AUSGABE DER FRIESIf?f;IIEN GESELLSCHAPT FÜR OESCHICHTS-, ALTER-THUMS- UND SPRACHKUNDE ZU LEEUWARDEN.

Dio nachstchond abgodruckto tlbomus roicho und intoressanto Briefsammlung liildot den Inlialt des Manuscripts A. 77 dos Kocniglicliou Staats Archivs zu Aui-ich. Die Handschrift beland sicli frtihor im Besitze dos Ubbo Emmius, und ist, wie überhaupt dor grössto Thoil soinos haudschriftlichon und litto-rarisch bemorkenswerthon Nachlassos, spiitcr in den Jahreu 1706 und 1707 in das Fürsilich Ostfriesische, jetzige Koonigliohe Staats Archiv gelaugt.

Die Sammlung enthiilt über 80 Briofe, daruntor vielo ganz eigenhandige, des aggaeus de albaua, jenes namhaften Mannes, der als Politiker, Jurist und Thoologo in der Eoformationszeit eino liervorragende Bolle spiolto. Albada richtoto dieso Briofe in don Jahron 1579 bis 1584: an seinen Fround Kembortus Ac-kema, und fügte zur ErUluterung Abschriften zahlreicher Schrei-ben an andere Adressaten hinzu.

Mit nur wenig Ausnahmon sind silmmtlicho nicht ganz eigenhandige Stüoke dor Handschrift von Albada selbst datirt und unterzoichnet, viole tragen auch Verbossorungon und Zusiitzo von seiner Hand. Zwei Facsimile dor am hiiufigsten erscheinon-den Uu ter schrift on theilo ich nobst einer Abbildung seines Sio-gels am Scblusso dicser Zeilen mit.

Dio Briofe bieten ein sohr reiches Material für die Goschichto jener Jahro scïvobl, als auch für die Labensgeschiclito des Albada, welche bishor nur lückenhaft fostzustollen war. Das uioisto bishor bokannto Material du/u ist in einein lohrreichen Auf-satzc in dor Zeitschrift de Vrije Fries, Band V, 1850, pg. 313 —337 von Herru de Haau Hettcma zusanimengostellt. Als eiuo

Ergilnzung dazu kann betvachtot, worden, was dov\'Ostfriesischo Kanzlur Enno Rudolf Brennoyson auf dom ersten Blatto dor Handschrift, welcho von Ackema\'s Hand den Titel ftihrt »Ag-gaens Albada llemberto Ackoma, do tempore justissimi judicii Dei,quot; an Notizen übor das Leben Albada\'s und Ackcma\'s nio-dergeschrieben hat. Er sagt: sRembertus Ackoma ist erst So-cretarius dor Hooftmannon Kammor zu Groningen gewesen, hernach Rathshorr daselbst; wegen der Spanischen Verfolgnng aber ist or nach Ostfriesland goflUchtot und ist bei Graf Johann zum Droston von Leorort gemachet.

Aggaeus Albada, ein Friese, ist anfanglich, obngeftlhr urns jalir 15G0 Omlilnder Syndicus gewesen. Seine Ehefrau war eine Clevische und ziihlot die houtige Familie der Pabston zu Clevo dieson Albada unter ihre Ahnen. Hernach ist or bei dem Kammergoricht zu Speyer Assessor goweson, wie er in verschie-donen Drielon bin und wieder genennet wird. Er ist ein grosser Schwenckfeldianor gewesen, wio aus diesem volumine viel-faltig zu orsehen ist. Er war mit Bombard von Merode, N. von Kaklenbroucq und Adrian von der Mylen dor General Staaten Abgosandter zu denen zu Coin ao. 1579 vorgewosenon Friedens Tractaton mit Spanion.quot;

Ich kann noch Folgendes hinzufügon. Noch in den Jahren 1588 —1591 ist Ackeraa Amtmann und Secretair dos Grafen Johann von Ostfriesland zu Leerort. Am 19 Januar 1588 er-sucht Graf Johann Verdugo um oinen Pass ftir seinen Amtmann Rembertus Ackoma und dossen Fran. Am 8 Mai dess. J. be-sUltigt Ackema im Nanion des Grafen einen Vertrag des Ubbo Emmius, Rectors zu Leer, mit den Deputirton und Provisoren dor Schulo dasolbst. Ackoma scheint am Hole des Grafen eine ziemlich bodeutende Rolle gospiolt zu haben, wenigstens ist er bei der Testamentseröïïhung (Graf Johann 29 Sept. 1591) im Juli 1593 gegenwilrtig und muss dabei übor vorscbiedene erhobliche Punkte Redo vind Antwort stehen. Als er am 19 Januar 1592 mit seiner Familie und soinem Hab und Gut Leer und Ostfriesland verlassen wollte, giebt Graf Edzard, der da-von hort, den Befohl, ilm aufzuhalten und seine Güter zu inventarisiren und wieder nach Leerort zu schaffen, ihm auch

das Vorsprochou abzunchmon Luur nicht /.ii verlassen, bovor er nicht vornominen soi und die Erlaubniss zur Abroiso von Graf Edzard erhalten habe.

Albada schoint im Jahre 1560 noch Rath des Hofos zu Leou-warden gowesou zu soin. Im Sotnmer und Horbst dioses Jahres finden nilmlich Verhandlungcn darilber statt, ob die ganz vov-fallene S. Jakobskapollo bei Suurhusen abgebrochen und das Baumatovial sammt der Ronto von 2\'/, fl. der Kirchenfabrik zu Suurhusen inkorporirt werden solle. Dor Rath von Leeuwarden, als weltliche Oberbehördo, welclie zunilchst nm die Genehmigung orsucht wird, schickt als Kommissar das Rathsmitglied Mr. Ag-gaeus Albada. Dieser untersucht die Verhiiltnisso und berich-tet ira Sinne der Antragsteller. Der Hof zu Leeuwarden go-nehmigt darauf das Gesuch des Pfarrers urn Inkorporirung und os crfolgt dann die Einholung der Bewilligung seitens der geist-lichen Bohörde, des Bischofs von Minister. Da nun abor naoh do Haan Hettema Albada bereits am 20 Nov. 1559 seino Bern fang nach Speier erhalten hat, so ist es mfiglicli, das seino Untorsuchungen und Zougonvernohmungen au Ort und Stello bereits im Herbsto des den oigentlichen Verhandlungcn vorhor-gohenden Jahres 1559 stattgofunden haben. Die betreft\'enden Akten (K. Staats Archiv zu Mtlnster. Münsterschos Landos-Archiv 8 ad 13) schliessen dicse Möglichkeit nicht aus.

Zu beachton ist fornor die von Aokema verfasste Ueboraioht liber die in dem Msc. befindlichen Briofo, in welcher or zum 21 Sept. 158-4 ein Schroiben erwilhnt, dosson Inhalt or folgen-dermasson angiebt: »Pilii Albadae epistola depalrü obitu.quot; Leider fehlt dieser Brief in der Sammlung; es fehlen fornor dio obenda genannten Schroiben von 4 August, 15 Sept., 18 De-zemb., 1 Novemb. 1583, 1 Jan., 20 Mai, 19 August 1584, die bei Gabbema, epist. clarorum virorum (Harling. 1668 p. 762—780) gedruckt sind, und mithin aus diesem Manuscripto stammen, und die unten genannten in der Zeitschrift do Vnjo Fries V aufgeführton Briefe.

Ftlr dio Konntniss dor Familiengeschichto Albada\'s besonders wichtig sind die Briefe no. 48, wo er von seiner von ihm gc-trennt lebenden Frau und seiner Sch wester Doda, uud no. 81,

wo or von seinem Solino Aggaeus ausflihrlich spricht. Abor nicht nur für dio Familiengcsuhichte Albada\'s bedeutend sind die nachstehenden Rriefo, sondern namontlich fllr dio nleder-liindischo Politik zur Zoit der dor Utrechter Union folgenden Kölner Friedonsverhandlungen mit Spanion, flir das Eroigniss dor Los-tronnung dor evangelischen Provinzcn von don katholischon nnd für dio theologischon Ströranngen, insbosondoro der Lobro Caspar Schwcnckfolds bieten dieselbon nonen und sohr beachtons-werthen Stoff.

Von cinor Darstellung des Lebensgangos Albada\'s und dor Geschiclito seiner Zoit muss an dieser Stelle abgesolien werden, da das vollstilndigo Material dazu meinersoits bier nicht zu bc-schaffen war. Auch besitzt die Friesch Genootschap van Geschied-, Oudheid- on Taalkunde noch oine Anzahl ungedruckter Briefo Albada\'s, deren Kenntniss zu einor Biographic dieses bedeutenden Mannes unerliisslich scin diirfte. Dass diese Schrei-ben den: bier befindlichen Msc. naho verwandt sind, ergiobt sich daraus, class in dom von Ackema verfassteu Inhaltsver-zeichnisso der Handschrift hinter dom Macrz 1582 nnd vor dem Juni dess. J. zwei Seiten leer gclassen sind, also eino Lücko konstatirt ist, und dass gerado aus dieser Zoit, doni Mai 1582, die Briefo datiren, welcho im fünften Bande dor Zeitscbrift do Vrijo Fries, pg. 323, 327, 328 und 332 als bei der Genootschap im Msc. vorhanden bezeichnct worden.

Die Mittheilung dor nachstehenden Briel\'sammlung bezwockt nur, den Nachbarn jenseits der Ems Bausteino an die Hand zu goben, mit denen sie, im Bositzo weiteren und roichen Materials , im Stando sein worden, nunmehr eino erschöpfendo Darstellung jenor wichtigen und interessanten Zeit und ihres bo-deutonden Vertreters Aggaeus do Albada zu liefern, eino Arbeit, welcho der Geschichtskonntniss in horvorragonder Weiso Nutzen zu bringen berufen sein wird.

■

-:.......... - . .... ... ... , ... .. . _:. . .

| ■ • I

(Dio oingerucckton Zahlcn bringcn don Nachweis ucber die sonst bokannten Briefo Albada\'s.)

Nro. 1 2

1579. 14 Maii. Discursus, an pax inter Sorenissimum regem catholicura ot onlines Belgii in convontu Colo-niensi conciliabitur, vol non.

1 Jan. 1) Mihi, do tractationo pacis, oppugnationo Tra-jeeti superioris, impostoro Davidico,

2G Julii Do qnaesita separationo provinciarum, articulis Torraonovensis Gronningam transmissis, cum sana admonitiono prognantibus ratlonibus fulsita.

4 Nov. Doputatis Frisiao. Do intorceptis Uteris, arctiori foedere, discordia, Frisonum apud Parmensom sollicitationibus, exercitu sub malecontontorum nomine iustruendo, articulis foederis Trajectonsis , articulis Colonionsibus et quid sub iis quacratur, concordia servanda et dissidio sopiendo, dedis-sonsionum causis evitandis ct dissidiis ortis com-ponendis, ambitiono evitanda, exactionibus, ju-stitiao exercitio ot administratione.

consilio arcium demoliendarum , metu pcriculi, concordia servanda, fictionibus cavendis, interna discordia, vigilantia, internis hostibus, inquisitione ct quotidiana obsorvatione, contributionibus.

2C Nov. Mihi, Do cura civitatis habenda, et controversia posthabenda, deloctu militum circa Essen.

1) Dieses Datum bcruht auf eincm Irrtbum Ackcma\'s, denn dcr Uricfist am 2 Juni geschricbcn.

6 Doc. Deputatis Frisiao. Consiliis Albadao, domaniis regis , reditibus opiscopi, consolatione, arcibus, mutato vocabulo agitatis in agitantur. » Mihi. Do motu concopto , do civitato Gronningana. 14 Doc. Admonitiono pro patria.

19 Doc. Doputatis Frisiao. Do vigilantia, arcium prao-foctis, cursoribus, dissonsionibus evitandis.

Ronnenbergico comiti; Pompeio Ufkens, intor alia do controvorsia intor agrum ot civitatom. 11 Jan. Mihi. Do Witgonstcino comilo, reconciliando agro cum civitato, motu soditionis in urbo Gronningana. Ronnenborgico comiti gubornatoro.

C Jan. Mihi. Do dofonsu, ad dissidium inter civitatom ot agrum sopiendium vel suspendondum, 11 Jan. Mihi. Do oadom controvorsia per arbitros tollonda. 16 Jan. Ex litoris domini a Milen.

Ad dominum Etium Isbrandi, do salario ot laboribus. Ad doputatos Frisiao, do consiliis suis maligno intorpretntis ot dotortis.

8 Fobr. Ad coinitom Rennonborgicum admonitio ultima. 6 Mart. Consolatoriao ad mo.

defootionis abfuorim, ot arcos occupatao sint. 6 Maii Mihi, do calamitate, quae civitati maneat.

tilla, Alanconio , rebus bollicis Winsomii pro-movcndis, actis pacificationis, discursu, 1). Sa-muelis libollo, Nienortio.

9 April. Uomino Petro Hyperphragmo, Do patientia tam in bumanis quam in divinis, causa tantao con-fusionis tam in ecclesia, quam in republica. Quomodo quis se circa dissensiones habere de-beat. Calamitatibus nostrorum temporum. Poena animarum, consilio in ecclesiasticis.

26 Mart. (Pascbatis). Consuli Gandavonsi. De causis dis-putationnm et dissensionum in causa religionis. Judicio ex verbis scripturao et ex revelatione divina. Luce bumana et divina. In terprota ti one scripturae, ex semetipso sancto, notione utrius-que, ministris evangelii, ministris scripturao, causa disputationum et contentionum, crrorum et opinionum, sollicitudine Albadae, religionis reformatione, errorum et abusuum patcfactiono, verao pietatis et justitiae origine. Quid in po-liticis hoc tempore oxpediat.

26 Mali, Deputatis Frisiae. Do Alanzonio, mutatione do-minii, conditionibus ecclesiasticis bonis, mune-ribus et officiis, vectigalibus et tribntis, con-junctione ordinum, de suo euique ordinihonore relinquendo, causa malorum, religionis libertate, publico exercitie, contentionibus vitandis, elec-tione sonatus ex ordinibus, duobus tarnen exter-nis, deputatis, atlvocato patriae cum annoxa causa, secretis alienationibus, apertis contentionibus, Hollandicis praesidiis.

siae. De fuga ot clado Adwerdiana, Verdugo, equitatu Schenck, novo exercitu adversus Fri-sios, Nienortio auxiliando, motu expeditionis, Bavari electione in arcbiopiscopum Coloniensem.

