SPECIMUM HISTOKICO-THEOLOGICUM

GEORGII CASSANDM

VITAE ATQUK OPEUÜM NARRATIONEM EXHIBENS.

«J\'ECIMEN historico-theologicüm
G-EORGII CASSANDRI

VITAK ATOL\'E €PER[IM NARRATiONEM EXÜIBENS,

QÜOD ,

AN-NUP]NTE SUMMO NÜMINE,

X A ü C T O 111 T A T £ K E C ï O K i S ji A G i tM C I

petfll harting,

•MED., CHIR. Eï ABT. OBST. DOCT. ET PKOF. ORD.
NSC iNOS

SENATUS ACADEMICI coxsensu ,

\'•^UssniAE FACÜLTATIS THEOLOGICAE DECKEÏO,
pao GSADÜ BOOirORATüS,

SU.M3IISQUE IN

TlfEOLOGIA IIONORIBUS AC PRIVILEGIIS,
in Aoadersila Illieno-trajectinft,
KITE ET LEGITIME COXSEQUENDIS,

PUBI.ICO AC SOLIÖINI EXAMIKI SUBMIXÏET

£ p.sgtf ^\'bJertijfi.
». XXV M. FEBRÜARII AXKI MDCCCLIX, IIOKA I.

A3iSTEL0DAMI,
APUD h. w. mooij.

MDCCCLIX.

TTns p. HBUKELOM »r.

PARENTIBUS OPTIMIS CARISSIMIS

vSACRUM.

p R A E p A T I O.

Quum, ad summos in Iheologia honores capessetidos ,
dissertatio quaedam mihi consoribenda esset, Georgius
Cassander, oh singidarem, quem inter viras doctos
^cteculo XVI ßorentes locum occupavit, dignus vide-
^atur, cujus vita ao mérita uberius exponerentiir.
Jam vero per quoddam temqus opera, collocata in
(gt;fnnihus iis colligendis, quae in elaborando specimine
\'neo 7nag7io usui fore puiabam,, ecce, in manus incidit
libellus de eodem argumento, qui inscribitur : Enarra-
tür Georgü Cassandri, viri propter singularem , quem
inter Theologos saeculi XVI tenuit locuni, celebratissimi
■^\'ita et Theologia. Commeiitatio... praemio regio ornata.
Scripsit A. C. Th. Fkiedrich Liebenauensis. Gottin-
gae 1855. Quam commentationem, quum ubivis fere
accuratae disquisitionis et magnae eruditionis indicia
\'\'nonstret, si prius inspicere mihi contigisset, aliam sine
dubio elegissem materiam elaborandam; praesertim
quum brevi post vensrandus DouwES in opere pteriodico
Waarheid in Liefde, 1858. II de eodem Cassandro
^Gvipserit; cujus tarnen scriptum, ut ipse fatetur,
\'\'i\'iagnam partem Friedrichii libri brevis est exposi-
tio Tempore autem instante, nihil mihi reliquum
J\'^-^it, nisi ut eâdem , q^iam ingressus eram, vid proce-

0 Over Georg Casiander en zijne Godgeleerdheid. Eene hijdraqe !ot
quot;■\'uardering van het Evange\'isch Catholicisme,

vin

derem, hoc tamen omnibus viribus contendens, id
quam maximam opusculo meo impenderera diliyentiani.
Quad si lectori benevolo hicce libellus non pjrorsus
Cassandra indignus videbitur, id praeter alios iis etiam
viris acoeptum mihi referendum est, qui, aut libros
rarissimes mihi impertiendo aut quovis alio modo,,
inceptis meis favere non r ecus aver int ^ quorum omnium
neminem iuberdius Mc commémora, quam venerandum
H. Q. Janssen, cujus nota humanitate fruipergratum
mihi fuit.

Quibus praemonitis non possum, quin vos omnes,
qui in studiorum stadia duces mihi et praeceptores
fuisiis, grata Mc anima alloquar. Si quam classico-
riim q. d. scriptarum atque totius Graecae et Romanae
antiquitatis notitiam mihi camparaverim, Tibi debeo,
doctissime P. ErKEMA ! Quin eiiam ingenue fateor,
Tuam interpretandi rationem, Grammaticae semper
regulis innixam , postea magnae mihi utiliiati fuisse in
Sacris Soriptoribus explicandis. Concédât Tibi D. 0.
M. ut, corporis viribus restitutis, persequi possis munus
utiiissimum, quod tarn diu tantoque cum honore adnii-
\'nistravisti.

Vos etiam, Viri Ctarissimi! quorum scholis de dis-
ciplinis physicis, philosophis et de Uteris Immaniorihus
interfui, grata animo recordor. Egregiam vesirani
omnium institutionem nunquam satis a me laudari
passe sentio ; nec unquam abliviscar, quae mihi sempgt;S\'gt;\'
benevolentiae signa dederitis.

Quî vero de vobis tacere passem, Viri clarissimi el
plurimiim venerandi, S. Theologiae in urbs Ämstelaä-
damensi Professores ! quorum singularum scholas, studia,
Institutionem tanti hahea, ut Vesirum me discipulw*-
fuisse in praecipuis semper Pravidentiae benefcus

î\'osilupus sim. Vohis omnibus plura dcheo, quam hic
^\'^iponere fas est.

Ve, ■urn ut iota ntenia jam de Te cogitem , jubet
(inimus, Clarissime et dilectissime Moll! cujus utrum
\'^oientiae atque religionis amor an privatas consuetu-
diuis comitas atque humanitas prius laudanda sit,
^\'Unes Tui duhitant disoipuU. Summas Tibi gratias

O, oh multa, quae mihi dedisti benevolentiae signa,
nec non ob auxilium tanti aesiimandum, qua, uti in
quot;^quot;eliquls meis ■ studiis, ita praesertim in hoe specimine
lt;^onscribendo mihi adfuisti. Ah eo inde tempore, quo
discipulorum Tuorum numerum referri mihi conti-
(J\'f\'t, Te semper usus sum praeceptore non tantum,
sed et paterna fere amico ; quod quantam vim hahue-
in notitiam meam amplificandam et vitam e Christi
rnente instiiuendam, equidem dicere nequeo. In poste-
etiam, Vir dilectissime, mihi adsis consilio Tuo,
9.U0 ne ingratum sis p)rosecuturus, omnibus ego animi
quot;^ngenHque viribus contendam. D. O. M. te servet
^ncolumem, atque omnibus Tuis, tam pro discipuUs
quam pgt;ro ecclesia Christi, conatibus in dies maqis
^\'enedicat !

Tuae etiam, Clarissime tes Haar, Promotor aestu-
■natissime! erga me humanitatis nunquam immemor
Quod non tantum specimen meum inspexisti, sed
^^ legisti et judicia Tuo instruxisti, est, quod Tibi
phirirnas gratias again.

Vobis, carissimi Parentes I huncce juvenilem laborem
\'erre, mihi gratissimum est. Quot quantaque vobis
debeo, qui ét animum puerilem ad bonum honestumque
semper incitaveritis ét facultatem mihi praebuerit-s
^iudits theologicfs operam dandi. O utmam vobis ne
\'\'nd/gnus reperias filius! Dei opiimi Patris tutelae

vos cornmendo. Ne desint vobis, in mordi doloribus
aut aliis vitae calmnitatibus, ejusdem Euangelii
consolationes, quod, cum multorum fructu, tam diu,
m.i Pater , annuntiasti !

Vos denique, Commilitones amicissimi I sive jam
Acadetnicum stadium pereurristis, seu mecum adhuc
in campo versamini -, vos omnes valete ! Deo gratias
ago, quod vestrâ consuetudine et amicitiâ frui mihi
contigit. Sitis incolumes, o boni ! Sitis heati, nec
mei immemores !

INTROIT US.

Ecclesiae Keformatiotii saeculi XVI idem accidit,
^Uod omnibus iis rebus solet, quibus ecclesiae aut ci-
\'vitatis fades prorsus mutetur, nirairum ut vix aut ne
quidem judicium integrum, ab omni partium
studio liberum, de illa ferri possit. Qui enim semel
animi persuasione Protestantismi placita amplexus
is, ut par est, summis Eeformationem laudibus
Effert, et gravissimos utilissimosque efFectus ei tribuit.
Natural! veluti impulsu eam confert cum Christianae
^ebgionis ortu, quo quemadmodum olim, mediis igno-
^antiae atque improbitatis tenebris, lux splendidissima
effulserit, ita etiam Lutherum ejusque socios nihil
^^iud et optima quidem ratione fecisse arbitratur, nisi
eadem illa lux, quae tam diu sub modio occulta
^wisset, radios novo cum splendore effunderet. Eeforma-
t\'onis praecones atque omnes, qui Protestantismi cau-
sam defendendam aut promovendam susceperant, ex
anuno veneratur; sed simul non raro evenire solet,
evangelici praecepti oblitus, justo severius de ali-
sentientibus judicet, apud quos errores tantum,
partium studium vel pravam voluntatem deprehendere
videatur, apud illos vero summum neque ullis li-
^itibus circumscriptum erga Dominum amorem at-
^.\'le ecclesiae salutis curam.

Nec tameu illa de Reformatione judicandi ratio om-
nibus placet. Nam ut taceam do ecclesiae Catholicac
opiuione, magnam illara rem, de qua bic agitur, nihil
aliud fuisse nisi opus pene diabolicum, pravo consilio
inchoatuin et politica orbis conditione adjutum, sed quot
reperiiintur iii utroque majore Christianae societatis
eoetu, qui vario plane modo de hac re judicent ; qn^
fateantur quidem , lieformationem multum boni et sani
protulisse, sed simul fautoribus ejus defuisse prüden-
tem illam moderationem, quae pedetentim progredi ne-
que omnia evertere jubeat! Ab utraque parte peccatum
putant; utri autem magis peccaverint, dubitant. Ga-
rent uti\'[ue omni animi elatione, placidi sunt ac
modesti judicii; verum tantum abest, ut aegre id fernnt.
ut ita potius praejudicatis opinionibus prorsus sese libe-
ros esse existiment. Dolent, inter fratres ortam esse
dissensioneni, atque unice eo tendunt, ut pacem et
concordiam inter illos restituant. Jam vero minime est
mirandum, quo certius utrisque inter se certantibus
persuasum sit de opiiiionum suarum veritate, eo
constantius eos nrmiusque in sententia perseverare,
neque ant recedere aut progredi veile. Moderatorum
igitur illorum (si ita eos vocare licet), in medio sese
continentium ratio nefanda iis et desperanda videtur.
NTec mirum ; nam hunc illumve Christianorum coetum
cum ipsa religione Christiana; suas ipsorum opiniones
cum veritate summa, absoluta confundunt.

Inter vires, media illa ac moderata de Reformationis
causa séntiendi ratione irabutos, primas vulgo tenuisse par-
tes censetur Desiderius noster Erasmus. Idque recte qn\'*
\' dem ; quatenus ab altera parte abusus et vitia sensini
sensimque in ecclesiae sinu exorta, plane perspexerat;
ab altera vero Lutheri atque ipsius sociorum audaciâ

«^ibliorrebat. Tum etiam ex Cassanciri vita nobis appa-
febit, niagnam fuisse Erasmi vim et efficaeiam ad illius
^irx docti sententias religiosas conformandas et corrobo-
î\'andas. At tamen cunctis Cassandri animi ingeniique
dotibus bene perspectis , A^ide dubitaiidum videtur, nura
^^le in Erasmianorum numerum jure referatur, Po-
tuit eniai ex Erasmi voto et sententia agere, etiamsi
nullam unquam curam adliibuisset in Protestantibus et
Catholicis inter se reconciliandis. Quum vero omnes
ejus preces atque actiones, in postrema saltern vitae pe-
riodo, eo spectarent, ut diu desiderata pax tandem ali-
*luando adesset; quum liuic officio omnes corporis animique
Vires devoveret, propria quiete et commodo neglectis,
artuum dolore vehementer saepe cruciatus, longuni
abest ut theologi Erasmiani nomen Cassandro saepius
quot;npertitum, totum ejus ingenium ab omni parte con-
®piciendum praebeat. Quod si, ut recte de Cassandro
Jndicare possimus, ejusdem cum aliis comparatio insti-
tuenda est, animum attendamus oportet ad similitudi-

et consensionem, quae ilium inter et Philippum !
^lelanth onem intercedebat. Hic enim theologus, Christi
atque ecclesiae amore flagrans et pacis studiis ante omnia **

eo magis Erasmo anteponendus videtur, quo
meliorem semper et puriorem animi sensum prodidit;
^eque enim, ut ille, pacis atque melio^-is ecclesiae
oonditionis adversarios risui exponere solebat, sed \'

ebenienter dolebat, quod piis suis conatibus tara
Pertinaciter saepe obsisteretur. Participem eum fuisse
®orum , quae in comitiis Augustanis, anno 1530, dere-
htis ad religionem pertinentibus acta sint, quum plu-
^unum sane concedere vellet, dum modo sic optatus
®^spectari posset eventus, nemo est, qui nesciat; sed
^eque cognitum est, quam gratiam ei retulerint viri

l *

iioiinulli Protestantes, qui illud maxime omnium mo-
leste ferebant, quod potestatem episcopalem ecclesiae
utilissimam esse agnovisset; quam tamen sententiam
tune temporis etiam Luthero acceptam fuisse, satis no-
tum est Jam undique eduntur querelae : Melan-
thonem vocant „ puero pueriliorem „ Evangelii prodito-
rem;quot; quin imo Philippus, Hassiae Landgravius, dele-
gatis suis, Augustae Vindeliorum commorantibus, de
illius agendi ratione iram et indignationem manifeS\'\'
tat Ipse autem Melanthon, omnibus iis accusa-
tionibus non deterritus, semper eadem via incedere, nef
nisi officii ratione agere studuit. Historia ab illo tem-
pore, quo Protestantium religio juxta Catholicorum,
locum suum occupavit, quum non interruptam nobin
quasi catenam proponat conventuum atque colloquiorum.
ad contendentes partes reconciliandas institutorum , Me-
lanthon fero semper illorum particeps erat. Quid,
quod praeclara ejus eruditio et animus pacis studiosus
exteros etiam principes incitabant, ut ejus auxilium im-
plorarent ? Etiamsi igitur Erasmus, sententiis suis per-
vulgatis, reconciliationis spem ac desiderium movere
posset, nemo tamen Melanthone aptior erat, qquot;\'
talibus exspectationibus responderet Scholasticorum
enim subtiles et vanas quaestiones contemnebat, et
jure testatus est, se „non aliam ob causam unquam
-shoKO\'yViy.îvût.i, nisi ut vitam emendaret.quot; Quod si quae-

\') Vid. C. G. Neudecker, Die Hauptversuclie zur Padficalion der
evangeliscli-proleslantischen Kirche Deutschlands, etc. Lipsiae 1846,
p. 59.

Neudeck er 1.1. — Giesel er, Lehrb, der neueren Kirchengcsc/t.
I. 1 p. 261 sqq.

= ) Vid. C. W. Hering, Gesch. d. hirch. Uirionsversuche seit der
Reformation. Lipsiae, 1836, 38. Vol. I. p. 10.\') sqq.

ratur, quodnain de sui temporis dissensionibus judi-
^nim ferret, quaeque optima ei viderentur ecclesiae la-
esi\'atae remedia, legantur, quae scripsit adPhilippum illam
Hassiae Landgravium, mense Septembri a°. 1526;
\'j Videtur item utile proliibere dissensiones in concionibus
l^ixantur autem non tantum Papistae, sed et adversarii
^apistarum saepe multo vehementius quam alteri. Non-
numquam etiam Iis est de lana caprina. Eas dissensio-
quamtum fieri potest, studeat V. Cels. per prae-
fectos cobiberi ita, ut qui sanior videatur, solus doceat;
^Iter taceat prorsus, juxta Pauli regulam. Doceat
Gütern non fidem tantum, sed timorem quoque Dei,
\'^^(jus jani ijaene nulla in concionibus rnentio fd, ac
\'-\'firitatem ; et Inter praecepta caritatis summum et gra-
^\'^ssimum obedientiam erga magistratus. Postremo rogo
^-els. y. ut, quantum pie fieri potest, pacis publicae
^\'ausa veteres ceremonias conservet. Nunquam ritus
lïiores sine magnis scandalis mutantur. Et Cliristia-
nisiTins minime in ritibus situs est, sed in timore Dei,
^de, caritate et obedientia erga magistratus; quae
\'-\'t\'f\'uini Jxun sedulo docerent concionatores, quam strenue
\'-\'(^ciferantur in Papam.\'\'\'\' Alio loco queritur de illo-
amentia„ qui patent, unum hoc esse docere
ï^vangelium, summa contentione atque amarulentia de-
l^äcchari velut e plaustris, adversus eos, qui a nobis dis-
®®ütiunt. Neque ignorosic pergit, „ quantum odii
^Pnd quosdam concillarit mihi haec mea diligentia; sed
inihi magis spectandum, quid Deo placeret, quam qno-
\'^nodo sycophantas illos mihi placarem, a quibus mine
j\'t haereticus, ut fanaticus, traducorquot;nbsp;Quidquid

gitur verum est in assertione saepius repetita; Refor

Uieseler, 1.1, p. I, 2 p. 18?) seqq.

inationem per Melau thonem atque ejusdem mentis
vires nunquam constitutam fore, eodem jure asseveran-
dum videtur, Ileformationem saepe ab ingenita sibi
indole degeneraturam fuisse, nisi Lutlieris magnis et
eonstantibus, sed interdum pervicaciter sese gerentibus?
mites atque modesti Melantbones adfuissent.

Neque hîc alios vires silentio transire licet, qui ea-
dem ilia ecclesiae Evangelicae, nuper exortae , periodo
mediam viam ingredi conabantur, Prae omnibus autei»
memorandus videtur vir ille doctus, Argentoracensis The-
ologus Martinus Bucerus, cujus nomen tam arcte cohae-
ret cum litibus de Sacra Coena, inter Lutherum et
Zuinglium et utriusque socios agitatis. Quam prüden-
ter ad has lites componendas talibus semper vocibus
uteretur, quas neutris partibus oflensioni fcre speraret
(quem conatum plures Protestantium libri svinbolici abunde
testantur) ; ^ ) ita ut tandem res eo deducta sit, ut Lu-
thero, multis ei concessis, quibus Bucerus üissimulan-
tiae culpam committeret, non amplius necesse esset,
diutius cum theologis Ilelveticis disceptare, — id quidem
uberius esponere hujus loci non est. Ilic vei\'o notan-
dum est, in omnibus majoris momenti ecclesiasticis nC\'
gotiis , Bucerum , una saepe cum Melanthone aliisque
viris pacis studiosis , consultum fuisse. Quo melius
autem illius seutentiae cognoscantur, omnino inspicien-
dus est liber, anno 1542 ab eo editus, „ de vera ecclesi-
arum in doctrina, cereœoniis et disciplina recoiiciliatione
et compositionequo libro totam Catholicorum cuffl
Lutheranis sive Protestantibus ortam dissenamp;ionem, haud
ita toilendam censet, ut cum ipsa Eomana Curia pax
constituatur ; sed ita , ut ii, quibus ecclesiae salus cordi

= ) Niniimm: Coiifessio Tetrajwlitana,— Coiif. Holvctica prior; cet-

sit, ütmque conveniant, et Sacra Scriptura atque ve-
termn patrum ecclesiasticorum scriptis strenue pervesti^
gatls, sese iuvîcem audiant atque in doctrina veritatis
erudiant^). Hisce perpensis non est quod miremur,
quod viri Catliolici, etiam non pauci, magno eum aesti-
uiarent, et multis de rebus cum eo plane consentirent,
quod de Cassandro sane, ut postea nobis apparebit, pro
t^erto affirmari potest Quin imo in ipso ecclesiae
Catholicae sinu multi erant viri pietate et doctrina in-
signes , qui, modo cum Protestantibus pax tandem re-
cuperaretur, multa iis concedere vellent; quorum e nu-
niero, ne plures commemorem, prae ceteris laudari
nierentur Caspar Contarini, Pontificis ille legatus, qui
ill colloquio , 14 Jan. 1542 Wormatiae habito, in multis
ad Protestantium doctrinam prope accessit, et Ratisbo-
«ensi Consultatione dogmati de justificatione ex fide se
i^ssentiri testatus est ; Julius Pflugius, episcopus
î^aumburgensis, qui multis colloquiis conventibusque pa-
•^is reconciliandae causa institutis interfuit, nec tamen
Ecclesiae unitati nisi propter unitatem Germjiniae ope-
i-am dedisse videtur Johannes Gropperus, qui ro
interim Eatlsbonense composuit, secundum Melan-
tlionis quidem relationem, cui etiamsi non plane fides
habenda sit, summo tamen jure ad illius scripti com-

Cf. Hering 1.1. I. p. 5 seqq.

Hoc loco memorare tantum sufficiat, Cassandvum in Defensione

libelli: de officio pii viri, etc. passim ad Biiceri sententias provocare.

Hujus alioriimque virorum, qui Reformationis aetate vixerunt,
theologiam expusuit Hugo Laemmer in opere Die Vortridentinisch-Jcu-
tl^olische Theologie des lîeformations-Zeitaliers. Berol. 185S. — Vid. vi-
P\'\'iiois p. 186—197, ubi, quid Contarenus de Justificatione senserit,

quot;arratur.

Dc eo vid. Alb. Jansen, ch. Julio rflngio ejusgtie w/w, etc.,
^\'i-\'oliiii 185.S.

positionem , Gropperus multuni contulisse dicitur
Quid multa ? Per totam illam Reformationis aetatem non
tantum partes Protestantium et Catholicorum, ut ita
dicam, extremae, sed mediae etiam, de quibus bic
agitur, rebus publicis agendis interfuerunt Novi-
mus autem , illorum virorum pacis studiosorum conatus
non id efficere potuisse, ut revera Ecclesiae pax et
Concordia restituerentur ; sed partim Imperatoris incer-
tam ac dubiam agendi rationem , politicis tantum causis
ducti, partim Pontificiorum rigida postulata, partim
etiam multorum Protestantium pervicaciam omnes meli-
oris conditionis exspectationes irritas fecisse. Postremo
tamen, die 26 Sept. 1555, pax Religionis Augustae
composita est, ex multarum Protestantium religioni faus-
tarum rerum concursu ; sed ejusdem pacis articulis no-
varum dissensionum semina inerant. Tantum igitur abest,
ut ecclesiae unitatis promovendae non amplius tune cau-
sae adessent, ut post illud etiam tempus Ecclesiam
distractam et dilaceratam videamus, et multi quidem
principes talium virorum auxilio uterentur , quibus mi-
serrimae isti civitatis conditioni finem imponi posse spe-
rarent. Ita etiam fecit Eerdinandus Imperator, a quo
cum abis Cassander invitatus, sententias suasirenicas in
medium protulit. Hujus igitur vita et scripta digna
mihi visa sunt, quae seorsum tractarentur, hac quidem
ratione, ut prius Cassandri erga artes disciplinasque
mérita, deinde (quae est major disquisitonis pars) , stu-
dia ejus irenico-practlca exponantur.

») Postea tamen magis magisque ab Evangelicis defecit. Vid. Leo-
pold Eanke, Deutsche Gesch. im Zeitalter der Reform. 3ae edit.
IV. p. 262. seqq.

Qaodfultcrius exposnit Jansen, o. 1. p. 22_38.

GEOKGIl CAÖSANDKI VITA.

PEEIODUS PEIOE,

Qiiae agit de Georgii Cassandri in Utteras et dis-
ciplinas meritis. (1531—1549).

PARS PRIOR,
Quae est praeparatoria. (1531—1541).

tieorgius Cassander natus est die 24 Aug. 1513, in
pago Pittliem, qui, etiamnunc florens, et in Flan-
Occidentali situs, non tam longe a Brugis dis-
^^^ Pater Joliannes Cassander inde a filii morte,

\') Cassander vibi natus faerit hucusque dubitaverunt historici. Multi
Brugis primam adspexisse lucem scripserunt, hoe moti fortasse,
iKod in Catalogo librorum prohibitorum dicitur »Cassander Brugen-
qua de re tamen ipse «neque enimquot; ait, quot;Georgius ipse Gas-
^^^iider unquam se Brugensem inscripsitquot; (Opp. Cassandri, Paris, apud
■^^^\'ahamum Pacard, 1616, p. 1191). Hinc jure effici posse videtur.

Casi

lo,

®andrum Brugis certe natum non fuisse. Alio loco de Flandria
\'^liitm-j tanquam de patria (Epist. 36. Opp. p. 1130), et Jodocum
^iletauum. doctorem Lovaniensem, dicit conterraneum suum (Epist. 14
1097). Alii et posteriores quidem historici, in quibus Friedrich
1- p. 6) et Domves (1.1. p. 211) etiam referendi sunt, locum ejus
\'^^talem habent insulam Cadzandiam sive Cassandiam, proxime ab urbe
^\'\'^gis .sitam (Vid. van der Aa, AardrijlcsTcundig Woordenboek der
voce Kadzand, VI, p. 211 seqq.); undo simul nomen
Cassandri traxisse putant. Nec meliore quidem quam illi jm\'e.
■^Iihi vero, certias de Cassandri loco natali testimonium indagare coii-

ipsius amicö Coruelio Onaltei\'io lanquani u fiiio?
sustentatus est matre jam antea, in urbe Duisbur-

iigit, ex Universitatis Lovaniengis Albo clesumtmu, quod debeo viii
ornatissimi Car. Piot,\'Bruxel]ensis, liberalitati, quodque hic cum lec-
toribus communicare lubet:

quot; Anno a navitate Domini millésime qui igentesimo tiicesinio, die pe
uultima mensis Angusti, in congregatioiie ordinaria almae Uuiversi-
tatis studii generalis oppidi Lovaniensis, apud Augusfinianos celebrata,
electus fuit ex facilitate theologiae in rectorem ejusdeni „Universitatis,
ex concordi cleetorum coubensu, Em^ardus Tapper de Enchusia, artiurn
et sacrae theologiae magister, qui praestitis juramentis cnnsuetis, rece-
pit a suo praecessore sigillum, libres et alia rectoratus insignia, sub
quo sunt intitulati, quorum nomina snbsequuntur:

DIVITES CASTEENSES,

XXVIII Februarii (1531 n. st.)

Öeorgius Casant, de Piithem, Flandvensis.quot;

Hinc apparet. 1». Cassandrum neque Brugis, neque iu insula Oad-
zandia, sed in pago Pitthem natnm esse; 2quot;. verum ejus nomen fuiss«
Casant sive Cassant ; quod si conferimus cum insulae illius nomine, st®\'
iuere licet, Cassaridri patrem aut majores ex Cassaudia oriundos fuisse,
unde nomen illud sumpseiint: vox autem Cassander nihil aliud est,
nisi illud ipsum nomen, in latinam sive gi-aecam formam redactum;
3quot;. alumnum eum fuisse Gijmnasii s. Paedayogii Castri; de
bus\' Paedagogiis Lipsius {quot;de Lovanioquot;\' Opp. ed. Plant., 1606-
III. p. 98), postquam memoravit, tres scientias jffimarias, Theologiam.
Jmisprudentiam, Medicinam in Aihenaei aedificio institni solere, haec
habet: «Sed praeter Iiunc locum, qui liberis auditionibus servit (nemo
enim adigiiur) sunt eiiam Faedagogia quattuor, ubi strictior disciplina;
et puevi vel adolescentes in primis ai\'tibus, atque ipsa Philosopliia ma-
xime, instituuntur. Egredi, aut abesse, sine venia non fas: et prae-
ceptores jus suum tenent, et tempus non temere dispensant. Sunt ea
quattuor, Lilium, Ealco, Castrum, Poreus: ita enim nomina ab insig-
nibus suis habent.quot; Cf. Kic. Vernulaei Acadenda Lovaniensis, etc-
Recognita et aucia per Chr. a Langendonch, Ijovan. apud. Petr. Sa^-
i-enuiu, 1667,, p. 63—72.

\' ) Bnrnmn, Si/ll. Episl. 11, p. 293.

geusi, quo aiinoiiae caritas Brugis eam cum marito
revocarat, defuncta — De puerili Georgii nostri
aetate nihil fere nobis cognitum est, quanquam, quod
attmet ad ejus indolem, non prorsus testimoniis su-
\'^üs destituti; quum, in praefatione ad Ilymnorura
®dilionem de se ipse testetur: „ ah ipsa pueritia cere-
\'\'noniis ecclesiasticis, maxime in quibus ordinis et de-
cori Vestigia servantur, mirifice semper sum delecta-
tus\' Adolescens petiit Lovanium, ubi per aliquot
annos unlversitatis alumnus, versatus est. Cujus Aca-
demiae historiam, et locum, quem in rebus theologi-
tune temporis teneret, breviter saltern exponere,
Cassandri quoque sententias explicandas, prorsus
^lecesse esse videtur.

Academia Lovaniensis instituta est aetate Joannis
^^) Brabantiae ducis, qui litteris favendo famam nan-
cisci studuit, rebus politicis ei denegatam. Voluntati
gt; Bruxellis talem doctrinae sedem in lucem provo-
*^andi, adversatus est ejusdem urbis magistratus,
^fiiippe qui metueret, ne, tanta turba adolescentium
\'iuum in urbe adesset, civium quies tranquillitasque pe-
^^^^l^retur Alius igitur erat locus quaerendus; et mul-

Opp. c. p. 883.nbsp;Opp. p. 149.

Tïem refert yetus carmen:

//Ende dese scolc, ic segghe u dat,
ïlad hy meyninghe in der stat
Van Bi\'ucssel te legglißiie, ende dede
Des spreken met eiiiglien Tan den stede
Die daer niet toe glieneyclit eu waren,
Noch eu rieden, Jioerdic verclaren,
Segtjliende, dat die studente in liindre
Tiolei-en souden der liede landre,
Ende dat dan risen moeide in der slat
Onraet, (jeseliille ende del/ai eto.
quot;^iü. Bavonls ile Eeiffenberg, » Memoireii sar /ss deux pretiüerf
Sledes de lquot; Univermti! dc ïauvidnquot; in «jS\'mvmux memoires de tAcad.
\'quot;.■ju\'e de sciences rt belles lettres de Bnuvellesr Tom. V. Nec

tae erant causae , cur Lovaniutn caeteris urbibus antepo-
nendam putaret dux Consilia hac de re cum Martino V
Pontifice inita, hunc habuerunt eventum, ut anno 1425
Papa votis indulgeret novam instituendi Universitatem ,
fheologiae tamen professione nondum concessa Quae-
quae autem fuit causa hujus exceptionis, jam régnante
Philippe Bono, anno 1431, Eugenius IV papa facul-
tatem theologicam instituit, cujus rei magnus fuit effectus
in universam ecclesiam Catholicam. Extulit sese nova
Academia tanquam novum fidei orthodoxae propugna
culum, tanquam novum fulcrum sedis papalis, Evan-
gelicorum impetu tam vehementer saepe et postea etiam
percussae et vacillantis! Anno 1433 Academia legatos
misit ad concilium Basileënse ; quos tamen, quum per
illud auctoritatem papalem diminui videret, statim re-
vocavit, nec moveri potuit, ut alios eodem mitteret.
Eandem praestiterunt doctores Lovanienses pertinaciaxn
ad versus Lutherum aliosque viros Eeformatores ; cu-

profecto Bruxellensiiim metus prorsus ranus fuisse videtur. Men-
tionem enim faciunt leges Academicae, saeculo 15to vellGto identidem
latae, de /\'nocturna qaorundam studiosorum insolentia,quot; qui » noctu
non sine publicae quietis damno liberius armati vagarentnr,quot; aut
quot;impio more sacrorum tempore in Aedibus Sacris obambularentaut
r/natationis vel piscationis specie, perruptis sepibus et muris in liortos
quot; magnae Eeginarum domus irrumperentut alia testimonia omittain.
Vid. Vernulaei, o. 1. p. 85 seqq.

