Ii\'-

■s«--

\'IV^lTIMaaS rriKAZa Igt;lMv-LTOe OA^jOOKtÄIII\'^ #
gt;S0H ,m/jaoj(iit r/^X Tigt;«ia m\'Vzz\' n JT quot; quot;

Summos in Theologia petere honores in animo mihi fuit,
quod propositum meum bene mihi evenisse magnopere gaudeo.

Te mecum gaudere persuasum ego habeo. Me hanc impri-
mis ob causam nunc Deo gratum praebere animum Tu credas
velim, quod hanc Tibi laetitiam parare mihi contigerit.

Quid plura? mi Pater! in coelum oculos tollo et D. O. M.
rogo, ut Tibi jam senescenti nie diu adhuc esse hacce in terra
gaudio, benignus mihi concédât.

Utinam vires Tuas Tibi Deus sustineat, uxorem, dilectis-
simam nostram matrem, Tibi conservet, in Ecclesiae, cui ser-
vis, commodum ac salutem sacro Antistitis munere per aliquot
adhuc annos Te fungi sinat, et hilarem, quoad fieri posait.
Tibi tribuat senectutis quietem !

Quum arde hune annum Doctoris gradum petendi op-
portumtas mihi creata esset, specimen de conscientia
scribendum continuo mihi proposai. Me varias, quihus
hoc consilium premeretur, difficultates mecum reputantem
laeta spes subiit, fore ut studiis academicis vel praeter
propositum prolongatis, vel etiam feliciter peractis otium
\'^d hoc argumentum tractandum mihi suppeteret. Haec
\'gt;^ero spes me fefellit. Examine Ecclesiastico vix peracto
lt;^d grave in Missionariorum, quae hac in urhe est,
schola nmnus oheimdum vocatus, studiis meis privatis
vacare non potui. Nee tamen a proposito mihi deceden-
diim censm. Hocce anno ineunte, quem jam antea aggres-
sus eram, siiscepi lahorem, et qualemcunque disquisiti-
onem in lucem edendam curare institui.

Ecce! nova, ne consilia mea evanescerent, exsiite-
\'iunt pericula. Gravissimam mihi mox propositam vide-
iarn deliberationem, utrum illud, quo nunc fungor, mu-
nus retinerem an Evangelio annunciando vitam viresque
tcarem. Quae quantum temporis meis studiis detraxerit
e eratio dicere vix possum. Tost varia discrimina rerum
untistîtis munus obeundum praetuli, neque injuriâ sane ,
\'-mtequam novum vilae curriculum ingrederer, huic aea-
iico operi nnem imponendum duxi. Opus vero meum,
^olui, absolvere non potui. Duae quum Me Tibi of-
feruntur partes, benevole lector! teHiam eandemque idti-

mam, in qaa doGtrinae nostrae lineamenta tradere volui,
nunc exhibera nequeo, quod mei certe laboris causa do-
leo, argumenti autem rations habita laetor.

Doctrina enim de conscientia tale, me judice, habet
momentum, ut jiiveniales vires ei tradend.ae vix quot;pares sint
habendae. Me vero hanc disquisitionem a me absolvt tion
poiuisse, mei raiione habita, dolere, hanc imprimis cau-
sa7n habet. Multa in conspectu historico omisi, quibus
in tertia parte, eademque critica, locum designaveram.
Nonmdlorum quoque, qui de conscientia aliquid scrip-
sere, 7iomina unice in disquisitione ilia critica recensere
volui, quippe qui de conseientiae usu practica magis ^
quam de illius natxira egerint. Ut Deus igitur ad haec
stadia aliquando redire mihi concédât, in ardentissimis
votis habeo. Conseientiae magnam vim tribuendam esse
in Theologiam dogmaticam universam, certo persuasum
mihi est. Graves vero earn ipsam ob causam errores
committi existimo, si quis aut conscientiae notionem per-
versam acceperit, aut aliam, quam rêvera habet, vim ei
tribuat. Haec de opusculo meo praemonuisse sufßciat,
quod benevole accipiatur ac legatur animo rogo.

Fine ita studiis academicis imposito, varii me annos
praeterlapSOS recordatum siibeunt affectas, qui quum uni-
verse melius intimo pectore absconditi manent, gratum
tamen iis, qui de me meisque studiis bene meriii sunt,
palam proßteri animum liceat.

In vestrum memoriam laetus hodie redeo, Viri doctis-
simil quibus in Gymnasia Nassavico-Velavico praecepto-
ih ts lit\', mik i contigit, et qui adhuc in ilia aut in alius
Gymnasii schola jmentutem ad studia academica parare
pergiiis. Hoc gravissimum insHtutionis opus feliciter
vobis cedati Mei autem, discipuli quondam Vestri, me-
moriam teneatis /

daho, amidssirne Frater! Vir doctissime! cujus permid-
^is nominihus de me optime meriti laudes satis efferre
neqxieo. Gratum accipias animum meum neque amore
fraterno Tuo me prosequi desinas.

Imprimis autem eos nunc cogito, qui in sacra Rheno-
^\'\'\'^ajectina Musarum sede studiorum duces ac fautores
mihi fuerunt.

e compellare liceat, clarissime OPZOOMEr! cui ani-
f^um meum obstrictum seniio, cum oh singularem, qua
saepms ornasti, benevolentiam Tuam, tum vero im-
primis ob egregiam, iaudibus meis longe majorem insti-
tutionem Tuam. Praestantissimorum, quae Pater coelestis
omim tribuere possit, beneficiorum summam Tibi ap-
Pfecor largissimam.

Ad Vos me verto, quos in Theologicis pr acceptor es
ui. Clarissime bouman ! Tuam nullum unquam diem
me deleturum memoriam credas velim. Bene de me
méritas es. D. 0. M. Tibi adsit, et post indefessos Tuos
Labores tranquillam Tibi concédât quietem!

^vec 7nmus Te pie semper colam, clarissime VINKE !
^ on unam ob causam Te mihi praeceptorem fuisse gau-
non uno nomine laudes Tuas ad supremum usque
^fferam. Deus vitam Tuam viresque sustineat in
\'icademiae nostrae salutem. Ceterum amicitia Tua me
ornare pergas etiam atque etiam rogo.

Quod Tibi itidem significatum volo, clarissime TEK
HAAe! aestumatissime Promotor! Tu pro humanitate
-ua multa mihi praebuisti amicitiae ac benevolentiae spe-
cimina, quibus animum meum Tibi devinctum teneri certo
pmwasMm habeas! Tu studiis meis egregie favisti. Tu
quoque diebus Promotoris officiis mihi praestandis,
gratum mihi fecisti. D. 0. M. Tibi familiaeque Tuae
enignus cidsit et permultos annos Te in acaderniae sa-
^wfem incolumem servet!

Hk vestra quoque meriia agnoscere Uceat, Viri doe-
tismni van den ham et beeïs! sacri muneris in
urbe Rlmio-Trajectina antistites! cujus utriusque privatae
institutioni me adfuisse admodum laetor. Gratum accipiatis
animuni velim. In gravissirno ac sanctissimo munere
Vestro fungendo, et nullo non nomine vohis Deus faveat!
Denique vos cornpello amicissimi commilitones! quos in
curriculo aeademico sodales liahui, quihus si idtimum
locum in hoe scripto trihuo, ne quis exiguum me tri-
buere momentum existimet in academicam, quae mihi
fuit,vitam. Immo, quot qualiaque vobis debeam siu-
diorum vancL incitamentü sentio ïnelius, quam eloquor
Nomina vestra nuncupare non attinet; me vestrum non
obliturum facile crediiis, amici! qui sive calliopes
7iomine insigniti collegii socAi mihi fuistis, sive vekita-
tem sui vindicem sequi conati studiis classicis viecum
operam dedistis , sive chrysostomeias exercitationi-
bus oratoricis affuistis, sive vires mecum intendistis ad
Christi regnum inter ethnicos propagandum, sive ultimo
nostro aeademico anno, mecum in religionis nostrae par-
tem dogmaticam inquirendum statuistis, quam congrega-
tionem nostram, quum peculiare nomen ei non datum
sit, memoriae nostrae eo ïnelius fore commendatam spe-
rare liceat. Vohis omnibus, quorum familiaritate usus
sum, per quadriennium memn academicum, gratias dico,
quas possum , maximas pro cunctis, quos e consuetudine
vestra in me redundasse laelor, fructibus. Quocunque
abieritis, aut mox abeatis, mei memores sitis! Quad
superest, valete iterumque valete!

loi religio vere vinculum habetur, quo homo sese cum
Deo conjunctum sentit, non sine jure requiritur, ut omne
rehgionis systema, ut in Dei, ita quoque in hominis
naturam, quoad fieri possit, studiose inquirat. Quod
ad religionis, quam profitemur Christiani, doctrinam
attinet, dubito, an hoc semper iis ob oculos fuerit,
qui de necessitudine, quae inter Daum atque nos ex-
stat, in disquisitione dogmatica scripserunt. Etsi enim
ab initio in Ecclesia Christiana haud defuerint, qui
de homme ejugque natura cogitarent, quod Delitzsch i)
accurate exposuit, Theologia tamen aretiore sensu ita
prae Anthropologia Theologorum animum ac
studia sibi imprimis vindicabat. Ita Theologi cle-
mentis alexandria 3) non obscrvabant effatum: ^v
\'^-P^-, uq ioijcs, TTiivTccv ßalt;yi(jToov to yvSivm aurov ksivrov

imprimis veram doctrimam discipnlis tradidit, et ubi
de bomine eglt, vitae magis , quam accuratae naturae
humanae cognitioni prodesse voluit. Christiani, quod
sibi prlvum ac peculiare videbant^ dogma de christo
et de salute per Eum acquirenda, prae ceteris exco-
lere conati, de bomine tum demum quaerebant, quum
lites Cbristologicae aut Soteriologicae eos invitos fere
80 duxissent. Quod igitur mirari non possumus, graviter
tamen dolemus, tanquam multiplieis erroris uberrimum
fontem. Quis varia theologica ac pliilosopha syste-
mata recensere possit, quae per aerae nostrae Chri-
stianae saeculorum decnrsum excogitata; ut Opinioniim
commenta mox delebantur, quia nullo firmo niteban-
tur fundamento Antbropologico ? Neque haec unica
doloris causa est: ipsae de hominis natura notiones
magna parte indefinitae adhuc jacent, cujus rei causa
partim certe in difficnltate posita est, qua homo sese
ipse cognoscere potest, partim vero procul dubio in
parva, quae huic argumento navata est, opera. Melior
autem lux affulget: Theologos cum exteros, tnm in
patria nostra, magis magisque ad Anthropologiam at-
tentos, indigestam, quae fuit, molem, jamjam digerere
laeti agnoscimus. i) Nec Theologi tantum haecce in
studia incumbunt; philosophos quoque novae, quae
hac nostra aetate, movebantur de animi existentia,
lites, ad argumenta Psychologica tractanda duxerunt.
Quod vero inprimis animadvertendum, ad Sacrum Co-
diceni multi recurrunt, ut Anthropologiam constitu-

ant. Philosophia Aristotelica diu fomam dedit quae-
stionibus anthropologicis, nunc vero jam eoruia nu-
merus magis magisque crescit, qui Sacras nostras
Scnpturas haud pauca elementa continere existiment,
e quibus doctrina de homine peti possit et vero debeat.
Tales nostri quoque sunt conatus in hac disquisitione
scnbenda. De conscientia agentes , haud leve sane
argumentum suscepimus. Conscientiae in usu popu-
lari magnus semper fuit locus. Quis enim ignorât,
qnis nullis admonitionibus, nullis precibus ad vir-
tutem duci possit, ad conscientiam provocari? Quis
»on adversarium, quem nulla ratione ad veri persua-
sionem perducere potest, denique admonet, ut con-
scientiae voci aures praebeat? Quis non maleficum,
quem culpae reum habet, si hanc culpa m pertinaciter ne-
gat, tandem movere conatur, conscientiae morsumnun-
cupando ? Apud ipsos Veteres crebro fit conscientiae

J- t. beck, {Umrisz der biblischen Seelenlehre, 1843). fr. db-
wtzsch, {System der biblischen Psychologie, 1855). In patria
quoque nostra exstiterunt, qui argumenta anthropologica, saero

1) Si veteram scripta consulimus, multa invenimus quae de
conscientia eos cogitasse ostendunt. Ita jam apud homerum , Odyss.
7, 119 seqq. et sophoclem Ant. vs. 445 seqq. plato quodam-
modo conscientiam ob oculos habuisse videri potest in opere de
Rep. L. IX. ubi tyranni characterem pingit. Idem ef. in Phae-
dro X. Nee tarnen ille neque akistotkles multum hac de re
tradunt. epictetus de conscientia agit, tanquam custode, a Deo
nobis dato. (scHWEiGHausEN, Phil. Ep-ict. Mm. T. III. n. 97,
p. 98), schenkel, (herzog, Real. Encydopaedie in art. Ge-
wissen) causam quare in Graecorum scholis philosophis non ita
multum de conscientia disputatum sit, in eo quaerens, quod non-
dum pugnae sibi conscii erant philosophi, quae inter Deum ho-
minemque exstat, nimis certe suam, de qua deinceps , conscien-
tiae notionem ob oculos habuit. Idem 1. 1. recte animadvertit,
crebriorem conscientiae mentionem fieri, appropinquante aerae no-
strae Christianae initio, cicero multis locis de conscientia lo-
quitur. Grave ipsius conscientiae pondus memorat (de Nat. Deor.
3.35) angorem conscientiae, Legg. I. 14. cf. de OfF. 3. 21. Tusc.
4, 45. Multum bonae conscientiae tribuit Fin. 2, 22. de Off.
1, 9. Epp. ad Atticum 13, 20. Tusc. 2, 26. Ep. ad Familiares
3, 7, 6, 4. De Senectute c. 3. Vocabulo religio nonnullis locis,
ut de Divinatione 1, 35 {nee earn rem hahuit religioni) Cat. 3,6,
De nat, Deor, 1, 1, 4, conscientiam significari mihi non ita per-
suasum est, ac STauDLiNo {Geschichte der Lehre von den Ge-
wissen, 1824, p. 16). Quanti senega conscientiam aestimaverit,
luculenter apparet ex ep. 81 : „Nemo mihi videtur pluris aesti-
mare virtutem, nemo illi magis esse devotus, quam qui boni viri
famam perdidit, ne conscientiam perderet.quot; Cf. de vit. beat. c. 20.
Conscientiam testem habendam esse monet: „ si honesta sunt, quae
facis, omnes sciant; si turpia, quid refert, neminem scire, quum
tu scias? O te miserum, si contemnis hunc testem!quot; ep. 43, Haec
conscientia quum cuique insit „non prodest latere peccantibus,quot;
ep. 97. Secundum Quintilianum (Inst. Örat. 5, 11) conscientia

conseientiae vis vividis interdum pingitnr coloribus. \' )
Certe, non leve est argumentum nostrum. Nec vero
inutile videtur negotium. Quod de Anthropologia uni-
verse diximus, de conscientia praesertim valet. In
ipso usu populari lucide apparet, quantopere ejus no-
tio adhuc indefinita habenda sit. Hîc vox dicitur, qua
Deus ad nos loquitur, illic Stella, quae tutos nos ducit:
aliis quasi gubernaculum est, quod nostrae vitae cur-
sum dirigit. Et quod in vulgari usu, item in doctrina
ethica animadvertendum est. Minime bothe^) erra-

ttnlle testmm locum tenet. In hisce aliisque similibus locis (tag.
®PP- 42, 105, 11.3. PjbiN. epp. 1, 8, 22) recta sane exhibetur,
conscientiae notio, baud tamen cum schenkeuo 1.1. dixerim inde
effici posse : „ dass das Gewissen eine religiöse Beschaffenheit hat.quot;

Cf. juvbnali.s, Sat. 13. pbrsius Sat. 3. Mythologia de Fu-
rns atque Erinnybus referens conscientiae revera imaginera dedit,
quod ipse CICERO testatur. Oratio pro Roscio Amerino c. 24. in
PisoN. c. 20. Cf. de Legg. 1, 14. Saepe quoque in historia
malae .conscientiae vis traditur. Ita de besso (plutarchus : „ de
sera numitiis vindictaquot;). cassius apud philippos pugnans Cae-
=«arem, quem occiderat, vidisse narrafcur, et ne alios citemus, sub-
tonius Neronem conscientia cruciatum esse narrat (nero c. 34).
Inter recentiores egregie malam conscientiam proposuit Shake-
speare in op. Macbeth.

2) Theol. Ethik. I. 264. Item cf. ed. güder {Stud, und Krit.
1857, 2\'es Heft, p. 245) cujus verba citare lubet : „quot;Was ist das
doch für ein klägliches Chaos von Positionen und Negationen,
^on unsichern Thesen und ebenso unsichern Antithesen, von hin
und her schwankenden Definitionen und Explicationen, das uns
™ Capitel von Gewissen entgegentritt]quot; Idem in seqq. indicat,
si quis compendia adeat de doctrina ethica aut dogmatica, ut de
conscientiae natura aliquam notitiam contrahat, hune mox eo

vit, qui hac nostra aetate frustra adhnc accurate de-
finitam conscientiae notionem quaeri confirmât. Neque
est, quod illud valde miremur. De conscientiae doctrina
nulla adhuc exstitit satis probanda monographia, i) et in
plerisque compendiis de doctrina morali hoc argumentum
leviter tractatum esse unicuique, hanc in rem inqui-
renti, statim apparet. De principiis quidem ethices
Christianae theologi disputabant, ad ipsa vero homi-
nis principia ethica non semper attendebant. Tali in
disquisitione conscientiae magnum locum deberi, sponte
intelligimus, nec sane erramus, multum in doctrina
ethica ab ilia, quam de conscientia habeamus, notione,
pendere statuentes. Argumentum autem, quod tractamus,
ut non leve neque inutile videtur, ita quoque a no-
stris diebus minime alienum habendum est. Postquam
ut hoc aeque ac cetera argumenta anthropologica bene
cognoscerent, ad Sacras Scripturas multi redierunt,
novum periculum exstitit, ne nimiam äxpißsiav quae-
rentes, ad scholae diligentiam formaient, quod spar-
sim in Sacro Codice, in practicum magis quam in
theoreticum usum invenitur. Fundamenta potius quae-
ramus in Sacris 11. quam ipsam doctrinam expositam.
Jesus atque Apostoli, ut Veteris quoque Foederis au-
ctores, ideas quidem, easque praeclaras, Anthropologicas
exhibuerunt, minime vero Anthropologiam suisnumeris

venturum, ut persuasum sitji habeat, „dieses sogenannte Gewis-
seste unter dem Gewissen theile ein und dasselbige Loos mit dem
Ungewissesten unter dem Ungewissen.quot;

absolutam nobis tradideruiit. Ita igitur, Anthropologia
ac Psychologia Biblica, quae dicitur, procedat, ut in
varias de hominis natura notiones imprimis inquirens,
inagis magisque manifestum reddat ac perspicuum,
quantopere hoe quoque nomine Sacri Libri suam ipsi
divinam originem testentur.

Huic labori nostri quoque qualescunque conatus ac-
cédant in hoe specimine aeademico. De conscientia
agentes, primo conspectu historico exponamus, quae
prae ceteris memorabiles ad hunc usque diem in Ec-
clesia Christiana prolatae sint de conscientia sententiae.
Turn Sacrum Codicem adeamus, ut ipsi notionem Bi-
blicam de conscientia inde petamus. Denique doctrinae,
de qua agimus, lineamenta quaedam sequantur.

Quum nec Theologi nec Philosoph! ut jam vidimus,
ad conscientiae doctrinam strenue olim animum atten-
derint, fieri vix potest, quin hujusce doctrinae histo-
riam tradere admodum difficile sit negotium. Multi
quidem de conscientia egerunt, sed tam vagae fere
sunt sententiae, ut in argument! historia locum vix
teuere mereantur. Praeterea tantopere loquend! usus
fluctuabat, tani parum sibi doctrina constabat, ut
qui in historia requiritur, progressum indicare haud
ita facile possimus in variis vari! temporis hac de re
opinionibus. Multae quoque, ut in universa disciplina
ethica, ita hie imprimis, lacunae restant, quae nulla
ratione expleri posse videntur. Ita recte stSudlinus
difficultatem vidit, quum historiam doctrinae de con-

scientia primus scribere instituit, nec si secula, de
quibus ille retulit, spectamus, aliter judicamus. Qui
vero post hujus viri scriptum editum, nostri seculi
anni praeterierunt, ditiorem materiam praebent. Hac
nostra saltern aetata, multorum, tbeologorum impri-
1Û1S, exstiterunt conatus, quibus disciplina nostra et
elarior et firmior evadat. Hanc praesertim ob causam,
historicum conspectum disquisitioni nostrae praemit-
tendum esse duximus. Ne vero frustra operam perda-
de iis, de quibus STàûDLiNus quoque retulit,
breviter agere nobis liceat, ea tantum memorantibus,
quae in ejus opere emendanda, aut iis, quae scripsit,
adjungenda nobis videantur. Ad nostrum seculum pro-
gress!, copiosius historiam argumenti enarrabimus.

iis, quae de conscientiae doctrina, per seculorum
decursum parum sibi constanti, supra diximus, sponte
sequitur, talem periodorum divisionem hîc dari non
posse, qualem in historia exponenda hodie recte re-
quiramus. StSudlinus a primis initiis rem repetens
pnmum de Graecis ac Romanis, deinde de Veteris
ï^ovique foederis doctrina egit, inde ad Ecclesiae pa-
tres processit, et ita ad suam usque aetatem, nulla
data divisione, secula percurrit quae post Chr. n.
effluxerunt. Quod ad veteres, Graecos ac Romanos,
attinet, de iis in introitu quaedam monuimus. Ipsam
sacn codicis doctrinam in secunda hujus disquisitionis

parte exponemus. Tantnmmodo igitur de iis hîc nobis
dicendum erit, qui in Ecclesia Christiana de conscientia
egerunt. Eos autem, qui extra Ecclesiam, hoc de argu-
mente philosophabantur, ideo plane omittere non pos-
sumus, quo saepius ad hanc disciplinam promovendam
bonam suam operam attulerint. De hocce hisce limi-
tibus circumscripto conspeetu in partes discernendo co-
gitantibus nulla nobis melior visa est divisio, quam
haec tripartita. Primum eos scriptores commemorabi-
mus, qui ab ineunte aera Christiana usque ad instaurata
Sacra vixerimt. Turn de iis agemus, qui inde usque
ad seculum nostrum fuerunt. Denique videbimus, quae-
nam hoc nostro aevo conscientiae notiones prolatae
sint.