Domino de Nionort. Do fuga Adwcrdiana, vo-cationo observanda et satisfacienda, opero Domini , libortate, conversioiie et divina bonedic-tiono.

15Julii. Mihi. Du profectione in Hollandiam, tempore hodiorno, Gronningensium plaga, cum agro con-troversia, novo Testamento, interceptis literis ad Nienortium.

14 Doc. Mihi. De Alanconio. Consiliis et factis ordinum , judicio Dei, literis ad praesidem Prisiae, ad Milium praesidem Hollandiae, conventu imperii, domino Writzero, calculo, collationo quatuor vorsionum novi Testamenti, annotationibus exus-tis, novis inchoatis, Heideni absentia.

gium , provinciis Deo et ordinibus committendi.s, libortate patriae, modo tractandi subditos, justi-tiae administrationo , Germanica, Hispanica.

Cal. Dec. D. Praes. Aysma. De idolatriao eversione, divina protectione, de malis ab hostibns et nobis ipsis, insolentia militum, clade Nionortanorum ct Anglorum, disciplina militari, consiliis ordinum, conservanda libortate, ecclesia Dei in Belgio.

17 Doc. Domino Adriano a Mylen. De convontu imperii, statu rerum Belgicarum, defectione me-tuenda, bollico apparatu.

1582. 28 Jan. Mihi. De separatione Hollandiao a roliquis provinciis , utvoque Alanconio et Auraico, ordina-tiono de ecclesiasticis bonis.

10 Pebr. Mihi. De articulis cum Alanconio initis, unde pax oxpectanda, de custodia patriae, Christ! contomplu, ignorantia, cognitiono, Deckema et Ubbena profectiono in Hispaniam, Belgii prae-l\'octo. Protestautibus et civitatibus imperii. Domino praesidi Aysma. De separatione, 13mo articulo cum Alanconio inito, pacis oxpectatio-ne, contemptu et ignorantia Clmsti, cognitiono Christi.

tudine , consultationibus et conclusionibus, separatione , eventu revum, pactis inaugurationis Alanconii, negotio cum Avgeniinensibus coepto, comiiiis, proditionibus pvaecavendis.

25 Pcbr. Hadriano van dor Mylen praesidi. Dc Alanconii acceptatione, mutata religione; eo, quod sub initio regiminis expediret, separatione provinci-arum.

ad legates Prisiae Antwerpiam, Prisia Hollan-dica, litteris ad dominum Hyperphragmum et consulem Gandavensem, scripto domini Menso-nis transmisso, duplici cognitiono, comparatio-no, applicatione, rcrum ordine, essentia, genere huminum; magistratu et iis, quae ad opus cre-ationis pertinent, duplici loge, Dei dispositione, hominc , regno, regimine, lege; lego carnali ejusque executione, remuncratione; lege spirituali; reliquiis veteris hominis, discrimine veteris et novi testamenti, legisque carnalis et spiritualis, ecclesia, israelitica, Christiana; civili magistratus munere et spirituali, quo ecclesia colligi et regi debet; nimio , quod magistratui tribuitur; athe-ismi causa; domini Mensonis scriptum de magistratu; ecclesia, ex Martino Bucero de regno Christi ad Edoardum regcm Angliae, cliristianis-mu, rel\'ormatiouo ccclesiae, magistratu christiano,

25 Junii. De discordiis inter duas diversas partes; Eusu-mano , legatione ad comitia imperii, Uteris in-terceptis, libellis transmissis, opistola ad Da-naeuru.

19 Sept. Mihi, de Holtmanno, libris transmissis, Alberda. Cal. Oct. Mihi, de Danaei libello, do adorationo carnis Christi, A. A. Consolatione, Uteris ad Linda-num episcopum Euromondensem.

edicto Coloniensi, do omnibus non suae religio-nis ojiciendis. Executione in anabaptistas, res-ponsione ad litoras Lindani episcopi, de ecclesia aliisquo praocipuis religionis articnlis, Danaei libello do adoratione carnis Christi, confutati-ono A. A., libello de ecclesia latino, cui addi-tao Danaei literao ad Cornhertium.

Dei voluntatem non esse, ut ilia familia exal-totur; tempus regiminis pietatis et justitiao, Alanconio non recipiendo, electiono Coloniensi. 12 Jan. Ad Davidem Samuelis fratrem, do obitu Johan-nis Heidoni.

Ult. Jan. Mylii literae ad Albadam; do Dei volnntate non constaro, statu controversiae, altero statu. 1 Febr. Ad dominum Aotium Isbrandi exhortatoriae ad majorom concordiam; electiono Alonconii, oblata occasione.

Ad dominum Aysma praosidom. De legatione ad comitia imperii non recepta, Alanconio non recipiendo, occupationo Keyserswoerd.

16 Febr. Albadae responsum, de Dei voluntate ex reve-latione, sciipto verbo, de Germanieo foedere, ecclesia.

Cal. Mart. Carolo Utenhovio, consuli Gandavensi. Do coepto Dei judicio, ambitionibus, praecipua irae Dei causa, apologia Danaei, epistola contra eundem. Secunda ecclesiae aedificaticne, conHilio Esaiae tribas impuris spiritibus, duobus lupis Plan-dricis.

Mihi. Do catechismo Warneri filiao transmisso, Conorio, Albeula, Hoenkens, Francisco Putio Italo.

18 Dec. Mihi, do annotationibus suis, ministris ecclesiae Embdanae, Casimiro, Nienortio.

Cal. Nov. Burmanniao, de antichristo, bestia marina, patriae calamitate, patria recto constituonda.

20 Maii. Mihi. De examinationo annotationum Bezae trans-missa, domini Samuolis annotationibus.

25 Sept. Dominico a Burmania. De epistolis suis, editi-ono, christiano homine, theologia Germanica, nomine Casparis Schwenckfeldii, D. Samuelis, de Valentino Cratoaldo etCasparo Schwenckfeldio.

Ex epistola Samuelis. De fratre juniore, Theu-cero Argentinensi, libro Samuelis, confessione Samuelis, Valentino Cratoaldo, Casparo Schwenck-feldio, Warnero, dues Wirtembergico, Samuelis condemnationo.

Cal. Sopt. Domino Mylio, de electione Galli, causa dene-gatao legationis ad comitia, rege Hispaniorum\', divinae exorte lucis impedimentis, auxiliis hu-manis, restitutione verae pietatis, justitiae. Justi Lipsii libro de constantia. Haass der Liebe per Hollandiam.

Dominici a Bunnania ad Sixtum a Deckuma. Do medicina coelesti ab Andornaco latino red-dita, a domino Albada revisa et emendata; christiano homine ab Albada versa, doletione no-uinis Schwonckfeldii, epistola ad ministros Frisiae Oriontalis, typis, thoologia Gormanica a domino Albada translata.

Prid. Cal. Sept. Epistolae Albadae ad miniatros ecclesiarum in Frisia, de Valentino Cratoaldo et Casparo Scbwonckfcldio; Antichrist! jugo, poena.

19 Aug. Do Valentino Cratoaldo, Casparo Schwenckfeldio nomine ejusdem, novo homino, coelesti medicina, omnibiiti communicandis, suppresso nomine Albadao, epistola, quomodo in praxi versandum, Additis diversis schedulis domini Bezae annoc et aliis.

In summa duo sunt, quae rex a nobis potlt: catholicao Ro-manac ficlci ct roligionis observationom, deindo cam obedientiam, quain subditus suo domino praostare obstriotus est.

Hac potitiono primum ostondero vult, nos omnes non solum Maiestatis divinao, sod et humanao roos esse, proptorea nos dignos osso lis poenis, quae advorsus hujusmodi delicta per loges constitutao sunt.

Et quia non potest diutius per suos magistratus poenas istas oxequi, vi ot amis infligere eas jam multis annis conatus est.

Est quoque in hac persuasione, cujus approbatores non solum politicos viros, sod ot theologos babet, so tandem superiorem et victorem futurum, et do omnibus, qui nunc rebelles sibi sunt, justam vindictam ot supplicium sumpturum, roliquis leges, quas ipso velit, imposituium.

Neo ab hac scntentia ab ullo so dimoveri sinoret, nisi diffi-cultates ot poricula quaedam praovideret, quao publico cum admonercnt, praestare, so moderatoribus consiliis et mediis uti.

Inter quae habonda sunt reconciliationes, quae et publico omnibus et prlvatim singulis a Majestate ejus offeruntur, in oum finem quoque praesens conventus indictus est.

Non tamcn quod in animo habeat ro vera subditos suos ab istis delictis tanquam innocentes absolvcro, sod abolitioncm oorum indulgere, si modo delicta sua agnoscant ot posthac obediontiao pontificis ot regis subjicere so parati sint.

Quia autcm diffidit so id a subditis, prout vult, impotraro posso, per consilia et media ista, praecipue per hunc convontum dabit operam, ut motuo, oxtrahendo ct difforondo, ut interea difficultates ct poricula ista avortat, causamque suam firmiorom et nostram infirmiorom cfllciat.

floe nunc manifesto patet por tranaaotionom, quao inter re-gom ot Hannonienses una cum Arthesionsibus facta est, quibus intermediis avertero so Galium posse existiraat et bellum mi-nori sumptu contra reliquas provincias persequi. 1)

Hujus roi firmissimum praobot argumentum, quod non solum ex consilio Hispanorum, sed etiam ox consilio ot dosiderio oorum qui tacite partes illorum et hie et in Belgio fovent, Trajoctum superius obsidiono cinctum omnibus viribus ante conventum liunc oppugnatum sit, eo occupato, nihil non putarunt so ab Ordi-nibus obtenturos.

Alteram argumentum est particularia mandata, quao non solum Parmcnsis, sod et alii duces et nobilos habent, quibus conantur nnas provincias ab aliis separaro.

Cogitetur etiam hie quales principes sint, qui ad hunc trac-tatum elccti et commissi sunt.

Noc potest hoc regis propositum et institutum ullius impiotatis ot injusticiao accusari, noc speratus eventus Majestatom ejus fal-lere, si quod nobis objicit, verum est, nos non solum contra Ma-jestatem i\'psius sed et Dei Optiini Maximi deliqnisse.

In hac sententia et ego sum et qui penitius ex quacunque parte hanc rem mecum considerabunt, eosdem quoque si suis opinionibus satisfacore volunt, necesso est, vel jam esse istius sententiae, vol tandem in cam illos desoonsuros. Quaro oporae pretium est, consideremus, an ullum nostrum factum sit, ex quo rei alterutrius Majestatis vel divinae vel humanae a rege coargui vel convinci possirms.

Nemo pins qui usum primitivao ecclesiae non ignorat, et in patribus aliquantulum versatus est, negare potest, ante annos 50 ecclesiam non solum vita ot moribus deformom fuisse, quod malum liodio adhuc durat, sed et multos abusus ot orrores, no quid dicam gravius, in cam irrepsisse, quao emendatione et illustrationo opus habucrunt.

Cooperat turn tompus ignorantiae, quo Dominus ad errata quaodam connivoro solot, praotoriro, et tompus revolationis suc-

codoro, quo cordibus quorundam ita illuxit Dous, ut por eos nobis et pravitatem vitao nosti\'ao ob oculos ponerot, ot liypo-crisos, abusus et orrores nostros dotegorot ot aporirot.

Non nego amhitione et contentione quadam multos postca lonyius extra vocationem suam proyressos fnisse et assumpsisso quaedam prioribus hand multó moliora, doinde multa bona cum malis oppugnasso et sustulisso. Erat tarnen lucis et gratiao, qua ea quae mala re vera crant, nobis patefecorunt, ot inter eos quidam etiam extitorunt, qui luce et gratia ista in omnibus recto usi sunt.

Haec lux et gratia cum gratis animis ad majora dona conse-quonda ab omnibus recipi debobat. Vcre enim christianus neque turn neque adhuc satis cog nit us est, major pars tamou ex nostris oam rejecit et detestata est.

Advorsus eos autem, qui ad earn attendere cooperunt, rex noster severissimas leges tulit atquo ut fldeliter illae execution! mandarentur, vicarii ejus vix alios in magistratus cooptari per-misorunt, quam quos intelligerent nulla humanitato et miseri-eordia erga istos homines affici.

Haec persocutio et oppressio quanta fuorit nemo nostrum est, qui ignorat; quod ad me attinet, exhorresoo saepius ad ea tormenta quibus miseros homines apud nos ot alibi subjectos et afflictos esse scio.

Non arbitror hujus loci esse do articulis disputare, quos hi aut illi deibnderunt, satis est verbo indicare, omnes istos ox timore Dei, testimonio suae conscientiao juxta mensuram Mei quam habobant pro assorenda veritato tormenta ot mortem fortiter pertulisse.

Haoc afflictio plus quam annis 50 duravit, de qua itasentio, fuisse earn judicium Dei erga suos, judicium, inquam, utdivus Petrus loquitur in domo Dei quod antoa quidem exerceri nun-quam desitum fuit, sed nostro tempore, per Dominum, teno-bris ecclesiae paulo clarius patefactis, longe gravissimum extitit.

Interea in mundo summa foelicitas et prosperitas fuit, quam secuta sunt omnia peccata, maxime in Gallia et apud nos, quae Esaias Judeis exprobat.

a rege reprchendi, noc onim contraiii in hac ro rogi fuerunt, sed legos ejus do religiono latas approbarunt ot confirmarunt, mullo minus possunt privati ejusdem criminis accusari, qui Deo suis factis non rebollaro sodobedire, non despectui habere Majostatem ipsius, sod earn morto sua gloriosam roddere voluornnt.

Eoontra quod necessitas hujus doliberationis me cogit dicere, jiictuo ne ct rex et ordines singidiqua magistratus graviter contra Majestatem divinam deliquerint, quod tot mil Ha hominum propter re-ligionem trucidarint. Hanc rem non longo persequar, sed tantum paucas propositiones ex quibus id intolligi potorit adforam: si do iis dubitatio postoa incidat, paratus sum finnis argumentis illas comprobaro.

Prima est, quod praeter contomptum oblatae lucis et gratiao jussa sua contra jussa Dei a subditis suis servari voluerint.

Socunda est, quod magistratus contra oflicium suum non solum bonis et corporibus, sod et animabus et conscientiis sub-ditorum imperavorint.

Tertia quod similiter contra officium suum et ad injunam Christi, cui soli baec potostas a Doo patro data est, in iis quao fidei sunt et supra naturam bumanam posita, jubero ac vetare instituerint.