1) Vid. de Eeifl^nberg, 1.1. et P. Diva ei, Opera Varia, seil. Ileriim
Lovaniensiim lihri 4. Annalium ejusdem oppidi libri VIII, etc. p. IH-

\'■\') Quid moverit Papam, ut talem adderet exceptionem, non liquet.
Conjecturas nonnullas hac de re congessit P. P. X. de Piam, Oratio
de laudihvs, quibus veteres Lovan. theologi ejfferri piossurU, p. 24. —
Nec tamen in ipsa Ducis petitione, theologiae facta fuisse videtur nien-
tio. Divaeus, Ann. 0pp. Lovan. V. p. 45 : » Joannes dux multis lega-
tionibus a Martino V impetravit, nt gynuiasiam ei Lovanii institnero
liceret, in quo artcss Übendes . jura et medicina docernnitir.quot;

J^s rei indicio est juramentum, inde ab anno 1545
inipositum, qui vel in Academiam ipsam adscribi
gradibus Academicis ornari vellent Nulli non
^ognitum est, quam vehementer optaverint theologi
Lüvanienses ginter qiros ante omnes recensendus est
I^uwardus Tapperus), ut facultas sibi tribueretur in nos-
tratem Angel um Merulam Lovanii inquirendi Et
postea, haeresis quum vel intra Universitatis parietes
penetraret, qirum Michael Bajus, et praesertim Cor-
nelius Janssenius, maximos in Ecclesia motus excita-
rent, erat iterum facultas theologica, quae mediis tran-
\'Piilla in undis atque immobiiis manex\'et Quomodo
Cassandrum sese gesserit, postea videbimus; hîc
^\'erbo notandum est, Adrianum VI. Pontificem, Ru-
^ardum Tapperum, Jacobum Latomum, Joannem
Hesselium (nam omnes enmnerare longum est), qui
catholicam fidem acriter vindicarent, universitati Lova-
\'iiensi adscriptos fuisse; ita ut unus ex multis ejus laudato-
i\'Aus, ut est vir plane catholicus, grato et elato animo
dicere posset : „ Brevi tempore adeo profecit schola
^beologica, ut esset in medio non solum Belgii, sed
^otitis Ecclesiae sinu arx invicta fidei, portus et asylum
quot;^\'eritatis, munitissimum veluti armamentarium, unde
Parata semper et in religionis incude fabricata arma
Promerentur ad debellandas haereses, ad profliganda
^^tia, ad exstirpenda quaelibet errorum commentaquot;

quot;Item jm\'o me ex animo detestari universa dogmata Martini
et aliorum quorumlibet haereticonim, quatenus doetrinis vete-
et catliolicae ac romanae Ecclesiae adversantur; et sequi velle ac
^\'ötinere fidem veterem praetactae Ecclesiae, sub obedientia unius sum-
Pastoris Eomani Pontificis.\'quot; de Kam, o. 1. p. 36.
W. Moll, Angdus Merula, de Hervormer en Martelaar des ge-
\'quot;quot;./s, Iris edit. p. 120, seqq.

De Ram, 1.1. p. 12 seqq.nbsp;De Ram, p. 2.

His perpensis orivi posset quaestio: si haec erat in-
doles Academiae, ut fidem catholicam strenue etsempei-
defenderet, qui fieri potuit, ut Cassander illic arti^m
liberaliorum et humaniorum amore imbueretur ? Nam,
etsi scriptum non invenimus, eum theologiae etianr
studuisse, facultas theologica anima quasi erat totiuî^
Universitatis, et in universa ét praeceptorum ét disci-
pulorum studia vim magnam exercebat. Profecto, si
studiosorum animis forma disciplinae antiquata et scho-
lastica apta adhuc et grata fuisset, Cassander, cujus
nomen die 28 Febr. anni 1531 Academiae Albo fuit in-
scriptum nunquam evasisset vir pacificus et libe-
ralis, qualem fuisse postea videbimus. Sed jam nova
quasi excitata erat vita. Operum antiquitatis classicoruni
ardore, qui ex Italia ad Occidentis regiones perlatus
erat, prorsus commutata erant doctorum studia et affec-
tus. Theol. Scholastica sibi ipsa supervixerat; abierat
in vanas quaestiones, in commentaries subtilissimos,
neque ea erat, quae expleret scientiae et doctrinae si-
tim jam ubique dominantem. Paucis annis ante, the-
ologia ecclesiastica tanquam régula et norma habita
erat, ad quam omnes caeterae disciplinae, et mere
philologicae, accommodari solerent; jam vero erat dis-
ciplina philülogica, quae magnam exerceret efficaciam
in studia theologica. Quamvis enim professores Aca-
demici, maxima saltem ex parte, vi et armis quasi novis
sese opponerent sententiis, studiosi juvenes restauratio-
nis et reformationis praecones salvere jubebant. Minime
igitur mirandum, si nova temporis illius ratio, q^^^
initio res ad religionem pertinentes non curarat, tandem
etiam in opiniones religiosas et ecclesiasticas penetrabat.

«) Vid. p. 10.

Utraque disciplina et philologica et theologica eosdem
oppugnandos habebat hostes ; socii erant utriusque aman-
tes in pugna adversus clericorum superbiam et malitiam.
I-\'tLtheri aliorumque Eeformatorum conatus nunquam
tarn felicem habuissent eventum, nisi ante per libera hu-
inanitatis studia principum ecclesiasticorum auctoritas
^umrna diminuta esset. Et omnino observandum est,
easdem illas profanas litteras, quae aliquando per Chris-
t^anismum antiquo suo honore privatae essent, saeculo
exeunte XV et ineunte XVI, multum conduxisse, ut
Christianae religionis in priscam suam dignitatem resti-
\'\'Uendae studium magis magisque invalesceret.

^\'ova illa lux, ex litterarum studio petita, fieri aliter
Won potuit, quin et Lovanii radios suos effunderet. Stu-
dioruin ratio, eo tempore, quum Cassander illius Aca-
demiae fuit alumnus, mirum quantum diversa erat ab
^ïitiqua illa scliolastica, tum formae quum argumenti
habita ratione. Xon sine magno litterarum commodo
Erasmus multos ibi peregerat annos. Ille fuerat, qui
^î^risionis et satyrae armis, Lovanii etiam , indoctorum
humanitate destitutorum virorum dominatum labefa-
^eret ; qui „ Colloquiisquot; suis tam vehementer lectorum
^öimos commoveret, ut necesse ei esset, ejusdem
®cripti Apologiam mittere ad doctores Lovanienses,
^^ippe qui locos comperissent, haeresin redolentes
I^ongum est commemorare omnia, quae ab Erasmo

In epistola Antverpia missa die 26 Tebr. 1516, queritnr Eras-
de doctoribus theologicis, quot;qui a melioribus Uteris pertinacissime
quot;quot;soient abhorrera, quiqtie suam inscitiam hoc felicius tuentur, qiiod id
\'viciant praetextu pietatis, ut indoctum yulgus ab his persuasum eredat
^®ligionem violari, si quis illorum barbariem coeperit ineessere. Nam
apud imperitam plebeculam potissimum soient queritari et ad lapides
Provocate, si periculum viderint, ne quid nescisse videàntur.quot; de
^\'ieiffenberg, 1.1. Tora. YII.

eiusque amicis (in quibus Martinus Dorpius, Joannes
Custos, Joannes Paludanus, Jacobus Ceratinus et
praesertim Ludovicus Vives primas tenuisse censendi
sunt) scientiae litterarumque gratia facta sunt. Erasnio
auctore anno 1517 Lovanii ab Hieronymo Busleyden
fundatum est collegium, q. d. „ trilingueV^ quo institute
cognitio trium veterum linguarum, Graecae scilicet
Latinae et llebraicae mirum quantum promoveri pote-
rat 3). Ad indolem üniversitatis Lovaniensis melius
cognoscendam si oculos convertimus in Parisiensem
Academiam, omnino nobis observandum est, Busley-
deni conatum anno demum 1529 Parisiis imitatum esse
Franciscum I regem I^ec tamen desunt indicia,
unde appareat nobis, semina ab Erasmo sparsa Pari-
siis baud magis periisse quam Lovanii. In universum
juventus Parisiensis majore etiam consensu novas com-
plexa esse videtur ideas, quam Lovaniensis; sed si-
mul fortasse viri illitterati majore cum impetu illis ad-
versabantur. Descriptionem valde festivam et lectu
dignissimam, amoris ac re verentiae , quibus studiosi Pa-

Laudat eum Erasmus, «exaetissimi virum judicii, moribus
sincerissimis et ad amicitiam appositis, adeo ut non minus videretur
natus Gratiis, quam Musis.quot; Valer. Andr. BMoth. Belg. p. 405.

De boc vid. W. Francken Azn., .7. L. Vices de vriend van
Erasmus, in zijn lenen en als merkwaardig Cliristelijh theoloog en phi-
lanthroop der 16° eeuio, Eoterod., 1853; et II. G. Braam, Bissert.

Theol. exhibens Jo. Ludovid Vims Theohgiam christîanam.\' Groning.-
1853.

quot;\') De hoc collegio vid. „ Collegii trilinguis Buslidiani exordia ac
progressus cet.; ab Andrea Valerio Desselio, Zoran. 1614,-\' et prae-
•sertim doctam monographiam Pelicis Nève in „Memoires couronnés, et
memoires des savants étrangers, publiés par VAcad. royale des scien-
ces, cet.,quot; Tom. XXVIII.

P. Lorimer, Patrick Hamilton, the first preacher and martyr
of the Scottish Reformation. Edinburg. 1857, p. 30 seqq.

\'■\'slenses erga Erasmum ejusque socios affecti erant,
praebet nobis epistola, scripta anno 1521, qua Erasmo
quot;^quot;\'es accurate refert omnia quae, per breve tempus,
^uod illic commoratus erat, vidisset et expertus esset.
Erasmus contra in response qaeritur, indolem Lovanien-
Universitatis adeo Parisiensis indoli esse postponen-
i], Qaae tamen Erasini querelae non tanti sunt
fecieudöe. Occurrunt enim apud illum et alia testi-
^ïiouia de Lovanio, quae, ut laetiora sunt, ita veriora
^\'itlentur. Sic scribit e. g. eodem anno 1521: „Est
lovanii coelum, quod vel Italico quondam adamato
Praeferas: non araoenum modo, verum etiam salu-
Xusquam studetur quietius. Nee alibi
jclioior ingeniorum provenLus. Nusquam professorum
\'najor aut paratior copia s) ......... Lovanii coelum

perquam amoenum, nec usquam studetur quietius.
J\'i\'venius nusquam magis ardet in bonas Hieras

jam anno 1518 declaraverat; „Non est Mc minus
^^\'^\'\'Jditionis tbeologicae, quam Parisiis, sed minus
■-\'^phistices, minusque superciliinbsp;Valde bonori-

^^um etiam Lovanio est testimonium, quod in epistola
Cassandrum ejusdem studiorum socius atque

\') Epistola Vivis atque Erasroi responsam reperiunlur ia Erasmi Opp.
Bas. p. Ö38 seqq. — Cf. Lorimer, o. 1. p. 33 seqq. Francken,
p. 16.

Lovanii coelum amoenum atque salubre certatini lauclant histo-
Vid. OtteUus ei; Vivianus, Itimrarium per nonnuUas Galliae et
j-artes, p. 3 (in Divaei Operibus variis). ■—■ M. Dorpius in
^^tione, Z)s laudibus omnium discipUnarum et Acad. Lovan., Lova-
\'\'\'Hift Yojjj^j.nbsp;tumultuum plane expertem, quietis ac solitudinis

«fsiodein, p]m.jjnos babentem recessus meditationibiis studioqua aptis-
situos.quot;

\') Erasm. Opp. Ed. 1. p. S.O\'l,nbsp;Tbid. p. 042.

Ibid. p.

IS

amicus praebet Jac. Dryander. Hic enim amicum
commonefacit pristinae ipsorum consuetudinis et fami
liaritatis atque afFectionis ad studia humaniora,
Lovanii dominantis. Gomparatio, quam addit, inter
Lovanium et Lutetiam Parisiorum, de praeceptori-
bus et professoribus hac in urbe non adeo sublimem
nobis afFert sententiam et vehementer queritur,
rebus se coactum fuisse, ut illuc sese conferret. --
Dubitandum igitur nobis non est, quin indoles et
studiorium ratio Academiae Lovaniensis maximae
fuerint Cassandro utilitati, et aptissimae quae eum
conforraarent ad sententias alFectusque liberaliores,
quae postea eum habuisse videbimus. Lovanii enim
multos sibi comparaverat amicos, quibus postea
modicum illud Eeformationis studium, Cassandro
proprium, cordi erat, Joachimum seil. Hopperum,
Andream Maesium, Metellum aliosque. î^on tantum
seclulam impendebat operam Latinae et Graecae anti-
quitatis operibus classicis, sed etiam Reformationis princi-
piis quodammodo favebat, ut ex altera nostra hujus Periodi
parte inprimis nobis elucet. — Won ante, ut suspicor, anni
1533postremam partem, Cassander „artium Hberalium

quot;..........familiariter illia Sorbonicis magistris nostris iitor,

sentio me et loBge infantiorem et balbutiorem esse redditum, quamun-

..... Tunc enim. vn satis te intellexisse arbitrer, recta

Lntetiam preficiscebar, plurima ac pene incredibilia mihi ip.i de tanta
Academia pollicens, sed me miserum! posteaquam eo perveni et illo-
rum ferme omnium iascitiam, superbiam, arrogantiamqua maximam
propms cognoTi, meam infortunium miserrime deplorabam cum vi-
dissem me omni spe sic delusum et frustratum, ut nihil fuerit minus
d)a Babylonia (sie enim potius est vocanda, quam Academia), quam^
qued ipse credideram.quot; Depiugit porro Parisiensium » praeceptorculo-
rum magistellorumquequot; iascitiam atque superbiam. Vid. Centar/ae
Epistolarum vel a Belgis vel ad Belgas datarum, epist. 11.

ïiïag\'istef \' est creatus Ab illo tempore usque ad an-
num 1541 vita ejus prorsus in obscuro latet : ab anno
igitur 1541 altera incipiet nostra pars.

PARS ALTERA,
Quid pro litteris et smentiis egerit? (1541—1549).

Nunc demum incipit vita Cassandri publica. Vidimus
^lïiidem bucusque, ubique eo tempore expergefactum esse
iitterarum studium, atque novae illae sententiae quam
Sratae essent dilectaeque omnibus fere, adolescentibus
ntique; nec tamen inde pro certo potuimus affirmare,
^assandrum etiam juvenili cum ardore motis illis in
litterarum turbis se dedisse. Nunc vero eum comi-
^tnri sumus in florentem Flandriae occidentalis urbem
kapitalem, et apparebit nobis, mansionem ejus Lovanii
j^ïe dici posse periodum praeparatoriam ad studia bu-
■^aniora sedulo capessenda. Anno 1541 Brugis munus
^iterarium ei impositum est. Ibi enim anno 1540 vita
defanctus erat illustris hujus urbis civis, Joannes Al-
(de Witte), episcopus Cubensis, qui omnia prope-
^^odum sua eo destinaverat, lit inde lectiones de Theo-
^^gia et Pbilosophia institui possent. Cujus Episcopi
quot;^itam et indolem ita nobis proponit Cassander: „Natus
hac in urbe [Brugis] , loco noMlissimo, et clarissima
■^etustissimaque Albiorum famiila. Qui cum jam e pu-
excessisset, a parentibus in Hispaniam.... missus
ut jam inde ab adolescentia ad negotiationes

\') Vid. Cassandri Epist. ad Maesinm (O/jp. p. 1085), a®. 1558
^^-ipta, quae ita incipit: »Ex quo Lovanii una adolescentes ante annos
^irdfev 2f, ad artiuni liberalium masristerinm promovetomnretc.

2 *

(quae tunc iiac in urbe maxime vigebant) informare-
tur. Sed is cum ingenio fuisset ad pietatem et re-
ligionem propenso, bonorum, ambitionis et opitni
fugitans, in sodalitium eorum, qui ex praescripto et
instituto Dominici vitam agunt, sese abdidit. At tain
praeclaram lucernam, et in publicam utilitatem taffl
splendide aliquando suos radios diffasuram, Deus occuli
et sub modio contineri non sinit. Cum enim Philippus
princeps illustrissimus in Hispaniam cum filiabus ve-
nisset, qidbus, ut linguae Hispanicae imperitis, institu-
tor aliquis quaerebatur, qui praeter eruditionem et pieta-
tem, utriusque linguae, Hispanicae atque Flandricae, notitia
praecelleret, non alius huic muneri aptior et accommo-
datior inveniri potuit. Quo munere cum egregie fun-
geretur, summo in precio et veneratione ab illis sem-
per est habitus. Inprimis vero illustrissimae heroidis
Leonorae, Francorum reginae, benignitatem et magnifi-
centiam expertus erat, oui magna ex parte fructum hu-
jus pulcherrimi instituti acceptum referre debemus.
A Carolo vero laudatissimo Imperatore, ecclesiastica

praefectura insulae Cubae____ donatus est. Qua iu

insula, id quod facile quisque existimet, summis labo-
ribus praefectum et doctorem sedulum praestitit, pri-
musque Christo Servatori templum princeps, quod Ca-
thedrale vocant, exaedificavit et consecravit. Tandem
cum laboribus et aetate fractus rudeai emeruisset, sta-
tuit, quod reliquum erat aetatis, otio reddere, atque in
patria, ubi primam lucem liausisset, animam ponere;
id quod etiam, Deo ejus sanctissimis cogitationibus aspi-
rante, evenitquot; Tradit porro C. episcopi propositum
ex voto et sententia sua scholam instituendi, nunquam

Vid. Orat. paneg, in laudem urhis Brug. etc. {0pp. Ca?s. p. 1264 )nbsp;k

i^onum eventum habiturum fuisse, nisi Francorum, de
füa diximus, regina vere regia îiberalitate votis illis sub-
^eniendum existimasset — Anno igitur 1541 C. Brugas
^euit. Quanto jam tunc ab aequalibus aestimaretur,
apparet ex „Elegia Jacobi Meijeri in honorem adveni-
®îitis D. Georgii Cassandri, ac D. Johannis Albiiquot;
Audiamus poetam:

Vere novo Cassander adest; applaudite cives.

Nil nisi laeticiam tempora verna ferunt.
Inter tot nobis quae fundit mnnei\'a tellus
Nullum Cassandro gratius esse potest.

Cypris amat myrtum, grata est sna vith laccho.

Populus Alcidae, quercas et alta Jovi.
At nobis laurus, nobis celebi\'etnr oil va,

Ista Minerva tua est; altera, Phoebe, tua.
Has Cassander amat Musarum pulcher alumnus,
Has praeter cunctas Brugica terra colit.

Hue omnes Charités virtus Cassandrica diicit.
Hue portât Musas lingua diserta novem cet.

Quae laudes quamvis fortasse quodammodo modum

^ \') Cf. hac de re .Taerhoelcen van Brugge. (Brugge, bij Joseph van
laet, 1765), ubi etiam scriptum invenimus, lectiones iilas anno 1580
tumuij^g intestines finitas esse (11, 546). — Theologiam in ea-
scliola docnit Guilielmus Talboom sive Taelboom, St. Annae et
• Crueis pastor. De eo ejusque cum Capitone aliisque predicatoribas
litibus, vid. H. Q. Janssen, De Kerkhervorming ie Drag-
etc, I, p. 216 leqq-
Opp. C. p. 1269. — Idem Meijerus prtibus litterisque magnope.-o
et celeberrimos Hamauistas amicitia sibi junxerat. Vid. Valer.

Audr. BihUoth. Belg. p. 421. Inter hymnos, a Cassandro editos,
p.

147 sqq.), plures inveniuntur ^ qui a Meijero aut compositi,
in legem carminis redacti sunt.

excedant (pei\'difficile autem fuisse videtur Ulis tempori-
bus, locutionibus uti simplieibus neque exaggeratis,
praesertim „humanistisquot; q. d., quippe qui res enunti-
ando ampliücare et exaggerare solerent), tamen statuere
possumus, aequalibus doctis et literarum amantibus,
Cassandrum valde dilectum fuisse. Nec immerito-
Oratio enim in munere litterario capessendo Brugis
habita, nos docet, quanto huinanitatis et litterarum
amore esset imbutus. In hac oratione quae lin-
guae puritatem et elocutionis gravitatem sine dubio
ab operibus classicis assidue et attenta legendis mutuata
est, primum extollit laudem Brugarum , quam urbeffl
non satis laudari posse putat, ita ut ne dubitet quidem
eam cum Athenis conferre; deinde transit ad littera-
mm bonarum encomium, simulque in eos invehitur,
qui, ut ait, „bonas, politiores et humaniores litteras
assidue crêpant,quot; quanquam, quid his nominibus
significetur, ignorant. Litterarum nomen non tenuem
tantum Grammatices cognitionem, et Poetarum vel
aliorum scriptorum perfiinctoriam lectionem significat,
sed latius hujus nominis usu.s patet. Ad errorem
refellendum quasi bonae litterae ab artibus essent
^eparandae et distinguendae, Latinos scriptores C. con-
sulendos putat. „Litterae igitur a Latinis vocantur,
quas qui tenent literati, eruditi, docti, hwmani nomi-
nanturnbsp;Quam tamen definitionem mox cum alia

permutât, quae nimirum nomen honorificum erudito-

Orationis tituîiis est: » Oratio pamgyrica in laudmn urbis Brvga-
rum, €t sludiorum humanitatis, atque lectionis publicae, mnc primu«^
m in urhe institutm a Reoer. Patre D. Joanne. Albio, ejusdem urbif
cive, Episcopo Ciàensi, habita Brugis a G. Cassandro, quarto N«\'
Moji, an. XLl { Opp. C. p. 1251—-] 260),
» : r. isfis.

quot;^\'üm et litteratorum hominumquot; üs tantum tribuit^
ïjqui non solo ingenio, et natura freti, jam inde a
pueritia studio, diligentia, certisque praeceptis, potis-
simum ad politius certaque cum ratione loquendi
facultatem, pertinentibus, animum excoluerint : cujus-
«lodi artes et disciplinae, quod literis ac libris traderen-

tur, literarurn nomine significari coeptae sunt..... Ex his

omnibus perspicuum est literatos, doctos, humanos, eru-
ditos multo {ntdlo?) discrimine eosdem appellari.quot; Quid
causae est, cur Graecorum et Romanorum institixta et
snores, multo inelius cogniti sint, quam caeterarum
barbararam gentium? Nempe quia bis defuerunt scrip-
tores, qui liberali eruditioni disserendi elegantiam
ornateqiie loquendi facultatem jungerent. — Sed jam
accessimus ad locum orationis celeberrimum, quo
^^ggreditur C. saeculi sui homines litterarum fagientes,
^l^ique, sive linguam nervosam, seu stylmn gravem
spectamus, aeque nobis admirandus videtur. „Quidquot;
ita affatur Ciceronem, „quid te dicturum fuisse
Pütamus, M. Tulli, si quo fato aetas tua in banc
tempestatem incurrisset? Vidisses enim non tam
\'liouianum imperium a Gotthis, Hunnis, Vandalis
afflictum • atque vastatum, quam linguam Romanam a
barbaris et imperitis scriptoribus laceratam atque
vexatam , qui non minus stylo in omnes bonas artes,
^uam illi gladio in corpora bominum, crudelissime
saevierunt. Vidisses historiam, lucem veritatis, vitam
inemoiiae, magistram vitae, quam multi clarissimi utri-
usque linguae scriptores, tam splendide, tam magnifiée
excoluerunt, tam miserabiliter ab indoctissimis et
«mniuiB bonarum artium imperitis scriptoribus dissec-
tatam et deformatam. Quid amahn dixisses, ubi in spe-
cula hisioriaUa, legendas aureas, Bomanorum gesia mo-

ralisata inaidere te oontigisset? Vidisses etiam jus civile^
In quod studium non levem operam contulisti, plurimo-
rum scriptorum, quos enumerare longum esset, prolisissi-
mis scriptis, iisdemque illiteratissimis, quasi exercitu copio-
sissimo angustas, et inutiles doctiss. aliquot et veterum juris
consultorum reliquias includi et obsideri, Vidisses philo-
sophiam, quam tu matrem appellabas omnium benedic-
torumque beneque factorum, exuto rursum splendore
illo et lumine literarum Latinarum, quo tu propemo-
dum primus et solus illam adornasti et illustrasti, non
jam, quod taa aetate evenisse• commémoras , tractatam
inconsiderate a viris, optimis quidem illis, sed parum
eruditis, sed ab hominibus, ah omni humanitate alienii-
simis: quique ipsi odium et bellum omnibus studii^
ingenuarum et humanarum arüum iudixerunt, tam-
sordidatam, laniatam, disseotam, ut plane earn non sis
agniturus. Xon haec dico, quo hujusmodi scriptoribus
ahquid apud suos detractum velim (quis enim hujus-
modi labris tales lactiicas invideatf), sed ut rudem et
studiosam juventutem ad studia litteraram et bumnoa-
rum artium, quae jam singulari Dei benencio renasci
coeperunt, quasi classico quodam provocemus: quibus
studiis, si jam ab ineunte aelate inficiatur, ad majora
illa instructior multo veniet et paratior Litterarum
artiumque humanarum amor, qui hoc loco patefit,
clarius etiam in oculos incurrit, quum mox probove
conatur, institutum illud episcopi Cubensis omnia
superare, quae in civium usum et commoduin gb alils
unquam sunt facta. Quid? quod ue ii quidem qui
pauperibus, viduis, pupillis consulendum cur^rent,
(quantumvis licet caeterum laudaudi) Episcopo illo

r, 126.3.

aequiparari possunt. „Superiora enim omnia, aut non
\'^sque adeo necessaria sunt, aut ab aliis abunde perstita.
■Literae vero, quibus sublatis non aliter quam
subduoto tenebris, omnia ignorantia involvi necesse
in baec usque tempora fere jacuerunt, paucissi-
®osque patronos et defensores invenerunt. Quo magis illi
Wde et admiratione digni sunt, qui neglectam hanc bene-
ficentiae partem arripuerunt, et excolendum literarum
locutn et occasionem studiosis adolescentibus praebue-
^\'»-^nt, quorum e numero optimum hunc virum fuisse,
perspicuum est

Quid mirum, si talis vir, tot dotibus instructus,
tantoque novorum temporis illius studiorum amore prae-
non tantum discipulos, sed omnes cujusvis generis
^ives amicos et fautores sibi comparabat? Qui inter in-
^olas Brugarum celeberrimos primo loco censeri mere-
Cornelius Baersdorp, medicus, pro illo tempoi\'e,
Peritissimus, cui post urbis gubernandae cura demandata
\'■\'^it, Cassandrum gratum acceptamque habebat Quin
etiam orta est postea magna copia Cassandrianorurn, qui
^ocari solebant, cujus rei perspicua habemus testimonia
editis concionibus famosi illius fratris minoris Cornelii
\'^^driani Dordraceni, qui per longum temporis spatimn
I^rugis concionabatur cujusque conciones, tjpis im-
Pressae, incipiunt ab anno 15G6. Hic igitur vir affirmai

P. 1266.

^ Et Bnigis relicas C, Baersdo.-pü araicltiatn colebat. Vid. Cass,
®Pis. tol. 41 et 49 {Opp. p. 1134 et 1143).

Hislone vi-n Erocr Cornelis Adriacute van Dordrecht, Minrc-
\'•ocder hirwen ve stodt van Brugge. . . . Neoens zijne. . , . Sermooren eiz.
\'^weenbsp;dg f-npig j.i-,,1 ijfuc/ge f Amsterdam bij Abra^a.n

^oslchoU. 1698. Quod ad aiitbentiam houim sermoaum jmpi\'gnandam
\'\'tijecit Ecaucoiut de Noortvclde, satls refxitatiiin videinr a Jansceaio
1\' iL 153-1.58,

anno 1567 urbern Brugarum Cassandrianis esse refer-
tam ; et anno post, vix ullum esse Brugis virum doctuni,
quin pesti illa Cassandrica {deze Cassandersche
Lazerij e) AÜtiatus sit. Magno cum comtemtu ét
Cassandrum ét ipsius in mediis partium contentionibus
agendi rationem auditoribus proponit [dit Cassander-
ken, dit tusschenbeyde-looperhen), et Cassandrianos
sectam habet maxime omnium perniciosam, „ die oyt
onder het menscheiyck gheslachte quamen, want met de
Catholijcken willen se de beste Catholijcken van der
wereldt schijnen te zijn, ende met de Lutherianen
willen se de meeste vijanden der heyliger Eoomscher
kercken schijnen te zijn, dier souden können oft
mogen wesen Concionator scilicet iste satis habebat
causarum, cur tam hostili odio Cassandrum perseque-
retur. Unus enim ex hujus sectatoribus maxime
devotis, Johannes Castelius (van den Casteele), antistes
primum Brugis, deinde in pago Zomerghem, nomine
Stephani Lindii, fratri Cornelio binas miserat litteras
de saeculari Papae potestate atque de Missa rite cele-
brantia, iu quibus ob convicia illa in Calvinistas gravi-
ter simul et modeste eum reprehendit Dubitandi
locQS non erat, quin litterarum scriptor Cassandri
sententiis esset addictus : nimii\'um eandem ostendit in
rebus proponendis perspicuitatem, eandem in aliis diju-
dicandislenitatem, eandem erga veterem Christianam eccle-
siam aiiectionem 2). Profecto, nisi naturam suam plane

\') Senn, van br. Corn. I, 230. II, 118, 123,

ï) Vid. illae epistolae Serni. I. .138—153, 177—193, et cf. Jans-
sen , o. 1. I. 82 seqq. — In Indice librorum prohibitorum, in mense
Martii aquot;. 1569 promulgato , Lindii etiam epistolae notatae sunt
p. 9G).

ä) Si dubitet qui.;, nuin ct quaicrm;:- Lindii tcntentiae cum C\';ii:aniiji

«xuisset Corneiius, non vehementer irasci Castelio
non j^otuit. Sed et urbis magistratui fratris maledicta
erant audienda — Licet autem inter causas, cur
tot haberet Cassander Brugis sectatores, haec praecipua
sit fortasse, quod scripta ejus irenica ibi assidue lege-
rentur , quaeri potest, num legissent illius scripta, nisi
aliquot annis ante ipse inter eos versatus esset, atque
Verbo et exemplo mitissimum de aliter cogitantibus iis
judicium commendasset, et saniores evulgasset senten-
tias. Nam ubi Cassander suos habuit imitatores, vix
quaedam esse potuit afiectio erga hierarchiam ecclesi-
asticam. Studia humaniora et ilium liberaverant jugo
antiquatae orthodoxiae. Et, quamvis non eo usque
progressus sit quo \'viri Keformatores, kxt iBo^/iv ita
dicti, tamen eorum conatus cordi ipsi erant ; et novi
rerum ordinis studiosi in Gassandrum tanquam in ami-
cum ac socium oculos convertebant, Brugis adhuc
commoranti ei epistolam misit Jacobus Dryander, de
quo supra jam actum est (pag. 18) ; Dryander vel En-
zinas, notus ille Hispanus Eeformationi addictus, qui
anno 1546 ob opiniones baereticas Eomae flammis est tra-
ditus Alius ex amicis ipsius epistolae praemittit
Panegyricum, quo mérita Cassandri, non tantum in
litteras, sed in religionem etiam, laudibus extolluntur :

In Ctuisti quantum pietas tua sudet ovili,

\'Jonveiiiaut, conférât inter se Serm. I. p. 146 et Opp, C. p. 1121 (ep.
30).

Serm. II, 126: quot;Wij meeneia, dat wij al van goede Catliolijcke
Magistraten oft Wethouders ende Pensionarisert gheregheert worden ;
maer eylacen , het is verre van daer, het zijn al ghevcynsde , be-
deckte, dobbelde , deurtrockeo Cassaudrianen,quot; Cf. 11. 129, 132, 19^.
Gieselcr, Lehrb. der ntucren Kirchenqesch- 111. l- pag- -il».

Ad nos verorum nuntia fatna tulit;

Perge bonis avibus comitantibus, auspice Christo,
Perge nigrum sacro sternere fuste gregem.

Arripe Scripturae fundas, tormentja, sagittas,
In Goliathaeum projice saxa caput.

Regia jam veteris trépidât ruitura Babeîis
Extremumque sibi sentit adosse diem.

Alter ut Atrides victricibus utere talis.
Farvo, ne dubita, tempore victor eris.

Audiat hanc Celebris saltern Germania laudem ;
Te patriae Brutum dixerit eise tuae.

Ipse ego cum repetam darum pietate Phiiippura,
Cassandri feriet sydera pura fides.

Qui patrio profugas demulcet in orbe Camoenas,
Earbariemque suo detulit imperio.

Interea Musis dulcissima cura, Georgi,

Vive memor nostri, perpetuumque vale, \' ).

Verbo etiam agendum est de scripto, a Cassandro,
quum Brugis versaretur, confecto, ac dicato Corn.
Baersdorpio et Joanni Clayssonio, urbis Brugarum The-
saurario. Dico autem „Tabulas breves et expeditas iu
praeceptiones lihetoricaenbsp;In epistola dedicatoria,

idem, ait, tunc temporis usu venire, quod in Eoma-
norum historia legitur ; irrumpentibus enim in Capito-
lium barbaris, anseres strepitu et clangore hostes
repulisse; canes vero, quorum esset insolentem ilium
motum indicare latratu, prorsus conticuisse. Nam
ii, qui eruditorum et literatorum virorum nomen sibi
sumebant, nihil, secundum Cassandrum, faciebant,

\') Vid. Eurman , Si/U. Epist. II. p. 300. — Cf. Cent. Epist.
I. epist. 6.

») Bnigis 1542, —■ A°. 1550. Coloniae prodiit editio altera

recognita. Invenitur in Opp. C. p. 1272—1252.

^Qu cum litterarum turn morum barbaries propulsare-
tur ; probi vero cives, qui laici et profanl saeculares ap-
pellabantur, operam omnem et industrlam couferebant,
f d studia humanitatis non capessenda tantum, sed et
juvanda et promovenda. In horum numero etiam B. et
tï. erant referendi, quibus auctorlbus Cassander hujusce
»jTabellaequot; compositionem susceperat. De methodo
autem, quam secutus ei\'at, haec memoi\'at ; „ In qua
[tabella] conficlenda potissimum hoe nobis studio fiiit,
üt series praeceptorum, et artis methodus, quasi nuda
omnique ornatu detracto, omnibus patefiat, omnesque
pweceptiones quasi ansulae catenatim se conséquentes
^■tque annexae deducerentur.quot; Eeceptam retlniiit
divisionem in Inventionem, Disposltionem, Elocuti-
oiiem, et appendicis loco addita est figurarum rhetori-
carum et legum Compositlonis explicatio. Forma
script! est erotemaiicanbsp;Definitiones clarae et

perspicuae sunt, et loci probantes, partim ex veterum
c^asslcorum scriptis, partim ex S. S. petiti, auctoris
sensum plerumque bene illustrant.

