INTEEONAREN.

INTEKKESAUEN.

Geschiedenis der Kerk. — Hoe gemakkelijk zijn die woorden daar neder geschreven!

Alleen Hij die van eeuwen tot eeuwen de lotgevallen van den mensch heeft geboekstaafd!

Van af het heilige sombere woud met den bloedigen ottersteen, tot aan den prachtigen tempel met het Woord iler Liefde -— beiden — die tempel en dat woud, bewaren de geschiedenis van \'s menschen betrekking tot zijnen Schepper!

Wie schetst ons zijue wisselingen — eerst heidensche tempel, later Christelijke kapel, om eindelijk te worden wat het nu is!

Met welke iuuige banden, dochter van den heiligen Odul-phus, is onze bevolking sints eeuweu aan u gehecht!

Eu geen wonder; reeds als hulpeloos wicht wordt zij tot u gebragt en ontvangt, vaak schreij end, het geheiligde water dat met moeders tranen haar wijdt aan Hem die gezegd heeft: »laat de kinderkeus tot mij komen.quot;

Het, wicht is jongeling geworden en zul zijne intree in de wereld doen; ook nü weder wordt aan uwe portalen geklopt.

Zie onder nwe hooge gewelven is de maaltijd aangerigt, maai^- niet de wijn die dronken maakt, niet hot brood dat verzadigt, zal worden toegediend — neen voorwaar \'t is een voedsel dat kracht geeft op den levensweg.

De man heeft zich eene levensgezellinne gekozen: nogmaals gaan uwe gastvrije deuren open; het jeugdig paar wil zijn huisselijk geluk onder uwe hoede stellen, en biddend wordt het toegezongen:

Eu eindelijk, wanneer dierbare dooden beweend worden, als de ziel gebukt gaat ouder \'s levens last, ook dan, dochter van den heiligen Odulphus, is uw tempel een toevlugtsoord, zijt gij de vertroostende vriendin.

In de iri.stoi\'ie van het IJtrechtsclie Bisdom wordt vermeld: »de parochiekerk te I^aknevelu in (iermaaiischen stijl gebouwd, dagteekeut van de 12\'- of 13° eeuw,quot; /.ij is gewijd aan den heiligen Odulphus 1) en ressorteert onder den bisschop van Utrecht: 2) zij is begiftigd met de volgende vicariën:

1°. van het heilige kruis ad 4:3 keizersguldeus van 20 stuivers het stuk, Collatoren (begevers); van Coot te Ermelo.

2°. van den heiligen Sebastiaan en Antonius ad 50 guldens, Collatoren: Hendrik van Domfsklaeu en Joost van Esveld; in 1(597 diende zij nog tot studiebeurzen en suppletie van predikantstraktement, ook van den koster-on-derwijzer.

Uit het oude kerkboek der gemeente van 1516 blijkt dat er toen minstens vier altaren gevonden werden, een orgel ter plaatse van het tegenwoordige, de predikstoel iets meer vooruit dan thans ter hoogte van den kruisgang, aan de westzijde een doopfont tusschen het orgel en de zuider groote deur, één aflezerspilaar over de groote zuider deur, waarbij eene bel om het aflezen van verkoopingen en placaten vaf fa luiden-,\'quot; in lG7(j is dit aflezen afgeschaft en gelast, dat het op de kerkhofsmuur zou plaats hebben. De altaren waren:

1) Te Oorschot geboren, onderscheidde hij zich in de bekeering der Friezen omstreeks 850, en werd om zijne bijzondere godsvrucht en den grooteu ijver in de verspreiding van het Christendom, heilig verklaard.

2) Jiij Bul van Pius VI dd. 11 Maart 1500 werd Utrecht tot aartsbisdom verheven en daaronder toegewezen Barneveld , TerSchuer, Voorthuizen, Ede, enz.

1°. van de heilige Anna, thans de in wit marnier door Siesenis gebeitelde genius des geloofs boven het graf der van Esskn van Sciiafkklakr ,

2°. het hoog altaar; het monument van den predikant Mensinga neemt die plaats in,

3quot;. onze lieve vrouwe altaar, nu het monument vau den predikant vau Vloten, en

•1quot;. Heer Uicholt Huigens altaar, tusscheu de zuider deuren. Vóór of in de nabijheid dier altaren bevonden zich de graven der priesters en van de Hackforts , van Dompselaers , Esvelden, van Ommekens, van Bi.iler , van Giieijx , Maurits Pannekoek enz., alle geslachten, die gedurende eeuwen het lot dezer gemeente burgerlijk en kerkelijk bestierden.

Zie hier wat de geleerde W. Moll in den Nuts-almanak van 1871 ongeveer zegt over bouworde, koov, toren Qn doop-font: »de eigenlijke benaming der bouworde is Gothische d. i. Barbaarsche, aldus door de Italianen bestempeld, die alleen de oude Grieksche vormen schoon noemden; in Frankrijk is de spitsbogenstijl geboren, die door ons de Gothische, maar door de Duitschers de Germaansche wordt genoemd;— omstreeks 1200 is die stijl ook bij ons doorgedrongen — de kerken gedurende het tijdvak van de invoering van het Christendom in Nederland d. i. vau de zevende tot het begin der elfde eeuw, waren van hout met riet gedekt.

Bij de fundering der kerken werd de oude regel in acht genomen: het koor, het heilige der heilige van de kerk moet naar het oosten gerigt zijn. Het oosten toch de hemelstreek des lichts, waar de vriendelijke zon opgaat, was reeds voor de Christenheid der vroegste eeuwen een zinnebeeld van het hemelsche paradijs.

Sints de achtste eeuw zijn de torens in Europa algemeen geworden en vervingen de vroegere klokkenhuizen; daar de torens zich hoog in de lucht verhieven en vau wijd en zijd konden gezien worden, werden zij gaarne aangemerkt als

handwijzers, die den sterveling naar zijne bestemming voor sliet andere landquot; den hemel wezen.

Doopfonten werden aan de ingangen en de westzijde dei-kerken geplaatst, omdat de doop is eene opneming in de gemeente des Heeren en het westen, de hemelstreek van den nacht, het zinnebeeld van den staat der zonde is, waarvan de doop reinigt.quot;

In 1600 was de kerk nog d reddeloos, ongezien en vloerloosquot;, en werden de 138 eigenaren der graven bij kerkespraak opgeroepen , graanwen en blaauwen steen op de graven te doen plaatsen en de gebakken (vloertegels) op te ruimen;

de oudste zerk ligt of lag nabij het koor, ter zijde der ouderlingenbank met het jaartal 1467 en het opschrift»j-e-quiescat in pacequot;; naar de uitgesleten figuren te oordeelen, was het een priesterlijk graf; aan den noorderingang heeft vroeger eene oude zerk van Bentheimer steen gelegen, die, volgens overlevering, de laatste rustplaats van Jan van Schapfblaee zou hebben gedekt.

Men wil, dat toen in \'t laatst der vorige eeuw de vloer der kerk werd opgehoogd en de graven aangevuld, een lijk zigtbaar werd, geheel gekleed in purper; te spoedig evenwel viel het ineen, zoodat geen onderzoek mogelijk wa.s ; wel-ligt rustte daar de laatste commandeur der ridders van Sint Jan aan welke commanderij, onder meerdere vaste goederen, ook het Hof te Callenhroek, thans \'t Groote Hof, toebehoorde.

Bij eene herstelling in 1862, zijn aan den koormuur schilderingen te voorschijn gebragt; zij bestonden in blaauw en rood gekleurde festoenen, omstrengeld met wijngaardranken, \'t scheen dat die doorliepen over het oostelijk gedeelte van het koor; de zich daar bevindende nissen, die toegemetseld waren, bevatten slechts fragmenten gekleurd lofwerk van duifsteen, die waarschijnlijk tot sieraad der nissen hadden gediend. Vóór 1860 was het koor nogafge-

sloten door een stevig, goed bewerkt hoog hekwerk van eikenhout, dat in 1654 te gelijk met den predikstoel en liet ouderling-gestoelte door amptsjonkers werd aanbesteed; de kleine kerkruitjes die nog togtiger waren dan de groo-tere, zijn in 1854 vervangen; wij hebben de geschilderde glasramen, die vroeger het koor zouden versierd hebben, niet gekend; de 2quot; ouderlingenbank is van 1728.

Het Mozesbeeldje ter zijde van \'t orgel, dat nu van Bent-heimersteen schijnt te zijn, werd vroeger al naar den smaak van de Dominees- ot\' Schoutens-jufvrouw («Scholtinne») op-geverwd; wij hebben het nog gekend met witten tulband, blaauwe tunica en roode broek, \'t geleek op een zouaaf; het wijzerbord waarop Mozes staat, was toen vierkant, zeer kolossaal, en prijkte met de wapens der amptsjonkers Ben-tinck van wijnbkiigiïn, van essen en van Beoeckhüijzen ; de komst van Mozes moet aan deze omstandigheid worden toegeschreven: in 1GG7 besloten de amptsjonkers, dat de predikant die lanyer sermoen zou houden dan van 2 uren, voor elk vierendeel uurs napreek een car olie gulden boete zou verbeuren; om nu den spreker beter dan door den zand-looper op de vlugtigheid des tijds indachtig te maken, werd een slaand uurwerk vlak over den predikstoel aangebragt, waarvan de hamer door Mozes op de klok wordt geslagen: smid Evert Elissen leverde het voor /32.10.4.

Even als de graven, herinneren de namen der kerke-banken aan onze oude geslachten, de Dompselaersbank, de Bentincks- of Brielaersbank, waar nu de predikanten zitplaats hebben (deze zaten vroeger aan \'t einde der ouderlingenbank) die van van Essen of van Schaffelaer; naast deze bank was vroeger de bank der amptsregering in 1658 op last der amptsjonkers getimmerd en daarnaast de nieuwe »schoutenbank; de oudste schoutenbank vóór de Hervorming, \' was de tegenwoordige baak der predikanten, vóór dat zij aan de Bentincks in eigendom kwam.

Wij vinden in dat jaar een accoord gemaakt over de re-»parirung des lienesse-orgcl waarover twijnt en schelonge (rusie) »xoasquot; zijnde de bedongen kosten op een koe na betaald; \'t geld was toen schaarsclier dan de koeijen; wanneer dit orgel is weggenomen, blijkt niet, welligt in de eerste tijden der hervorming als een overblijfsel van de Roomsch-Catho-lijke eeredienst; — wij kunnen dit voor zeker aannemen , als wij in de kronijk van Arnhem 1589, lezen dat »D⁰. a Niekex , die ook te Barneveld dienst deed, den 29^cquot; Jnli eene heftige predikatie tegen het orgelspelen hield , niettegenstaande de magistraat van Arnhem had beslist, dat dit geene kerke-dienst maar eene politieke zaak wasdie quaestie werd evenwel bijgelegd en de kerk in het midden gelaten; de organist is gelast psalmen te spelen als de predikant ran stoel ivas. — Was het dan ten onregte dat onze groote Zwijger vroeger de wijsheid van Arnhems magistraat bovenmate roemde? In 1705 werd bet tegenwoordig sierlijk eu deugdzaam orgel met 1732\'\'pijpen aan de kerk geschonken dooiden Landdrost van Veluwe L. W. ran Essen van Schap-pelaee, uit de overweging dal de ingezetenen zoo zeer naar dergelijk instrument verlangden ; de eerste organist was Cornells Sonnevelt , benoemd in 17C5 op / 200 traktement; hij was heiast met de reparatie en moest zorgen voor het huilen en eens \'s weeks minstens den uur spelen en andersints ter dispositie van amptsjonkers zijn.

