden werd besteed, het is
bovendien een nauwkeurig en kritisch
werk. Het is vrij van\' bijgeloof en allegori-
sche uitweidingen die men zo vaak bij
auteurs uit die tijd en ook in latere tijd
aantreft.

Na talrijke zoötechnische beschouw-
ingen over hondenrassen, hun huisves-
ting, voeding en hygiëne, besteedt
Phoebus een belangrijk hoofdstuk aan
hondenziekten. In plaats van een een-
voudige receptenverzameling bevat
hoofdstuk 16 beschrijvingen van symp-
tomen, soms van de oorzaak, van de
diagnostiek en van de prognose van de
aandoeningen bij de hond. Vervolgens
geeft hij een aantal mogelijke geneeswij-
zen. In het licht van onze huidige kennis
zijn de waarnemingen juist en de
beschrijvingen vaak treffend. De thera-
pieën zijn in het algemeen rationeel en
voorzichtig; zij lijken verstandig. Met het
oog op dergelijke kwaliteiten kan men
het slechts betreuren dat de geneeskun-
de van de hond zolang heeft moeten
wachten om zich verder te ontwikkelen.

2.Clotilde de Lourdes Branco
Germiniani, hoogleraar veterinaire
fysiologie aan de Federale Universiteit
van Parana, Brazilië: quot;Histoire de la
médecine vétérinaire au Brésil.
Brazilië werd in 1500 ontdekt, maar de
eerste medische school werd pas in
1808 opgericht en de behoefte aan een
veterinaire opleiding deed zich pas in het
begin van deze eeuw gevoelen. In het
leger heerste droes, zowel bij de paar-
den als bij de manschappen. Generaal
Joao Muniz Baretto de Aragao van de
medische militaire dienst wist de autori-
teiten van de noodzaak van een veteri-
naire school te overtuigen. Er werd toen
contact gelegd met dr Émile Roux,
directeur van het Institut Pasteur in
Parijs, die het advies gaf om de school

van Alfort de start van het veterinaire
onderwijs in Brazilië te laten begeleiden.
De eerste school was een militaire, die
op 17 juli 1914 werd geopend. Deze
werd geleid door Franse militaire dieren-
artsen. In 1937 werd deze school geslo-
ten. Ook in 1914 begonnen de Paters
Benedictijnen een school in Olinda, die
tot 1926 functioneerde. De in 1916
opgerichte Landbouw- en Veterinaire
Hogeschoo! in Rio de Janeiro is tot
heden blijven bestaan.

In 1962 is de Veterinaire School van
de Universiteit van Santa Maria in Rio
Grande do Sul begonnen en in 1963
opende een nieuwe school in Botucatu,
Sao Paulo. Deze twee scholen ontwik-
kelden een nieuw concept om in kleine-
re plaatsen scholen te stichten. In 1972
waren er 14 en heden 86! Het niveau
van de meeste jonge scholen, die meest-
al particulier zijn, is helaas laag. Ondanks
de moeilijkheden die de van staatswege
gefinancierde universiteiten thans heb-
ben, wordt daar onderzoek verricht.
Naarmate het aantal privéscholen toe-
neemt, groeit het risico dat de docenten
geen band meer met het onderzoek
hebben.

Aanvankelijk volgde het veterinaire
curriculum in Brazilië het Franse model,
maar sinds het begin van de jaren \'70
hebben belangrijke veranderingen inge-
zet. Men is ertoe overgegaan het
onderwijs gedurende de twee eerste
jaren te combineren met dat van andere
opleidingen, waardoor het vnl. in han-
den van niet-veterinairen is. Pas daarna
begint het eigenlijke veterinaire curricu-
lum. Na 30 jaar ervaring is de conclusie
dat dit systeem op veel punten tekort-
schiet, m.n. omdat de basiskennis niet
aansluit bij de klinische vakken. Verder
heeft het excessieve aantal nieuwe scho-
len en het door hen afgeleverde aantal
dierenartsen ertoe geleid dat de laatste
vaak geen werk kunnen vinden.

3. Marti Pumarola i Battle, dekaan van

de Faculteit der Diergeneeskunde,
Barcelona: quot;Felix Gordon Ordas (1885-
1973), veterinarian and politician: a
forbidden memoryquot;.

4.W. Pinna, hoogleraar van de Faculteit
der Diergeneeskunde, Sassari
(Sardinië): quot;La formation vétérinaire
dans les petites universités en Europe:
I\'Institut Royal Supérieur de Médecine
Vétérinaire de Sassariquot;.
Voorafgaand aan de Faculteit was er in
Sassari een veterinaire hogeschool met
de in de titel genoemde naam. Deze
heeft van 1928-1934 bestaan. Spr. pre-
senteerde de volgende kerngegevens die
hij in verschillende archieven gevonden
had: 106 studenten lieten zich inschrij-
ven; ze waren allen van Sardinië afkom-
stig en ze waren allen man. Van hen stu-
deerden er slechts 24 af. De twee eerste
jaren van het onderwijs werden gege-
ven, gecombineerd met dat voor de stu-
die geneeskunde. De twee vervolgjaren
waren gewijd aan de specifiek veterinai-
re vakgebieden. Hiervoor waren drie
professoren beschikbaar, voor de zoo-
techniek, de pathologische anatomie en
de chirurgie.

bijzonderheden betreffende het ras, de
leeftijd en het merken aan te tekenen.
Verder moest worden geregistreerd of
de paarden waren aangekocht of ten
geschenke ontvangen of ze in de
koninklijke stallen geboren waren, dan
wel in ruil voor tijdelijk gebruik ontvan-
gen. Van het departement van financiën
diende de middelen die nodig waren om
de paarden te onderhouden per maand
op voorhand te worden verkregen. Er
waren voorschiften voor de bouw en
inrichting van de stallen. Afzonderlijke
stallen waren bestemd voor drachtige
merries, voor veulens en voor merrieveu-
lens van 6 maanden tot drie jaar. Er
waren dieetvoorschriften voor drachtige
merries en voor pasgeboren veulens. Er
waren aanwijzingen hoe de paarden
behandeld moesten worden als zij ziek,
oud of in de oorlog verwond waren. De
goede paarden kregen een verschillende
training afhankelijk of zij voor oorlogs-
voering of voor de sport gebruikt zou-
den worden. Speciaal opgeleide perso-
nen hadden bemoeienis met de versie-
ringen en met de edelstenen voor het
paardentuig. Paardenknechten reden de
paarden af, en andere zadelden ze, voe-
derden ze, maakten de stallen schoon,
en weer andere verzorgden de huid en
de hoeven. Er stonden straffen op als
deze verschillende functies niet goed
werden vervuld.