Quarta, quod gladium Doi qui spiritualis est, in suum cor-poralem gladium porverterint, codomquo gladio contra officium suum regnum Cbristi invasorint ot filios hujus regni, qui lilii Doi ct lucis sunt, impie et injusto trucidaverint. Nota. Hoc factum 2»\'aecipiia nostrarum calamitatum causa est.

Sed pergo ultorius. Hucusquo rursus dico quantum crimen laosao Majestatis humanae attinet, Ordines in communo quoad regem ab eo crimine prorsus liboros fuisse. Nam ad arbitrium Majestatis ipsius omnia administrari permisorunt, sod nec privati cidom crimini obnoxii fuerunt, qui so voluntati regis bumilitor usque ad mortem et amissionom bonorum suorum submiserunt. Deinde regi non contra Deum obediontiam praestare addixorant, sola Dei causa excepta in iis, quao ₍regi dobontur, praostandis promptissimi et paratissimi.

Econtra negari non potest, Ordines graviter advorsus Majostatem populi deliquisso, quod passi sint regios magistratus in

mombra sua adoo crudeliler saoviro, quod non modo non cura-vorint indagationom aliquam do hoc nogotio fieri, sod omnem otiam bcnovolontiam ot bumanitatem crga cos cxuerint, cum pleriquo tamon scirent et passim faterontur homines, qui rcli-gionis noaiinc ad supplicia ducerontur, Christum profiteri et inculpate vivere.

In eodcm vicio et delicto communiter otiam populus, praosci-tim nobiles ct optimates fuerunt, qui et supplicia ista ap-probarunt et jure cum iis agi existimarunt. Deniquo authoros ct fabricatores istoium suppliciorum doctores ot sacordotos po-puli extitorunt.

An haec defensio suhditorum ad Ordines ct pojmlum jwlinuerit, non opus habet ulla alia probatione, quam oorum obsorvatione, quae nunc per Ordinos fiunt ct docernuntur. Si tamon opus est, firmissimis argurnentis doceri poterit, fjuod haec authoriUis et intercessio apud Ordines et populum juerit, et quod impiissimo thoologi fecorint, qui tale consilium magistratui doderint.

His ita cxpositis vonio ad oa, quae post id tempus apud nos acciderunt, quae sane non sic considero , quasi inde nos rox lao-sae Majostatis divinao, quam ipse vindicandam haboat, vol otiam Majostatis ipsius culparo et couclomnaro possit, sod ut poenam Doi, qua ipse suam Majostatom et injuriam, quae filio sue Regi Eegum illata est, ad versus regom , advorsus Ordinos, advorsus populum ot praocipuo advorsus doctores ct sacordotos ccclesiao vindicare voluit, judicium Dei kin coeptum est adversus mundum.

Circa quod inprimis notandum est, justum Doum pro sua justicia neminem puniro nec condemnaro, nisi quem prius ex propria con-fessiono, ox proprio judicio, ox propriis lactis coarguat et con-vincat. Deinde prout cujusquo animus est, cujusquo propositum secundum ordinem, quem ipso coustituit, dolinquentos crga so castigat ot punit.

Animus ot propositum soli Deo nota sunt, ied ordo eoruru, qui hie contra Majestatem ejus deliquerunt, primus Ordines sunt, secundus quilibet nobiles ot optimates pro so, tortius plebs, quar-tus rox. Hex eni/n per populum gubernat, nec populus ]tropter re-gem, sed rex propter populum ordinatus est.

primi placitis regis so opposuernnt, hi ox Ordinibus fuerunt, ot in consilio Ordinum placita ista abrogata sunt, introductaquao-dam roligionis transactio, deinde missi legati ad regem, ut con-firmationom et abrogationis ot transactionis istius a Mujostato ejus impetrarent. Kedargutio et confossio quaedam sui erroris et delicti, sod quam nondum cum poenitontia agnovorunt.

Sod amplius priusquam rosolutio regis fiorot, roligionis prior forma mutari et nova permitti, deinde, no quid deessot, imagines dostrui coeporunt.

Ex hoc facto non illi solum, qui id porpotrarunt, sed etroli-qui omnes, quod, cum possent, non prohibuerint istud (potue-runtjudicio Hispanorum , sed qui praesentea fuerunt, agnoscunt mannin Dei fuisse), ex hoc tamen facto omnes rci divinao et humanae Majestatis apud rogem ot Hispanos constituti sumus.

Sod qui ad veritatom et ad Dei judicium respiciunt, longo alitor sentiunt, factum illud politico et humano more non pro-bant sed intolligunt, Doum per hoc factum ot ordinos et popu-lum ot regem instruero et convincere voluisso, si tam grave pia-culum judicont lapidoas et lingnoas statuas frangere et demoliri, quantum piaculum sit, homines sine ullo discriraino soxus et actatis , qui ad imaginem Dei facti sunt, et quorum sino dubio magna pars jam imago Dei, hoc est, Christianierant, destruero ot evortero.

Si quam vis poena illos dignos judicont, qui hoc factum porpotrarunt, in qua sentontia adhuc nisi quatenus ex motu ro-primunt so pleriquo ex Ordinibus et populo, doindo rox cum suis Hispanis absque ulla poonitontia porsoverant, quis dubitare poterit, Doum pro sua justitia, non vello quoque suas imagines, in quibus glorificari vult, inultas sinero?

Fuit ergo hoc factum prima occasio judicii Dei in misoram patriam nostram, et tanto gravius aestimandum, quod non ab exlero aliquo principe ot milite oxorceri in nos voluit, sod nt nos ijisi, mus cle altera, poenam sumamus.

Juxta ordinem quem supra constituimus animadvertimus primo loco confoederationem, quam principes viri et nohiles inter se fece-rant, diremptam fuisse et bollum, quod paulo post secutum est, levissime evanuisse.

Somper tam-on unum malum alterum exitavit, ut nec opus recto unquam incoeptum multo minus ad finom pervenifse nequo turn nequo adhue vidori possit, sod injiaiente Deo novas semper occasiones, quihus nunc dejecti animi nunc rwsus erecti utrinque fuerunt.

Inter quas non minima ista fuit, quod suppUcium de duobus comitihus Egmundano et Ilornio sump turn fuit. Hoc factum ita exacerbavit non solum animos subditorura sod omnium etiam Germanorum, ut nihil unquam indignius gestum fuisse omni-busque modis cuncti vindicandum censuerint.

At parum hie ad Dei consilium homines rospexorunt. Rursus eos Deus hoc facto docero et convincere voluit, si tanti mundus sues filios diligat et aestimot, quanto magis ipso suos filios amct ac faciat, quos nullo non cruciatus gonero comités isti una cum aliis occidi passi fuerunt, vol quos ipsi judiciis et gla-diis suis occidi praeceperunt.

Hoc factum prao ceteris non parum illustrissimum principom Auraicum adjuvit, quod tam inslgnom oxercitum in Germania brevi tempore cum magno favore principum collegerit, sed quo nihil praoclari praostitit partim ob pocnas nobis a Deo destina-tas, partim etiam quod Deus non homimim apertis viribus, sed sxngularibus modis praeter hominum opinionem judicia sua exeqni soleat.

Triumphabant turn Hispani, sed quia judicium Dei longius et paulatim etiam ad ipsos devolvi dobuit, injecit Dous aliam occasionem per docimarum oxactionem. Rursus nova confoo-deratio inita est, nevus exorcitus conscriptus fuit, omnia coram mundo laota et valida visa sunt, sed tristia et infirmia coram Deo, ob easdem, quas supra dixi causas, multosquo principes viros in Gallia intorire et pudefieri oportuit, qui vocationis suae parum momoros, quos Deus puniro et dostruere proposue-rat, eorum splondorem et bonorem illi ampliflcare voluerunt.

Quomodo deinde princeps Auraicas ab Hollandis et Selandis oxceptus sit, quomodo inde catholiei ejocti, quam varia fortuna ibi pugnatum sit, quomodo Hispani quoties victoriain in manu habere videbantur, ipsimet earn impedierint ct perlurbarint et ultimo occasio-

nem dederint, quod reliquae omnes provinciae a rege defecerint, hacc omnia, quia omnibus nota sunt, enarrave omitto.

Sunt otiam notae calamitates et miserine, quae defoctionom istam in reliquis provinciis sequvxtae sunt, quae adhuc hodio durant, praocipue non possum sine admiratione cocjitare de poena, quae Lovanio, in qua civil ate placita regis fahricata sunt, a Deo per proprios amicos injlicta est.

Si quae adhuc civitates et provinciae ab his malis liberae sunt, nemo dubitet, quin vel ipsi sibi vel alii ipsis ojusmodi occasionos objicient, quae efficient, ut et ipsi partem, suam, si eidem crimini se obnoxios coram Deo reddidcrunt, non minus quam alii accipiant.

Transactio Hannonionsium et Arthesiensium cum rege erit forte occasio perditionis et vastationis eorum, nondum enim poe-nam suam acceperunt 1).

In summa, eventus iste ostendit, nullas hie vires, nullas copias, nullas personas ab utraque parte valuisse, nec consilia ulla, nec pacificationes, sed in nihiluin omnia ista redacta fuisse, et illustres personas partim misore periisse, partim turpiter ab incepto opere discessisse. Judicium Dei ulterius semper progressum fuisse et adhuc hodie progredi , nec finem opud vos accejiturumpn-to, donee omnes, quos supra dixi, apprehonderit.

Cum ergo nunc quaeratur, an per praesentem traetationem ad pacein perventuri simus ? respondeo, me nullam firmam spem pacis concipero posse, quamdiu judicium illud Doi non perfectum et absolutum fuorit, sed hoc judicium nunc hie , nunc alibi tarn din extractum iri et perduraturum meluo, donee commune delictum nostrum agnoscamus et per ver am poenitentiam Ghristo Domino fdio Dei reconciliemur eique sunm honorem restituamus.

At hie honor ei a Deo patre tributus fuit, postquam in mundum ab eo missus est, primo, ut sanam puram doctnnam Kvangelii in lacem pro ferret et constitueret; Sccundo ut verum Dei cullurn doceret et introduceret; Tertio vt divinam suam potestatem quod ipse sit Dominus coeli et terrae potenter demonstrarct. Haoc tria sicut in diebus carnis suae ab ipso instituta, manifestata

ot disposita fuenmt , ita deindo per Spiritum sanctum confir-mata et in ministorio Apostolovum loti mundo por Evangelium praodicata sunt.

Progressu temporis tria ista praecipua, nompo sanam doctri-nam, vorum Doi cultum et potestatom in coelo et in terra, Christo Domino malignue spiritus per antichristum perverso modo eripuit, ot in Kuum infernale regnum traduxit, ut iis is-tud adangoat. Nam loco sanae ot purao doctrinao Evangelii doctor Sathan por antichristum impuram insalubrom doctrinam humanarum constitutionum cum captivitato ot dopravationo consciontiarum, quae Christo soli liborae relinqui dobent, in-voxit, talom, inquam, doctrinam, quam Paulus doctrinam dae-moniorum nominat.

Item loco vori cultus Dei, qui in spiritu et voritate consis-tit, Sathan in defoctione ecclesiae bumanam relegionom (I) et ce-remonialem cultum Dei orexit, multisquo indulgentiis et con-ficta divina virtuto, quam tamen nemo re ipsa accipit ot expe-ritur, stabilivit, sicut etiam in locum potoslatis Dei, quae soli Christo tradita est, propriam suam potestatcm in divinis nego-ciis, romissione peccatorum, datione Spiritus sancti ot orogatione multarum confictarum gratiarum , imo otiam coelum per antichristum dandi cui velit, utque plus eum quam Deum ip-sum in toto mundo metuerint. Omnia haoc ox sathanica sua astutia orexit ot constituit, otiam ut sua inter ministros suos distribuit, quibus imperia bonaque acquisierunt ot infornum animabus replevorunt. Haoc omnia Sathan potenter otiamnum possidot ot secundum callidissimam spiritualem nequitiam ot fallaciam oo porduxit, ut non Domiuus ot sorvator noster Jesus Christus, sod ipso cum suo regno per oa augeatur, honorotur atquo in omni orroro atquo idololatria, quae ipse introduxit, adoretur.

Hanc praedam et depravationem voritatis malignus Spiritus Roraae in spirituali Babylone ad summum constituit, ubi libore et tuto per antichristum regit. Etiamsi nunc Christus Dominus hostom suum saepius admoneat, jus suum non reticeat sicut etiam hoc tempore por emissos ministros Christi fit, simulquo soptom tubas in Apocal. 8 et 9 clangore faciat, quibus non

solum suos consolatur et ad so vocat, sed simul otiam advor-sariis suis eversionem et exitum minatur ac denunciat, hactenus tarnen nihil sponto ab illis, vol Christo domino, vel ejus cul-toribus rostitutum et eoncessum fuit, nee apparet consideratie personis, quae praesunt huic negotio quicquam adhuc rostitutum ac concossum iri.

Imo magis metuo hunc conventum in eum finem institutum esse, ne ulterius damnum aliquod in praeda ista patiantur, sed apud eos, qui earn occupant, diutius retineatur, saltem hoe scio, neminem ex Caesareae Majestatis commissariis eorumque con-siliariis esse, cut seniel ne per somnium quidem de praeda ista vero Domino restituenda in mentem veniat, sed nee majori numero ex parte nostra, qui hue ad tractationem pacis missi simt.

Si quid hie indulturi sunt, praeterquam, quod id non sincere sed ex metu concedetur, erit illud ita exiguum, ut non possit salva conscientia ab aliis recipi, vel ita tectum et circumscriptum , ut potius per id suo tempore quod detractum est, praedao suae so sperabunt recepturos, quam quod ab oa rece-dere cogitent. Illuminet eos Dominus, ut aliter sentire inciptant; velint enim ant nolint, tempus instare videtur, quo oportebit eos Jesu Christo, fdio Dei, Domino gloriae ac regi regum ea, quae supra illi erepta dixi, restituere; postea ecclesiae Dei et reipuUicae cum majori luce, gratia et justicia orietur.

Ackema , der Rechten Doctorn und der Statt Groningen llathsverivandten, rneinem besondern liehennfreundl. Groningen 1).