Het bevallige Maria lichtkroontje met de omstraalde moedermaagd en bet kindeke, dat in het koor prijkt, zou volgens eene aanteekening in het archief van\'s Hertogenbosch, tijdens de belegering door Fuedebik Hendimk in 1629, uit de Sint Janskerk buit zijn gemaakt door kapitein Bbntinck en zijn knecht uit Barneveld; \'t is mogelijk, dergelijke ban-

delingen zullen in die dagen wel over en weder gepleegd zijn, maar \'t staat mij niet voor dat de Bentincks als kerk-roovers bekend zouden zijn; maar \'t staat zwart op wit: ipse vidi.

Hofdijk in zijn » Voorgeslachtquot;, geeft eene afbeelding van dergelijk lichtkroontje en teekent daarbij aan, »dat het »fraaije kunstwerk dagteekent van de 15^c eeuw en een »voortbrengsel van den hamer is.quot;

De zilveren kan tot avondmaalsviering is een geschenk van kerkmeester Hendrik Mohebn in 1689.

De borden waarop de psalmen en gezangen zijn vermeld, werden in 1077 geschonken door den amptsjonker W. van Raesi\'elt , hoofdschout van \'s Hertogenbosch.

Kerkmeester Evert Willemsen vereerde in 1093 de zilveren schotels tot avondmaalsviering.

In 1710 zijn 8 bijbels aan ouderlingen en diakenen in haar stoel door schout D. van Dompselaeh geschonken en een jaar later 0 kwartobijbels in den amptstoel van ampts-jonkers geplaatst.

De door een hekje afgesloten plaats van den voorzanger werd gemaakt in 1722, omdat de jongens zijn voetenbankje altijd leeghaalden.

De stevige koperen lessenaar op den predikstoel is in 1727 gelijktijdig met een zandlooper in koperen koker aldaar geplaatst.

Bij de herstelling van het koor in 1800, hebben wij eene onderaardsche opening ontdekt, die de ingang was van eerie vroegere communicatie met een tegenover de kerk staand huis (toen welligt pastoors-woning).

Wij lezen dat in 1723 de hoek der kerkhofsmuur is ingetrokken om een beteren oprid te maken naar de schoolstraat (meer bekend ouder den naam van schaapsteegje):

zooals meest overal, was vroeger ook hier om de kerk een kerkhof door eene lage muur afgesloten; in 1770 afgebroken omdat de baldadige jongens — juist zoo als onze jongens zouden doen — de losse steenen er uithaalden en daarmede de kerkglazen insmeten; de steenen palen die toen geplaatst zijn, houden zich goed zoo als nog te zien is.

In 163G lag de kerk verscholen tusschen hooge eiken-hoomon en om het kerkhof stonden iepen die dat jaar val-baar en voor /90.— verkocht ziju; toen, en in 1G45, heeft de kerk eene groots herstelling ondergaan, waarvoor volgens de rekening f 600.— opgenomen en /300.— van de gedeputeerden des kwartiers is ontvangen.

In 1702 komen nogmaals f 1340.— voor, zeker het gevolg van den toreubrand in het laatst van 1600.

Wij hebben om het kerkhof eene rij lindenboomen gekend , statige hoornen, zeer sierlijk platgeschoren, maar meest allen hol; dergelijke boomen stonden er reeds in 1719. In 1847 zijn die linden opgeruimd en door het tegenwoordige plantsoen vervangen; de kastanjeboomen werden op een zaturdag-nacht in April bij het licht van eenige brand-lantaarns geplant; de boomen waren laat in dien avond door den vrachtrijder van Bruggen uit Utrecht medegebragt; het overige plantsoen is afkomstig van de verschillende tuinen in het dorp en de beklinkering hadden wij gratis te danken aan het toenmalig Domein-bestuur; \'t was uitbraak van den straatweg van Amersfoort naar Apeldoorn; de boeren, ook de Roomseh Catholijken, voerden het zand voor de ophooging van het kerkhof aan en de ingezetenen de klinkers; ter eere der ingezetenen moet worden getuigd dat zij altijd klaar staan als er wat op te knappen valt.

Wij herinneren ons nog dat oude kerkhof vol grafbuiten en gaten van ingevallen kisten, waaruit overblijfsels der lijken zigtbaar werden; \'s winters was het een modderpoel en \'s zomers een stofnest — en geen wonder — waar is

dat stof beter te vinden dan ter plaatse waar alles getuigde: »Stof zijt gij en tot stof zult gij wederkeerenquot;!... Een deftig man, die tegenover dat kerkhof woonde, vermeende in vollen ernst, dat hij \'s zomers het stoffelijk overschot der daar begraven Barnevelders op zijn boterham naar binnen kreeg, als de wind dat kerkhofstof door de reeten der vensters over zijne ontbijttafel verspreidde; we zullen het niet tegenspreken; wel weet ik, dat het beenderenmeel noch nadeelig op de gezondheid heeft gewerkt, daar hij en zijne uitmuntende vrouw oud zijn geworden , noch op hunne warme liefde voor Barneveld. Ik herinner mij mijne verwondering toen ik in dat gastvrije huis een bezoek brengende , den gastheer op een der nog al bestoven vensterbanken zag wijzen, en aan zijne vrouw hoorde toeroepen: »Hans, daar ligt weer -J of Barnevelder, laat Bet dien eens opvegen,quot; \'t werd mij evenwel later opgehelderd, gélijk we u zoo even verhaalden, wat hij bedoelde.

In 1717 bestond nog, ter zijde van den toren, een knekelhuis waarin de beenderen en doodshoofden, die op het kerkhof\' bloot waaiden, bewaard bleven en vaak tot kegelspel voor de jongens dienden, het opschrift luidde:

»Hier is ffeschied reytvaerdig regt Hier ligt de meester Lij den knecht Hier leijt de solte hij den wijse De jonge hij den oude grijse Hier ligt de arme bij den rijke De vuile hij den suiverlijke.quot;

Of het van Cats was stond er niet bij , maar \'t was geen pruldichter die het maakte.

Ter andere zijde van den toren bestond in 1774 een keijenhok; bergplaats van het materieel voor herstelling der straten.

In 1752 is het kleine torentje op liet koordak staande afgebroken, en het daarvan afkomstig ijzeren kruis op het

koorspits geplaatst; de koordeur dagteekent van 1751, de groote Noorderdeur van 1723.

Men kan liet de kerk aanzien, dat zij nog al eens hersteld is, de zuidzijde heeft de meeste oude groote mopstee-nen behouden; aan de noordzijde zijn het voor het meeren-deel steenen van nieuwere dagteekening.

Veelal is de kerk deelgenoot in het lief en leed en is vanjv hare geschiedenis ook die der gemeente; veel van de vroegere lotgevallen vonden wij niet opgeteekend, maar \'t ware welligt beter_voor het dorp geweest, zoo wij niets hadden gevonden; gelukkig het volk, dat geene geschiedenis heeft; helaas! Barneveld was er altijd bij als er slaag viel en Utrecht en Gelderland konden in vorige eeuwen \'t nog minder eens worden te land dan nu te water, wat zóón oude steê lang kan blijven zeuren; ziehier eenige geschiedkundige herinneringen:

In Juni 1421 plunderden en verbrandden de Utrechtschen ■ ^ Barneveld, Voortlmizen , Ter schuur, en leed onze kerk groote

schade; in 1509 plunderde Floris van Egmond ons dorp, legerde in de kerk en voerde vele ingezetenen gevankelijk mede.

Laat ons 10 Juli 1482 niet vergeten, den dag van Jan van Sch afpel abe, toen onze kerk ook niet gespaard is.

In 1517 werd door de Bourgondiërs de kerk en onderscheidene woningen in asch gelegd, alle vee geroofd en de huislieden op zware schatting gesteld.

Voordat wij van de kerk afstappen nog een woord over de vroegere bedienaren, toen de kerk aan St. Odulphus gewijd, onder den Utrechtschen bisschop ressorteerde; daarna een kort overzigt van af de hervorming.

De kronijk van Arnhem vermeldt: op maandag en dings-dag 1522 tot vastenavond, heeft de Hertogin van üelbe

yeteerd met Burgemeesteren van Arnhem , het huisgezin he,-stond uit .Tan van Nijeveld en Jan van Bentinck jager-meester ; haar biechtvader was de pastoor van Barneveld; dat kan zijn geweest Frerik van IIoi/niuizkn, benedictijner monnik uit de abdij van Paterhorn, een stokoud man die in de wandeling werd genoemd pater van Barneveld.quot;

In 154C vinden wij vermeld, het overladen van Arend Vonck, pastoor te Barneveld; Breunis Li;bbei;ts volgde hem op in 1548; in 15(34 waren priesters: Andries Jacobs en Jochem van Mhegen , in 1584 volgde hem op Reijnier van Wijnckop pastoor; deze laatste der pastoorswas de eerste der predikanten. Wij lezen bij Ypeij en Dermout dat Ttei-nirus Wincopius —- zoo verlatijnscht klinkt de naam heel wat voornamer — dat onze Reijnier door de Sijnode of classis van Harderwijk gelast is eene hervormde gemeente te stichten en naar Nijkerk te reizen om daar het avondmaal te leeren bedienen, iets, wat hij nooit gezien had. In het najaar van 1584 schijnt hij hoop gehad te hebben eenige lidmaten te zullen aannemen; — of die hoop is vervuld , blijkt niet; — wij kunnen dus zeggen, dat onze gemeente is ontstaan uit kleine beginselen.

Maar reeds in 1581 hadden de voorstanders der nieuwe leer getracht, die hier ingang te doen vinden en de zorg daartoe opgedragen aan J. J Mou , vroeger pastoor, toen predikant te Bunschoten. Daar de man echter vijf gemeenten moest bedienen , is het niet te verwonderen, dat zijne stichting vrij mager was en weinig of geene vruchten opleverde.

Om evenwel wat gang achter de zaak te zetten — daalde wederpartij ook niet stil zat — werd de Arnhemsche predikant Fontanus gelast de kerk te reformiren ; een jaar later (1582) is Joannes a Nieken van Doesburg, ter waarneming der kerkedienst aan Barneveld geleend, geleend, ja men deed wat men konde; in die dagen toen het aantal

predikanten niet toeliet om aan elke gemeente een vasten predikant te kunnen geven, werd tijdelijke hulp verleend. Ook was men gemakkelijk om priesters als predikers der nieuwe leer toe te laten en menig pastoor die den vorigen Zondag nog mis bediende, nam den volgenden de dienst waar als hervormd geestelijke.