Per breve tantum temporis spatium Brugis vixit
Cassander. Mos ei urbs relinquenda erat ; et ea quidem
causa, ut narrat Goethals , quod opiniones ejus
theolooicae Reformatorum sententiis nimis convenirent.

\') E. g. quot;Quid est inventio? Est earum rerum, quae ad causam
obdDCrdam per-\'tmeaiit, cerlis e locis depreaenamp;io.

Quid est disposilio? Est apta partium oratiouis et loeorum
seu argumentorum distributio.

Quid est elocutio ? Est idooeorum verborum et seuten-
tiarum ad rem iuventam accommodatio, Graece
dicitur.

Lectures relaiioes a VliUtoire des sciences, Bruxell. 1837. I.

P- 5G.

Quod testiuionium si conferinius cum alio, unde effic^
potest, persecutiones religionis causa institutas eoëgïsse
Cassandrum, ut patriae quoque vaiediceret ï), valde
improbabile nobis videtur, eum Brugis relictis Gan-
davi artes professum esse, quod affirmat Friedrich.
Fieri quidem potest, ut, quemadmodum ubivis fere
scriptum invenimus , Gandavi artes docuerit
Cassander; sed statuendum est, id factum esse
prius quam Brugas venisset adeoque ante annum
1541. — Historia docet illis praesertim temporibus,
magno cum furore in Eeformationis asseclas actum esse.
Anno 1540, quum adiisset Imperator provincias Belgi-
cas, qui seditionem Gandavi ortam sedaret, facile
intellexit, Eeformationis in illis regionibus efficaciain
frangi non posse, nisi majore cum violentia et rigor®
agi juberet Edictum , illa occasione pervulgatum »
Cassandrum igitur, coegit exulatum ire ; qui, patria
relicta, multos annos in peregrinatione peregit, ita
ante annum 1549 jam Eomam, Coloniam Lute-
tiam Parisiorum et Argentoratum adiisset. Si
ulla esset inter urbes peregrinas, quae aptissima ei
sedes videretur, nullo dubio Argentoratum erat. ISTxil-
libi enim Eeformatio meliorem invenerat locum, quo
radices ageret; nullibi melius praeparata, majore vi orta

») Vid. Andreae Hyperii Epist. ad Cassandrum, 4 Calcnd. Jul-
1553, [Cent. Epist. 7): _____Utinam aliquando audire detur, doc-
trinam coclestem vereque Christianam, //uae te , quae me, quae multos
-alios, vitae innocentia commendatos, coegit exulatum ire , in patria nostra
locum aliquem oMnere.quot;

2)nbsp;Vid. e. g. Onomastica Valer. Andreae, Foppensii, Joechen
(Gelehrten-lex.) , Hoogstrateteni aliorumque.

3)nbsp;Vid. Ypey Dcrmout, Geschied, der nederl. herv. If-rk-
I. p. 151.

M Opp. p. 129,3—1294. \') Opp, p. 849.nbsp;Opp. p.

ac majore cum prudentia progressa erat, quam in illa
fluidem urbe, ubi Jobannes Geilerus (van Kaisers-
berg), Matthias Zellius, Martinus Bucerus olim
vixerant vel adhuc vivebant. Viri Cassandri indole
praediti, qui ex animo novas complecterentur ideas,
sed simul paci ecclesiasticae ante omnia studerent, nec
deërant Argentorato; et suspicari licet, commercium
cum Bucero in Cassandri sententias confirmandas et
illustrandas maximi fuisse momenti. Hic porro, quum
omnem operam navaret litterarum atque artium huma-
narum studio restaurando, quam quaeso aliam Argen-
torato anteponere posset urbem ? Etenim Johannis
Sturmi! laudandi conatus publicam juventutis institii-
tioneiïi in altiorem perfectionis gradum evehendi, optato
usi erant successu; ita ut Gymnasii, anno 1538 instituti,
praestantia ab omnibus certatim laudaretur. Quid?
quod viri urbis nobilissimi postea altiora etiam spirare
coeperunt, et Jacobus Sturmius senator vel sibi pro-
posuerat Universitatem instituere, in qua cujusvis
Christianae societatis, Catholicorum etiam, viri docti
una et com muni consilio agerent. Nec tamen inde
hierarchia papalis novas acciperet vires; nam viri
Catholici moderat!, Sadoletus, Contarini aliique, huic
Üniversitati erant destinât!. Quanquam autem Stur-
mium spes frustrata est, tamen propositum ejus pulcher-
rimum est monumentum animi ipsius vere liberalis \').

Verum alia etiam causa erat, cur Cassander Argen-
foratum se conferret. Ibi enim inde ab anno 1544
habitabat doctus et Hebraicae linguae peritissimus juve-

0 Vid. de his aliisque ad rcformationem urbis Argentorati perünen-
tibus rebus , T. G. Eöhricb, Geschichte der Reformation im Elsass und
(gt;esondp.rs in Strasburij (Strasburg, 1832). in primis II. P- 50 seqq^.

ills, Paulus Fagius, cujus eruditionis fama nusquam non
percrebuerat In illam igitur urbem profectus ftl\'
que in Fagii aedibus versans, ab eo primam Cassander
litterarum Hebraicarum cognitionem duxit quot;). Ita ibi-
dem viros quosdam Protestantes sibi conjungere
siudebatnbsp;ut simul caeremouias .ecclesiae Catbolicae

incorruptas magno semper aestlmaret — Quam ob
causam aliquamdiu ßomaae commoratus sit, ipse nobis

») Aiictore Bucero ab nvbis magisti-atu illue evocatus erat Capitonis
vice, qtiem die 2do Nov. 1541 pestis rapnit. Tarn praelectionibus
quam predicationibus habendis doctrinam suam et pietatem prodidit, et
magnam sibi existimationem compara vit. Tostea, quum in tS Interim
Augustano acquiescere non posset, Argentorato reUcto, in Brittanniaoi
proiectPS est, ubi jam moiouas est die 13 Nov. 1549. Vid. KoUricb
o. 1, n. p. 33, 191 , 205.

»)nbsp;Cnm... Avgentinaa od tempns vei\'saretur, ut Fajiam lt;

Hehraims UUeras prlvoüm profiten-em cad\'rat e:c.quot; O^p. p 890. —
Cf. Cenl. Epist. 1. Epist. Bnliiugevi: quot; Stadiosissimo verae pietatis et
e\'-udidonis juv.\'ni, D. Georg. Cassaiulro, Argentinae agenti, in aedi\'or-s
D. PauU Fagii, amico singalsri.quot;

3) Amicitia junctus erat Bullingero, Job. à Lasco, Sebastiano
Castellioni aliisque. Vid. Cent. Epist. 1,8,9.

quot;) Tes.\'imonio sant verba, quae bequantui\', quaeque et Cassandri
et Eiiceri indolem ante ocnlos ijonunt: »Cum ante atinos fere vigmti

Argentinae ad tempus versaretur,.....die Asceacionis dominicae sacta,

primarium ejus uvbis templum coiicionis audiendae causa ingressus est;
cumqae ibi et ravum populi convcntum , ut profesti\'s diebus fieri sole-
bat, et concionem non a pastore, sed a quotidiano ministro fieri con-
spicci\'st, qui in tota concione ne verbulo quidem boe tantum mysterium
r.itiogeret, ve\'iementer oifensus in Bucerum incidit , atque cum eo
expostolans , miium ajebat sibi vided, cur in hoc feslo, in quo tantum
■mysterium r.miineaiar, celebrando , ab antiqua et unioersali Ecclesiae
consueiudine rece\'.dssent ; i]!e aufem ingemisceus respondebat : Quam
(Joleo inqrifc, hoc festum a nostiis non observari: deberei ws mento
commovere et reoe,-e,nia veteris Ecclesiae et charitas praeseatis ; quod
di\'e^um altius animo ejus insedit, ut qui illud latius patere, et ad plura
accommodari posse, atque aueo in multos impoitunos refoi-matores
torqneri posse animadverteriuquot; Opp. p. 890.

ïndicat in epistola dedicatoria „Tabularum praecep-
tionum dialecticarumdeclarans, inclioatum esse illud
lt;^pus Eomae, „cum illic veteris illius ac jam pene
«ollapsae urbis vestigiis ac raonumentis, et praesentis
jam nunc atque florentis moribus et studiis inspiciendis
vacaremus — Tandem anno 1549 Coloniae sedem
^ocavit, et jam studia ejus alio tendunt. Linguae et
antiquitatis peritia, antea pro maxima parte applicata
ad scriptores Graecorum et Bomanorum profanus,
ab illo tempore eo serviebat, ut Sacra Scriptura et patres
ecclesiae melius intelligerentur. Efficacia hujus rei in
Cassandri vitam et scripta ejusmodi fuit, ut ab anno
1549 nova periodus sit incipienda.

Jam vero quaerentibus, quatenus magnorum tem-
poris illius motuum Cassander particeps fuerit, res-
pondendum est, eum litterarum amori odium supersti-
tionis conjunxisse, atque adeo eundem tenuisse locum
ac permultos litterarum amatores tempore Eeformationis.
Hinc jam statim concludere possumus, eum revers
nunquam ad Protestantium castra transiisse, etiamsi
öiultis in rebus iis assentiretur. Accedit, quod natura
ïïiitis ac pacis studiosus, non is erat, qui huic vel illi
Christianorum partium, vehementer saepe contenden-
tiüm, sese astringeret. Friedrich itaque, quum discrimen
inter priorem et alteram Cassandri vitae periodum
hoe modo indicat „Sic igitur tempus aliquod nobis
licet constituere, ex quo Cassander, quanquam modo
niinus conspicuo, a Frotestantibus recedebat, et ad
sententiam suam, qua nondum explicita Eeformatoribus
^ddictior erat, explanandam et accuratius definiendam
®ese applicabat,quot; nescio an nonnihil res exaggerata sit.

Opp. p. 1293.nbsp;\') O. 1. p. 10.

Non hoc prior periodus discernitur, quod majore
animi consensu Reibrmationis principiis Cassander addic-
tus esset, quam postea; sed hoc, quod naturali quasi
instinctu medium tenebat inter partes sibi invicem
oppugnontes; medium, quod postea demum scientiae ope
defendere ac commendare conatus est. Quod adfer-
tur, Cassandrum a nonnullis viiis Protestantibu\'^
tanquam foederatum et socium habitum fuisse, baud
magis probat, eum revera fuisse eorum socium,
quam epistolae ad se invicem datae Ad hoc enim
quod attinet, et in altera periodo (i. e. post annum
1549) nonnulli Procestantes ejus amicitiam coluisse
videntur, quod de Bullingero saltem pro certo affir-
mari potest ; nec tamen idcirco, quod auxilium
ejus in pugna adversus Catholicos valde sibi profuta-
rum putarent, sed quod ob ingenii animique dotes virum
pacificum magni ducebant. Nam, quod jam anno 1545
Bullingerus de Cassandro testatus est: „Exstat liber,
quem a te visum et lectum arbitror. Scimus sane
quorundam judicia, et meliora de te speramus, quutn
neutri parti te addixeris hactenus, ao luberius haud
duhie judieare queass) nihil aluid est nisi quod idem
scripsit anno 1558: „ amo te, Cassander, et propter pie-
tatem et propter litteras, cupioque a te amari vicissim quot;
At videamus, quid ex Cassandri operibus effici
possit. De se ipse axfirmat: „Initio quoque lectioni
eorum, qui ecclesiae Reformationem pollicebantur,
addictior, iniquior fuit vis, qui Pontißcii dicun-
tur^)]quot; sed praetermittendum non est, quod sequitur;

j) Fi-icflrich o. I- p- 8, 9. i) Cent. EpiU. 13, 2ß, 27.
\') Cent Epist. 1. \'\') Ibid. Epist. 17.
\') Opp. p. 812. — Friedrich o. 1, p, 9.

»ea potissimum de causa, quod lanieuls et iucendiis
potius quam argumentis et rationibus sua tueri et
aliéna refutare viderentur/\'\' Keque igitur religionis causa
^Uiquior fuerat Poniiliciis, sed quod saevis suis conatibus
^umanitatem exuisse videbantur. Initio opusculi sui
)sDe officio pii viriquot; superiorem suam vitam nobis
proponit tanquam dubiis vexatam, ita ut, quid fugeret,
quot;V\'ideret, quo autem confugeret, videre nondum posset;
donee tandem, lectis S. Scriptura et patribus ecclesias-
ticis , portum aliquem reperisset. U bi loquitur de ritibus
^f^clesiasticis, declarantem eum audimus, se „inde ab
adolescentia\'\'\' quin imo „inde a pueritiaquot; iis
•^ilectatum fuisse. Jure itaque de se ipse testari
potuit : „ nunquam ,,,. ita se parti ulli addixit, ut
^atholicae ecclesiae, ad nos propagatae, communionem
^l-yiivaverit, et non potius .... cJiaritate et reverentia
P\'^osecutus sit; et, ut Eeformationem et abusuum cor-
^\'ectionem desideramus, id tamen semper absque signi-
ficatione discessionis et separationis a reliquo Christi
\'Corpore fieri optavit et Bezae judicio assentiri : „ Sic
^tatuo; Cassandrum id scripsisse, quod sentit, quam-
ab ejus sententia plurimum dissideam; nec mira-
îiiur hominem , qui nunquam fuit nostrarum partium ,
pro quibus facit, defendere
-A-gite animum attendamus ad Cassandri vitam priva-
, sed minime otiosam.

Opp. p 781. ä) Opp. p. 149.
quot;) Opp. p. 890, — Hamelmannus (Opp. Genealog, kistor. II- igt;-
uQjj aliter de Cassandro judicat, quam de Wicelio, Balduine, aliiiä,
\'licens : „ Georgius Cassander , Flaiidrus , cum diu fuisset Eva^igelicm.

cum Saeramentariis summam aluisset familiaritatem, quod ego cevtis
l-ossiiia indiciis testari, relapgt;sus tandem ad Papismum, et scripsitquot; etc.
^osthac tamen occDsionem hatebimus obseryandi, fidein HamelmannL
î\'istoricam, non omni dubio esse maiorem.

PERIODUS ALTERA,

Quae agit de Georgii Cassandri pads inter
Christianos reeonciliandae studiis.
(1549—1566).

PARS PRIOR,
Quae est praeparatoria (1549—1561).

Quae in sequentibus memoriae tradentur, locum plerum-
que obtinuere in ea Occidentalis Germaniae parte, qiJquot;\'®
ad sinistram Rheni fluvii ripam extenditur, et prquot;
maxima quidem parte in urbe Colonia Agripphia-
Haec autem urbs, omni tempore hierarchiae papali ac
cultui externo et sensibus accommadoto addicta, hanc
ipsam ob causam Eeformationis elementa parum
fovere potuit. Reliquiae sanctorum innumerae et cathe-
dralis templi magnificentia magnum semper alliciebant
numerum peregrinorurn , qui ad prosperam urbis con-
ditionem multum conducebant. Schola theologica, anno
1388 ad Universitatis honorem evecta, majorem,
sponte intelligitur, vim nacta erat Colonia doctrinal«
et cultum Romano-Catholicum, per totam inferiorem
Germaniam, tuendi ac promovendi; et, quemadmo-
dum philosophia Aristotelica , ubicunque florebat,
hominum animos a novis amplectendis sententiis aver-
tere solebat, idem etiam Coloniae accidit. Theologi
Colonienses studiis humanioribus acerrime erant im\'
mici, et pugna eorum adversus Reuchlinum

ipsius socios, ex historia satis nota est. Quanquamigi-
tur illic non prorsus deerant melioris sentiendi rationis
\'^\'estigia; quanquam saniorum Mysticorum, Valden-
sium, Beguinarum ac Tratrum vitae communis ad
altiorem statum praeparandum conatus non prorsus
fuerant inutiles, tamen veritati consentaneum est di-
, Coloniam respuisse Eeformationem : qui enim
ad puriorem cultum inclinare videbantur, cruentissimis
persecutionibus erant obnoxii

Sed Inter omnes, qui novam illa in urbe rationem
pi\'omovere studebant, prae ceteris memorandus est vir
ftobilis atque omni aestimatione dignus, Hermannus
Comes Wiedanus (van Wied), inde ab anno 1515
Archiepiscopali et Electorali munere functus. Quum
antea fuisset Protestantismum exosus, sed semper
înoribus integer, clericorum et laicorum vita solutior
sensim sensimque animum ejus ad Eeformationis
^anssam agendam aliquatenus sane incitaverat. Jo-
banni Groppero , consiliario suo, Eeformationis Iinea-
®enta adumbranda curaverat, quae anno 1536 Epis-
copis, ad synodum congregatis, probanda tradidit
Archiepiscopus. Mox tamen intellexit plura etiam
facienda esse, et doctrinam ipsam in puriorem statum
redigi debere. Ad hunc finem anno 1539 Melan-
thonem consuluit; anno 1542 Bucerum ex Argentorato
ad se arcessivit; et anno 1543 Saxoniae Electorem
îquot;ogavit, ut venia daretur Melanthoni aliquamdiu
Coloniae, commorandi. Quo facto Melanthon, Colo-
\'^iam profectus, una cum Bucero aliisque theologis
iionnullis novam concepit Eeformationis delineationem,

Vid. Max Goebel, Geschichte des Christlichen Lehens in de,\'
^i^mnisch-Westphalüchen Evangelischayi Kirche., I. p. 29—55.

3Igt;

quae , ab Archiepiscopo ac reipublicae ordinibus pro-
bata, eodem anno 1543 praelo mandata est. Q»^

tamen omnes conatus optatum non habuerunt successum-
Clerici universi summa acerbitate eos impugnabant, et
Pontificem atque Imperatorem ad acerrimum obnixum
movere conabantur. Quid? quod etiam Protestantiuffl
nonnulli Archiepiscopi consiliis obsistebant. Na®
praeterquam quod Lutherum ©fFendit sententia, in illo
Reformationis consilio lata, de Sacra Coena, Johannes
Fredericus Elector hoc imprimis inprobandum censuit ?
quod non in omnibus Augustana Confessio norma
habita fuisset. Quid multa? Acerbitas, Romano-Ca-
tholicorum praesertim, accrescit magis ac magis-
Archiepiscopus, abdicatis omnibus muneribus, recipÜ
sese in comitatum suum, successore Adolpho comit®
Schaumburgico, qui antehac Hermanni fuerat coad-
jutor

Jam vero illo ipso tempore Cassander Colonise ad-
fuisse videtur. Patet enim ex epistola dedicatoria,
„Tabulis praeceptionum dialecticarumquot; praefixa, eum
postquam aliquamdiu Romae egisset, jam anno 1544
Coloniae versatum esse Quod eodem loco legi-

\' ) De Hermanno Wiedano ejusque Reformationis consiliis vid. Gie-
seier, o. I. I. I. p. 321. — Goebel, o. 1. I. p. 62, 254—272. —
melm. o. 1. II. p. 1S30 seqq. —C. W. Hering, o. 1. L p. 119.—J-P\'
Berg, Re/orm.-Gesch. der Lander Jülich, Cleve, Berg, etc. {Bamtn
1826) p. 63 seqq. — L. I^änke, o. 1 IV. 153, 260 seqq. — Auetor
ultimo loco citatus (p. 261) pium nobis Archiepiscopum ita depingii^ =
quot;Er war ein langer Mann, mit schneeweissem Ba^-t, von würdiger Er-
scheinung und einem Ausdi-uck, in welchem sich Gutraaihigkeit,
3lt;lrnst und Ehrlichkeit durchdrangen.quot; Quomodo et in patria nostra Re-
formationem suo modo promovere conaretur, videre licet in opere histori-
r.0 Kerkhistorisch Archiquot;/, rer.r. door N. C, Kist fin 11\' MdL L I-
p,- 11, i l.i.

= ) lt;~gt;igt;p. p, i2;!4.

„eum post varias itiuerum ambages, divinae
^\'oluatatis fiatu, Agvippinam tanquam in portum ali-
qiem appulsum,quot; difficultatem quandam parit, eo,
fjuod aliunde cognitum babemus, Cassandrum non
\'\'^nte annum 1549 Coloniam quietam studiorum sedera
elegisse Sed fortasse illa difficultas commode tolli
potest, si statuere nobis licet, Cassandrum Coloniae
offendisse Bucerum, qui, ut vidimus, llermanni Ar-
cMepiscopi rogatu, eo sese contulerat; porro inter
utrumque virum, indole ac sententiis valde consentien-
tes, intimam ortam fuisse familiaritatem, adeoque
I^ucerum, reversum Argentoratum, Cassandrum mo-
\'^\'isse, ut se eodem comitaretur. Hinc etiam facile
®xplicari potest jam anno 1545 Cassandrum Argento-
rati apud Fagium adfuisse. Utut est, anno 1549
Coloniae sedem fixit, et ab eo inde tempore ibidem
vicinis locis usque ad mortem habitasse videtur,
^\'itae silentio nonnunquam brevibus itineribus inter-
i\'upto Secundum epistolam, eodem anno ad Cas-
sandrum datam, primum versatus est in aula comi-
tum Novae Aquilae (vau Meuvvenaer), \') quod
scire multum nostra interest. Erat enim stirps fortis
ac generosa, quae insignem occupabat locum inter
«linores Occidentalis Germaniae ditiones, et, quod
inprimis memoratu dignum , Eeformationis vim et effica-
ciain esperta erat. Guilielmus comes (1519—1553),

\') Opp. p. 812.

Puit e. g. circa annum 1553 in nostris regionibus (Op^J. p. 1168) ;
«ed cur et quam diu hîc commoratus sit, ignoramus. Novimus tantum,
eum Daventiiae et Groniugae versatum fuisse ; quod apparet ex ipsius
20 (p. 1117), et praesertim Epist. 65 « ad Eeinerum Alberda
Groningensemquot;, ubi, in fine (p. HGO) salutem dicit, .D. Reiuero Ree.
tori, Martino nostro, ejusque fratri, hosjM nostro humardssimo.-\'
\') Cent. Epist. S.

qui matrimonio comitatum Meursanum (Meurs) ditioiii
suae adjunxerat, atque ejusdem frater Hermannus, Colo-
niae et Aquisgrani praepositus, Archiepiscopo Hermanno,
m factis ejus reformatoriis ex animo assenserant; et hic
inprimis, qui ipse strenue artes eolebat, omnium
litterarum amatorum, quantum potuit, fautorem sese
gerebat Guilielmi filius Hermannus (1553—1579),
uxore ducta principis Arausiaci sorore, Eeformationem
in regionibus suis variis modis promovere conabatur,
adjutus hac in re ab Henrico Bommelio, popular!
nostro, qui, anno 1560, Vesalia pulsus, jure dicitur
composuisse librum ritualem, a comité Eeformationis
normam habitumnbsp;Si quaeratur, num Cassandri

quoque consilium a comitibus Novae Aquilae adhibi-
tum sit, affirmari illud posse videtur, quamquam
testimonia certa hac de re nobis desunt; nam, cetera
ut taceam, postea etiam non raro fieri solebat, ut Cas-
sandri auctoritas invocaretur ad dubia varii generis
tollenda Primum, quod in hac vitae suae periodo-
Coloniae edidit opus , „ Tabulaequot; sunt „ locorum dialecti-
eorum.quot; Hoe autem scriptum, quod est appendix „Tabula-
rum praeceptionum dialecticarum,quot; continet Topicam sive
„ inveniendorum argumentorum rationemquot; atque dica-
tum est Gymnasiarcho Embricenci Matthiae Bredeba-

quot;) Sic V. c. Humanistae Monasteriensia Hermanni Buscliii (van den
Bussche). Vid. Dr. C. A. Cornelias, Die Münsterischen Humanisten
und ihr Verhähniss zur Reformation, p. 20.

ï) Conferantuv, quae scripsit vir doctissimus L. J. F. Janssen, quot;De
Nederl. Hervormden te Wezeletc. {Archief voor Kerk. Geschied, in-
zonderheid van Nederland, van Kist en Roijaards, Deel V, p. 371.) —
De comitibus Novae Aquilae vid. Hamelm., I. p, 402, 753. Berg
]i. 175. Goebel, I. p. 425,

\') Cent, Efjiit. 18. — Inter (\'.issandri epigtolas duac occurruut act
Bommelinm seriplt;ae f O;;;;, p. lOT\'i et lOiS.SJ\'.

duo Kierspensi, qui non tantum artium litterarum-
^ine erat studiosus, sed etiam inter Catholicos et
Protestantes mediam viam struere conabatur Ma-
joris momenti est scriptum anno 1551 a Cassandro
editum, cui titulus est : „ De viris illustribus liber primus-
Continens vitas eorum, qui commemorantur in Sacris
ßibliis usque ad Eegum bistoriam ob ea, quae in
®pistola dedicatoria Guilielmo, duci Clivensi, de
studiorum suorum mutatione testatur. Antequam tamen
\'iberius epistolae illius argumentum exponam, breviter
de principe illo ac de conditione regionum Cliven-
smm eccletiastica, quaedam cum lectoribus communi-
canda esse arbitror

Johannes III, qui matrimonio suo anno jam 1511
lö Juliae , Montium ac Eavensburgi possessionem ve-
^erat, anno 1521 patri successit in ducatus Clivensis
ac Marcani comitatus gubernatione, quo facto regiones
florentes ac satis amplae ejus curae mandatae fuerunt.
^ub hujus, praesertim vero filii, imperio, multum boni
causa religionis institutum est, quum non tam Eefor-
^nationi aperte et constanter faveret, quam turpes abusus
tolleret, et cultum in simpliciorem statum redigeret, vel
aliis verbis utar, quum promoveret Eeformationem
^■\'\'\'nsmiano-melanthonianam. Ad modicam illam et li-
beralem agendi rationem magni sine dubio momenti fuit

Inbsp;\' ) Postea tarnen magis magisque in Catholicorum partes sese pertralii

passus est. Vid. Goebel, I. p. 88, et Hamelm., II. p. 1010, qui idem
p. 1424) inther Westpbaliae quot; viros celebresquot; eum refert. —
^Pasculum Cassandri modo laudatum editum est anno 1550, et inve-
nitur Opp. p. 1331 seqq.
Opp. p. 1053 seqq.

De bis consului Hamelmannum; W, Tescbenmacberum {Annahs
!nbsp;(-Uviae, .Juliae etc.); J. D, von Steinen, Re/ormafions-IIistoj-ie (k^

^^quot;»■tzof/thumt Clevi\' etc.; J, F. Berg, 0. i, Max Goebel, o. 1.

partim necessitudo, quae Joffanni intercedebat cum au-
la Saxoniae , partim Erasmi ejusdemque sociorum
efficacia. Jam anno 1530 ministris suis mandaverat
dux ut purlori verbi divini praedicationi prospicerent,
sed simul vitarent quaecunque aliquo modo dissensioni et
offensioni aüsam praebere possent. Mox secuta est plena
ecclesiastica institutio [kerke-ordening), ab Erasmo con-
fectanbsp;quae praecipue in altera eademque aucta

editione anni 1533, laudandum ducis studium indicat
Eomano-Catholicos et Protestantes communi vinculo
secum invicem conjungendi. Pelicior etiam Evangeli-
corum conditio erat sub duce Guilielmo IV, qui anno
1539 patri successit. Magistro usus erat celeberrimo
Conrado Herisbachio, qui postea ei erat a consiliis, cu-
jusque opera factum est, ut seusim sensimque aulici
ad unum fere omnes tali Keformaiioni studium impen-
derent, qualem supra descrlpsi. Quin ulterius procul
dubio progressus esset dux Guilielmus, nisi bello cum
Carolo V Imperatoi\'e, de Geldriae possessione, infeliciter

\') Nimimm filia ejas Sibylla, inde ab anno 1527, matrimonio
juncta erat Johanni FreJerico, Electori Saxoniae. — Annam flliam,
anno 1539 tixorem dnxerat rex Anglieus, llenricus VIII, qui tarnen,
ut notum est, jam anno sequenti eam repudiayit, Teschenm. p. 327.

Narrat Tesclienmac(iei-us (p. 330) : « Belbrmandae in Ducata Cliviae
lleligioni inprimis occasionem dedit matrimonium inter Johannem
Friderieum, Eleetorem Saxoniae, et Sibyllam, Johannis III, Ducis
Cliviae, fiUam *) , quippe qua aflinitate factam est ut Johannes Fride-
ricus ter ad Clivenses fuerit profectus, adducto secum Antistete suo
aulico, Friderico M/conio, qui errores rontincios e suggesiu sacro
in illis ditionibus publice relutavit, atque ansam dedit, ut multi pariora
sacra fuerint amplexi eet.quot;

» Quae limmda tradita erat Erasmo Eotherodamoquot; ait Hamelm.
p. 985. Sed vide, quae scripsit L. J. F. Janssen 1. 1- 365, not. 48.

T. liabct sijfOfcni, Falfo

gesto et subsequenti\'^matrimonio cum Ferdinand!
Austriaci filia inito, agendi libertas pro magna parte
ei ademta esset. Igitur ante pactum Passavii anni 1552,
et pacem Augustanam anni 1555, sententias ae consilia
sua plane aperire non potuit. Eum autem ad rem
melius agendam non raro Cassandri auxilio usum esse.
observandi postea occasionem habebimus.

Jam ad Cassandrum reversi, videamus, quid ex\'epis-
tola illa, supra jam memorata, efficiendum sit. Incipifc
dicendo „nullam rem nec utilitate jucundiorem, nec jucun-
ditate utiliorem sibi esse videri narratione ea, quae illustrl-
orum virorum res gestas et casus, apta luculentaque
oratione complectitur.quot; Quae narratio autem ut juxta
i\'egulam sit instituta „ duo potissimum requiruntur,
auctoritas et gratia. Illam Veritas, et fides narrationis,
liane vero similitudo quaedam et cognatio, quae nobis
cum iis, quorum res gestae proponuntur, intercedit,
parère et con ciliare consuevitnbsp;Quorum utrumque

Uusquam commodius reperiri potest, quam in sacra
ßibliorum historia. Perquam igitur mirum Cassandro
\'^ideri solet, cum illustrium virorum barbarorum , „ho-
uiinum, ut magnorum, impiorum tamendicta fac-

In convento, cum Imperatore, anno 1543 quot;Venloae inito, hoc,
inter alia, duci praescriptum est:nbsp;Inprimis , quod ipse Ulustriss.