S. Libenter vir amantissime do valetudine tua intellexi. Desiderio vos pacis istic teneri non miror quicumque prao-

sertim boni eslis, coeterum nihil ccrti adhuc tibi do ea scriboro possum. Potuissem fortassis certius aliquid si hic nuntius unum aut alterum diem oxpectavisset. Ad media onim a nobis proposita rosponsum hodio vel eras a legato regio cxpoctamus, ex tjuo fortassis animadvertemus, quom suecossum tractatio nostra habitura sit. Niliilominus quantum ex multis gravibus caussis colligero licet, non oxiguam spom do pace concepi, quae sub aequioribus conditionibns futura est, si Trajectum superius non oxpugnetur; valdo fortiter resistunt Hispanis, oppugnatum est die Jovis praeterito itorum, sod rejecti Hispani sunt cum magna clade. Nisi tarnen auxilia illis tandem mittantur, fames eos ad dodiiionem coget. Auxilia parari dicantur et fame ante duos menses laboraturi non putantur. Speramus Deum Optimum Maximum Hispanoruin superbiam apud illam civitatem fractu-rum et humiliaturum. Pacis confcotio super uno articulo ro-cumbere potissimum vidotur, nimirum super exercitio utriusque rcligionis, pro quo obtinondo his diebus orationem satis gravem babui latine. Oratoris enim munus mihi injunctum est ab aliis logatis, et latine eramus nostraquo latine oxlübemus. Sed quae non libenter admodnm a catlioliuis commissariis audita fuit, sed hoc ad to solum. Ista hactenus.

Vir iste admonitionem tibi faciet ut posthac in credundo non tam facilis sis 1), nulli homines veritati nocentiores sunt, quam isti, qui iisdem verbis nobiscum utuntur, et nihil quam virtu-tes novi hominis commendant, sed quarum nomen tantum ad carnis suae cupiditates perfieiondas praetexant. De morte do-mini Michaelis veliementer doleo. Optassem diutius oum ad veritatis cognitionem consequendam et promovendam vixisse, sed ita spero melius ei orit, cum Deus suos electos non pa-tiatur importune tempore mori. Domino Egberto Clandt, si quid amplius praestare potero in v euiot mo semper paratis-simum. Nihilominus 2) suaserim ut pro die judicii instel, non onim is ei negari potest, ncc satis intolligo cum citatio jam facta essot quoniam dies praoscriptus extrahi potuerit. Quod scribis de Adriano van der Mylen ita faciam ut petis. Ultimis

littoris quas scripscram Emdae ad Chv. ab Eussum petioram unius anni roditum mihi solvl jam Jacobi instante, si non impetro paulo serius cum oo agoro. Respond! breviter ad litteras tuas inter medias occupationes meas. Bene vale, mi Ackema cum uxore et libcris. Resalutant te omnes mei.

Salutom. Non tibi solum, sed et universitati vestrae scriptam volo, ut diligenter sibi caveant, ne in sorvitutem iterum vc-niant. Non arbitror quenquam esse ex probis civibus, qui co-gitet priori so jugo de novo subjicere vello, sed duin interne ita discordes estis, vidote no iis, qui ab Hispanorum parto hactenus steterunt, et quos domi fovetis, vlam aperiatis, ut aliquid moliantur ot officiant, quo libertato vestra sccundo de-fraudomini. Quod haec scribo, amore vestri et patriae meao scribo, nee lovi rumore motus, sed scio aliquid esse prae foribus quo putant Hispani vol Hispanici quosdam in civitatem vestram introducere, per quos rursus imperium in vos obtineant. Am-plius scribero tibi non audeo, no literae alicubi intercipiantur, sod crede mihi expedite, ut imtium concordiam inter vos et cum agro haheatis et ineat is, ac in rélligione nc Dei voluntati resistalis, qui libortati conscientiarum ubique locum dari requirit, quod eventa alibi satis aporte ostendunt. Non scio otiam an recto faciatis, quod ab unione vicinarum provinciarum vos prorsus sepa-raro vclitis. Cum Hispanis imio, perditio vestra est. Nos in trac-tationo pacis lento progredimur, sod non omni spc adhuc perficion-

due oius dcstituimur. Nuntio, qui has tibi adfert literas dalerura civitatis vcstrao nomine promisi, in cuius graliam a viris fido dignis impulsus et admonitns oasdem lias litems fidcli animo scvipsi. Beno valo.

Salutem. Propositi sunt articuli, quibus catholicis satisfac-tum ost, sed aliis non. Nunc in hoe incumbnnt, in quem finem hactenus quoquo laboratum est, ut unos ab aliis separent, quo facilius utrosquo tandem superont. Separatio ista inter ipsos legatos jam coepta est, nee vidomur amplius aliquid boni una-nimi consensu eft\'ecturi, cum illi jam in id incumbant, ut si non totas provincias, saltern aliquas civitates in sententiam suam pertrahant. Ita scio eosdem jam artioulos ad civitatem vostram transmissos csso, vestrosque cum magnis promissis sollicitari, ut Regi reconcilientur et se hostes contra alios declarent, sed quam fraudulenta et periculosa haec res sit, facile ipsi judica-bitis. Primum enim ex eventis in aliis regnis et locis non apparel, earn Dei voluntatem esse, ut catholici reliquis superiores sint, sed econtra vel inferior es vel ad summum pares; deinde, ut ea Dei voluntas non sit, do qua tamen ego non dubito, fieri tarnen non potest priusquam unitas istas provineias et civitates devincat, si modo unquam devinci poterunt, quia et ipsorum catholicorum vires debilitentiu-. An postea amborum viribus contritis liber-tatem suam tueri contra quaesitiones et injurias Hispanorum poterunt, vos pro vestra prudentia perpendetis. Tertio, cum in medio hostium positi sitis, quomodo vos adversus illos de-

fcndotis, si Hispanum in urbom vestram recipero rccusavcritis, ot quis tam inimicus patriae qui vobis hoc suaserit? Qninimo quao salus vobis esse poterlt agris et vicinis vestris undiquo perditis et destructis ? Sod haec ego obiter ad te ex amore quo civitatem vestram prosequor, qui vobiscum viri boni sunt plura sino dubio providebunt et perspicient. Infinitae machina-tiones in partes nostras slruimtur, quae ut ad effectual non pervcniant solus Deus pro sna misericordia avertern potcrit.

Bene vale vir amantissime. De domino Christ. 1) quid facero debeam, consilium tuum mihi communicari velim, nam tompus solutionis unius anni in diem Jacobi ei praescripsi, si volunta-tcm ejus per literas oxpiscari vclis, facies mihi rem gratissimam. Iterum vale et domino Alberda cum relïquis amicis omnem a me salutem. Coloniae raptim. 26 Julii, anno 1579.

Salutem. Cum varia hic, vir ornatissime , de factionlbus ct dissidiis vestris referantur, quidam etiam existiment, vos arli-culos hic propositos sine ulla restrictionc vel ampliationo recep-turos, tertio nova molimina adversus vos et patriam nostrain, vel saltern, ut quidam jactitant, vobis permittentibus ct conni-venlibus adversus agrum vestrum prae foribus sint, pro amore, quo non solum nostros sed et vos et circumjacentes vestros prosequor, praesertim cum neutra provincia altera sine alterius salute incolumis et illaesa manere queat: omittere non potui,

quin vobis exomplum carum literarum, quas modo ad doputatos patriae nostrao scribo communicareni, simulquo rogarem no ni-mis cito cum, articulis istis recipiendia pvoperetis ac praejudi-ciura aliquod vicinis vestris adferatis, in quom finem transmitto quoquo vobis particulares rosolutionos Transisulaniao ot Gelriae, cum quibus otiam resolutie patriae moae convcnit, nisi quod non ita distincte ad omnes articulos responderint. Deinde generalis resolutie omnium provinciarum in dies hic expectatur, nee dubito prius quam domini commissarii desistent a prae-senti tractatione, Celss. et Dign. eorura majora adhuc eonces-suras esse. In mora etiam ilia, sicut intelliges ex Uteris meis, nullum civitati vestrae praejudicium oriri poterit, cum e contra pace nobiscum sperata vel conclusa magnas nobis miserias et calamitates adferetis, a quibus tamen vos minima liberi eritis. Utinam ex te intelligam litem, qnam cum agro habetis, jam sopitam et compositam esse, vel sal tem vos utrinque consen-sisse in arbitros aliquos viros bonos et prudentes, qui cam cog-noscant operamque dent, ut in amicitiam et concordiam mu-tuam moderatis aequisqua mediis redoatis. Hoc enim plane ne-cessarium reipublicae vestrae esse judico. Caetera in Uteris meis ad nostros, quas tamen non nisi amicis quibusquo communis salus cordi est, communicatas velim. In libertate in quam vos post tot oppressiones asservistis constanter tam ab una quam ab altera parte permanete. Bene vale, vir aman-tissime. Notis ac amicis omnem a me salutem et amorem.

1) Hier folgt imMsc. der bei Gabt\'cma, Epistolac clarorum viro um p. 570 gedruclctc Brief „ad Dcputatos Frisiaoquot; in Abschrift.

Salutem. Quarto hujus litcras ad te iledi, postea etiam alias a nostris jnssi tibi communicari. Nunc rursus tibi oxemplura earum literarum , quas nunc ad eos scribo, mitto 1). Ex iis prac-sentem statum rerum intelligetis. Obsecro civitatem vestram liberam advorsus omnes teneto, nee sinito vos in earn sorvitu-tcm rodigi, in qua iam raultis annis constituti fuistis. Quod eontroversiao vobis cum agro intovcedit, id commodioro tempore docidi potorit. Nunc propter oam commune bonum non deserite. Caetera in aliis Uteris. Nuncio huic 2) talerum addixi. Nuncius illo Johannes nondum rediit et diffidere hoinini illi incipio. Bone vale vir amantissime, et senatui vestro oamem a me salutem ot roverentiam. Si hoe etiam scire cupitis, domini commissarii praeterita hebdomade recessu dato hinc abierunt, nondum tarnen finis tractatui huic impositus est, sed adhuc resolutionem Ordinum cxpoctamus, quae postea ad imperatorem transmittetur. Itorum vale, salutant te omnes mei.

Incontinonti intelligimus convcniro milites istos ut delectum ibi habeant circa Essen 3).

Domini efc amici. Amor patriae nostiae et communis omnium salus quoad externa et interna, non sinunt me quiescere noj sumptibus parcere, quin quotiescunquo quid intelligo, quod per-nitiem vel etiam incommodum aliquod adferre ei poterit, de co

3) Dicser Sntz ist von Albnda sclbst geschrieben uud nuf cinom kleinen Zettel untcrgcklebt.

vos incontinonti cortiores reddam. Quarto hujus Johannem mm-cium propter interceptaa litems vestras, quarum tenor hodie a t/iesaurario Schetzio mihi exprobratus est, praecipue consilium meum de arcibus nostris demoliendis, ob id quod conatus ot acta turn ipsius turn abbatis Gertrudaui in concilio nostro nonnihil attin-gerem, ex quo etiain intelligere potestis, quousque literae illao vestrae pervenerint, quarum occasione vitae quoquo meao insi-dias strui a viris gravibus admoneor, sed no longins digrediar, quarto, inquam, Johannem ad vos misi, jussi ei, ut iter per Westphaliam faeeret et ut Groeningae soxto a dato literarum mearum seso sisteret, octavo Leovardiae. Vorum postea intcl-lexi, eum docimo tertio contra prohibitionem meam Davontriao visum esse. Undo non solum sollicitus sum, ne quid otiam illis Uteris adversi accident, sed simul dubitaro incipio, an is homo quoque bonao fidei sit, vel saltern ejus diligentiao, cui ta\'es literae concredi debuerint. Ab co tempore per nuncium quondam Arnhemiensem alias literas ad vos dedi. Ejus dati nunc non memini, sed non minus sunt quam duao hebdomadae, quod literas istas scripsi. Incluseram iisdem Uteris scedulam quan-dam, cujus copiam iterum hie adjicere placuit, no forto literao illae quoque interierint. Convonit materia ejus enm iis, quae nunc significo. Scodula ista continet, nostrates militibus de novo hie conscriptis primi mensis stipendium addixisse. Sed nunc ex amico quodam cognovi, qui hoc intellexit ab eo, qui una cum illis nomen militiao isti dedit, nempo eidem illi, exhibitum fuisso instrumentum, in quo nostri satisdant exoluturos se stipendium pro uno regimen to, ut vocant, hoc est decern vexillis, que hie jam conscripta sunt toto illo tempore, quo illis in patria nostra militabunt. Hie duo cogito, priraum, non osso possibilo solos id nostros, qui in his locis sunt, praestaro posso, alteram si victoria, quod avertat Deus, potiantur, nullos, nisi reliquos sine discrimino impensas istas exoluturos. Circa primuin ergo quam attentos vos esse neccsse sit no ab improvisis et internis hostibus plus mali patiamini, quam a provisis ot extornis, magnitude periculi satis vos ipsos admonet. Ita etiam pro certo intolligimus, jam muitos militos hinc ad vos in specie merca-torum descendisso, qui apud internos quoquo hostes facile latere

poterunt. An ergo in singulis civitatibus, et in agro quoque non oxpodiat inquisitionem fieri? Deinde quotidianara haberi observationcra de iis, qui provinciam nostram, tum singulas civitates vel ingrediuntur vol ogrodiuntur, vostrae curao et fidei committo. Sic etiam satis scimus, sub velamine morcatio-nis butyri magnas summas pecuniae hue ad inimicos nostros pervonire. Huic rei quoque moderatio et provisio adhibeatur. Venio ad secundum. Considerandum vobis significo nutnno pror-sus necessarium sit, ut hae res in communom civitatum, no-bilium et aliorum statuum patriae nostrae notitiam veniant. Gravant nunc se pro exigua contributione, tum vero cnm op-pressione veritatis, cum intolerabili sorvitute, cum internecione ma-joris partis bonorum virorum, cum tantis calamitalibus, quantas nemo cogitare poterit, depredationem rerum suarum a milite Hispa-no inviti ferent et dabunt qnicquid jusserint. Nam certum est praetor docom ilia vexilla, quibus praeerunt Prisii nostri una cum Fordi-nando Lopez, ducet Billy aliquot cohortes equitum Italorum, et tria millia Hispanorum. Potest Dominus Deus invertere,impodireetiam consilia et molimina rerum, sed humano more, nisi concordos esse velitis, fieri non potest, ut non in maximum poriculum incidatis. Si qui tarnen sint, cum quibus in concordiam redire non potoritis, necesse erit, ut ab iis vobis caveatis et maxime, quos scitis non nisi ficte causam vestram approbare. Melius est, ut ad tompus eorum praesentia, quos justa rationo timo-tis 1), careatis, quam ut forte 2) praesentes hostibus vestris viam praeparent. Non igitur nunc do religione, non de officiis aut praeominentia, non do hujus aut illius personae respectu, sed agitur de communi salute patriae, do vita et bonis cujus-que, de honoro nostrarum uxorum et filiarum, denique do perpetua libertate vel sorvitute nostra. Haec sors in communi nos omnes manet. Quamobrem quantum metuenda vobis sit interna discordia, nemo est qui non porspiciat. O see-lerata corda nostrorum popularium , qui sui honoris et commodi gratia in propriae patriae pernitiem 3) introducere Hispancs

conantur, quos provinciao etlara roconciliatac dotestantur. Non desunt quoque sanguinarii theologi, qui horrenda illis porsua-dore audent, quorum opuscula duo ad vos transmitto, ut indo etiam cognoscatis, cum quibus splritibus negotium habearaus. Caetera quao pvovidonda et agenda erunt, amori, solliciludini singulorum 1) erga communem patriam, prudentiae et fortitu-dini vestra» committo. Confidit Domino, is causam vestram ad nominis sui honorem cum dedecore et extrema perditione nos-trorum adversariorum cducot. Vos non eo tarnen minus ves-trum officium facite, noctes atque dies viyilias agite, ne domi alicubi incommodi aliqnid oriatur. Contra externum hostem facilioia remedia et auxilia sunt. Cum his finem facio et vos gratiae, misericordiae ao protcctioni Christi Domini, ut sub ea vivatis et valoatis, supplox commendo. Hoc fere omiseram, do-mini commissarii praoterita hebdomade, recessu dato, omnes hinc abiorunt, nondum tarnen finis tractationi huic impositus est, sed adhuc resolutionom Ordinum expectamus, quae postea ad imperatorem transmittotur. Quae hue pertinent ot quae in-terea temporis, quo ultima acta misi, acciderunt, mittam pos-toa, nunc enim describendi ista otium non habuimus. Iterum valete optimi et amantissimi domini et amici.