8. Hassan Tadjbakhsh, emeritus hoog-
leraar microbiologie en immunologie,
Faculteit der Diergeneeskunde van de
Universiteit van Teheran: quot;Some old
Iranian manuscripts of veterinary
medicinequot;.
Uit de periode van de 6e tot de 17e
eeuw heeft spr. meer dan 100 manu-
scripten met veterinaire inhoud, meest
handelend over paarden en jachtvogels,
bestudeerd en besproken, c.q. bezorgd
in deel 2 van zijn grote geschiedwerk
(zie de rubriek Boekbesprekingen).

Negen ervan (a-i) werden in zijn voor-
dracht genoennd: a) Een in oudperzisch
geschreven werllt; over de opfok en de
Ziekten van jachtvogels, geschreven in
opdracht van de Sassanidenkoning
Anoushirvan (gestorven in 579); b) een
Werk over de behandeling van paarden,
geschreven ca. 1140 in opdracht van
Sultan Sanjar; c) Kamel al-Sana\'atain Fil
B^ytareh (Twee kunsten binnen de dier-
geneeskunde), in 1340 in het Arabisch
geschreven door Abu Bakr ibn Badr al-
lein, hoofd van de ruiterij van Nasser
Ghalavoon, koning van Egypte, en in het
Perzisch vertaald. Ook in het Frans ver-
taald door A. Perron o.d.t. Le Nêceri. La
Perfection des deux arts ou traité com-
plet d\'hippologie et d\'hippiatrie arabes
dIn. Paris, 1852-1860); d) Al-Aqwal
Al-Kafiyah (Passende woorden) is een
veterinair werk van ca. 500 pagina\'s,

geschreven in 1358 door Al Malik
Majahed, koning van Arabië en Yennen.
Het bevat de eerste beschrijving van een
uitbraak van de Afrikaanse paardenpest,
in Yemen in 1327; e) Twee hoofdstuk-
ken uit het boek quot;Schatkamer der
wetenschapquot;, geschreven door Fakhr al-
Din (gestorven in 1140) behandelen teelt
en ziekten van resp. paarden en jachtvo-
gels; f) Een hoofdstuk over diergenees-
kunde in het quot;Boek der beste technie-
kenquot; uit 1340; g) Mezmar-e-Danesh
(Praktische kennis) is een prachtig hand-
boek over paardengeneeskunde, in 1690
geschreven door het hoofd van de
Perzische veterinaire dienst, Nezam al-
Din Ahmad; h) Vasf a/-/C/7y/a/(Beschrij-
ving van het paard) door de jurist Feiz
Kashani (geston/en in 1640) bevat de
Islamitische wetgeving betr de paarden-
fokkerij; i) Een van de belangrijkste

Perzische en Arabische boeken is Al-
Kheyl wal Beytareh (Paardengenees-
kunde) door Ibn Akhi Hazam [Vgl. de
andere transliteratie bij Von den Driesch,
Gesch. d. Tiermed., p. 53]. De auteur
was stalmeester van de Kalief van
Bagdad. Hij leefde in het midden van de
9e eeuw en zijn uit 71000 woorden
bestaand boek is het oudstbekende uit
de Islamitische periode. Hierin de eerste
beschrijvingen van overdraagbare tumo-
ren en papilloma bij het paard; ook deed
Ibn Akhi Hazam onderzoek aan droes.
Het laatste, korte hoofdstuk (1500
woorden) handelt over runderziekten.

Dankzegging: Voor de geboden
hulp bij het verzamelen van de teksten
of de samenvattingen der lezingen dank
ik George Theves D.M.V. (Bridel, Groot-
Hertogdom Luxemburg).

Karei de Grote, grondlegger Boehringer Ingelheim logo

Ingelheim was een van de plaatsen
waar Karei de Grote een van zijn
keizerlijke paltsen liet bouwen. Het
middendeel van de keizersburcht
stond model voor het Boehringer
Ingelheim logo. De zuilen en de ro-
maanse architraaf zijn nog duidelijk
herkenbaar. Sinds 1905 wordt de - in
de 14e eeuw verwoeste - burcht al
als beeldmerk gebruikt. De naam
\'Boehringer\' is afkomstig van de
apotheker Albert Boehringer, die het
bedrijf in 1885 oprichtte.

Boehringer Ingelheim bv
Postbus 8037, 1802 KA Alkmaar
tel. 072-5662411 /fax 072-5643213
Internet:

http://www.boehringer-ingelheim.com

Nieuwe boeken en dissertaties

De Kliniek voor Heelkunde (1907-
1998). Van \'s Rijksveeartsenijschool
tot Faculteit der Diergeneeskunde.
Rhenum Traiectum: Kliniek voor
Heelkunde, Faculteit der Diergenees-
kunde, Universiteit Utrecht, 1998.
160 pag., ISBN 90-6159-030-2, prijs
ƒ65.- (inclusief verzendkosten).

Het boek kan schriftelijk worden besteld bij de
Hoofdafdeling Gezondheidszorg Paard, Faculteit der
Diergenees-kunde Yalelaan 12, 3584 CM Utrecht of
per fax; 030-2537970 onder vermelding van
\'Fotoboek Heelkunde 1907-1998\'.

Dit fraaie fotoboek is op initiatief van een
vijftal medewerkers van de Hoofd-afde-
ling Gezondheidszorg Paard tot stand
gekomen. Aanleiding tot deze uitgave
vormde de reorganisatie van de klinische
sector van de Faculteit der
Diergeneeskunde, waardoor per 1 januari
1999 de \'Vakgroep Algemene Heelkunde
en Heelkunde der Grote Huisdieren\' voor-
taan als \'Hoofdafdeling Gezondheidszorg
Paard\' binnen deze faculteit ging functio-
neren. In 1907 kreeg de docent W.C.
Schimmel de leiding over de Chirurgische
Kliniek van het Paard, hetgeen als begin-
punt van de \'Kliniek voor Heelkunde\' kan
worden beschouwd. Thans, een kleine
eeuw later, wordt de disciplinegerichte
indeling van de klinieken voor grote huis-
dieren weer losgelaten ten behoeve van
een diersoortgerichte opsplitsing, hetgeen
het \'einde\' van deze kliniek markeert.