Praeter chbysostomum, quem ex aevo patristico
unum recenset stäudlinus, obigenes et Hieronymus
hfc in censum veniunt. Ceteri Patres, quantum no-
vimus, nihil fere de conscientia referunt, et ea quo-
que, quae apud triumviros nostros reperimus, haud
ita magni momenti sunt. Obigenes in Ep. ad Rom.

e conscientia loquitur, tamquam genio salutari, qui
Ita animum hominis ducit, ut a male illum abstineat,
ad bonum vero impellat. Haecce imago, etsi minime
a sa dicenda, conscientiae propriam naturam non in-
lea . Chrysostomüs saepius conscientiae mentionem
. Iq Homiliis interdum egregie conscientia ad ex-
oi-tandos auditores utitur. i) Claram vero conscientiae
notionem non exhibet. Interdum illam ipsam legem
abet, divinitiis nobis inditam, interdum judicem, qui
ostendat, utrum illi legi obedientes nosmet ipsos prae-
stitenmus. Utroque sensu est ÔsTov kx) xocpx kov rxTg
l^^^rspacig èvi^pviyJvoy -^vx^lç. Ubi vero conscientiam ut
^egem ipsam proponit, 3) satis dilucide indicat, se ipsum
^^en aliud révéra habere legem, aliud conscientiam.
^ e decalogo agens rogat, quare illis praeceptis, quae
a moralia stricte ita dicta, pertinent, nulla addita sit
momtio, qua ipsum legis monitum superstruatur, ut
^^ mandatis ceremonialibus aut universe theocraticis,
Lc^quot;^-nbsp;praecepto, fieri seiet. Recte respondet,

^ ideo fieri, quia, conscientia de iis, quae ad ipsa
ora la pertinent, testimonium edit. Conscientiam ergo

ipse in animo nostro illud posuit. Aliorum judicia
negligere possumus, hie vero judex internus, si iras-
citur, nos persequi non desinet. Mala ideo conscien-
tia prae omni malo gravis est,^) bona contra cruvsi-
Imic prae honore et divitiis, et corporis bona vale-
tudine aestimanda. 2)

Restât, ut de hieeonymo dicamus. Apud hunc
Patrem primum vocabulum avvT^p\'^uiç occurrit, ad con-
scientiam adhibitum. 3) Habet enim a-wri^pj^a-iv pro
scintilla conscientiae. In altera hujus capitis para-
graphe iterum de cruvri^p^a-i agemus. Ceterum, quod
Ecclesiae Patres attinet, si eos spectamus, qui in Ec-
clesia Orientali floruerunt, admodum miramur, nullam
fusiorem conscientiae doctrinam apud eos inveniri,
quum a studiis anthropologicis minime alieni fuisse
videantur. Latinorum Patrum studia, duce imprimis
augustino, alio tendebant; pelagius autem ad con-
scientiam attendit, et inde etiam quod illa homini
inest, efficere studuit, bonum nequaquam plane ex
hominis natura evanuisse. Haec pauca sufficiant de
Ecclesiae Patribus,

2)nbsp;Eandem. quam chbysostomus dedit, conscientiae ut judicis
notionem philo judabus exposuit, qui idem de bonae malaeque
conscientiae vi egregie monet. (De X Oractdis. Qmd deterius
insidiatur potiori. alibi.)

3)nbsp;Gbbgorius naz. hoc vocabulo indicat vinculum, quod ani-
mum cum corpore conjunctum tenet.

Quod in hiijus conspectus Praemonendis de lacimis
diximus, quae in argumenti nostri historia exstant,
^îc imprimis obtinet. Poenitenliarum enim libris, qui
^ seculo inde 6° exstiterunt, exceptis, nulla, quantum
comperti sum us, conscientiae gravior mentio tit ante
seculum duodecimum. Neque est, quod de his poeni-
tenharum libris agamus, quum non alio nomine hîc
commemorari mereantur, quam quatenus ad Summas
Casuum Conscientiae viam paraverint. De hisve vero
deinceps dicendum erit. Prioribus ergo medii aevi se-
eulis omissis, ad aevum scholasticum accedamus. Pri-
^\'»is nobis occurrit bernakdus Clarovallensis, qui sine
^■^lia subtilitate scholastica in argumento nostro versa-
tus est. Nec vero in conscientiae naturam strenue
inquisivit. Bonae tantummodo conscientiae laudes ef-
f^^t, et in hisce laudibus efFerendis, oratorem omnino
agit.^ „ Bona conscientia,quot; eo auctore „ est titulus re-
jjiigionis, templum Salomonis, ager benedictionis, hor-
«tus deliciarum, aureum reclinatorium, gaudium an-
\'jgelorum, area foederis, thesaurus regis, aula Dei,
quot; ^^^^taculum spiritus sancti.quot; i)
^^^Petrus lombardus inquirit, quatenus conscien-
^^liget, ceterum de ipsius conscientiae
ra non agit. Hic vero sententiarum Magister

primus methodum scholasticam in disciplinam ethicam
adhibuisse videtur. Inde exstiternnt, quas jam nun-
cupavimus, Summae casuum conscientiae, quarum duae
imprimis inclaruerunt, Astesana altera, altera Angelica
dicta. STäüDLiNüs fusius de bis libris egit, non vero
multum in iis de ipsa conscientia scriptum legitur.
Unice fere de conscientia erronea agitur, ac quaeritur,
ut apud Lombardum, utrum et quatenus voluntas bu-
mana tali conscientiae morem gerere debeat. In An-
gelica vocabulum \'7vvTy,pv,(jiç, quo jam hieronymum
usum esse vidimus, saepius invenitur. Synieresis ibi
conscientiam sequitur ita ut quod per conscientiam
mentis judicio probatum sit, per synleresin voluntati
efficiendum tradatur. Aliter thomas aquinas Ju-
dicat, qui synteresin „ habitum naturalemquot; dicit, „ad
bonum infligantem, et de malo murmurantem quot; i)
conscientiam autem ita définit : „ conscientia est actus,
quoddam mentis dictamen, actualis applicatio scientiae
ad ea, quae agimus ; efficaciam habet a synteresi.quot;s).
Conscientiam actum esse thomas aquinas probare
studet ex ipso vocabulo, quod quum sit „scientia
cum alio quot;3) eo judice „ordinem scientiae ad aliquid
importât.quot; Talis autem conscientiae natura postulat,
ut actus dicatur, non vero potential neque obstat,
quod Apostolus paulüs (rwsl\'Bnmv inquinari Tit. 1: 15

3)nbsp;Schenkel 1.1. thomae aouinatis sententiam refert, con-
scientiam esse „scientia cum alio, quod scimus.quot; Fortasse vero
auctor significare voluit, conscientiam esse scientiam, quae aliud
quidquam extra nos positura spectet.

dicit. Ipse thomas a quin as conscientiam quoque
subjecttm peccati nominat, quod tamen ita explicat,
ut quis per conscientiam se inquinatum esse sibi con-
scius sit. Non magis e pauli dicto, eadem ratione
explicito, effici potest, conscientiam false pro actu
haberi. Ita thomas aquinas. Accedimus ad al-
behtum magnum. In hoe auctore luce clarius patet,
in quales errores Scholasticismus inciderit, schema-
tisrao Aristoteiico deditus. Moralis hominis natura
prorsus ingenio dialectico cessit, conscientia partim
quidem in ipsa hominis natura inest, partim vero
continuo habitu acquiritur. i) Duplex ergo conscientia
6st, altera innata, acquisita altera. Synteresis, au-
ctore alberto m., ipsius animi potentia est. Su-
perest ut de Antonio florentino agamus. Hic in
synteresi definienda longas est. „Est naturale lumen
rationis quo resistimus omni malo.quot; Peccare neque
errare potest, 1°. quia natura sua concupiscentiae
contraria est. 2°. quia contra peccatum strenue mur-
niurat. 3°. quia ad superiorem rationem pertinet.

3)nbsp;Vidimus, quid Hieronymus, thomas aquinas, Antonius
»lorentinus de synteresi (perperam saepius synderesis scribitur)
dixermt. Universe synteresin vocarunt scholastici bonum illud abso-
lutum, quod m natura humana remansit; cujus boni habitus ad
Pecuharia acta actualem apphcationem syneidesis nomine signifi-
carunt. Unde vero vocabulum o-uvriiptja-f? petitum sit, non li-
quet. Steph. Lexic. putat, a scriptoribus Ecclesiasticis illud ad

atmi vocabuli religio sensum formatum esse, quum eadem feve
sigmficatione mente, memoria, attento animo aliquid tenen indi-

Conscientia, auctore Antonio tlokentino, actus est,
isque triplex, quum testetur, accuset, et damnet aut
condemnet. Triplici hocce titulo ad mentem rationis-
que judicium pertinet.

Antequam ad sequentem periodum pergamus, verbo
monere juvat, gersonem systemati, quod dedit,
mystico i) disputationem praemisisse de animi facul-
tatibus. De conscientia non agit, quae vero de syn-
teresi scribit, eadem fere sunt, quae Antonius flo-
rentinus habet.

Medii aevi Theologia Scholastica, ut vidimus, dia-
lectico acumine conscientiae doetrinam exposuit. Ec-
clesia vero ipsa Eomano-Catholica conscientiae homi-

cet. Theod. krüger (Theol. Mor. 1747) dicit, conscientia si
syllogismus practicus habetur, synteresin esse propositionem ma-
jorem, et syneidesin proposionem minorem. Cf. dbi,itzsch, 1.1.
pag. 107. fr. h. chr. schwarz, Evangelisch-christUche Ethik,
I. pag. 159, Aufl. Ceterum cf. quod supra p. 12. n. 3. mo-
nuimus.

Qis hand magnam auctoritatem tribuit, quippe quae
Ecclesiae statutis ac voluntati omnino cedere debeat. i)
Reformatores ad individuum hominis characterem at-
tendebant, neque uno tantum nomine Sacrorum in-
stauratio, quam hoc, de quo nunc agimus, aevum tulit,
a conscientia profecta esse dici meretur. Ad conscientiam
lutherüs baud semel provocavit. Ipse experientia edoc-
tus mali conscientiam describit, quae contra peccato-
^■em testata, nullam ei quietem concedit nisi peccato-
rum remissione a Deo impetrata, et quae tum demum
IQ bonam partem abit, quum Dei gratia in chrisïo
homini peccati conscio tradita sit. Conscientia, lu-
theko auctore, necessitudinem indicat, cum religio-
sam, tum ethicam, quae Deum inter ac hominem ex-
stat, per se existit, et quum aeterna sit atque deleri
Qon possit, prae omni lege et jure homini pie ac sin-
cere colenda est.

^ Melanchton iterum scholasticos secutus, conscien-
tiam ad intellectum revocavit, notitiam earn dicens
accusantem aut approbantem. 3) Alibi conscientiam syl-
iogismum practicum in inlelleciu dicit, in quo major
^st lex sive verbum Dei, minor vero et conclusio sunt

1)nbsp;ßecte HERZOG Real-Encyclopaedie, Tom. V, p. 135 scribit:
»der römische Catholicismus schränkt durch das Verhältnisz, in
welches er den Einzelnen zur Gemeinschaft stellt, die Sphäre des

ewissens in enge Grenzen ein, die freilich, je wie man es nimmt,
auch als zu grosze Erweiterung, als Relaxation erscheinen.quot;

2)nbsp;Cf.LUTHERi Opp. Ed. Walch. X, 958 seqq. XL 2392, 3050.
^ 3) Coramentarius de anima. Ed. Vitebergae 1540, p.215. Ibi-
^ em hanc syntereseos definitionem exhibet: „ synteresis significat con-
servationem notitiae legis, quae nobiscum nascitur.quot;

applicatio, approbans recte factum, vel condemnans de-
lictum, quam approhationem in corde sequitur laetitia,
et eondemnationem dolor, i) Deus homini conscientiam
indidit, ut testimonium ederet cum de ipsius Dei exi-
stentia, tum de divino judieio. Calvinus quoque
conscientiam ad intellectum pertinere censet. Melius
autem, quam melanchton ad intimum hominis ani-
mum attendit, quo sese cum Deo conjunctum sentiat. 2)
Videmus ergo Eeformatores, etsi ea via progresses, qua
conscientiae doctrina optime procedere possit, non mnl
tum tamen ad hanc disciplinam excolendam attulisse.
Causam si quis quaerit, Theologiam dogmaticam prae
disciplina ethica hac periodo excultam esse secum re-
putet. Quod vero de primis sacrorum instauratoribns
valet, itidem de iis obtinet, qui eos in Protestantium
Ecclesia hoe et sequenti seculo secuti sunt. Gekhaiî-
Dus in Locis Theologicis conscientiam definitione illu-
strât. 3) Calixtus in systemate morali multum de con-
scientia dubia, probabili atque erronea disputât, ip-
sius autem conscientiae naturam haud clare exponit. \'■•)

2)nbsp;lust. I. 4. 10. 3. „Est enim quiddam inter Deum et homi-
nem medium, quia hominem non patitur in se ipso supprimera,
quod novit, sed eousque persequitur donee ad rectum adducat.quot;

3)nbsp;Joh. gbrhard, Loei communes Theologici 1629, III. p. 67.
„Conscientia est testis dictorum et factorum nostrorum domesticus
et individuus.

4)nbsp;G. Calixtus, Epitome Theologiae moralis 1634, p. 19.
„Conscientia est dictamen intellectus practice practicum, sive ante-
cedens, i. q. singulorum aliquam actionem his illisque circumstantiis
determinatam praecipiens vel prohibens, sive actiones sequens, i. q.

Interea in Ecclesia Evangelica casuistica qiioque dis-
ciplina prodiit. Balduinus primus huic doctrinae
operam dedit, quem mox sequebatur oleaeius.
Utriusque autem hujus moralistae sententiam, per se
satis levem aestimandam, hïc copiose referre eo minus
opus est, quum STauDLiNus 1. 1. de utroque fusius ege-
\'■it, qui eodem loco exponit, quo nomine Evangelicorum
f^asuistim doetrina ab illa différât, quae in Romano-
Catholica Ecclesia viget.

^ Quod ad hanc Ecclesiam attinet, Jesuitae hac pe-
i\'iodo exstiterunt, novam casuum conscientiae molem
afferentes. Quum vero iis, quae antea de hoe argu-
oiento a scholasticis prolata erant, nihil fere novi ad-
diderint, hos omittamus, monentes, eos conscientiam
omnino neglexisse, s) quippe qui ne de probabili qui-
dem conscientia agant, sed de probabilibus opinionibus
unice cogitent. Redeamus ad Theologos Reformates.

lûeunte seculo 18° melior lux disciplinae nostrae
affulsit, quum et systematice et exegetice conscientiea
|octrinam magig enucleandam curae habere coeperint
heologi. Büdbeus in hoe argumento tractando lon-

supposita earum recordatione dictât, eas vel recte vel perperam
esse factas.quot;

1) Trmtatus de materia rarissime adhuc enucleata, casibus ni-
quot;^^rum conscientiae. 1654.

gus fuit. 1) Ad inteilectum conscientiam refert, eamque
cerni existimat in judicio, quod homo fert de iis quae
peregit, ad legem simul attendens, quae, quid fieri
debeat, monet. Quaeritur, utrum conscientia aclus sit,
habitus, an potentia. Buddeus inanem hanc litem ju-
dicat, quum syneidesis in potentia exstet, nec semper
in actum, nedum in habitum exeat. De synteresi agit,
ut conscientia, ampliore sensu sumta, quippe quae uni-
versa tantummodo principia spectet, nondum ad sin-
gula acta relata. Ceterum fuse in falsam, incertam, et
probabilem conscientiam inquirit.

Ad MOSHEMiuM accedimus. Hic queritur, ab aequa-
libus conscientiam omnino fere ad inteilectum referri.
Concedit, in Sacro Codice, quem euddeum secutus,
hoc quoque in argumente tractando strenue adiit,
syneidesin plerumque pro mentis judicio haberi, monet
vero principium exquirendum esse, e quo haec, quae
menti est, judicandi facultas oriatur. Animadvertit,
multos homines de factis suis nullum judicium proferre,
nec tamen iis conscientiam esse abnegandam. Con-
scientia igitur, quippe per se exstans, a judicio illo
secerni debet. Principium, quod moshemius quaerit,

3)nbsp;Minus recte schenkelius I. 1. moshemii sententiam re-
fert, dicens, eum conscientiam inter intellectus facultates recen-
suisse. Melius güdebus 1.1. p. 266 eum conscientiam voluntatis
facultatem habuisse scribit. Conscientia, auctore moshemio , quam-
quam in judicio revera cernitur, et ad intelleetum igitur pertinet,
e voluntate tamen originem ducit.

IQ voluntate sibi invenisse videtur, Conscientia culpam
bomini exprobrat. Ubi vero culpa ostenditur, devolun-
tate peracta sermo est. Conscientia ergo e firmo vo-
luntatis proposito oritur, quo de iis, quae agimus, ad
normam legis, judicamus. Quia conscientiae sedes
in voluntate est, duplex quoque conscientia exstat,
eorum qui a Christo adhuc remoti errant, peccato
obnoxii, et eorum, qui Christum fide amplexi, ab illo
ad sanctam vitam ducuntur. Ita moshemius prorsus
Qovam doctrinam tradidit.

Baümgaktenius non ita diu post moshemium de
Theol. morali agens, ad consuetam definitionem rediit,
conscientiam in judicio consistere putans, quod legis
normam secuti, de factis nostris ferre debemus. Reus-
siüs in Elemenlis Theol. mor. primus, quantum novimus,
conscientiae naturam ita exposuit, ut Dei quoque ra-
tionem haberet. Ejus hoc de argumento disputatio
Pluribus nominibus laudanda est. Hominem Dei sibi
eonscium legem divinam in se habere ostendit, quam
strenue colere debeat, quae vero si violetur, expro-
brationibus peccatorem persequatur. Quomodo autem
hujus conscientiae natura atque effectus cum tota ho-
minis essentia cohaereant, non dilucide exposuit. Ceu-
ad hunc nexum explicandum divinitus nobis
proelivitatem insitam esse docuit, qua et, quod revera
num est, ut placitum divinum accipiamus, et simul
iiic placito obsequendum esse intimo animo sentia-
mus. Lessiüs iterum prae religioso ethicum conscientiae

momentum exposuit, hanc facultatem ei tribuens, ut
de ethico hominis charactere judicet,

joh. andr. cramer 1) varias, quae hue usque de
conscientia prolatae erant, sententias, recensuit; et
indigestam hîc exstare molem questus est. Eos refu-
tare voluit, qui conscientiae proprium suum characte-
rem tribuentes, earn ut alteram legem proponunt. De
variis distinctionibus egit, quas Theologia casuistica
in hanc doctrinam induxit easque ut inanes rejecit.
STäUDEiNüS 1.1. copiosius de hoc Theologiae casuisticae
critico egit, cujus ingenium quidem laudat, in quo
vero improbat, quod conscientiae locum, quem adhuc
in Theologia morali tenuerat, prorsus eripere voluerit.
Reinhardus locum de conscientia admodum breviter
et leviter etiam tractavit. Eeligiosum in conscientia inesse
momentum, orusium secutus statuit, conscientiae vim
in eo cerni existimans, quod in cogitando atque agendo
Dei memores, quid Hie velit, rogemus. Ita, Dei pla-
cita curantes, ad perfectum statum ethicum, reinhardo
auctore, pergimus. Partim jam ad nostrum seculum
ille pertinet. Hîc ergo haec periodus, quod ad Theo-
logos attinet, clauditur.

1)nbsp;In diario: Beiträge zur Beförderung theologischen und an-
derer wichtiger Kenntnisse von Kielischen und auswärtigen Gelehr-
ten, Tom. IV, 1783.

Universam Anthropologiam qunm philosophi ante
Kantiüm non magnopere curaverint, non miramur,
eos conscientiae quoque doctrinam parum excoluisse.
Bi\'eviter enarremus, qui hoc nomine laude digni vi-
deantur. i)

Horkeyus in loco de libero arbitrio de conscien-
tia agit, quam ut legis cum naturalis tum divinae
praeconem describit, qui efficit ut hanc legem agno-
scamus, eique obedientes nosmet ipsos praestemus.
Primus in Germania fuisse videtur, qui philosophiam
moralem tractaverit. Ceterum eclectice in hac disci-

1)nbsp;Seculo 17° conscientiariormm secta exstitit, de qua hic
verbo monere lubet. Matthias knutzbn ejus auctor fuit. Ju-
quot;^enis theologiae operam dedit, mox vero a religione alienus in
Atheismum irruit. Conscientiam pro Deo habuit, atque huic per-
rnagnum pretium tribuere sibi visus est. Anno 1674 Jemm
vemt, ubi musaeus pugnam contra eum iniit. habtnack
(Htst. ecclesiae auctore micrëlio, p. 2289) hisce thesibus systema
knutzenii absolui dicit: 1° non esse Deum neque diabolum, 2° ma-
\'J^stratum nihil aestimandum, templa contemnenda, sacerdotes reji-
ciendos, 3° loco magistratus et loco sacerdotum esse scientiam et
rationem cum conscientia conjunctam, quae doceat honeste vivere,
neminem laedere et suum cuique tribuere, 4° conjugium a scorta-
ttone nihil differre, 5quot; unicam esse vif,am : post hanc necpraemium
nec poenam dari, 6° scripturam sacram secum ipsam pugnare..

2)nbsp;Ethicae sive civilis doctrinae de moribus libri IV, quibus tota
disciplina non tantum ex Aristotele, sed optimis quibusqwe

plina versatus est, neque a Jesuitarum studiis casui-
sticis plane alienus fuit.

Spinoza i) in loco de aff\'ectibus conscientiam nomi-
nat. Ejus effectum indicat, naturam autem nulla luce
illustrât.

Shaftesbueyus conscientiam sensum moralem
habet, quatenus vero religiosa est, religiosum illud a
morali charactere originem ducit. Conscientia in eo
consistit, quod homo sentiat se non talem semetprae-
stare, qualis revera esse possit ac debeat.

WoLMUS quaerit, utrum et quatenus homo contra
conscientiam agere valeat. 3) Distinctiones amat, ut
vero recte STäuDLiNUS I. 1. monet, nihil, quod magni
momenti sit, hac in parte, praestitit.

Kantius multa habet, quae argumentum nostrum
spectent; quae vero copiose exponere non fert instituti
nostri ratio. Rationem de singulis actionibus judicium
ferre docuit, non vero conscientiam. Haec tantum-
modo postulat, ut si quid agendum aggrediamur, bene
nobis conscii simus, hoc recte ita fieri. Conscientia
igitur sibi ipsi postulata affert.-t) Ratio quoque hu-
mana, quatenus practica est, in conscientia ipsa de se
judicare dici potest, quum syneidesis quaerat, utrum
recte ratio de bono aut malo judicium tulerit.

4)nbsp;„ Das Gewissen ist ein Bewusztseyn, das für sich selbst Pflicht is.quot;

5)nbsp;„Das Gewissen ist die sich selbst richtende moralische ür-
theilskraft.quot;

Ita kantius primum de conscientia cogitavit i). De
conscientia universe iocutus, revera bonam conscien-
tiam ob oculos babuisse videtur. Negavit etiam, quod
necessario sequitur, banc, de qua egerit, conscien-
tiam, unicuique bomini actualiter inesse. Postea au-
tem definitionem mutavit. 2) Tunc conscientia ei pra-
ctica ratio visa est, quae in quoquam legis proposito,
quid fieri debeat, ostendit, et simul ad id perpetran-
dum, quod bonum sit, impellit, quum in interno ani-
mo tribunal adsit. 3) Hac definitione data, recte kantiüs
imicuique conscientiam tribuit. STäuDLiNüs 1. 1. quid
ifANTius altero illo de conscientia effato, quo internum
tribunal habetur, sibi voluerit, exposuit.