Salutom plurimam. Vir clarissime, origonalis haoc cpistola, cuius hie exemplum ad te transmitto, Coloniao a domino Al-bacda ad ordines Prisiae data est et ab iis recepta 15. hujus; quandoquidem hoe exemplum ad to transmitti reipublicao vos-

trao interesse putavit, non potui non pro votori orga eum ob-sorvantia et studio tuin ejus turn roipublicae ei hac in parte morem gerere. llogo interim ut prudentia utaris in communi-eationo hujus epistolae et seorsim earn communices eum domnis Stcrckcnburgio et Pranekena nostro, qui gubcrnatori nostro a consiliis sunt, quos mco judicio non male feceris, si commone-ris cos, ut data occasione semol tentarent gubernatorom, quid istc hac in parte ferro possit. Bene vale.

Nuncio Johanni iterum insidiao collocatae erant, sod forto fortuna per eum locum, quo expectebatur, do nocte iter fecit atque ita literao vestrae salvao ad me 2 Decombris pervenerunt. Gaudeo in prioribus Uteris vestris nihil fnisse, quod patriae nostrae nocere potuit. Quod mp concernit licet niihi vidoatur oxiguum esse, tamen tanti bic aestimatum fuit, ut varii mo admonuerint, quo ab insidiis eorum caverem mihi: sed Dei gratia non tam facile minis bominum percellor ac deterreor, cum is, in cujus manus me commisi, satis potons sit ad mo protegendum. Conatus nostrorum bominum non amplius occulti sunt, sed in omnium ore et oculis. Delectus propositus erat in Essen, sed inde expulsi sunt, et nunc praesenti die in Ker-pen agitur. In rogimento illo, do quo proximo scripsi vobis, ex nostris Frisiis praefecti militares (Hopluiden) hi quatuor pro certo sunt: Julius Dekema, ejus signifer Jarihus Liaukema; lieiikus Dekema; Titus Kamminga et Lollius Ockema. Est et quidam Ens, caotoros non novi. Hoc mane meis oculis vidi tria vexilla ipsorum dopendentia por fenestram sartoris, colore

alba, fiinbiiae cx rubro ot Havo. Unum orat, quod habobat in medio quatuor onses latos, quorum capuli erant lilia. Con-jicio ex liliis alterutrius Dokemao esse et forto Ronici, qui palam aliquando bic in convivio quodam jactavit multis audien-tibus, se satis potentem esse ad quinquaglnta nobiles nostra-tos manu sua trucidandos. Hoc furiosum caput forte existimat se Dei onsem futurum, fied qui proprium cor ejus transverbe-rabit. Quicquid sit videtis quorum corda gladii ejus et aliorum petant, imo quos petant flammae et laquei coram. Ergo quanta vobis cura, providentia et fortitudino opus erit, ipsi perspicitis. Pauca quaedam proximis literis meis, quas per nuncium quen-dam Zutphaniensem misi, quae expedite turn putabam, signifi-cavi. Cum hucusque res nunc progressa sit, pro amoi-e patriae meae et communi salute quaedam graviora addere cogor. Multi hie sunt nostrates, quos non novi, plures in dies adveniunt, qui nomen buic militiac dare dicuntur, adco quod jactari audiam, quod unum vexillum ex solis nobilibus nostratibus constabit. Suadeo igi-tur, ut omnes domum revocentur et si non comparuerint, secundum jus advorsus eos procedatur. Secundo suadeo, ut eorum pa-rentes et propinquiores, qui manifesto arma contra patriam sumunt, in potestatem vestram redigatis custodia honesta et decenti ad deterrendos et mitigandos illos, qui omnem crudeli-tatem in vos excrcere proposuerunt. Tertio idem consulo de iis, quos alioquin adversarios et hostes vestros esse scitis, no interea, dum foris hostibus vos opponitis, domi gravius peri-culum per illos subeatis. Quarto, ad tempus aliquod a civita-tibus impetrate, ut exiguum praesidium intra moenia sua reci-piant, nam id prorsus necessarium erit, ne si munitiorem ali-quam civitatem occupent, diuturnius nobis bellum faciant. Nam scire vos oportet, eos captaro occasionera, qua omnia apud nos congelata erunt. Quinto, in hac necessitate omnia consilia quaerite pecuniae colligendae, opus onim vobis milite erit pe-rito et exorcitato, qui vos contra tam diros hostes adjuvet. Itaque non repugno amplius, quin quod ante consilii, do do-maniis regis, ut vocant, et reditibus episcopi eoepisse vos in-tollexi, ad cffoctum pro tempore perducatis, ot si quae alia ad banc rem necossaria erunt, adhibita authoritate goncrosi et pru-

dentissimi comitis gubernatoris nostri decernatis et exeqaamini. Ne gravemur quaeso omne quod habemus ad libertatis patriae nostrae consorvationera conferre ot impendero, no si ab altera paite oppressi, non solum vitam ot bona, sed et libertatem pro liberis nostris amittamus. Optima spe sum et summa fi-ducia erga tuiscricordiam et voluntatem Domini, posso quidem bostes nostros impotum in vos facere, magnam hominum cla-dom et rerum detrimontum patriae nostrae adferre. Oportet enim, ut et nos poonam aliquam pro peccatis nostris sustinea-mus, sed tamon extreme victoriam apud vos futuram. Hoe Amen est. Quare confidite Domino, et quod curao vestrae com-missum est, diligenter et fortiter, uti praesens necessilas pos-tulat, exequamini. De bus, quae bic acta sunt, transmittero omitto, quia graviora sunt, quae nunc agitantur 1): sed tamen latere vos nolo, nos aliquos ex nostris Antwerpiam ad Ordincs misisse, qui cum iis super toto hoe pacificationis negocio de-liberent. Imperator enim illud, ctiamsi nulli commissarii am-plius praesentes sint, nee ipse quoque dux do Terra nova con-tinuari vult, sed ut inetuo eodem consilio quo bic conventus indictus fuit. Bene valete optimi et amantissimi domini. Ro-boramini in eo qui Sathanam, mortem et mundum vicit, Christo Domino et Deo nostro, ejus consilio et protectioni supplex vos omnes et patriam mcam cbarissimam commendo. Si non armis, saltern precibus meis, quae ut spero, earum virium orunt, quarum aliquot armati militos esse poterunt, semper vobis adero.

Salutem. Hesterno die, vir amantissimo, nostros do variis rebus admonui, quas litoras vobis quoque communicari postu-lavi, ot antoquam hae ad manus tuas venerint, spero te exom-plutn earum habiturum. Cum ot hie omnia ad perturbationem tondcro videantur, tum propter majorem tranquillitatom meam, Duisburgura circa aestatcm me conforro cogito; scripsi ad do-minum a Niennort, orans ut mihi suas ibi aedos justa pensiono concedere volit. Has litoras rogo, ut ad eum procures, et res-ponsum ad to transmitti postulos. In bis literis nihil socreti scriboro audoo, propterea quod itinera circa illa loca non tuta sint, sed hostes vestros quotidio cxpectate. Prorsus vos sine praesidio in civitato esse an consultum sit, vobis committo. Si tarnen aliquod admittendum est, praestat militcm istum a vobis conduci, nee ulli alii, quam civilati vestrao juramento obstric-tum esse: ita semper ab co liberari potoritis. Sed haoc pru-dentiae vestrao committo.

Hoc fere omiseram, litorae tuao valde mo recroarunt, quod tam bono statu civitas vestra constituta sit. Do tuis etiam rebus cum voluptate intellexi, quas data illa oecasiono, de qua seribis, promovere nullo modo dosinam. Dominum timo ejus-que causam quantum in te est, promove. Iterum vale.

1) Dicser Brief liegt in zwei Abschrifton vor; a. mit eigenhiindigen Zusiit-zeu Albnda\'s, mit „etc,quot; sehliesseud, uud dem Datum 14 Dccemb. von Albadn\'s Hand; 4. von Isbrnndi\'s Hand,

sine dubio cognovistis, celare vos non «leboo, nondum enm cxorcitum, qui contra patriam nostram destinatus est, paratum esse. Alii impedimontutn aliquod incidisse ox parte Hispanorum et Walonum, qui comitaturi erant, ajnnt. Alii alias causas referunt, quas inforius explicabo. Hoe unum 1) certo scimus, nondum delectum eorum 2) habitum esse, oosque hine a Kerpen versus Trajectum superius bis diebus profectos esse: quo consilio non omnibus eadem suspicio est, sunt tarnen qui conjieiant propterea istud fieri quo commodius ibi Hispanos quos(!) Hannonia et Arthesia diseedere volunt cum illis pormisceant, nam absque Hispanis nihil se praclari effecturos esse existimant. Prius 3) vos amanter rogatos et admonitos velim ne ulla nova tam bona aestimetis, quae vos in hoe negotio remissos vel prorsus secures reddant, sed eo tantum 4) qualiacumque illa inciderint 5), serviant vobis, ut circa ea, quae ngonda sunt majori cautione et providentia 6) utamini, quo scilicet consilia et studia, quae pro conscrvatione patriae nostrae accipitis ad occasiones muta-tionesque incidentes accomodetis et moderemini, ne quid vel nimis cito aut praepopere 7) fiat, ut hoc modo vires et anno-nae nostrae consumantur, sieut exempli causa per praesidia eveniret, si illa extra necossitatem assumantur, ne etiam nimis tarde et lente, ubi commoditas et oportunitas praecavendi pc-ricula per internos et externos hostes nostros sublata vobis fuerit. Quod de praesidiis in exemplum adduxi, ad alia etiam extentum 8) volo quae extremi et durioris remedii quibusdam videri queant, ne et ista causam aliquam not is dissidiis et fac-tionibus praebeant. Quod ad me attinet, omittere quidam non possum, quin ad rumores et ad metum qui ex amore communis patriae oboritur mihi, secundum qnalitatem factorum, quae

occurrunt quid hie nobis videatur, suggeram ot significom 1), sed vestrum orit ea ad statuin rerum patriae ita dirigere ot attomperaro, ut non alio, quam ei fini, cujus gratia proposita sunt, serviant. Quae enim, quam maxime saluti ettranquillitati patriae vestraoque prodesse poterunt, oa vos melius ibi, quam nos in hoc loco, qui do illis per vos certiores non2) reddimur, perpondere potestis otc.

4) Sic tale quoquo est, quod modo indicate debeo; relatum mihi est a viro fide digno, nostrates quosdam in quodam loco ubi omnes praesentes sibi addictos esse putabant, palam dixisse, a parte sua stare trium nostrarum arcium praefectos. Id si verum est, videtis in quanto periculo et vos et tota patria nostra consti-tuta sit: ego tamen id falsum esse arbitror et propterea ab illis confingi, ut dissensionem a vobis et ab universitate faciant: nihilominus id vos ceiare non debui, ut super eo diligentius vos cogitetis, et si quis metus ejus rci nomine apud vos vol alios haoroat ab illustri comite gubernatore nostro adversus periculum, quod inde turn sibi turn vobis ot reliquis, qui ex fide ipsius pendent, imminero posset, securitatem aliquam impetretis. Sed hoc secretum apud vos manoat, sicut et alia quae ojusdem nonnumquam momenti scribenda incidunt.