In het boek wordt aan de hand van
velerlei foto\'s letterlijk teruggekeken op
92 jaar geschiedenis van de Kliniek voor
Heelkunde. Naast een historisch overzicht
(p. 7-12) volgt een fotografische impres-
sie van 92 jaar Heelkunde (p. 13-125).
Daarnaast is - als aanvulling op het over-
zichtswerk van alle publicaties van de
Veeartsenijkundige Hoogeschool/
Faculteit der Diergeneeskunde van A.
Mathijsen uit 1981 - een opsomming van
alle dissertaties en publicaties voortgeko-
men uit de kliniek voor Heelkunde tussen
1907 en 1998 in het boek opgenomen
(p. 127-158).

Het historisch overzicht en de bij-
schriften bij de foto\'s zijn bewust kort
gehouden omdat volgens de auteurs
vooral de foto\'s de sfeer van de voorbije
periode moeten oproepen, waarbij de
mens in de werksituatie centraal staat. De
korte historische inleiding is gebaseerd op
de bekende overzichtswerken van
Offringa et al. (1971, 1981), het gedenk-
boek Een Eeuw Veeartsenijllt;un-dig
OndenA/ijs uit 1921 en het boekje
Veterinaire Heelicunde 25 Jaar in De
Uithof yan Kersjes en Németh uit 1993.
Dit werd aangevuld met ruim één pagina
tekst over de meest recente geschiedenis.
Daarom biedt het boek behalve de soms
prachtige en illustratieve foto\'s voor bui-
tenstaanders weinig nieuws. Overigens
pretenderen de auteurs dat ook niet. In
de inleiding wordt immers gesteld dat het
boek vooral is bedoeld voor medewerkers
uit verleden en heden. Het zullen dan
ook voornamelijk de insiders zijn voor wie
de gebruikte begrippen (\'het groene
legioen\') en de soms suggestieve - maar
niet verifieerbare - opmerkingen in de
inleiding en in de onderschriften bij de
foto\'s duidelijk zijn. Zo vraagt bijvoor-
beeld de opmerking dat de opvolging
van prof. dr. S.R. Numans (hoogleraar van
1951-1979) een strijd was \'die lang duur-
de en vrij diepe sporen door de kliniek
trok\' (p. 9) om een nadere uitleg. De con-
statering dat er in de periode 1921-1941
per staflid bijna het dubbele aantal publi-
caties werd geproduceerd in vergelijking
met de jaren 1947-1971 (p. 10), wordt
evenmin verklaard. Daar waar met (te)
grote stappen door 92 jaar geschiedenis
wordt gegaan, is het haast onvermijdelijk
dat nieuwsgierig makende constateringen
verder onbeantwoord blijven.

Vanuit het oogpunt van de doelstel-
ling van de initiatiefnemers kan het boek
zonder meer geslaagd worden genoemd.
Door middel van een groot aantal goed
geselecteerde foto\'s worden de belang-
rijkste ontwikkelingen van een kleine
eeuw Kliniek voor Heelkunde fraai geïllus-
treerd. De dagelijkse gang van zaken van
mensen in hun werkomgeving komt in
deze selectie goed naar voren. Behalve
het soms wat merkwaardige taalgebruik
(\'internistische patiënten\', p. 7; \'arthro-
scopische operatie\', p. 96) valt er weinig
op het boek aan te merken. Wellicht kan
het ook voor andere vakgroepen uit de
klinische sector een aansporing zijn om in
het kader van de reorganisatie terug te
blikken op hun historische ontwikkeling.

Vanuit historisch oogpunt is het ech-
ter jammer dat bij deze uitgave van de
Kliniek voor Heelkunde, waar gezien het
uitgebreide fotomateriaal en de prachtige
lay-out kennelijk kosten noch moeite
gespaard zijn, voor een opzet is gekozen
waarbij de historische ontwikkeling vooral
wordt belicht op basis van foto\'s in plaats
van op historisch onderzoek. Immers,
over een eeuw zullen deze foto\'s inder-
daad nog steeds aardig de sfeer weerge-
ven die er in het verleden in de Kliniek
voor Heelkunde aanwezig was. De histo-
ricus echter die in de toekomst de ont-
wikkeling van de Nederlandse veterinaire
chirurgie wil beschrijven, zal dan niet
kunnen beschikken over contemporaine
bronnen en getuigenverklaringen geba-
seerd op oral history, maar voor het vin-
den van verklaringen vooral aangewezen
zijn op het beperkte bronnenmateriaal
dat dan, naar we mogen hopen, het
thans gevoerde rigide beleid ten aanzien
van archiefvernietiging heeft overleefd.

Kortom, een fraai fotoboek om in te
bladeren.

Peter Koolmees

Brown, Faye Converse. Letters home.
The true story of Lt. Harry Frank
^^unt. Veterinary Reserve Corps,
American Expeditionary Forces
VVorld War /. To commemorate the
80th anniversary of the Armistice of
World War I.

Tucson, Arizona: Daphne Publ. Cy.,
1998. 18,] 108 p. ISBN 0-9661807-0-4

Alle documenten rond luitenant Harry
Frank Hunt (1890-1919), die zijn nicht,
de journaliste Faye Brown maar vinden
l^on, de correspondentie met het thuis-
front, foto\'s, telegrammen, instructies,
krantenknipsels enz., zijn in dit met veel
\'\'efde samengesteld boek tezamen
gebracht. Hunt had diergeneeskunde
gestudeerd aan Kansas State Agricultural
kollege en werkte in een plaatselijk
seruminstituut. Eind 1917 opgeroepen
voor militaire dienst, vertrok hij in maart
^918 naar Frankrijk. Hij was ingedeeld
bij een veterinaire eenheid van het
130ste Regiment Veldartillerie. In de
beslissende laatste maanden deed hij
d\'enst in de onmiddellijke nabijheid van
quot;et front bij Verdun. Na de wapenstil-
stand was hij belast met de afwikkeling
het paardenbestand. In een koude
®bruarinacht kwam hij door kolen-
^rnpvergiftiging om het leven. Een ont-
roerend monument ter nagedachtenis
een der miljoenen.