Om nog eens op onzen Reijnier van wunckoi¹ terug te komen: uit het oud kerkehoek blijkt, dat hij in October 1581 zijn\' naam teekende met bijvoeging »iu der tijd pas-toir lot Bernefddt;quot; deze bijvoeging bevestigt wat wij zoo even verhaalden. Hoe lang van Wijnckop zijne nieuwe betrekking waarnam weten wij niet — dit is zeker dat de Barnevelders niet bij hoopen tot de nieuwe leer zijn overgegaan en dat is ook naar de natuur der dingen, wanneer men in het oog houdt de gehechtheid van den Veluwenaar aan het oude, een eigenaardig voorbehoedmiddel tegen het weg-loopen met alles wat nieuw is, eene deugd wanneer die gepaard gaat met degelijk onderzoek — ware levenswijsheid om geeue oude schoenen weg te werpen voordat men goede nieuwe in de plaats heeft. — Maar, dit ook tusschen 2 haakjes.

Op de lijst der Geldersche predikanten, zamengesteld door de jongii , komt in 1606 als eerste vaste predikant te Bar-iieveld voor: Anthonius Wedaeus; in ons oude kerkeboek vinden wij met zijne handteekening de verklaring, dat daaruit 4 bladzijden verloren zyn. Een tiental jaren bleef hjj hier werkzaam althans in functie; de kerkeraads-notulen van 1616 vermelden vdat om den doodelijken a/gam-k van dien f/eestelijke, de herkerekeniny niet is lt;jedaan.quot; Zijne weduwe heeft gedurende eenigen tijd onderstand uit de kerkefondsen genoten en teruggave gehad van onkosten die zij aan de Pastorie had gemaakt.

Wij hebben nu de ongezochte gelegenheid om te herinneren hoe de hervorming op de Veluwe wortel heeft geschoten;

wij zullen trachten zoo kort mogelijk te zijn, want het kerk-relaas dijt ongevoelig wat breed uit, maar \'t gaat nu in eene moeite door en het spaart anderen den last van zoeken; YrEY, Deiimouï eu Roouaards liggen toch open voor mij en de vruchten van die geleerden zijn de moeite dubbel waardig om nagelezen te worden.

» Later dan wel in Holland, Zeeland eu andere gewesten , werd de Hervorming in Gelderland gevestigd niet alleen, maar ook geboren en eerst sints 1578 daar met kracht voortgezet. De voor de hervorming ijverende Jan van Nassau vond veel tegenstand. Doch na 1579 gaven Arnhem eu Nijmegen het voorbeeld eu was vooral Harderwijk niet achterlijk,quot; — »Harderwijk niet achterlijkquot; zegt de heer Rooijaakds; wij zullen er de redeu bijvoegen: de Barue-veldsche Luther verdient dat.

In 1544 bekleedde te Gardereu, dat tot Barneveld behoort, het ampt van vice-curect of\' kapellaan, Ja)i Gerritsen Vee-steeg, uit onze buurtschap Stroe, meer bekend onder den naam van Anastasius Veluwanus of de verresene Velmcenaar. en schrijver van »Der leken weghioijser—■ hij was een ijverig voorstander der nieuwe leer en in 15G6 met Jan Abenusbn , (van het geslacht der Akendsen te Garderen) predikant te Harderwijk; hij dus bereidde aldaar de aarde, die later zulke heerlijke vruchten zou voortbrengen , — \'t is bekend dat onze Anastasius of Versteeg, in 1550 als verkondiger der nieuwe leer te Arnhem gevangen genomen en krachtens vonnis van het Geldersche hof op 3 February 1550 op het kasteel te Hattem is gevangen gezet; 1) hij werd daaruit onder borgtogt van ƒ 500 ontslagen op voorspraak

1) 9 Januari 1550 is Dirck AVolff notaris van den kristen gelove gereijst tot Garderen om te visiteren eu kisten en kofferen der kerke aldaar eu \'t huijs van Heer Jan van Garderen vice-pastor; hem is daarvoor toegelegd XVIII stuivers. In 1551 aan Johau Holtzwiller de som van 78 ponden 19 schellingen voor zeeckere oneosten Lij hem verteert om Jau Geerarts vice-cureijt te Gardereu te halen die

van koningin Mama , vertrok naar Leuven en verdween van daar oin zich te Keulen te vestigen totdat hij te Harderwijk optrad; hij is in 1591 overleden.

De provinciale regering deed van hare zijde alle moeite om zonder aanstoot de hervormde leer ingang te doen vinden, waarvan zoo menig plakkaat getuigt. Zelfs zij n de predikanten gelast »in hunne predicatiën zooveel moderatie omtrent Spanje te gebruiken als eenigsints met de religie kon overeenkomen.quot; Drie jaren later evenwel hakte men er duchtig op los; — 1) eene aanteekeuing in de kronijk van Arnhem op het jaar 1599 herinnert ons aan het doopen met de brandspuit door generaal Daendels in Indië; die aanteekeuing luidt; »07ider-tasschen hielden de Roomsctie supersticiên nog geruimen tijd aan, in zoocel\' dat de keurmeester Gijs Leusten door het Hof gecommitteerd moest worden om met twee metselaars en met adsistentie der Seholteu en Kerkmeesters in den ampt van Veluwe die gemaelden (schilderijen), gemaekte heelden, pausse\'ijke religiën und altaren, wijioatersvaten, sacramentshuisjes en\'t geene dien aankleeft te demoliëren en daarvan de kerk te zuiveren,

toe eewige gevauckeuisse was gccondcmpneerd te Arnhem bij sensentie van Inquisitie: Item om Heer Johan 2 jaer lanek den oost op \'t huis to Hattem gegeven te hebben, getaxeert is elf stuivers sweecks.

Tot afpstellingu van Pastoren die hel woord Godts niet rei.tn conform de reformatie prediken en die haar concubinen niet verlaten off trouwen, alsmede tot afstellinge van altaren wijioatersvaten beelden en dergelijke afgodische dingen.

Tusschen dit en eeu 30 jaren jonger plakkaat, schijnt eenig verschil, het volgt hier:

quot;Wij verbieden alle vergaderingen en prekingen contrarie den oude geloove en CaTOLIECXSCÜE religie, op peine tegen de predikers van der doot ende milter koorde off strop aan der galge geexecuteert te worden en van confiscatie hueren goeder-enz.; de gelukkige had keus tusschen koorde of stro]) en dan klaagde hij nog!

item om die heelden, crudfikseii en capellen in hossen en op cruiswegen nocj at\' le hreken ; — die beeldstormerij in\'t klein zal helaas heel wat merkwaardigs van oude kunst en geschiedkundige herinneringen verwoest hebben.

De eerste kerkorde is vastgesteld door de Synodale vergadering te Harderwijk den Sisten Mei 1580; in die dagen had elk landschap eene eigene Synode; voor Gelderland werd zij beurtelings gehouden te Nijmegen , Zutphen, Arnhem en Harderwijk; de Geldersche kerk werd in 4 classis verdeeld, als: Zutphen, Arnhem met Veluwe, Nijmegen en Venlo, en zegt de kerkeorde : » Sal desse affdelingen so lange dinen totdat alle dorpen gereformeert ende die kereken anwas-sen.quot; Verder werden de classicale vergaderingen geregeld en tot den aankoop besloten »van een gemein Synodaal boerk ongeferlick van tyn hoeeken güdts paepyrsquot; — wordt verboden »de uthroepinghe in den tempel der pachtinge en verpachtinge kopen en vercopen.quot;

In de classis Harderwijk waren toenmaals kerkelijk georganiseerd ; de gemeenten Harderwijk, Elburg, Kampen, Nijkerk, Oldebroek en Doornspijk.

In het jaar 1616, trad als 2de predikant op Johannes Hattemius, hij bleef dit tot 1633, sedert zijn hem tot heden 28 amptsbroeders opgevolgd.

De nieuwe leer schijnt nu allengs door de voornaamste ingezetenen te zijn aangenomen; wij vinden in het Boek der lidmaten 1618—1624 de van Ommerens, de Voncken, de vim Dojipselaeiis, de van Giieijms, geslachten, die van oudsher kerkelijke en burgerlijke bedieningen hadden bekleed, met hunne vrouwen en kinderen reeds ouder de lidmaten ingeschreven: verder vinden wij Mechteld van Diioitelaeu genaamd Hack fort , Joffer van Broekhuizen ,

Jo/iaiina Bentinck eu hare gouvernante Miss Sijmour , hare broeders Robbert, Willem en Lambert op den Bribllaeb. 1662; iets later worden ook de leden van liet geslacht van de van Essen\'s op Sciiaffelaer gemeld; wel viel er nu eu dan weder een af, b. v. in 1667 is Jufvr. Sasse mn Omue-ren kerkelijk vau de bijwoning van \'t avondmaal gesuspendeerd en in 1669 geëxcommuniceerd (ouder een\' uamiddag-kerkedienst) wegens hare afvalligheid tot des Pawsdoms ge-loove, en is \'t kerkeraads besluit haar door den custos en onderwijzer meester J. Yi.ugge yeiiisinueeril; ook werd wegens het houden van oefeningen onder toeloop van vele hoorders, Evert Jacobs gedurende 12 jaren onder censuur gesteld; — het waren strenge Heeren in die tijden.

Volgens overlevering zouden de Roomsch Catholijken, na het verlies hunner kerk, de godsdienst hebben waargenomen te Achterveld, en later (1710) de 5 nog aanwezige gezinnen, op de bovenverdieping der tegenwoordige woning van Ds. van Vloten, (hoek Nieuwstraat), toen eigendom van H. Hagen: de priester van Achterveld deed in \'t geheim de dienst.

Tn die dagen werden op Hooge R. (\'atholijke feesten, des avonds zoogenaamde stille omdrachten gehouden, zonder eenige vertooning van kerkelijk karakter, zij volgden den weg langs Cotelaer (Cotelet), oud-Barneveld en verder langs de Zandsteeg naar het dorp terug; bij Cotelaer en oud-Barneveld stonden vroeger gebedenhuisjes ; — het waren zoo als we zeiden »stille omdrachtenquot; waarbij niet mogt worden gesproken: nu maakten de ondeugende Barnevelder jongens van die vrome wandelingen een pretje eu gingen de bedevaartgangers te gemoet; alsof zij nergens van wisten , hartelijk en vriendelijk, zoo als \'t jongens past, riepen zij een »goeden avondquot; toe; maar daarin zat juist de adder verscholen; onnadenkend, allicht afgetrokken in godsdienstig gepeins antwoordde de een of ander der bedevaartgangers

raet een wedergroet, — »weer over! wêer over! \'t gekit uiet!quot; schreeuwden dan de beugeis en verdwenen in de struiken.

Reeds in \'t begin van 1600 wordt van de organisatie dei-kerkelijke administratie melding gemaakt, b. v. de aftreding op elk nieuw jaar van een ouderling en een diaken na op 3 voorafgaande zondagen aan de gemeente te zijn voorgesteld; op Paaschmaandag volgde de bevestiging.