ïschmidius kantium secutus in conscientiae, po-
steiiore illa significatione sumtae, naturam denuo inqui-
sivit, novasque distinctiones attulit. Tria in conscien-
tia distinguit, 1° judicium morale, 2° sensum mora-
lem, 3° sensum religiosum.

Fichtius priorem, quam kantius dedit, conscientiae
definitionem amplexus est. Monet, unicuique hanc boni
conscientiam parari debere et posse. Jam vero ad
seculum nostrum progress! sumus.

3)nbsp;„Das Gewissen ist das Bewusztseyn eines innem Gerichts-
hofes im Menschen.quot;

System der Sittenlehre nach den Principien der Wissen-
quot;Ohaftslehre, p. 225 seqq.

Multi fuerunt, cum theologi, tum pËilosopM, qui hoc
nostro seculo in systemate ethico conscientiae locum
suum tribuerint. De singulis, quorum notitiam contra-
here nobis contigit, singulatim agamus, ita vero ut nunc
non iterum theologos ac philosophos separatim enarre-
mus. Primum de Romano-Catholicis videamus. Hoc
seculo ineunte mutsohelliüs Theologiam moralem
edidit, in qua conscientiae quoque mentionem fecit i).
Ejus vim in judieio ferendo posuit, ita vero, ut nequa-
quam efficiat, utrum quid per se bonum sit, sed potius
internum testimonium edat, eum, qui egerit, spectans,
utrum revera probe recteque egerit. Conscientia, si
de ipsis actionibus judicaret, utrum bonis an malis sint
adscribendae, facile errare posset, quum vero tantum-
modo ei, qui aliquid perpetravit, ostendat, bene aut
male illud actum esse ab illo, errori obnoxia esse non
potest. Ad intellectus igitur facultates mütschelliüs
conscientiam retulit. Ita plerique Romano-Catholici,
qui doctrinae ethicae operam navabant, eos sequeban-
tur, qui praecedenti periodo de conscientia scripserunt.
Unus, quantum novimus, hirscherüs , quem hic,

etsi multis annis post mütschellium vixerit , nomi-
Qare liceat, aliter statuit. Conscientiam ille in volun-
tate positam esse putavit, qua ad illud, quod verum
est, homo ita ducatur, ut ei, tamquam legi divinitus
datae obsequi debeat. Ceterum, Ecclesia Pontificia
ad disciplinam nostram provehendam hoe nostro quoque
seculo nou multum praestitit.

Ad Protestautium Ecclesiam transimus. Primus bic
occujrit daueius, qui philosophiam cum theologia jun-
gens, de ethica quoque disciplina bene meritus est.
Acute, ceteras distinctiones rejiciens, de conscientia
(absoluta, ohjecliva ac subjectiva egit i). Quam rationem
practicam kantiüs habuit, daubius conscientiam ab-
solutam dixit. Legem esse statuit, externam, homini
datam, cujus cum homine necessitudinem conscientia
objectiva testetur, quum interna subjectivae conscien-
tiae vox eum laudet, si huic legi obedientem se praesti-
terit, eum vero increpet, si contra hanc legem egerit.
Multum est in hac daubii disputatione, quod legi
nieretur.

Brevi post wettium, schwakzius Ethicam Evange-
Iico Christianam edidit. 3) Videamus, quid ille de con-

yerwirUichung des göttlichen Reichs in der Menschheit. Tüb.
1836, cujus op. ed. prodiit 1851.

3)nbsp;f. h. ch. schwakz, Evang.-christl. Ethik. Lehr- und Hand-
uch fur Theologen und andere gebildete Christen. Heidelb. 1821 ,

soientia scripserit. Per conscientiam Dens unicuique
volnntatem suam indicat. Libertatis nostrae nobis
conscii nos tamen pendere sentimus a potestate, siipra
nos posita, qnam ut Numen supremum adoramus. Hunc
sensum ipsa natura nobis dedit. \') Conscientia ergo
nostra ad Deum fertur, et quodammodo religio dici
potest. Dum vero Deum spectat, ad nos ipsos etiam
referri potest, et ita sumta, nostri conscientiam indi-
cat, qua quo voluntas nostra ducatur nobis persuasum
habemus. Conscientia illa fundamentum praebet, quo
omnis doctrina ethica superstrui debet. Quum Dei
voluntatem nobis ostendat, ipsa quodammodo lex est,
cui unusquisque obediat necesse est. Daubium secu-
tus scHWAKZius conscientiam esse absohitam, objectivam
et subjectivam statuit, aut potius conscientiam absohi-
tam et relativam, quarum posterior iterum in objecti-
vam et subjectivam abeat. Ipse autem hanc distin-
ctionem, si propriam conscientiae naturam spectemus,
vix valere agnoscit. Conscientia revera nihil aliud
est nisi ipsa ratio nostra, quatenus per eam Deum et
nosmet ipsos cognoscamus. Sed inde conscientia
exstitit, quod peccatum a Deo nos sejunxit. Peccato
enim si quis non obnoxius est, conscientia tollitur,
quum vero omnes legem divinam violemus, conscien-
tia nos arguit ac judicium contra nos profert. Multa

hîe scHWAKZius egregie seripsit. Principinm autem,
e quo omnia, quae de conscientia habet, eflfata, exeant,
frustra quaerimus.

Tale vero principium quaerendum esse, jam STäuD-
Linus , de quo nunc agendum est, agnovit. Libro i)
saepius laudato, quem seripsit, argumenti nostri histo-
riam exhibenti, nonnullas animadversiones adjecit de
ipsa conscientiae doctrina. Duplicem per seculorum de-
cursum jDrae ceteris viguisse conscientiae notionem os-
tendit, quarum alteram si sequimur, internum judicem
habemus conscientiam, alteram vero si amplectimur,
congcientiam eandem esse existimamus ac persuasionem
de factis nostris, utrum bona sint an mala. Qualicumque
tandem modo utramque hanc notionem conjungendam
esse duxit. Ceterum laudat, si quis conscientiam de-
fiaiens, ad Deum, summum Legislatorem, ad quem sy-
ueidesis quoque nostra nos ducere debeat, attendat. ■2)

1)nbsp;Carl Friedrich sxäuDLiN, Geschichte der Lehre von dem
(Gewissen, Halle 1824.

2)nbsp;Eodsm tempore, quo STäuDLiNUS haec seripsit, apud nostra-
tes EwALDUS KIST oratioucs sacras quinque de conscientia edidit.
(Dordraci Ed. 2^. 1824). Diversas, quas conscientiae adscribit
partes, ex una eademque animi proprietate ducit, qua quid facere
debeamus, memoriae nostrae tradatur, quae simul, quideunque
agamus, testem nobis addat, ac postquam perpetraverimus,judicis
quot;^\'ocern ut audiamus, efficiat (p. 15). Quaenam autem sit haec animi
proprietas, non explicat. Lata sane est et multum complectitur,
^ec mirum, auctorem alibi (p. 39) conscientiam pro ipso animo
habuisse. — Egregie tameu vir laudatissimus, Ecclesiae nostrae
quondam ornamentum, de conscientia, quae dicitur, erronea, lo-
quitur m oratione, ordine quinta, quae agit de loco: Eph. 5 : 10.

Longe aliam de conscientia protulit sententiam
VINETÜS Philosophos ac theologos hoc argumentum
fere neglexisse vehementer doiet. Traditoriam esse opi-
nionem statuit, qua per syneidesin et nobis persuasum
habeamus, aliquid nobis esse praestandum, et vero,
quid illud sit, cognoscamus. Sana philosophia, illo
judice, banc sententiam rejicit. Conscientiae characte-
rem in eo positum esse duxit, quod necessarium duca-
mus, ut in agendo persuasioni convenienter versemur.
Ipsa illa persuasio errare potest, sed in eo errare baud
possumus, quod id perficere debeamus, quod nobis persu-
asum habeamus 2). Fidem igitur moralem conscientiam
dixit qua credimus, quidquam nobis praestandum esse.
Alibi vero ad Deum conscientiam refert, cum lege di-
vina conscientiam jungens. Luculenter exponit, conscien-
tiam ipsam per se nulla jura habere, sed eo firmiore
fundamento niti, quo magis legem divinam ut normam
sequatur, legem contra divinam, per hominum perver-
sitatem variis modis saepe explicitam, dummodo con-
scientiae vox loquatur, unam suam ac sibi constantem

1)nbsp;Essai sur la conscience et sur la liberté religieuse ou examen
du rapport presenté m grand Conseil du Canton de Vaud, par le
Conseil d\'Etat, le .30 Mai 1829 par a. vinet. (Paris et Genève
1829). ViNETUs anonymus scriptum ediderat ad conscientiae ac
religionis jura vindicanda. Hoc scriptum litterae illae spectabant,
in quas ut in titulo est in specimine, quod nunc laudamus,
viNETus critice inquirit. Tria argumenta auctor in hoc specimine
tractat, quorum primum ad conscientiae doctrinam pertinet.

iiabere interpretationem. Multum, ut Mc, ita quoque
alus in scriptis, vinetus conscientiae tribuit.
_ Harlessius non minus, quam vinetus, conscien-
quot;ae iaudes effert i). Inte mam illam patefactionem ha-
® ; qua Deus homini se cog-noscendum praebet, et
stimulum illam homini addere censet, quo ductus ad
coelestia tendat. Universe igitur religiosum momentum
conscientiae tribuit.

SCHLEIERMACHERUS, quod miramur, ad doctrinam
® conscientia illustrandam nihil fere novi attulit. Ad
ïquot;eligionem illam pertinere indicat. 2)
_ In patria nostra paravius s) breviter de conscientia
Ita monuit: „ quae saepe in rebus moralibus laudatur
..conscientia, non est singularis quaedam facultas, ra-
«tioni humanae addita et ab animo sentiente atque
\'\'Volente separata. Sed ut observatione alios, ita nos-
sive animadversione, sive conscientia nosmet ip-
\'\'SOS cognoscimus; atque adeo etiam ut illos, interce-
quot; observatione, ita nosmet, per nostri conscientiam,
.,judicamus et culpandos probandosve esse sentimus.quot;

ikjhß institutionis christianae moralis. Edidit. i.. g.pareau,
on. 1842, p. 48. Eandem fere, quam paravius, sententiam
xposuit j. E.ERDMANNus(PsycÄo%wcÄeBrte/e,a- 1852p.363).
P 39nbsp;in diario: Waarheid in liefde ,1858,

Egregie de argumento nostro meritus est beckius,
quippe qui ut in universa Psjehologia, ita quoque in
hac doctrina, excolenda, in Sacrum codicem inquisi-
verit, unde veras notiones psychologicas peteret i).

Copiose agit de significatione vocabuli xap^îx (3^)
in Sacra scriptura. Hoc vocabulo totius individuae
hominis vitae sedem indicari statuit. Duplici autem
modo xûcp^icù individuam illam vitam testatur, èt in
conscientia, èt in t£ v^. Quod ad conscientiam, axplia.
in illa cernitur ut in se conversa, ita ut ipsa legem
sibi ponat, ae judicium proférât, quod vero ad rhv
vom attinet, in illo, quae in Kxp\'èlcf. teruntur, externa
fiunt, ita ut ad singula singulatim moralis illa vis,
quae in conscientia latet, applicetnr, et in actum quem-
dam moralem abeat. 2) Homo igitur, crvvsilwiv habens,
revera sui conscius est, sui conscientiam tenet, qua-
tenus in ipsa illius Kxp^la testimonium edatur de mo-
rali, quo instructus est, habitu. s) In conscientia ut in
speculo, ipse homo sese videt. et conscientia ipsa
Kxplix dici potest, quatenus in illa vita hominis ita
contineatur, ut individuam sui conscientiam habeat.

Alia via progressus haud minori tamen studio do-
ctrinam de conscientia excoluit kothiüs. 0) Homini
sensum moralem inesse censet, et hanc scholasticos

sigmficasse putat, quum de ^^wiemjquot; agerent. Con-
scientiam autem ad religionem referens, impulsum religio-
sum illam habet. Eeligiosum hune characterem conscien-
tiam habere, omnino tenendum esse judicat. Praeterea
conscientiam praxin spectare atque individuam habere
naturam ostendit. Ceterum eos refutare conatur, qui
conscientiam affectum religiosum, sensum religiosum
aut etiam ipsius Dei in homine actum interpretantur.

a tantummodo signilicatione actus divinus haberi po-
test, qua actus ille passive accipiatur. Impulsus enim
^quot;eligiosus, quo, auctore rothio, conscientia contine-
tur, in eo cernitur, quod homo ipse agens Deum in
ammo humano agere sibi persuasum habeat.

ßooRDA 1) conscientiam ad sensum moralem refert,
ct hunc conscientiae nomine appellari existimat si non
universe ad moralia refertur, sed peculiariter indicat,
•itrum ea, quae ipse, de quo agitur, homo perfecit,
. ^^ quot;^i^iis cum ipsius natura congruant. Sensus
igitur, ut vulgo dicitur, moralis, latior est, conscien-
tia interior.

Delitzschius beckium secutus, psychologiam Bibli-
cam exposuit.2) Conscientiam non ad Deum, sed ad
Wm hominem pertinere judicat, et contra eos agit, qui
eum identidem per conscientiam ad hominem loqui
putent. Ut in tota disputatione, hîc quoque historice
versatus, ad antiquissimam historiam recurrit. Gen.

ROOrda , Zielkunde of beschouwing van den mensch als
^^zteld wezen, Leeuwarden 1849, p. 103.

cap. 3. traditam. In memoriam revoeat mandatum il-
lud a Deo Adamo datum, ne ab arbore, qu.ae arboris
cognitionis boni malique nomine nota est, fructus su-
meret: ostendit Evam, quum serpenti hoc divinum
placitum referret, testimonium dedisse, sese Dei vo-
luntatem percepisse. Conscientiae testimonium ita de
dit, et quum mox serpenti iidem habens fructum
uterque comederet, conscientiae vox oppressa esse
censenda est. Sed non diu conscientia tacuit. Eru-
buit uterque et Deus accessit, qui conscientiam hand
sine jure culpam testari peccatoribus indicaret. Deus
igitur ante peccatum ipse cum homine se communica
vit, iterum postquam peccatum erat commissum, locu-
tus est ad hominem. In peceando au^tem conscientia
aiïuit, ipsa in homine vox, quae ut a peccato detine-
ret, Dei mandatum in memoriam revocavit, quum vero
Adam et Eva peccassent, culpam iis objecit. Con-
scientia igitur homini inhaeret, atque testatur, legem
divinam ei datam esse, cui obsequi debeat, et eate-
nus procul dubio Dei vox dici potest, quatenus ut
omnes, hanc etiam divinae legis agnoscendae faculta-
tem, Deus homini tribuit. Quod delitzschius sibi vult,
jam magis magisque hac nostra aetate in usum venit.
Conscientia a permultis ita accipitur, ut omnino in
ejus natura explicanda necessitudinis, quae inter Deum
et hominem obtinet, ratio habeatur. Variis autem
modis hoc ita fit. Maetensenius conscientiam indicare
dicit, hominem ab Universo non pendere, quum vero
hoc nomine libertate gaudeat, cum Creatore conjunctum
sese sentira a quo nimirum dapendeat, ita quidam ut
sui dominus revera esse baud possit, nisi Deo ser-

viens. 1) SCHENKELIUS de conscientiae natura, cum Dei
idea conjuncta loco saepius laudato scripsit. 2) Quum
vero nuper opus ediderit dogmaticum, in quo iterum de
argumento nostro scripsit, ad eum reverti lubet, in
bujus conspectus tine. 3)

Passavantius\'i\') brevem tractatum de conscientia
e^lidit, eo consilio, ut gravissimum, quod conscientia
vario nomine habet momentum, indicaret. In priore
disputationis parte de conscientiae natura agit, quam
mentiam^ esse dicit le(jis inferme. Duplici modo ejus
natura, ita explicita, accipi potest, quum et ad ipsum
^cire, et ad illud, quod sciamus, id est, quod legem in-
ternam habeamus, attendere possimus. Si priore sensu
accipitur, statuimus cuivis homini innatam esse ge-
ûeralem agendi normae scientiam, unde sequitur, non

nscienttam mter ea vocabula recenset, quorum significatio-
aem^ unusquisque intelligit, quae vero explicitu perdifficilia sunt.

mnem conscientiam conscientiam esse dicit, non vero omnem
conscientiam talem esse, qualem nobis informemus, si in doctrina
«iuca conscientiam homini inesse statuimus. Haec, de qua nunc

4) Das Gewissen. Eine Betrachtung von johann. kari.. pas-
^--ant, Frankfurt a/M. und Erlangen. 1857.

tantum facultates formales homini datas esse, sed etiam
moralis boni ideam nobis inesse. Si posteriore sensu
conscientia accipitur, ita ut quid bonum malumve sit
cognitum habeamus, legem efficit, voluntatis normam.
Quatenus haec lex moralis ad Deum refertur, recte
conscientia, hac significatione, Dei vox habetur. Lex,
quam conscientia praebet, nos probos esse jubet, et
simul, quid probum atque honestum sit, indicat, et
hac in re errare non potest, nisi aliunde inquinetur
Conscientia voluntatis lex est, et si voluntas humana
gubernaculum dici potest, conscientia acus nautica ha-
benda est. Ante actum perpetrandum, in actu perfi-
ciendo, post actum confectum conscientia adest, legis-
lator, testis, judex. Naturalis impulsus conscientia
haberi nequit, quum continuo nos moneat, naturae
impetum esse superandum. Referri debet conscientia
ad hominis ideam, id est ad summum, quo tendere
possimus, finem, et voluntati ea ratione agendi nor-
mam proponit, ut eam ad summum virtutis colendae
gradum perducat. Ita passavantius conscientiae noti-
onem exponit.

Alia ratione güdeeüs i) de conscientia egit, qui
etiam conscientiae doctrinam secundum sacrum codi-
cem expositam exhibuit. De conscientia hac nostra
aetate psyehologice agi, ita ut inter varias hominis
facultates ac proprietates locus ei assignetur, laetus
agnoscit, queritur vero, eos, qui nunc hoc de argu-

1) Erörterungen üher die hehre vom Gewissen nach der Schrift
von kd. güder (in diario: Theologische Stud. u. Krit. 1857, II).

ttiento scribant, id sibi veile ut quantum possint con-
scientiae tribuant, ita quidem ut de conscientiae Deo
loquantur, et Deum esse conscientia probari ac demon-
strari putent. Güdeko auctore, conscientia peculia-
ribus animi bumani facultatibus annumerari non potest,
quum per se non existât, quatenus certe existentia
realis significetur. Ad intelligendi facultatem non per-
tinet, etsi minime scientiae atque intellectus cbara-
ctere destituta sit. Judicandi facultas dici non potest,
attamen revera judicis formam induit. Voluntatis fa-
cultatem non efficit, at vero ad voluntatem refertur,
quippe quae conscientiam sequatur. Conscientia minime
sensus est, non vero in linguae usu erramus, quum
vocabula a sensibus petita, ad conscientiae actus signifi-
candos adbibemus. Quid igitur conscientia est? Gü-
derüs actum illam habet, qui variis animi facultati-
bus cooperantibus, perficitur. Omnis conscientiae actus
mentis persuasione nititur, quae in voluntate suscepta,
perficitur. Ut vero conscientiae actus existât, pecu-
lians quidam habitus in animo humano adsit necesse
est, quo ductus id agere possit, quod in conscientia
cernitur. Habitus vero ille, quem conscientiarequirit,
adest, quum Dei conscientia cum nostri conscientia
necessitudinis vinculo juncta sit, quare conscientia
cum religiosum, tum ethicum habet momentum. Con-
scientiae actus duplex est, quum iis, quae homo per-
fecit, antecedat atque ea sequatur. De utroque gü-
igt;ERus agit.

Ad nostrates iterum transeamus. Cl. Scholtenius
conscietitiam scientiam esse dicit, et illam qui-
qua habitum nostrum moralem cognitum ha-

beamus. \') In censum imprimis veniunt, quae vir Ven.
ph. r. htjgenholtzius anuo praecedeute de fide agens,
seripsit^). Homo, qui beatus esse vult, cum Deo
conjunctus sit necesse est. Per fidem haec con
junctio obtinet. Fidem dicimus si quis in Deo fidu-
eiam ponat, ac Deo nitatur. Ut haec fides adesse pos-
set, necessario Deus sese cognoscendum praebere de-
buit, quod fecit in Filio suo jesu christo. Ut vero
ipsi hanc fidem amplectamur, necesse est, ut Deo ita
sese patetacienti obviam eamus, atque ipsi Deum sese
revelasse compertum habeamus. Hoc fieri non potest,
nisi ad se Deus nos creaverit, creatorisque vocis
agnoscendae facultatem nobis tribuerit. Ita vero Dens
nos creavit. Conscientiam nobis dedit, quae est meti-
lia, cum Deo, ita ut nos etiam, quam Deus statuit,
necessitudinem inter Eum et homines cognoscere pos-
simus, aeque ac finem, in quem nos creaverit, ac pla-
cita, quae de nobis habeat. Illam conscientiam pec-
catum obruit, sed Dei spiritus illam excitât, ita ut
Dei vocem clare audiamus. Quodsi conscientiae voci
aures praebeamus attentas, primum nos fidem habere
ostendimus. Hanc ob causam fides, quippe quae ad
conscientiam pertineat, momentum ethicum habet. Ita
hugenholtzius.

Restât, ut eorum. sententiam tradamus, qui hoc nos-
tro anno de conscientia. scripserunt. Primiun de opi-

2)nbsp;Een woord over het geloof als heiligend levensbeginsel, het
kostbare pand der Protestantsnhe kerk, in diario: Ernst en Vrede.
1857. II. p. 148 seqq.

nione, quam cl. hoekstra defendit, videamus \' ).
Quod ad etymologiam attinet, conscientiam interpréta-
tatur scientiam cum aliis, ita ut aeque atque in voca-
bulo Latino mores, et Graeco ^ê g aliquid significetur,
quod cum aliis commune habemus. Homo igitur per
se ut Individuum consideratus, ab origine conscientiam
non habet neque ad illam, dum ita per se existit,
accedere potest. Conscientia demum existit, ubi cum
aliis una societate junctus vivit, Conscientia igitur non
naseitur sed fit. Non vero homo conscientiam extrin-
secus accipit; nam in ipsa hominis natura conscientiae
hypothesis data est, quum homo ita omnino composi-
tus sit, ut cum aliis societatem iuire debeat. Conscien-
tia ergo, communis voluntatis index opponitur egoïsmo,
qui individuam et peculiarem voluntatem sequitur -).
Quodsi pueri extra illas, quae vulgares sunt, notiones
morales vixissent, neque officia praestanda esse, nec
conscientiam adesse cognitum haberent^). Conscientia
Igitur ad hominem socialem, minime ad hominem In-
dividuum pertinet. Deinde Cl. hoekstra ostendit,
qua parte haec sententia a contractus sodalis theoria
différât et discrimen indicat, quod inter voluntatem
communem actualem^ et idealem exstat. Iterum con-

1)nbsp;Vrijheid in verband met zelfbewustheid, zedelijkheid en zonde.
Eene psychologisch-ethische studie door s. hoekstba, bz. Am-
sterdam 1858. § 39.

scientiam memorat, ut inde demonstret, in peccato
revera culpam esse. De conscientiae vero natura plura
non habet.