\'^^\'^estication of animals; Interac-
\'ons between veterinary and medical
soences; Free communications. Report

the 30th congress of the WAHVM
^^^ the 6th conference of the
^ «tor/ca/ Division of the DVG, 9-12
®Ptem6er 1998, Munich/Germany

Schäffer (Ed.) Gießen:
Putsche Veterinärmedizinische
^®se||schaft, 1999. 242 p.
^BN 3-930511-64-9

de meeste totnogtoe gehouden
^\'^-congressen verschenen hooguit
ndehngen van de samenvattingen der
® ouden voordrachten in Historia

Medidnae Veterinariae. Dit is de eerste
keer dat er een congresverslag in boek-
vorm voorligt. Dit is te danken aan het
feit dat dit congres tevens als het zesde
congres van de \'Fachgruppe Geschichte
der Veterinärmedizin der DVG\' gold en
haar voorzitter de redactie op zieh nam.
Van de 30 gehouden voordrachten is
van 17 de volledige tekst opgenomen.
Verdeeld over de in de titel genoemde
onderwerpen: 2 over de domesticatiege-
schiedenis; 8 over de interacties binnen
de medische wetenschappen en 7 over
vrije onderwerpen. Een congresverslag is
opgenomen in Argos nr 19, p. 399-402,
zodat hier het noemen van de behandel-
de onderwerpen achterwege kan wor-
den gelaten.

Hellgren, Barbro (Red.). Svensk
biografisk veterinärmatrikel. (Dl. 1.)
Skara: Stiftelsen Veterinärhistoriska
Museet, 1999. 410 p.

Het is opmerkelijk hoezeer in Zweden,
evenals trouwens in Denemarken, de
veterinaire biografie gecultiveerd wordt.
In het laatste land verschijnen in Dansk
Veterinasrhistorisk Ärbog jaarlijks en in
Der) Danske dyrleegestand vijfjaarlijks
biografieën van alle in dat land geregis-
treerde dierenartsen. De Zweden hebben
nu in het hier aangekondigde biografi-
sche woordenboek in één band de
levensloop van alle landgenoten die
sinds 1775 tot eind 1927 als dierenarts
zijn afgestudeerd (een enkele niet-die-
renarts die als docent werkzaam was, is
ook opgenomen). Een tweede band, die
de periode 1928-1975 zal beslaan, is in
voorbereiding. De auteur, bibliothecaris
van beroep en echtgenote van de con-
servator van het veterinair museum in
Skara, Olie Hellgren, die een chronolo-
gisch overzicht van de diergeneeskunde
in Zweden bijdroeg, kon voortbouwen
op het in 1927 onder dezelfde titel ver-
schenen werk van de veterinair-historicus
Nils Frykholm (1875-1954), die in
1908/1909 al een eerste bundeling in

twee delen had gepubliceerd. Frykholm
is tot 1951 doorgegaan met het verza-
melen van aanvullingen. Datzelfde deed
Gösta Björkman die bovendien een car-
totheek aanlegde van de mensen die na
1927 zijn afgestudeerd. Bovendien lega-
teerde hij bij zijn overlijden in 1988 een
belangrijk bedrag met behulp waarvan
het museum deze nieuwe uitgave kon
voorbereiden en het licht doen zien.
Alleen door het toepassen van telegram-
stijl (met bovendien talrijke afkortingen)
en door het ordenen van de gegevens
binnen een twaalftal rubrieken, is het
gelukt de gegevens over ca. 10.600 per-
sonen in een handzaam formaat samen
te brengen. Deze rubrieken (die natuur-
lijk niet voor allen in toepassing gebracht
konden worden) zijn achtereenvolgens:
naam (roepnaam onderstreept); geboor-
te- en sterfdatum en dito plaats; gege-
vens over de ouders met levensdata en
beroep; opleiding; functies; onderschei-
dingen; studiereizen; lidmaatschappen;
publikaties (opgenomen in afzonderlijk
gedeelte (p. 315-403) zodat dit boek
tevens een aanwinst is voor de veterinai-
re bibliografie); namen van echtgenote
(en haar ouders) en van kinderen met
levensdata; bijzondere interesses en lief-
hebberijen; overige gegevens (hier ook
geschriften óver de persoon, maar geen
necrologieën); een of meer kenmerken-
de citaten over de persoon (meestal ont-
leend aan necrologieën). Behalve de per-
soonskarakteristiek in de laatstgenoem-
de rubriek, die overigens spaarzaam
wordt toegepast, zijn alle gegevens strikt
objectief. Zo is het dus geen leesboek
geworden zoals het nieuwste Biografisch
Woordenboek van Nederland is, maar
een naslagwerk, een \'data book\'. Het is
een immens werk geweest om al deze
gegevens bijeen te brengen en te verifië-
ren. Qua strakke opbouw en compleet-
heid is het een model tot navolging,
maar de leesbaarheid is, zeker voor niet-
Zweden, m.i. wat teveel in het gedrang
gekomen.

Historia animalium ex ossibus. Beiträ-
ge zur Paläoanatomie, Archäologie,
Ägyptologie, Ethnologie und
Geschichte der Tiermedizin. Festschrift
für ANGELA VON DEN DRIESCH zum
65.Geburtstag. Cornelia Becker,
Henriette Manhart, Joris Peters und
Jörg Schibier (Hrsg.).
RahdenAA/estfalen: Leidorf. 1999.488
p.dnternationale Archäologie; Bd. 8:
Studia honoraria). ISBN 3- 89646-388-8
Behalve een laudatio en de bibliografie
van Angela von den Driesch bevat deze
bundel 37 bijdragen. Dertig hiervan han-
delen over archaeologische/ paleoanato-
mische onderwerpen. Slechts drie zijn
gewijd aan thema\'s uit de veterinaire
geschiedenis: August H.H.M. Mathijsen,
Die Larve entlarft. Gasterophilus-Studien
in der ersten Hälfte des 19. Jahrhun-
derts; Petrissa Rinesch, Veterinärmedizi-
nische Aspekte in österreichischen
Hexenprozessen des 15. bis 17. Jahrhun-
derts; Johann Schäffer, Abil-ili u -
quot;Rinderarztquot; in Sippar, Babylonien (um
1739 V Chr.).