De eerste ouderlingen waren Johan van Dompselaer en de Schout Dirk van Gheejn ; Codeman van OsrMKiiEN volgde den eerste op in 1616.

Gerrit Janssen en Jacob Peteksen zijn als de eerste diakenen vermeld; Jaussen wordt door Evert van Gheijn opgevolgd in 1616. Ouderlingen en diakenen die hunne betrekking 2 jaren waarnamen, bleven één jaar honorair lid van den kerkeraad, die toen bestond uit den predikant, twee ouderlingen, twee diakenen en twee honoraire leden: in 1701 moest het diakenschap twee jaren zijn waargenomen alvorens aanspraak te geven op de benoeming tot oudeiling; in 1663 werd voor de behandeling van zaken in den Kerkeraad, de mondelinge stemming ingevoerd en voor de verkiezing van personen die door briefje of leike; er was maandelijks vergadering ter afdoening van armenzaken; op verzuim stond 3 stuivers , op te laat komen 1 stuiver boete.

Het afgeven van attestatiën behoorde aan de goedkeuring der kerkelijke gemeente; meermalen werd eene attestatie geweigerd, waardoor soms weinig stichtelijke tooneelen in de kerk voorvielen; de kerkeraads-notulen vermelden dergelijk schandaal, bedreven door de wede. Jam Donderom, van de seete der Mormonen; zij moet toen zeer lang en duidelijk geredeneerd hebben en is door den hondenslager Gerrit de Dood de kerk uitgezet!

nier 1), rekening tier diaconie gedaan; — het \'s namiddags collecteren voor de armen dagteekent van 1635, even als het hangen der doop- en trouwbnssen aan den predikstoel; in 1702 zijn de offerschalen ten behoeve der armen bij de avondmaalsviering ingevoerd, als schadevergoeding voor het vervallen der bus wegens het ook des namiddags overluiden bij de begrafenissen.

Na verhooringe can wdbeijaafde Predikanten en Proponenten \'verd van dezen een gros geformeerd, in den regten zin des woords; ik vond een gros waarop 27 predikanten en 6 proponenten voorkomen; een zes- en drietal volgde , waaruit de kerkeraad de keus deed bij meerderheid van stemmen of by staking door het lot. Het beroep tot wettig bedienaar der gemeente had plaats na drie kerkelijke afkondigingen en het afleggen van een peremtoir examen in de zuivere leer, onder toezigt van 2 naburige predikanten als consulenten; mi de ordonnantie van 10 April 1682 , op het beroepen van predikanten op Veluwe was de genegentheijt der amptsjonkers, die de koorden der beurs vasthielden, noodig; na 1719 tevens de goedkeuring der classis.

De beroepsbrief werd den bekwamen zuiveren geleerden godzaligen weibegaafden man aangeboden door een ouderling, een diaken en de twee toeziende predikanten, — na 1700 was de koster overbrenger van dien brief; nam hij het beroep aan, dan ging eene commissie uit de beroepene gemeente hem kerkelijk losmaken.

De predikbeurten waren twee malen des zondags en in den winter van af Sint Marten tot Paschen ééns \'s weeks daarenboven. Zondags het ordinaris evangelie en voorts visi-tatiên als behoort. Bij placaat van 1622 werd bepaald, dat

1) Kamer, waar de geerfdeu (grondeigenaren) hunne tienden en andere kerkelijke schulden kwamen betalen. De armen ontvingen daar ook kleedingen geld.

des Zondags namiddags uit den Heidelbergseliou Cathecliis-mus moest worden o\'epreekt. 1)

De dienst begon \'s morgens om 9 uur gedurende 5 zomermaanden en de overige maanden klokke 9i; des middags ten half twee, — aanstonds na liet 2^|lc gelui begon de voorlezer eenige psalmverzen aan te heften of eenige kapittels uit den bijbel of de 10 geboden voor te lezen, — na het 3^lll! gelui deed hij een gebed, daarna werd weder een psalm gezongen mef recommandatie aan de gemeente die mei aandachtige harten op te dragen, totdat de predikant ten predikstoel was opgetreden.

Indien er niet te veel slappigheid van koren was, en de amptsjonkers goed gemutst waren, dan kon de predikant op ± f 900, vrije woning en halve verponding rekenen , 2) maar in 1755 is f 200 voor den predikant ter beschikking van amptsjonkers staande, eenige jaren geschrapt; er was geene overeenstemming; later is dat weer teregt gekomen, 3 mits de Predikant in posterum niet tegen den amptsjonker »van Essen zou bouderen.quot;

Ziehier die storm in een glas water: het beroep van predikant Brouwer brouwde het brouwsel dat veel zuur bier in de gemeente bvagt,

Amptsjonkers die over een deel van het predikants-trak-tement beschikten, hadden het regt van gekend te worden in het beroep ; dit nu was verzuimd niet alleen, maar de kerkenraad had zelfs geen der door hen aanbevolen predikanten gaan hooren; er was daarenboven »lioon en smaadquot; over de amptsjonkers verspreid, zelfs »gedreigd dat er ge-

1) De Kcrcken-ordeningh in de Nationale-Synode tot Dordrecht vastgcsMt Anno 1618 en 1G19, ia na rijpe overlesinge en examinatiën door Cantzler en Raden met toedoen der gecommitteerden uit de qnartieren, tot ruste cn eenigheijt der kerckcn door de Staten des Furstendom Gelre en Graafschap Zutplicii goedgekeurd, in eene Landtdach te Nijmegen gehouden XXT Juli 1020.

Dzorgd zou worden dat in de eerste jaar jonher nog schout ïin den herberaad zitting zou nemen;\' eenigedi-ijversliadden, doch te vergeefs, beproefd door vrijwillige inschrijvingen zooveel geld bijeen te krijgen dat de toelage der amptsjon-kers konde gemist worden. Eene commissie uit den kerke-raad verscheen ter vergadering van amptsjonkers om haar gedrag te zuiveren; de Notulen dier vergadering zijn merkwaardig om de krachtige redevoering van den Hr. L. W. van Essen, amptsjonker-president; de commissie had een kwaad half uurtje te doorstaan en ging ongetroost naar huis; later nam de kerkenraad een besluit waarbij »de maantere vjerd bepaald waarop in zake het heroep van predihan-»ten, met Amptsjonkers zou worden onderhandeld.quot;

De heroeps-orde in 1744 was als volgt: de predikant die binnen de 3 jaar wegging betaalde f 400 aan de kerk, ook de kosten van losmaken; het beroep had plaats G weken na overlijden van een ongehuwd predikant; liet hij eene weduwe na, 3 maanden na het gratie jaar, bij vertrek, de 2^ week na het afscheid.

De broeders dier dagen maakten van »het gaan verhooren van predikanten\'quot; nog al werk; zij bezochten alle plaatsen waar hunne familie woonde en eene Amsterdamsche reis werd nooit overgeslagen, hoewel, evenmin als thans, onze gemeente eene pi\'omotie was voor een Amsterdamsch predikant; — nu dat laten we daar, maar amptsjonkers dachten er anders over en stelden /\' 50, als maximum van beroepskosten met » vrijheid om des noods eene reis rondom de wereld te doen.\'quot;

Onder de verschillende pligten die op den predikant rustten was ook die van » ambtenaar van den burgerlijken stand;quot; hij hield het register van geboorte (of doop), van huwelijksaangifte, afkondiging en voltrekking dat met zes regels

schrift afliep; 1) bij de geboorte-aanteekening zijn dikwijls ■weinig stichtelijke .opmerkingen gevoegd omtrent \'t gedrag en den levenswandel der ouders; op dat punt was die » goede oude tijdquot; vooral niet beter dan thans; tusschenbeide zij gezegd, dat de overlijdens-acten werden opgemaakt door den koster-doodgraver; \'t zijn toonbeelden van slordigheid en onvolledigheid, trouwens de doodgraver kan beter met de spade dan met de pen omgaan; zoo vinden wij b. v. als overleden: Gijs de Hoezaar — oude Aalt, Kee met de voetjes — Poppen Jaan — Doove Jut enz.

In 1GC8 had de weleerw. veel overlast van de trouwlustigen , althans de kerkeraad besloot, dat het opnemen in ondertrouw niet meer des Zondags zou plaats hebben ten huize van den predikant, maar in de week, »uit aanmerking van »het groote misbruik en de profanatie der Sahhafh;quot; laten wij evenwel het jonge volkje niet te hard vallen over de luidruchtigheid , want in die dagen werden des Zondags nog de markten gehouden, die eerst 12 jaren later op Donderdag zijn verlegd.

In 1801 werd aan den predikant voor zijne bemoeijingen als amptenaar van den burgerlijken stand ƒ 100\'sjaars toegelegd , die in de plaats kwamen van het douceur jaarlijks gracieuselijk aan hem door amptsjonkers vereerd, — verder werden hem 2 ducaten betaald voor het afzonderlijk trouwen.

In 1743 geeft de kerkenraad bewijs van belangstelling in het lot der armen; Josef van Dijk wordt aangesteld als belast met de armen-practijk tegen f 30 traktement, met

1) lu vroeger dagen was er nog minder omslag: de overgifte van eenen ring of penning — en klaar was Keesje. — li ij kerkelijke voltrekking sprak de Priester de volgende woorden: quot;Soe bynde ick u tsamen mytten band, daar Got •Adam mul Eva meit bande en bist getrouwde Inyden.quot;

In 1550 worden de eerste huwelijks-afkondigingen gevonden, de tijdsbepaling van geboorte en overlijden ging meest af op hen die de betrokken personen hadden gekend. v. Hasselt, Geld. oudh.

hdofte {N. B.) ran naar leste wetenschap, uitwendige onge-makl-en, kwalen en alle ziektens naar e.vperiëntie en concientie te cureren, -onder pretentie roor de noodige niedecamenten{\\) —-arme armen! —hetgeen ons troost, is dnt wij niet hebben gehoord van buitengewone sterfte, integendeel; — een paar maanden later krijgen zij die aan de armenzak zijn verrallen — uniform; en mooi ook; — de Pruissen zouden het zeker nagevolgd hebben als zij in onze zandige streek kwamen huishouden — zie hier die uitmonstering omschreven.