Primum de conscientia schenkelius egit in loco
saepius laudato, qui in herzogii opere Encyclopaedico
exstat, ubi quid dixerit, nunc videamus. ConscieMiam
significare statuit, nos nobis conscios esse. Ipsius igi-
tur vocabuli notio etymologica quum urgenda sit, con-
scientia actus haberi nequit. Cujus vero rei nobis in
conscientia conscii sumus ? Schenkelk» judice con-
scientia nostra est conscientia Dei, non ita, ut Supre-
mum Numen in conscientia nostra sui conscium sit, J)
sed hac ratione, ut homo in conscientia Deum esse
et cum hoc Deo necessitudinem sese habere persuasum
sibi habeat. Ad religionem igitur conscientia pertinet,
et facultas religiosa dici potest. Hoc nomine conscientia
ab initio naturae humanae indita est, quippe quae a
Deo pendeat, conscientiae vero notione non utimur,
quum nostri nobis conscii, Dei simul conscii sumus.
Conscientia demum exstat, postquam inter Deum atque
hominem pugna exstitit, id est, postquam homo pec-
cato obnoxius fuit. Negativum igitur characterem con-
scientiae schenkelius tribuit, quum hominem a Deo
alienum esse arguat, simul autem positive conscientia
agit, quum eo tendat, ut in talem, qualis nos cum
Deo conjungere debeat, necessitudinem restituamur.
In duplici illo conscientiae charactere causa est, quare

non tantum religiosa sed moralis etiam facultas sit.
Ubi enim homo per conscientiam, quatenus negative
^gat, se a Deo alienum esse sentit, de se ipso neces-
sario cogitât atque hahitum suum moralem mutandum
et emendandum esse secum reputat. Conscientia revera
^ehgiosae ac moralis hominis naturae synthesis habenda
est. Hanc ob causam egregium conscientiae momen-
tum schenkel lus tribuit, et cum religionis tum ethi-
ces doctrinae principia ea contineri statuit. \')

Quae ita vir doctissimus scripsit, iterum eademque
copiosius in dogmatico, quod recens edidit, opere 2)
exposuit. De religione agens eorum refutare conatur
sententiam, qui ad rationem, voluntatem aut sensum eam
pertmere statuunt. Religionem propriam suam habere
naturam, atque ipsam animi humani facultatem efficere
putat, quae conscientiam organum habeat. Nos Dei
nobis conscios esse, in conscientia immediate datum
est. Hac parte conscientia religiosum momentum ha-
bet, atque ita fides\'à) inde originem ducit. Quum

1) Ipsa auctoris verba hîc citare lubet: „Das Gewissen ist das
,,Centraiorgan der rehgiösen und sittlichen Thätigkeit des Menschen,
das wichtigste Organ des menschlichen Geistes Überhaupt, weil
«er an demselben die Quelle seiner religiösen Grundanschauungen
«und seiner sittlichen Thatkraft hat.quot; (herzog Real. Encyclop.
lom V. p. 142).

r. daniel schenkel. Die Christliche Dogmatik, vom
rfes Gewissens aus dargestellt. Wiesbaden. 1858. Duo-

vero a Deo nos aberrasse conscientia moneat, atque
ethicum ergo characterem induat, ad legem agnoscen-
dam nos ducat necesse est, quippe quae Dei volunta-
tem exhibeat. Si quis quaerit, qua ratione conscientia
nos a Deo aberrasse testetur, is bene secum reputet,
hominem ita creatum esse, ut quod ad internum animi
habitum attinet, ad Deum, quod vero ad externa, ad
res mundanas feratur. Si talis est, qualis esse debet
homo, Deus in omnibus prae valet, ubi vero peccato
obnoxius mundo sese dedit, a Deo sese alienatum esse
statim persuasum sibi habet. Conscientia igitur du-
plicem formam induit, alteram religiosam, ethicam al-
teram, sed duplici ilia forma re vera conscientia nostri
habenda est, dummodo in conscientia hominem non
per se, sed cum Deo conjunctum cerni statuamus. \')
Hoc quum ita sit judice schenkei.io, auctorem con-
scientiae in dogmatica religionis Christianae doctrina
magnum tribuere pretium non est, quod miremur. Vi-
deamus, quid hac de re statuat. 3) Omne dogma,
quod in doctrina Christiana dogmatica locum suum
teneat, ad conscientiae placitum quoddam redu ci posse
requirit, simul se non hujus alteriusve sedcommunem
Christianorum conscientiam cogitare monens. Quaeri-
tur quo modo dogmata an sint conscientiae placita
probetur. Schenkelius, quum conscientiam necessi-

„im Allgemeinen; das Selbstbewusztsein auf das Gottesbewuszt-
„sein beziehen, der eigenen Persönlichkeit in der absoluten Per-
„sönlichkeit Gottes gewisz werden.quot; 1. 1. p. 150.

tudinem, quae inter Deum liominemque exstet, indicare
docuerit, omnia dogmata, quae hominem sive per se
sumtum sive cum mundo conjunctum spectent, aeque
atque illa, quae ad ipsius Dei per se considerati natu-
iquot;am pertineant, e dogmatica Christiana removenda
esse censet. Taiia enim dogmata ad anthropologiam
philosopham, ad physiologiam, theologiam speculati-
vam ac metaphysicam referenda esse ducit. Iterum
quaeritur, qua ratione, si quod dogma revera homi-
uem cum Deo conjunctum spectet, illud conscientiae
etiam probatum esse demonstretur. Hoc inde clare
effici auctor existimat, quod dogma bonum sibi effec-
tum vindicet, in vitam cum religiosam, tum moralem.
Hoc igitur fundamento posito, dogmatioam religionis
Christianae doctrinam schenkelius aggressus est, quae
ut ipsa ab illo exposita mox in lucem prodeat fore
speramus. Quod ad argumentum nostrum attinet,
SCHENKELIUM multum coiiscienliae tribuere satis indi-
easse nobis videmur. Ad eum, uti etiam quoad pro-
positum nostrum ferat, ad ceteros, quorum sententiam
in hoc conspectu commémoravimus, in tertia hujus dis
putationis parte redibimus. Nunc vero sacrum Codi-
eem adeamus, unde conscientiae notionem petamus,
quae in lineamentis nostris adhiberi possit.

In Veteris Foederis textu Hebraïco nullum occur-
rit vocabulum, quod conscientiam dénotât. Attamen
Alexandrini in vertendo loco, qui exstat Eccles. X : 20
vocabulo (Tvvsi^wi? usi sunt. Ita Hebraïcum i^^Dred-

cogitationibus accipiendum videatur, i) et praeterea de
conscientia hoc loco vix sermo esse possit^).

1)nbsp;A. schultensius {Prael. MSS.) conjecit, hoc loco vocabulum
J\'?» significare concubitorium, peculiarem usnm rov in rebus
conjuç/alîbus respiciens. Etsinbsp;ita explicitum, bene in paral-
lelismum quadret cum seqq. las\'?? nnna primitivam tamen toD
■i\'7\'2 significationem hîc non rejiciendam censeo. Cf. van der
palm , Ecclesiastes philologice et critice ilhstratus.

In Sapientiae libro vocabulum awsi^^ixic invenitur,
Cap. XVII: 11^ uM auctor , de mwipi:^ locutus, ita scri-
bit: „àfî \'7rpoc£iK^{^£i rx xoCasttoc crvvaxofjJvij r^ uvvsih^-
Indicatur, qualem vim trvvsi\'^^iTic in malitiosum
hominem habeat, quum vel gravissima ei ostendat pe-
ncula. Quam igitur accusatoriam vulgo dicimus, con-
scientiae vox hîc intelligitur. Conscientiae ergo no-
tioni, quum in canonicis Veteris Foederis libris pro-
prmm vocabulum suum non vindicetur, multi quaesi-
verunt, an non alia sub voce in Saeris illis libris
conscientia significetur i). Vocabulum hîc i

sum venit. E permultis locis, in quibus in Veteri Foedere
37 memoratur, quatuor hue STäuDLiNus retulit. Pri-
mum attendit ad Job XXVII: 6, ubi formula

conscientiam spectat, quippe quae nullum
Jobo Vitium exprobret. Luthebus igitur, quod ad
sensum, recte in versione, quam dedit, vocabulum
37 h. 1. conscientiam interpretatus est. 3) E priore sa-

usi, hanc de cogitatis, de judicio interna accipi volue-
\'mt. Hand ita dixerim. Ceterum, quid de STäuDtiNi sententia
eensendum sit, avvsily^aiv revera aliquoties, cogitationis ac judi-
cu signiflcatione did, deinde videbimus.

1)nbsp;Schwarz, Evang. Chr. Ethik. I. p. 153 scribit: „Das Ge-
wissen ist die Empfänglichkeit für das Sittliche, und macht sich

vor aller Reflexion selbst geltend, wie in dem Kinde, so
^urch das ganze Leben hindurch, und bei allen Menschen.quot; —
^ isce addit : „ Daher kommen auch überall quot;Worte vor, die es
ezeichnen, wenn auch nicht gerade mit Präcision,quot; Postrema
aeeee verba imprimis urgenda mihi videntur.

Muëi.is libro addiieit cap. XXIV: 6. et ex altero ejus-
dem tituli libro cap. XXIV: 10, quo utroque loco idem
legitur: IflK ITT^S quot;^\'V Nullum dubium esse potest,

quin bîc ille animi afFectus intelligatur, quem con-
scientiae morsum vu! go nuncupamus. Denique locum
afFert qui exstat I Reg. II : 44. ubi salomo ad simeum
dicens :

quae malum testetur, quod davidi attulit, quo in loco
hoc imprimis animadvertendum censeo, quod distin-
guatur ipsius simei persona, ad quam salomo loqui-
tur, ab ejus quod mali davidi allati conscium

sibi est. Eadem duplicitas indicatur EccL VII: 22;
l D^\'inï^ quo etiam loco vocabulum

HOEKSTRA 1) monet, conscientiam respicit. Idem at-
tendit ad Jer. XX: 9. n^lp ^sSp njHI. Haud
vero dixerim, peculiarem illum, quem conscientiae
tribuamus animi affectum, hîc denotari. Nulla certe
satis idonea causa esse videtur, quare hoc ita pona-
mus. Nec melior causa, me judice, exstat quare cum
soHENKELio Psalmo LI : 12, 19 formulis

meines ganzen Lebens halber.quot; LXX habent: ou yap irvvotSx
èfixtJTu xTOTric ^pd^ci^.

1)nbsp;In opere jam laudato : Vrijheid in verhand met zelfbewust-
heid, zedelijkheid en zonde, p. 236.

Potius Prot). XX: 9. conscientiae rationem haberi velim.
Quosdam locos recensuimus, ubi quum dS memoretur,
conscientiae tamen notio exbibeatur. Quum vero voce
J/, quae multo ampliorem babet significationem, i)

pro sumitur, mihi autem h. 1. non magis, quam ipsum illud
■■gt; vs. 12, 19, conscientiam significare videtur.
1) Beck, Umrisz der biblischen Seelenlehre, p. (io, haec ha-
^et : „ das Herz stellt den Central-Heerd des ganzen Lebens-Be-
ntriebes dar in seiner ein- und ausflieszenden Bewegung, eben
»damit auch die Bildungsstätte aller selbstständigen Wirksamkeit
«und Lebendigkeit. Centralität mit selbstständig verarbeitenden
Sammel-Kraft, sowie mit allseitig erregenden und ernährenden
,, Umtriebs-Kraft — diesz bildet denn die wesentlichen Merkmale
î?des Herz-Lebens ; und wie die Seele mit ihrem eigenthümlichen
„Charakter organisch in dat Blut verwoben ist, so bildet die
«Central-Kammer des Blut-Lebens, das Herz in seiner angege-
„benen Eigenthümlichkeit die organische Basis des gesammten
„ Seelen-Lebens.quot; Et p. 78 scribit : „ das Herz vereinigt in sich
„sittliche Sinnes- und Trieb-Thätigkeit mit sittlicher Vernunft-
„Thätigkeit, theils in einem Gesammt-Bewusztseyn die inneren
„ Bestimmungen zusammenfassend, theils denk- und willens-för-
«mig sie ausbreitend. Das Herz ist es, in welchem das Leben
■„steh concentrirt zu einem Selbstbewusztseyn {Gewissen) und (p. 79.)
^^die Entwicklung sich vollzieht in sittlicher Vernünftigkeit {voSç).
-, Das Herz erscheint sonach als Träger des persönlichen Bewuszt-
Tgt;seyns. Conscientia ergo, monente beckio, est eine besondere
Herzen^-Kraft, p. 73. Cf. Dr. f. c. van den ham, Jaarbb.

wet. Theol. 1. 1. T. V. p. 41—44. qui universe rijv xcißiav
dicit: bron des gewetens, p. 43. Delitzsch, System der BiUi-
schen Psychologie, p. 206 habet: „das Herz ist der Sitz des
ewissens.quot; Quahseunque vero locus in t^\'nbsp;conscientiae

minime idem exprimatur, quod Graeci awsilmtv, Latini
conscientiam dicunt, et praeterea propositum nostrum
ferat, ut tantummodo ad eos locos attendamus, qui

tribuatur, gravissima quaestio est, qualis proprie vocabuli in
Sacro Codice usus statuendus sit. „ Das Herz istquot; monente de-
LiTZSCHio 1. 1. „das Centrum des leiblichen, des geistig seeli-
„ sehen, und des sittlichen Lebens, p. 203—206. Alles, was
„hellenisch und hellenistisch vot/ç, Aôyoç,nbsp;Sujwbç ge-

„nannt wird, liegt in xctfSiu. ineinander und alles, wodurch
„quot;•?■? und quot;\'1\'? afficirt wird, tritt in im Licht des Bewusst-
„ seins.quot; Quaeritur, unde explicandum sit cordis nomine ita to-
tam hominis vitam individuam significari. Physiologia nostra
(Cff. emil,. HÜSCHKE, Schaedel, Hirn und Seele des Menschen
und der Thiere nach Alter, Geschlecht und Race, Jena l854.
rudolph. wagner, Physiol. H. W. in art. Gehirn, alii) aliter
judicat, duplex nervorum systema nuncupans cerebrale alterum,
alterum sympathicum, ita. ut prioris, quippe quo eae, quae ad
intellectum referuntur, facultates contineantur, sedes caput haben-
dum sit. Beck, cujus verba supra citavimus, hunc apud He-
braeos usum, (quem vero cum Graecis Romanisque Hebraei com-
munem habent), explicat e cordis notione, quippe sanguinis re-
ceptaculi, quum Hebraeos vim vitalem in sanguine posuisse satis
notum sit. Recte vero Delitzsch 1.1. Hebraeos, ita sanguinem
cogitantes vitam quidem animalem, minime vero superiorem in-
tellectualem ac spiritualem vitam ob oculos habuisse animadver-
tit. van den ham I. 1. p. 43 momentum exponens, quod cor
in vitam animalem habet, et idem, quod in vita physica valeat,
in psychica etiam vita obtinere contendens, figurate hîc vocabu-
lum ^i? sumi docuit. Quum autem enumerat, quid ita sum-
tum, contineat [neigingen, begeerten en gezindheden) ad intellec-
tualem, quae etiam tw tribuitur, facultatem non satis atten-
disse videtur. Bene Delitzsch 1.1., inter physiologos de propria
cordis natura minime constare notavit. Si vera est, quam non-

ipsius conscientiae vocem exhibent, hîc subsistamus.
Quod ad universam Veteris Foederis oeconomiam at-
tiaet, quam schenkelius 1. 1. (hekzog. Real-Ency-
(^lop.) conscientia niti contendit, negari nequit, plura
earn continere elementa, quae ad conscientiae vim il-
ustrandam optime adhiberi possint. Quominus autem
cum schenkelio inde doctrinam de conscientiae na-
tura petamus, propositi nostri ratio prohibet, quae
conscientiae notionem tantummodo e Sacri Codicis ef-
ais duci, nee peculiarem de conscientia opinionemad
istoriam exponendam adhiberi sinit. Quae vero vir
anssimus, quem laudavimus, de Adamo peccatoreac
e rehgionis sub Vetere Foedere peculiari charactere
\' T^\'! monuit, omnino legi merentur. i)

habent, opinio, corde revera et cerebrale et sympatUcum
vocabul\'^ar^^\'^\'^^ contineri, multum lucis inde afferri possit ad
veterenbsp;explicandum. Hoe certe ex illo usu sequitur,

. unde recte cor totius cum sensualis tum intellectualis vitae
^«dem haberi, probari possit.

Religionem Cliristianam conscientiae siuim, quem te-
uere debeat, locum vindicasse recte STäuDLiNus mo-
nuit. In sacris tamen Novi Foederis libris non ita
saepe de conscientia agitur. Jesus ipse, quantum ex
Evangeliis novimus, numquam vocabulo lt;7vv£i^wig usus
est. Guderus 1. 1. hoc inde explicandum censet, quod
jesus ita genus humanum secum in salutarem conjun-
ctionem ducere voluerit, ut conscientia necessario in
hominis animo officium suum praestare debuerit. Ita
vero causa quidem redditur, quare jesus vocabulum
trvvsi^j^Œig omittere potuerit, non vero explicatur, quare
revera illud vocabulum omiserit, quod tamen güderus
inde efficere videtur. Melius idem provocat ad totius
jesu doctrinae rationem, quippe a systemate formando
alienam. Nee vero hoc sufficit quum hîc tantummodo
de vocis usu quaestio sit. Fortasse tertia, quam
güderus memorat, causa procedit, vocabulum nempe,
de quo hîc agamus, ex Hellenismo in Graecam lin-
guam adductum, sero demum in vulgarem venisse usum.
Quid vero causam quaerimus ? Jesus , si Aramaïca
lingua usus est Hebraeos secutus, conscientiae pro-

ca^u um omisisse miramur, quum praeterea an revera
^^ non usus fuerit apud nos, quibus pauei tantum
sermones innotuerunt, minime certo constare pos-

quid hoc de loco critici statuant, quum ad conscien-
tiae naturam indicandam non ita multum inde profi-
cere possimus. Pharismi mulierem ad Jesum ducunt,
in adulterio deprehensam illam, et legis Mosaïcae in
tale adulterium placiti memores, quid hac de muliere
faciendum sit rogant. Jestjs ab illo, qui a peccato li-
berum sese sciat, primum lapidem in illam conjicien-
dum monet. Illi vero, quum hoc audiunt, abeunt, vm
Tijg oquot;jv£i\'di^(7£ccç èKs\'/zêrj.svoi. Significatur, Pharisaeos
ipsos sibi peccati conscios, a condemnanda muliere
illa abstinuisse i).

In Evangeliis synopticis vocabulum lt;ruveß}^(ri? non
occurrit. Si quaeritur, an non alia sub voce conscien-
tiae notio exhibeatur, adduci potest to (pSiq to iv a-oi
Matth. VI : 23. Luc. XI : 35. quam tamen formulam
conscientiam spectare afamp;rmare non auserim, quum hîc
potius universe de melioribus animi viribus ac facul-
tatibus cogitandum esse censeam Non magis Mc

1 ) STäüDLiNus 1. 1. p. 27 haec habet : „ der allgemeine Begriff
„vom Gewissen, welcher hier zum Grunde liegt, ist der, dasz
„es ein Vermögen oder Actus des Gemüths sey, wodurch der
„Mensch in Rücksicht auf das moralische oder göttliche Gesetz
„sich selbst überführt, sich eine That zurechnet, sich richtet,
„ sich anklagt und verdammt oder losspricht.quot; Haud dixerim
talem conscientiae notionem hîc quaerendam esse, qualis faculta-
tem illam aut actum esse efficiat, quum simpliciter ille animi
affectus hîc indicari mihi videatur, quo Pharisaei in se conversi
conscii sibi erant, Jesum vere eos de peccato omnibus communi
monuisse. Eodem sensu cicebo dicit : „ conscientia convictus
repente conticuit,quot; 3 Cat. 2, 13.

Diihi in censum venire videtur 5 Kéyoç (rov ôsov) pcévccv
fV vf/,7v Joh. V:38 ubi banc praesertim ob causam,
Die judiee, conscientia intelligi nequit, quod, si ita es-
set, Jesus conscientiam tolli posse bîc indicasset. Quod
attinet ad ävrßiKov Luc. XII : 58 sententia, a qua gü-
E\'Eßus 1.1.1) non plane alienus esse videtur, conscien-
tiam âvrlhxov dici, allegorica bujus loci interpretatione
uititur. Conscientiam rawAî^raç imagine describi Marc.
IX : 44 seqq. quodammodo concedi potest, etsi minime
iioc loco, collate Jes. LXVI:24, conscientiae morsum
umce significari putemus. In parabola de filio a pa-
tris domo aberrante, Luc. XV: 11—32 conscientiae
quoque partes tribui quis est, qui neget? Haud tamen
cum GÜDERO 1. I. ad hujus capitis vs. 17 provocave-
I\'lm, ea, quae ibi filius ille secum reputat, attendens.
Haec sunt, quae ex Evangeliis petita, hue pertineant.
Admodum pauca sunt ac levis momenti. Quod quum
ita sit, GUderus 1. 1. melius eorum procedere dicit

Vrede, L p. 256). — Non desunt, qui conscientiam lumen esse
statuant. Ita antonius plorbntinus (vid. supra p. 15). Ita
hodie t. colani : „— cependant l\'intelligence, qui calcule et qui
55qui observe, reste, comme l\'instinct aveugle, bornee aux choses
«finies. Elle ne nous dit rien sur notre destinée. Il faut une
«autre lumière, un instinct spirituel pour nous arracher aux pré-
noccupations de la matière, un sens supérieur pour nous faire
«percevoir les choses divines. Ce rayon céleste, sans lequel l\'hu-
«manité ne serait point faite à l\'image de Dieu, c\'est la con-
75 science.quot; Sermons, prêches à Strasbourg par t. colani, Stras-
bourg, 1857 p. 4, cujus operis, partim certe, nuper versio Belgica
Pi-odnt: Leerredenen. van t. colani, Rotterdam 1858.

sententiam (quam ipse etiam araplectitur) qui for-
m^alem tantuiii notionem conscientiae tribuant, quam
eorum, qui per ipsam conscientiam aut vitae norniam,
aut bonum morale, aut verum divinum feri existiment.
Haec ratiocinatio claudicat. Ex exig-uo locorum, ubi
in Evangeliis conscientiae ratio habetur, numero, effici
nequit, alteram conscientiae notionem alteri in Evan-
geliis praeferri. Si quid inde efficere nobis liceret,
nihil aliud esset, nisi hoc, -jesum atque eos, qui in
Evangeliis de Eo scripserunt, conscientiam non multum
curasse, quod tamen güdero certe quoque assentien-
tia, lalsum habemus.