Domini, hie rumor fuit, equites ducis Erici adventaro jam, otiam quosdam Ehonum trajecisse, sed hactenus rumor isto va-nus fuit. Major metus do equitatu, quern ducit Curtsbach, si is ordinum partium esse desierit. Ex superiore Germania do novo adfertur, congrogationom illam Gallorum quae 5) jam ante circa Argentoratum haerere dicebatur, rursus majori numero oo conveniro. Similiter Casimirum so ad novam oxpeditionem cum sex millibus equitum praoparare, non ex ordinum jussu, sed vel reginao Angliae vol ducis Alenconii. Hue etiam allatum

1) In h folgeu die Worte; qualia etiam ilia proximo fuerunt de avocaudis nostratibus line, militia ct do eustodia quorundam etc. sed ea vestrum est.,.

est, quaedam oppidula in finibus Hannoniao et Arthesiao in potcstatom Galli pervenisse et proptorea incolas earum postu-lare, ut praecipuao regis copiae eo convertantur. Comes Eg-mondanus descivisso ab iis dicitur. His factis quidam pro im-pedimento adscribunt, quod nostri expeditionem suam non tam cito atque cam desiderant, perficere queant. Utinara perpetuo vel por ista vel quaovis alia impedimentum illis objiciatur, quo a patria nostra, quae alioquin satis afflicta est, calamitates, quas impiissimi et ingratissimi alumni ejus infligero ei parant, aver-tantur. Haec eo modo, quo aecepi ista, prudentiae et Mei vestrae committo. Si fiori queat, ut et nos bic statum rorum, qui apud vos est vestris literis tuto cognoseere possemus, quie-tioro animo ot consoientia nostra consilia cum vestris utrinquo conforrentur , et facilins quod optimum esset a vobis eligi posset. Adversarii nostri in hac re diligentiores sunt, qui istbinc a vobis continue suos cursores hue emittunt et bunc rursus varii et diversi ad vos emissarii extraduntur. Heri hue duo civos, unus Leovardiensis, alter Groningensis fuerunt, sed quia lati-tarunt, nomina eorum expiscari non potuimus. Exprobant lie vobis ad defensionem patriae delectas quoque a vobis maximas esse copias sod jurgiis potius atque exprobationibus, quam ar-mis certari, id quod sporo verum non esse. In tali enim necessitate omnis dissensio, si quae etiam antoa fuit ccssare debet, ne in perpetuam servitutem per Hispanos, in quibus solis vic-toriam suam collocant, veniamus. Mirer etiam vos ita abun-dare pecuniis hoc tempore, ut sex millia aureorum ex patria nostra deferri patiamini. Properat nunciua, Daventria has literis accipietis, quas etiam rogo domino Romberto Ackema, senatori Groningensi, incontinenti communicate. Beno valete, optimi et amantissimi domini et amici.

Salutem. Quas litcras ante ad nostros deputatos sci-ipsi, oas jussi vobis per secretanum eorum, liccntiatum Aetium Isbrandi communicari. Has ipsemet mittere volui, no si forte ille in transmittendo tardier aut negligcntior sit ignari sitis, quomodo nunc so expeditie ista, quain hactenus non sine causa metui-mus et quae adhuc commodiore ipsis tempore metuenda erit, baboat. Apud vos sporo omnia esse tranquilla. Unum admo-nere nunquam desinam, no scilicct ullum militem in civitatem vostram admittutis nisi vobis sacramento obstrictum, a quo otiam pro vestro arbitrio liberari possitis; non ante etiam quam extrema necessitas ad defensionem vestri urgeat vos. Omnino a gratia ot misericordia Dei sporo, nihil hac liyeme nobis a nostris bostibus poriouli fore. Casimirus iterum dicitur in armis esse ot una cum Gallis, qui circa Argontoratum hactenus con-vonorunt, transitum per ditionem Moguntinensem petiisse. Eu-mor quoque est, electorem Saxoniae exorcitum colligere, sod in quem finem et quo spectent ambo adhuc ignorntur. Turcam cum Persis pacem fecisse ex Italia scribitur. Hinc forte boni aliquid quoad partes nostras. Bene vale vir amantissimo et domino consuli Alberda cum reliquis notis et amicis omnem a me salutem.

quarum aliao aliis graviores fuerunt, has quatornas addorc volui, quae nunciao orvmt, Deum por procos piorum, qui apud vos sunt, exoratum, ut a patria nostra eas calamitatos, quas proprii alumni ojus infligoro oi conati sunt, ad tompus adhuc avertat. Pro certo enim intolligimus, partim dissipari illos mi-litos , quos nostratos conscripserunt, partim ad malecontentos invitoa ablogari, principem etiam Parmonsem nullo mode con-sontiro vollo, ut ullus Hispanus pedes, vol Italus oquos oi ox-poditioni so iramisceat. Audimus quoquo eo loco ros in Flan-dria ot alibi coustitutas esso, ut non solum illorum opera, sod ot novo milito opus haboant. Haoc non in alium finem nuncio , quam quom proximis mois litoris indicavi, ne scilicet prop-terca do cura ot diligentia vestra quicquam remittatis, sod ut consilia vestra ad occasiones mutationosquo incidontes accomo-dotis ot moderomini. Do morto Julii a Dekema, a quo reliqui praecipuo pendent, oum scilicet 1) subitanea quasi morto ex catbarro diem suum obiisso, oodomque die, quo ad militom suum iturus erat, sepultum esse, credo intollocturos vos antc-quam bao literao ad manus vostras voniant. Circa tiactationom pacis ocium modo agimus. A rocossu per dominos commissa-rios dato eorumquo abitu bis imperator scripsit, nolle se earn intermitti ot offocturam Majestatem suam apud eosdem domino? commissarios, ut hue rodeant. Sod ab eo tempore, quo roso-lutionom ordinum accepit, quae statim oi transmissa fuit, an super oa posthac agi velit, nondum nobis significavit. Ad Or-dinos tres etiam legatos ex nostris misimus, dominum do Moet-korko, do Caldenbroicb ot van dor Milen, omnes viros bonos, qui illos 2) do iis, quae hie acta sunt, diligenter instruant, unaquo cum his soinol tandom Ordines extreme se resolvant, sed nec ab illis ullum adhuc rosponsum accepimus. Ubi res apud vos quiotioros factae fuerint, incipiam vobis ca quae dosunt adhuc ox actis communicare: aut nisi forte placeat vobis tam-diu oxpoctaro, donee omnia acta ex parte nostra impressa fue-

rint, quao variis otiam annotationibus ad justificationom causae nostrao, illustrata sunt. Bono valoto, viri optimi, ot amantis-simi.

Salutom. Litoras tuas cum voluptato logi, quod ox iis statum civitatis vestrao intollexorim, qui mihi prao caotoris oflicoro vi-detur, ut hostes nostri ad incoptam oxpeditionem romissioros fiant; si tamon mutatio aliqua rursus incident, ox oa nova illis occasio ofFerri posset. Quamobrem omnom oporam dare vos oportot, ut in ea concordia, in qua nunc estls, permanoatis, et si ulla rationo fieri queat, dum genorosus coraos apud vos prao-sens ost, modum inveniri optarom, quo civitas vostra cum agro reconcilietur. Stanto enim ilia discordia, semper hostibus nos-tris materia ad tentandum aliquid, quo turbari quies vostra poterit, suppotet. De bac re aliquid ad praestantissimum vi-rum dominum Pompejum Uffkens scrips!: cui otiam ad politio-nem istam, cujus et tu in literis tuis memor es, rospondi. Sod ot ante ex literis meis, quas ad doputatos Frisiao xx Docembr. quas tibi transmitti jussi et deinde ad eosdom et ad to ultimo Decombris dodi, intellexistis, Deum ad tempus adhuc a patria nostra graviores calamitatos, quam quibus hactenus afflicti fui-mus, avertere voile. Proptoroa otiam non displicet mihi, consilium illud raeum de custodia quorundam offcctu caruisso. Et sane cum param mihi de rebus nostris constot, hujusmodi con-silia, quao ox justo timoro secundum qualitatem factorum acci-pio, vostrum ost ad statum rerum, qui apud vos est, accomo-daro, et moderari, sicut prudenter a domino gubernatoro circa

hoc consilium mcum factum video , quam rem latins quoquo in primis raois Uteris declaravi. Ad reliqua in literis ad illustrem dominum ipsins datis, item in iis quas ad dominum Ufïkens scripsi, respondi; quarnm tenor sine dnbio quoquo senatui ves-tro communicabitur, cujus hoc tempore in administranda rcpu-blica sua prudentiam ot moderationem amplcctor ct revereor. Quae dona, ut Dominus augeat in vobis supplox ab eo pos-tulo, vosque omncs protectioni et gratiao ipsius, ut in ca aga-tis et valeatis, reverenter commendo.

Salutem. Ad literas tuas, vir praestantissimo, celare to non possum, mo imprimis Deo optimo maximo gratias agere, quod nobis hoc tempore talem gubernatorem praefecerit, cujus ingc-nium non solum literis et prudentia excultum sit, sod ct tota indoles et natura eius ad omnem moderationem hoc rorum statu vel in primis necessariam propondeat, deinde talem qui constanter ct firme in eo, quod semel ut aequum ot justum approbavit, progrcdiatur contra omnes aliorum conatus, quos sine dubio a mull is ot variis, qui ipsum in suas partes per-trahero student, magnos esse arbitror. Sed et gratias ago Domino, quod te ei conjunxerit, quocum sua consilia communicavo possit, cujus doctrina, experientia et virtus jam olim mihi com-mendata fuit. Haec res facit, ut do optimo exitu ad consor-vationem communis patriae nostrao libertatis, quae omnibus bonis curae esse debet, praecipue in iis, quae Deo ab unoquo-que nostrum dobentur, sperem et confidam. Inde etiam acci-dit, quod nonnunquam prout facta et nova hie incidunt, ad perscribendum ilia, superquo iis consilium mcum communican-

dum liberior sum, quod non ignorem, ea non solum per dcpu-tatos nostros ot per alios, ad quos scribo perpendi, sed otiam per illustrem dorainnm gnbernatorem, ad quem omnia sine du-bio refer en tur, conjuncto prudenti tuo conailio ad rerum statum, qui ibi est, attemperari et moderari. Alioquin nisi id even-turum sperarem in mea conscientia ad scribendum et suaden-dum aliquid invidior essem, cum de iis, quae apud vos agun-tur, a noslris non instruar vel tuto instrui possim. Porro, quantum ad illud, quod a mo fieri desideras, attinet, de eo non-nihil in litoris ad gratiosum dominum scriptis respondi, pro hac vice videmur communibus hie novis contenti esse posse, quod nulla adhuc castra contra nos moveantur nec tamdiu ulla inota iri existimo, quamdiu vestra prudentia, lenitate et persua-sione in fide communi, quae omnium statuum est, et in qua sola conservatie nostri per omnes provincias consistit, subditi retineantur. Hoc hie mordet, omnes profugos, et praecipue vanum istum hominem Westendorpium omnibus insidiis et frau-dibus, quas ubique tendunt, adeo eaute et prudenter a vobis ebviam iri, ut nulla rima iis exoquendis sibi pateat. Nihilo-minus super eo, quod a mo petitur libenter cogitabo. Scd dif-ficulter talom aliquem hominem inveniemus. Non cessabo tarnen per alios viros bonos et patriae amantes, quos plurimos hie habemus, diligenter de eo inquirere, quid in castris aga-tur, eaquo iideliter, ut hactenns feci, perscriplurus sum. Vos ia hoc mode incumbite no quid incommodi vel tumultus quis-piam per internes hostes exeitetur, taleinquo rationom confi-ciendae pecuniae ineatis, quao subditis tolerabilis nullam cau-sam seditionis praebeat. Deinde pro patria vestra nihil con-ducibilius hoc tempore fieri posse arbitror, quam ut civitas et agri rursus in concordiam et amicitiam rodotmt. Controversia non videtur mihi tam ardua esse, quin intercessiono gonorosi doiuini gubernatoris, adhibitis arbitris aliquot viris moderatis et bonis, componi possit. Ea controversia nisi eomponatur nunquam hos-tibus nostris tentandi aliquid, quo motus et factiones apud vos cxcitent, materia deerit.

Haec Dominus mo singularitor suo nomine voluit his subji-ccrol), no in aliorum manus porvoniant.

Fortassis orunt, qui non probabunt mo saopius admonoro, no praosidium nisi in caussa necessitatis vobisque obstrictum roci-piatis, sed habeo meas caussas, una etiam est, ut majorem apud cives vestros in aliis fidom habeam.

Copia commendationis, quam visum mihi est separatim in charta aliqua facere, no in aliorum notitiam porveniret, hic adjuncta est.

Dominus Eussum dilationem a rao petiit usquo ad Pascha. Utinam aliquid operao praostaro possem vobis in conoilianda civitato vestra cum agro, non dotrectarem ad vos descendoro. Sed hoc tibi soli.

Unum libellum mitto, caeteros separatim non habcmus, quem cum passionali adjuncto illustrissimo domino ejus offorro poto-ris, si illo ei placcat, cogitabimus postoa do aliis.

Alios libros, quos nobilis ille petit, suo tempore mittemus, sed an glutinatos vol rudes habere malit, nobis signifioato.

Ex novis quao hodie aecepimus non videmur prorsus extra metum et periculum adlmc positi, sod ccrtiora postoa signilica-bo; prius tarnen do Geldria quam do patria nostra metuo.

1) Von diesem Togo liegt aur ciu deutschcr Brief von Johannes van d e Heiden (van der Heidt) an Ackcma vorj diesem sind die folgenden Zeilen hinzugefUgt.

ackema, der Rechten Doctorn, Kön. Majestt. Cam-meiv/erichtz-Secretario , meynem gunstigen lieben Jreundt Groningen.

Salutom. Quoniam nuncius abiro proporat, raptira tibi pauca ad litoras tuas respondobo.

Tibi gratulor ex animo do novo tuo officio. Quod ad filium domini Egberti Clant attinct, talos pvlncipcs ot comités Ger-mania paucos babct, sod tamcn occasiono data agam cum comité do Witgenstoin, praeposito sumini templi hie, an is cum rocipcro vclit, vel ipsius frater. Hos duos ego solos novi, qui voritati addicti, quiquo earn vita et moribus suis exprimunt. Scribe mihi adolescentis actatom.

Quod Eegnorus Hoerintges de suo filio audi vit, puto falsum rumorom esse et a malevolo quoque sparsum. Habet se apud comitem suum honeslissimo, nee animus ejus ad bollum incli-natus est, scd ut et linguam Gallicam addiscat, cogitavi ali-quando, quomodo apud principem aliquem Galliae commendari possit. Doleo nihil me particulare nee do vestris nee de nostris intelligore potuisse , nunc saltern aliquid indicasses. Non novi quis isto D. Abelus sit, cujus jam in binis literis mentionom fccisti. Nihil adeo spero, quam daturos vos operam, ut civitas et ager reeoncilientur, qua de re iterum ad locumtenentem vostrum scripsi. In citationc ista propter affinitatem nostram non potui nuncium vestrum adjuvaro, in quo si opus est, me apud generosum comitem cxcusabis. Desideratao ad earn fue-nmt requisitoriales, ut modo ox nuncio intellexi 1). Nosti etiam meum animum, quod non possum aut velim circa particularia ista, praesertim quae talia sunt, versari. Hie rumor est Curtz-bachium mortuum esse. Ab externo hoste videmur extra me-tum et periculum esse hac liieme, modo domi nullum bollum

ct soditionom oxcitetis. Hispani dicuntur pro corto abitura rao-liri. Quaeso oporam da, ut adjunctao litorao ad nostros vo-niant. Beno valo vir araantissime, resaluta omnes quorum no-mino ine salutasii.