Manslieden jong en oud, geene rokken maar toamhuizen en broeken van eenerlei coleur van graauwe loerenpij — vrouwlieden geen jakken met plooijen, maar korte toamhuizen om het lijf sluitende, geen rokken met veel plooijen maar zoo naauw mogelijk, alles gemaakt van graauwe sergie van katoen — mij dunkt als die allen in optogt naar de garfkamer toogen om van de zak te ontvangen, zal het veel geleken hebben op een regiment aangekleede bierkruiken! — in de wambuizen der mannen en vrouwen op den linkerschouder te naaijen eene roode bieze van een vinger breed; wie de bieze uittornde was uitgesloten van de bedeelinq; en teregt, »zoo\'n roode. biezequot; stond zoo sierlijk en was zoo streelend voor den arme! — 40 jaren later kwam men van die Amsterdamsche naaperij terug, omdat het kleeden te veel geld kostte, den arme is eene hoogere bedeeling en één hemd toegelegd voor verschooning: er werd dus zeer mildelijk gezorgd voor den Zaturdag avond! —

In datzelfde jaar 1743 zijn de bedeelde ouders onder ver-pligting gebragt om eene dienst buitenshuis — d. i. waarschijnlijk bij de boeren — op te zoeken voor hunne 14jarige kinderen: strekten die kinderen tot steun des gezins, dan werd de bedeeling verhoogd en de kïnAvcfi in\'tpak gestoken, om in de dienst knap voor den dag te komen. — Ook in zake armbedeeling is niets nieuws onder de zon; ja, toen ons Gasthuis even 4 jaren oud was (1788) verklaarden 4 weduwen, die aldaar door diakenen zouden geplaatst worden,

dat zij liever ziclizelven wilden helpen dan daar haar leven slijten; zelfs verlieten een span kostkoopers het Gesticht, » omdat zij het met de moeder Hendrikje Morren niet konden vinden!quot;

In 1791, tijdens Ds. Mknsixga , is een tweede predikant beroepen op vrije woning en / 700 traktement; de heer L. W. van EsSen van Schaïfelaf.r wees daartoe eene woning aan en gaf uit eigen kas / 400 \'sjaars. In 1818 werd i f6000 aan vrijwillige giften bijeengebragt, waarvan de renten tot aanvulling van het traktement dienden; de 1ste predikant genoot toen ƒ1000, de 2Je /000, — beide met vrije woning en tuin.

In Mei 1784 werd, mede uit liefdegiften, het Diacom\'e-Armen-Huis gesticht, waaraan in 1796 een zijvleugel is gebouwd tot Kinderhuis; diakenen betaalden aan de kerk eene jaarlijksche erfpacht van /7 voor den grond waarop het gebouw was gesticht en droegen bij in de primitieve bouwkosten de som van ƒ 5400.

Te vergeefs hebben wij naar de bijlagen der kerke-reke-ningen gezocht, documenten die zulk een juisten blik in den toestand geven; slechts de rekeningen van 1722 en 1725 hebben wij gevonden: daaruit blijkt ook hier weder van dat oude gebrek, »het feestvieren op kosten van het «publiek.quot; \'t Waren dan ook afmattende werkzaamheden en die veel inspanning vereischten; wij kunnen dat nagaan bij inzage der rekeningen die bijnn ééne bladzijde schrift beslaan en in ontvangst en uitgaaf /4000 bedragen; — merkwaardig is de uitgaaf ten behoeve van het avondmaal, die aan brood /43, aan wijn/69 beliep; thans bedraagt dat te zamen ± /25; vervolgens de uitgaaf van /0 tot f\\\\ voor brandewijn om koper te schuren; eindelijk blijkt dat het ambachtsvolk bij kerkewerk, vrij hier had; alles dronk, tot de kopere lichtkronen toe.

door pastoor en kerkmeesters; onder hen vinden wij de Hack-i\'oiitbn [Johan en Florin), de Dompset.aers en van Ommkuens , de B[.tler-s en Esvelden ; na de hervorming alhier, geschiedde de verantwoording door kerkmeesters ten overstaan van amptsjonkers en den schout, predikant en kerkenraad; de i\'ekeningsdag werd door den omroeper bekend gemaakt: Evert ran Gheijn , in 1C25 genoemd als kerkmeester, doet in 1G59 rekening over de jaren 1025-1C53; hij bragt het er slecht af, in plaats van ƒ 125 toe te krijgen moest hij /\'78 toegeven en werd te gelijk voor de administratie bedankt; er staat niet bij gracimselijk.

hiei\'toe droegen bij onder meerderen de boerenerven Bijlacr, Tlorsselaar, Schaffelaer, Vrielaer enz. 1)

1) De opbrengst der wheemgelden, thinsen en TcorenuHganrjen bedraagt tlians ƒ42; dit verminderd bedrag is toe te schrijven aan de volgende omstaudiglieid; Toen vóór 1865 de opbrengst van die inkomsten allengs verminderd was op gemiddeld / 50, zelfs in 1864 slechts/15 bedroeg, werden kerkvoogden daardoor verpligt een proces te voeren tegen de weigerachtige schuldpligtige grondeigenaren ; de uitslag was ongunstig, kostte daarenboven handen vol geld en beroofde de kerk van het vooruitzigt om ooit weder iets van die inkomsten te ontvangen : als altijd was ook nu goede raad duur: door tusschenkomst echter van den Heer J. If. Ji^on van Zuijlen van Nievelt van Schafielaer heeft de kerk niet alleen geene schade maar voordeel ondervonden ; daartoe door kerkvoogden uitgenoodigd, verklaarde hij zich bereid zijne kerkelijke schuld uit te koopen. Dit voorbeeld is door 68 grondeigenaren en 28 wheem- en thinspligtigen gevolgd waardoor oen kapitaal van /quot;8750 werd verkregen, dat grootendeels is aangewend om de ontredderde verwulven der kerk te vernieuwen; het traktement van den voorzanger, dat vroeger mede uit korenuitgangen bestond is toen op een vast bedrag van fSO gebragt.

De //alvc wesselsche tiend, het geschenk van den milden pastoor in 1546 (welke ƒ 170 jaarlijks opbragt) is in 1857 verkocht voor /8500 en daarmede eene kerkelijke schuld van ƒ .\'5000 afgelost.

c. opbrengst van tins, van raapzaad en was f 72.— die tins bedragende van af 14 penningen (olde

groot) tot 15 stuivers, was verschuldigd door 14 huizen in het dorp, die waarschijnlijk op kerkegrond waren gebouwd; het raapzaad, bedragende van 1 schepel tot I mud, uit 27 boerenerven en grondstukken, waartoe onder anderen betaalden de, Vaerst, 7\'ootselaer, de Koot, Bijier,

Achterveld enz., in geld werd het mud op /4 gerekend, de was op 10 stuivers het pond en de rogge en boekweit /1.30 het schepel; — de 7 ponden was, meest bij testament aan de kerk vermaakt, werden opgebragt door 5 boerderijen; de/72 schijnen te zijn aangewend tot verlichting der kerk en altaren; bij wanbetaling werd de schuld verdubbeld;

d. pacht van hofsteden en pastorie hoven - 120.— daaronder worden genoemd de hofstede \'t Heilige

e. de xoesselsehe tiend grof en smal (graan en vee) - 250.— in 154G door pastoor Sretinis Lubbeiitz, priester

Van de landerijen die op den Inventaris van J788 voorkwamen, zijn verkocht: in 1869 de Bleek voor /quot;1510 die jaarlijks /quot;20 opbragt: in 1852 de Beekkamp voor /quot;8242 die jaarlijks /*74 huur gaf; deze overigens voordeelige verkoop heeft plaats gehad met het oog op de vruchten, die kerk en gemeonte genoten van de bloeijende inrigting van den ll^r. G. J. Kapteijn, wiens kostsciiool zonder dat welligt zou zijn verplaatst.

was, blijkt voldoende uit de benaming van graf bruiloften — nu nog houdt de Veluwenaar dat old gebruek in eere —• begrafenis-kaas en koekjes mogen niet ontbreken. Wij vinden dan ook menig plaeaat op dat stuk, b. v. tegen de Begrafenissen en Doden-bieren, tegen Rornvmaal-tljden; verder een reglement van October 1718, over het rouw dragen en de begrafenissen door den adel op Vein we, art. I zullen geene kamers of voorbuijsen worden behangen , art. III geene domestiequen koetsen lijckwaegens noch peerdeu in de rouw mogen gekleet worden. Art. V zullen geen rouwmaaltijden gegeven worden enz.

lt;/. Opbrengst zitplaatsen; vroeger wordt van geen opbrengst der stoelen gewag gemaakt, de rekening tot 1723 heeft eene ontvangst van stoelengeld ad /\'187; thans bedraagt het plaatsengeld • • ^1270; in 1720 zijn er 4 stoelen klassen ingevoerd van 16, 12, 8 en 4 stuivers, ]o. Augustus te betalen; bij de aanvaarding eener plaats was naar de klasse voor overschnjvingsregt f / 3, ƒ 2 en /1 verschuldigd; geen overgang zonder goedkeuring van kerkmeesters; eigen plaatsen verbleven aan de kinderen, bij ontstentenis aan de kerk; de betaling, of beter de wanbetaling, van\'t stoelengeld en \'t verduisteren gaf zoo om de 20 jaren aanleiding tot scherpe maatregelen; althans op schrift.

/(. Opbrengst der kerke-collecte; tot 164G werd gemiddeld / 40 ontvangen; de eerste opgaaf is van 1625 ad ƒ 22; thans bedraagt dit ± / 400.

Het traktement van den predikant was (zooals we reeds vroeger aanhaalden) / 900; liet ontbrekende werd door de amptsjonkers uit de verponding (grondlasten) gevonden en soms uit de provinciale kas; in 1780 genoot de predikant ;

De Wheem 1) ot pastorie, de kerk en toren, werden uit die zeilde middelen onderhouden; bij buitengewone herstellingen subsidieerde de provinciale autoriteit soms neer mildelijk.

De predikant, die voor zijn huis eenige verbetering noodig had, vroeg audiëntie ter vergadering van amptsjonkers; mogt hij hinnenstaan dan geleidde hem de schout voor de Hoeren om mondeling zijn verzoek te doen, dat meestal eerst ter fine van onderzoek aan den schout werd opgedragen , die des noods, zoo er haast bij \'t werk was, in overleg met een der amptsjonkers van Schaïmilaeii o/ Bbielaer voor de uitvoering zorgde.

In het oude kerkeboek wordt vóór de hervorming geene melding gemaakt van wheem of\' pastorie, wel van de kosters hofstede; eerst in 1637 vinden wij eene herstelling aan de huizinge van de wheem te Barneveld: aan hout en metselwerk aanbesteed voor /210 aan Fredrik Mkeuws, onder toezigt van den predikant, kerkmeester van Gheijn en ampsjonker Willem Bentinck ; eenige jaren later klaagt de predikant dat de togtige kleine looden raampjes losvallen en de steenen kamervloeren stuk zijn, zoodat hij zijne stoel niet reyt kan stellen, (amptsjonkers hebben de Heeren niet verwend.)

1) De oude benaming Wheem, voor pastoriehuis, schijnt afkomstig van het woord beicedemen (omrasteren), daar ook uu nog de meeste dier huizen door hekwerk zijn afgesloten, dat vroeger dan het onderscheidings-teeken zal zijn geweest der priesterswoningen. (Sloet van de Beele.)

/307

- 23

- 50

- 230

- 200 - 100 - 25 /\'935

In 1778 was het pastorie-huis zóó bouwvallig —- dat alle eerdere reparatiën van (jeen effect ter wereld, maar alleen nultelooze kosten zonden zijn: — eeue aanzienlijke algemeene verbetering is dan ook het gevolg geweest waarvan de kosten /\'1155 hebben bedragen.