Prinuun attendamus ad Epistolam, quam paülus
ad Romanos dedit. Classicus exstat locus, cap. 11:15.
Apostolus nullam apud Deum 7rpoccd7ro?,yi-pixu esse mo-
nens, vs. 11, quotquot hac in vita legis expertes pec
cato servierint, nulla etiam legis »atione habita peri-
turos esse, quotquot vero in legis communione peccato
servierint, per legem judicatum iri confirmât, vs. 12.
Si quis miretur — ita subintelligendum censeo in vs
13 — per legem quemquam judicari, bene secum
reputet, hominem non ideo Deo probatum esse, quod
auditor eum lege familiaritatem quandam contraxerit,
sed tum demum Deo placere, quum universam vitam
legi consentaneam instituerit. Si quis gentes legis
expertes esse objiciat — ita iterum subintelligo in

14 , quod HENGELIO quoque nostro placera vide-
tur — animadvertat, gentes, quum legem Mosakam
Qon habeant, attamen illud agant, quod lex Mosaka
postulat, sibi ipsis legi esse. Tum sequitur vs 15:
oiTtvsç èydsizvuvtûii to epyov tov vÔ(Mv ypxtttov h tmç

kxpl\'ioilq xùtœv (tu(j^f/,lzpt\\jpovcryiç xùrûv tgt;jç lt;tvvsl^y,(t£0)ç , kcci

xAKvjXccy rây \'AoyKTfzav KXT-^yopovvTccv Jiix) xvro-
Quaeritur, quid sit to spyov tcù vóy,ou.
Triplex est sententia. Nonnulli to Ipyov cogitant rpt^ß-
ßiZTi Toù vößou oppositum. Ita oki genes, schmidtius ,
bengelius. Alii ti 5v73v,quod lex mosaic« efficiat, hîc
intelligi putant. Ita geotius, tüeeetinus, beckius i. 1.
delitzschius 1.1. Hodie pleriquc illud opus hîc signi-
ficari statuunt, quod lex fieri jubeat. Ita avettius,
eritzschius, riickertus, tholuckiüs, hengelius
et meyerus, qui antea groïium secutus, sententiam
deinde mutavit. Omnino hîc de ïpycp, quod o
fieri jubet, cogitandum censeo, causam, quare Sin-
gulare collectivum ab Apostolo usurpatum sit, cum
hengelio in eo quaerens, quod non facta quaedam,
sed universam vitae rationem legis Mosaicae praece-
ptis consentaneam paulus in mente habuerit i). Quod
ad^ ypoiTTTov attinet, recte hengelius in causam in-
quirens, quare hîc adjectivum verbale, quod eücker-
Tus false hîc, quod ad sensum, a participio passivo
ûon differre existimat, adhiWtum sit ab Apostolo, nul-

Cf. rückbrt. „die Beschaffenheit des Handelns, welche
er Befolgnng der einzelen und speciellen Vorschriften des Mo-
„^^aischen Gesetzes als Idee zum (Jrimde liegt, liegt auch m ihnen
quot; ^«fEcTJV.) als ein allgemeines Bild des sittlichen Handelns.quot;

lam h.i. temporis rationem paulum habuisse contenditi).
Quid vero èvhlxmvTon significat? Vulgo cum Vulgata
redditur: ostendunl, quae interpretatio laudatur a kuc-
kerto, tholuckio, philippo, hengelio, alÜS.
Hofmannus 2) aliter statuit, svhimvuêxi perßciendi,
praestandi notionem hîc habere existimans, ita ut to
ïpyov rou vó/xov ohjeclum tribuendum ra sv^sIkvvvtoh , et
ypoitttw èv ToCïq mzp^îaig lt;zvtcüv appositum rou apyov rov
vopLov habendum sit. Primo provocat ad 2 Tim. IV : 14,
quippe quo loco verbum hhi^izaôxi cum objecto suo
conjunctum occurrat. Quaestio vero non est, an ver-
bum svl£i^x(TÙix,i proprium suum objectum habere possit
quod minime negamus, imo loco quoque nostro obtinere
statuimus, quum cum hoemanno ypavTh èv tûîïç Kap-
^lûiç aùtûv non praedicatum, sed appositum habeamus.
Sed quaeritur, an ostendendi significatio verbo Medio
sv^simvaÔM tribui debeat, quam equidem et huic, quem
HOEMANNus citat, loco, et ccteris, ubi idem vocabulum
occurrit, ut 2 Cor. VIII : 24, Eph. II : 7, 1 Tim.1:16,
Tit. II : 10, aliis, vindicandum esse puto. Deinde hof-
MANNUS animadvertit, svIsimvdÓM ostendendi significatio-
ne hîc sumi non posse, quum cruvsi^yja-n; et XoyiuiM), inter-
num hominem spectantes, legem cordi inscriptam osten-
dere dici nequeant. Haecce argumentatio contra tho-

1)nbsp;Calvinus ad: èvSsitcvvvTcit rb spyov rov vóf^ov ypxTTov
êv xaß\'ieiiq hvtZv animadvertit: „non intelligit (paulus) in-
„sculptnm eorum voluntati, ut appetant et studiose i^ersequantur,
„sed quia sic veritatis potentia vincuntur, ut non possint non
„ approbare.quot;

J-UCKIUM valet, qui in a-uvei\'Syiirmg testimonio unicum do-
cumentum quaerendum censet, quo lex in cordibus scri-
pta probetur, nullam vero vim habet in eos, qui illud
^^^suvvvtoùi imprimis explicant e t5 ra tûù vófzou ttoisJv ,
quod praecedit vs. 14. Cum hengelio igitur ostendendi
signifieationem hoc nostro loco adhibendam censeo.
Sequitur : a-uy^^fiaprupova-yjg ocvrm ri^g (rvvsih^trscoc. Geo-
Tius praepositioni ahv in composite av[j.[a.ocptvpovlt;tviq pro-
priam suam vim denegat, quem deinceps koppius,
tholuckifs, köllneeus; olshauseniu8 SeCUti SUnt.

Tholuckius imprimis vocabuli (ruf^iicoipTvpsTv significa-
tioni indagandae operam dedit, Hanc vocem una
iestari interpretandam negat, quum i7vf/,cpccvgt;!lt;rtc tan-
tummodo indicetur, quae inter eum, qui testimonium
edit, et id, de quo testatur, exstet. Post eeixzschium
Meyeeus contra tholuckium pugnam iniit, impri-
mis provocans ad platonis locum. De Legibus. Lib.
in. p. 680 1). Tholuckius astium secutus illo loco
^^ßßapTupsiv interpretatur atlestari et miratur, quem-
quam ibi una testari yertere posse, Hengelium vero
nostrum assentientem habet meyerus. Ceterum tho-
luckius multa vocabula affert, cum praepositione lt;tvv
composita, quibus simplicibus praepositio illa nihil
uovi addiderit, ut (ruvvos7v, (tuXKutthu^m , crvvsi^svxi,
f^^vTexicc, (tuvtIkkco, (ruvrif/^vœ. Me autem judice, adsi-
gnificatio primitiva: cum animo suo sive apud animum
mm hisce in vocibus minime plane deleta est. Deinde
tholuckius provocat ad Jer. XI : 7 ubi CompL ha-

bet : (tvim[j.11cptvp0!j.sv0c crvv£f/,xptvpóixgt;ii/ to7ç vrarpà^nv ußüv
a. t. a. Theodotion ittifzizptvpôfisvoç £7r£7rx.ptvpói^-/iv gt;c. t. a.
Pachomius \'êixp\'.zptvpôimvoç hs^xprupéizi^v k. t. a. Ipse
vero tholuckius ex hisce allatis exemplis, praepo-
sitioni a-bv in vocabulo nostro suam vim denegandam
esse certo efficere non ausus est. Revera, etsi usum
vulgarem in hac praepositione adhibenda admodum
fluctuare, facile concedamus, cum feitzschio tamen
et hengelio locum, qui opinionem confirmet, a-vf/^ßo-p-
t-op£lv exstare pro [jmprvpeh, deësse fatendum est.

Gkoïii ac tholuckii sententia igitur non satis firmo
nititur argumente. Praeterea, uterque locus ejusdcm
hujus Epislolae ad Romanos, cap. VIII : 16, IX : 1,
contra eos pugnare videtur, quod tamen aliter tho-
luckius statuit. Rückertus Tvix,[jMpTvp£lv significare
statuens sive una lestari sive in alicujus commodum
testari posteriorem significationem quum antea praetu-
lerit, deinde priorem adhibendam duxit. Hofmannus
1. 1. cum tholuckio i7uplt;,fA,xpTup£7v pro {/,«.pTvp£Tv acci-
pere videtur. Philippus contrariam sententiam am-
plexus est. Quid vero est lt;jvu£^gt;i(riç et quo sensu illa
(TU(/.[J^aprop£7v àïcitm: 7 Ad posteriorem quaestionern prius
responsum dare liceat. Fritzschium Graeca interpre-
tantem : et simul (seil, cum honestis gentium moribus)
eorum conscientia teslabilur (potius testatur^) henge-
Lius improbat vocabulum iruv explicans, cum documen-
to, quo gentes, quotiescunque vitae ratione legis Mo-

1) Fkitzscbius hunc vs. cum vs. 16 connectere conatus fu-
turum pro praesenti tempore posuit, male provocans ad winbbi
regulam: Praesens de re certo futura did.

saicae praeceptis obsequuntiir, se sibi legi esse osten-
dunt ita ut ad externum documentum accedat internum
conscientiae eormn testimonium. Au jure ita henge-
lius contra fritzschium statuerit, dubito. Primo
ille participium crvfy.(y^xprupoô(r-/^ç ad sv^slxmvrxi referen-
dum esse statuit. Equidem vero cum philippo non
video, qaomodo conscientiae testimonium revera hlai-
s\'? dici possit, eo sensu, quo hîc èv\'BdxvwTxi occurrit.
Deinde ad participium xciTnyopovvrccv provocat, quippe
cujus notio impediat, quominus mores gentium hone-
sti hïc in censum venire possint. Nee vero fritz-
scHius Uv/j semper rà rov voßov Tvoish, gentium mores
semper esse honestos contendit. Contrarium quum
constet, participium mzryiyopovvruv additum, immo prae-
iüissum est rcp xTroKc/ouf/Jvm i). Denique, si quis
PRiTzscHii sententiam sequatur, orationis tolli per-
petuitatem hengelius existimat. Aliter judico et
optime sententiam procedere arbitror, si statuimus
génies, quum vitae rationem ad legis Mosaïcae prae-
cepta componant externum legis genlibus ingenitae do-
cumentum praebere, simul vero conscientiam in iis ipsis
festan, legem, quam honestc viventes normam- sequan-
tur, revera cordihus esse inscriptam. Ad alteram
quaestionem pergimus. Quae est ^vyslh^tg, quae di-
citur avij^i^xpTvpslv ? STäUDLiNus l. 1. ad judicium- il-
lam refert, quo ipsae gentes sese judicant, güderus
banc ei operam tribuit, ut to ïpyov tov vói^ov ad sin-

1) Monentibus fritzschio, rückkrto, philippo particula
quae participium a.-KoKoyov(iévm praecedit, defensionem
rariorem esse indicat quam accusationem.

gula singulatim applicet. Philippus hîc subsequen-
tem, q. d. conscientiam sibi informat, de singulis
actionibus judicium proferentem, sibi vero in tota
hac disputatione parum constat. Hengelius mentem
cogitat, bonum et malum distinguentem. Delitzschius
1. 1. (Tvvsi\'^yitTiv scientiam esse confirmât, qua legem
exstare divinam cognitum habeamus i). Unice mihi
placet sententia beckii, qui trvvsi^^itxiv ad nostri con-
scientiam, proprio sensu sumtam, revoeat, ita vero
ut nostri nobis conscii, huic conscientiae convenienter
judicemus atque agamus. Vocabulum ergo evvsilvjtnq
e forma a-vmSoi 1 Cor. IV : 4 explicandum esse puto.
Gentes, quum legis divinitus animo inscriptae exter-
num documentum praebeant, simul ipsae sibi persua-
sum habent, hanc legem sibi ingenitam esse. Quod
quum ita sit, ipsi quoque si quid egerint, homines
se probent aut damnent necesse est. Haec autem
judicandi facultas non (Tvvstèiijuei a paulo tribuitur,
sed Toig XoyKTiiôïq. Legimus enim : xxi p^sra^u
Tcóv Xoyia-ßcov mn^yopcvuTuv if xa) â7rûÂoyûVf/,évccv quod
hengelius recte interpretatus videtur : ratiocinationes
eorum alternis (yicihus) occupalae sunt in sui (gen-

1)nbsp;L. 1. p. 101. Comparationem instituit inter veteris Foe-
deris 9rpo(pyirsiciv et (ruv£(S»)(rlt;v. Ut Prophetae legem Mosaicam
testimonio suo probabant, atque omnia inter Israëlitas ad
hujus legis normam componere conabantur, ita ffvvsiSy^trii; te-
stimonio suo probat legem divinitus homini datam, et indicat,
quid secundum hujus legis normam fieri debeat. — Non imme-
rito ergo dicta est Trpot^virsia. civitatis Israeliticae avvs\'ùvicriq.

tium) accusatione vel etiam, defensione^). Hoe igitur,
de quo nunc egiiuus, loco avysß\'^trn; intimam animi
conscientiam dénotât cujus effectus in judicando,
damnando, aut probando cernitur, quae vero ipsa
testimonium tantummodo exbibet. Videamus de cete-
ris, qui in hac Epislola occurrunt locis.

Cap. IX : 1. Paulus scribit: xXgt;iôêîizv xkyu h Xpi-
\'\'quot;Tw, cv ^sv\'^oßM, !rupif^xpTupova-gt;;ç f/,ot TÎjç crvvsi^yiasag
l^ou èv TTvsv^ari àyico. Apostolus, gentes exteras ad
cheisti eommunionem vocans, se tamen Judaeos sin-
gulari caritate amplecti asseverat. Ut graviorem vim
liuic asseverationi addat, praemittit: àh^ôsioiv xkyoo h
^P\'o-Tcp. X. T. a. Quaeritur, quid illud èv X. significet.
Nostrates bosveldius et wysius, calvinum, geo-

1)nbsp;Cf. DELITZSCH, 1. 1. p. 102. „Indem das Gewissen dem
55 inneren Gesetze Zeugniss giebt, tritt es dem Menschen als Ich
jigewissermaassen gegenüber und es entstehen in diesem, sei es
«dasz er über eine einzelne Handlung oder dasz er über seinen
55Gesammtzustand nachdenkt, hervorgerufen durch das Gewissens-
55zeugnisz einerseits anklagende, andererseits vertheidigende Ge-
55danken, vpelche wie in Rechtstreit, in Wortwechsel mit einander
yyifisrci^v «AAiiAwu) gerathen.quot;

2)nbsp;Schenkel, (hehzog. Real-Encyclop 1. 1.) ad Rom. II: 15
scribit: „ der Apostel unterscheidet an jener Stelle das epyov toü
n\'^oßov ypxTTTov ev täT? xxfSUfi; d. h. das dem Gesetze gemäsze
55im Herzen gebotene, also pflichtschuldige Handeln von der

die als (TVf^ßctpTVfouini beschrieben wird, und von
55den Aoyfo-ftoT;, von denen es heiszt: sie seyen f/,srx^ii kXXvi-
55A«v *«TV)yopayvT£s KÄt «ToAoyov/Kfvo«. Das Gewissen ist mithin
5,nicht als sittiiches Gesetz, als objective Norm des sitthchen
5gt;Lebens zu fassen, sondern es ist Selbstbewusztseyn des Men-
5,sehen,quot; u. s. w.

TiüM, alios secTiti jiirisjurandi formulam Mc occurrere
putarunt. ReichiuS; olshauseniüs , alii non ipsum
jusjurandum, sed jurisjurandi tamen speciem ant testa-
tationem intelligendam censuerunt. Cum eückerto,
viNKio, hengelio, ne teslationem quidem per Chri-
lum, multo minus jusjurandum in hac formula agno-
scimus, èt quia probari nequit, formulam fV X. absolute
positam, significare per Christum., èt vero, quia paülus
hac formula usus, significationem sibi constantem illi
vindicasse videtur in communione Christi \'). Paulus
igitur se verum dicere professus, hujus professionis
fidem auget, se non sibi relictum, sed cum chkisto
conjunctum esse adjiciens. Hoe quum ita sit. Apo-
stolus addere potuit : ov ■4j£v\'Sof/,xi, quod quare cum
hengelio ita accipiendum sit, ut iterum paulum
cum Christo conjunctum nobis informemus, equidem
non video. Facile hoc ex iiß, quae praecedunt, hîc
suppletur. Quidcunque sit, recte omnino hengelius
Apostolum quot;E^sfyxcrlav hoc loco adhibuisse animadvertit
merae Tautologiae minime aequiparandam. Si recte
illud sv X. jurisjurandi formulam exhibere negavimus,
multo minus id, quod sequitur, sv ttvsûimti àyicfi de
jurejurando accipi potest, quod a nonnullis quoque
eorum agnoscitur, quos in formula sv X. explicanda
assentientes haud habemus Nulla nobis cum hen-
GELio causa exstare videtur, quare hanc formulam

2)nbsp;De vi formulae Jv -n-isCnaTi à\'ytip in N. T. tribuendae
Cf. uloth. Diss. Exeg.-Uieol. denbsp;diversis formulis, quibus in
N. T. Spiritus sanctus indicatur.

Latine reddere vereamur: in Spiritus Sancti communione.
Quo vero illud b ttv. xy. referendum est ? Fkitzschius
ad oi) \\p£v^oßcct illud refert. Recte vero hengelius cum
negantibus ov ••psvloiJ.sci aegre cohaerere aientia èv Trvev-
ßüCTi dylcp animadvertit, simu.1 ut fritzsohii senten-
tiam refutet, ad 1 Tim. II: 7 provocans. Tertium,quod
hengelius contra eeitszchium attulit argumentum,
ex orationis structura petitum, quippe quae quominus
b TTv. iy. ad oh -^svhoizxi referatur, impediat, levius
inihi videtur. Grotius, tueretinus alii èv irv. a,y.
conjungunt cum •jvvsi^\'^irsccc; et conscientiam sibi infor-
Qiant, ciuae sil in, Spir. S. i. e. quae per Spir. S. re-
gatur. Recte vero, ut ita accipiatur, articuium ante
formulam iv ttv. xy. requiri, rückertds ostendit. Hic
banc formulam a participio tjv[/.,u,ocpTupouiTyiq pendere
statuit. Conscientia ergo o-u^uf^xprupsT h TïvsviJ^otri xyicc,
tw\' Spiritus Sancti communione quod rückertüs ex-
plicat : conscientia èpco) (tuy^izaprvpsl ideo, quod èv ttv.

sum, quippe quod testimonium meum valere pro-
bet , et ea, quae dixerim, vera esse ostendat. Ita quoque
tholuckius, wettius, meyerus, hengelius.
Sicut autem supra formulam h Xpiarc) absolute posi-
tam ad universum dA^Ssixv xèycc retulimus, hïc etiam
èv TTV. dy. ad totam sententiam: (TviJ.iJMpTvpouu^c yxu
(Tvvsilyi(Taég fMu pertinere censemus. In communione
Christi Apostolus verum dicit, in communione Spiritus
Sancti conscientia testimonium edit i). Quod ad Dali-

V) Cf. güdbr, 1. ]. p. 2/3, qui ad hunc locum haec scribit:
«Mit feierlichem Nachdrucke, gegenüber dem Scheine vom Ge-
«gentheil, betheuert paulus daselbst, er lüge nicht, trvufAxprv-

vum ßot attinet, Participio crufi,fcoiprupoult;Tgt;jg additum,
Hengelius vertit mecum, quod explicat : ubi me ve-
rum die ere nec mentiri ore profileor, ita ut sensus hue
redeat: quum ad oris professionem accédai testimonium,
quod in Spiritus Sancti communione edit conscientia mea.
Si recte hîc ut cap. II : 15 a-uvsi\'^j^cnv interpretamur
ipsam conscientiam- nostri, quae interno animo contine-
tur, haec, quam Cl. hengelius sequitur, Daiivi ia,qi
explicandi ratio displicet. Hand enim probabile vi-
detur, Paulum ad externam oris professionem inter-
num animi testimonium ita accedere significasse, nec,
quum sane Apostolum externam oris professionem in-
terno animi testimonio corroborare statuam, duo hîc
PAULUM lectoribus ad credendum momenta aflferre
cum HENGELio crediderim i). Quidni /ic) Dativum
commodi aut, qui vulgo dicitur, Dativum ethicum ha-
bentes personam hîc indicari statuamus, ad quam illud

„potJo-jj^ /«olt; T^q crvvstSwsui ßov iv 7rvsvfiZT( xy\'iu. Mit ihm,
„für ihn und zwar als ein solches, das in seiner Gemeinschaft
„mit dem heiligen Geiste wurzelt, zeugt ihm sein Gewissen, dasz
„er tiefen Schmerz über die Verwerfung eines groszen Theils
„seines Volkes empfinde. Das Gewissen des Christen hat nicht
„nur jene religiös-sittliche Anlage zu seiner materiellen Natur-
„basis, von welcher in Bewegung gesetzt, die geistigen Vermögen
„des Menschen in ihrem Zusammenwirken als Gewissen functio-
„niren; sondern diese Anlage ist in der Kraft des heiligen
„Geistes erneuert, vom Geiste durchdrungen, woraus nothwendi-
„gerweise auch eine entsprechende Schärfung des Gewissens re-
„sultirt.quot;

1) Duce oecumbnio nonnulli tres testes a paulo huc adductos
esse putarunt: tov Xpiirrov, t^v avvsi^viaiv, ro Trvevßx rh

\'^^^quot;ßocprvpsrv pertineat? Paulus igitur hoc nostro
^OCO, quum se verum dicere ore profitetur, et huic veri
(i-rgumenlo exlerno vim addit, declarando, se cum Chri-
sto esse conjunctum, conscientiam ipsam sibi testari con-
firmât, ita ut interno anirno se verum dicere persuasum
^ibi habeat, quod iterum conscientiae testimonium corro-
borât, illud in Spiritus Sancli communione exstare signi-
(icans. Eadem ergo hîc, quae cap. II : 15 vocabulo
significatie vindicanda est.

lt;Tvv£(dyi(Tiv. Apostolus magistratui, quippe
a Deo constitute, obedientiam parandam esse docet.
Si quis magistratui obedire neget in poenam irruit.
Non vero metus tantum, ne poena afficiamur, nos ad
lis, qui supra nos positi sunt, obedientem animum
praestandum ducere debet, sed âmyxi^ v7roTmt7slt;7ÔM xx)
tJjv fTuvsi-è^^tv. Nihil aliud hîc significari videtur,
quam^ hominem ipsum divini placiti sibi conscium esse,
quo è^Qwioci rerxyi^émi shlv. vs. 1. Hujus conscien-
^ae ipse civis documentum edit, tributa solvens. vs. 6.
Nulla ergo causa est, quare cum rückerto \'Bià rhv
\'^\'Jvst y explicemus : ut bonam conscientiam incolumem
teneamus. Non ita ad effectum Apostolus attendit,
sed ipsam conscientiam significat, qua, quid de ma-
gistratu habendum sit, efficitur. Ad internum igitur
^uimi testimonium paulus hîc quoque provocat.

quot;orem, quam paulus ad Corinthios dedit epistolam
nunc adeamus, et de singulis locis videamus, ubi voca-
bulum crvvsl^^^tç legitur.

tis, agit. Inter Christi sectatores unum esse Deum
certo certius constare dicit ; de idolis ergo non eogitan-
dum nec quaerendum esse censet, utrum quid in eorum
honorem immolatum sit. Qui ita sentiunt idolothyta libere
edere possunt, iAA\' oùk iv trâuiv ^ quot;/vàxrig • tivss \'Ss t|j
(TVvsi^yjiTsi TOXInbsp;sag âpri amp;q s\'^aKo^mov hôl vcriv, vs. 7.