Öominus Dux omnes suas haereditarias terras ditiones et subditos....
in orthodoxa fide et religione nostra et universalis Ecclesiae conserva-
bit et retinebit, ac nullam penitus innovationem faciet aut fieri permit-
et si quid jam per aliquos ex subdidamp; seu aliis in diversum immu-
tatum seu innovatum esset, ipse cum omni diligentia curabit ut id tol-
latur,quot; etc. Vid. V/, van Loon, Groot Gelders Placaet-boech, I.
«01. 2Î.

quot; Facilius enim et flrmius ea credimus, quae vera esse persuasi
•\'^»muSj iis rero, quae nobis quodammodo conjuncta sunt et affinia,
^^m lubentitis assentimur, turn, vehementius afilcimur bt commovc-
inixr.quot;-

taque studiose a multis, ab ipsa pueritia, legantur,
Abrahami, Israelis aliorumque „principum nostrae re-
ligionisquot; vitas vix aut ne vix quidem in vulgus puero-
rum innotuisse. Quod si partim sane tribuendum est
cum Bibliorum voluminis amplitudini, tum rerum mys-
ticarum , quae passim occurrunt, obscuritati et sermonis
insolentiae, cum divino Bibliorum volumine agendum
est, quomodo Plinius egit cum amplissima et latissime
diffusa Eomanorum historia; atque ea quidem ratione,
ut excellentium virorum vitae et mores, quorum in
iis libris memoria celebratur, prudenter et cum judicio
seligantur, et perspicue ante oculos proponantur. Id
cum a nullo factum videret, banc provinciam ultro
suscepit, quanquam non diffitetur, multos aptius atque
politius hac in re acturos fuisse. „Nam, ut ingenue
fateor,quot; (et quae sequuntur verba dignissima sunt quae
conferantur) „ minus mihi nunc sentio Musas politiores,
quarum subsidiis res haec indiget, propitias ac faven-
tes, posteaquam eas vicissim impensius colere et ob-
servare desii, magisque me cum aetas, non tam annis,
quam morbis ingravescens, tum perpetua ingenii natu-
raeque propensio , ad graviora, magisque necessaria,
quihusque non tam arcta cum his humanitatis literis
consuetudo est, studia provocat et impellit, quorum
tamen cursum atque impetum duo mala tanquajn
compedibus injectis retardant et remorantur : fortunae
tenuitas, et hac multo tetrior afflictissimae valetu-
dinis pertinacissimeque adherentis inßrmitas, quae
tamen ex illorum ipsorum studiorum qualicunque
perceptione et gustu, aequo et placato animo ferre
didici, cum nihil homini praeter Dei voluntatem acci-
dere, omniaque quamvis tetra et acerba Deum colentibus
in bonum converti sciam.quot; Est autem in his expH-

candis potissiinura Sacrarum litterarum fidem secutus ;
in paucis tantum Joseplio, Paraphrasibus atque Tradi-
tionibus Hebraeis adhibitis. Quod autem principi Gui-
lielmo illud suum opus dedicavit Cassander, banc potis-
simum fecit ob causam, „ quod eam operam non pror-
sns inutilem fore eredam scholis tuis, ad quas in tuis
provinciis constituendas, conservandas , amplificandas ,
intelligo te toto animo et studio omni incumbere.quot;

Quae ejus verba baud uno profecto nomine attentionem
merentur. Ostendunt enim nobis Cassandri studia a
^.ttodam inde tempore alio tendere. Non jam classica
erant Graecorum Romanorumque opera, in quae
omnes animi vires impenderet, sed ad ipsam Sacram
Scripturam oculos et animum converterat. Quo quan-
topere mutatum esset ejus judicium, statim liinc conficere
licet, quod veteres heroes, antea certe impensius
laudatos, jam non gravatur homines dicere impios,
Verum etiam ad animum adversus vitae calamitates
et pericula luctantem corroborandum ac consolandum ,
Sacrae Scripturae lectio maximae ei fuerat utilitati.
tgt;uae erant res, quae per totam vitam cura et sollici-
tudine eum afficerent: fortunae tenuitas et prae-
sertim adversa valetudo corporisque infirmitas

\'■) Jam in Or at. Panegijr. {Opp. p. 1252) «neque optaviquot; inquit,
quot;neque appetivi.... neque (quod aequissimo animo fero) consecutus sum
[praestantem florentemque fortunam.]quot; Querelae de opum tenuitate
in ejus epistolis non raro occurrunt (vid. e. g. Epist. 2, 107), et
®aepius ab amicis vel fau.toribus pecuniam aecepit {Epist. 20. 63. 80.
83. 88. 95. etc.) Cent. Epist. 4. 13. In Einst. 96 ad Fredericum,
Archiepiscopum Coloniensem, scribit: »Quod... tua Eeverendissima
celsitudo vino rubello nos cobonestare statuerit... isti E. C. tuae in
studeo gratias ago.quot;

*) Vehementes erant podagrae et chiragrae dolores, quibus corporis
■^\'ires extenuabantur. Omne, quod vel aliquatenus corporis sanitatem

Cogitantibus quoties factum sit ut violentis dolons
cruciatibus finis ejus studiis imponeretur, permirum
nobis videtur, eum tot tantaque scribere potuisse.
Nulla fere est es ejus epistolis, quin querelas contineat
de infirma atque incerta valetudine ; et in hac ips^i
epistola a corporis conditione pendere ait, utrum reli-
quas illustrium virorum vitas persecuturus sit, nec-
nenbsp;Eo magis igitur gaudemus, quod Scripturae

lectio hoc etiam effecerat, ut tranquillitate Christiana
adversam fortunam sustinere posset, ac Paali efl:ato
assentiri : rolg to-j qsbv xycitrso-i trâvtx ü-vvspyévoii su
ayaôh (Eom. 8, 28),

restaurare posse judicai-et, adhibendnm jussit, quantum sane, per rei
peeuniariae inopiam, licuit. Vaîetudinis causa fontes Leodienses visit
{Epist. 14) ; medicos peritissimos consuluit {Epist. 32) ; rarissima sumpsit
medicamenta {Epist. 57. Cf. Cent. Epist. 34: «de rubo viticoso, quem
Hispani çarçam parillam vocant.quot; Epist. Ximenii ad Cass. apud Bm-
mannum, o. 1. II. p. 277: «Indicavi D. Bircmanno, quae jusseras de
potione illa gemmea).\'\'\'\' Morbum modo vocat violentissimum tyran-
num;quot; modo confert cum Satanae angelo, de quo Paulus 2 Cor. 12, 7
{Epist. 55); et lectoris animum commovet, quod epistolae cuidam sub
scripsit: quot;dictatum Dnisburgi, e lectulo dolorisquot; {Ep. 97). — Nihilo-
minus gaudium nobis aäeiunt tot tantaque Christianae tranquillitatis
(e. g. in Epist. 55), quin imo joci leporisque indicia: scribit enim
Bullingero {Epist. 22) : // vel hac aestate hebdomadas aliquot e pedibus
decubui, podagra nempe, quam tamen omnes injuste mecum, hoc est,
cum hoc tenui, jejuno, et exsucco corpore agere judicant et Audreae
Maesio {Epist. 85): »Itaque, qui olim strenuus eram Peripateticus,
nunc vero non Cgnicus, sed clinicus.quot;\'\'\' Cf. Epist. 12.

1) Eevera non liquet, eum historiam illustrium virorum, qui in Bi-
bliis commemorantur, perfecisse. — Duo scripta, in operum collec-
tione lecepta, Viri aliquot illustres, qui ante Procam in Latio fuere et
Ad C. Plinii secundi de viris iilustribus librum. Apjmidix illustrium vi-
rorum, qui cim Pompejo fuere pertinent sine dubio ad vitae ejus perio-
dum immardsticam, quum postea, ut vidimus, judicium ejus de viris
antiquitatis iilustribus valde mutatum sit. Ea fortassis Brna:i-s în disci-
pulorum usum composait.

Nee tamen Scriptnram solam, sed patres etiam
ecclesiasticos deinde strenue legebat Cassander quorum
opera in variis Coloniensibus bibliothecis iiivenerat.
Cujus rei indicium habemus in duovum operum
aiitiquiorum editione, in eadem hacce periodo ab eo
parata, dialogum dico De praedestlnaiione et libero
arbitrio, llonorii presbyteri Augustodunensis et
■ö. Vigiia martyris et Episeopi Tridentini opera,
quorum quaedam nunquam anteliao integre édita, et nunc

demum suo auciori vendieata.....Adliaec commentarius

de duahis in Christo naiuris et unica hypostasi, adversus
praecipuas hujus aetatis haereses -). In illius scripti
epistola dedicatoria bre viter historiam dogmatis de
praedestinatione percuri-it, diutius paullo commorans
in describendis litibus inter Augustinum et Pelagium
atque utriusque socios agitatis. Narrat porro senten-
tiam hac de re Augustinianam paullatim obsoluisse
et obliteratam esse, donec tandem Deus viros excitaret,
qui „hanc germanam et veram de praedestinatione et
Voluntatis libertate sententiamquot; rursus in lucem profer-
ment. Quorum e numero fuit Honorius ille Augustodii-
Uensis , „ cujus cum in tua, venerande pater, biblio-
theca librum , quo orthodoxam de hoc argumento senten-
tiam exponit, repertum legissem, non indignus tum
mihi, tum aliis bonis viris visus est, qui in publicum
omitteretur, praesertim hac aetaie, qua paradoxo illo,
lt;luod necessitatem fatalem inducere, et omnem semel
libertatem tollere videbatur, aut explicato aut refuta-
to, — periculum est, ne nonnulli vel rerum sacrarum

\') Opj}. p. 615 seqq. ed. anno 1552.
Opp. p. 449 seqq. ed, 1555.

Dedicatiim est Hermanno à Bouclioim (?), monasteiii Bnirnryle-
rensis abbafi, ex cnins bib]i!)£}ier!.i hnnc librnm snmnserat Cnssander,

et theologicae vetustatis imperitia, vei nimia humana-
rum et philosophicarum rationum fiducia, dum extantes
scopulos facile évitant, in Syrtes occultas nec minus
tamen periculosas ex adverso latentes, impingant,
neve pro solido et expresso Catholicae veritatis corpore,
Pelagianae vanitatis umbram et nubem amplexentur.quot;
Ad hanc controversiam melius intelligendam, addidit
Cassander duas epistolas, alteram Prosperi, alterani
Hilarii, ad Augustinum ; praeterea locos aliquot
selectiores ex hujus scriptis de praedestinatione Sanc-
torum et de Dono perseverantiae. Quod autem ad
Honorii sententiam attinet, „non eos judices admittit,
quorum animus vel humanis opinationibus, vel philo-
sophicis ratiocinationibus, vel communibus vulgi erro-
ribus est praepeditus, sed eos demum, qui vel uberiore
gratia Spiritus Sancti, vel pleniore Sacrarum litterarum
et ecclesiasticorum scriptorum, praesertim Augustini,
in iis libris, quos post ortam hanc haeresim conscrip-
sit, cognitione sunt praediti.quot; Cassander ipse virium
suarum tenuitatis memor, de hoc argumento non
disputaturum se dicit, sed tantum „ ex canonicae
Scripturae et Catholicae ecclesiae sententia, cujus we
judicium et normam semper sequi profiteorquot;\'^ nonnul-
lorum impiorum hominum cavillis occurret. Falsaiu
assertionem, si certa definitaque est praedestinationis
sententia, nihil attinet boni aliquid operari, réfutât
dicendo : alterum sine altero locum habere non posse,
sed praedestinationem et bona opera tam necessario
copulata atque conjuncta esse, quam e. g. convalescere
et medicum adhibere, quomodo et secundum Paulum,
gratia glorificationis gratiam justifieationis annexam
habeat atque conjunctam (Eom. 8, 30). Bernardi igitur
verba probat Cassander: „Sunt ea, quae dicuntur

menta, occultae praedestinationis indicia, futurae feli-
citatis praesagia, via regni, non caussa regnandi.quot;
ï^eque rursus a bene operando reprobationis metu re-
tardari nos patiamur, „Quin potius credendo in Christum,
operibus pietatis praeceptisque ejus, quod ex ipsius
gratia in nobis est, obtemperando, nos non esse repro-
l^os confirmemus , et mentibus nostris persuadeamus.
Neque enim aeternae praedestinationis et futurae glori-
ficationis arcanum aliter quam his tanquam mediis et
mterjectis signis et argumentis cognosci et deprehendi
potest.quot; Manent igitur Sacrae Scripturae monita ac
î^inae. „ Neque enim doctrina praedestinationis eo spec-
tat ut filiis seculi peccandi audaciam subministret, sed
■\'\'It filiis regni, aut si adliuc in peccato versentur, resi-
piscend.i, aut, si jam conciliati sunt, fortiter adversa to-
lerandi, et streniie in operibus pietatis perseverandi,
■animum et voluntatem suppeditetquot;

De Honorii autem scripto brevis esse possum, quod
exponenda orthodoxa docti-ina Augustinum praeser-
tnn est secutus, cujus de praedestinatione et libero
liominis arbitrio sententia nulli non cognita est. Ipse
^lobis a Johanne Trithemio ita proponitur : „ Augusto-
^nnensis ecclesiae Presbyter et Scholasticus, vir in
■Scripturis studiosissimus, et valde eruditus, atque in
saecularibus scientiis nobiliter doctus, ingenio subtilis,
clarus eloquioqui vixit sub Henrico V Impera-
tore Eodem loco tituli inveniuntur operum ejus,

\') Cf. quae de lioc dogmate scripsit in Consultatione de articulis
^tyionis inter Catholicos et Protestantes controversis art. 18. {Opp.
P- 961).

0 Opp. C. p. 622. — Quod ipse Honorius affirmat in ipsius Ftto.
C^iquot;. J. G. T. Grasse, Lehrb. einer Hterärgesch. der berühmtesten Völker
^ss MittelaUers II: I; p. 52.)

quorum pleraque mystici fuisse videntur argument!. —-
Caeterum subtiles distinctiones apud eum non desunt.
Ne dicam ex ejus sententia praedestinationem ad elec-
tos tantuna pertinere, apud „reprobosquot; vero de prae-
seientia tantum sermonem esse posse (quae opinio multis
quoque patribus ecclesiae accepta fuit), apud eum
etiam distinctio invenitur, quam liodie quoque theologi
Groningani vindicant: inter volendi et agendi liberta-
tem Ad scripti summam paucis indicandam, haec
afferre sufficiat: „ Nullus igitur locum gratiae in-
trabit, nisi quem divina Providentia ad hunc ab initio
praedestinavit, et nullus praedestinationem secundum
merita , quae infantibus nulla sunt, obtinebit; sed eam
secundum gratuitarn Dei gratiam possidebit. In multis
vero mansionibus eos locabit, hoc est diversa gaudia

eis dabit...... Nullus quoque in loco contumeliae sup-

pliciorum particeps erit, nisi quem divina praescientia
ad hunc futurum praescivit. Qui autem ibi demergun-
tur, magis secundum occulta et incompreliensibilia
Dei judicia, quam secundum merita, quae infantibus
nulla sunt, retrudentur. Tamen quia per liberum

\'■■) Nuper etiam vir clariss. P. Hofstede de Groot liane distinctionem
tuitns est ia Waarheid in liefde. 1858. I, dicens (p. 18): »Het onder-
scheid ttissclien deze tv/ee ligt voor de hand; en wordt evenv.-cl door
de Geleerden v.\'oinig gemaakt. Zelfs weet ik maar van één vroegeren
Godgeleerde, die het met een woord aanroert:quot; Episcopius seil. Iquot;
posterum et Honorius Augustodunensis, ejusdem sententiae socins,

citari poterit, quippe qui scripsevit {Opp. Cassandri -p. 627): _____

Longe aliud est eligendi liberias, aliud age idi facultas. Libei-um euim
arbitrium est tantummodo libortas bonum vel malum eligendi, quod ad
Angelos et homines pertinet. Possibilifas aatern boaum faciendi, ad

Bei soiias donimi attinet---- Angelus per liberum arbin ium eligcre

bonum potuit, proficere autem sine Dei adjutorio nullo modo potuit.quot;
Bespondet diseipulus his verbis magistri: quot;Gratias refcro tibi, c/iitii-
hactenus karte discreiior.er/i non audlH.quot;\'\'\'

®l)itrium malum ellgentes, hoc \'toto \' corde usque iu
finem operando dilexerunt, pro diversis meritis diver-
sas poenas haereditabunt.quot;

Vigilii opera dedicata sunt Henrico Baersio, Cliven -
sis ducis cancellario, qui cum plerisque aulicis eras-
öiiano-melaiithonianis sententiis iinbutus, Cassandrum
quoque amore prosequebatur. Nam praeterquam quod
Cassander in aedibus celeberrimis, quondam consulari-
bus, ejusdem Baersii beneficio, aliquot annis diversa-
tus est ^ ), et saepe ipsius ac Herisbachii consilia in mo-
^bcae Eeformationis commodum a cancellario adhibita
sunt, — multae ex Cassand.ri epistolis ad Baersium,
tanquam ad amicum, scriptae sunt , quem in ij)sa
hac epistola dedicatoria sic laudat: „Ut verum fatear,
saepenumero mihi mirari contigit, qui fieri possit, ut
bomini aulicis et publicis negotiis implicato et pene
tlistracto, tanta tamque variarum rerum cognitio, quae
îiîsi altlssimo ocio, assidua lectione non obtinetur, sup-
Peditet: videlicet in caussa esse puto, quod, quantum
^lii a negociis gravibus ludis et jocis temporis impen-
^^ïint, id omne in honestarum reram lectionem con-
féras: deinde quod incredibili et prope divino memo-
riae beneficio .... excellas. Sed ego hîc Panegyrim
^audum tuarum contexere noloquot; cet. Quid autem
Sioverit Cassandrum, ut Yigilii disputationes adversus
•^utychetem aliosque haereticos in lucem ederet, ipse
ûobis explicat his verbis : „ sua aetate easdem prope-
^Tiodum haereses, cum quibus vir ille aatea confligelxit,

\') Opp. c. p. 813.

Vid. Upist. 8. 10. 12. 17. 36. 40. 43. 6?. 72. 81. 105. 108.
Opp. p, 457. — Cancellavii filins, Adolplius, patris vestigiis
\'\'■^ttitit. et item Cassandro amico nsns est. Vid. Epüt. 9. 24. G2,
101. 112. 116.

resuscitatas et quasi ab inferis reductas sibi esse visas.\'
Est eniiu hoc omnibus Cassandri scriptis propi\'ium, quod
certa data occasione composita sunt, atque ex aetatis
conditione originem duxere. Vigilii quoque operum
editio, et additus commentarius de dualms in Cto na-
turis, duos illius temporis viros haereticos spectabant,
utrumque Anabaptisticae sectae aliquatenus annexum, po-
pulärem nostrum Mennonem Simonis (qui apud Cassan-
drum audit Simon Menno) et Adamum Pastoris. Ille,
in Germania, Cliviae etiam regionibus, magno tem-
poris spatio ibi peracto, sententias pervulgaverat, in
quibus ejus opinio .de Christi incarnatione, quamvis
non nova, in multorum invidiam incurrerat. Nimirum
ut Christi â\'jx[j.cipryicilx-j suo modo vindicaret, thesin
proposuerat : „ Christum suam camera non ex Mariae
.semine accepisse, sed immediate a Deo per efficaciam
Spir. S. in Maria illam creaiam fuissequot;nbsp;qua

statuta sententia, haud magis quam Yalentinus gnosti-
cus, qui similia fere docuerat , Docstismi culpam
effugere potuit. Adam us Pastoris contra, et ipse doc-
trinae ecclesiae parum studiosus, prorsus diversam fovit
opinionem, quippe qui docuerit „ Christum esse ve-
rum hominem, sed esse Deum Patrem priorem suo
filio Christo, Ariano morequot; ®). Ad hos duos viros

Vid. K. Mattlies, Comparative Symbolik aller christi. conjessionen,
(Leipzig 1854.) p. 374. — Cf. Hagenbacli, Dogmengesch. p. 641. —
C«m Mcnnono de hac controversia disputavit anno 1554 Mavtimis
Micron, cpiod narrat A. M. Cramer, Bet leven en d^ verrigtingen van
Menno Simons, p. 105 seqq.

î) Nimirum secundmn V. Christus ita per Mariam vitam teri-estrem
intraverat „KXÔXTTepnbsp;ö/änbsp;cSf jf;quot; Hagcnbaoh, o. 1.

p. 135.

\') Ilamclm. o. ]. II, p. 118[. — Verum ejus nomcn erat lludol-
plms Martini (Rudolf Martens). Cramer, o. 1. p. S5.

pi\'ovocat Cassander, ut ostendat „haereticorum homi-
num inter se congressibus et conflictationibus verita-
tem catholicam illustrari et confirmari. Nam haereses
pleraeque ex alterius haeresis incauta evitatione et in-
^ectatione natae suntquot; ut apparet ex Arii et Sabellii,
Eutychetis et jSTestorii, Pastoris et Mennonis sententiis
inter se collatis. „ Hine fit ut, cum ingenio plerum-
qiie valeant, in ea parte, qua orthodoxam fidem se-
quuntur et adversariam haeresim impugnant, explicanda,
^ptimam ecclesiae et utilissimam operam navent.quot; Ita
\'ie haeresi tanquam de antidoto quodam cogitando,
^lon potuit non Cassander ex aequo et bono alterius
errores judicare. „Haec,quot; ait, „ eo lubentius com-
^nemoravi, ut intelligaraus etiam hereticorum eos, qui
tleploratlssimi videntur, aliquid integri et sani habere,
Unde et ecclesiam juvare possint, et ipsi quoque non
prorsus desperandi sint, sed omni cura et sollicitudine
ad integram sanitatem sint revocandi.quot; Refert sane
ut remedia appositissima adhibeantur; nam „ut in aliis
Uiorbis, ita in hac animi aegrotatione curanda multis

Ulodis vitium admittitur..... Cum autem haeresis pu-

blici et contagiosi morbi speciem habeat, duplex cura
adhibenda esse videtur. Una publica, qua contagio
^lla, ne ad alios quoque serpat et manet, praecavetur,
ut medici in aëre purgando, victus ratione praescri-
benda et laborantium^ congressione pi^ohibenda, faciunt.
Altera privata, quae laboranti adhibetur, ut illi, si
tieri possit. sanitas restitiiatur, et si minus ob morbi
\'^\'ehementiam id effici possit, certe ab aliis labes et
Contagio arceatur. ld quoque a rei medicae peritis
observari videmus, ut vel contagiosissimo morbo labo-
^antein, non statim, ne videlicet alios contagione ilia
coi-rumpat, enecandum et e medio toUendum censeant,

sed omni cura et studio in sanitate ejus, qui laborat ^

restituenda, incumbant______ Nemo enim nisi criidelis-

simus eos, ne videlicet aliis contagione noceant, ocoi-
dendos esse censeat, sed potius ab aliorum bominum
commercio et congressu submovendos, et sanis homi-
nibus, ne in eam luem incidant, consulendum esse ju-
dicet.quot; Hanc rationem secuti sunt praestantisamp;imi olÏM
episcopi; nec miramur Cassandrum hîe exempli gratia
proferre Ambrosium et Martinum Turonensem, q»\'
aliquando caedem in Priscillianum perpetratam vehe-
menter improbavei*ant

Quis vero ille Vigilius, cujus opera polemica Cas-
sandri ope oblivioni sunt erepta? Cassandro auctore
episcopus fuit Tridentinus, qui floruit sub imperatore
Anastasio (491 — 518), et a barbaris hominibus, quo-
rum idolum fregerat, lapidibus est obrutus Prorsus-
ignoramus, uiule narratio illa petita sit; quo fit, ut
iacerti simus de fids ejus historica. Posteriores histo-
rici magnum Baronium secuti, Vigilium ilium
tradunt mortuum esse circa annum 400 ; quod si verum
est, disputationes adversus ï^utychen ab eo scriptae esse
nequeunt, nam lites Eutychianae ortae sunt demuOT
medio fere saeculo V. Jure fortasse statuamus aucto-
rem, hominem obscurum, nomen tune eeleberrimuuï

Simili ratione postea loqtiiinr in epistolar aj duceia CliTensem ?
qui menus ei injunxisse videtar, Anabaptistas quosdam in sanvuw
restituendi. quot;Opto sane,quot; inquit, ut talis eorrectio et medicina adhï-
beatnr, qua et ab aliis contagio erroris prohibcatur, et resipiscendi
tempore concessa miserovnm saluti consulatiu\'.quot; Epist. 99. — Locos di-
rersos, ubi do liaercticis agit Cassander, congessit Brandt, Historie der
Reformaiie, I: Aanteeh. p, 34.

Opp. G. p. 458.

») E. g. Fabricius, Dihiioth: laiin. VI. p. 827. •—Jöclier, Gelehrten-
lex. in Toce.

Vigilii Tridentini sumsisse, ut sententiae suae majoris
viderentur inomenti; cujus agendi rationis historia ec-
clesiae Christianae multa nobis affert exempla Quod
qualecunque tandem est, quinque illos libres adversus
Eutychetem Cassander non tantum dignos habuit, qui in
lucem ederentur, sed addidit etiam sua manu expo-
sitionem: „ Commentariumquot; jam aliquoties memoratum ,
„de duabus in Christo naturis et unica hypostasi.quot;
Hîc inprimis in oculos incurrit, quam strenue legisset
Cassander patrum ecclesiasticorum opera. Commen-
tarius ubivis fere ejus eruditionem ostendit et ad
dogiïiatum Mstoriam illustrandam et amplificandam
mirum quantum valet; sed simul citatorum libro-
rum abundantia et ratiocinatione prolixiore non tam
clarus est et dilucidus, quam caetera ejus scripta.
Omnium eloquiorum, quae in quaestione de persona
Christi tractanda usurpari soient, significationem: na-
turae, qyersonas, cvcrlxg, virotrracrscog, cet. via, etymo-
logica et historica accurate perscrutatur. Quodsi quae-
rimus, quid igitur Cassander, disquisitione peracta, de
magna illa quaestione senserit, agite legamus hanc
defbiitionem : „Nunc igitur facile intelligi potest quid
sit verbi incarnatio, nempe humanae naturae a persona
Verbi assumptio in unitatem hypostasis, boe est ita
ut ex persona verbi divinae naturae et ex humana natura
utraque proprietates suas retinente, una hypostasis seu
persona conficiatur. Haec autem duarum naturarum
in unam personam conjunctio et tanquam coitio, usi-
tato et recepto nomine unio Jiypostaiica nommatur,

Quid, quod ipse liarmn disputationum auctor, fuerit episcopus
Tiidentiuus necne, narrat nobis, se antea edidisse librum sub celeber-
i-i^-i^o Athanasü nomine, {Opp. C. p. 451), quod apud Cassandrum
exstat Opp. p. 480—512.

quo fit ut aliter incarnatio explicari possit, ut dicatut
humanae naturae cum verbi persona hypostaticaunio\'\'\'\'^)\'
Epistolae quoque Cassandri ejus antiquitatis studio-
rum testimonio sunt - Saepe amici auxilium ejïiSgt;
implorabant ad solvendam in legendo hoc vel illo ee-
clesiastico auctore or tam difficultatem. Epistola quae-
dam ad Baersium missa, ostendit nobis, eum semper
in studiis suis viam regiâm ingressum esse, nec nisi
necessitate urgente aliorum relationibus confidere solere ;
cum affirmet se non temere citatis aliorum testimoniis
fidem adhibere, nisi eos in ipso fonte deprehendat
et conférât — Alius ex ejus amicis, Eichardus-
Cox, Anglicanae ecclesiae episcopus Eliensis , eum con-
suluisse videtur de imaaine crucis seu crucifixi in tern-

O

plo collocanda, qua de re non per omnia episcopo cum
suis convenerat Cassander in tall erigenda imagine
nihil videt, quod reprehendendum sit, modo omnis
superstitio populi rescindatur ac caveatur. Hoc tantum
postulat ut in hoc signo crucis efforinando ad ipsius-
arclietypi, hoc est, verae crucis, in quo Servator nos-
ter sublatus est, speciem et ideam respectus habeatur,
Quae autem fuerit crucis figura, ex Irenaei et Gregorii

\') Opp. C. p. 593.

Vid. e. g. Ep. 12, 25. 29. 30. 110. 114. etc;

») Epist. 12. (p. 1091).

\') Vid. Cent. Epist. 2. Cf. Cass. Epiit. 20 {Opp., p. 1010)-
lïichardus Cox, antea EJuardi VI regis magister, Maria CatholiciS
regnante, ex Brittannia in Germmiiam profectus erat. Illic, vel for-
tassis etiam Lovanii, Cassandrum cognoverat, qui in epistolae initii?
» te anteni,quot; inquit, »in eo fastigio collocatum noitrae adhuc tenuitatis
ct humilitatis non immemorem fuisse, habeo gratiam, ac munusculum
illud duorum corouutorumquod literis inclusum erat, pro sijmhola
pristinae nostraa consuetudinis libenter accspi.quot; Sub Elisabethae regno
episcopal! munere potitns erat. Vid. J. P. Berg, o. 1. p. 148.

T

quot;î\'ouensis testimoniis apparet. „Nam qui quaeso fieri
posset, ut human um corpus jam morte quoque immi-
\'^ente ingravescens, et exporrectum dependens, non
inole sua et pondéré palmas affixas discerperet. Cui
ita prospectum erat, ut in medio fere stantis et
erecti stipitis tabella immitteretur, cui plantae hominis
e suppiicÏQ affecti insistebant et clavis affigebantur,
lit rion tarn pendentis , quam stantis hominis spe-
^iern repraesenfaret.\'\'\'\' Si autem necesse habeatur, ut
indique crucis ista figura Scripturae testimoniis cingatur
muniatur, tales adscribantur loci, qui crucis mys-
^eriuin et arcanam significationem explicent ; quales
^^ulti in novo Testamento extant et ad institutionem
populi aptissimi sunt

î\'ieri autem aliter non potuit quin Cassandri studia
aequalibus magni ducerentur. Mox vel gravissimum
^^Unus ipsi injunctum fuisset, nisi prohibuisset temporis
Conditio. — In urbibus , ubi saepe degebat, fuit etiam
^uisburgum ibique circa annum 1554 consilium
\'nitum erat Academiam erigendi. Cassander autem
Pi\'imus hujus Academiae rector destinatus, Sacras lit-
^eras et theologiam professurus erat Balduinus ju-
^^sprudentiam ; Joannes Sturmius et Joannes Sleidanus
historiam et elegantiores disciplinas; Eeinerus Solinan-

\') Cassander commendat ad kuiic finem Col. 2, 13, 14; 1, 18—20;
6, 14; 1 Cor. 1, 17; Gal. 2, 19; Matth. 10,38; Matth. 16, 24.
Vid. Epist. 6. 9. 12. Per aestatem vulgo ibi agere solebat:
^pist. 22. Bonnae quoque et Xanthis plerumque commorabatur:
%\'si. 22. Coli, 10. Anno 1558 Cassander et amicus Cornelius Gualterius
sumptibus domum emorunt Duisburg!. Vid. W. Köhnen,
Geschichte des Daish. Gymnasiums im 16 u 17 Jahrh. Ister
•^^schn. p. 7.

Köhnen, I. I. p 7.

der medicinae rerumque physicarum scientiatn Vo-
luit igitur , ut ex nominibus illis elucet, Guilielmus
dux, ut nova Academia sedes foret doctrinae ac erudi-
tionis non tantum , sed et purioris de Sacris sentiendi
rationis ; quo magis dolendum, propositum suum duceiu
assequi non potuisse — Neque praetermittendae
sunt epistolae, anno 1557 a Centuriatoribus Magde-
burgensibus missae, non ad Cassandrum solum , veruiu
etiam ad ipsius amicum ac contubernalem Corneliuiu
Gualterium (Woutersz.). Gualterius ille ex illustri
milia ortus esse videtur; pater certe senator erat m
suprema Flandriae curia ; ipse autem canonicus m
Donatiani collegio Brugis. Illic, vel fortasse pxa
Lovanii, noverat Cassandrum ; et mox inter utrumqu®
virum tam intima orta est familiaritas, ut Gualterius
sane totam vitam Cassandri amori devoveret, et parti-
ceps esset omnium amici itinerum studiorumque-
Commiiniter semper vivebant, jam inde ab anno
1545nbsp;et quanti Cassander Gualterium faceret,

\') Vid. J. H. Withof, Acta Sacr. Saeciil. Acad. Daish. (Duiäb-
1756. 4quot;.) p. 83 sqq.. — Solinander medicus erat ducis Clivensis, ^^
Cassandri amicus. Vid. hnjus Epist. 34 et 57 (0/gt;p. p. 1125 et 1152)-
Withof eum dicit » virum, ut scriptis iminortalibus.... ita Sacroruni
tum temporis emendatorum amore satis celebratumquot; (p. 85). Johannes
Sleidanus, sive potius Philipsen, ex oppido Sleiden, in Aquisgrani
jurisdictionis finibus sito, famam celebrcm nactus est, editis Common-
tarüs de statu religionis et reipublicae Carolo Quinto Caesare. Johannis
Sturmii amicus erat, do quo supra jam vidimus. — Baiuuinus poste.i
etiam nobis occurret.

») Varias hujus rei causas commémorât Withof o. 1. p. 86 seqq-
Saeculo demum post Academia Duisbui\'gi instituta est. Errat igitm\'
vehementer Hamclmannus, quum scribit (1. p 179): »Georgius Cas-
sander.... aliquandiu in nova Principis Jidiaci Academia Dusbergia^a
docuif\'\'

S) Cent. Epist. 1.

epistolae ejus satis probant Ad utrumque igitur
Virutn Centuriatorum litterae pertinebant. In prioribus
Petunt scriptores , ut tales sibi libri usui dentur,
auos alibi frustra quaesiverint ; quod si fieri nequeat,
juveni tabellario potestas fiat describendi, quae
idonea ei videantur. „ Nosajunt, „ de aliquo grati-
^udinis munere cogitabimus.quot; Ante fere mensis spatium,
lOmi Julii , ejusdem argumenti epistolam C. et
acceperant a Flacio Illyrico sed non apparet eos
Centuriatorum conatus adjuvisse. Nec est quod mire-
^quot;ur. Etenim centuriae illae quantacunque diligentia et
\'^\'eritatis amore compositae, ob polemicum orationis
colorem nec Cassandro neque ejus amico gratae accep-
^aeque esse potuerunt

Inter opera, in hacce periodo ab eo édita, quaeque
antiquitatis ecclesia sticae notitiam ejus produnt, primo
loco censeri merentur Hyrnni Ecclesiastici, praesertim

0 Vid. prae cetei-is Epist. 113 {Opp. p. Î22IJ et Oent. Epxst. 54.
^«nc Tocat Corneliuna lt;■ patronumquot; {Ep. 22), nunc quot; Maecenatemquot;
[Ep, 68); et ntriusque eorum amici eum dicunt » Achatenquot;
{Oent. Epist. 2. Conf. Virgil. Aeneid. I. 312), vel eum, qui Cassan-
\'^^i\'o »alter ipsequot; sit {Cent. Epist. 48j.

-) »Joan. Vvigandus, pastor Magdeburg., Martinus Copus, Medî-
ciimc Doctor, EbeHnck Alman, Burgher in Magdeburg, Mattheus
■^udex.quot; {Cent. Epist. 4).