In 1793 deed D^s. Mensinga gedeeltelijk op eigen kosten een zijvleugel aanbouwen en was de schepper van goed aangelegd plantsoen en waterwerk; de prachtige eu zeker zeer zeldzame en schoone exemplaren van kastanje-, tulpen-, bruine beuken- en cederboomen zijn daarvan de overblijfsels en het sieraad; hij trok een kerkelijk grondstuk bij den pastorie-grond en hield er »eene Turksche teutequot; op na, zeker als zomerhuisje.

In 1703 bevond zich in een der schoorsteennissen eene schilderij die voor f 13 door amptsjonkers is overgenomen; — in 1868 bestond daarvan nog de herinnering, zij stelde een landschap voor. — Wie kan zeggen welke kunstschat verloren is gegaan, was \'t welligt een Ruijsdael? — Zeker was het geeu Koekkoek 1).

De eerste hondenslager of kerkelijk oppasser was Gerrit de Dood op f ö salaris ; de naam was voldoende, ook zonder stok, om de geloovigen die buiten de kerk gesticht werden met kwanselen van zakuurwerken , naar binnen te drijven.

1) In 1849 eu 1855 werd de 2^e pastorie aangekocht en vergroot voor I\' 5500, waartoe de ingezetenen ƒ 1120 bijdroegen; de stichting der cathegi-satiekamer in 1853 kostte / 2236; de herstellingskosten van het orgel in 1842 beliepen f 2208; ook daarin hielpen de ingezetenen met ƒ 1700; voor kosten der galerij en nieuwe ramen is betaald f 540 en /quot; 300. In 1870 verkeerden kerkvoogden ten opzigte der l^e Pastorie in dezelfde omstandigheden als kerkmeesters in 1778 ; daarbij kwam dat de jaarlijksche kosten van herstelling / 200 bedroegen en een predikant moest worden beroepen. De stichting der nieuwe pastorie was onvermijdelijk; na aftrek der ontvangsten wegens verkoop van de oude Wheem en opgaand hout heeft de nieuwe pastorie /\' 6640 gekost, terwijl door splitsing van den daarom gelegen grond, de kerkelijke inkomsten met ƒ 90 zijn vermeerderd.

Wij mogen niet voorbijgaan ileu koster te vermelden, den miin die in vroegere dagen een man van gewigt was; na de hervorming toch wierd zijne betrekking meesttijds ver-eenigd met die van voorzanger, aflezer, doodgraver en scliool-meester; vóór 1546 was koster Antonie can Doorsik; in 1(310 Johannes Bruggink , 1629 Bveewinus, 1640 Jacob Vlugge, 1649 Willem Elissen, 1676 Dacid van Zeijst, 1690 Jan Karei Luchtig, 1719 .-ItóLuchtig, 1763 It. van Ottbrlo, iu 1766 Cornells van der Zoo, allen voorzanger. In de instructie komt, even als in die van den onderwijzer voor, dat hij zichzelven altijd nuchter moet houden, zorgen voor het luiden en voor het smeeren der uurwerken, voor het mankement aan de klokken, voor het uitkloppen der bankkussens der amptsjonkers; hij mag geen schoolhouden dan met hun oogluiken (van amptsjonkers), hij moet de rouw geleiden, hij houdt begrafenis-register en ontvangt 2 stuivers voor een doodbewijs; de doopschaal vult hij \'s winters met warm water, enz.

1766 L. J. Cozijxsen koster, 1784 J. L. Gozijnsen, in 1789 J. A. Veltkamp koster.

die som werd opgebragt met Paschen door 30 boerenerven en grondstukken, waaronder Uurhsceld, Rootseluer en de landen van H. Schut, 16 huizen in het dorp, waaronder (zegt de inventaris) het huis van Ëlherl Lubbers, later Steven Brantsen\' in de Groenesteeg, 32 stuivers;

c. r 20 oude mudden aan rogge garven, ( /80), verschuldigd door 52 boerenerven in de verschillende buurtschappen;

ƒ. van 71 boerenerven mogt de koster ophalen: brood, kleinrogge (mik) en eijeren; maar, zegt de man — \'t was de moeite vaak niet waard, — want 22 boeren weigerden, eu de landvrouw van Bielaer deed dit al 30 jaar; zelf vóór de hervorming bestond er een hekel aan betalen dier kerkepligten; wij vinden vermeld, dat in 1537 Geurt ran MkhilX begiftigd is met 2 vrije grafplaatsen om het verdijende loen, toe de kerkmeisters reyten om de tijendt; voorzeker een vreemd en treurig salaris! De boerderij Zeijijelaei\' was verschuldigd 4 vette hamels of ƒ 10 behalve 1 lood fijn zilver aan de kelnerij van Putten ;

Behalve het haarlaken, dat van 1 tot f 3 kostte. Waar al niet mee gesmokkeld wordt; — in 1740 werd het regt verschuldigd voor gebruik van haarlaken ontdoken, men bedekte de kist met regenkleeden der boerenwagens; —-amptsjonkers stelden, dat in dit geval het overige regt duhbeld zou verschuldigd zijn.

(te Voorthuizen betaalde men 4 of 2 kleintjes boter naar den ouderdom van het lijk. Een kleintje kwam nagenoeg overeen met het tegenwoordige kilo.)

in 1662 is de schepel rog gesteld op/1.50 aan geld en het luiden op f3 per half uur; vóór dien tijd had het luiden plaats door vrienden en geburen van den overledene, die daarvoor eene gift in eene bus stortten ten voordeele der armen

alles en alles bragt die betrekking ongeveer / I daags op, dat zeker voor die tijden een zeer goed bestaan was.

De vraag is gedaan, hoe het mogelijk was in onze zeker toen nog weinig bevolkte en bebouwde streeken de aanzienlijke kerken te stichten die er nog het sieraad van uitmaken ?

Volgens deskundigen is het koor als kapel 1) in den regel van oudere dagteekening dan de kerken, die vooral omstreeks het jaar 1000 opgebouwd of nieuw gesticht zouden zijn.

Voorthuizen en Barneveld liggen aan de vroegste handelswegen der Hessen op Duitschlaud; Kootwijk eu Garderen niet ver van den ouden handelsweg van de Zuiderzee en de Hanze-stad Harderwijk op den llijn (Arnhem), nog als de Harderwijker weg bekend; is die ligging, liet druk verkeer langs die wegen de naaste aanleiding geweest tot bouwen van een gebedenhuis, waar reeds het bouwen van stalling.

1) Kapel atkomstig van Capella (bokkeuvel), dat over staken uitgespreid, de eerste kerkelijke beschutting was.

herberg en dergelijkeu die stichting zal zijn voorafgegaan ? quot;t past wel niet bij liet onderwerp, maar als volksoverlevering mag hier de herinnering eeue plaats vinden, dat als eerste stalling te Barneveld gehouden werd eene woning ten noorden der kerk met het uithangbord waarop een roode beer aan een stok; van daar zou Barneveld den naam voeren; de oudste spelling is evenwel Bernefelt; doch laten wij de beeren rusten en ons een oogenblik bezig houden met de wijze waarop vroeger kerken en ook kloosters werden gebouwd.

Uit den vorm reeds der meeste oude kerken, kauworden opgemaakt dat zij volgens één vast plan ziju gebouwd; daarmede was belast de over Europa verspreide broederschap der vrije metselaars, die in afdeelingen verdeeld, bouwhutten genaamd, ondergeschikt waren aan hoofclbouwhutten; voor de Nederlanden was de hoofdbouwhut te Keulen gevestigd; de werklieden beschouwden hun arbeid als een Gode welgevallig werk.

De ütrechtsche Bisschop zal den last tot stichting gegeven en tevens daaraan verbonden hebben de inkomsten die wij nog als tienden, tinsen, raapzaad, was, enz. gekend hebben; de Veluwe toch was in die dagen eigendom van den LFtrecht-schen Bisschop. Wij hebben gezien bij de opsomming der kerkelijke inkomsten, dat de kerk over vrij aanzienlijke eigendommen te beschikken had, waartoe ook behoord zullen hebben de Abts- en Bisschopstienden.

Wanneer wij een terugblik slaan op die vroegere tijden is de plaats van stichting onzer kerk uitnemend gekozen, de gronden die haar omgaven waren aan eene beek gelegen en dus de meest vruchtbare; daartoe behoorden de noordzijde van het Schouteneinde, een groot deel der landerijen tusschen den dominées-dijk en den Voorthuizer-straatweg, zoo ook die om de kerk en tusschen de Catharijne- en Nieuwstraat zijn gelegen. Ten noorden, westen en zuiden verhieven zich de zware bosschen waar later Uackfort, Byler Klooster en Cotelaer

zouden verrijzen; die bosscheu leverden het kout voor de betimmering; de groote mopsteeuen zulleu wiiarschijnhjk iu veldovens gebakkeu zijquot; quot;it de in onze streek voorhanden klei, waar ook de ijzererts die tot fondament en aanvulling van muurwerk diende, gevonden werd.

Het geld voor den bouw zal ruimschoots zijn geschonken door den vromen geest der voorvaderen eu waar de kracht te kort schoot, uit de onmetelijke hulpbronnen waarover de Koonische kerk te beschikken had.

De bronuen waaruit deze geschiedenis der kerk is zameu-gesteld zijn de kerkeraads- en kerkmeesters notulen en die van amptsjoukers.

Is deze bijdrage eene verheerlijking van het later bestuur, ten koste van dat der vorige dagen? dit was evenmin de aanleiding tot zanienstelling van: Barneeeld onder du re-(jering der amptsjoukers; alleen de wensch om vroegere toestanden te leeren kennen, dreef tot de nasporingen; daarenboven de korte opmerkingen die hier en daar zijn bijgevoegd met het oog op den hedendaagsohen toestand, behoefden niet altijd ongunstig te zijn voor het verleden; het heden is evenmin volmaakt en het duizendjarig rijk ook in dat opzigt nog niet aanstaande.

De nakomelingschap echter zal de bestuurders der \\ I \\¹eeuw tot strengere verantwoording kunnen roepen, die meer ontwikkeld en onder volmaakter instellingen hebben geleefd.

Ik had het voornemen een afzonderlijk hoottlstuk aan onzen toren te wijden; mij dacht dit was niet te gezocht, de toren behoort toch bij de kerk; wij hadden dan willen spreken over zijn oorsprong eu zijne geschiedenis; met den dichter zeggen wij:

En inderdaad wie beter dan de toren, die als de reus der oudheid ver boven alles uitsteekt, wie kon beter de groote en kleine lotgevallen van Barneveld mededeelenV

»0 grijze oude toren die met uwe spits ten hemel wijst, »die sedert eeuwen getuige waart van Barnevelds lief en leed, »verhaal ons, trouwe wachter van Sint üdulphus dochter, »verhaal ons der vaderen lotgevallen en ook de uwe!quot;

Op dien toon voortgaande had de pen vrijen loop, helaas ! reeds spoedig bemerkten wij op den verkeerden weg te zijn:

dus al prosaïsch wat men kan bedenken: niets bleef er overig dat mij eenig voornitzigt op oude verbalen kon geven.