Lachmannus et Tischendorfius pro (tuvsi^(t£i legunt
(tv)/gt;iùslcf, quippe quae lectio etsi paucioribus, gravioribus
tamen nitatur testimoniis externis. In hac vero oratio-
nis serie (Tuvsi\'ê^jiTsccç notionem melius procedere cum osi-
ANDRo existimo. Praeterea lectionem receptam utpote
difficiliorem praefero, quam etiam a bengelio, rüc-
kerto, WETTio defend! video. Quod ad sccg âprt attinet,
lachmannus legit: r^ a-vvsi^yia-ai sccg âpri tûu MüiKou.
Cum wettio banc lectionem rejiciendam censeo, quum
si structura indicare debuit, scc? apn non ad ètrêiovui
sed ad praecedentia pertinere, leges grammaticae omnino
requirere videantur, ut ita legatur: rj? âpri ü-wsiItI]\'
(7£i toü iihüxou. Attamen calvinum et rosenmüllerum
non sequimur, sccg âpri ad èaôîovtri referentes, quam opini-
onem, quam jam theophyl actus amplexus est wet-
Tius etiam probare videtur. Illud aag âpn cum lt;tuv-
£il^(T£i conjungendum statuimus, et illos homines in-
dicari putamus, qui ad illud usque tempus t^ (jvv£Îh^-
lt;T£i rov fISwAsü utebantur. Ita güderus quoque locum
accepit. Quid vero est ^ a-uv£l\'swig toü /i^ccäou? Ben-
GELius, wettius, alü a-ui/aldw\'v interpretantur reve-
renliam aut metum religiosum, quo erga idola homo
imbutus est. Schulzius obscuram quandam idolorum
notionem hîc indicari putat. StEudlinus ad formu-
la m explicandam : (rvmdiîirai siduXov êirôiaiv provocat ad

sequens : âg si\'êcckôêuroy èaêlsiv. Qui carnem ut sï^ccXo-
^VTov edit, idolum revera existera persuasum sibi ha-
bet. Persuasio ergo hîc adest atque opinio de idolo.
Idem, judice STäuDLiNo, valet in formula nostra,
quae sententiam exprimit illi, quae vs. 4 occurrit,
OTi ovTsv eUccXou èv KocTfy.cp, contrariam. Osiander in
hac formula explicanda dubitat. Meyerus propriam
conscientiae notionem hîc accipiendam ducit, ita ut to
f\' ^ccXov conscientiae moralis ohjeclum habendum sit. Om-
nino cum MEYERO a-uveihvicnv h. 1. ïiec judicium, neque
opmionem quandam ohscuram, nec firmam persuasionem
significare puto. Ipsam hominis conscientiam cogito,
qua idoli sibi conscius est, id est, qua interno animo
idola exstare credit, non ita fortasse, ut revera idoluni
tanquam Deum colendum existimet, hac tamen ratione,
ut aliquam necessitudinem al^œkôôuTov inter et daemo-
nem quemdam exstare putet. Si ita avvsi^^tjiv accipi-
nius, persuasionis, quam STäUDLiNUS huic loco vindi-
care studuit, notio certe in hac formula inest \'). In

1) Cf. GÜDER, 1. 1. p. 256. „Die religiöse Anschauungsweise,
die Ueberzeugung, erscheint als eine solche, wonach zwar dem
Idol nicht Gottheit, allein vermöge seiner Beziehung zum Dä-
Qionenreich doch immerhin eine gewisse Realität beigemessen wird,
welche einen geheimen inneren Zusammenhang zwischen ihm und
dem ihm dargebrachten Opferthiere ahnen läszt. Am Thiere und
seinem Fleische musz etwas vom Götzen selber haften bleiben,
so dasz der Genusz seiner Ueberreste nicht für indiöerent gehal-
en werden kann. Die mit praktischem Antriebe begleitete Be-
zeugung dieser Ueberzeugung vom Götzen, die Bezeugung; weil
er Götze selber eme Realität ist, und folgbch zwischen ihm
n dem Opferfleisch ein realer Nexus bestehen wird, der den

eodem vs. sequitur: xoCi jJ (xuusldyja-ic xùrôcv, âirêsviig ou-
iTûi, iy.oKvv£Tcct. Eecte güdeeüs provocans ad vs. 10.
gt;5 (Tvvs\'ilviaiç xvtoü, MTÔsvovç ovToç, adjcctivum xjôsvhç
proprie non ad conscientiam ipsam applicari, sed epi-
theton potius habendum esse persuasionis, qua uvmlyj-
lt;Tig nitatur, animadvertit. Non ergo cum wettio et
tysseno 1) de conscientia praecedenli ac subsequenti
hîc cogitandum censemus. Ilii, in quibus illa, de qua
paulus egit, yviicriç non est, qui adhuc ii^ci^ov avvsi-
gt;^crtv habent, âtréevelq sunt, quod quum ita sit, eorum
tamen cf. Rom. XIV : 23, si carnem sacrificialem edunt,
quippe qui ég ê\'hccKÔÙvrov illam edant, awail^^^rig /mKv-
vsTûii. Vocabulum irwsl\'^mig hîc iterum propria sua vi
adhibitum esse quis est, qui non videt? Animadver-
tendum, Apostolum hoc loco homini, etsi âtjêevozvti,
conscientiam tamen pie esse colendam dilucide docuisse.

In eodem capite pergamus. Apostolus exponit, quid
iis, qui meliorem yvmtv habent, si taies forte adsint,
agendum sit. Eos sibi informat in idolorum sacro se-
dentes et edentes idolothjta, dum illius, qui à^ôavvig
est, oculi in eos sunt conversi. Où^) — ita rogat
vs. 10. — ^ (Tum^cng xùtou , âarôsvoûg ovtoc , ohûhoij,^-.
Ô^fTSTai s]g TO TOC si\'^cûKÔÔura èa-Ùisiv., Recte WETtius
verbo oïxohf^sTv h. 1. propriam suam vim vindicavit 3);

Genieszenden in eine geheimniszvolle Verbindung mit ihm brin-
gen musz, so sollst du nicht davon essen! das ist die irvve(Syi(rtg
TOV sJ^wAot\'.

DD. h. h. tyssen. Diss. Theol. pauli Änthropologiam ex-
hibens. Gron. 1847, p. 131.

haec vero conscientiae aedificatio ruimsa revera, ut
cum cal vino loquamur, aedificatio est. Qui, quum
o-uvsi^ija-iv sl^ùiXov habeat, carnem sacrificialem edere non
potest, si alium quemquam edentem conspicit, a-uusl\'Si^-
ita aedifieare, componere potest, ut ipse etiam si-
^ccAoêvTov, quod revera sacrum habet, edat. Exempli
vis quum magna sit, paulus monet, ne quis eiïiciat,
ut quod ipse, conscientia minime reprobante, agit, alii
revera contra conscientiam agant. Si quis enim r^v
Tvvsi^^o-iv âiTÔsvova-xv tvtttsi vs. 12. — infirmam con-
scientiam laedit, quod vs. 13. dicitur mxv^yXt^siv, Qtm
cum chrysostomo tùtttsiv h. 1. graviorem, quam
vim habere censendum sit — non tantum
contra fratrem, sed contra ipsum christum peccat.
Gi-ravissimum hoc loco ab Apostolo conscientiae mo-
mentum tribui satis superque apparet.

Iterum de idolothytis sermo est Cap. X : 25 seqq.
f\'ieri poterat, ut macellarius, antequam carnes ad ma-
cellum aiferret, in aram aliquid de iis dedisset. Sa-

«Das heiszt nicht nur einen bewegen, dem rechten Gewissen
«gemäsz zu handeln, sondern auch sein Gemüth dadurch auf-
«richten und erfreuen. Paulus schreibt hier gewissermassen
^■•ironisch und sarkastisch. Ohne Zweifel hatten die freier Den-
«kenden und Urtheilenden an ihn geschrieben, dasz sie durch
»ihr Beispiel das irrende Gewissen der Schwachen berichtigen und
„bessern wollen. Das ist eine schöne Besserung, antwortet er
quot;Anen, andere dahin zu bringen, dasz sie wider ihr Gewissen
^»ifleln und sie dadurch beunruhigen!quot; Haecce STäuDLiNi con-
\'»geniosior mihi videtur, quam verior. Gerte haud omni
nie judice, caret. Equidem vehementer dubito, an talem

cerdotes etiam partes, quae ipsis eedebant, in maeello
forte vendebant. Quideunque sit, quum in maeello
idolothyta adesse possent, Apostolus omnia, quae in
maeello venderentur, edenda nec quaerendum esse
monet, utrum de iis aliquid datum sit in aram. Ita
scribit vs. 25 : iräv to sv [mksxxcfi takovf/.£vo]/ hûists,
l^viTsv xvxxplvovTsg, hoc tjjv (xwell^/iuiv. Sub judice lis
est, utrum ^là TÎjvnbsp;referendum sit ad xvMpl-

VOUTSC, ad ^ÎJ^ÈV àvûtaphovTsc, an ad èfjê\'isTs ßvßh àvx-
KpivovTsç. Si quis cum meybro postremo hocce sensu
hx tvfv lt;Tvv£i\\(Tiv conjungens cum hêUTs pauli dicta
ita interpretatur, ut Apostolus libere edendum esse
monuerit, quum (7uv£^wi? non prohibeat, quominus,
dum inquisitionem non instituimus, omnia, quae ma-
eellum praebet, edamus, eos, ad quos paulus haec
dicit utpote â(TÔ£V£rg sibi informet necesse est, quod
hîc fieri non posse videtur, quum saltern ii, ad quos
Apostolus vs. 27 loquitur, libera cogitandi atque
agendi ratione uti videantur. Wettius praeterea, quod
osiander laudat, linguae usum contra hanc, cui
MEYERus favet, interpretationem pugnare contendit.
An vero recte osiander, duce wettio, e meyeri
sententia hîc peculiariter de bona conscientia cogitan-
dum esse effecerit, quam certe interpretationem vul-
garis vocabuli (rvnil^inq usus non commendet, dicere
non auserim. Potius contra meyerum ad Praepositio-
nem hà provocaverim, cui an propriam suam vim
hîc tribuat, dubito. Qui, duce cal vino, locum ita
interpretantur, ut quot;^icc t^v uuvaiB^inv unice ad xuxxpl-
vovT£g referatur, homines, ad quos paulus scribit,
itidem ut â(ré£mç sibi informant, quippe quos con-

scientia, ut in macello in carnem inquirant, moveat.
Cum osiandeo, si hoe in pauli mente fuerit, M
(Tvvail^fTiv melius ante haKpivovrsg positum fuisse
statuimus. Praeterea, quod contra meyerum valet,
homines mÔsvs7ç sibi informantem, hîc quoque obtinet.
Superest ergo, ut ri^v cruv£l^y,iTiv conjungamus cum
m\'hh àvoLKç\'mwsq. Variis autem modis hoe fieri potest.
ßosENMüLLEKüs, duce chrysostomo explicat hoe riiV
c-uvf/gsjo-/!/: tie conscientia turbetur. Ita quoque àa-ôsvslç
cogitantur, qui quum sl\'^ccxôùurûi edunt, conscientiam
laedunt, quod improbandum censemus. Aliter estius,
qui lt;juveilT^(nv interpretatus persuasionem, idola non
exstare, f^^jTsy amp;ya,y.pivovraç hoc t^v a-uvai^wiv explicat :
nihtl quaerentes, quum ipsa conscientia, quominus in
^d inquiraiis, prohibeat. Tales igitur, estio judice,
quot;IC proponuntur, quales rJjv trwai^miv

habent. Hoe laudamus, vituperamus autem in estii
sententia, ita bocce pauei praeceptum omni sua vi
\' eprivari.^ Ille enim, quem ipsa conscientia libéré in
macello sine inquisitione scrupulosa emere jubet, ad-
monitione non eget, ne in quidquam dubius inquirat.
^ ihil restât, quam ut dià r^v (ruvsilmiv ad i^n^sy âmy.pi-
^ovjac. referentes non t^v amrcv sed toù hépou lt;ruv£î^yilt;tiv
ic intelligi statuamus. Ita beî^gelius, wettius, osi-
ander, alii. Meyerus neminem, hunc locum inspi-
cientem, banc interpretationem amplecti posse existimat,

\'t^vtoc ad alterius conscientiae notionem inducendam
^lam^ paret. Meyero autem non assentior, ideo ante
s^manti\'^^ alterius conscientia cogitari non posse exi-
uan 1. Nec tamen wettius assentientem me ha-

bet, ex eo, quod eadem formula, quae vs. 28 occur-
rit, vs. 25 et 27 item legitur, eandem, quae vs. 29
datur, interpretationem in triplici illo loco valere con-
tendens. Equidem ad vs. 24 provocandum censeo,
unde effici velim, recte a vs. 25 inde alterius ratio-
nem haberi, quum cum osiandeo antithesin roü
êwToü, iAAà tou hépou facile e vs. 29 hue aflferri sta-
tuam. Quid güdeeus hac de re sentiat, non liquet.
SiäuDLiNus 1) false inter omnes interprétés constare
scribens, hîc rij!/ Ixvtou auvsilyjatv intelligendam esse,
(Cff. MOEUS, MOSHEMIÜS, EENGELius) ipse tamen al-
terius conscientiam cogitandam esse censet, vocabulum
a-uvsßmi? persuasionem aut opinionem moralem interpre-
tatus 2), Nulla vero mihi causa videtur, quare ita
(Tumlyiusaç notionem ad opinionem moralem restringa-
mus. Praeterea non cum STäuDLiNO de eo, qui in
macello vendit, hîc cogito, sed universe omnem car-
nem quae in macello vendatur, i.e. quae exstet, sine
Ulla inquisitione e pauei sententia emendam censeo,
ne quis, si hoc audiat, discrimen inter hanc alteram-
que carnem valere: arbitratus, talem conscientiam inde
sibi vindicet, qualem Cap. VIII: 7 awaß^^iv toü siU-
AW Apostolus dixerit. Recte STäuDLiNüs ad hunc
vs. 25 explicandum ad vs. 27 provocat. Apostolus,

2)nbsp;Haec habet: „Paulus will, dasz man nicht danach fragen
„soll, ob das feile Fleisch von heidnischen Opferthieren sey oder
„nicht, damit nicht der, welcher es verkauft, auf die irrige
„Meinung geleitet werde, dasz es von anderem Fleische verschie-
„den sey und dasz die Christen selbst diesen Unterscheid machen.quot;

si quis ab infidelium quoquam in convivium invitetur,
omnia, quae offerantur, edi jubet, nihil vero inqui-
rendum censet, ne illi, qui adsunt, infirmières Chri-
stiani hunc quoque fratrem idolis fidem habere existi-
ment et eorum igitur ^uvsil^^ig laedatur. Si quis ^ )
vero indieaverit, qualis illa caro sit, non edendum
esse paülus monet, et hoc quidem héïvov rh
yjcroiVTX KOCI r^v avvsi^viaiv, vs. 28. BengeliüS, staud-
linus, meyeeus xoCi T\'gt;/U cryvf/Sj^cr/i/ per fv Stà SycTv
explicant et epexegetice accipiendum censent. Wettio
hoc cum verborum structura non convenire contendenti
assentiri nequeo. Melius ex ipsius pauli explicatio-
ne, vs. seq. data argumentum contra iliam sententiam
petit. Imprimis autem attendi velim, illius, qui iiSc;-
XoÔuTov indieaverit, a-vvsîdi^a-iv laedi non potuisse, siqui-
lt;iem ethnicum eum fuisse recte statuimus. Non enim
video, quomodo ethnicus Christianum carnem edentem
eonspiciens, quam sidccxSurov ille habet, hunc christi
sectatorem idola col ere inde efiicere possit, quod wet-
Tius statuit. Alterum igitur, quod wettius nuncu-
pat, convivarum genus, unice hîc intelligendum puto,
quod Christianis infirmioribus contineatur. Si ethnicus
quidam carnem ii^ccÂÛêuTûv esse indicat, nonnulli,

1) Rosenmüllbrus , grotium secutus, hîc ipsum hospitem in-
telligendum putat. Contra hanc sententiam pugnat indefinitum
\'quot;\'ç- Meyerus de Christiano homine, qui sive e Judaeis, sive
ex Ethnicismo ad Christianam religionem accessit, cogitât. Talis
^ero si fuit, valde scrupulosus sane fuit. Cum wettig hominem
ethmeismo addietum hîc loquentem mihi informo, unde fortasse
explicandum, nonnullos pronbsp;legere /epóüvrav.

a-vvsl^yjffiv rov iiléiKou habentes, bine abstinendum exis-
timant. Horum conscientiam baud negiigendam esse
Apostolus monet. Hoe autem ob alienam, non ob
ipsam suam, quam quis babet, conscientiam, ita fieri
diserte paulus indicare pergit, seribens vs. 29: (tw-
tih^(Tiv dè Af/«, 00%) tgt;)v éxvroïj, àXKà rm srépov
et causam simul tradit, quare de propria cujusvis con-
scientia cogitare non potuerit, quum addit: bar) yxp

zius et poTTius adversarium baec dicentem induci pu-
tant, ad infirmitatem fratrem suorum sese eonformare
nolentem. Osiandee, ut banc interpretationem refutet
ad parliculam yxp provocat, qua male objectionem ad-
duci statuit. Melius meyeeus ad oh vs. 31 attendit.
Imprimis autem cum osiandeo animadvertendum est,
ideo schulzii ac pottii admitti non posse senten-
tiam, quod nulla refutatie nec responsum sequatur.
Duce oalvino multi, inter alios, eückeetus et oi.s-
hausenius, hisce, de quibus agimus, verbis, argu-
mentum dari existimant, quo praeceptum nitatur, ne
quis in eo, quem vs. 28 ponit, casu, edat, et locum
vertunt : quare aliis me judicandi alque improbandi
opporlunitatem dabo F Hanc versionem utpote ab ipsis,
quae h. 1. occurrunt, verbis plane alienam, cum meyeeo
et wettio rejiciendam censeo, nec sane causa fuit,
quare osiandee hac in re dubius baerere debuerit.
Praeterea hîc non requiritur argumentum, quo defen-
datur praeceptum, quod vs. 28 occurrit, sed causa
quaeritur, quare paulus oóx\' tï^v ixuroü, xaKx t^ji.
Toï) hépou (juvsi\'^miy intellexerit. Haec causa redditur,

sum huc redire statuimus : quare überlas mea judica-
hilur, i. e. condemnabitur ab aliéna conscientia? Pau-
lus sKsvêspia.v dicens, conscientiam ipse suam ob oculos
habuisse mihi videtur, quam sKsvôspiai; nomine indi-^
cat, quum conscientiam a chkisxo ita liberam reddi-
tam agnoscat, ut quod ad talia attinet, omnia revera
sibi licita habeat. cf. vs. 30, 31, 1 Tim. IV : 4
Conscientia ergo toto hoc loco intimum animi habitum
spectat.

De altera ad Corinthios Ep. videamus. Cap. 1:12.
PAULUS TO fjtûcpTvpwv TÏ^q (Tuvsih\'J^asccç memorat, quippe
quo se h xttKót\'^ti (alii habent : âyiÔTy^Ti) xoù slxixpi-
vsic^ ôsov vixisse testari possit. Hoc conscientiae tes-
timonium Kxvxmiy i. e. gloriandi materiam habet. Ita
enim cum wettio contra meyerum vocabulum zxv-
h. 1. interpreter. Apostolus crvvsßi^a-iv nuncupans,
toto animo se talis, qualem hîc describit, mentis ha-
bitum sibi conscium esse indicat.