Hübscher. Ronald. Les maîtres des
bêtes. Les vétérinaires dans la société
française (XVIIIe-XXe siècle). Paris:
Odile Jacob, 1999. 441 p.
ISBN 2-7381-0710-9 (Prijs 180 F)
De auteur is emeritus-hoogleraar con-
temporaine geschiedenis van de universi-
teit Paris-X-Nanterre. Hij schreef dit boek
vanuit de observatie dat de dierenartsen
in het sociale leven miskend blijven, ter-
wijl de Fransen gedurende de laatste
veertig jaar een ongeëvenaarde passie
voor hun huisdieren te zien geven. Hij
gaat dan na hoe zich het beroep geleide-
lijk ontwikkeld heeft; hoe het vanuit bij
het volk levende noties tot een echte
medische discipline is kunnen uitgroeien;
hoe de beroepsbeoefenaren hun plaats
gevonden hebben in de samenleving. Hij
vraagt zich af of de huidige mode om dit
beroep te kiezen niet een laatste hunke-
ring verraadt naar het onvermijdelijk ver-
dwijnende plattelandsleven. In deze diep-
gravende studie komen alle actuele vra-
gen van een zich snel transformerend
beroep aan de orde. De gegevens heb-
ben weliswaar betrekking op Frankrijk,
maar men vraagt zich af in hoeverre de
onderliggende ontwikkelingen ook niet
voor Nederland gelden.

Kaemmerer, Kurt. Meckenheimer
Allee 174. Das Dekanatsgebäude der
Landwirtschaftlichen Fakultät zu
Bonn. Gedanken und Betrachtungen.
Bonn: Institut für Anatomie, Physio-
logie und Hygiene der Haustiere an
der Landwirtschaftlichen Fakultät der
Rheinischen Friedrich-Wilhelms-
Universität Bonn, 1999. 140 p.
(Forschungs- und Tagungsberichte;
Sonderheft 1999).
Sinds zijn emeritaat als hoogleraar far-
macologie aan de Tierärztliche
Hochschule Hannover heeft de auteur
zich weer gevestigd in de nabijheid van
het instituut waaraan hij leiding gaf in de
tijd voor zijn benoeming in Hannover, en
sindsdien wijdt hij zich aan de geschied-
schrijving van dit instituut (zie: Argos, nr.
7, p. 201 en nr. 11, p. 34). De onderwer-
pen die K. boeien, krijgen door zijn wijze
van behandelen een meer algemene
betekenis doordat hij ze in een wijdere
context weet te plaatsen en ze boven-
dien voorziet van een filosofische noot.
Een verhaal over een gebouw zoals in dit
geschrift wordt daardoor tot een per-
soonlijk gekleurde verhandeling die deze
ook voor een buitenstaander boeiend
maakt. In de inleiding (p.3) geeft hij zijn
opvatting over het schrijven van geschie-
denis. Deze verdient het hier geciteerd te
worden: quot;Die geschichtliche Betrachtung
kündet vom historischen Ablauf des
Geschehens und zudem von des Autors
Sicht der Dinge. Es gilt, niemanden zu
überzeugen, sondern nur, Interesse zu
wecken. Zur Glaubwürdig-keit erzwingt
die Disziplin der Geschich-te den Beleg.
Die Bewertung der Quellen und

Literaturzitate rundet das Geschichtsbild
ab, sofern sie lückenlos zueinander pas-
sen und sich ergänzen, aber nicht
widersprechen. Dort, wo primäre
Zeugnisse fehlen, versiegten oder verlo-
ren gingen, bekommt das Heranziehen
der Secundärliteratur seine Bedeutung:
sie dient allenfalls als \'Krücke\', dort wo
die Originalien lückenhaft sindquot;.

Meyer, Gudrun und Helmut. 25
Hundeporträts. Mit 25 Abbildungen.
Berlin: Parey. 1998.119 p.
ISBN 3-8263-8463-6 (Prijs DM 28,-)

Vader, emeritus hoogleraar diervoeding
aan de Tierärztliche Hochschule
Hannover, en dochter, kunsthistorica,
hebben samen een prachtig boek
gemaakt, dat zowel voor de de honden-
als voor de kunstliefhebbers veel te bie-
den heeft. Aan de hand van 25 met zorg
gekozen kunstuitingen uit 25 eeuwen
wordt de mens-hond-relatie vanuit een
veterinair-natuurwetenschappelijk en van-
uit een kunsthistorisch standpunt belicht.
Het samenbrengen van deze fundamen-
teel verschillende beschouwingswijzen
leidt tot nieuwe interpretaties. De achter-
liggende gedachten van de kunstenaar
en de voorstellingswijze van het uitge-
beelde dier worden verhelderd. De 25
hoofdstukken, steeds een bladzijde
afbeelding en nauwelijks drie bladzijden
tekst omvattend, zijn cultuurhistorische
juweeltjes, geschreven in mooi proza en
blijk gevend van een breed veld van ken-
nis, dat bovendien bibliografisch wordt
gedocumenteerd, ledereen die dit boek
als geschenk aanbiedt zal geprezen wor-
den om zijn goede smaak!

Peters, Joris. Römische Tierhaltung
und Tierzucht Eine Synthese archäo-
logischer Untersuchung und
schriftlich-bildlicher Überlieferung.
Rahden/ Westfalen: Leidorf, 1998. xii,
444 p. (Helmut Bender, Hrsg.;
Passauer Universitätsschriften zur
Archäologie; 5).

Onze kennis van de Romeinse veeteelt is
vooral gebaseerd op datgene wat
Romeinse auteurs als Columella, Varro en
Palladius e.a. geschreven hebben. Hun
gegevens hebben betrekking op de situ-
atie binnen het moederland en niet op
die in de veroverde gebieden. De invloed
van de Romeinen op de ontwikkeling
Van de huisdieren in de Noord-westpro-
vincies langs Rijn en Donau (Germania
quot;^ferior, Germania superior en Raetia)
kan worden gereconstrueerd aan de
hand van botmateriaal uit opgravingen.
I^e confrontatie van de literatuurgege-
vens van auteurs uit de Oudheid met de
\'quot;esultaten van de moderne paleozoölogie
vormt het onderwerp van het groot
opgezette onderzoek dat in dit
Habilitationsschrift\' zijn neerslag heeft
gevonden.