Hoe is het mogelijk, niets te verbalen van den klassieken toren door Jan van Scbaffelaer vereeuwigd. In den toren te Kootwijk wordt ten minste nog een ijzeren anker gevonden niet bet jaartal 1007; de Garderscbe toren valt bijna in, altbans sebilfert af door ouderdom — maar bun Barne-veldscbe ambtgenoot, bij staat daar als een gezond forsob man in den bloei des levens — maar nieuwerwetsch — en nu moge die benijdenswaardige toestand zeer welkom aan de gemeentekas zijn, voor mij kwam die al zeer ongelegen.

Maar \'t geval lag er toe, zoodat er mij niets overbleef dan te verbalen wat in de besluiten van amptsjonkers gevonden wordt en wat later uog is voorgevallen.

In 1653 schijnt de toren met eene brandhebbelijkbeid te zijn aangehaald; althans in dat jaar vinden wij vermeld »aan «Willem Tennissen toegelegd 12 caroli guldens omdat hij «diverse reysen den brand heeft uitgedaan;quot; zware averij moet dat niet geweest zijn want voor dat geld kan niet veel worden gebluscht; de brand van 1083 door den bliksem was ernstiger, eene lengie van 20 voeten is toen vernield.

Hetzelfde lot trof op Zondag 22 Maart 1818, waardoor eene lengte van twee gebinten zou zijn verloren gegaan; hoezeer dat wel wat ruim voorkomt, gaat echter de overlevering dat de toren 60 voeten langer moet geweest zijn dan thans.

Den 1 Junij 1827, juist toen een detachement cavallerie onder bevel van den graaf van Ranzow doortrok, sloeg de bliksem wederom in, zonder evenwel groote schade te veroorzaken , dank zij de militaire tusschenkomst.

De bliksemschade van 23 Junij 1870 is ons nog verscb in het geheugen en tevens hoe schoenmaker Jan ten Ham den brand uitschopte (zeker om zijn ambacht in eere te

houden); tot aanmoediging van die eeiiYOudige en goed-koope wijze van blusschen, vereerde het gemeentebestuur hem en een 20tal andere brandspuitgasten met eene gratificatie ; men zegt dat die belooning door Jan ten Ham alleen verdiend was, dat kan wel zijn, maar \'t gaat meer zoo in de wereld, de paarden die de haver verdienen, krijgen die niet altijd.

Zij was aangenomen voor / 1300.—, mits de klok op kosten der kerk van Amersfoort halende; de oude klok was gebarsten en de nieuwe werd uit die klokkenspijs gegoten.

Twee honderd jaren later zou men dezelfde aanbesteding kunnen houden , want de klok is weder gebarsten; maar hoe men ook klage of vrage, \'t komt er niet toe, voorwaar een treurig verschijnsel; de gebarsten klokketoonen bederven ons gehoor en op de straten breken wij onze beenen; is het dan te verwonderen dat er zoovele kamers te huur staan ? — op de tweede klok van dezelfde zwaarte is te lezen:

Ik roep door mijn geluid Tot Jezus woord zijn bruid De dooden ik beween t\' Zij grooten het zij kleen.

Het derde klokje draagt geen opschrift: \'tis niet voor kerkgebruik, maar dient tot aankondiging van publicaties en van het begin en eind der werkuren.

In 1670 werd bepaald dat de kleine klok die toen om 0 uur getrokken werd, zou Meppen tusschen April en October \'s morgens om 4 uur en de overige maanden klokke 5: verder doorgaans \'s middags om 12 en \'s avonds ten 9 uur, opdat de ingezetenen » \'s morgens iol hun beroep \'s middags tot haar maaltijd en \'s avonds tot haai- ruste zich kunnen he-gevenquot;. In 1754 werd de morgenbei op 8 uurgesteld, »daI vroeg Meppen u-as hinderlijkquot;; de Hoeren sliepen toen zeker ook al langer dan in 1070, maar gingen ook later »ter rustequot;; nu daarin is sedert geene verandering gekomen.

In 1017 wordt melding gemaakt van eene overeenkomst met den horologiemaker Dirck Honiaer die aanneemt bet uurwerk te vernieuwen voor/175.—

Zos jaar later doet do smid van de provinciale munt to Harderwijk eene reparatie voor f ] 50.—

Een nieuw uurwerk leverde Berend Arends uit Arnhem in 1724 voor/000,—; twintig jaren later was er eene on-kosto van ƒ875.— en in 1780 van /quot;270.— aan uurslag en wijzerwerk.

Wanneer wij nagaan boe dikwijls sedert dien tijd vrij aanzienlijke sommen daaraan zijn besteed, is bet dan te verwonderen dat na sedert bijna anderhalve eeuw gelapt en bijgebolpen te zijn geworden, ons oude uurwerk soms in de war is of het den waren of middelbaren tijd aanwijst, maar ook met die wetenschap, waartoe zou het dienen?de wijzers gaan elk op eigen gelegenheid zonder zich aan bet uurwerk te storen: \'t verschil in tijd is dan ook nog al aanmerkelijk al naarmate men het dorp inkomt; is do wandeling niet to groot, dan kon hot gebeuren dat men eon

kwartier vroeger te huis kwam dan men was uitgegaan; maar ook wat beduidt het beste uurwerk, wanneer de wijzer-borden quasi onleesbaar zijn ?

Wat aan het uurwerk veel kwaad heeft gedaan en daarin zit de kwaal, is het Veluwsche Landgerigt, dat de bank moest spannen hij het rijzen der -mme; liep het dan tegen 12 uur \'s middags en waren de Heeren van Are/n nog niet aangekomen, dan kreeg het uurwerk een ferme terugduw om voor te komen dat het twaalf sloeg; en wanneer dan de Landdrost van Veluwe eindelijk de zitting opende , vroeg hij of de regters het daarvoor hielden dat het nog was bij het rijzen der zonae.

Nu vragen wij welk uurwerk is bestand tegen zulke mishandeling ? — wij behoeven niet optemerken , dat na het vertrek van de Heeren van \'t Gericht, men op geen uur na wist hoe laat het was en gewoonlijk kwam dat eerst op een Vrijdag teregt , als onze brouwer zijn zakuurwerk te Arnhem had gelijk gezet.

Ik herinner mij nog mijne eerste inspectie van het uurwerk — \'t is jaren geleden —, we hadden toen een ouden braven klokkeuman, een soort natuurkundige; om nu den invloed van het weder op den slinger voortekomen en het krimpen en uitzetten te beletten, had hij daaraan hangen een blikken koftijketeltje, een dito pantoffel en nog zoowat tuig; ik gaf mijne verwondering daarover te kennen en twijfel aan de doelmatigheid van \'t middel, maar den ouden man schoten de tranen in de oogen en hij had den moed de gronden zijner overtuiging te verdedigen; zij waren dan ook zoo duidelijk en afdoende dat het een moord ware geweest er tegen op te komen; en de pantoffel en het keteltje hebben nog jaren vreedzaam mede geslingerd zonder dat wij van ongelukken hoorden.

Door de welwillendheid van onzen gewestelijkeu Archivaris, Mr. J. B. van Persijn, worden ons medegedeeld de volgende Verhandelingen in eene vereenigde vergadering der classes van Over- en Neder-Velmve, te Barneveld gehouden den 12 en 13 Pebruarij 1612.

De aanleiding tot die bijeenkomst was een boek, uitgegeven door den te Leiden tot Professor in de godgeleerdheid benoemden Vorstius (opvolger van Arminius), ter wederlegging van bezwaren tegen zijne rechtzinnigheid; dit betoog deed hij door de beroemdste, zelfs buitenlandsche predikanten met hunne onderteekening bekrachtigen.

Nu lagen ook eenige Geldersche predikanten onder de verdenking daaraan de hand te hebben geleend: de toen gehoudene vergadering diende tot protest.

Of nu de verdenking geheel ongegrond was, zullen wij niet beslissen; want waarom zouden de redenen van niet-verschijning door een achttal opgegeven, als daar zijn ongesteldheid, ouderdom, enz. niet moeten worden aangenomen? zoo wel de volgers van Arminius als van Gomarus konden in de maand Pebruarij 1612 verkouden zijn.

Vorstius is door aandrang van den Engelschen theologant koning Jacobus I niet als hoogleeraar opgetreden, en door de Staten op de liefderijke bede der Dortsche vaderen den lande uitgebannen: dit geschiedde toen men schreef anno MDCXIX.

Acta des Oven-ehisc/ien evde Nederveluschen Classium op dese tyt om gewkhiige redenen gecomhineert, ende met consent der Heeren orericht. e.rtraordinarie geholden tot Barnevelt den 12 ende 13 Feb. Aquot;. 1G12.

I. Syn met gemeyne stemmen verkosen in praesidera D. Joh. Fontanus, in Assessorem D. Joh. Zuyterius, in scribam D. Ellardus a Mehen.

II. Syn op dese vergaderinge verscheenen met genoch-same credentien uit den classe van Overveluwen D. Joh. Fontanus m. v. tot Arnhem ende de erentfeste ende hooch-geleerde D. Nicolaus de Voocht der Rechten doctor als ouderlingh. D. Joh. Plettenburgium m. v. tot Wageningen aengaende, is om lichaems swackh\'. wtgebleven ende ge-excuseert geholden; edoch syn ouderlingh Reinerus Francken is met credentie gecompareert. D. Engelbertus Aegidij m. v. tot Oosterbeeck. D. Georgius Heshusius m. v. tot Ken com. D. Isaacus Wassenburgius m. v. in Bennecom. D. Arnoldus Kemnerus m. v. in Eede. D. Hubertus Lysselius m. v. in Lnnteren. D. Reinerus ab Erbraet m. v. in Scherpenseel. D. Henricns Scrammius m. v. in den Aenstoot. D. Balta-zar Hidoreus is wtgebleven ende kranckh^ts. hal ven geexcu-seert geholden. D. Joh. Drielanus m. v. in Beekbergen. D. Henricns Majirus m. v. in Niebroeek. D. Joh. Buranus m. v. inder Wolde is niet gecompareert ende lichaemsswackhts. halven geexcuseert gehouden. D. Wilhelmus Nugge m. v. in Twel. D. Hugo Halewegius m. v. in Willep. D. Her-mannus Keckius m. v. in Voorst. D. Bartoldus Wentholt m. v. tot Brummen is om seeckere redenen niet erschee-nen. D. Reinerus Gerardi m. v. in Elkom. D. Joh. Pey m. v. in Rheden. D. Otto ab Heteren m. v. in Velp

Wt den (\'lasse van Nederveluwen D. Ellardus van Mehen m. v. tot Harderwyok ende D. Anthonius ïhysius professor der heyligen schrift, als ouderlingh. D. Winandus Jo^is (Jo-annis?) m. v. tot Elburoh ob causas non comparuit. D. Joachimns Straetmannus m. v. in Doorspiek en is ook om redenen niet verschenen. D. Joh. Znytterius vu. v. in Nie-kercken ende de E. Goseu van Curler ouderlingh. D. Joli. Urbanus m. v. tot Hattem ende Derrick van Heerde als ouderlingh. D. Gualterus de Bruin m. v. in Voorthuisen. 1). Tillemannus Mylius m. v. in Nunspeet. D. Petrus Kin-sius m. v. in Putten. D. Jacobus Schoonhovius m. v. in Heerde. D. Joh. Hesselius. m. v. in Elspeet. D. Thomas

om lichaemsswaekh^ts halven, geexcuseert gehouden. D. Joh. Medenbacchius in. v. in Anuel. D. Antonius Wedaeus m. v. in Barnevelt ende Wolter Sanders als ouderlingh. D. Rutgerus Vittejus m. v. in Eepe ende Gerrit Jansen als ouderlingh. D. Fredericus Curtenius m. v. in Garderen ende Cootwijck. D. Joh. Nackius m. v. in Oosterwolde en is ol-derdorashalven niet verschenen. D. Assems Florenty m. v. in Oldebroeck. D. Hermannus Godaeus m. v. in Vasen. Ts oock verschenen op deze vergaderingh tot versterckinge der goeden correspondentie daertoe versocht synde D. Sebastia-nus Dammannus m. v. tot Zntphen.