An omnia opistolarum volumina cum primo tomo pro nobili isto glutinata habere volis, aut ruda, proximo significos. Salu-tant te mei.

Salutem. Quae a me, vir praestantissime, prioribus tuis 11-tcris postulasti, ad ca jam ante rcspondi, nee quod addam illis pro hac vice quicquam habeo , sed rogare te iterum debeo, ut nihil magis curae habeas , quam quovis modo hoc rerurn statu in hoe incumbcre, quo si non plene et absolute civitas et ager inter se reconcilientur, saltem ejusmodi compromisso illos mutuo constringatis, ut neutri liceat circa alia negocia ullum consilium capere, ex quo alteri parti incommodum aut pernities aliqua oriri possit, et in ista civili controversia quam inter se habent ambao partes stare cogantur illorum judicio ct sententiae, quos in arbitros ut viros prudentes et aequos utrinque nomina verint ct elegerint. Ego de nulla re apud nos adeo , quam do mutua concordia sollicitus sum, ct de tali magistratu ct ofliciariis , qui cam concordiam benevolentia et suavitate sermo-nis et morum ipsimet quoque natura moderati et lenos existen-tes conservare queant. Sed de hac re et de statu exercitus hostium nostrorum in Uteris ad genorosum comitem guberna-torem nostrum datis plura invenies. Spes pacis nondum pror-sUs praescisa est. Nam nudius tertius literas ab imperatore

aoccpimus, in quihus Majestas ejus doclarat, so cupero tracta-tioncm super ca adhnc conünuari et offecturum Majestatom suam, ut domini commissarü una cum legato regio vel hue, vol ad aliam commodiorem ipsis civitatem rodeant. Hortatur tantum nos, ut Ordines generales commoveamus et rogemus, quo velint postremam illam resolutionem, quam praeter spem et opinionem suam duriovom esse existimat, moderari earaque propius ad voluntatcm ct desiderium suum et regis nostri ac-comodare. Ob hanc rem non nunc modo ad Ordines scripsimus, scd ct ante mensem quosdam e eollegis nostris ad ipsos trans-misimus, qui super resolutionc ista ejusquo moderatione cum lis agerent, sed nullum adhuc rosponsum ab iis aecepimus.

Wolgebornor gncdigor horr, neben erbietung meiner gantz willigen dienste und alles was ich sonst in der gnaden Gottes vermag, sol icli trewer meinung E. G. zu erkennen geben, das ich an demo so neulich geschrieben, weitor nichts zu andern, noch zu verbessern wisse, dann die zeitung, welche dassmal verkundet worden, das nemlich unseren orten dioser zoit noch wenig gefahr zu gewarten von donon , die oinen Kriegshauffen wider uns zu samlen begonnen, und weil sie erfahren, das inen ire anschlag, so sie vorgehabt, ctwas vcrfehlen, mogen sie sich bcsovgen, das ire Kraiït und uncosten so weit nit erstreken, damit sie iren feinden obligen odor inen zu was sondcrlichs abgewinnon und zu leidt thun können. Die unsorn hab ich zwar mormal erinnert, das sic allo mittel orsuchon und volgen wollen, damit sie iro Riltte einmutig und friedlich mit einander beschlössen, mit bestettigung soldier einhelligkeit, würden sic gogen iron feinden mochtig genug sein, welche eigentlich in

koinom andern dinge des Siegs sich vortröston, donn in unsror Spaltung und Parteischafft, wie ich daan mit gutom grundo wüste darzuthun, das von den Spaniorn und denon, so ihnen zugethan durch diese beikumpst anders nicht gesucht worden, dann das sie absonderung und factionen under uns er wecken möchten, und so sie don einen theil etlicher massen contentirt, derselb von den andern abstunde und inen dann wider solche verhülffe, auf das, so beide Parteien einander wol geschwechet sio inen zuletzt uberlegen und stark genug bleiben konten. Dor-halben E, G. ich nichts ratsamers oder notwendigers vorzuschla-gen wüste, als dass die selbe ir aller ding angelegen sein lasse, erstlich, wie die Unsern uberall in einigkeit zu bringen und in liebe und gutwilligkeit zu erhalten weven, demnach, das beiden Parteien genugsame securiteit geleistet und gehalten würde. Auf diese zwo weisen wird nicht allein allo forcht dor ausslandischen feindt halber leichtlich zerfallen, sonder es win; auch E. G. allor gopurender gehorsam, ehrerpietung und rechte horzliche affection von all den unsern crzeiget und bewiesen werden; unsers landes art wil mlt lioblichkeit geleitot werden, und so man saniftiglich mit Inen umbgohet, lassen sio sich leichtlich, wohin man will, bewegen. Bin zweiffelsohn, E. G. wirt dieses an dor Unsoren naturen selbst bessor erfahren ha-bon , denn das von nöton dioselbe davon etwas zu advertiren ; so dann auch messige und friedfertige Menner bei dioser diver-sitet der gemuter und vorhaben zu Amptern geordnet, und sunst die lleligion dem lioben Gott zu geben und modorivon, demo solchs auch einig geburt, frei heimgestelt und gelasson würde, achte ich, das nichts so nach dem willen Gottes go-handelt und mehr zu ruwiger wolfart boide, Irer Gnaden und derer, die Irer regierung underthan sein, gereichen werden solle. Pamit ich aber zum vorgenannten wieder kommo, ha-ben wir hie vor gewiss vernomen, das die angestolte Expedition wider uns auff eine andre zeit verschoben, darumb dann E. G. Ire Kilth und anschlag darnach wird zu accomodiren wissen. Der mehrer theil von denon, so umb Mastricht wohnen sowol, als auch die vornohmste von donon deputirten alhie haltons fur gewiss, das die Spanier im abzuge sein und nuninohr

iro roiso nabor hoch Burgund zu ruston. Dissmal weiss ich weiter nichi zu schreiben, dann das E. G. icb dem Almechtigon in langwieriger fristung und micb dorsolben zu gnaden gantz dionstlich thu bofohlon.

Salutom. Quae suibo hoc tomporo ad meos, ea ct-iam tibi significare volui, ut per to iis quibus expedit communicontur. Aliquid quoquo in candcm rem ad dominum gubernatorom et Uft\'kens scripsi. Addidi illis exemplura litorarum, quas ad 11-centiatum Aetium dodi, ob earn causam, si forte etiam apud vos hac ro juvari potoro, ut ejus mo quam primum certiorem facias. Nam quomodocunque mibi solvatur, Ordinibus gratum orit. Nihil quod amplius scribam hoc tempore haboo, sod avido vostras litoras per Johannem oxpoctamus, quom miramur tam-diu remorari.

Bono vale vir optimo et amantissimo. Salutant te et uxorom tuam omnes moi, domino consuli Alborda ot roliquis amicis omnom a mo salutem.

Salutem. Domini ot amici. Verius aliquid do milito isto, qui advorsus nos conscriptus fuit, quaru nuper foei indicaro non possum: nam adhuc sino pecunia, sino deloctu eirea Aquis-granum haeret, multi etiam jam rocesserunt, pluies quotidio recedere dieuntar. Sod hoc certo eognovimus do milito, quem Fronsborger et Polwilor ducunt, propius Geldriao appropinquaro, multique motuunt, ipsos soeretum eunsilium eum quibusdam Goldris habere. Id si illis suecossorit, fieri posse, ut ojusdem apud nos fiducia ultorius adversus partes nostras progrodiantur. Uteunquo sit, spovo, hanc oxpeditionem vos melius ot citius ex illis loeis, ad quos descendant, intellocturos, quam ego bic vol scire vel scribere potero. Alia nova hic non habomus. Sod cum intelligam, legatos omnium provinciarum, qui Antworpiao congrogati fuerant, quosque ad suas provincias ablegates osso, ut super iis, quae ibi ab Ordinibus generalibus proposita sunt, cum suis quique deliberent, eonsiderata necessitate melioris ordi-nis, sine quo humana rationo salvi et incolumes permanere noquimus, et sane propter confusionem illam, quae hactenus inter status fuit, jam saepius omnia pordita fuissent, nisi Deus pro sua misericordia consilia ot conatus adversariorum nostro-rum evertisset et impediisset, ipsimotque victoriam sibi, ita destinanto Deo, quoties earn in manu habuerunt, non eripuis-sent, quae omnia aequo vobis atque mihi cognita sunt. Ob hanc igitur caussam vos rogo ot moneo, ut quam eitissimo super iis vos rosolvatis, et si novus conventus Antwerpiae indic-tus est, ut cum plenis mandatis legatos vestros oo ableg_e(j_gNon enim haec res longam patitur, estquo talis, quae nee pos-sit nee debeat ab iis, quibus communis salus curao est, done-gari. Ut haec ad vos scribam, moverunt me literae colegarum meorum, quorum verba his literis subjicere volui. A vobis

avido ad priores hteras meas rosponsum expecto. Bene valote, optimi et amantissimi domini et amici.

Conventus Antvorpiao magna ex parte dimissus est, depu-tati ad suas quasque provincias revertuntur, ut, quae hie acta sunt, suis exponant, atque cum pleno mandate sub 15 Februarii Antwerpiam revertantur. Agitur praecipue de senatu aliquo statuendo, qui summae rerum praesit 1), ut omnis confusio e medio tollatur, ut res nummaria debite et bona fide admini-stretur. Quare tuum erit, ut Frisios tuos, Groningenses etiam Transisulanos adhorteris, ut ad praestitutum diem cum plenis mandatis suis Antwerpiam mittant, qui do iis rebus, in quibus omnem haruin provinciarum salutem, si humanitus judicare velimus, eonsistere arbitramur, deliberaro atque etiam conclu-dere possint etc.

Ordines iam dudum ad suas literas expectant tuam et domini do Rhumen responsionem, ut certiores fiant, quidnam egeritis cum comite Schwartzenburgico, quo in statu sit negotium pa-

cificationis. Et quinam cologavum nostrorum (qui per literas domuin revocati sunt) hue reversuri sint, ego arbitror nullos. Prisios tuos, Groningenses et Transisulanos, si commodum est, iatuc hortaro serio et graviter, ut mature concludant super 113, quae ab Ordinibus generalibus ipsis proposita sunt, quae con-cernunt absolutam gubernationem, politiam, obodientiam, consilium , monetam , contributiones ad bollum necessarias, exerci-tum et hujusmodi alia, sine quibus provinciae conservari non possunt, nee hostes profligari. Experiontia ipsa satis nos do-cuit, penes hane eonfusaneam Ordinum turbain nullam plane auctoritatem fuisse, et omnes in alios euram ot executionem rojecisse, ita ut tandem totius reipublieao clavus et gubernacula serenissimo domino archiduci, principi Auraico et eonsilio re-rum status ab Ordinibus doligondo noeossario sint absolute com-mittenda etc.

Wolgeborner Grave, gnediger Herr. E. G. seien mein ge-purliche willige dienste zuvoran. Gnediger Herr, von dem Kriegs-volck, so wider unser Landt vergadert worden, wois E. G. ich noch zur Zeit nicht sonderlich zu schreibon, dann wie am nech-sten gemeldet. Dann sie bisher unbezalt und ungemustert bei Aich 1) in dorffern umbgeschweiffet, vil sollen darvon gewicher, und irer teglich mehr abzihen; hout dato kombt Zeitung von Aich, das sie etliche von ihren Haubtleuten zu dem von Panna gesandt, umb Geld und musterung anzuhalten, sonst gedenken sie zu verlauffen. Aber von dem Volck, das Pronsberger und Bolwoiler fuhren, sagt man vor gewiss, das sio sich nacher zu Golderlandt lencken und soli man irer gestern zu nacht nit

woit von Heinssberg umb Bracklen 1) und Oldenkirchen im Jülicher Landt an dio 17 fenloin govvertig gowesen sein. Man bosorget, sio worden mit otlichen Goldrischen einen heimlichon verstandt haben, andere achten, das sie nur auff bezalung war-ten , und wollen vor entrichtung dersolben weder furrucken, noch abziehen; wie es nu damit beschaffen, wird E. Gr. bessern und zeitlichern bericht von denon orten, da sie sich hin verfügon einnemen mogen, dann ich von hinnon aus erfaren oder schroi-ben kann. Anders mehr neuwes haben vvir dissmal nichts ; aber dieweil ich vernommon , das die Deputirten, so auss allen Provinciën zu Antorff2) gesamlet gewest, von dannen auffgebrochen, und jedero zu irer Provintz abgefertigt sein, das sio uberdeme so Ihn von einer besseren und formlicher Ordnung bei den Gene-ral-Staaten anzurichten daselbst proponirt worden, mit den Ihrigen desshalben besunder deliboriren und grundlich under-reden sollen, so kann E. G. ich hierbei unangozeigt nicht umb-gehen, dass auch mich bedankt, wie solichs ein gantz notturff-tigos, heilsamos furnehmen soy, ohno welches wir menschlicher weiso davon zu molden, entlich nit bestehen noch erhalten werden konncn, dann durch dio Confusion und Unordnung, go bissher unter den Staaten umbgangon, woro nicht wunder, dass alles vorlangst verdorben und zu grund gangen, wo nit der allmogend horr nach seiner grundtlosen barmhertzigkeit unseï feinde retho und anschlege sonst gohindert, und sie den Sieg, so schon etlicho mal in iron henden gestanden, durch wunder-barlicho hinderniss Gottes inen selbs wider versaumet und ont-wendet hotten, davon E, G. olm zweiffol grundtlicher wissen, dann ich tragen soli. Drumb ich dann diesolbe hiemit dionst-lich wil erinnert und gapetten haben, E. G. wollen bei Allen Provintien, so zu dersolben gubernamont gehören, anhalten und procurieren, das sie sich uber godachtem punct uffs bestest re-solviren und Iren Legaten mit volkomlichen Mandaten an be-stimpton ort abfertigon; E. G. hiemit in schutz dos Almechti-

| *

Salutom. Unnm est, vir amantlssime, quia mo ipsum con-covnit, tibi soli indicatum volo, tu deinde domino Kamminga et Meckoma, vel quibus praeterea pro discretione tua opus est communicaro poteris, et est illud. Cum singulis provinciis certa summa, quam ad solutionem decreti nobis honorarii contribu-ere debeant, injuncta sit, deinde ego, sicut et alii quidam, ut ex adjuncta scedula 1), quae ex epistola domini Adriani van dor Mylen descripta est, ad provincias, quarum nomine hie comparuimus, remissus sim, ut ab iis solutionem nostram exi-gamus, propterea eo casu, quo alioquin summam vobis indic-tam, quam ex ordinatione statuum 1500 Car. esse invenio, ad eum flnem exponere et mitteve vultis; nisi enim ita facere pro-posueritis, turn banc petitionom pro non facta haberi volo. Siquidetn nullo modo patriara nostram propter me gravari volo. Sed in casum, quern dixi, tum officiose et amanter vos rogo , ut dimidium istius summae vel paulo amplius, quae ad dimidiam partem mei salarii aceedet, sunt enim mibi in singulos menses 260 Car. addicti et ordinati, in solutionem ejus mihi reservetis. Do altera dimidia ad Transisulanos scripsi. Hoc ipsum, quod hie indico, in bonam partem, quaeso, a me accipiatis: facio enim id suasu et eonsilio ejus, quora supra dixi, et magis, quam quisquam alius hoc promeritus sum, ut animadvertes ex proto-collo, quod brevi impressum habebitis, quanquam non ad id, sed ad voluntatem Dei, cujus gloriae et honori mo totum pro infirmitato mea dedicavi, respexerim. Nolo tamen id, quod scribo alitor ad offeetum pervenire , quam eo casu, quo alioquin

oam summam ad aolutionom honorarii nostri contrlbuoro et oxolvovo vultis. Do caeteris in alüs Uteris.