Cap. IV : 2. paulus se omnia dedecoris occultamenta
abjecisse, nec Evangelium deformare i. e. ab omni Evan-
gelii obscuratione ac deformatione se abstinere professus
(pxvspàa-si tîjç àxyjùsixç socutov trvvi/xtccvtoi dicit Trpog vrcctrxv
xvôpccTrœv, êvcaTTiov tov êsoü. Vulgo interprétés

1) Ita GÜDERus etiam li. 1. accipere videtur 1. 1. p. 258.
^TauDLiNus 1. 1. p. 44 scribit: „ hier wird zum höchst seltenen
Beispiele Gewissen von dem Urtheile, welches einer nicht von sich
selbst, sondern von einem andern fällt, gebraucht. Si recte voca-
bulinbsp;notionem percipere nobis contigit, voci a-vvsiSii(riv

verbuni (rvyiTrdvxi h. I. commendandi significatione acci-
piunt. Si ita vero suinitur, Dativus objecli mihi reqtiiri
videtiir. Pwrn. XVI: 2 Cor. V : 12. Cum rückerto
ergo primitivam sese componendi significationem hîc
aceipiendam puto, et Dativo t^ cpxvspidsi rng àMÔaiaç
formam indicari censeo, qua Apostolus in Evangelio
annunciando sese componere velit. Wettio assentiri
non possum Trpog Tt^rrxv iruvai^vio-iv àvùpânrav, quod ad
sensum, idem esse affirmanti, atque xpog awallntriv
TràvTcov rm àvêpcûTTccv, qua scilicet forma si paulus
usus fuisset, non ita ad individuam cujusvis hominis
a-w£ihlt;7tv, me judice, attendisset. Si quis vero quae-
rit, quare non ab Apostolo simpliciter dictum sit Trpog
TTikvTxq âvôpdiTToug, cum GÜDERO 1) animadvcrtendum,

1) Gudebi verba, etsi ru trvvKTTxvxi commendandi vim li. I.
tribuat, legi tamen merentur : „Freilich ist das Vorhandenseyn
„der Lauterkeit, der geraden Offenheit in der Wirkungsweise des
„Apostels zunächst Gegenstand der erkennenden und urtheilenden
„Beobachtung von Seiten der Menschen. Allein diese begründet
„für sich allein noch kein sittlich-persönliches Verhältnisz zwi-
„sehen mir und dem Andern; selbst wo sie günstig ausfällt,
„empfiehlt sie doch nicht. Diesz bewirkt erst die Function jener
„ethisch-practischen Bezeugung des Erkannten an das sich selbst
„bestimmende subject, welche wir als das Gewissen kennen:
„Oder, wenn sich Z. B. die Lauterkeit eines Verkündigers des
„Evangeliums erkenntniszmäszig constatirt hat, und diese Er-
„kenntnisz sich nun der Selbstthätigkeit auf dem Grunde der
„religiös-sittlichen Anlage zumuthend bezeugt, wird es dann nicht
„ungefähr lauten bei mir: dieser ist deines Vertrauens werth;
„den darfst, den sollst du hören? So kanz denn das Gewissen,
„wo es sich um das sittliche Verhältnisz zu Andern handelt,
„sowohl empfehlend als warnend wirken,quot; u. si w. 1. 1. p. 292.

revera auval^j^a-iv esse, qua alter alteri se commendare
debeat. Paulus igitur in Evangelio annunciando sese
Ita componens, ut r^ óxvspcó^st r^ xKi^äslx? ad yrâaxu
\'^vvsilyjaiv âvêpdiTrccv aecedat, ipsam hominum, qui eum
audierunt (false chrysostomüs universe de omnibus
cogitavit hominibus, cum ethnicis, tum Christianis)
\'Twsi\'^mv se spectare contendit. Se autem ita kéTriov
i. e. coram Deo agere afifirmans, recta via sese
procedere testatur.

In eadem hac Epistola tertius restât locus Cap.
V : H. Postquam Apostolus omnes olim homines ma-
mfestatum iri vs. 10 docuit coram ultimo christi
judicio, ut inde quisquam auferat secundum id, quod
bonum malumve egit, ita pergit vs. 11 : aSoV ? oZv

Cpoßov TOV Kupiou, dvôpUTTOVÇ TTslôofiSV, ôscp TTS-
^Civsp^jißsöx- èK^it^cc le xsc) h tmc ^vvsilmstnv vi^œv

Dissentiunt v.v. d.d. utrum roù xvpiov
f^enifivus objecti sit an vero subjecti. Mihi Geniti-
vus objeclivus hîc adesse videtur, cum ob commu-
nem, quem wettius attendit, hujus formulae usum.
Cor. VII : 1. Eph. Y : 21 (HlH» my) tum vero im-
primis ob ea, quae sequuntur. Paulus, se Chris-
tum Ejusque judicium revereri persuasum sibi habens,
El placere studet, vs. 9. Hanc vero persuasionem
quum habeat, âvÔpc^Troug TraiÔa, i. e. iis persuadere co-
»atiir, Mi idem, quod ipse, de Christo judicio statuen-
tes, iisdem quibus ille, studeant. Arcte igitur illud
ciiiii aSûVfç tcv :püßov tov xvpiou conjungo,
quod maie avettius in rückerto ac meyero im-
Prcbare videtur, a quibus tamen in eo differo, quod
1 paulum hominibus persuadere velle statuant, se

ipsum talem revera esse, qualem dixerit, êMrx rov
00ßcv rov Kvplov. Qui enim cum bengelio et wet-
Tio locum interpretantur: ila nos gerimus ut homines,
nisi nolint, probare nos possint ad sequentia, vs. 12,
magis quam ad praecedentia attendere videntur, quod
idem valet de estii sententia : nitimur hominibus per-
suader e nostrum integritatem. Qui vero, ut vulgo fit,
TTslêsiv supplent ad fidem aut ad Evangelii doctrinam
amplectandam, aliquid in textum inducunt, quod an
h. 1. fieri possit, dubito. Hac autem Christi reve-
rentia sese uti, tam magni habet momenti, ut dum
hominibus persuadet, ut idem sentiant, se illud sen-
tire iterum addat, scribens : Ôsà TrsCpoivspco/xsOx, i, e.
Dens, qui totum me perspexit, me quoque novit utpote
silótoc rov Cpoßov rov zvpiov. Nee sufficit, ut ad Deum
provocet, fAx/Ç« Ts — ita Corinthios alloquitur — xx)
iv rxlq (rvvsi^o\'sa-iv vfjlov Trs^xvspccaêxi. Sperat. i. e.
conßdit, ut Corinthii etiam conscii sibi sint interno am-
nio, eum in omnibus omnino, quae agat, t5 (poßco rov
Kvplov duel. Iterum ergo o-wsi\'^yja-ic non mentis judicium,
quod bretschneiderus, schirlitzius in Lexx. alii,
hîc obtinere censent, sed conscientiam, proprie ita die-
tam, dénotât. Paulus ita animi sui habitum illustrans,
revera xotp^icf., ow èv TTpocc^vrcp vs. 12 gloriari censendus est.

Ad Epistolas, quae dicuntur pastorales, accedimus.
Necessitudinem imprimis hîc indicat Apostolus, quae
fidem, inter bonamque conscientiam exstat. De singulis
locis videamus.

Primo prior is ad Tim. Ep. capite, vss. .3, 4. pau-
lus timotheum Ephesinos monere jubet, ne ad fa-
bulas et genealogias abeant,\'quae lites potius creent,

quam fidem aedificent, quod procul dubio improban-
dum, quum to tsàoç tïj? trxpayysxio!.!; llt;tt)y àyxtryj èz
axêxpàç xxp^îxç y.xi uwsi^yjasc^c àyxè^a ym tt\'kttsccç âvv-
•^oxpirov, vs. 5. STäuDLiNus (juvsil^fxiv h. 1. interpre-
tatus : gute Gesinnung xxp^Ixv et o-uvsßy,crtv idem signi-
ficare maie statuere mihi videtur. Amor ille, quem
Apostolus eommendat, tantummodo êx xxôxpxg xxp^ixç
profluit, quum animus peccato serviens veri nominis
dilectioni apertus esse vix possit. Kxp^ix vero xxôxpx
esse nequit, nisi trwsi\'êyjiTig sit âyxôii i. e. nisi homo
culpa sese vacare conscius sibi sit. Talis autem avv-
si^mig àyxûy, postulat Triariv hviroxpirov, quippe qua
bomo Dei in christo datam gratiam accipiat, atque ita
coram Deo justificatum sese sentiat. Grotius igitur
genealogiam a paulo Mc tradi existimans me as-
sentientem non habet, quum potius coördinatim xxp-

1) Grotius haec habet: „ex fide minime fieta nascitur bona
5,conscientia, i. e. abstinentia a peccatis. Hinc puritas cordis i.e.
„interior. Hinc porro dilectio.quot; Quomodo ex abstinentia a pec-
oatis interior cordis puritas nasci possit, non intelligo. Ita causa
ex effectu proficiscitur, Melius güdekus 1. 1. p. 287: „die Liebe
«entstammt einem von Sündenschuld frei gewordenen, mit Gott
«geeinten Herzen. {Luc. VII: 47), das sich selber wieder in
«einer (tweily^trn; «yaflij bezeugt, und das gute Gewissen wäre
«danach hier die innere Bezeugung an das Subject, dasz sich
«nichts Verdammliches mehr finde an ihm, weil es Christo Jesu
«eingepflanzt sey.quot; Nec tamen güderus ab ordine genealogico
hic statuendo plane alienus est, 1. 1. Verborum autem, quibus
PAULUS usus est, ordine non inverso, quod grotius fecit, e
xapSiciq. a-vveiSucrtv ayaSiiv et e awstSiitrsiiii; ayxliji;,
^itriiv xvvTTÓKfirov, quam interpretatur: ßdeni vita prohatarn,
ducere videtur.

xloiv, crvvsi^miv et Thnv Mc conjunctas censeam. Atta-
men necessitudinem Tricrrtv inter et (rwei^aiv agnoscimus
arctissimam eamque ab Apostolo ejusdem hujus Capi-
tis vs. 19, disertius indicatam. Paulus timotheum
rm zx?^ crrpxrsixv arpxravsiv monetnbsp;tt/W/v xx)

àyxôhv crvvsll^criu, rivag àTrmà\'^sm, Trap) rm tt/Vt/v
èvxvàrn^Txv. Aliam h. 1. Triartv intelligo, quam vs. 5,
/idem nempe verae Evangelii doctrinae habitam, quum, qui
hîc Trap) ri^v Tvianv vxuxy^fTxg dicitur, hymeneus , se-
cundum 2 Tim. II : 17, ,rap\\ ri^v àX^Ôaixv wro^wa.
Quaenam autem sit necessitudo hanc ttI^tiv inter et
7uvaßwiv xyxôi^v, indicandum est, nisi forte cum hei-
denkeichio hoc negligeudum censeamus, quod eo
minus probandum videtur, si attendimus ad seqq.:
Tivag XTrcü(rx(^am Trap) tMv 7ri(jTiv ivxuxyi^ixxv. Güderus i)
/idem practicam habet, atque hominem, qui
hanc fidem abnegaverit, theoreticae quoque fidei mox
jacturam factunun a paulo hîc significari statuit 3).

h. 1. iterum de conscientia accipio, quae
xyxfjyi est, quum homo culpa se vacare conscius sibi
est. Qui revera Tr\'nynv habet, hac certe conscientia,
Dei gratia, fruitur. Hanc vero cruvai^triv homo xttcc-
crxTo^) quum male agens talem sese praestat, ut con-

2)nbsp;Aliam eodem loco conscientiae notionem exhibere videtur,
scribens : „indessen kann man das gute Gewissen zurück und
„von sich stoszen, kann der vom Gewissen bezeugten Anforderung
„des Glaubens an unser Verhalten widerstehen, und negirt dann
„eben damit factisch den Glauben zusammt seinem Inhalt.quot; p. 285.

3)nbsp;Participii enim XTraierdf^svoi objectum intelligo (rt/VElt;l«(rlt;v.
Illud alii ad (TTfXTsîav referunt, quod vero èt remotius esse

scientiae vox contra eum testetur. Si quis vitae ra-
tionem ita mutat, fieri non potest, quin ßdei gravem
faeiat jaeturam. Ita igitur tt/Vt/^ et crvv£i^yj(Tic; eonjun-
guutur. Quod güdebus animadvertit, fidem exstare
non posse, nisi (ruvsi^vjrnç eo impellat, atque igitur
t^yoiù^^ sit, hoc, per se quodammodo verum, ab hoc
tamen loco alienum nobis videtur.

Iterum cruveldwi? cum ttIutsi conjungitur 1 Tini. III : 9,
ubi Apostolus diaconos ro fiva-nîpwv rnc Tr\'Kxrmç habere
jubet h xaÀxp^ (jvv£i^lt;y£i. Heinbichsius Apostolum
y-oL^xpxvnbsp;memorantem hoc loco diaconos mo-

nere existimat, ne in munere suo fungendo fraudem
committant. Ampliore sensu cruv£i^gt;j(nv dictam existimo.
Hominem, absconditam christi veritatem fide am-
plexum, Kxôxpàv avv£i\'èv,(nv habere oportet, non ita,
quod güderus imprimis animadvertit, quia nisi haec
\'^uv£ßi^crtg adsit, fidem arripere nequit, sed praesertim,
quia ille, cui fidei mysterium. traditum est, ab omni
parte animum purum integramque conscientiam osten-
dat necesse est, tum si per se consideratur, cum si
munere fungitur.

Unus in hae Epistola locus restât, Cap. IV : 2. Apo-
stolus de falsiloquis loquitur, Christianis olim multa
denegaturis, quae Deus ipse iis concessit. Hos hypo-
crytas paulus X£xxvT}^ptixlt;jfA£i/ovg dicit tjjv lt;7vv£l-
^viTiv. Proprienbsp;cauterio notare, i. e. ferro

dubitet, utrum hoc verbum etiam de iis, quae nobis insunt,
rejiciendis usurpetur, cf. LXX. ad Hos. IV : 6.

ces (Her. Y. 6.) cuti signa quaedam imprimere sole-
bant, unde nonnulli hanc metaphoram ductam puta-
runt. Melius autem ad servos provocamus, quibus,
ut faciiius discernerentur, notae inurebantur i). Quae-
ritur, quamnam vim haec metaphora habeat. Tertium
comparationis vel in eo esse potest, quod dolores signi-
ficentur, quos conscientia vulnerata affert, vel in eo,
quod sensum moralem deprimi intelligamus, ut e cor-
pore, cui stigmata inuruntur, sensus paulatim cedat,
vel in eo, quod dedecus indicetur, quod xùtoxxtcckpitoi,
TU. 111:11 secum ferunt, haud minus, quam ii,
quibus cauterium notam inussit. Postremo hoc sensu
accipiendum mihi videtur. Falsiloqui onera imponunt
aliis gravia illa ac minime necessaria, ipsi vero nihil
curant, quid agant ac cogitent, immo in eorum crw-
si^msi midta insunt stigmata, quae improbos eorum
mores manifestant; ipsi sibi scelerum conscii sunt,
et aliis officia imponunt, quasi ipsi in officia sua prae-
standa strenue incumbant. Zvm^wig ergo internum
animi habitum dénotât, qualem illi -^jsv^oXcyoi ipsi sibi
conspicuum habent. Ita wettius, hetdenreichius,

In altera ad timoïheum Episiola cap. 1: 3. pau-
lus scribit: Xàpiv ex^ t^ Ûs^, ^ Kccrpsvo} à-yro irpoyómv
sv Ktzêxpâ a-uvsiliia-si, êg àhàksmrTOv ï^co r^v Trepi (tûu
ßvsioiv sv touq \'ês^i^sai [mv vvktoç zûù) ^(/jpaç. Calvi-

1) Cf. benecke, ad Cic. Or. in Cat. I. c. 6. „Quae nota
„domesticae turpitudinis non inusta vitae tuae est.quot; Eadem imago
occurnt, Cic. de Off. III. 21. „Conscientiae labes et vulnera
„habere in animoquot; Claudianus habet: „quid demens manifesta
„negas? En pectus inustae déformant maculae.quot; In Rujin. 2. 504.

nus â-TO -Trpoyóvccv interpretatur : leslalur se Deum co-
here, quem a majoribus acceperal, Deum scilicet Ahra-
hae^ qui gg patefecit Judaeis, ita ut unum cum pyroavis
SUIS et eundem Deum colat, sed nunc colat sincero cordis
dffectu, ex quo per evangelium erat illuminatus. Illud
vero xTTo Trpoyovwy omnino mihi conjungendum videtur
cum h Kxôccp^ avv£i^rj£i cum ob loci structuram, tum
ob totam sententiam. Haec conjunctio obtinet, si cum
winero1) de mentis habitu cogitamus, a proavis
paulo tradito. Recte güderus 1. 1. animadvertit,
hîc non ipsius pauli proavos unice intelligi, sed
universae gentis Israeliticae parentes. Paulus igitur
sese proavos secutum èv xxôxpx (ïuv£i2m£i Deum colere
professus est. Hanc r^aêcipoiv a-uvsl\'élue-tv interpreter: puri
smceriqiie animi conscientiam, non vero, quod heiden-
Reichius admittere videtur, vitam virtuti strenue di-
catam intelligo 3). Güderus xxêxpàv u-vval\'Smtv non
stricto, sed vulgari sensu accipiendam esse monet, ita
ïit de ethniei et Judaïci hominis conscientia dici etiam
possit. Etsi vocabulum xciôapzv non nimis esse urgen-
dum facile concedamus, non tamen hîc causa latere
mihi videtur, quare Apostolus sibi, Judaicae antea
religioni addicto, puram conscientiam tribuere potuerit.

1) Grammatik d. n. T. Sprachidioms. Edquot;. p. 3.33.
^ 2) Chrysostomus haec habet : ovlt; rl irvvstSoç avrov ovx

ßXaßev «AAwç ^s èvrxvèa Trspi ßtov i$vi(ù, acà Travraxov
ryiv a-vvsiSy,a-iv tov ßUv Xé\'yet — KxXœç a-ywVTH(rlt;v avrov ro
^nbsp;x^iÓ7r((7rovnbsp;to ^epi T^V kyciT^v. quot;O ^s Kéyst.

Conscientia nostra xaêxpcc est, si aliqiiid agentes, con-
scii nobis sumus, nos in eo ita versari, ut notiones
strenue sequamur, quas de bono malove habeamus.
Maie igitur wettiüs, paulum haud differre modum,
quo Judaiciet Christiani Deum colant, hîc docere false
arbitratus, hunc locum spurium habet. Paulus , quum
KXTX hxMOdvviiv TW h essct amp;[yi£[j.7rT0ç, zxôxpàv ha-
buit (Tvvsl^wiv, quum revera Deo sese placere putaret.
Non ipsa lex Mosaïca, et Evangelii doctrina h. 1. conjun-
guntur, sed Apostolus proponitur, quippe qui in utra-
que illa religionis forma animo sincere sese Deo pro-
baverit. Alterum wettius argumentum adducit ad
hunc locum utpote spurium rejiciendum, petitum illud
ex arrogantia, in laudibus posita, quas paulus hîc
sibi tribuit. Quod ad ipsas illas laudes attinet, haud
parum refert, quomodo xûcûxpxv o-jvsl^i^criy interpretan-
dam censeamus. Ceterum si quis paulum hasce laudes
sibi non tribuere potuisse existimet, inspiciat
XXIII : 1. Quod superest, paulum haec h. 1. scripsisse,
eo praesertim consilio, ut firmiorem timotheo pararet
persuasionem, se revera in Apostoli memoria ac preci-
bus vivere, cum heidekkeichio statuere non dubitamus.

In Epp. pastoralibus unus restât locus : TU. 1: 15,
Ttävrx ßh xxéapoc roTç xccÙccpolç- role ^s fZ£f/jx^(yJmc
xxi amp;7fi(TTCig ovlh xxêxpov. â^Xx ß£lMxVTXi XÙTÙV xx\\

à vovç xx) ^ (7vv£i\'hyi(Tiç. Wettius hîc non praeceden-
tem, sed suhsequentem intelligi truval\'êyjtriv animadver-
tit, vovv vero non intellectum, sed mentis habit um
significare monet. Cum beckio i) totum animum hu-

menhs habitum per se consideratum significet,
qui ßsf^JxcTTcci, quum vitiis est obnoxius, crvvsilvitric
autem eundem mentis habitum indicet, sed ab illa
parte speetatum, qua quisque ipse sui conscius est.
Haec (jvvsi^^fnq ergo [^sfyJmrxt, quum vou? est fzsfMiz-
\'^ßevoc. Praeterea a-wsil^^a-iç iMsiMxrjizhvj dici potest, quum
^^ov OßoXoyovaiv sjlévtzi, roïg Te spyoig âpvovvrat, vs. 16 \').
Antequam de Epistola ad Hebraeos agimus, binos lo-
cos ex Actt. App. libro citemiis, ubi paulus ^uvî/Sî?-
memorans inducitur.

Prins inspiciamus cap. XXIII : 1, ubi paulus ad
Judaeos dicit: hlpsg xSsXCpo), ayà Trxcrifi a-vm\'^iîa-si àyx-

Stolus indicare voluit, se semper, et quum Judaïsmo
adhuc addictus esset, et postquam christum fide am-
plexus fuerit, ita vixisse, ut illud strenue se egisse
profiteri auderet, quod ipse bonum ratumque haberet.
^wsi^y^^jç ergo h. 1. animum indicat, quo cujusvis rei
quam egerit, homo se conscium sentiat et bona dici

1) Güderus haec scribit, (I. 1. p. 278): „ihr vo^g, die Sin-
«nesweise, in der sich die religiös-sittliche Richtung des Subjects,
»a gesehen von seiner idealen Bestimmung, zunächst ablagert,
quot;Wnd mit der sie an die Objecte herantreten, ist der Natur der
quot;-ache nach eine in der Sünde gefallene, von der Sünde infi-

quot;ideaT^ einerseits die dem Selbstbewusztseyn immanirende
«i^eae Bestimmung vertritt, und andererseits wieder von deren
quot;^J\'gation durch den befleckten wvq und dessen Thun zu Han-
quot; en des Selbstbewusztseyns Act nimmt, befleckt.quot;

meretur, si quis non habet, quod culpae reum sese
existimet. Vocabulum Tnitrifi addidit Apostolus, uthanc
conscientiam sibi integram esse significaret ; formulam
rc^\' ôs!}) adjecit, ut se tale quid coram Deo profiteri
ausum ostenderet \'). Ceterum rccte güderus cuvsi^ï^-
(7SCCÇ interpretationem, quippe persuamnis de eo, quod
reclurn sü rejecit, quam stäudlinus praetulit 3). Pau-
lus hîc universam vitam cogitat, nec tantummodo,
quod SCHLEUSNBRUS in Lex. N. T. statuit, apostoli
et doctoris Christiani officia ob oeulos habuit, quam
schleusneri opinioncm stäudlinus refutavit.

Alter locus exstat cap. XXIV : 16. Paulus coram
felice, Caesareae Procuratore, causam suam agens,
se hanc in Deum spem habere conlitetur, fore ut sit
àvâ(jTxa-iç vaxpuv, diKXiccv rs zx) x\'SIkccv vS. 15. Hoo
quum ita sit, i. e. hanc spem quum habeat — ita
enim sv rovrq) accipiendum puto — xvroc xtrxü — ita
Apostolus pergit — xTrpoçKOTrov crvvsldvjffiv sxsiv irph rov
êsh xx) TOVÇ xvôpaTTcuç ^txTTxvTOç. Quacritur, quid ad-
jectivum xTrpocxomc significet. Fuerunt, qui awadijcrtv
xTrpéçxoTTûv interpretarentur awsi^mtv, quae Apostolum
xTrpûçxoTTov i. e. purum atque insontem esse testetur.