Cent. Epist. 13. Scribit ille: quot;Nos., bona fide pollicemnr, st
Vud conatum hunc promoveritis, effecturos nos, ut primo quoque
^quot;mpore... pecuniariam compensationem, vestris laboribus dignam ,
\'\'ecipiatis.quot;

Priedrieh 1. 1. p. 11 etiam ex hac Centuriatorum rogatione efficl
Jndicat, ut Cassander antea Protestantium sententiis addictior fuisset.
Quod licet verum esset, jure tamen exspectaremus, anno 1557 mode-
\'atam ejus sentiendi rationem satis superque cognitam fuisse. Neque
i«itur, quod C. socium habereut, sed quod ejus litterarum ecclesiasti-
notitiam non igtiorabant, auxilium ab co pctebant.

qui Ambrosiani dicunturquot; etc. Fasciculus est hyni-
norum Ecclesiasticorum , a Cassandro magna cura revi-
sorum et anno 1556 editorum, qui plerumque ab anti-
quioribus poëtis compositi sunt (e. g. ab Ambrosio,
Paulo diacono, Paulino Aquilegiensi, Beda e. a.), sed
quorum nonnulli posterioris sunt aetatis (v. c. Jacobi
Meieri, Ludovici Vivis, Georgii Fabricii aliorumque).
Dedicati sunt Casparo ä Nydbruck „ L. L. Doct. et
Reg. Majest. Romanor. et Reg. Dignit. Bobemor.
Consiliario.quot; Quid autem incitaverit Cassandrum ad
bunc laborem suscipiendum, ipse nobis narrat, scri-
bens: „animum illud mihi injirimis addidit, quod ab
ipsa pueritia caeremoniis ecclesiasticis, maxime in
quibus ordinis et decori vestigia servautur, mirifice
semper sim oblectatus, inprimis autem psalmodiis et
hymnologiis. Neque ulla unquam mihi musica gratior
et jucundior accidere potuit, qiiam psalmorum et hym-
norum aperta, distlncta, apteque modulata decantatio.quot;
Maximum autem pretium acquirit haec editio ex ad-
ditis „Scholiisquot; Cassandri, „in quibus studium nos-
trum fuit, locutiones aliquot patrum, et ritus ecclesi-
asticos in vulgus minus notos, expllcare; reliqua
grammaticis permlslmus.quot; Haec Scholia sunt, ob quae
doctores nonnulli catholici multas Cassandro molestias
exbibuerunt, ut novimus ex epistolis anno 1559 ab
ipso, et amIco Joanne Mollnaeo (A^an der Meulen)
Gandavensi, mutuo scrlptls. Molinaeus ille, reglus
decretorum professor, ac Decanus in D. Petri Lova-
nii =), ejusmodi erat indolis, ut, ipse quamvis fidei

Opp. C. p. 147—299.
») Scribit ei Cassander Epi\'sf. 14 (p. 1094;: »Literae tuae.. me.,
nou parum recreanmt, dum et veteris consuetudinis memoriam reuova-
rint/, et pristinam tuam erga me benevolentiam declararint.quot;

e^ithollcae addictus, nihilominus propter eruditionem
pietatem , Cassandro debitum honorem praestaret,
in jure canonico exercendo non raro ejus auxilio usus
Ab eo autem Cassander audiverat, Scholia sua
^ theologis Lovaniensibns in librorum prohibitorum
classem ralata esse, quod sententias in illis deprehen-
dissent, quae si minus stricto sensu haeretîcae, at
iiïiperitis olFensionis occasionem praebere possent
Cassander non intelligit, quid theologos illos ad tam
^gnominiosum factum movere potuerit ; eo minus, quod
^\'lo theologi Lovanienses , locis culpatis lectis et ratione
I\'eddita, ipsi ei assenserant, et probabiliter dicta esse
^onfessi erant. Pergratum igitur faciet M., si causas,
9.Uae censores istos ad Cassandri scholia notanda addu-
, ad ipsum transmittat. „ Mutare non gravabor,
lt;luid merito ofFensionem parere intellexerim —

\') Valerio Andr. auctore (o, 1. p. 541), edidit M. canonum collec-
tioiien^ s. decrctum Ivonis, episcopi Carnotensis, aut saltern quod hnic
Episcopo tribuitur. Cassandrum varias eclitiones optime novisse, quiu
^nbsp;ß^emplar Molinaeo utendnm misisse, statuendum est ex Epist. 12,

fnbsp;25. coll. Molinaei epist. apud Burmannum, SyU. Epist. II:

P- 249 seqq.

Universitas Lovaniensis semper operam collocavit in omnibus
libris arcendis et probibendis, quos vel minime ecclesiae utilitati
quot;^•^xios duceret. Jam anno 1540 ad hunc finem edictum promidgavit,
anno 154G, Caroli Vti maudato, indicem librorum baereticorum
^^ de haeresi suspectorum confccit, qui primus censetur catalogus,
P^^blicâ auctoritate editus. Mox tamen, quot;quum plures quotidie pro-
lt;Jirent haeretica labe conspersi libri,quot; fusiorem indicem facultas theologiae
Concinnavit, qui anno 1550 in lucem missus, anno 1558 Lovanii
gallice fuit rccusus. In hac, ut videtur, altera editione, Cassandri
quot;Hymni\'quot;\' annotati sunt. Catalogus anni 1550 iuvenitur apud van Loon,
I: col. 78, sub titulo: quot;De Catalogen oft Inventarissen van den
^l^iaden verboden Boiicken, ende van andere goede, die men den
Scholieren leeren magh, naer advys der Universiteyt van
Loven.quot; __ Cf. de Ram, ds laudibus etc. p. 58 seqq.
Ejdst. 15 {Opp. p. 1037.)

Es epistola Molinaei ad lioc respondentis apparet,
unum ex Lovanienslbus professoribus, ceteroquin erga
Cassandrum haud maie affectum ^ ), hoc inter aü^
in eo improbandum habere, quod patriam non repeteret,
quodque eas regiones praeferret, in quibus quidvis sen-
tiendi opinandique libertas major esset. Quod tamen
argumentum Cassandro non satis validum videtur.quot;
„Quam multi,quot; inquit, „aliénas provincias, easque
remotissimas, non modo propinquas, certis de causis
incolunt? inter quas non postrema est tuendae valetu-
dinis ; ejus inprimis studiosis et valetudinariis, in quo
ego sum numero, habenda est cura. Deinde ut majot
sit hîc sentiendi opinandique libertas, ea.. . constantes,
et pietatis studio serio incitâtes... a soliditate catholicae
fidei dimovere non poterunt. Itaque de me profiteer, iw
bis aetate nostra obortis undique vehementius procellis
medium cursum... semper retinuisse... Postremo et illud
fateor, me banc non quidem sentiendi et opinandi, sed le-
gendi et cognoscendi quidvis... occasionem libenter ani-
plecti. Video enim hoc genus studii hac aetateln primis utile
et necessarium : nam et haereticorum et perverse sen-
tientium prava dogmata confutari non possunt, nisi
ante cognoscantur, et argumentorum seu potius sophis-
matum et cavillationum, quibus hetorodoxi utuntur,
cognitio ad Sacrarum literarum et ecclesiae catholicae
verum et germanum sensum inquirendum maximum
incitamentum et calcar addit, sed de bis niinc satis.quot;—

1) Apud Burmannum II, p. 246.

gt;) Jodocum Ravesteynium Tiletanum (ran Tielt), strenuum docirinae
Romano-catholicae ecclesiae propugnatorem. Fuit inter collocutores m
colloquio, auno 1557 Wormatiae liabito. Vid. de Eam, Franc. Sonnii
ad Viglium Zuichemurn Eidstohs (Brnxell. 1850) p. 29, et Valer. Andr.
Bibliotk p. 594.

Tandem aliquando, anno 1560, Cassander accepit
censuram jam diu desideratam , Molinaei observationibus
instructam; unde perspicuum fit, liunc in universum
Cum caeteris tlieologis consensisse Gravamina autem
^aec sunt:

1- Cassander Uhros , qui dicuntur Carolinos, de ima-
ginum veneratione, insignes vocarat (p. 155 in Scboliis
ad Hymnos). — Molinaeus non diffitetur, tale elogium
liereseos crimen vix efFugere posse, nisi forte voca-
bulum insignis eandem habeat significationem, ac in
^\'^cutionibus insignis latro , insignis nehulo, cet. Melius
Certe fuisset, ambiguam vocem omitti.

2.nbsp;Dixerat Cassander (p. 218) : „ quod confirmatio
sanguinis in solemni et publica Eucharistiae adminis-
ti-\'atione statim et semper communicationem corporis quot;
consequebatur,quot; et porro: „item confirmatio sanguinis
P^\'o complemento communionis habita fuit, et sine ea
^on judicabatur plena communio.\'quot; —■ Molinaeus Sacrae
^oenae administrationem suh utraque specie minime ne-
cessariam habet, et contendit, omni tempore , quan-
lUam non tam frequenter, communionem sub altera
specie locum obtinuisse.

3.nbsp;Eormulam precationis Omnes Sancti orate pro me
\'ta interpretatus erat, ac si merum desiderium, non ip-
saur orationev% indicaret, adeoque perinde valeret, ac :
»Utinam omnes Sancti Deum orent pro me! quam ve-
lùïx ut omnes Sancti Deum orent pro m-e!quot; (p. 242.)

4.nbsp;Contenderat bona opera non causam esse, sed in-
dicium vitae aeternae, et in eloquio „ propter merita
datur vita aeternaquot; particulam propter effectum indicare,

causam (p. 262). — Culpatis illis sententiis vel

Burman, IL p. 242.

omîssis vel mutatis, Molinaeus amicum „ab aemulorunî
et sycophantarum morsibusquot;\' vindicare poterit.

Cassander, ut sponte intelligitur, criminibus ÜÜ®
respondit. Legiinus resj^onsum in Epist. 19, ad MoH-
naeum Novum ei et mirum videtur, tanta diffi*
cultate et fatigatione vel inspectionem obtineri potuisse;
cum non modo petenti Cassandro ea censura commu-
nicari, sed etiam ultro, idque ante publicam notationem,
exbiberi debuisset. Nihil praeterea in iis, quae scrip-
sisset, acerbiore reprehensione, sed fortassis amica
admonitione dignum esse ; ,, nil enim in his a me fal-
se vel malitiose, licet minus considerate, et apte,
dictum est.quot; Quod autem ad Imuin attinet: quatuor
illos libros adversus Synodum Graecorum de adorandis
imaginibus Niceae habitam , insignes appellavit, primum
quod illustrissimi regis Caroli nomine, assentiente
universa Synodo, cui et Legati Eomani Pontificis
interessent, conscripti et editi sint; deinde quod multis
exemplis probare possit et revera probet, eos libellos
in pretio et honore semper habitos fuisse.

Ad 2dum : Quid hîc offendat, non videt, nam ipse
„ ordo Eomanus,quot; qui publicam et solemnem hujus Sa-
cramenti administrationem describit, aperte tradit „ eos,
quos Pontifex , Episcopi, vel Presbyteri coinmunicave-
rint corpore Dominico, statim ab Archidiacono vel Diquot;
aconis sanguine Dominico confirmâtes fuisse. Quid,
quod ex omnibus veterum patrum ecclesiasticorum scrip-
tis apparet, communionem sub utraque specie semper
usitatam fuisse, imo Leonis et Gelasii Pontificum tem-
pore necessariam habitam. Quo fit, ut Paschasius et
Algerus, quum de légitima et solemni communione lo-

\') ^ï\'P- P-nbsp;scqq.

^uantur, subinde hoc dictum Augustini producant; „nec
quot;earo sine sanguine, nec sanguis sine carne rite com-
iaunicatur.quot; Quod autem, metu effusionis, populi mul-
tituclini corpus in sanguinem intinctum porrigi solebat,
id Cassandri sententiam probat ; „ quorsum enim atti-
\'lüissel intingere, si alterum sufficere putavissent ?quot;
Quod additur a Molinaeo, se non admissurum, com-
^unioHem illam sub utraque specie absolute necessariam
fuisse, ad scholion improbatum non pertinet. „Ego
®uim de absoluta necessitate nihil locutus sum, de or-
\'iinaria et solemni comraunione loquor , quam certe pro
^liquo tempore negari non potest necessariam habitam
fcisse,quot; Scribit porro M. solere se comprobare usum
^Iterius speciei, ex eo, quod Christiani olim hostiam
\'Consecratam paratam habuisse, iterque ingressuri
secum detulisse legantur. „ Veniam mihi dabis ,quot; res-
Pondet C. , „vir eruditissime, si hic aliquid humani
admisisse commonstrem. Nam D. Ruardus [Tapper],
^ir in hac palaestra exercitatissimus et veteranus, ex
«sdem ipsis locis, quibus tu alterius speciei communi-
quot;^Uem astruere niteris, communionem calicis omnibus
eommunem et usitatam fuisse confirmât. Scribit enim,
historia de Satyro, fratre Ambrosii, et sermone
Cyprian! de lapsis, videri, quod illis temporifeus san-
guinem Domini ex calice omnes bibebant, et quod
Corpus Domini eis in manus dabatur, ut vel statim
suaierent, vel secum portarent domum, ibique sume-
^eut^ pgj. temporum inter valla biberent ex calice
sanguinem Domini, et corpus Christi manducarent.
Ita vir ille de consuetudine illius aetatis prudenter
Judicavit.quot; Caeterum observandum est, propositum
Cassandri non fuisse, „ utriusque vel alterius speciei
\'Communionem vel probare vel improbare, sed occasione

5

sumpta ex proposito loco veterem consuetudinem, et
doctorum illius aetatis sententiam explicare.quot; Quod si

omnes libri improbandi sunt, qui consuetudinem utrius-
que speciei sumendae commémorant, aut eam aliquo modo
çommendare videntur, ipsi quoque ecclesiastici libri,
in quibus bymni sunt ecclesiastici, damnandi videntur.
Censet autem M. calicis usum non esse concedendum
laicis; sed alii insignes et exercitati theologi aliter
sentiunt, e. g. Johannes Gropperus et Johannes
Eckius.

Ad ïlum : Ut formulam : „ Omnes Sancti, orate pro
mequot; suo modo explicaret, hoe induxit Cassandrum,
„quod de hac quaestione, an, quatenus, et quomodo
sancti cognoscant et exaudiant singulorum eos inter-
pellantium preces, nil apud veteres neque recentiores
definitum, sed probabiliter tantum disputatum videret.quot;

Ad 4tum : Quod de hac quaestione dixerat C. »
item a scriptoribus ecclesiasticis probatur; v. c. a Thoma
Bradwardino, Bernardo, Petro de Alliaco et Durando.

Concludit epistolam bis verbis : „ Haec quidem pro
tempore de quatuor hisce capitibus dicta sint, non
alia de causa, quam ut modeste, simpliciter et vere
meam sententiam explicem, quam explicationem sive
mitigationem gravibus eruditisque viris satisfacturam con-
fido. Quod si alicubi per infirmitatem lapsus sum, libenter
admoneri et corrigi, doctiores audire et melioribus ratio-
nibus cedere paratus sum, modo ea admonitio et correctio
ex charltate cum mansuetudine juncta procedat. Ad haec
si qua in bis Scholiis sint, quae fortassis non satis
opportune dicta istic legi non expediat, facile iU\'i
omitti patiar. A mùtatione vero et improbatione totius
libelli vellem temperatum fuisset, quod cum jam fac-
tum infectum fieri non possit, certe in futurum id

facile corrigi poterit, quod cum postulo, rem aequis-
Inbsp;simam postulare videor.quot;

Cassandri desiderium, censoram Lovaniensium judi-
■^lum de refutatione sua explorandi, non subito exple--
,nbsp;turn est. Iterum iterumque hac de re ad Molinaeum

scripsit; sed frustranbsp;Venit tandem responsum,

^Uod ejusmodi quidem erat, ut Cassandri exspectationi
!nbsp;Satisfacere posset. Tiletanus solus paucula refutationis

\'nbsp;^oco annotaverat: Hunnaeus et alius theologus, qui

jnbsp;dicitur „ N. Lovmiius,quot; se consentire testati erant

:jnbsp;«t Molinaeus ipse ingenue fatetur : „ Et sane, uni-

1nbsp;Versa epistola mihi videbatur tantopere et authoritate

jnbsp;ratione munita, ut mordendi nullus relictus foret

^ocus,quot; Tantum igitur aberat, ut censura Lovaniensis
^^ütuam eorum amicitiam turbaret, ut ab illo tempore
\'nbsp;e^iam magis magisque accres^eret.

Attamen ita fuerat inexspectata et conturaeliosa
*^®nsura, ut Cassandri animum magno dolore afficeret.
;nbsp;Quod statuere licet ex praefatione operis , anno 1558

eo editi, cui titulus est: ,, Liturgie a de ritu et
\'Ordine Dominicae eoenae celebrandaequot; eet. Scribit
^iiim, primo sibi propositum non fuisse, liturgica ilk
\'Scripta in lucem prodere, „ donee me nonnulli amici
viri boni ad publicationem hujus opusculi incita-
^^nt, nonnihil, ut fateor, renitentem, ut qui varieta-
et malignitatem judiciorum hac nostra aetate
^teunque cognitam habeamquot; ; et consulte monet

Vid. Epïstt. 23. 25. 29.

Scribit tamen M. quot; Equidem iis, quos du.iores paulo intelïod
tibi, nihil unquam communicaviquot; (Barman, II: p. 252).
p. 1—88.

quot;) Opp. p. 4 — Majorem etiam indignationem ac dolorem significant
^«rba, qxiae hîc seqmintur (p. 5), quibus de eorum injuriis querimr.

5 *

lectores se nou judicis vel disceptatoris ac ne consul-
toris quidem, sed iudicis tantum et narratoris personam
sibi sumpsissenbsp;Ad banc studiorum rationem per-

sequendam illum, praeter insitam naturae vim etiam
temporum, in quae inciderat, conditio invitaverat;
„ cum quae bodie totum fere Christianum orbem
perturbant controversiae, maxime in rituum externoruin.

» qui vanissirals suspicionibus (quas aut ipsi sibi ex inanibus conjecturii
finxerunt, aut ex levium aut pravorum bominum delationibus conce-
perunt), adducti, bonis viris, quorum nondum animum perspeotum
habent, obtrectave etiam apud graves et iu dignitate constitutos viros
non verentur : quibus boe nnum imprecor, ut charitatis officiis exbiben-
dis eum potius, cujus nomen usurpant, imitentur, quam ut falsis
calumniis adversus insontes struendis, professione sua indigna admittere
videantur.quot;quot;

1) Conferantiir, quae scribit Epist. 11 (p. lODO); quot; Pradentmn autem
virorum ecclesiasticae puritatis studiosorum erit hinc cognoscere,
quid in praesenti forma Missae Eomanae desiderari videatur; et qua
ratione ad exemplar priscae consuetudinis pleraqua constitui possint.
Ego vera consulto nil de meo adject, ne caluinniandi materiam improbis
hominibus praebeam.quot; Quid, quod etiam Bonaventura Vulcanius (de
Smit), Cassandri amicus (vid. hujus Epist. 13 et conf. H. Q. Janssen,
o. 1. 11: p. 238), in regulis, çommendationis loco, quot;Liturgicisquot;
praefixis, diserte mere historicam hujus operis indolem urget :

quot;At ne te Uiteat, benigne Lector,
Auctorera nihil hoc suo Hhello
Censoris vice reprobare veile:
Sed tantum historiam rudem sec^uutum
E scriptoribus optiniia petitam,
Liquisse arbitrium püs bonisque .
Qaoraiu fretus ope et benignitate,
Be Momi inridia paruin laborat.

») Parvi ducebat Scholasdcorum spinosas et subtiles quaestiones. Initio
praefationis vel quot; epistolae ad lectorem» non quidemquot; (inquit),
» in id studii genas [se, studium impondo], quod argutias et subtilitates
quaestionum tractat, aut latentia mysteria curiose rimatur, in quo ingenii
acumen maxime cernitm-.quot; Observari quoque mcretur, eum, in iis
etiam locis, ubi non potest non dogmaticas quaestiones tractare (e. g-
in Comrmntario de daabus in Cto nataris et unica hfpostasi), pro
maxima «püdem parte historica via incedere.

ceremoniarum ad Dei cultum exteriorem pertinen-
tium, diversitate consistant.quot; Est igitur opus illud
lt;^odex quidam liturg ie us : liturgiarum series, chronolo-
gico ordine dispositarum, ita ut capite primo ritus
describantur, quibus Judaei celebrioribus festis uti
solebant. Niliil autem in hoe opere ipsi Cassandro
tribuendum est, nisi breves annotationes, quibus voca-
b^la quaedam antiquata, in liturgiis occurrentia,
ßsplicantur, ita tamen ut a dogmaiicis declarationibus
prorsus abstineat Ex epistolis ejus apparet, ritibus
illis antiquis quantopere delectaretur, quamque sedulam
operam adhiberet, ut rarissimas quasque liturgias
ïiancisceretur Haec collectie anno 1561 aucta
tribus libris „ordinis Romani: de officio Missaequot;
quibus, appendicis loco , addita est „ Expositio qua-
^ündam vocum ecclesiasticarum, quae in his libellis
passim occurrunt, vulgo minus notarum, potissimum
Scholiis D. Petri episcopi Urbevetani, Juris
Canon. Dr. in vitas Pontif. Damasiquot;

Ad Seriem operum ecclesiasticorum, a Cassandro
editorum, pertinet etiam fasciculus precum ecclesias-
ticarum, quas anno 1560 praelo tradidit Adolpho

\') Sic explicat v. c. vocabula graüarum actio (p. 12) — agape
(p. 14) — litiirgia (p. 15) — coUectam el Doininicum agere (p. 33) —.
^I\'ior scholae (p. 47) — chorus (Ibid.), alia.

\') Vid. Epist. 4. 14. 15. 16. 23.

\') Opp. C. p. 89 — 145. — Postea editus est ordo Romanus ab
lïittorpio (Colon. 1568) et Perrario (Romae 1591 et Parisiis 1610).
Mabillonius collectioneni 15 ordinum Eomanorum, commentario in-
strucfam, edidit in Mus. liai. II.

quot;) Preces ecclesiasticae, ywae COLLECTAE vulgo dicuntur, ex variis hbris
^^^lesiasticorim officiorum diligenter conquisitae (stQ. Opp. p-301—448.
^ox collecta (gr. (TVVX^lç), in veteri ecclesiastica lingua, v. c. apud
Tertullianum et Cyprianum, de toto Missaa celebrandae officio, adhi-

Baersio, amici ac patroni, caneellarii Clivensisi, fifo
dedicatae sunt epistolâ, qua de precura illarum anti-
quarum pretio, et de verae orationis notis chara-
cteristicis, lectu dignissima nobiscum communicat. 1«
fine collectionis invenimus Cassandri ipsius „Precationem
quotiditianamquae breviore forma etiam occurrit i«
Ilymnis Eeelesiasticis ; quam orationem, quod scrip-
toris prodit animum pium ac pacis ecclesiae studiosum f,
totam Mc describendam judico:

Omnipotens aeterne I^eus, qui legibus aequîs,
Et coelum et terras et tartara saeva coerces:,
(iui, quamvis celsa sis majestate verendiis,,
Vota tamen cineris n©n aspernare precantis „
Da precor ut tandem discordia noxia cesset^
Pacotoque tiram jiOmen celebretur in orbe,
Kegnm corda, tuo nutu quae subdita parent,.
Flecte, ut sancta tui ex tendant pomoeria reguL
Obsita quae nimium, beu! multis ecclesia squaleê
Soruibus, banc prisco puigatam redde nito-ri^
Afflectamque tuere, premit quam perfidiis hostîs,
Conaturque tuum in terris extinguere no-men.
Fac, ut quotquat adhuc dispersi in montibus erranfr
Agniculi, ad tutum coeant, pie Pastor, ovile.
Arc© pestiferum teneris a floribus austrum,
Et saevos iiquidis depelle a fontibus apros.
13a mihi catholicae fidei fundaniine nith

betur; in posterioribus sci-iptis, sensu sfnctiori, de oratione, quae ïö
S. Coena celebranda, partis cujusdam S. Scripturae praelectioni
q. d.), antecedere solebat (Vid. Ascbbach, Kirchenkwikcni, in vocibu»
Collecta et Messlitur^ie). Latissimam vim Cassander vocabnlo tribuit»
scvibens: quot; Milii non absurde dici posse videtur Collectas, sive, ququot;\'^
idem valet, collectiones vocatas omnes illas orationes, quae ab episcop-\'gt;
vel prcsbytero, non modo in celebratione sacrae Communionis, sed in
quavis sjnaxi, etiam matutlia et vespertinu super populo vel coeta aliqni\'
«oliccto recitabantur.quot; (p. S08.)

Neve ullus, quamvis blaudus, me hinc abstraliat-error,

Daque tui verbi purum eomprehendere sensum ;

Et, si quid forte effugiat, ne ducito culpae.

Maudatis parere tuis sit prompta voluntas.

Et, sicubi fragilis peccat, dimitte benignus.

Da precor, ut vigeat mens sana in corpora sano:

Haee ut juncta tuae pariter sint Organa laudis.

Suffice, quod vitae huic miserae exiguaeque traheudae

Sit satis, adde animum contantum vivere parvo.

Eac praesens aeque duret constantia mentis,

Ne premar adversis, nimium tollarve secundis:

Sollicitis ne jactetur mens anxia curis.

Xn te, cui cura ast nostri, secura recumbat.

Ultima quae cunctis finita est linea rebus

Sit mihi mors mortis limes, sit janua vitae,

Extremoque die, judex quum sederit aequus,

Inter foelices dextrum me collocet agnos,

Haec pia vota pater per Christum suscipe natum,

Qui tecum sancto cum flatniua ragnat in aevum \' ).

Amex.

Valde dubito, num vir clariss. P. Hofman Peerlkamp in opere
vita^ doctrina et facidtate Nederlandorum, qui carmina latina compo-
^^erunt, tam severe de Cassandri poësi judicasset, si hîc laudatum
Poëma cognitum ei fuisset. Si quid mei judicii est, multis nominibus
quot;Precatio quotidianaquot; laudari meretur; quanquam in argumenti disposi-
tione Cassander magnam partem imitatus esse videtur Eugenium, To-
^^tanae sedis episcopum, cujus carmen quoddam, sub Orationis titulo,
invenitur in Cass. Opp. p. 442 seqq. Mhil affert vir claiiss. e Cassandri
Poenaatis, nisi brevius epigramma in antiquitates Laurinorum et Goltzii
p. 73) de quo sic judicat: »Haec si ad vivum reseces, nihil sunt
•^isi aurium tinnitus. Et minime mihi placet, quod a significatione no-
^ïünuni Laurini et Goltzii (Jurei) abstinere non potuit.quot; Quod ad prius
^•-tinet, hujusmodi epigrammata plei\'umque ingenium magis quam cogi-
\'ationeni sapiunt, neque adeo in iis desiderandum, qnod proprium iis non
Quod idem valet de verborum liisu improbato: pertinet Ole lusus ad
poeseos genus, cujus quasi imdullam constituit. Et celebriorum
poctarum (Vondelii v. c. nostri) Epigrammata tali verborum lusu
designantur. — Caeterum arbitrer, Cassandrum non gatis poëmatum

Sic igitur hujus Periodi parte priore ad finenï pef\'
ducta, omnibus spero lectoribus persuasum fore, intra
annos 154:9 et 1561 Cassandri studia ac sententias
mirum in modum mutata faisse. Quod si banc eandem
partem praeparatoriam dixi, non ideo feci, quod per
illud tempus sententiam ejus, de vera ecclesiae con-
ditione et optimis restaurationis mediis firmatam non-
dum fuisse putem , sed quod bue usque occasione ca-
ruerat aperte et plene de bis disserendi. Multa scrip-
serat, fateor; sed ad nnem magis peculiarem, addefea-\'
dendam nimirum ecclesiae doctrinam adversus hunc ilium-
veerrorem, aut illustrandam unam alteraiïive quaestîonem
ecclesiasticam, \' Eo accessit, quod experientia eum jam
docuerat, nihil fere qirempiam, quantumvis modeste
et pie, dicere posse, quin hereseos culpara sibi contra-
beretnbsp;Quibus omnibus factum est^ ut nondum

aperte sententias suas pervulgaret,. et omniiao obser--
^ andum est, eum, tempore colloquii, anno quot;1557
Wormatiae babiti, illa in urbe commoratum quideuï
esse^), nec tamen ipsum dlsputationum participem
fuisse ; licet eodem jure inter Adjunctos collocutoru-m
occupasset locum, quo e. g. ejus socius Geoi\'gius Wi-
celius Sed tandem , quum viri, summis honorî-

reliquisse, ut de horum pretio judicium fèrre possimus omnibus nume^
ris absolutum.

In transitu etiam eommemoro, non tantum IL/mnos Ecdesiasiicos ^
sed et Litargtca et Preees ecdesiasticas theologorum censura eon-
demnatas fuisse. Vid. Epist. 23 ad Molinaenm et 34. ad Solinandrum.

gt;) Vid. Epist. 13 {Opp. p. 1092).

Eventus hujus colloquii infelix, cujus causa erat Protestantium,
inprimis hypei\'-Lutheranorum , intolerantia, ex historia satis notus est.
Ad colloquii Wormatiensis historiam illustrandam maximî sunt momentî
epistolae jam citatae Sonnii ad Vigîium (ed. de Ram. Epist. 16—25).
Sonnius, qui Adjunctus Gollocutorum interfuit colloquio, qixique etiam
cdidit libnm Actonim colloquii Wormatiensis (de Eam o. 1. p. XLIV),

Ws consplcui, principes adeo, utramque Christiana®
Societatis partem inter se reconciîiandi, desiderium
capere coepissent, et in Cassandrum, huic proposito
perficiendo aptissimum virum oculos converterent ; tum
deinum propria ipsius de ecclesia ejusque emendatione
Sententia, ratione docta ac certis principiis nixa, ab
explicari et commendari coepit. Itaque anno 1561
deinde , omnes vires impendere videmus Cassandrum
studia et opera irenico-practica, nec dubito postre-
lîiam ejus vitae partem caeteris graviorem vocare.

PARS ALTERA,

Quid Cassander pacis ecclesiae resiaurandae
causa egerit? (1561—1566),

Inter Cassandri amicos principem locum tenet Fran-
ciscus Balduinus, qui, anno 1520 Atrebati natus, duas
pî\'aesertim ob causas famam sibi conciliare valuit;
ob claram nimirum , pro ea saltem aetate, juris scien-
tiae notltiam, quacum ecclesiasticae antiquitatis studium
^onjungebat, et ob opinionum, ad religionem pertinentium,
löconstantiam. Tam parum sani ac certi erat judicii, ut
^\'el brevissima cum hominibus aliter sentientibus con-
suetudo efficere posset, ut ad aliam Christianorum so-
c^etatem transiret, et, Genevae degens, cum Cal vino,
î\'^^risiis autem, cum Eomano-Catliolicis faceret

®ûri aliter non potuit, quin ista Protestantium coîiocutorum dissensione
ßiaiigne gauderet. Scribit (ep. 20); quot; Dissensio facta est, Clarissime
Iracses, inter adversarios nostros, gravis sane, et\'(ut audimus) ir-
^\'econciliabilis nec supprimere potest votum mere satanicum; quot; faxit
oinnipoteus Deus ut accrescat magis ac magis!\'\'\'\'

\') Quoties Balduinus religionem mutaverit, ostendit nobis locus ^
\'lui sequitur, Eiveti (vid. P. Henry , Das Leben Johann Calvins, des

Minime igitur mirandum , levera inconstantemque virum
a Protestantibus graviter saepe reprehensum, et Tri-
apostatae vel Ecebolii nomen ei datum fuisse Ne-
que ipse quidem Cassander, quanticunque ceteroquin
virum erudîtnm duceret, semper de eo benignum ju-
dicium tulisse videtur; dicit enim alicubi, de Balduino
agens: „cujus ego Ingenium miror, institutum non in-
telligo. Certe multi boni viri gravitatem in eo deside-
rant, et ego quoque nonnibil habeo, quod in fide
praestanda in eo requiramquot; Balduini tamen operâ,
anno 1561 Cassander irenica sua consilia aperire coe-
pit. Ille enim eo tempore in aula Gallica commora-
batur, ubi etiam Antonii regis Navarrae filii educandi
cura ei mandata erat. Circa idem tempus duae in
civitate partes, Plugonistas dico et Catholicos atque
in primis utriusque principes, tam hostili animo se invi-
cem oppugnabant, ut atrocissimae caedes brevi metuendae
essent. Qui, partium studio nondum abrepti, ecclesiae
ac civitatis commoda propriis adhuc anteponebant, pa-

grossen Reformators, III. 2 p. 552, not. 3, cf. Bayle in Vocahul.
art. Baudouin) : » Ejectum te Balduine, et excominunicatum ab omni-
bus piis , quicunque in Gallia aut Germania nomen tuum audierunt,
negare non potcs, Septies Ms viginti annis religionem muiasti. Non
saepius fere serpentes pellem mutant.quot; cet. Caetei-um , pro illo quidem
tempore, juris peritia eminuisse videtur, et Biturieis, Argentorati,
Heidelbergae, Duaci tandem , multos allexit auditores. Quum in eo
esset, ut una cum duce Andegarensi ad Poloniam iter faceret, ubi
in Universitate Cracoviensi professorali munere functurus esset, mortuus
est anno 1573.