Dese vergaderingh dan extraordinarie verscheenen synde, om pregnante redenen gelijck wt navolgende acten tho sieu is, ende bevinde hoe dat D. Conraedns Vorstius niet alleen seeckere drie artikulen, handelende van de h. drieeenich\'. persone Christi des middelaers, ende voldoeniiige des sel-ven voor de sonde des menschelicken geslachtes beraemt ende wtgegeven heeft als inhoudende de belydenisse syns geloofs, dezelve pointen betreffende, ten einde hy daerdoor soude mogen vernietigen alle contrarie getuichenissen tegens hem bygebracht, maer oock deselve artikulen met een seer

vreemde Formule (1) van onderscbrivinge in Praejudicium niet alleen der kercken deser lauden, maer oock der alge-meine kercke Christi selfs, hier ende daer verscheyden predikanten heeft doen voorleggen ende met haer onderteycke-uinge conflrmeeren, waer door men bevint dat hij hem soeckt tegens Godts kercke te wapenen, ende men sich roemt dat eeuige predikanten des Gelderschen Synodi de voorgemelde onderteyekeninge souden hebben gedaen: ist dat (na dien dese wyse van doen niet kerckelick en is, ja grotelicks tot praejuditie van dien sterckt) dese voorgemelte vergaderingh t\' samentlick ende een yder persoon van dien int bysonder noodich geacht heeft tho ondervragen, of ymaut hier aen schuit soude mogen hebben ende hebben de broeders t\' samentlick, ende een ygelick in \'t bysonder heylichlick ende rondelick verklaert ende geantwoort: Neen, daer by voegende dat hen alle s ilcks grotelicks mishaecht.

IV. De christelicke vergaderingh voors^u verstaende met overgroote droefenisse haeres herten, hoe dat die niuwich-eeden, strydich met het woort Godts, de Nederlantsche confessie, ende heydelberchsche catechismo (gelick de selve dus laugh gestadelick ende met groote stichtinge in de ge-reformierde kercken verstaen ende geleert, syn) meer ende meer in riten, schueringh ende argenissen verraecken: so ist, dat de broederen deser vergaderinge alle int gemein ende een yeder van dien int bysonder, heylichlick met oprechter herten voor den Heere verklaert hebben dat sy aen alle sodanige niuwichedeu een groot misnoegen hebben; belovende met hert, mont ende hant ende eeniche des ge-

(1) Formula: Nos infra script! verbi D. Administri sancte testamur senten-tiam Catholicam cunctarum per totum Chistianismum quam lati patet, ccclesia-rum, adeoque etiam Refurmataium de S. S. Trinilate, Persona Christi, ejus-demque pro peccatis nostris satisfaetioue ita plene ₃ plane et perspicue superioribus tribus articulis e.xpressam, ut nihil amplius a quoquam in hoe argmnento desi-derari posse videatur.

loofs met alle wtheeiuselio eude inlieemsche kercken, staande te willeu bliveu, ende daar iu door Godes genade te vol-liarden, met namen wat aengaet de kercken so in Engelant, Vranckrijck, Dnitslant ende onse genabuerde, den weieken gelycke misnoegen met dese vergaderinge aen de voors. niuwicheden te hebben, so schriftelijck als andersins betlio-nen, ende met ons bg de snyverheyt des geloofs (daervan de summa in de Nederlantsche confessie ende Heydelberch-sche catechismo vervatet is) stantvastelick tho willen bliveu door de genade des Heereu, versoeckeude de waerht. te vorderen nae haer vermoghen. Dese vergaderinghe sich hierin altyt referende tot een wettelieke ende kerckelicke synode.

V. Wat aengaet de kerckenordeuingh, dewelcke tot noch toe met groote stichtinge , volgens Godes woort ende de Acten nationalis Synodi onderhouden ende gevolcht syn, betreffende de geheele regieringe der kercken Christi so int ge-meiu als int particulier: verstaen de Broederen deser vergaderinge alle ende bysonder dat men bij de selve kerckenordeuingh bliveu sal (achtervolgende de acta nationalis Synodi Hagiensis daer van synde) ter tyt toe dat in een wettelieke eude kerckelicke nationale Synode (iu dewelcke men nochtans gauschelick vertrout dat die selve als eens welgestelt synde, van nius sal werden geratoficeert) anders sal mogen gestelt werden, verwerpende ende misprijseude dar en tusschen op het hoochste alle de schriften ende han-lingen, dewelcke daer tegens strydende wtgaen ofte geprac-tiseerd soude mogen syn, ofte hiernamaels souden mogen worden.

VI. Dese vergaderinghe oock bevindende eude erkennende den christelicken ende pryselicken yver der Broederen in onse genabuyrde provintien, om so der gereseno niuwicheden int gemein, als oock int bysonder de mishande-liugh D. Vorstij eude de swaricheden dewelcke syn beroep tot de Professie der Gereformierde Religie iu d\'Universiteyt

van Leyden, veroorsaeckt heeft, Christelick emle pryseliek liaer tegeiigestelt hebben ende iiocli tegenstellen, teu eynde om de verseyde swaricheden te dempen : Roemt ende prijst gans hoochelick den yver voors. belovende oock t\'saraentlick ende besonder den Broederen voors. op alle mogelycke wyse te adsisteren, ende in haeren godtsaligen voornemen de goede bant te bieden.

VII. Dewyl men bevint (in deze conjunctuyre van tyt met namen) dat met sonderlinge doortrapth¹. sommige bevonden worden die zich tot den dienst der kerckeu erbieden, ende int examen van dubbelsinuige woorden de rechtsiimige soe-eken te verkloecken, waertoe alle voorsichticht van noden om sulcks te keeren ende te weeren: Accordiert dese ver-gaderinge dat dese twe classes van nu voortaen int exami-neeren ende annemen van niuwe aenkommendc predikanten (tsy dat sodanige tho voren in den kerckendienst geweest syn ofte niet) daertoe versoecken sullen de respective Gede-putierde deses Synodi, dewelcke nochtans (welverstaende versocht synde tot het examen in welcke classe het voorvalt) sal vry staen te verschynen ofte niet: vertrouwende dat sulcks van den anderen classibus oock ingewillicht ende nagevolcht sal worden om des tho beter correspondentie onder den classes te mogen onderhouden ende nakommen.

VIII. Also men buyteu allen twifel hout van noden te syji dat dese voorgemelde Articulen haeren vruchtbaren effect gewinnen: Resolviert de vergaderinge, dat men dese gearrestierde ende registreerde Acten den Ed. Hove commu-niceere met een bijgevoechde remonstantie, dat haer Ed gelieve dese gemelte pointen te aggreereu ende ratificeren, ende copie van dien aen d\'audre classes deses Vorstendoms ende Graefschaps, ende respective magistraten der steden te seynden, met haer Ed. gesinnen, dat de classes voors. wel sullen doen ende sich deser acten conformeren, als oock dat het de E. magistraten gelieve de goede hant te bieden

haere respective kercken vergaderingen tot nakomminge des inhouts in dese aeten vervatt. Wunst oock dese verga-deringe dat het den Ed. Hove gelieven wille schriftelicke Acta van antwoort te vorderen van de voors. magistraeten ende classibus.

IX. Heeft oock dese vergaderinghe tot vermeerderinge van goede correspondentie nodich ende stichtelick gevonden dat, gelyck D. Sebastianus Dammannus tot gelyckeu eynde op dese vergaderinge verschenen is, tot elcken classe des Veluschen quartiers een predikant sonde gedeputiert worden, dewelcke op den aeustaende Zutphenschen classe (daertoe versocht synde van den classe van Zutphen) sonde ver-schynen: gelyck sy dan in kracht deses depntiert tot den classe van Arnhem D. Gnilielmnra Nagge, ende tot den classe van Harderwijck D. Bllardum van Mehen.

In oirkonde der waerht., so hebben wy onderschrevene kerckendienaeren ende ouderlingen deser vergaderinge hey-lichlyck ende oprechtelick voor den Heere met eygener handen dit onderteyckent, geensins twifelende of onse afwe-sende Broederen sullen hetselve insgelycks, gewillichlycken oock doen, waertoe sy sullen versocht werden.

Stichting. — Vicaricn. - Altaren. — Graven. — .Tan van Schalïelaer. — Muurschilderingen. — Mozesbeeldje.

Pastoors, kapellaans, priesters. — Eerste predikant. — Hervorming. — Jan Gerritsen Versteeg, AnastasiusVe-luanus. — Beeldstorm. — Voortgang-der hervorming. —

Lijst der predikanten. — R. C. eeredienst. -r- Omdracht. H—19 Kerkelijke organisatie. — Ouderlingen, diakenen, kerkenraad. — Weduwe J. Donderom. — Diaconie-rekening. — Doop-, trouw- en avohdfnaals-bussen. — Beroep van predikanten. — Rusie van kerkenraad en

Predikant ambtenaar van den burgerlijken stand. — Armbestuur. — Geneeskundige dienst. — Uniform der armen. — Squot;¹⁶quot; predikant beroepepi — Diaconie-armenhuis. — Kerkenrekening..........22—20

Kerkelijke inkomsteri. — Traktement predikant. — Pastorie Wheem. — Hondenslager. — Koster. — Zijne

1.	1582	Johannes a Nikken, (waarn.)	Jes. LX. 2.
2.	1606	Anthonius Wedaeus	Gen. I : 3.
3.	1616	Johannes Hattemius.	Onbekend.
4.	1633	Godefridus Carolij Pitoi\'E it.	id.
5.	1646	Georgius ah Houten.	id.
6.	1654	Hendrikus de Roi.r.	id.
7.	1662	Theodorus ah Eijssen.	Nehem. I. 7.