De onderstaande uitkomsten van het
onderzoek zijn ontleend aan de samen-
vatting (p. 293-296). Bij de komst van de
Romeinen troffen deze in de veroverde
gebieden veel kleiner vee aan dan in hun
Vaderland. De paarden van de Germanen
®n Kelten bv met een stokmaat van
gern. 120 cm waren voor de krijgsdienst
^\'\'^bruikbaar. Door verdringingsteelt (krui-
van moederdieren van het landras
geïmporteerde vaderdieren) werden
^ \'\'lt;^haamsmaten van zowel paard als
\'P opgevoerd. Bij het als trekdier
9®t)ruikte rund gebeurde dit ook, maar
arnaast bleven de autochtone rassen
behoeve van de melkvoorziening
-^nandhaafd. Daar-naast was melk voor-
g^^elijk van schaap en geit afkomstig.
\'J deze soorten kon geen toename in
vvorden vastgesteld. Bij de var-
s vverd een grotere opbrengst van
vlees en vet bereikt door de gecastreerde
mannelijke dieren tot 1 a 2 jaar te mes-
ten. Bij de hond werd een grote variabili-
teit vastgesteld: schofthoogte van lt; 24
cm tot gt; 62 cm. Naast grote rassen voor
jacht-, waak- en herdersdiensten werden
in de stedelijke gebieden ook geïmpor-
teerde schoothonden gevonden. Van de
overige huisdieren waren alleen muildier,
kat en duif van belang; vondsten van
kameel, dromedaris, ezel, pauw en
fazant zijn slechts incidenteel gedaan.
Hoewel de veeteelt extensief was, nam
de zorg voor goede weidegebieden toe
en werden er voedergewassen voor bij-
voedering geteeld. Omdat men in de
meeste gevallen machteloos stond
tegenover ziekten nam de preventie een
grote plaats in. Ondanks de bescherming
van de hoeven met sandalen worden
veel afwijkingen aan de extemiteiten
aangetroffen. Voor de vleesvoorziening
was het rund het belangrijkst, gevolgd
door varken, schaap en geit. Hoewel
minder dan vóór de komst der Romeinen
werd door de Germanen ook nog paar-
den- en hondenvlees gegeten. De beter
gesitueerden in een stad konden zich
daarentegen kalfsvlees, gevogelte en
zelfs oesters en zeevis veroorloven. De
soldaten voedden zich vaak met jachtbuit
(hert en wild zwijn). Door analyse van de
hak- en snijsporen op de beenderen kan
de manier van verwerken na het slachten
worden nagegaan. Tot de aanwezigheid
van andere beroepen dan dat van slager
kan aan de hand van botafvallen worden
geconcludeerd, bv van leerlooiers, flui-
tenmakers, hoornsnijders of lijmzieders.
Archeologische rookinstallaties om vlees
en vleeswaren ter conservering te kun-
nen roken zijn zowel bij civiele als militai-
re nederzettingen aangetroffen. Peters
stelt tenslotte vast dat de Romeinen
landbouw en veeteelt in de onderzochte
gebieden grotelijks hebben beïnvloed; zij
hebben met name hun zoötechnische
kennis op de lokale bevolking overgedra-
gen die deze, deels ten behoeve van de
bezettende macht, wist toe te passen.

Sorgfaeltige, Der, Bienenhalter: wie
man mit Nutz und Vortheil die
Bienen regieren und halten, auch
Honig und Wachs samblen, bereiten
und reinigen koenne. Nebst einer
vermehrten Vieh- Apothek: wie man
heilsame Artzeneyen fuer mancher-
leyZufaelle und Kranckheiten der
Pferde, Ochsen, Kuehe, Schafe,
Schweine, Ziegen und Huener
zurichten soll. Johann Schäffer
(Hrsg.). Breiholz: Media. 1999. 44 p.
ISBN 3-932637-04-6 (Facsimile uitg.
van de ed. Osnabrück, Johan Georg
Schwänder, 1677).

In zijn inleiding plaatst Schäffer dit boek-
je in de context van de quot; Hausvaterlitera-
turquot;. Hij maakt aannemelijk dat het
behoorde tot een ander bij dezelfde uit-
gever verschenen werk waarin de andere
aspecten aan de orde kwamen van wat
een landman behoorde te weten.
Gewezen wordt op de grote betekenis
die de imkerij in die tijd innam. Van de
behandelingsvoorschriften wordt de oer-
oude herkomst (Aristoteles, de
Hippiatrica, de Geoponica, de Auctores
de re rustica en Albrant) benadrukt.

Tadjbakhsh, Hassan. History of vet-
erinary medicine and medicine of
Iran. Vol. 2. Islamic era. Tehran:
[Tehran University Publications],
1997.

In 1994 verscheen het eerste deel,
gewijd aan de geschiedenis in het Oude
Perzië van voor de komst van de Islam.
De auteur is emeritus hoogleraar veteri-
naire microbiologie en immunologie. Dit
lijvige werk is geschreven in het Perzisch.
Het engelstalige voorwoord kondigt een
Franse vertaling aan. Daarop zal gewacht
moeten worden om de becommenta-
rieerde publikatie van een groot aantal
oude Perzische hippologische en hippia-
trische bronnen te kunnen bestuderen.

Theves, Georges und Massard. Jos A.
Die Ackerbauschule in Echternach,
1856-1868. In: Jahrbuch der Stadt
Echternach 1997- 1998. Echternach:
s.n.. 1999. p. 63-110.
Na een overzicht van de Luxemburgse
landbouwsituatie in de eerste helft van
de 19e eeuw en van de maatregelen om
haar te bevorderen volgt een beschrijving
van het onderwijs en van de pogingen
om tot enigerlei vorm van landbouwon-
derwijs te komen. In 1852 kwam een
commissie van drie, waan/an twee die-
renartsen, met een concreet voorstel, dat
echter pas vier jaar later in de Kamer van
Afgevaardigden aan de orde kwam en
toen na vier dagen van debat werd aan-
genomen. De school werd te Echternach
gesticht; zij kwam onder de leiding van
de dierenarts Charles Faber (1819-1875)
die tot aan haar opheffing in 1868 direc-
teur bleef. Deze studie naar haar lotge-
vallen is zorgvuldig beschreven en mooi
geïllustreerd.