Ecebolius sophistes erat saeculi 4ti, qui semel atque iterum
religionem Christianam cum Ethnicorum cultu pei\'mutavit. Vid. So-
crates, Histor. III. 161 (ed. August. Taurin. 1747). Cf. W. Moll,
Het kerkel, leven dsr Christenen gedurende de zes eerste eeuwen, 2ae
edit. I. p. 320.

\') Opp. p. 1153.nbsp;*

cem et emendationem ecclesiae ante omnia promovere
studebant; et colloquio, mense Septembri 1561 Pos-
liabito, quamvis ceteroquin exspectationi parum
responderet, boe sane efïectum est, ut Calvinistis in
causa religionis libertas certis limitibus circumscripta
Permittei\'etur In Iiis viris, pacificationis et reconcilia-
tionis studiosis, recensendus etiam est rex Navarrae,
generosae Johannae Albretanae conjux, qui modo majoris
fuisset animi vigoris ac constautiae, Eeformationis cau-
sam strenue profecto egissetnbsp;Balduino in aula
comniorante, regis pacificationis studium, ut quisque
facile intelligit, magis etiam invaluit, praesertim, postquam
Icgerat Cassandri scriptum, a Balduino secum iu Galliam
düctum cui titulus est: De officio pii ac puhlicae

\') Notum est Bezae offatum de Sacra Coena, in colloquio illo
pi\'onuntiatum, quot; tantum distare ab Eucbaristia Domini corpus, quantum
■caelum distat a nobis quod memoratur etiam in epist. Ximenii ad
\'-assandrum (Burman, o. 1. II. p. 237). Dixerit aliquis , Bezam,
quiim verba illa coram advei\'sariis non retineret, imprudenter sane sese
Sessisse. At vero , quid cogitandum est de catholicis colloctitoribns ,
qui, Y©i-bis audiüs, tantum ostenderent stuporem et indignationem,
quasi Bezae sententia prorsus nova inauditaque esset, nec plane cum
Calvini placitis conveniret ? — Cassandrum autem non adeo benignam
Beza, neque de Calvino, opinionem fovisse, sponte intelligitur.
iiUnc vocat plerumque quot; antistitemquot; sive » dictatorem Lemannicum.\'^
p. 1133, 1138). — De colloquio, Possiaci habito, vid. Hering,
h I. p. 365 seqq.

Cassander, ecclesiastica et politica Galliae conditione bene per-
Specta, narrat {Epist. 37, p. 1131), regionem illam tunc temporis in
ti\'es factiones divisam fuisse, quarum una ab adversariis Papistarnm
öiceretur , cujus princeps esset Cardinalis Turnonius : altera Ilugoni»\'
\'quot;■rum, yel Cahinianorum vel novellorum, principe Domino Condaeo y,
Navarrae fratre. »Tertio loco est ordo moderatoruni et pacifica-
\'Orum , qui et corrigenda nonnulla in ecclesia agnoscunt, neque tamen
^»iportunitatem novellorum (ut vocant) concionatorum approbant,quot; cu-
Jquot;\'S sentontiac et animi esse etiam censet regem Navarrae.

\'■) Vid. ^hac de re Thuanus , Hisior. sui temporis, vol. II. p. 38.

tranquillitatis vere amantis viri in hoe religionis dis-
sidioquot;quot; Auctoris nomine celato, quis esset dubitari
potuit ; et mos prodiit refutatio, a Cal vino scripta ,
sub titulo : Jo. Caloini respomio ad versipellem quen-
dam mediatorem, qui pacificandi specie rectum Evan-
gelii cursum in Gallia abrumpere molitus est. Gen.
1561, qua Balduinum, quem auctorem putabat,
acerrime increpatnbsp;ßespondet ei Cassander satis

ample in Apologia quadam, quae, cum modesta
oratione tum vero eruditioue, omnium laudibus digna
est : Traditionum veteris ecclesiae et sanctorum patrum
defensio adversus Jo. Calvini importunas eriminatio-
nesnbsp;^uodsi avemus scire, quem locum C. inter

illius temporis moderatores teneret, necesse nobis est,
non tantum ad tractatum Cassandri „ de officioquot; etc. ,
sed etiam ad Calvini refutationem atque illius defen-
sionem animum attendere.

Post brevem quandam introductionem, qua et Pro-
testantes et Catholicos iniquitatis accusat; illos, quod,
odio vitiorum, etiam quae sana aut certe medicabilia
erant, praecidenda et removenda contenderent, hos

») Opp. C. p. 781—797.

= ) Quam Calvini acerbitatem ut aliquatenus saltem defendamus,
recordemur oportet, quam perfidiose Baldninus cum illo egisset ; quod
narrat nobis Henry, 1. 1. p. 549 seqq. (Quid Balduinus ab hac, Cal-
vinus et Beza ab altera parte advei\'sus se invicem scripserint, indi-
catum est ibid. p. 559 seqq). Nihilominus tamen hoc jure Calvino
opprobrio ducitur, quod, quum compertum haberet, non Balduinum j
sed Cassandrum esse auctorem , de hoc etiam ignominiose locutus est.
Vid. C. Opp. p. 808. — Calvini autem » Eesponsionisquot;\' maxima pars
iuvenitur in Gass.\' Opp. p. 799—807.

») Opp. p. 809—878. — In hac autem defensione ita Cassander
rem instituit, ut ipse nomen suum reticeat, sed flctas personas , Mo-
destnm et Placidium, ad suam causam defendendam inter se collo-
quentes induoat.

^\'ero, quod caeco quodam amore corporis etiam vitiata
et morbida, tanquam sana et bene habentia, tuenda
susciperent, — transit ad viam ostendendam, quâ
ecclesiae emendationem et reconciliationem promoveri
posse speret Sunt autem, ait, judices et arbitri in
hoe difficillimo negotio consulendi,- et nullum firmius
est et certius judicium, quam ipsa Scriptura sacra
ejusque vera et sana intelligentia.quot; Neque enim nudus
Scripturarum contextus, sed ipsarum Scripturarum
intelligentia in quaestionibus religionis dijudicandis ad-
liibenda est. „Primo, quia Apostoli doctrinam Christi,
quae compendio his scriptis continetur, multo pluribus
Verbis populis, ad quos destinati erant, exposuerunt et
explicarunt: tum etiam, quod haereses, quae brevi
post Apostolorum decessum, extiterunt, cum pleraeque
Scriptu.ram ipsam, jam ab omnibus receptam, negare
lion possent, de intelligentia tantum Scripturae quaes-
tionem movebant.quot; Quae quidem intelligentia petenda est
^ communi consensu et publico testimonio omnium ec-
clesiarum, quibus doctrinam a Christo acceptam, tan-
quam depositum quoddam, Apostoli commendarunt.
Atque haec est, quae catholica traditio et veritas non
scripta a nonnullis appellatur, nec quidquam aliud,
i^isi Scripturae ipsius explicatio et interpretatie: „ita
Ht non inepte dici posset, Scripturam esse implicatam
quandam et obsignatam traditionem, traditionem vero
esse Scripturam explicatam et resignatam.quot; Jure igitur
quot;^hicentias Lyrinonsis, qui sub aetatem Augustini
vixit, haec duo ad profligandas haeseres proponenda
lt;^onfirmat: canonicam auctoritatem et catholicam tradi-
tionem; non, quin canonica auctoritas sufficiat: sed

Opp. p. 7S2 seqq.

quod Scripturae verba in varias sententias ab împiiS
et imperitis hominibus distrahantur. „ Quae quidem
catholica traditio tribus notis deprehenditur, antiqui-
iate, universitate et consensioneT Et hodie quoque
ejus necessitas deprehenditur. „ I^am , exempli causa j
haec verba: In principio erat verbum, quin ab Apo-
stolis scripta sint, nemo inficiatur. ... ISTos autem ex
perpepetua hac traditione, et antiquissimorum patruui
concordissimis scriptis, et veterum conciliorum gravis-
simis decretis, ad nos usque propagata, per y^iyov.....

personam et ÙTrôcrrxinv siguiucai^ credimus.quot; Idem
accidit in locis Joa. 1, 14quot;; Joa. 10, 30, et multis
similibus.

Antequam progrediamur, videamus, quid Calvinus his
objiciendum habeat Fatetur, non ideo traditam esse
Scripturam, ut aboleat prophetiae donum , ac tenendam
esse Petri regulam : „ non esse privatae interpretationis
quae scripta sunt Dei oraculaquot; (2 Petr. 1, 20.). Sed, ne
quid momenti in se contineat Scriptura , Cassander,
(quem studio censorem appellat Calvinus), post-
quam visus est aliquid Scripturae deferre, in ejus
locum substituisse dicitur hominum placita, quae catho-
licae traditionis elogio insignit, ut Veritas non scripta
una valeat. Negat porro Calvinus, Scripturam tarn
difficilem intellectu et involucris tectam esse, ut ad
ecclesiae auctoritatem confugiendum esset; et, ad pro-
bandam ejus perspicuitatem, ad locos vulgo allatos pro-
vocatnbsp;Haud magis concedit, haereses, paulo

post Apostolorum mortem exortas, non Scripturae ver-

\') Opp. C. p. 801.

Deuteron. 30, 15; Ps. 119, 105; Ps. 19, 8; Jes, 43, 19; 2
Petr. 1 , 19; 2 Tim. 3, 16; Joa 20, 31.

bis, sed Sana intellîgentia proflîgatas esse. Scilicet dei-
tas Christi in solo concilii decreto fundata erit! Sed
oannis verba satis perspicua sunt: „ubi sermo voca-
tür X)eus, haec locutio clare sonat essentiam ; ubi
Sutern additur, fuisse apud Deum , hypostasis palam
^onstratur.quot; Quod idem valet de aliis locis allatis.

I^espondet Cassander minime se Scripturae auc-
toritatem labefactasse. Quod enim dicitur „ Scriptura
^tejus veraintelligentiaquot; perinde valet ac si dicas „Scrip-
^^ra recte et sane intellecta.quot; „ Intelligentia ergo
^cripturae, quae ex traditione percipitur, non est ab
ipsa Scriptura separanda, cum in ea contineatur, vel
tanquam definitio in definite : vel tanquam conclusio in
Pi^aemissis.quot; Quid, nonne ipse Christus adversus
adduceos intelligentiam legis potius, quam ipsa verba
^ttulit? (Matth. 22.) -- Est autem hîc duplex Scrip-
turae locorum genus distinguendum. „ Alia enim ex
ipsis verbis manifestum sensum habent, de quibus nemo
^Uquam controversiam movit, nisi qui ipsam Scriptu-
^ain simpliciter negarit---- Alia sunt quorum senten-
tia non statim cuivis tam obvia et plana est, quin in
^ienam et contrariam sententiam trahi possint.....

^rum bis opponitur una plana, certa, constansque
^^ötentia, quae, antiquitus ab ipsis Apostolis et eorum
^Uditoribus tradita, ad nos usque manavit.quot; Neque
tarnen humanis decretis subjicitur divina Scriptura :
quot; enim cuivis homini, imo ne universali quidem
^oncilio, talem intelligentiam comminisci licet. Eam
tantummodo recipiendam constat, quae anti-
l^ntus (ut diximus), cum ipsa Scriptura, ab ipsis
Postolorum temporibus, est traditaquot;. ... „ Neque

^PP- p. 820 sqq.

vero alia vis tribuitur traditioni in vera intelligentia
a falsa discernenda, quam habeat in veris scriptu-
ris a falsis et adulterinis dignoscendis..... Et quod

timemus, ne falsae traditiones pro veris et Äpos-
tolicis obtrudantur, facile Iiis notis

[Vincentianis]

diligenter exploratis et adhibitis propulsatur.quot;
Nihil igitur erat, quod ea, quae de intelligentia et
traditione, Scripturae adjungenda, dicta essent, taio
odiose a Calvino „ sugillarentur cum eadem prope-
modum ab alterius partis ducibus proferantur (a Bu-
cero V. c.). Sed ipsius Galvini verba in prompt«
sunt, qui adversus Pighium de lih. arbitrio scripsit :
„ non difficulter inter se et Pighium in hac de tradi-
tionibus contentione con venire posse, si modo ecclesiae
traditionem ex certo et perpetuo sanctorum et ortho-
doxorum consensu demonstraret, atque iis simpliciter
et candide ad veram et germanam Ecclesiae doctrinal
comprobandam uteretur.quot; Nihil aliud Cassandro pi\'O-
positum fuit ; et, quod addit Calvinus : „ nunc si
privato paucorum consensu communem ecclesiae coo-
sensum facere velit Pighius, non recipiam,quot; in e®
quoque consentitnbsp;Quamvis autem testimonia de

perspicuitate et certitudine Scripturarum, valere dicat»
quum de praeceptis piae vitae verique cultus serfflO
est, perhibet tamen etiam, esse locos, in quibus niV-
steria salutis explicentur , qui, non aequalibus quidem gt;
Christum vel Apostolos audientlbus, sed posteris»
explicationem et interpretationem requirant ; quod idem
jam Petrus de Pauli scriptis affirmet (2 Petr. 3, 16-)
„Quod si simpliciter omnia, quae ad fidem pertinent,

\') l\'aullo post (p. 826) locum aftert Melanthonls, quo hic etiani.
ad mentes confîrmandas , consensum i^eriiatis plurimum conducere ait-

^am manifesta et obvia sunt, ut nullius prorsus inter-
pretationis indigoant, qui fit quaeso ut hodie de gra-
vissimis articulis, et quos ad religionis puritatem per-
tinere putant, tantopere decertetur, idque ab iis, qui
utrinque et Scripturae testimonia producunt, atque in-
ter prima dogmata hanc Scripturae elaritatem et cer-
titudinem ponunt?quot; Porro exempla affert Calvinus,
lt;iuibus ostendere nititur, non omnium controversiarum
explicationem ex vetustis scriptoribus peti posse ; et af-
firmat ex praecipuis fidei nostrae capitibus, tria haec non
^ïiinima, De aatur-ae rtasir^ie cm\'^riiptione^ gratuita jus-
*ificatione et de sacerdotio Christi, tam obscure ab illis
attingi, ut nihil inde certi elici possit. At vero, ut
We thesi occurratur, provocat Cassander ad episto-
lam Leoais, urbis Eomae ep\'scopi, ad Leonem Augus-
\'^um, ex qua postquam verba ad rem pertinentia pro-
diixit, „obseero te,quot; inquit, „ aequissime lector, quid
de hisce praecipuis fidei capitibus, in quibus naturae
Wmanae per Christum mediatorem instauratio con-
^iiietur, clarius, certius et religiosius dici potuit?quot;
Quod si adversarius Leone, interprete et tanquam le-
gato antiquitatis, contentus non est, ex ipsa antiquitate
adducit Irenaeum, cujus in scriptis „doctrina haec de
corruptione nostriie naturae et salute per Christum
^estituta, non obscure explicatur,quot; quod probat Cas-
sander ex Lib. III, c. 19—22; IV, 13; V, 77.
^ec tamen inficiatur „ controver.siam quoque hodie in-
cidere posse, de qua in .scriptis veterum dilucidior ex-
Plicatio desideretur,... Sed contra negari non potest,
bodie quaestiones, easque non leves, excitatas, iu qui-
tus explicandis praecipuum ex perpetuo hoc consensu
universali ecclesiae traditione momentum aecedit,quot;
lt;lUod in aliis valet de infantium baptismo.

G

Vidimus igitur hucusque, quid Cassander primis
illis Calvini objectionibus opponendum habuerit. Jam
vero redeamus ad illius scriptum. Postquam in prae-
cedentibus in universum constituit normam , ad quam
varias controversias dijudicari velit, régulas quasdam
proponit, quibus sententiam suam magis illustret
Hae sunt:

„1. Eam doctrinam veram et catbolicam babendaiu
esse judico, quae Sacris litteris est expressa.

2. Quae ex mente et intelligentia earundem litera-
rum ab ipsis usque Apostolorum temporibus est tra-
dita, et per successionem ad nos usque derivata, qua-
rum utramque pari fidei integritate amplectendam duco.quot;

Rogat Mc Calvinus^): „Ubi ergo illud Pauli, fideiu
ex auditu esse, auditum ex verbo Dei?quot; (liom. 10, 17)-
Primum inter illos conveniat, quid sit verbum Dei ?
Eespondebit censor, „ aliud esse scriptum, aliud non
scriptum,quot; quod verbum non scriptum tribus rursus
notis deprehenditur „antiquitate, universitate et con-
sensione.quot; Sed nihili est ista distinctio. „ Quid eniiu
est universitas et consensio, nisi universalis consensus?
quia si pars tantum consentiat, nihil ad traditioneiu
ecclesiae.\'quot; Et plures etiam quaestiones oriuntur: suf-
ficitne unaquaeque ex notis? estne in sola antiquitate
acquiescendum, an tres notas simul connexas esse
oportet? quaenam est vetustas, cujus decretis parenduiu
sit? Pi\'ocul dubio „nobis insulsas naenias jactabit cen-
sor, quae sub nomine Ignatii, dementis, Lini et si-
milium circumferuntur.quot; Miratur igitur Calvinus,
Cassandrum lucem , quae refulgeat in Scripturae sim-
plicitate, ex confusa densaque priscorum interpretuiu

p. 783 seqq.nbsp;p. 802.

caligine peti jubere. „ Haec fuit origo Cabalae, quae
\'Tudaeos fascinavit. Hinc prodiit Pharisaeorum secta.,..
Ex eadem lacuna emersit Papatus: nec alia fultura
ïiititur Mahometis religio. Quibus exemplis satis su-
perque monemur, quam exîtiale sit, vel tantillmn a
ïgt;uro et genuino Dei verbo deflectere.quot;

Cassander in responsione saepe repetendum dicit
quot;^\'erbum non scriptura non esse aliud, h. e. diversum et
alienum a scripto; sed ideo tantum non scriptum dici,
quod scripto non expressum sit. Quid igitur causae est,
\'^iir tantopere hoc verbum non scriptum metuatur,
\')Cum pieraque omnia, quae ad hoc genus pertinent,
i^irn olim.... priscorum patrum monumentis et prima-
riorum conciliorum decretis , qtiihus ipsi quoque aucto-
ritatem se de ferre profitentur, satis luculente expo-
sita sint? Neque enim conciliorum propositum fuit,
iiovum Dei verbum cudere, sed acceptum a majoribus
\'idversus haereticos illud impugnantes vindicare.quot;
Quae Calvinus adversus illas notas Vincentianas pro-
fert, parvi momenti sant. „Esto, nihil sit aliud uni-
\'^\'ersitas et consensus quam universalis consensus, an
ideo rei explicandae causa separatim poni non potue-
runt?quot; Sed praeterea Vincentii mentem, atque adeo
ipsam non satis observasse videtur. „Nam haec
^oiisensio, . .. non ad universitatem tantum , sed etiam
antiquitatem referenda est, ut .... dicendum
®it : Antiqua et universalis consensio, sive .... : Uni-
quot;^\'ersitatis et antiquitatis consensio,quot; sive, ut in com-
\'\'\'^^onitorio pro cailiolieae fidei antiquitate et universi-
tate loquitur: „Magnopere curandum est, ut id te-
^eamus, quod ubique, quod semper, quod ah omni-

\') P- 839 seqq.

bus creditum est: hoc est eten im vere proprleque ca-

tholicmn..... Sed hoc ita demum fit, si sequafflur

Universitäten!, antiquitatem , consensionem.quot; Nec
centius solus hanc viam et rationem commonstravit, sed
alii etiam insignes in ecclesia viri; in quibus Tertul-
lianus (de haeret. praescript.) Basilius (de Spir. Sancto),
et Augustinus [adversus Manicliaeos), — Falso autem
suspicatur adversarius Cassandrum ex eorum esse nti\'
mero, „qui ambiguis, falsis et supposititiis script\'^
nitantur. Quamvis enim praestantissimorum quorun-
dam et antiquissimorum monumenta aliqua interierint,
tamen adhuc satis multa tanquam e naufragio vel iquot;\'
cendio reliqua sunt, ex quibus veritatis testimonia
sumi possunt.quot; Haud majoris ingenuitatis et candoris
est, quum Judaeos efFascinatos, Pbarisaeos et Mahn-
metanos Papatui socios adjungit, „quod fortassis fei\'^^
poterat, si Papatus nomen ad eos tantum, qui dig^i\'
tatis vel questus sui causa crassos et manifestarios
abusus praetextu Eomani Pontificis defenses et confii\'\'
matos volunt, omnemque, quod in se est, ecclesiae
instaurationem impediunt, astringeret.quot; Sed etiam
quae de Judaeorum Cabala dixit, longe secus sese
habent. „Nam... vera Cabala nihil aliud erat, quam
doctrina viva voce tradita, continens certissimam m}\'quot;
sticorum quorundam divinae legis scriptorum interpr«^\'
tationem, quam oraculo divino Mosern suscepisse a\'\'
deinceps selectis senioribus tradidisse, eoque modo ad
posteros propagatam existimant.... Illud quidem cer-
tum est, quicquid apud Pbarisaeos rectae sententiae
veraeque legis intelligentiae fuit, id omne ex hac Cabala

vel traditione manasse.quot; Quid, quod Christus ip®®
non raro ex hac Cabala Scripturam interpretatus est.
(v. c. Matth. 22, 32. 41-^45).

3.nbsp;„Quae ab omnibus ecclesiis vel majore certe
parte est recepta, et probabilibus rationibus e Sacris li-
teris confirmata. Hanc quoque pio cuique suscipien-
dam existimo : quamvis ingeniosis hominibus rationes
oocurrere possint, quibus probabiliter refutetur.quot;

Et in hac régula, secundum Calvinum ^ ), omnia
ambigue et subdole scripta sunt. „Paulo post in lo-
cum ecclesiae catholicae subrogabit Komanam sedem :
cum ergo pertinaciter tota, quam vocat, occidentalis
ecclesia defendat, quidquid impietatum merito detesta-
sublata erit tota inquirendi libertas.... At sen-
tentiam hanc prudenter temperat censor, dum proba-
bilem contirmationera exigit e Sacris Uteris! Nugae :
iiulla enim tam crassa in quaestionem veniet absurditas,
^lii non inducant colorem.quot; Quodsi argumenta gravia
afferre nequeunt, „sufficiet adversae parti to Cpzivo-
f^-svov, ut rata sit authoritas.quot;

„ Hoc temperamentum respondet Cassander ,
\'jde confirmatione e Sacris Uteris, nugas hic noster
appellat. Quid ita? Quod nulla tam crassa in quaes-
tionem veniet absurditas, cui non hac ratione color
^liquis e Sacris literis induci possit. Quin potius hae
vanissimae nuo;ae sunt. Nam si tam crassa sit haec
absurditas, baud dubie apertis divinae Scripturae testi-
^noniis confutabitur. Quomodo igitur probabiles rationes
^ici poterunt, quae apertis divinae Scripturae testimo-
^^iis adversantur? At si hoc temperamentum non suf-
^cit, adde et illud: Et apertis divinarum literarum
testimoniis non répugnât.quot;

4.nbsp;„Quarto loco quaestionum quoddam genus est,
luae neque tam claris Scripturae testimoniis , neque

P- 803, \' ä) p. 845.

tam antiquo et magno consensu ecclesiae nituntur , taïueiî
posterioribus temporibus , in hac praccipua occidentali ec-
clesiae parte, constitutae et receptae sunt: quae cum
divinis literis manifeste non repugnant, in earum coB-
futatione neque pugnaciter agendum, neque ea de
causa ecclesiarum pacem perturbandam puto. Quod s^
sententia aliqua, jam omnino recepta et firmata, minus
probabilis videatur, de ea tamen non passim et odioso
contendendum, sed cum eruditis et moderatis vin®
placide inquirendum et diseeptandum existimo. Quae
autem certorum hominum, quamvis doctorum, proba-
bilibus disputatiouibus asseruntur, ita ut alii aliter de ns
sentiant, liberam cuique quiÜ velit sequendi potestaten\'!
esse constat. Si quae vero sententiae et divinis literii\'
et veteris ecclesiae traditioni adversae, et per erroreiB
vel imperitiam vel etiam ambitionem postremis bis et
corruptissimis temporibuiî invectae videntur, eas ut fef\'
mentum vitandas et cavendas non nego : sie tamen, ut
privato homini temere apud quosvis de iis contendeU\'
dum non putem, ubi certa offensio, profectus
utilitatis nulla spes. Itaque prudentiam eam Christia-
nam hîc adhibendam , ut non temere et passim ubiqui^
dicas, quicquid sentias, neque tamen unquam dicas,
contra quam sentias : ubi vero gloria Dei vel proxiuH
utilitas postulat, libere et constanter dicas quod sen-
tias.quot;

Hîc inprimis palam liquet, secundum Calvinuiu y
quam flexiloquus sit Cassander. „Primo dubium nou
est, quin verborum blanditiis mali gravitatem extenuet*
dum sententias minus probabiles appellat falsa, pe^\'\'
versa, aut vitiosa commenta.quot; Loquitur etiam de
sententiis, postremis his et corruptissimis temporibus
iuvectis. „ Atoui ex tot erroribus, de quibus hodie

nobis certamen est, et quos obstinate Papistae tuentur,

fateor vix ullum reperiri, qui non sit centenarius.....

Ergo quacunque parte aggrediamur Papatuin, hoc
propugnaculo inunitus erit, pro fermento non esse

habendum nisi quod postremis annis invectum sit.....

I\'acilius ignem cum aqua concilies, quam fiuxuosas
istas ambages, quae homines saniore intelligentia prae-
lt;iitos nunc jubent sibi solis sapere, nunc ad libere
loquendum incitant, praesertim cum in medio contextu
iaudetur calliditas. Non esse, quod sentias, passim et
ubiqiie dicendum.quot;

Miratur Cassander ^ ), cur illud reprehendatur, quod
lt;iicitur non esse pugnaciter agendum in confutatione
earum quaestionum, quae jam receptae sunt; quum
viri quidam, ex eo hominum ordine, qui Pro-
tlt;^stantes vocantur, idem fere dixerint, in his Bucerus
et Camerarius [de piis eathoL ecol. precih.). Quum
loquitur de sententiis minus probabilibus, metuendum
Hon est, ne verborum blanditiis mali gravitatem exte-
Uuet. Ad sententiam spectat jam olim receptam, et
Augustin! omniumque ejus et sequentium aetatum
consensione firmatam , „ infantes etiam Christianorum ,
lt;ini citra baptismum moriuntur, aeternis suppliciis dam-
nari, vel certe regno Dei in perpetuum excludi. Quid,
si cui haec sententia durior minusque probabilis vide-
atur , et probabilibus rationibus moveatur, ut existimet,
liujusmodi infantes,.... si ante expirent, quam baptismi
Sacramentum consequi possunt, a Deo recipi et a bap-
tismi gratia.... non excludi,?quot; Attamen viri prudentis
Uon esset, banc sententiam passim et contentiose apud
inosvis obtrudere, et aliter sentientibus pertinaciter et

\') p. 846 seqq.

odiose obluctari. Verba ,, postrema liaec et corruptissïirüt
tempora\'quot; immerito adversarii bilem cominovenint.
„ Quasi vero baec postrema tempora triginta tantum
aut quadraginta annorum spatio deSniantur. Certe
consueverunt ipsi suas sententias piae vetustatis patro-
cinio et testimonio çommendare, Papistieos autem,
vocant, errores novitatis nomine condemnare: ut quï ^
trecentis vel quadringentis circiter ab hinc annis ab
indoctis sophistis vel ab avaris et ambitiosis pontificibus
invecti sint.quot; Quod autem ad istos errores attinet,
nonnulla pro capitalibus et exitialibus damsantur, quae
si i-ecte aestimentur, tam graviter damnanda non sunt.
„Quemadmodum contra fatendum est, pie initio recep-
tis et ereditis postea superstiosas opiniones et obser-
vationes accessisse, quas nonnulli ecclesiasticae auc-
toritatis praepostere studiosi, defendendas sibi putave-
runt.quot; Quo ju.re reprehendere possit Caïvinus, quod
dicitur „non passim et abique dicendum esse, qufc-
quid sentias,quot; Cassander non intelligit. Ipse Christus
banc regulam secutus est (Matth. 7, 6; Joa. 16,

Ita in prioribus sententia la dogmatieis quaestionibus
aperta, in secunda opusculi parte pergit Cassander\'\')?
quod ad ceremonias ecclesiasticas attinet, eandem via»
ac dijudicationis normam proponere. Breviter etiaui
hîc commemoranda mihi videntur, quae cum auctor
ipse, tum adversarius, de hoc argumento statuerint.
Cassandri autem sententia, quam, ut ipse scribit gt;
„post divini Spiritus implorationem profert, hue redit :

„ Caeremonias, quae a Christo ad colligendam novi
]Kgt;puli societatem institufae sunt et Sacramenta vocan-

tur, caste et integre observandas, nihil eorum institu-
tioni tanquam mutilatis et imperfectis addendum, ne-
que ut superfluis detrahendum. Interim Apostolis
eorumque successoribus jus potestatemque concessam
credo, ut pro tempore et utilitate ecclesiae ritus quos-
tlam et caeremonias institueront, quibus in publicis
ecclesiae conventibus Sacramenta illa divinitus admini-
strarentur : tum etiam, quibus disciplina populi tan-
quam politicis quibusdam legibus.... regeretur et con-
tineretur. Ex iis autem ritibus et caeremoniis quaedam
per universum orbem summa consensione jam inde ab
ipsis ecclesiae initiis observatae et ad nos usque sunt
Propagatae : quarum cum rationes perpetuae sint, per-
petuam quoque ohservationem esse convenit..... Illud

tarnen verum est, ex iis, qui olim per universum fere
orbem observabantur, ritibus, quosdam aut quia non
tantum momenti habere putabantur, aut temporum
commutatione utiles esse desierant, aut intemperantia
populi in abusionem vénérant, paulatim desuetudine
®sse abrogates. ÎS^ec inficior, alios quoque ejusdem
generis etiam hodie publica auctoritate, modo id quam
lainimo scandalo fiat, abrogari posse. Nonnulli quo-
q^ie adhuc antiquissimi ritus in ecclesia reliqui sunt,
quorum hue usque vestigia et tanquam lineamenta
servantur, quamvis ab ipso fine et usu, ad quern initio
iustituti sunt, nonnihii deflexerint : quos tamen, donee lé-
gitima auctoritate aut prisco suo fini restituantur, aut
^tiam ex usu removeantur, pacis et unitatis studio ob-
servandos existimo. Contra nonnulli ritus olim universa-
lis, et summa religione, ut Apostolicae traditionis, obser-
. quot;^ati, tandem paulatim obsoleverunt; quos, ut ego quidem
^^^istimo, in usum rursum revocari per legitimam aucto-
I\'itatem, quam minima fieri possit perturbatione, conveniat.

„ Sunt et alii quidam ritus certarum ecclesiaruni
proprii, sed longa consuetudine confirmât!, qui peï
loca terrarum regionesque variantur. De iis regulaiu
a B. Augustino praescriptam tenendam sentio :

Quod

neque contra fidem, neque contra bonos mores injun-
gitur, indifferenter est habendum, et pro eorum, inter

quos vivitur, societate servandum...... Non tamen

praetereundum hoe loco est, quod eidem Januano
scripsit Augustinus : Quae scripturis non continentur,
nec in conciiiis statuta, nec universali consuetudine
confirmata, sed pro regionum et hominum moribus
variantur, oblata facultate resecanda sunt, etiamsi
fidei non videantur ad versari : quia religionem, quain
Christus liberam esse voluit, servilibus oneribus pre-
munt.

„ Illud autem in primis observandum est, in bis
ritibus et observationibus multis modis vitium accidere
posse. Uno modo, cum iis ritibus, quorum bonus
usus esse potest, falsa opinio et alienus finis adfingi-
tur : quae opinio, cum in animis hominum et non
rebus ipsis insita sit, recte sentienti legitimeque utenti
praejudicare non potest. Aliquando ritus ad pium usum
instituti, superstitione populi in abusum vertuntur : qui
abusus publica auctoritate tollendi, privata autem cau-
tione vitandi sunt, bonus autem usus, si quis est,
retinendus.

„Seite dictum est a quodam scriptore Italico nostra
aetate Tanti non debet esse ullus abusus, ut prop-
ter ipsum tollatur bonus usus. At magis pro conser-

Intelügifc Cassander Joannem Antonium Delpliinum, « virumquot;gt;
ut ait, «eruditum quidem, sed Pontificiae potestatis, quam supra eon-
cilia offert, nimium fortassis assertorem\'quot; (p. 869).

vando bono usu corrigendi sunt abusus, si qui sint
m ecclesia. Quanquam haec superstitio usque eo
invalescere potest, ut publica auctoritate rem quoque
Jpsam, cui superstitio adjuncta est, e,.medio tolli con-
■^eniat: ut de aeneo serpente ab Ezechia rege factura
legimus.

„ Nonnullae quoque hujus generis constitutiones sunt,
quae, quamvis exiguum usum habere videantur, tamen
nnitatis retinendae et scandali vitandi causa servanda©
sint. Aliae ejus generis sunt, ut cum plerumque
ntiles esse possint, tamen non raro tempus incidit, irt
privatim earum observatie vel impossibilis vel noxia
Sit : tit in jejuniis et delectu ciborum haud raro
aegrotis et debilibus accidit. Hîc a verbis statuti ad
nientem institutoris et ecclesiae confugiendum esse
Hon dubito. Non diffiteor tamen, postremis liisce
temporibus, una cum ignorantia, avaritia et ambitione,
snperstitiosos quoque nonnullos cultus et ritus in ec-
clesiam irrepsisse, ita ut vitium ipsis rebus inhaereat,
ipsorumque observatio fidei integritati officiât. Hos,
üt publice per eos, quorum- in ecclesia summa potestas
est, tollendos, ita privatim cuique vitium agnoscenti
cavendos, neminem inficiaturum puto.