Ipsa autem ai/vsl^vitrtg xvrpogxcTrog dicitur, nec causam
video, quare ab ipsorum verborum primitiva significa-
tione abeamus. Praeterea, qui ita avvst^miv xrpdgxoTrov

1)nbsp;StèIudlinus tw Ô£w Hebraïsmum habet. (O*quot;\'\'«\'?) et pau-
jbum hoc addidisse ceaset, ut se Judaeorum Deum minime negli-
gere indicaret. Hoc mihi a loco nostro alienum videtur.

explicant, adjectivum illud passive accipiunt, quum
1 Cor. X:32. Phil. 1:10 activa vi occurrat. Hanc
vero significationem passivam alii quoque adjectivo
«■TfpôçnoTToç tribuunt; qui illud tamen praedicatum arcte
cum (Tuvsi\'^\'^inq conjungunt. Ita stMudmnus, beckiüs,
dehtzschius conscientiam incolumem interpretantur.
Mihi grotius placet, locum ita vertens : exerceo me
propter illam spem, ut conscientiam servem eam, quae
«ec Deuni neque homines off \'endat ; a quo tamen in eo
lt;iiffero, quod conscientiam hïc â-n-pocKovrov dici existi-
Baem, non quod nec Deum neque homines offendat, sed
quod ipsr Paulo nullum offendiculum praebeat, quod
quominus resurrectionis spem teneat incolumem, prohi-
l^ere possit. Causa, quare stäudlinus (ruveß^^uiv âvrpàç-
\'■^OTTOV, ita sumtam, sibi informare non potuerit, in
Ipsa, quam (juvei^frsag exhibait, definitione quaerenda
est. Conscientia h. 1. intelligitur, quae quum interna homi-
nis vox nullam culpam ei exprobret, nullum offendiculum
Cl objicere potest. Ita fere güderus quoque locum expli-
cat. Superest, ut ^\'ptsto/am ad ffeftraeos datam adeamus.

Cap. IX : 9 doua et sacrificia, quae Israëlitae Je-
ovae offerebant, non posse dicuntur vMrà, uwsßyiaiv
TOV Xa-TpsvovTix,. Sacrificia illa offerentem per-
factwn i. e. talem, qualis esse debuit, reddere non
potuerunt, kxtcc Gvvsily,(nv. STäuDLiNus voce awsl^yicnç
• • aut persuasionem, aut conscientiam, proprie ita
ic am, aut ipsam mentem intelligi statuit. Nobis cum
^Eïtio et BLEEKIO propria (ruvsilmsccg notio hîc ac-
cipienda videtur. Aliter güderus^), qui tamen, quod

ad sensum, idem fere hîc intelligendum censet, ho-
minem KXTX avvsldi^o-iv TsXeiuôijvM dicens, qui nullius
sibi culpae conscius, in communionem cum Deo redire
possit.

Iterum in hoc capite vocabulum (juvsi^^o-ig occurrit,
vs. 14. Si — ita auctor ratiocinatur — victimarum
sanguis, quod ad corpus attinet, ilium, qui sacrilicia
Deo offert, purum reddere potest, vs. 13, multo ma-
gis sanguis christi, qui sese Deo immaculatum ob-
tulit, yMÔoio let Tyjv (Tuveßi/^civ ußccv iztto vsxpccv spyav, s\'lg
TO ?MTp£V£lV ùsà ^üVTt. ThEOPHYLactus et oecume-
Nius 0-uvsßw\'v hîc ^vxh^ significare dicunt. Melius
bleekius ipsum hominem intelligendum censet, quippe
qui sui conscius sit. Christus igitur hominem xtto
vsKpciv ïpyav ita xacùacpi^eiv dicitur, ut conscientia ipse
sua se mundatam esse persuasum habeat. Opera rnor-
lua universe legis Mosaicae praecepla sunt, imprimis
vero ceremonialia, quae vsxpk dicuntur, non ita, quod
ipsa inefficacia sint ad salutem aeternam homini pa-
randam, sed imprimis, quia hominem e morte, quam
illi peccatum attulit, ad vitam reducere nequeant.
Christus efficit, ut homines, conscientia duce, a
talibus operibus abstinentes, Deum vivum colant.

Cap. X : 2. Formula occurrit (ruvs\'ièmiç à^apTim. Sa-
crificiis Judaeos plane mundari non posse auctor pro-
bat, quod si ita esset, a-uvstlyjcrty âpMpTiôôv, sacrificiis

,,Innere des Menschen im weitesten Sinn, mit Einschlusz des spe-
„ciell sogenannten Gewissens sondern die ethische Bezeugung des
„Verhältnisses, in welchem der thatsäehliche Gesammtzustand der
„Person und deren erkannte Bestimmung zu einander stehen.quot;

semel oblatis abituram fuisse contendens. Recte blee-
Kius xf^ccpriSiv conscientiae esse objectum dicit. Ea ho-
minis conditio significatur, qua peccati sibi conscius
est. Si PAULUS hanc epistolam scripgit, multum lu-
ws hoe loco iis affert, quae in locis, quos ex hujus
Apostoli epistolis reeensuimus, occurrunt. Conscientia
bominis, propria sua vi, conscientia âf/^xpriSni est. Vox
lila interna, quae in nobis testatur, semper, eheu!
nos peccato esse subditos clamat. Ipsi Judaei toto,
quem habuerunt, sacrificiorum ritu satis indicabant,
se coram Jehova esse immundos peccatoque obnoxios.
STäuDLiNus poenae quoque metum hîc innui contendit,
quod certe ab ipsa rei natura minus, quam a verbis
alienum est. Güderus non mer am conscientiam, hîc
intelligendam dicit, sed activam quamdam conscientiam,
quae culpam simul peccatori imputet. Hoc vero in ipsa
fwaSîjs-fcjç âpixpTiZv notione implicite inesse mihi videtur.

Cap. X : 22 auctor Christianos monet, ut sanctua-
™m, quo ipse CHRISTUS, Pontifex Maximus, aditum
aperuit, adeant, ßsrx xAv/êir^ç xxp^lxç èv TrKvipoCpopt:^

quot;^ijiscûç, èhizvTia-[zévoi ràç xxp\'Sixg XTTO trvvsi^vjoscaq Trowj-
Verbum pocvri^siv, quod proprie adspergendi signi-
cationem habet, ex adjuncto hîc signiticat : ab im-
^^nditia ptirgare. Xuvsi^viaig 7r:.vgt;ipx est in eo, qui
\' conscius est. Quaeritur, quare xxp^lx a con-
cientia mala purgari debere dicatur. Delitzschius hoc
e conatur i), xxp^ixv conscientiae sedem essemo-
Peculiaris autem verbi pxvrl^stv notio ita quo-

quam mzpSiocv a peculiari parte conspectam, aut xxp^iac
emanationem hoe loco intelligendam censet. Arcte
omniuo hîc duvsi^ndig cum Kaplioc conjungitur, ita qui-
dem ut (Tvvsi^wiq sit ipsa Kocp^la, quatenus sui con-
scientiam habet, quo nomine quodammodo externa
Kxpliccc species dici potest, quae igitur pavTurf/^ pur-
gatur. Quamnam vim conscientia in fidem habeat, ex
hoe loco luculenter patet.

Kug ôsXovTsg hxcrrpsCpscrôxi. Posteriora haecce verba recte
alFeruntur ad xaKnv irvvsil^uiv explicandam, quae procul
dubio in ea animi conditione cernitur, qua quis se
illud velle, quod bonum, pulchrum verumque sit,
conscius sibi est. Eecte güderus, böhmium mkw
hîc pro àyciôhv, dici statuentem ob sequentia xxAm
àvsi!TTpécps(jûxi, sequitur. Omnino hîc conferri merentur
pauli, quae attulimus, dicta. Act. App. XXIII : 1.
XXIV : 16. 2 Tim. 1:3. 2 Cor. 1: 12.

Tres in priore Petri Epistola exstant loci, ubi vo-
cabulum (xvvsßi^(7ig memoratur. Primo videamus, quid
sit (Tvvsi\'^^tTig êsov, qua formula petrus usus est 1 Pelr.

11:19. Domesticos monens, ut omni reverentia do-
mmis, non tantum bonis, sed duris etiam obsequan-
rar, addit vs. 19: toüto yàp %xpiç si dià (xuvel^ijo\'iv ôsov
^7ro(psp£i tig XvTTxç, 7rà^%cov âliyMç. Multum interprétés
m explicanda formula twsI^-^œiç ôsov différant. Grotius
eonsaeniiam eorum intelligit quae quis Beo deheal.
Morus explicat : quia Deus conscius est tuarum mise-
fiarunx. Stolzius religiosum coram Beo animum in-
terprétât«. wolfius conscientiam nostrum cogitat,
quam bonam esse Beus testetur. Omnino cum stei-
gero, meyero, aliis, hîc cogitandum censemus de
conscientia nostra, quae Beum objectum habeat, ita
quidem nt, qui uwsi^yimv Ôsov habet, Dei divinaeque
Voluntatis conscius sit. Non opus est, ut cum stei-
de divina quoque remuneratione hîc cogitandum
esse statuamus. Recte STäuDEiNus ad locum paralle-
lum vs. 20 attendit : d àyxôOTToiovvTeç xcii ttxo-xovtsç
, Tcuronbsp;Txpoi ôscii. Si quis malo affi-

citur, quaestio est, an àlixccç hoc patiatur; si rê-
vera aliKccc ignominias suffert, magnum quid est,
quia a-vvsilyio-i^ ùsov habens, i. e. Deum esse secum. re-
putans, et ea se fecisse, quae Beo placèrent, bene sibi
conscius^ Deum pluris se fecisse, quam homines, per-
Sïia.iUm sibi habet i). Ceterum in conscientia nostri
evera conscientiam Bei inesse recte schenkelius et
monuerunt. Conscientia nos peccato esse ob-

\' e divina voluntate ducantur. Non plane hoc cou venit
us, quae apud eundem leguntur. 1. 1. p. 49.

noxios numquam argueret, nisi Deum exstare, a quo
pendeamus omnes, cujusque sanctae voluntati satisfa-
cere debeamus, certo certius posuisset\').

1 Pelr. Ill : 16 Apostolus Christianos monet, ut
(Tuvs\'i^vjinv habeant âyaJ^v, ïva. iv ^ — ita eos alloqui-
tur — zoiTxAxAutTiv vfJMV êç y.ûcx07r0iSgt;v xûcnzKTXuvôcûa-iv o\'i
STTyipsxt^ovrsq ößäv rijv dyaêijv èv Xpiar^ dvxuTpoCpjjv.
STäüDLiNus hoc loco uuvsl^ija-iv pro universa vitae
regundae ratione sumtam esse putat, ad àyaè^v èv x.
àvmrpocpnv provocans. Mihi hîc de conscientia stricte
ita dicta cogitandum videtur, quum ea, quae vs. seq.
leguntur, tum demum bene intelligantur, si conscien-
tiae notionem hue attulimus. Etenim, si quis, etsi
bona perpetrans, malo tamen afficitur, illo, qui, quum
mala perpetret, idem patitur, felicior est in ipso eo,
quod conscientia culpa eum liberet. Peteum de àyxè^
èv X. xvxcrrpoip^ loqui, optime intelligi potest, etiamsi
uvvsi^yidiv hïc conscientiam designare putarimus; crwd-
^wiv enim si quis puram habet, àvxcrTpoCpi^ certe bona est.

Superest, ut agamus de loco, qui exstat 1 Petr.
111:21. Hïc ßxTTia-ßx dicitur ov axpKog xTróósa-n; pvTrov,
xXXx (Tvvsi^yia-acac ây/zêîjç è7rspœrmj,x ale; âaév. Vocabulum
èTrepirynjM semel tantum occurrit in N. T. LXX ita
reddiderunt Dan. IV : 14.nbsp;cujus parallelum

bum quoque sTraparäv habet, cff. Rom. X : 20. LXX
Gen. XLIII : 7. Scholia tamen Graeca è7rapccTgt;],ux in-

1) Tyssenus, 1. 1. p. 131. Stii ervveiSna-tv ôboV explicat:
propter conscientiam, quam quis habet, se Deum sincere colere.

terpretantur : dppx/3ùu, hkxupov, xTrólsi^ig, quod hüthe-
rus, stäudlinus, wettius, alü, secuti sponsionem
Mc inteiligunt a baptizandis, ad quaestionem iis pro-
positam, datam. Cum wineko i) autem hanc inter-
pretationem grammatice probari non posse statuimus.
Deinde quaeritur, utrum a-uvsi^yirrsccg âyxêi^jg Genitivus
obj ^cti sit, an vero subjecti. Güderus Genitivmn ob-
jectivum aocipiens locum explicat de baptizando, qui
rogat, quaerit, studet, ut âyaôîiy o-vvsî^/jœiv sk ^sov sibi
vindicet. Quum ita a-vvsi^\'Jiasccc âyocêviÇ è-TïspârvjiJM op-
positum sit T^ (jxpxog àmêkai pvTrcv hanc güderi in-
terpretationem in universam hanc sententiam bene
qnadrare negari nequit. Nescio vero, an illud sk êsh
Ita cum (jVTJsili^usi conjungi possit. Ad sTrspccri^pcx illa
verba referenda duco, cf. LXX. 2 Sam. XI: 7; quod
quum ita sit, mihi cum bengelio, steigero, aliis,
t^ui\'ciâj^crfaç âyxâïjç Genitivus subjecti esse videtur. Bona
ergo conscientia Deum quaerit. Eecte steigerus bo-
nam conscientiam hîc nec bonorum operim, nec pecca-
lorum ]am remissorum, quod bengelius statuit, con-
scientiam significare animadvertit, sed ipsam conscientiam
nosfri, talem, qualis esse debeat, si ad Deum acce-
dere homo velit^). Qui igitur baptismum accipit, non
Ita negative corporis sordes abjicit, sed positive cum
a conscientia ad Deum se, salutis suae causa, vertit.
finem hujus disquisitionis exegeticae perveni-

mus Breviter exponamus, quaenam ex iis, quae
disputavimus, conscientiae notio utpote Bibliea ducenda
sit. Ita liane partem elaudimus.

significare (rmsûvitnv recte stSudlinus monet. Propositi
autem nostri ratio non fert, ut de hoc loco fuse agamus. CfF.
quae supra p. p. 47, 48 monuimus. Multi Patres Rom. XIV : 23
TTÎtTTiv pro ffdici existimant, quod schenkelio (hkkzog.
Real. Encyclop.) quodammodo placet, aeque ac STäuDLiNo.
Aliter judico. Totius capitis argumentum idem est, de quo agi-
tur 1 Cor. VIII. Apostolus eos, ad quos scribit, Christianos
monet, ne alteram alter judicet in cibis edendis. Alter supra
alterum judex sedere nequit; unusquisque sua in mente firmam
habeat persuasionem. Ceterum, si quis fidem habet — ita pergit
Apostolus vs. 22 — illam habeat in se coram Deo. Fidem hîc
persuasionem de puritate cibi significare cum bengelio statuo,
eandem illam persuasionem, qua quis intirmior esse posse dicatur
vs.2. Hanc persuasionem unusquisque habeat necesse est, qua ductus
SoxifAd^st: i.e. facto ostendit, quid bonum probumquehabeat —
quasi in parenthesi vero paulus magni interesse indicat, quid
ita certe persuasus quisquam bonum esse ducat, scribens : fia-
Kafioq 0 xpivoiv êcivrov sv S Sûntfidl^ef — hoc igitur simul
curae habens, ne conscientia iy)sum damnet in eo, quod certe
persuasus approbat, persuasum tamen habere debet in omni re,
quam agit — ó Ss ^mxpivéfisvoç . sà.v Cpdyffi, iiaTU.K£npirogt;A ,
on oust SXnbsp;Quaenam alia 5r(VT;ç hîc intelligi potest,

quam fides de cibi puritate habita? Quam vero ob causam
xéxpiTcii, qui oist su ît/o-tswç edit? Paulus ipse causam in-
dicat: träv Ss 2\' Bvx sx tt^tsuç Ußaprici sartv. i. e. omne,
quod quis an sit revera lonum non certe sibi persuasum habens,
nitttlominus perpetret, est peccatum. Haec si bene ita exposita
sunt, conscientiae notionem hinc alienam esse sequitur.

Nisi omnia me fallunt, una eademque, etsi non
omnibus nominibus absoluta, (Tvvail^Tsaç notio in N. F.
exhibetur 1). \'Lwsßvjo-ig in eo cernitur, quod homo sui
conscius sit, i. e. quomodo sese habeat, quid hac aliave
de re sentiat et bonum malumque existimet, comper-
tum habeat, ita vero, ut haec secum reputans conti-
nuo, quomodo sese habere, quid sentire, bonum ma-
lumque ducere debeat, agnoscat. Pro ipso animo ubi
interdum poni videtur, propria tamen sua vi minime
destituta est. Hek\\ IX: 9, 14. In loco classico Rom.
II : 15, ab animo (jcxphU) discernitur et ipsa testimo-
nium edere dicitur, cf. Rom. IX : 1. Quum semper
animum sequatur, numqtiam non agnosci debet Rom.

1 ) Aliter SïauDUNus, qui vocabulo lt;rvvsi^y\\aiq significari conten-
ait in N. F. 1°. Die angeborene Kraft oder der Actus des Gemüths,
\'»«cdurch der Mensch sich selbst nach Maaszgabe des moralischen
^der göttlichen Gesetzes richtet, anklagt oder vertheidigt, verurtheilt
°der losspricht. 2°. Ueberzeugung von dem, was gut oder böse
\'■^t, welche den Handlungen vorhergeht oder sie hegleitet. S\'\'. Be-
\'^usztsegn guter oder schlechter Handlungen, auch insofern, als es
entweder mit Freude und Hoffnung oder mit Traurigkeit und
Furcht verknüpft ist. 4°. Urtheil und Meinung von einer Sache
^der Handlung, von uns selbst oder von andern. 5°. Die Gesin-
\'^^ng und der Lebenswandel. 6quot;. Das Gemüth. Recte güdbrus
oc impnmis in hisce STäuDLiNi dictis vituperandum esse monet,
auctorem formam ab essentia temere separasse.

XIII : 5. Aeque ac vovç inquinari potest Tit. 1:15,
sive quum aliquid agamus, quod nobis illicitum duci-
mus 1 Cor. VIII : 7 sive quum aliis imponamus, quae
ipsi non perpetramus 1 Tim. IV : 2. Laedi potest,
quod lit, quum alter agat, quod alter improbet, 1 Cor.
VIII : 12. Idem vero quum locum babeat, aedificari
potest, quod fit, quum alter alterum aliquid agentem
conspiciens, quod improbet, deinde tamen idem per-
pétrât , 1 Cor. VIII : 10. Conscientiam ergo curae ha-
beamus necesse est, cum alterius 1 Cor. X : 25—29,
tum nostri Act. App. XXIV : 16. Ad hominum conscien-
tiam attendere debemus, quum revera conscientia inti-
mum hominis habitum référât, 2 Cor. IV : 2. V : 11. Con-
scientia mala est, quum hominis animus culpae sibi con-
scius est, H ehr. X : 22. Conscientia botia et pura est,
quum animus culpae sibi non est conscius 1 Tim. I:
19. III : 9. 2 Tim. 1: 3. Hehr. XIII : 18. 1 Petr.
111:16, 21. Cum fide conjungitur hona conscientia,

1nbsp;Tim. 1:5, 19. 1 Tim. 111:9. Magni interest bonae
conscientiae, ad quam quis provocet. Act. App. XXIII : 1.

2nbsp;Cor. 1:12. Hehr. XIII : 18. Conscientiae quum ipse
homo proprie objectum sit, ad diversa tamen objecta
crvvsßwig referri potest, ut cujusnam rei conscii simus
significetur 1 Cor. VIII : 7. Hebr. X : 2. 1 Petr. II: 19.

Conscientiae ergo propriam (ruvsil^asocg significationem
in N. F. tribui, cum beckio, delitzschio, schen-
kelio, güdeko statuimus 2). Quum vero hi, ne de

i) Tyssenus in Diss, laudata p. 129, quod ad pauu de
conscientia doctrinam attinet, alia docet. Scribit; „r^ avvetSmst
„est propria judicandi vis moralis latissimo sensu. A judicandi

aliis dicamus, viri doctissimi etsi communem doctri-
nae fontem sacrum codicem secuti, sententias tamen
amplexi sint admodum varias, operae pretium est, in
argumentum nostrum accuratius inquirere, ut conscien-
tiae notionem biblicam adepti, firmiore de conscientia
doctrina Anthropologiam augeamus. Quae doctrina, cu-
jus lineamenta in opere hocce academico meo exhibere
volui, non vero potui, ob causas, de quibus in prae-
fat.ione egi, ut mox in patria nostra, quae parvam
adhue huie argumento navavit operam, exposita pro-
deat, fore speramus.

i^facultate, vulgo ita dicta, non solum eatenus differt ejus vis,
55quatenus unice in rebus versatur moralibus, sed etiam, quate-
55nus illa^ data opera, judicium instituit, conscientia tale sponte
55 sua profert.quot;

Ofe^rinfttó »ftftftsjöa-Mï ifi^ gt; ^ixon mowiortfEji-ff^
^ Ha^fm •mj^Hthd mmhon ^Kf}
no-.mhi\'^ohmai) .mjms^^m fttn^tém^M-min^ah
fmifhixs mis (mm^hmn »^wi \'•^p-nl hv^jWhi^-joi^ fnt
-ïu«*^ ffi PtJittsrp ^nbsp;\'.^temî^mo^ nnfî J^Jtvr

^ale j, pabst {Der Mensch und seine Geschichte
p. 83) conscientiae doctrinam ad Soteriologiam refert.

Paulus 2 Cor. VIII : 9, jesum cheistum liisce
in terris pauperem fuisse, antea i. e. in praeexislenlia
sm dives quum esset, significat.

E Dei proprietatibus, quae yulgo recensentur, nulla
dari potest, e qua ceterae, utpote e prineipio, petantur.

Laudabilis Apostolorum fuit cura in eligendo col-
lega, Judae proditori suecessuro.

Ea, quae CI. scholten (Leer der Herv. kerk,
Ed. 3. T. II. p. 347-353, alibi) in medium protulit

Paulus Tit. II : 12, oßiciorum Christiano homini
praestandorum in varia genera divisionis bonum fun-
damentum praebet.

Qni Evangelii annunciandi causa ad ethnicos exit,
non minus hxvoç hépoug \'èi^à.^ai, ut PAULI verbis uta-
mui (2 Uni. 11:2), quam ît/cttcV sit necesse est.

^ Eorum, qui religionem Christianam ethnicis non tra-
aendam existimant, nisi antea a morum ferocitate ad
nnianitatem revocati sint, improbanda est opinio.

■■\'ItM^-;;

-V Mimia^xa u wt amp; «mjjfcnsiöiqiaiai n : ï bjï

\'y-ytfj\'^ :\'^ - ^nbsp;405« Ätoib fföu

mnbsp;Jtnbsp;.

^ . ^ ■ ,, . ,

Ruricola, ut Cereris grandia dona ferat,
•^st Tu das animum studiis Divina recludens,

lavor et plausus, nec periturus honor,
st quid ego haec?... Gantent alii praeconia laudis
Dg ^^^^^nbsp;Gamena meas.

® igitur veniam! Laudes mea Musa récusât,
^^ mpedit et nostrae foedus amicitiae,

e celebrent alii, mihi nil nisi vota supersunt,
Ter^^*quot;^^^ licet Candida vota tamen:

ferat fructus; tribuat sua munera coelum,
eque colant homines cum colas ipse Deum.

p-	19.	conscientiea	1. conscientiae.
p-	23.	absoliii	1. absolvi.
p-	24.	utrum	1. an.
p-	44.	v,d	1. ut.
p-	54,	feri	1. ferri.
p-	quot;	assentientia	1. assentiente.
p-	65.	Episiola	1. Epistola.