Nieuwe dissertaties

Alexy, Petra. Der Hund als Modelltier
in der Ernährungsforschung im 17.
bis 19. Jahrhundert (Verdauungs-
physiologie, Energie- und Eiweiß-
stoffwechsel). Hannover:
Tierärztliche Hochschule; 1998. 335 p.
Op basis van een uitvoerig literatuuron-
derzoek (de lijst telt meer dan 750 num-
mers) gaat de auteur de kennisontwik-
keling na op het gebied van de voe-
dings- en spijsverteringsfysiologie, waar-
bij de hond als proefdier werd gebruikt.
De voorkeur voor deze diersoort is voor-
namelijk uit praktische omstandigheden
te verklaren: gemakkelijk te dresseren,
eenvoudig te voederen en sterke consti-
tutie. In de 17e eeuw wordt vooral in
Nederland de anatomie van de hond
bestudeerd: Gerard Blasius geeft voor
het eerst een complete anatomie en
Anton de Nuck ontdekt de orbitale
speekselklier, terwijl het Reinier de Graaf
voor het eerst gelukt om fistels aan te
leggen om speeksel en pancreassap op
te vangen. Sinds het beschikbaar komen
van chemisch-analytische methoden in
de 19e eeuw droegen voedingsproeven
bij de hond, waarmee F. Magendie is
begonnen, veel bij tot de kennis van de
voeding bij de mens, al zijn er enige ver-
schillen (ontbreken van diastase en uit-
scheiding van allantoïne i.p.v. urinezuur).
Hoewel er eind 19e eeuw veel kennis
beschikbaar was, is deze toen niet toe-
gepast om de voeding van de hond te
verbeteren.

Cavrot, Cécile. La participation d\'un
académicien: F. Vicq d\'Azyr a la réso-
lution de l\'épizootie de 1774. École
Nationale Vétérinaire de Nantes;
1999. 198 p.

Een gedetailleerde studie van de bestrij-
ding van de veepest-epizoötie die in het
zuid-westen van Frankrijk in 1774 uit-
brak en onder leiding van Vicq d\'Azyr
met succes werd bestreden (zie de
samenvatting in het verslag van
Vetmondial 99 te Lyon)..

Fengler. Regina. Rudolf Virchow und
die Veterinärmedizin seiner Zeit.
Kontakte, Beziehungen, Einflüsse.
Berlin: Freie Universität; 1997.169,6 p.

De grootste betekenis van Virchow, óók
voor de diergeneeskunde, is zijn leer van
de celpathologie geweest, die in het
denken over ziekteprocessen een revolu-
tie teweeg bracht. Hij onderhield een
levendig contact met de nabij zijn insti-
tuut gelegen Berlijnse \'Tierarzneischule\',
sinds 1887 \'Tierärztliche Hochschule\',
speciaal met de docenten pathologie,
Gerlach, Roloff, Schütz (die zowel
Virchows leer als zijn sectietechniek in
de diergeneeskunde introduceerde) en
ook met von Ostertag die ook bij hem
gepromoveerd was. Als onderzoeker en
als politicus heeft V zich op diergenees-
kundig terrein bewogen. Hiervan getui-
gen 54 van zijn publikaties. Deze liggen

niet alleen op het gebied van de patho-
logie, maar ook op dat van de parasito-
logie, de infectieziekten, de zoönosen,
de hygiëne, zowel van levensmiddelen
als van het milieu. Binnen het oeuvre
van deze universalist representeren deze
slechts een fractie van zijn gigantische
productie; zijn \'sämtliche Werke\' die nu
worden uitgegeven, zullen 70 banden
beslaan! Door zijn werk en invloed is de
afstand tussen geneeskunde en dierge-
neeskunde aanzienlijk verkleind.

Jentsch, Rupert. Das rituelle Schlach-
ten von Haustieren in Deutschland
ab 1933. Recht und Rechtsprechung.
Hannover: Tierärztliche Hochschule;
1998. 450 p.

Uitermate degelijk overzicht van wetge-
ving en rechtspraak betr. het rituele
slachten zonder verdoving (sjechieta bij
de joden en dabh bij de islamieten) in
Duitsland onder de vier verschillende
staatkundige omstandigheden (Derde
Rijk, tijd van de bezetting door de geal-
lieerden, Bondsrepubliek en DDR).

Kotter, Anita. Die Geschichte der
Erforschung und Behandlung der
quot;Fohlenlähmequot; von 1790-1990.
München: Ludwig-Maximilians-
Universität; 1998. 181 p.
Na een eerste beschrijving door
Brugnone heeft de veulenziekte gedu-
rende twee eeuwen zeer veel en uiteen-
lopende aetiologische verklaringen
gekregen. De aanwijzing van een bacte-
riologische oorzaak door Bollinger in
1873 opende een lange zoektocht naar
de eigenlijke verwekker(s). Omdat geen
monocausale venwekker gevonden kon
worden en door ineffectiviteit van ent-
stoffen en van serumtherapie ontstond
een tegenbeweging die de oorzaak vee-
leer in praedisponerende factoren zocht.
Naast toedienen van colostrum, werden
Sulfonamide-, antibiotica- en corticoï-
dentherapieën ingezet; daarnaast namen
chirurgische ingrepen in betekenis toe.

Vroege onderkenning wordt tegenwoor-
dig van het grootste belang geacht.

Nohl, Vera. Der wissenschaftliche
Beitrag zum Fach Anatomie an der
Tierarzneyschule Wien während der
Zeit von 1767-1808 unter Scotti.
Schmid, Tögl und Pessina. Wien:
Veterinärmedizinische Universität;
1998. 81 p.

Van de in de titel genoemde docenten
j^orden, naast biografische schetsen,
hun werken, i.h.b. met betrekking tot de
anatomie besproken. In de behandelde
periode was er grote invloed van de
Franse veterinaire scholen. Het onderwijs
was geheel gericht op het werk van de
afgestudeerden in het leger.