„ In horum autem rituum dijudicatione dupliciter
error accidere potest. Primum, si nimio odio super-
stitionis, ii ritus, qui tolerari citraque impietatem
servari possint, pro noxiis et impiis temere damnentur
et abjiciantur. Eursum, si caeco caeremoniarum
amore et iuconsiderato ecclesiasticae potestatis zelo,
superstitiosi et impuri ritus pro religiosis defendantur
et exigantur. Quae tamen dijudicatio homini, in rebus
ecclesiasticis utcunque versato nulloque partium aut
Personarum studio praepedito, baud ita difficilis ei-it.quot;

Ex Calvini sententia in hac etiam parte dubie
et ambigue Cassander locutus est. „ Sacramentaquot; ait,
„caste et integre observanda sunt;quot; sed statim addit
„ Apostolis eorumque successoribus Jus concessum esse
caeremonias instituendi, quae in Sacramentis adminis-

trandis ornatus loco accederent..... Verum arguto

efFugio se expediet : modo ne Sacramenta putentur
mutila aut imperfecta, ferendas esse accessiones. Ita
quibuscunque mixturis prope in novam figuram mutata
fuerint Sacramenta, nihil erit vitii: modo ne palara
Christo exprobretur, mancum esse vel mutilum, quod

instituit..... Porro quae ab ipsis ecclesiae initiis per

universum orbem summo consensu ad nos propagatae
sunt ceremoniae, cum earum rationes perpetuae sint,
perpetuam quoque observantiam , censoris judicio , esse
convenit. Sed quomodo hoc cum proxima pagina
conveniat, non video : ubi dicit ritus quosdam, qui

per universum fere orbem olim observabantur.....

paulätim desuetudine esse abrogates. Ubi igitur per-
pétua ratio, ex qua perpetuam observandi legem nuper
ducebat ? .. .. Alios antiques ritus, quorum vestigia et
lineamenta apparent, quamvis a suo fine et usu non-
nihil deflexeriut, pacis et unitatis studio observandos
existimat, donec légitima auctoritate aut restituantur
prisco suo fini, aut ex usu removeantur. Quoniam
astute, quid velit, dissimulât, monendi sunt lectores,
ad banc classem referri omnes histrionicos gestus, qui
simiis magis conveninnt quam hominibus, et vix in

actione profana essent tolerabiles..... Quod ritus

quosdam antiquissimos, qui----paulatim obsoleverunt,

rursus in usum restitui cupit per legitimam auctorita-

p. 804.

temhîc Calvino in mentem venit usus calicis in
Sacra Coena populo indigne ereptus. Sed etiamsi
Cassander de eodem calicis usu restituendo cogitasset,
tamen ab eo hac in re nihil boni sperandum est. Nam
)gt;nugator a putidi cleri nutu ,pendere nos jubet, et
quasi in re levicula cavere omnem perturbationem.quot;

„ Quid autem valet illud Augustini : quod neque contra
fidem, neque contra mores injungitur, indifferenter est
habendum? Cum velit Deus ex praescripto legis suae coli,
ac proinde fictitios cultus detestetur, fidei certe répugnât,
lt;luicquam ejus mandatis addi, hominum arbitrio; nec
bonis moribus consentaneae sunt ludicrae ineptiae, qui-
bus tota religio foedata est in Papatu... Itaque, quod
ex scriptore Italico adducit: abusu non tolli bonum
Usum, si absque exceptione intelligas, minime verum
erit... Eectius ac sanius dicetur : quae Deus ipse in-
stituit, nullo abusu aut vitio posse aboleri; quae autem
liumanitus tradita sunt, postquam errore sunt vitiata,
si eorum usus noceat, et pariat ofFendiculum fratri-
bus, esse abstinendum.quot; Exemplum affert Cassander
aenei serpentis ab Ezechia rege confracti et in cineres
redacti. Sed „quid in Papatu non simile serpenti
aeneo, praeter originem?... Cur non ergo simpliciter
Cluod verum est agnoscimus, necessarium hoe esse
Purgandae a sordibus ecclesiae remedium?quot;

Cassandri consilio de jejuniis et delectu clborum, ita
respondet Calvinus: „Ergo lex de ciborum delectu,
lua interdicitur esus carnis, ovorum , lactis et butjn,
Puhliee noxia non censebitur. Unde colligere promp-
tum est, susque deque facere bonum virum, si con-
scientiae humanis decretis serviliter opprimantur, modo
absque valetudinis jactura fiat.quot; Prorsus aliter loqui-
tur Paulus: Col. 2, 16—23; Gal. 5.... Peccarl tan

dem admonet, si, nimio supcrstitionum odio, ritus, qquot;^
tolerari possunt, pro noxiis et impiis temere damnen-
tur. „Id quidem interdum contingit: sed quid ad pr^iö-
sentem causam, cum nemo abjiciendum contendat, jnsi
quod manifesta impietatis labe turpiter corruptum est?quot;

Quod contendit Calvinus, ea, quae de Sacramentis
dicta sint, inter se dissen tire, id longe aliter sese ha-
bere affirmat Cassander „Non enim haec re ipsa
pugnantia sunt, nihil addi licere Sacramentis divinis et
addi licere, modo illud diversa ratione fieri intelligatur:
videlicet nihil addi licere, quo Sacramenta ut mutîM
sitpjyleantar, addi vero licere, quibus homines ad Sa-
cramenti dignitatem considerandam esccitentur et com-
moveantur... Non autem sine magna contumelia anti-
quitatis et totius priscae ecclesiae, hanc et ejus simili®
ceremonias, insulsitates appellat Calvinus ... Neque
enim eorum, qui haec adhibenda primum instituerunt
longoque tempore in hanc usque aetatem adhibuerunt,
ea mens fuit, ut judicarint ea ad Sacramenti hujuS
substantiam et perfectionem necessaria esse, virtutein-
que aliquain baptismo addere; sed ut his signis, tan-
quam visibilibus verbis, ut ab Augustino appellantur,
homines de Sacramenti hujus conditione, dignitate et
virtute admoneanturnbsp;In iis etiam, quae sequuntur,

\') p. 852 seqq.

2) Verba, quae statim sequuntur parum lactam nobis vitae üü\'^®
temporis ecclesiasticae imaginem praebent : » Quamvis non satis deplOquot;
rari potest nostri temporis corruptela, qua Sacramentum hoc [Baptis-
mus] negligentissime et indignissime fere administratur. Nulla enim
vel certe mimima in ejus administratione reverentia adhibetnr, iirdhi
iustitutionis praesentium ratio habetur; caeremoniae omnes, ut
et inania simulachra exhibentur, quo fît ut apud alios in ludibrhun et
contemptum, apud alios vero in abîisum et superstitionem abicrir.t.
Haec, quae vitio hominnm accidiint, utinam corrigantur, spcrarem inter

5!castigator nodum in scirpo quaerit, et pugnam osten-
tiere conatur, ubi non modo pugna nulla, sed etiam
sunima consensio est.quot; Nam, si consuetudines quae-
dam et ceremoniae ideo perpetuam observationem reti-
nuerunt, quod earum rationes perpetuae sint, conse-
^nitur , „ ut, quarum caeremoniarum non sit perpetua
ïatio, earum neque perpetuam esse observantiam ne-
cesse sit, sed ratione cessante et ipsam caeremoniam sen
consuetudinem, quae legis instar babet, cessare posse.
Porro, rationem bïc intelligi esistimo utilitatem, quae
lion modo in fine utili ad promovendam in populo pie-
tatem , sed etiam in accommodatioue et collatione ipsius
caeremoniae ad eum finem spectatur ; videlicet si ea
actio et observatio momentum aliquod et pondus ad eum

finem consequendum obtineat---- Nituntur baec omnia

^nobus illis pronunciatis, non tam vulgatis quam veris,
Tgt;nbus dicitur, manente causa efFectum manere, et,

Causa cessante cessare effectum____ Non enim voluit

auctor in omnibus antiquitus receptis caeremoniis banc
perpetuam rationem spectari, sed in iis tantum, qua-
I\'Um observatio perpetua et in hunc usque diem im-
lUota retenta est.quot;

Ubi sermo est de ritibus quibusdam antiquissimis,
quorum adhuc lineamenta quaedam servantur, cogitat
adversarius de histrionicis gestibus, simiis quam homi-
Uibus convenientioribus. Injuria. Haec intelligenda sunt
solenni illo ritu, „ quo pridie Paschae et Pentecos-
tes, aqua baptisraati destinata certis precibus et caerc-
lUoniis quodammodo sanctificabatur. Item cerei Pascha-
tis benedictio et accensio, quae omnes caeremoniae tum

\'\'aniores clc ipsia caeremoniis ad Icgitimnm simm et primaevom usum
\'■estitutis non tantam contentioncm fore quot; Tp. 853.)

usum aliqiiem habere poterant, cura praesens circuni-
staret regeneratorum coetus, cujus gratia haec omnia
suscipiebantur. Nunc vero inanis et quasi anima cle-
stituta haec pompa videtur, cum nemo adsit eorum,
quorum gratia haec a majoribus instituta fuerunt.
Propterea optandum putat Cassander, ut „pueri nati
per octavas ante Pascha vel ante Pentecostem reservari
jubeantur, si id citra per\'culum fieri possit, ut in
Sabbato Sancto Paschae et Pentecostes baptizentur et
rogat Isctores, an hîc tam inimicae et acerbae invec-
tioni locus fuerit, ut in haec verba erumperet adver-
sarius: „Pax tua, nugator, cujus studio quaevis pietatis
ludibria obtegis, quando ter proditoria est, a nobis
procul facessat.quot;

Jure vero et ex meute Cassandri, castigator in
alium rituum ordinem usum calicis ponit; quanquaiu
negligenda non sunt quae Lutherus ad Bohemos
scripsit : „ praestare pacem et unitatem , quam Christus
ubique praecepit, sec tari, quam de speciebus Sacra-
menti contendere.quot; „ At vero cum hic usus dominici
sanguinis... et Christi institutionem, et totius ecclesiae
amplius mille annis, et in hunc usque diem totius
Orientis eonsuetudinem habeat,.. optandum vehementer
atque adeo elaborandum videtur, ut generali constitu-
tione, antiqua haec et longo tempore perpetuata,
integra Sacramenta administrandi consuetudo revocetur---
Praeter hunc calicis usum audebo et aliud quiddam
commemorare,.. . quod ad hanc classem pertineat,
videlicet ne sacerdos haec mysteria solus obeat, sed
adjunctos semper aliquos habeat, ut minimum ipsos e
clero ministros, cum quibus synaxim faciat et sacram
banc communionem participet : id quod quam religio-
sissime olim observatum fuit.. . Quin et ecclesiastico-

ïum rituum explicatores ingenue fatentur, eam esse
legitimam Missam, cui intersint Sacerdoti responden-

i^s, ojferentes atque ■communicantes---- Addam vero

et tertium, in quo non parum quoque momenti con-
sistit.... Optandum videtur, ut juxta Apostolicum
öiandatum [1 Cor. 14] et priscum ecclesiae morem,
publieis ecclesiae precibus, cantionibus et lec-
^ionibus, quae populi causa suscipiuntur, populi
quoque ratio aliqua babeaturquot; adeoque patria lin-
gua adhibeatur.... „Quod nisi fiat, spem nullam vi-
deo, firmam in ecclesia consensionem et concordiam
futuram, aut schismatum et dissidiorum seminaria de-
futura.quot;

Quod autem attulït Calvinus in illam Augustini
fegulam, minoris momenti est. Non enim „satis est
\'\'\'■d quasvis caeremonias rejiciendas, insimulare eas,
quod fidei repugnent, ea videlicet causa, quod homi-
num arbitrio nihil addendum sit divinis mandatis; cum
intelligendum sit divinis mandatis addi, quo nihil
«^lignitati et perfectioni divinorum mandatorum detrahi-
^ur, quin potius aliquomodo ad observationem et illus-
trationem divinorum mandatorum conducit------ Quod

ludicris ineptiis scribit, quae in ecclesiam irrepse-
^\'uit, eae certe si quae sunt, bonis moribus minime sunt

^ousentaneae..... Sed cum hujusmodi ludicris ineptus

^otam in Papatu, id est Eomana ecclesia, religionem
foedatam assumit, metuo ne ineptias illas ludicras
privata sua suorumque aestimatione potius, quam abo-
^\'um doctorum et religiosorum virorum judicio metiatur.\'
ï\'rotulit quidem et ipse Cassander aenei serpentis
«xemplum; sed cum dicit adversarius „in Papatu nihil
^^ou simile esse serpenti aeneocerte multi viri,
quot;Ueque eruditione, neque judicio, neque pietatis studio

7

inferioresquot; aliter sentiuntnbsp;Neque etiam „exem-
plum Ezecliiae,.., suramo in eo regno imperio prae-
diti ,..... eo valere debet, ut cujusvis magistratus aï\'

bitrio et concionatorum aliquorum hortatu, antiquissi-
mae et jam olim per universum Christianum orbem
usurpatae caeremoniae, ob errorem et abusum, qui op-
timis rebus atque praeclarissimis institutis agnasci solet,
tollantur et evertantur.quot; Quod illi scriptoris Italici
dicto opponit castigator, „multo minus in se veritatis
continet. Nam eorum institutorum, quae ad homines
referuntur, multa sunt discrimina : quaedam enim, nt
jam satis ostendimus, eam in ecclesia auctoritatem
obtinent, ut non statim ob errorem, abusum vel offen-
sionem quorum vis abolendae sint.quot;

In fine censurae Calvinus ignominiose loquitur de
jejuniis et ciborum delectu. Quid ita? Conscientiae,
inquit, humanis illis decretis serviliter opprimuntn^
et onera tyrannidis imponuntur. Verum est, „homines
aliquando imperitos et superstitiosos hac ecclesiastica
constitutione ad tyrannidem et oppressionem et laqueuin
conscientiarum esse abusos. At quam civile est, eX
hominum vitiis, quos Plato legum tyrannos appellat,

gt;) Nimirum Lutherus et Buceras, quippo qui saepe ct aperte
proclamarint quot; se non detrectaturos, cur minus caeremonias plerasqne
omnes et traditiones, in ecclesia Romana publice receptas, communiter
observent, bis modo adjectis conditionibus, si doctrina Euangelii
de justiflcatione gratuita per fidem in Christum non impediatur.quot;
/- Quanquam estquot;, sic pergit Cassander, « quod in istis viris desiderem-
Nam si, his conditionibus servatis, nihil harum caeremoniarmn et
ti-aditionum observationem obesse reîigioni et ecclesiae judicarunt, cur
non potius in ecclesiis suis reformaTidis banc formam proposuerunt, ut,
bis conditionibus servatis , quod sine magno tumultu et majore cum
utilitate fieri poterat, caeremoniae ipsae, quae per se pietati non ob-
sunt, suo loco relinqiierentur ?quot; (p. 868.)

legibus bonis ad suam libidinem vel ignorantiam
abutentium, ipsas leges insectari? Quod si hujus con-
stitutionis ecclesiasticae sententiam ex ejus veris inter-
pretibus cognoscas, nihil in illa iniquum, nihil tyran-
^icum, sed summa aequitate temperatum invenies. ...
ïnepte autem, ad banc ecclesiasticam Constitutionen!
ûïiprobandam, adducuntur loci illi Paulini.... „Constat
•^Qim haec a Paulo dicta esse adversus Judaicam
^ervitutem, qua pseudo-Apostoli conabantur gentes, ad
^liristum conversas, ad praeceptam Moisis lege ciborum
quorundam tanqiram immundorum perpetuam evitatio-
i^em, ut necessariam, astringere ; non autem pertinere
ad temporariam quarundam eduliorum abstinentiam,
pietatis studio, h,e. carnis edomandae^ spiritus in
^eum erigendi, vindictae Dei antieipandae et mitigandae
^ausa ad tempus praescribitur atque suscipitur.quot; — Dicit
tandem \'Calvinus, nimii superstionis odii culpam ad se
®Uosque non pertinere, cum nihil aliud abjiciendum
contendant, „nisi quod manifesta im pietatis labe turpi-
ter corruptum est. At eum omnia propemodum
\'u ecclesia manifesta impietatis labe corrupta dicant,
fit, ut omnia quoque abjicienda nihilque fere es
Prisca ecclesiae consuetudine relinquendum esse con-
tondant.quot;. ...

Sed jam satis mihi videor utriusque adversarii alter-
cationis indolem ac rationem ostendisse. Neque ad
Cassandri pacis studium atque id ipsum commendandi
®t defeudendi rationem cognoscendam, ampliore quidem
^xplicatione opus est. Nam, quae in posteriore
Cassandri operis parte inveniuntur, maximam partem
\'quot;^iliil aliud continent, nisi quae jam in prioribus, aliis
quidem verbis, dicta erant. Neque in ultima hac
operis parte pracclara desunt effata de ecclesiae con-

7 *

ditione, deque modo, quo, „ virum piumquot; in raediis
contentionibus versari oporteat. Antequam ad alia feta
vel facta Cassandri tractanda aggredior, de pluribus
etiam, quae sibi contraxerat, criminibus, mihi loquen-
dum est, Erant inter Protestantes, qui, ut auctor
libelli Germanici, Viae commonslrator inscripti, cui
Cassandro auctore respondit Bartholomeus Nervius,
eum hypocritam agere et ad Papistas defecisse clami-
tarent. Haud minore calumnia affectus est a Romano-
Catholicis, praesertim a Guilielmo illo Lindano,
episcopo Ruraemundanonbsp;cui magnam offensionis

ansam praebuerant verba sequentia, ex opere Ve
officio petitanbsp;„Quare, ut ante quoque dJxi,

qui recta sententia de Christo, capiti junguntur, ot
charitatis et pacis vinculo, etiamsi opinionibus quibus-
dam et ritibus discrepent, reliquo ecclesiae corpo«
connectuntur : nullo modo ut schismatici et ab ecclesia
alieni habendi sunt, etiamsi ab alia ecclesiae parte
potentiore et gubernationem obtinente rejecti, et ab
eorum societate et communione separati videantur.
Neque enim quaevis rejectio et separatio schismaticos
facit, sed initia separationis et causae spectandae sunt;
non enim separatio facit schisma, sed causa.quot; Ex bis
verbis Lindanus statuisse videtur, excommunicationein
ecclesiasticam a Cassandro contemni ; et, nisi noster
Joachimus Hopperus Hispano regi a secretis con-

») Vid. Gent. Epist. 47 et Opp. C. Epist. 26 , .59 (p. UlS,
1153 seqq.).

») Opp. G. p. 788.

\') Hopperus ex vetere, nobilissima familia Frisia, Snecae natus
erat. Quam cum Cassandro coluit amicitia sine dubio ex utriusque
eorum indole atque ingenio orta erat. Hopperus etiam inter illius
temporis rnoderatos Catholicos praecipuum tenet locum ; quod tamen
non impedit, quominus J. L, Motley in opere releberrimo : History

sîliis et Cassandri amicus, inter utrumque virum
niediatoris vice functus esset, episcopus non per litteras
tantum, sed publice etiam adversarii sententias refu-
tasset (in libro, quem inscripserat TheopJiihis, sive
Examen libelli de officio pii viri.)

Tam acerbae et ignominiosae criminationes, ut
supra jam vidimus, Cassandri animum graviter com-
^overe solebant. Quid mirum , Lindani etiam odiosas
iusimulationes dolore et indignatione eum affecisse?
5gt; Certequot; inquit „hoc nostrum conciliandae pacis
iUstitutum parum [paene?} restinsit, et pacis concordi-
aeque impetrandae spem propemodum omnem excussit.

si hujusmodi duriores sententiae val er ent, nihil
pacificationi loci relictum video; et quis non animum
abjiciat, cum pios sanos conatus tam indigne et sinistre
accipi et exagitari videat? Quid enim indignius et
ifiquius, quam modestas admonitiones, sycophantias,
l^lasphemias, infandas contumelias, venenatos et a
sathano dictates aculeos appellare? et arnicas ad
societatem Christi invitationes, pestilentes adulationes,
bis proditoris pacis intercessiones vocare ?quot; Eo magis
gaudebat, quod alii aliter minusque acerbe de suis
studiis cogitarent. Scripsit Julius Pflugius „Librum

Of the rise of the Dutch republic, (I. p. 54- cf. III. p. 457) quod
rerum politicarum peritiam attinet, parvi eum ducat. — Cf. Cent,
^pist. 47, 48.

Scribit Cassander in Epist. 6l {Opp. p. 1156) ad Balduinum
quot;^^ta : „ Est quidam e schola Lovaniensi, jam episcopali titulo orna -
qui adyersus libellum hunc Dialogum conscripsit, a quo tamen
^dendo hactenus graviore auctoritate prohibitus est.quot; Hic ipse est Dia-
qui a Valerio Andr. (o. 1. p. 326) recensetur in iis Lindani
operibus, «quae nondum in lucem édita sint, proelo tamen pai-ata.quot;

\') Epist. 26 (p. 1118). Cf. Cent. Epist. 47.^
Opp, C. p. 1149.

Cassandri cum quadam animi mei voluptate legi? et
quia idem videtur et bene sapere et recte judicare s
pergratum mihi feceris, si de conditione ejus me feceris
certiorem. Capio nunc consilia de collegio quodam
theologico instituendo, cui libenter pium aliquem »c
doctum virum praeficerem, si talem aliquem, qua^\'\'^
Cassander est, nancisci possem : perficerem equideffl »
ne euiîî conditionis, quam consequeretur, facile poeniquot;
tere possetquot;nbsp;et Wicelius : „ Georgio

Cassandro

subscribe, Guilielmum Lindanum amo, nisi
magis amica veritasquot; In GaMia praesertim niulti
erant Cassandri amici ac laudatores, et unus ex Sor-
bonicis doctoribus , catholicae unitatis et pacis studiosus
Claudius Espencaeus (Claude d^ Espence), jam cur»
Balduine egerat de libro Cassandri in linguam GalH\'
cam vertendo, ut reginae offerri posset

Sed plures etiam causae erant, quae Linclani ii\'^i^^
incitabant. Auctor libelli, Viae Gommonstrator\'mscxi]}^^igt;
Palatinicus quidam concionator , minitatus eratr
se opus aliquod editurum, quo Cassander olim senten-
tiam suaar de E-ucharistia, quam cum Zuinglio com\'
munem habuit, exposuisset Eevera ante aliquot
annos Cassander tale scriptum composuerat, „non nt
ederetur, nec quibusvis communicaretur, sed ut apufi
se retineret, et libertatem mutandi, inducendi, corri-

\') quot;De Pflnggi judicio de scriptia Cassandri, quod ad me misi^?
est quod illi plurimum gi-atuler, nec dubito, qidn apud multo»
multum sit ponderis habiturum.quot; (Verba Hopperi, apud Burmannum
o. 1. II, p- 240). Imprimis Hoppei\'us delectatus est Cassandri Defen-
sione, de qua quid sentiret rogatus, respondit, quot;non solum a m®
diligenter lectus est liber, sed etiam effectimr, plurimi ut legerint et
probarint.quot; {Cent. Epist. 29.)

quot;) Epist. 59. Opp. p. 1154. ») Epist. GO p. 1155.

quot;) Opp. p. 1170.nbsp;Opp. p. 88!.

gendi sibi reservaret.quot; Civis quidam tune temporis,
\'^um obiter eum inspexisset, hujus ecripti exemplar
sibi dari postulaverat; quod aegre factum est, et hac
quidem pacta conditione, „ne cui communicaret, sed
®pud se tanquam depositum conservaret.quot;quot; Cassander,
qunm postea hoe ipsum scriptum repeteret, civis ille,
» animo turbatus ajebat, se reperire non posse, sed
prorsus existimare a Paedagogo quodam, quem ante
annos circiter 7 liberis suis instituendis domi famili-
ariter aluerat, esse sublatum, idque sibi vehementer
dolere, ac perfidiae illius nebulonis plurimum indig-
nari,quot; Hinc factum videtur, ut magis magisque
Scriptum illud divulgatum sit, et tandem Jesuïtis
^tiam in manus veniret; unde etiam nova Lindano
causa offensionis Defendit se Cassander hoe modo,
Sluod affirmat, scriptum istud improbatum non jam
Süuni esse, sed sententiam suam de Sacra Coena
\'Bültum jam mutatam ac emendatam fuisse „Per-
^nasum habe,quot; inquit, „nullum me paradoxen ecclesiae
Catholicae contrarium pertinaciter tueri veile; et, ut
olim per imperitiam nonnihil a judicio catholicae
Ecclesiae, nondum mihi satis notae, aberraverim, nunc
tarnen post ejus sententiam diligentius investigatam
certius perspectam, in ea constanter aequiescere.quot;
Älelius tamen judicandum censet de alio libello, superi-
oribus diebus a se, de sacra communione in utraque

\') Vid. Cass. Epist. 70, 71 et 73.

Obiter hie commemoro circggt; idem illud tempus Cassandrum
®jnsdem argumenti opusculum scripsisse: » Dialogum Simplicis et Pru-
dentis,quot; quem, reliquorum ejus operum collection! non insertum , recu-
^^endum curavit Georgius Calixtus (Ilelmstadii, anno 1642), et postea
•terunv edidit Schelhornius in Amoenitat. histor. ecclesiast. et litla-.

P- 562 seqq.

specie, scripto: „ is nec titulo , nec argumento, ctïU^
illo libello, quem merito improbamus, con venit; quii^
potius ejus retractationem, imo vero confutationem con-
tinet..... Hunc sane libellum, cum optimis quibusqn®

probetur, non possum ipse improbare, quamvis ejuamp;
eclendi auctor non fuerim.quot; — Agitur autem
scripto quodam, anno 1564 ab eo edito, cui titulns-
est: de Sacra eommunione Christiani populi in utrd\'
que panis et ■ vini specie cujus libelli, quin consi-
lium et argumentum paucis exponam, praetennittere\'
non possum.

De iis, quae Cassandro scribendi occasionem prae-
buerant, haec ipse nobiscum communicatnbsp;„Es^

conciliarius quidam juris consultus apud Eev. ^^
illustr. Trêvirensem electorem, qui anno superior
conventui Viennae, in quo Imperatoris jussu cum
legatis et prineipibus electoribus de hoe argumento
actum est, interfuit. Is per alium quendam Coionia^
agentem per litteras auctorem hujus scripti consuluit»
quibus rationibus et argumentis, qui Catholici sunt»
induci possint, ut sacram communionem in utraqu®
specie expetant, quamvis eam non simpliciter jii^^®
divino necessariam esse ducant, ad quod illi specie
consultationis responsum est; quod responsum posteïf
ad manus typographi pervenit, qui, cam instructionei^
Caesareae majestatis forte legisset, et libellum hnnc
prorsus cum ea convenire atque adeo ejus explica-
tionem continere videret, putavit operae pretium, ^^
exemplaria aliquot ederentur.quot; Cujus scripti dispositio
haec est. Primum ostendit Cassander, veteres omnes,
tum Graecos, tmn Latinos, in ea sententia fuisse,

Ojip. p. 1019 — 1048.nbsp;ï) Opp. p. 1171.

existimaverint in légitima et solenni celebration©
corporis et sangninis Domini, duplicem speciem,
panis et vini, esse adhibendam. Deinde, ex eorundem
Veterum sententia, hujus institutionis Christi, qui sub
duplici specie hoc Sacramentum instituit, causas atque
fines commonstrat. „ Quorum finium atque causarum
bi sunt praecipui:

„ Imus est ad repraesentandam et conservandam
inemoriam passionis ejus in oblatione corporis, et
effusione sanguinis (1 Cor. 11, 26).

„ 2. Ad significandum integram et perfectam refec-
tionem, seu nutritionem, quae cibo et potu constat
(Joa. 6, 55).

„ 3. Ad designandam redemptionem et tuitionem
corporis et animae, ut corpus pro salute corporis, et
sanguis pro salute animae, quae in sanguine est, dari
et accipi intelligatur.

„4. Ut declaretur redemptio, quae hoc Sacramento
significatur, omnibus esse communis.

„5. Ad designandam societatem et unitatem spiri-
tualem, qua omnes his Sacramentis participantes, in
unum corpus tanquam membra rediguntur, Christo
capiti suo uniuntur, et individuo charitatis vinculo
inter se connectuntur, quod eodem communique cibo
et potu repraesentatur : cujus unitatis mysterium non
in panis tantummodo, sed etiam in vini symbolo
exprimitur (1 Cor. 10, 16. 17).

„6. In hoc potu Dominici calicis, qui communiter
ab universo Christi populo percipitur, figura spiritualis
Potus, quo Patres omnes eundem potum spiritualem
bibisse leguntur, in novo Testamento impletur (1
Cor. 10, 3. 4).

,,7. Quin etiam hic potus Sacrosancti sanguinis,

ad Agni sanguinem refertur, qui super utrunque pos-
tern divino jussu positus fuerat (Exod. 12).\'quot;

Tum varia recensentur argumenta, quae ad alte-
rius tantum speciei usum defendendum afferri soient:

1.nbsp;Profertur Christi exemplum in Emaunte (Luc.
24, 30.)

2.nbsp;Domestica sive privata communio, cujus Tertul-
lianus, Cyprianus, Hieronymus et Ambrosius memi-
nerunt, quae sola panis dominici sumptione constabat. —
Et hîc provocat Cassander ad Euwardi Tapperi sen-
tentiam (Vid. supra p. 65).

3.nbsp;Laica communio, sive ea poena ecclesiastica, q^a
clerici, nefariis criminibus contarninati, in laicorum
numero referri solerent. — „Hodie,quot; respondet C-
„ doctiss. quique et rerum ecclesiasticarum peritlssimî
ingenue agnoscunt, ea qu:ae de laica communione apud
veteres leguntur, non de alio communicandi genere,
sed de gradu, ordine et loco communicantium intelligi
debere.... Ingenue itaque Decanus ille Lovaniensis
[Tapper], fatetur, ex laica sacerdotum communions
non probari alterius tantum speciei communionem: in-
telligi enim laicam communionem, qua laici commu-
nicant , sive sub una, sive sub utraque specie.\'\'quot;\' —

») Quod ut refutetnr argumentum, ita ratiocinatur Cassander: quot;Si
demus illic Christum sub sola panis specie Sacramentum corporis sui
discipulis illis duobis praebuisse, consequetur Christum quoque illi^
sub altera tantum specie hoc Sacramentum corporis et sanguinis sui
consecrasse. Ut enim, solum panem illic discipulis datum, ita solum
panem a Christo benedictum legimus. Quare si hoc exemplmn ad
terius speciei distributionem confirmandam valeat, valebit etiam ad
consecrationem in altera tantum specie comprobandam : cum tamen
diserte doceatur, sacerdotes sacrificantes ante mysterioi\'um distributio-
nem ex Christi instituto et mandate, ad utriusque speciei consecratio-
nem et sumptionem astringi. Quai-e hoc factum Christi in exemploiquot;
trahi non potest.quot; (p. 1028.)

Quod idem censendum est de peregrina communione,
CUJUS in Agathensi synodo mentio fit.