Ohlendorf-Kunze. Marietta. Ein
B^iyag zur Ernährungsforschung
beim Pferd im 19. und 20. Jahrhun-
dert; Mineralstoffe und Vitamine.
Hannover: Tierärztliche Hochschule;
1998. 381 p.

wereldliteratuur betr. de rol van

\'Mineralen en vitaminen in de voeding

J/an het paard is hier in haar ontwikke-

\'ng vanaf de eerste publikaties tot op

eden op een systematische manier

samengevat. Een indrukwekkend werk-
stuk.

quot;^\'^ois. Claire. Chauveau: sa vie, son
^uvre anatomique et physiologique.
cole Nationale Vétérinaire de Lyon;

^^^an-Baptiste Augustin Chauveau (1827-

was een van de veelzijdigste
^\'^derzoekers onder de Franse veterinai-
n. Hij was eerst leraar en ook een tijd
^quot;quot;Acteur van de Veterinaire School in

en na 1886 inspecteur van de vete-
vefnbsp;en tevens hoogleraar

^■Selijkende pathologie aan het

uséum d\'Histoire Naturelle in Parijs,
^^\'^^\'\'kgebied besloeg de anatomie,
gnbsp;de bacteriologie en de ver-

ykende pathologie. Hij bezat een uit-
zonderlijke begaafdheid om proefopstel-
lingen te bedenken en instrumenten te
ontwerpen. Samen met Étienne-Jules
Marey, met wie hij door bemiddeling van
Donders in contact kwam, deed hij
baanbrekend werk in de cardiofysiolo-
gie, o.a. door toepassing van hartcathe-
terisatie. Na een uitvoerige levensbe-
schrijving, beperkt de auteur zich tot de
bespreking van Chauveau\'s verdiensten
voor de veterinaire anatomie (vooral
gelegen in zijn Traité d\'anatomie com-
parée des animaux domestiques, vijf edi-
ties tussen 1855/1857 en 1905) en de
fysiologie, waarbij zijn belangstelling,
behalve naar de cardiovasculaire fysiolo-
gie ook uitging naar de de fysiologie van
het CZS, de prikkeloverdracht naar de
spieren en de suikerstofwisseling van de
spieren. Tenslotte wordt een beschrijving
gegeven van de instrumenten van
Chauveau die bewaard gebleven zijn in
het Instituut voor Veterinaire Fysiologie
in Lyon.

Rach, Stephanie. Zur Entwicklung
der Toxikologie in der Tierheilunde
des ausgehenden 18. und des 19.
Jahrhunderts. Glessen: Justus-Liebig-
Universität; 1997. 517 p.
Voor de geschiedenis van de veterinaire
toxicologie kan deze dissertatie gaan
gelden als een naslagwerk, althans voor
zover het de behandelde stoffen en de
ontwikkeling in Duitsland betreft, want
alle gebruikte literatuur is Duits of in het
Duits vertaald. Na een uitvoerige alge-
mene inleiding wordt in zes hoofdstuk-
ken de ontwikkeling van de toxicologi-
sche kennis nagegaan. Deze hoofdstuk-
ken zijn achtereenvolgens gewijd aan
kwikzilver en zijn verbindingen, lood en
zijn verbindingen, arsenicum, herfsttij-
loos, witte nieswortel en tabak.

A. Mathijsen

Mag
a.u.v. een

ziin?

zorg voor het dier bij u centraal. Wij, als coöperatie
van u en uw collega\'s, ondersteunen u daarbij. Niet
door u hinderlijk voor de voeten te lopen, maar door
er te zijn ds u ons nodig hebt. Dat is bijna dogelijb,
als het gaat om de levering van producten via de
groothandel. Daarbij profileert u van het niateriële
voordeel dat een krachtenbundeling van zo\'n 1800
beroepsgenoten nu eenmoal met zich nie^rengt.
Maar we zijn wel iels meer dan alleen tnaor een

inkolt;^olleclief. Dat ontdekt u als u een beroep op
ons doet bij vragen op het g^ied van autoimSsering,
opothedcbeheer en -inrichting, ARBa en milieu-
aspecten, certificering en (ver)bouw van uw praktijk,
om maar een paar zaken te noemen. Hierbij
leunt O net zo goed profiteren van de
kennis en ervaring die is gebundeld
in AUV. Mocht u meer willen profite-
ren van de voordelen van uw lid-
maatschap, belt u ons dan even.

We zijn er al» u ons

dierenartsencoöperatie

» »23 5431 SL Cuijk, tel. 0485 33 55 55

Beversestraat zo,nbsp;i Jtnbsp;i

ARGOS

bulletin van het veterinair historisch genootschap

nummer 21 \'2\'Xnbsp;serie 3nbsp;voorjaar 2000

Inhoud

Uitnodiging Voorjaarsbijeenicomst
(Beers, 12 april 2000)
p. 55

Redactioneel
p. 57

Summaries of main articles
p. 59

E.P. Oldenkamp en A. Mathijsen
Twee brieven aan Alexander Numan
uit 1829 en 1830 van
J.H. van Opdorp, heel- en
vroedmeester te Arnemuiden
p. 61

R. Strikwerda
Persoonlijke ervaringen met het
invriezen van stieren-sperma,
1949-1984
p. 67

PA. Koolmees
Van paardendoctor-koemeester tot
veterinair manager.
Regulering van de veterinaire markt
in historisch perspectief
p. 75

quot;Kijk op dierenquot;.
Het dier als inspiratiebron voor
kunstenaars. Lezingen gehouden tij-
dens het Jaarcongres van de KNMvD
te Veldhoven
* Florence RJ.M. Pieters
De dieren in de Amsterdamse
menagerieën rond 1700
* Simon Fuks
Dieren als symbolen
op jachtschilderijen
* H. Meyer
Hoe kijken kunstenaars aan
tegen het vreten der dieren?

p. 79

Boekbesprekingen
p. 87

Publicaties uit de zusterverenigingen

p. 90

Recente publicaties
p. 91

Aankondigingen
p. 94

ü
hIK

vACcm

Gripovac

Hyoresp

Neocolïpor

Parvoject

Parvoriivax

Rhiniffd-T

Ruvax

ANWARAStTtCA
l\'diioiiiec IVs injectie
Pdiioinec 0,27\'quot;lt;i big
Ivomec 1% injectie
Ivomec 0.?7 big

Ketofeii 10«\'® U.D.A.

VACCINS
Aviffa RTI
Gallivac IBD
Nemovac
Cunical
Lyomyxovax

Volamiii

VACCÖ^iS
Eiirifel*
Rabisin

ANWAsA-srrtCA . ^
Frontline Spray
Frontline Spot-On

dwIrsen „ quot; \'

Imaigene

Ketofen 1% injectie
Ketofen Tabl.
Nesdonal
Roiiaxan Tabt.
Stomoigyl Tabl.

t?rA(SNOSTiCA
Witness FeLV
Witness FIV

Witness Combi FeLV/FIV

ElEKTftOMlSCHE \'
IDEMflRCATlÊ

indexel Pocket Reader (kl.)
Iiidexel Reader EX (gr.)
Indexel Tiansponder

VACCINS

Etirican*

Pirodog

Piieiimodog

Primodog

Rabïsm

. M
f