4. Infirmis aliquando et a vino abhorrentibus corpus
tantummodo Dominicum in panis specie porrectum
fuit, — ^^ ^(j non pertinet : cum nos de ordinaria
in ecclesiae conventu administratione loquamur: boc
Vero si quando factum est, extra ordinem factum sit,

necessitatis caussa, quae legem non habet.quot;

Ecclesia igitur omni tempore utriusque speciei usum,
Si minus necessarium, at utilem et potiorem habuit.
I\'ot tantasque rationes, quae ad usum illum defen-
\'leudum adduci soleant, minime adaequare possunt ar-
gumenta, pro contraria opinione allata. Sunt, qui
nietuaut, communionem plenam ansam praebituram
errori, quasi sub una tantum specie exangue corpus
detur. — Respondet C., hoe prorsus a Sacramento
extraneum esse, et in sola hominum opinione positum,
cui meliore doctrina occurri possit; porro, nec eos
quidem, qui ecclesiae adversarii habeantur, hanc cau-
sam unquam afferre, quin potius in celebri quadam
Confessione aperte profiter!, se non negare, quin totus
Christus, tam pane quam vino Eucharistiae dispense-
tur. — Provocant etiam aliter sentientes ad periculum
sacrilegii, quod haec communio populi in utraque spe-
cie adjunctum habeat, in spargendo sanguine Christi.
Quod tamen periculum „non necessario huic integrae
communioni annexum est. Alioqui enim ecclesiam ve-
terem universam sacrilegii insimulabimus. Sin autem
necessario annexum non sit, omnino huic periculo cer-
tis cautionibus occurrere licebit. Quod apud veteres
factum est [v. c. fistularum usu aut intinctione], ho-
^lieque in omnibus fere ecclesiis, quae sunt extra fines
Latinos, fit, et haud ita difificulter fieri possit....quot;

„ At dicat aliquis : Qui vere pius et catholicus est
in recepta consuetudine et conciliorum decretis acqm-
escet. Recte, nisi aut imminens necessitas, aut insig-
nis utilitas ad mutationem invitet. Nam, si nulla un-
quam publicae consuetudinis mutatio est admittenda,
qui fit, ut ritus ille integrae communionis____ contra-
ria consuetudine... in totum muta tus sit? At ecclesia
insimulabitur erroris, si decretis conciliorum aliquitl
contrarium admittatur. Minime vero erroris insimu-
labitur ecclesia, si pro temporum et bominum conditions
et varietate sua statuta mutet.... Falso autem existi-
mant quidam, a nemine banc sanguinis communionem
peti, qui non eam simpliciter ex divino praecepto ne-
cessariam, alteram vero prorsus impiam et sacrilegai»
judicet : cum innumeri sint, per varias nationes e*
regna, qui in doctrina catbolica et ejus ritibus anti-
quitus traditis acquiescentes, priscum hunc et cathoU-
cum corporis et sanguinis Domini participandi rituin,
tum ob privatain religionem, tum ob publicam pacifi-
cationem, restitui summopere cupiunt.... Rursum
dices: nullam esse caussam, cur alteram illam speciem
laici tantopere expetant, cum in una quam accipiunt
specie perfectus et integer contineatur et exbibeatur
Christus. Recte sane, si Christi suhstantiam spectes?
quae separari et divelli non potest.... At hîc de Sa-
cramento agitur, cujus perfectio et integritas duplici
hac specie constat. Nam altera corpus tantum, altera
sanguis significatur... Verum deterret nonnullos, quod
banc utriusque speciei communionem, multarum quo-
que aliarum piarum et vetustarum consuetudinum abro-
gatio, et quaedam quasi religionis innovatio... comitan
consuevit... At vide, ne hujus rei caussa sit, quod m
hac re ..,. aequissimis piorum hominum votis ... •

tempore obsecutum non sit. Ita enim fere homines
\'datura comparati sunt, ut iniquum postea petant, qui
^equum cum postulant, non ferunt____

»Nihil igitur est, quod hanc Dominici calicis resti-
tutionem et in usum reductionem admodum impediat.
Est vero inter caetera, cur Dominici calicis usus, jam
^iu praetermissus, nonnullis piis et eruditis viris vel
^unc tandem restituendus videatur. Videlicet, ne longa
^ac consuetudine a Dominico calice populi abstinendi,
in eum errorem homines abducantur, ut putent, Domi-
^^ici calicis usum ad populum nihil pertinere, imo de
ealice Domini populum bibere, prorsus esse nefarium.
Quem errorem ab iis confirmari putant, qui Christi
Verba, Bibite ex hoc omnes, ad solos esse Apostolos

referenda docent..... Nec praetereundum hîc puto,

quod vir quidam eximiae eruditionis et summae auc-
toritatis , (Nicolaus de Cusa, ep. 3 ad Bohem.), ante
^Unos plus centum scriptum reliquit: videri sibi usum
Sacramenti charitatem ecclesiae ad Christum ostendere:
\'^t tunc saepe et sub utraque specie fiat communio,
quando ardens est chantas, tunc rarius in anno et
Sub intincti panis specie, quando calida est, tunc vero
Rarissime in anno et sub una specie, quando tepida
^st: ut hoc, inquit, tempore. Quod si ita est, videtur
Certe vel maxime hoc tempore necessarium, ut, instante
Christi adventu, tot undique periculis circumstantibus,
Christianorum animi... ad ardentissimam in Christum
eharitatem inflammentur, hujusque ardentis charitatis
declarandae causa ad frequentiorem per annum com-
\'Uunionem eamque perfectam et integram, revocen-
tur.quot;

Tandem ex praecedentibus hoc a Cassandro conclu-
^^itur : Hanc integram in utraque panis et vini specie

no

communionem , etsi stmj,Heiter necessaria non habeatur,

ei communicationi, quae in altera tantum specie fit,

etiamsi Christi mandate contraria non putetur, multis

nominibus esse anteponendam, omnesque vere pios et

Evangelicos ac catholicae traditionis studiosos, ad eam

obtinendam et in usum revocandam, (salvo semper

catholicae unitatis vinculo) eniti et contendere debere,

et,^ si citra gravem ecclesiae ofFensionem et pertur-

bationem obtineri possit, gravissimis animis amplec-
tendam.quot;

Aliquanto post, ecce novae Academiae Lovaniensis
qnerelae, quas in vulgus edidit vir clariss. Joannes
Hesselms (Joannes a Lovanio), unus ex acerrimis
doctnnae catholicae propugnatoribus, qui celebrationem
Sacrae Coenae sub unica panis specie fortiter tueri
conatus est Cassander se non intelligere ait, quid
prudens Theologus, libello de Sacra communione lec-
to et auctoris proposito perspecto, reperire possit,
quod m eo accuset et reprehendat; praesertim, cum
Ferdinandus Imperator ejusque consiliarii hunc libellum
probaverint. Oportuisset sane, auctorem ipsum ante
fraterno et Christiano animo admonere, quam ad pu-
blicam reprehensionemprocurrere. Eespondet Hesselius,
se multo graviori, quam Imperatoris, auctoritati in
scribendo cessisse; conciliorum scilicet decretis; amicam
solam admonitionem ad populum sanandum suppedi-
turam non fuisse, atque Cassandrum eo minus causam
habere Hesseiii agendi rationem reprehendendi, quod
ipse palam librum suum in lucem misisset. In poste-
noribus Hesseiii literis quum moneatur Cassander,
ut tandem dubie^et ambigue agere desinat, et diserte

Vid. Cass. Ejnsi. I02, 106, 112, 115. Cent. Epist. 49, 51.

^Ut Catholicorum aut Protestantium partes amplectetur,
\'ion tantum acriter hic crimen diluere in responsione
Uititur, sed graviter etiam adversariorum audaciam et
superbiam increpat— Caeterum in tota ilia Cassandri
refutatione non adeo multa reperiuntur doloris atque
indignationis signa, quae alias tanto impetu incitari
solebant. Id fortasse huic rei tribuendum est, quod
Hesselius fere solus erat, qui libellum de Sacra com-
quot;iMmone confutasset ; et contra multi viri, iique
summo loco collocati, Cassandri sententias assensu
suo comprobaverant. Tum etiam ex amico audierat, in
^elgicis provinciis multos sibi assentiri, et, argumentis
suis victos, calicem sumpsisse

Jam vidimus, Imperatorem Ferdinandum, hoc lecto
hbello, bonam de eo opinionem concepisse. Quo fac-
^iiiu est, ut mox in re summi momenti princeps ille

\') quot;Et illud credoquot; (ita scribit Epist. 106. p. 1216) »sub titulo
^«\'itholicae fldei etiam fermentum Pharizaicum latere posse, a quo pio
*^Hque caveudum sit, et a quo qui caveat, nou ideo tamen a catho-
licae ecclesiae puritate recedere dicendus sit: nec dubito, ut reliquas
^irtntcs, ita et religionem, in medio duorum extremorum consistere,
G- inter Pharizaiccm superstitionem et schismaticam seu haeretieam
\'quot;ipietatem.quot;

Cassandro tamen persuasum erat, H. non tam sponte sua egisse,
Itiam quot; quorundam flabellis incitatum, quorum tam eximia et excel-
est religio, ut communi Christianorum nomine contenti non sint.quot;
^-pist. 115. Opp. p. 1225.) Quoeum conferantur, quae leguntur in
pm. 72 ad Baersium data: »quod scribis me ab lllustrissimo prin-
l^\'Pe ad conventum evocandum, ubi de reformatione deliberandum sit,
ßnter, si qxnd ad eam rem possim, quod sane est perexiguum, pri-
^atim eimi tua excellentia, et aliis gravibus, prudentibus et moderatis
smn communicaturus simpliciter, et ingenue cxplicaturus. Id autem
publico Tel coram multis libere ct tuto ct sine gravi offensione
non possim : seis enim, quae sit judiciarwn varietas atque etiam

^aîi^miiasr

Cent. Epist. 65.

Cassandri auxilium imploraret. Sed non ante ad hanc
rem animum atteudemus, quam de ipsius Anabaptistas
in ecclesiam revocandi conatibus egerimus. Turbis
Monasterienslbus prorsus sedatis, gravissima Anabap-
tistis plaga inflicta erat; sed viri inter illos moderati,
qui post generali nomine Mennonitarum indicari sole-
bant, eo melius causam suam tueri poterant, qno
integrioribus ac purioribus incitamentis impulsi age-
bant. Attamen quum semel, aliqua saltem ratione,
cum viris illis turbulentis conjuncti fuissent, mirandum
non est, minus bona fama vulgo eos usos esse, ac
participes fuisse persecutionum, in Anabaptistas, Sa-
cram entarios aliosque viros haereticos institutarum.
Quod tandem melius et aequius de iis judicatum est,
observato discrimine inter viros desperates qui rerum or-
dinem pervertere studerent, et homines placidos ac pacifi-
cos, legibus obtempérantes, magnam certe partem tribuen-
dum est talium virorum, quales errant Cassander atque
ejus socii, operae et laboribus. Magnus quum jam diu
fuisset numerus Anabaptistarum (ita enim diutius
appellabantur,) in Clivensibus etiam regionibus, commo-
tus erat magistratus, ut virorum eruditorum opera et
consilio, in ecclesiae sinum illos reducere tentaret.
Cui rei idem Cassander etiam operam navabat; neque
quemquam ad banc rem aptiorem inveniri potuisse, ex
aequo ipsius de haeresibus judicio (vid. supra p. 53)?
luculenter apparet. Jam anno 1558 cum quodam
Joanne Cremer a Castorp de baptismo, nec frustra,
ut videtur, sermocinatus erat ; et post illud etiam
tempus subinde homines ejusdem generis et opinionis

Goebel, o. 1. I. p. 212.

») Vid. Acta Colloquii habiti a Georg. Cassandro cum .Tohanne
Kremer, cet. Opp. C. p. 1227—1234. Cf. Epist. 3. (Opp. p. 1085.)

»obis occurrmit. Narrat enim ipse Cassander Adolpbo
ï^aersio, in epistola quadam, anno 1565 ex Colonia
scriptanbsp;„De Anabaptistis hîc captivis pauca tibi

coinmemorare possum, cum ob pedum imbecillitatem
Nusquam prodeam, et pauci ad me adeant, ex quibus
^erti aliquid cognoscere possim, et poteris haec certius
aliis scire. Audio tamen ad sexaginta in vinea
quadam, ad quam de nocte concionem audituri conve-
Gerant, deprehensos, nonnullos aufugisse, in quibus
praecipuum doctorem Chroocbt, ut opinor, nominatum,
q^i jam longo tempore doctoris et baptizatoris nomine
Celebris fuit. Ex his autem captivis multae fuerunt
foeminae, puellae, adoleseentuli, ex quibus nonnullos
^^imissos intelligo. Est inter eas honesta matrona Bon-
defuncti praefecti (vulgo Vaet appellant) vidua,
quam adhuc teneri puto.quot; In Anabaptistarum illo tern-
Pore numero erat quidam Matthias nomine, qui inter
®Uoslt; doctoris vices egerat, et dein, captivus factus,
Cassandro instituendus commissus erat. „Homo estquot;
^i^quit ille „satis confidens, et ad contradicendum
ad dogma suum asserendum magis quam ad ob-
jecta solvenda, et rationes ex divinis literis proposi-
intelligendas idoneus. Pridie quam eum adirem,
doctores Jesuitae cum illo egerant, quorum ora-
^^ue nonnihil offen sus videbatur, cum, ut mihi narra-
omnia, quae hodie in Komana ecclesia usurpan-
titulo auctoritatis ecclesiae defenderent, exceptis,
ajebat, pajjalibus literis In duigentiarum ; quae res
^obis cum illo actionem difficiliorem reddidit. Egi po-
^®simum cum illo de auctoritate antiqui et perpetui
Consensus ecclesiae, ex quo tanquam firraissimum tes-

tiaionium in summis fidei articulls, quae sit Apostoljca
doctrina, et vera Apostolicorum scriptoruin intelUg^iiquot;
tia, petendam sit; et quanti periculi sit ad nuduiu
Scripturae contextum provocare, ostendere conatus
sum, cum quisque, ingenio valens et fastu aliquo ela-
tus, eam Scripturam suo arbitratu interpretetur .. •quot;
Ad errores Anabaptisticos melius exstirpandos,
composuit scripta, quorum alterum patrum ecclesiasti-
corum, alterum S. Scripturae testimonia de infantium
baptismo continet. Illud, Clivensi duci dedicatum ^^
inscriptum: De hapiismo infantium testimonia veternn\'^
ecclesiasticorum scriptorum, qui intra trecentos circitef
annos a temporibus Apostolorum.... floruerunt , duaö
praecedunt praefiitiones, lectu clignissimae, quarum
altera Anabaptisticae sectae originem , altera auctorita-
tem consensus ecclesiae et catholicae traditionis tractat.
Tum sequitur ecclesiasticorum testimoniorum continuata
series Appendicis loco additi sunt: Brevis expositio

\') Vid. Acta hujus colloquii, anno 156.5 habiti , ajiud C. Opp- P\'
1234—1240. Scripturae loei, ad infantium baptismum probandum
allati, M sunt; Act. 10, 47 (Annotat C. ad h. 1. quot;Argumentum
Pétri hujusmodi erat : Qnicunque capaces sunt Sphitus Sancti et gra-
tiae Dei, üdem capicc-s sunt et baptismi; sed gentes incircumcisaquot;
capaces sunt Spiritus Saudi et gratiae Dei, ergo et baptismi. Eodeni
modo et ecclesia ratiocinatur : Quicunque capaces sunt regni Dei et
gratiae ac benedictionis Christi, üdem capaces sunt baptismi, sed iH\'
fantes capaccs sunt regni Dei, ergo et baptismiquot;); Marc. 10, 14; Act-
2, 39; Matth. 11, 28; sed summum pro infantium baptismo argumen-
tum ducere videtm- Cassander ex circumcisione.

5) Opp. a p. 669—700.

Quae incipit ab Trenaeo. Nec tamen verba ex Irenaeo prolata»
quicquam pro infantium- baptismo decernunt. Haec sunt (Adv. haercs.
III. cap. 39) : quot; Omnes venit (Christus) per semct ipsum salvare. On^\'
nes inquam , qui per eum renascantur in Deum, infantes et parvulos,
et pueros, et juvenes, et seniores.quot; Vid. de hoc loco Hagenbaci),
Dogmengesch. Hae edit. p. 161.

^^ auctoritate consuetudinis universalis baptizandorum
îîifantium, et variis ritibus baptismi celebrancli (p. 692),

Locus de auctoritate ecclesiarum Apostolicarum, ex
Tertulliano (de praescriptionibns adv. Haeret.) petitus

(p. 699)._Majoris est amplitudinis alterum Cassandri

scriptum, quod dedicatum est Hermanno, Comiti „a
^^owenarn et Morsaequot; [sic!], atque inscriptum: De
^lt;^ptismo infantium, doctrina catholieae ecclesiae, divi-
^(^rian literarurn testimoniis explicatanbsp;Continet

trium barum tbesium expositionem :

L „Salutem et vitam aeternam non pertinere ad
^mnes infantes, etiam infidelium, et eorum, qui sunt
^^tra ecclesiam: sed ad eos tantum, qui intra eccle-
siam Christi Christo offeruntur, et per baptismum
®anctificantur et consecrantur (p. 707).

2.nbsp;Infantibus etiam in ecclesia natis regeneratione
renascentia, id est, remissione peccatorum et

^^optione opus esse, ad reguum Dei consequendum.

(p.T2l).

3.nbsp;Iis, quibus regeneratione et renascentia opus
^st, ad regnum Dei consequendum, baptismum quö-
lle adhiberi debere, quod hujus regenerationis est

Wameiïtum,quot; (p. 725).

Hie etiam libellus supplementa quaedam annexa ha-
quibus ceremoniae quaedam baptismi et nonnullae
quaestiones (v. e. „de statu infantium, qui, in ecclesia
^\'ati, citra baptismi Sacramentlira moriunturquot;) uberius
exponuntur.. Et Me Cassandrum dotes sibi concessas
^^on dissimulare, non opus est dicere; quanquam ne-
§ari non potest, interpretandi ejus rationem, quam
Cüm dogmaticis opinionibus in concordiam redigere co-

\') p. 7öl-

m

netur, in universum simplicitate carero. At tarnen
libellus De baptismo infantium tot continet indicia ac-
cüratae disquisitionis et plenae notitiae, non tantum ad-
versarum partium sententiarum, sed scriptorum etiaiu
ecclesiasticorum , ut minime miremur, quod Cassandri
amici et hunc libellum valde laudarunt

Tandem vero videamus, quid Cassander, Ferdinand!
Imperatoris mandato, pro pace ecclesiastica egerit-
Notum est, quam strenue princeps ille rei operain
navaret, a praesulibus Romanis, Pontifice adeo, nimis
neglectae, quin imo prorsus prohibitae : adversarui«
dico ecclesiasticarum partium reconciliationem. Ante»
quum omnem spem posuisset in concilio Tridentino,
jam usu compertum habuit, ab illa synodo, quipp®
quae plane a Papae nutu penderet, nihil boni speran-
dum esse. Quid enim factum erat de omnibus Ü®
Eeformationis consiliis, aut ab ipso, aut a consiliariis
propositisnbsp;Hinc explicandum est, Imperatorem gt;

Scribit amicus ejus Andreas Maesius: Saiis intelligo, mi C-.
te ad hujusmodi argumenta tractanda natum eruditumque esse;
ergo, aut potius sepiere macte virtute, quo divinus te afflatus ducit ;
et cave, r.e dum pmlentiusculus de te ipse minus bene sentis ac debes,
ingenii tui alacritateni impedias, mentisque vigori nebulas qnasdai»
offundas. Non tu, mi C., jejunus es in tuis argumentis, nisi me am»\'\'
in te meus judicantem impedit, sed occurrunt tibi dicenda quae op«S
est, omnia, et suavi xz) a,iJTÓx^Ovi oratione omnia fluunt, qui stilus
in rebus sacris tractandis mihi probatur maxime : quorsum enim ü\'®
Calviniana a-vp[/.,a,TSi , et inutilis orationis luxuries, nisi ad faciendu«^
auditori vel lectori fucum......quot; (Burman, o. 1. II. p. 284).

\') V. c. Fredericus Staphylus, qui, postquam per aliquod temp^^®
Protestantismi causam amplexus erat, postea denuo in ecclesiam
mano-catholicam rediit, et ab anno inde 1554 Imperatori a consili\'®
erat,, scripsit anno 1562 Consilkm de reformanda Ecclesia ad imjjera-
torern Ferdinandum I quod videre licet in Schelhornii Amoenitat.
histor. eccl. et lill. II. p. 501—546. Jure arbitratur Schelborn (P-
499): quot;Komao si talia profiter! auctor non esset vevitus, laqneum fl«quot;\'^quot;

ante omnibus quasi nervis contendisset, ut conci-
lium illud ne dissolveretur dein eo facilius huic
issolutioni assensum esse, quo magis ei persuasum
„concilium ejusmodi esse, ut magis e re eccle-
siae futurum fuisset, si nunquam esset convocatum ;
^®ligionem catholicam, etiamsi per multos adhuc annos
deliberation es haberentur, restitutum non iri, sed potius
^-ïisam praeberi ad ecclesiam deserendamquot; Quum
^gitur^ quam in ecclesiae gubernatoribus posuisset, spes
plane destituisset, ad moderatos et pacis studiosos
^iicologos profugit, quorum opiniones de optima pacis
i^staurandae ratione et clericorum ordinis emendatione,
P^rciperet. Praeter Staphylum , de quo jam vidimus,
^®Wgiuni Wicelium etiam et Cassandrum in
^Oßsilium adhibuit. Hic autem, die 22 Maji anni
^^ß^^accepit ab ipso Imperatore scriptam epistolam,

\'^lasve eum vix evasurum fuisse.quot; Liber enim, quo tam aperte abusus
^^olesiastici repreheudantur, et conciliorum auctoritas papali praepoua-
Hon potuit non odiosus esse praefectis Romanis.
Vid. quae scripsit hac de re ad Pium IV pontificem (Schelhorn,
1. L 400—410.)

\') Vid. Friedrich, o. 1. p. 16. Cf. Schrökh, Kirchengesch, seit
Reformation, IV. p. 22.5.

Wicelius haud minus quam Staphylus, Balduinus atque alii
\'^ttlti^ in eum hominum ordinem referendus est, qui ad Eomanam
a qua ante defecerant, postea denuo reversi sint. Multis
in peregrinatione peractis, prius sedem fixit apud Joannem de
\'Wa abbatem, cui in Reformationis consiliis magno auxilio erat ; dein
^Püd Electorem Moguntiacum, ubi anno 1573 mortem obiit (Schröckb,
p. 242 seqq.). — Quod, man dato Perdinandi Imperatoris, anno
composuit scriptum: Via regia, sioe de controversis religionis
\'^quot;Wibus conciliandis sententia, editum est ab Hermanno Conringio
^nuo 1650. 4»., et iterum anno 1669, una cum Cassandri Consulta-
^\'orie. Totus ille libellus et praesertim Appendix de abusihus {Enumeratio
\'^^rnm ac incommodorum quorimdum ecclesiae Romanae in causa
^\'quot;Pria deprehensorum), magnum veritatis amorem, sed simul animum
quot;^•^is acerbum prae se fert.

11lt;S

ad hunc finem, ut quamprimum , dispositis rebus
privatis, Viennam veniret, ibique ad duos aut tres
menses, prudentiam suam, consilium et industriam
in quodam magni momenti negotio adhiberet, „ viaticum
accepturus,quot; sic scribebat Ferdinandus, „300 floreno-
rum, cura et opera Joannis Lang, Commissarii nostri,
Spirae existentis, et, si fieri poterit, aliquot libros etiam
theologicos , ad hoe seculum nostrum accommodates,
tecum adferasquot; Quum vero Cassander, ob conti-
nuum languorem et creberrimos morbi cruciatas,
Caesareae Majestatis de se judicio aliqua ex pa^\'^®
respondere non posse, diceret; sed simul, se non
detrectaturum, si quid absens ad eam rem vel scri-
bendo, vel cum aliquo erudito pio viro conferendo\'
praestare posset — benigno animo ad banc propo-
sitionem Imperator accessit, qui praeterea de voluntate
sua ita Cassandrum certiorem fecit „Eecordamur,

super articulis Augustanae confessionis, quae____ann^

1530 exhibita fuit, una cum Apologia ejusdem confes-
sionis, concordiae et unitatis sarciendiae gratia, ante-
hac in sacro Romano imperio... . saepius conventusgt;
colloquia et tractatus institutes fuisse, et utcunqi^®
tales conventus et tractatus non omnino sint sortit^
plenum et optatum effectum , interdum tamen inter
colloquentes seu disputantes de nonnullis articulis, uo^^
postremis, quadantenus convenisse, reliquorum vero,
qui adhuc i^unt in controversia, non usque atleo

magnum esse numerum____ Cupimus proinde abs t®

compilari primo quoque tempore summarium quoddam
doctrinae catbolicae, in quo pi-aeter antiqua et indubi-
tata dogmata fidei catbolicae, in confessione Augustana

1) Opp. a p. 902. \') Opp. p. 933. Cf. Epist. 74 {Opp. p.

») Opp. c. p. mi.

compreliensa, quae semper fuerunt extra controversiam
posita, inprimis explicentur illi omnes- articuli dictae
-^ugustanae confessionis, qui vel jam hinc inde inter
^ruditos utriusque partis ad concordiam sunt deducti,
^^^ pro constituenda unitate et quiete adhuc possunt,
salva veritate catholica, concedi et indulgeri : adductis
praeterea rationibus brevibus et substantialibus, cur in
^eliquis , qui forte supererunt , ecclesia catholica cedere
possit. Deinde colligantur illi quoque articuli,
qui nunc quidem ab iis, qui Augustanam confessio-
^^em profitentur, contra religionem catbolicam vocantur
in controversiam, quibus tamen ipsa confessio Augus-
tana saltem expresse non contradicit, vel quos etiam
cx parte approbat. Postremo recitentur etiam succincte
^liae quaedam opiniones, partim reprobatae, partim
^tiam fanaticae, quarum nonnullae quidem ante editam
quot;Augustanam confessionem, multo major vero pars ab
tempore citra orbem Christianum invasere, quae
ipsi confessioni Augustanae, multo minus catholicae
religion! congruunt.quot; In fine harum literarum monetur
Cassander, ut opus illud absque omni mora in Dei
Nomine aggrediatur. „Nunc vero jussimussic con-
cludit Imperator, „tibi a commissario nostro... Georgio
I^ang numerari centum florenos, quos ab eo accipies,
gratiam nostram de caetero quoque exspectaturus.\'quot; —
I^revi post mortuus est Ferdinandus, die Jacobi
■Apostoli (25ti Julii), postquam per longum temporis
spatium piis meditationibus precibusque se ad vitae
tum praeparaverat Nec tamen hac re Cassandri
®peri finis impositus est; nam Ferdinandi filius et

\') Vid. Mattliiae Citliardi, qui Imperatori erat a concionibus aulicis
confessionibus sacris, epistola ad Pium IV pontificem De Caesaris
obitu, apud Schelborn, o. 1. I: p. GS4—692.

successor, Maxiniiiiaiuis II, cui, aeque ae patri,
ecclesiae salus curae cordique erat, nihil magis opta-
bat, quam ut illius labores feiicissimum habituri essent
successum. Quam ob rem identidem sciscitandum
curabat, quousque Cassander in scribendo jam pro-
gressus esset. Tandem igitur labore saepius novis
morbi tentationibus interrupto, in fine anni 1564
vel initio anni 1565, Maximilian us voti damnatus
est

Jam vero oculos convertamus in ultimum Cassandri
scriptum ejus tanquam „ cygneam vocem,quot; qua
semel etiamnum sententias sibi proprias exponit ; nam,
quamvis in ultima vitae parte alii etiam opusculo ope-
ram daret, Be non puniendis haereticis, id quominus ad
finem perduceret, mors prohibuisse videtur. Consul-
tationi antecedit praefatio, qua in universum de prin-
cipiis agit, quibus haec disputatio, de religionis causa
suscepta, nitatur ; quam tamen, quum pro maxima
parte cum antea dictis consentiat, silentio praeterire
possem, nisi Cassander, ubi de „universali antiquitatis
consensuquot; agitur, sententiam suam in opere Z^e oßcio
pii viri atque aliis locis pronuntiatam, illustrasset
magis atque amplificasset. Dicit enim : „ Elucet hoc
publicum ecclesiae testimonium maxime in iis scripto-
ribus atque scriptis, quae fuerunt ab aetate Constan-

tini usque ad aetatem Leonis, vel etiam Gregorii.....

Cur autem hujus temporis exemplum potissimum pro-

0 Yid. Epist. a £3—39.

De articulis religionis inter Catholicos et Protestantes controversis
Consultatio ad inaictissimos imperatores Augustos Ferdinandam 1 et
MuA-imilianum II ejus successorem. Opp. p. 909—Î014. — In fronte
gerit verba Pauli Eom. 14, 19: »Itaqre, quae pacis sunt, sectemur,
et quae aedificationis sunt invicem.quot;

p. 894 seq(i.

Ponendum sit, muitae sunt causae. Primum, qma
turn per varia certamina, eruditissima scripta et gra-
^issnna concilia, praecipue omnes de summis religionis
uostrae capitibus controversiae diligentissime et fidelis-
sime pertractatae et disceptatae fuerunt, et sincera
■^postoloru m doctrina et vera divinarum literarum
intelligentia advers us haereses.... liquidissime declarata
fuit et explicata. Deinde, quia ea aetate ecclesia.... per
universum fere orbem libertati fuit restituta, optimaque
^atione et illi statui convenienti administrata. Itaque
illi aetati maxime cum conditione ecclesiae nostrae
tempestatis convenit. Adhaec quia ea aetate sanc-
tissiini et doctissimi antistites exstiterunt, qui ac-
ceptam per manus a majoribus inde usque ab Apos-
tohs doctrinam fideliter conservarunt, et ecclesiis
®umma fide et diligentia tradiderunt, et ab omni

^-mbitione, avaritia, inscitia,---- longissime abfue-

^i-int..... Quare constat, ad instaurandam ecclesiam

et pacem conciliandam, formam ecclesiae illius aeta-
tis , quae ex scriptis disertissimis et copiosissimis, quae
liodie exstant, comprehend! et perspici potest, imprimis
\'^\'alere.quot; Consultationis autem ipsius cursus hic est, ut
oiunes Augustanae confessionis articules auctor percurrat,
,eosque observationibus instruat, in quarum tamen exposi-
tione eo breviores esse possumus, quod ad multa de iis,
luae hîc nobis occurrunt, jam antea animum attendimus.

Articülus I.

De unitate divinae esamp;entiae in tribus personis.

Hic Artic. extra omnem controversiam et dubitatio-
Uem positus est. Hoc tantum adnotari potest, „hunc
^U\'ticulum, quamvis habeat firma et certa testimonia
divinarum literainim, tamen haue distinctionem et ex-

pressam confessionem et appellationem personarum in
ecclesia receptam et observatam esse ex antiqua et
perpetua traditione, decreto concilii Niceni, et con-
cordi ecclesiasticorum scriptorum testimonio consignata;
ut vel hinc appareat, quae vis sit catholicae traditio-
nis, in praecipuis quoque fidei controversiis.\'\'\'\'
Aet. II.

De peccato originis.
Et hic art. catholicae traditioni consentaneus est... -
„quanquam explicatio, sen definitio, quae additur voci
peccati, nempe; esse sine metu, sine fiducia erga
Deum, a nonnullis reprehensa fuerit, exis timanti bus
haec ad actuale potius peccatum, quam ad originis
vitium pertinere.... Satius erit, si ea definitio retine-
atur, quae in libro est a Caesar. Majest. oblato Ratis-
bonae, nempe: peccatum originale esse carentiam, seu
defectum originalis justitiae, debitae inesse, cum con-
cupiscentiajustitia autem originali bene et ex re-
cepta in ecclesia senteiitia, explicata in definitione Cae-
sar. Majest. quae vulgo Interim dicitur. „ Controver-\'
sia de vitiosa illa concupiscentia, quam constat etiam
post baptismum- esse reliquam, sitne propria ratione

peccatum, etiam postquam baptismo remissa est ?____

haec vocis magis, quam rei contentio esse videtur.quot;
Nam illa concupiscentia jure a nonnullis peccatum ap-
pellata est, „non modo, quia peccato facta est, sed
quod fomes sit et incentivum peccati, et dominationi

mentis resistit---- Infirmitas vero illa reliqua, quamvis

mala et vitiosa sit, tamen ad peccatum non deputatur,
nisi illi ad illicitos actus inclinanti consentiatur.quot;
Akt. III.

De incarnatione filii Dei.

,, Tertius Art, de incarnatione filii Dei, et assump-

tione humanae naturae in utero virginis, ex Aposto-
liea doctrina et catholica traditione ad nos pervenit, et
gravissimorum conciliorum Epliesini et Chalcedonensis
decretis, adversus ISTestorium et Eutychem jam olim
vmdicatus est.quot; Lutheranorum doctrina de eommimi-
lt;^citione idiomatum, secundum quam humana Christi
natura totius majestatis divinae particeps sit, „hacte-
nus in ecclesia Christi inaudita fuit,quot; et ab omnibus^
tam veteribus ecclesiasticis, quam recentioribus scho-

iasticis, satis refellitur---- „Illud vero novum et inau-

ditum, quod ex hac immensitate humanitatis Christi,
praesentiam corporis Christi in Sacramento Eucharis-
tiae confirmant, quam alii magis et rectius ad divinam
voluntatem et omnipotentiaiai referunt.quot;

Akt. IV,

De Justifieatio7ie,

„ Quod in quarto art. dicitur, homines non posse
justificari coram Deo propriis viribus, meritis aut ope-
I\'ibus, sed gratis justificari per fidem, semper in eccle-
sia probatum et retentum fuit, et hodie quoque ab
ecclesiasticis scriptoribus approbatur.... Quare cum
Catholici hodie ita doceant, non sunt haeresi pelagiana
falso onerandi.... Ad justificationem autera consequen-
dam requiritur talis fides, qua homo exemplo Abrahae
ad promissionem Dei non haesitet per diffidentiam, sed
praeter spem in spem credat : Deum videlicet, credenti
in eum, qui suscitavit Jesum Christum a mortuis, qui
traditus est propter delicta nostra, et resurrexit propter
justificationem nostram, imputaturum hanc fidem ad
justificationem, et peccata non imputaturum , et eum,
qui mortuus erat peccato, per Spir. S. vivificaturum.,..
Quod autem Protestantes passim urgent, sola nos fide

jüstificari, tolerabilius est, cum interpretantur, se in
fidei nomine gratiam, quae ei ex adverso respondet,
in teiligere, ut idem sit, sola fide jüstificari, quod sola
gratia, non ex operibus, jüstificari. Item, cum ab
hac fide non excludunt poenitentiam, timorem Dei,
fiduciam, dilectionem, denique obedientiam erga Dei
legem propositam____quot;