Beno vale optime et amantissimo Aeti in oo, qui nos dilexit Christo Domino et Deo nostro. Prequentiore scriptione de va-rüa rebus publicis et privatis vellem pristinam inter nos fami-liaritatem renovari. Omnibus notis et amicis omnem a mo sal ii tem.

De stipondio nostro Meetkirckium et me ad illara assignatio-nem, quae inter provincias facta est, Ordines remiserunt, quare ad laborandum nobis erit, ut a nostris solutionom obtineamus. Tuum erit ad Frisios tuos atque ïransisulanos scribere, ut ex portiono illa atquo pecunia, quae illis indicta est ad sumptus hujus legationis faciendos, id quod tibi debetur, deducant et tibi reservent. Idem ut faciant dominus do Kaltenbruck apud Geldros et dominus do Rhumen apud Brabantos per dominum do Dohem operac pretium esse existimo etc.

Salutem. Misi nudius tertius ad to litoras, heri accepi tuaa. Do gubernatore nostro quod scribis gauduo, at nostri aliter sontiunt et scribunt. Si ros se babet, ut bi scribunt, tum et vos vobis caveto. Nam non videtur miln istud ineepturus nisi cxistiiuet se majorom partem civitatis vostrao in sua habere potostato. O mores et tempora! Quae ros tarnen nulli magis nocebit, quam ipsi. TJtinam legissot protocolum nostrum, quod

jam Antworpiao apud Plantinum improssum arbitror, fortaaaia justitia cauaao nostrao ot Dei vohintate considerata in priori aententia, quam hactonua sequutus est, vol saltein simulavit, persevoraret. Quid moia acribam ox adjunctia Uteris cognoacos. Cum Alberda ot roliquia amantibus veritatls et libertatis communis consulito, quomodo huic male obviam iri poaait. In ex-tromia nocessitatibus extremia aaepe consiliis opua oat. Nihilo-rainua nondum milii istud porsuadore queo, et a gratia atquo misericordia Domini sporo solum verba do hac re evolaaae, poat-quam intolloxerit do arcium demolitione. Scripsoram ad illus-triaaimam dignitatem ejus has adjunctas literas, sed cum por literas tuaa dubiua factus aim a transmittendo me continui. Roliqui arbitrio quorundam ex nostris an mittero eas velint, an non 1). Causam vestram a noatrorum causaa no separate, sed mutuao consilia et auxilia conforte. Bene vale, vir amantissimo, prae-dictia omnibua salutem. Salutant te moi.

Salutom. Domini et amici. Haec nova modo rnihi poracri-buntur 2). Ego nihil, domini, pro certo significare possum, praetor oa, quae nupor scripsi; dicuntur aliquot Hispani oqui-t5a (quot nescio); Trajocto descendiaao ot in Geldriain tondovo sed et ajunt pedites, do quibus aupra, jam propo Keisorawerdt esse, ibiquo Rhonum trajecturoa, praedictisquo auxiliantibus equitibus statuum caatra ot obsidentes, Blionbock militea incpi-nato invaauros, et indo in Frisiam profecturoa, qui rumor a quibuadam Juliao oonailiariis piovenit.

tortius nobis per duos ox vestris significata sunt. Nam si ita est, non dubium est, quin statim sibi auxilia advocabit. Quare si ullo tempore an tea, nunc quam maxime post Dei misericor-diam per omnes ecclesias imploratam prudentia, acceleratione et fortitudine vestra opus est. Si non suspitio, nisi in re tanti momenti nolim vos indulgere, sed quod sciibitur Veritas sit, quam multa nunc facta apud vos video, do quibus semper timui, quae non alio speetarunt, quam vos inter vos alios erga alios irritari et commoveri. Id qua ratione nunc componi ot sodari possit, a solo Deo media oxpectanda erunt.

Audio consilium meum de continendis quibusdam honesta ct decenti custodia, ne scilicet abeundi illis potestas csset, valdo apud vos reprehendi et traduci, sed Deus novit, et verba quo-que mea indicant, ibi: »ad deterrendos et mitigandos eosquot; ctc. 1), nullius laedcndi caussa me illud consuluisso, verum ut csset medium aliquod, quo et vos et vestvi conservari possint, nimirum ut essent illi loco obsidum, quorum revercntia ot motu a cruclelioribus factis in vos et vestros deterrorentur. Item quorum intercessione, si quid officerent ad aequiorea conditioncs adduci possint. Idque consului eo tempore, quo jam ad itnr parati esse videbantur, et dirissima gravissimaquo queque palam hie jactarent ct minarentur. Nequo id ex natura vel cerebro meo, sed admonitus eorum exemplis, quae ab iis, qui negotia ista politica in materia seditionis pertractarunt, adferuntur. Nihilominus scitis quoque, quam in omnibus vestram modera-tionem ot lenitatem requisierim. Cum onim nee personae mihi cognitae sint, a quibus metuendum sit, nec status rerum sin-gularum mihi perscribatur, nihil consului, quod non arbitrio ot judicio vostro subjecerim. Imo scitis me, paucis diebus intor-jectis, cum meliora intelligerem, consilium illud, datis ad vos Uteris , emendasso. Quare cum priores istas literas aliis com-municaveritis, aequum erat ad obtrectationes istas cvitandas, altoras simul communicatas fuisse, vol si per quosdam malevo-los, qui nihil quam factiones et discordias oxcitaro student, igno-rantibus vobis (suspicor facile unde) in lucem prolatae sunt.

has alteras passi t\'uissetis, et roliquas otiam onini\'s literas moas in notitiam nostrorum hominum pervoniro, ut vidorent, quao-nam patriae meao consuluissem. Ego ingenue non apud vos solum confiteor sed et Ine in faciem adversariis nostris dico 1), me detestari omnium illorum conatus, qui vol Hispanos vel malecontentos, fratres eorum, in patriam nostram reduccre aut adducere conantur, et quantum consilio et opibus possum, me volle illis resistero. Ad quod movet me turn honor Dei ot voluntas ipsius exprossa, tum justitia caussae, quam tuemur. Do hac sententia mea latius ex protocolo nostro, quod jam Ant-werpiae per Plantinum impressum arbitror, cognoscctis. In summa, si circumstantiae, mens 2) et rationes meao por omnos literas meas considerentur, nemo amans salutis patriae nostrae consilia mea vituperabit. Oroque Deum, ut avcrtat, ne eventus comprobet nimis vore, mo pleraque vobis indicasse et consu-luisse. Hoc quod hic scribo, cupio illis losponsum et commu-nieatum, qui verba mea adeo sinistre interpretantur. Sed haoc satis. Ego vos protectioni et gratiae Ohristi Jesu, eujus causa una agitur, supplex commondo, in cujus timore vivito et valete et omnia rocte erunt; adjunctas literas incontinonti et tuto ad doctorem Eembertum mittite, ne in ullius manus quam in ipsius veniant.

partes malooontentorum inclinarot, passim circumferuntur, quos licot pro falsis omnino habeam, nihilominus postquam intolli-gain constantiam tuam, non foris tantum a consanguineis suis sod et domi a familiaribus multiiariam opugnari, quaodam etiam offorri ot objici, quibus otiam consideratissimus quisque dubius roddi possit, praetormittero nullo mode potui, quin illustr. Dign. tuam officiosissimo por bas literas rogom, ut in co animo et voluntato , in qua hactonus luit, perseveret, ab univor-sitato 1) non discedat, sed eventum una cum oa patientor cx-pectet. Vcro enim scribo non posse illustr. Dign, tuam secundum Dei consilium et voluntatom tutius et melius facero, non solum ad salutem animae suae, sed ad omnium etiam bona in hac vita consequcnda, quae Deus illls conferre solet, qui fide-liter voluntati suae subserviunt. Negotium , quod nunc agitur in Belgio longe alium a Deo scopum habet, quam homines intolligunt. Tractavi hoc ipsum paulo latius in actis Pacifica-tionis, quae jam Antwerpiae a Plantino iaiprcssa arbitror, ca rogo antequam quicquam in sententia sua mutet, ill. Dign. tua legere non gravetur. Ex sincero amore et revorentia, qua can-dem Dign. tuam propter egregia dona, quibus naturam ejus donatam et praeditam esse intellexi et ex factis ipsis cognovi, prosequor, hoe scribo et moneo. Vore enim sive ill. Dig. \'f., sive alii, quicunque illi sint, contrarium consilium coeperint, post infinita mala, quae inde resultabunt, comporient, tandem tale consilium Dei consilio, cui nemo resistere potest, ad-versari. Consideret etiam illustr. Dign. tua, quot millia inno-centium hominum in periculum venient, qui se fidei et clientc-lao tuae commiserunt, sed nunquam etiam justus Deus por-mittet, ut conatus eorum, qui ad hoe etiam autoritate tua abuti student 2), ad offectum perducantur. Hoc Amen est. Quali animo haoc a me scripta sunt, tali rogo ill. Dig. T. ista accipiat, eandemque protoctioni et gratiao Dei Optimi Maximi,

2) Von conatus bis studcut eigenhiindigcr Zusutz stott zwei dick ausgc-strichcncr Zcileu.

si prisüno favoro et benovolontia patriam moam prosequitur, ut in ea vivat ot valoat, supplox commondo.

Salutem 1). Quae scire vos velim, vir ornatissime, cum ad me dominus Alberda scripserit, eidem significavi. Utinam,quod hie spargitur, ita a vobis eustodiatur, ne aliis nocero possit. Quid enim in animo habeat ctiam apud ïransisulanos eonatus ejus ostendunt. Caetera in literis adjunctis, ot in iis, quas jussi tibi a nostris communicari. Si vestras vicissim illis com-municaveritis, si ita vobis videtur, gratum mihi erit 2), non enim otium babuimus duplicandi eas. Quod ad te attinet, spero nihil periculi esse, praesertim si ille, quod omnino credo vel jam factum esse, vol antoquam hae literae ad vos porventurae sint futurum esso dignitato sua destituatur. Ubi enim Ordines ot praecipuo unitae provinciae propositum illius intelloxerint, non sinent cum in iis locis permanere, nisi forto citius, quam id fieri possit , auxilia ei venerint, do quibus valde timcmus. Nam jam in Geldriam aliquot vexilla equitum Albanorum et peditum Valonum progressa sunt 3), nostrates dienntur brevi sequuturi. Vobuntur otiam eo tormenta Bolgica cum pulvoro, sicut bodio intollexi. Quid tamcn do bac expeditiono est, vos melius ibi, quam nos hie cognoscore potoritis. Quod ergo ad to attinet, supersedi ulli alii, quam domino Albordae tuam causam ot res commondare, ut videbis ex adjuncta scodula. Ubi necessitatom aliquam iutellexero, quicquid a mo petiturus os

in quo robus tuis consulere potoro, faciam id libontissimo et diligentigsimo. Literas ad dominum Alberda ita conscripsi, ut eas ctiam senatui communicaro possit, si opus est, quod tamon ipsius judicio et arbitrio committo. A domino a Niennort non-dum responsum accepi, audio tamon cum in petitionem inoam concossisse. Miror ubi literao lateant, nee gratias ei agam an-tequam eas logero, quamquam adhuc incertus sim, an beneficio isto uti velim. Bene vale mi Ackerna et uxori tuae omnem a me salutem et amorom. Bono animo estote. Deus vos non deserot.

Qiiorsutu homlni isti margaritas nostras obtulisti? Pro no-bili B. omnes compacti sunt. Alteri tomus incompactus mit-tetur. Addam ad amicum nostrum duo volumina, quae tibi quoquo jam ante misi. Dabimus operam ut Daventriam voniant, deinde significabimus ubi ilia peti poterunt.

Mutato 1) juvenis istius animo non dubito quin simul etiam animum a doctoro Kembarto nostro aversurus sit. Quod si ergo in dignitatc sua apud vos manserit, id quod Deum nolle spero, majorom in modum ore te, ut ilium in tuam tutelam susci-pias per to et per alios, otiam rogatu ct verbis efficias, quo in officio suo continuctur vel alteri honesto officio praeficiatur, unde so et familiam suam honeste alero possit, probitatem, fidelitatcm et diligentiam viri non ignoras, quare dignus est, omnium bonorum f\'avore et promotione. Iterum vale.

Salutein 1). Propero vir amantissimc, ut nuntium remittam, quaro in publicis ad litem , quas ad dominum Uffkens do, me lüforo. Singularc Dei beneficium ego et Joannes reputamus, quod turn temporis in civitate non fueris, quo alii comprehendebantur. Quis sit 2), quo haec res adhuc emersura sit ? quamquam optimo ex parte nostra, qui justam causam tuemur quoad successum sporem, sed solent s.iepe varia et miseranda inter istas sedi-tiones evenire, a quibus ore Dominum Jesum, nt velit nostrum Alberda reliquosque pios conservare. Nescio qui fiat nullo un-quam tempore minus perculsus et territus fui et si quid timoris, ut fieri plaerumque solet, animum meum invadit, incontinenti evanescit, dum repute mecum tarn rnanifesta Dei erga nos curae et (jratiae, praesertim in eo, quod arces istas tain faciliet innoxio modo antequam proditio ist\'a ad effectum perveniret, nostri occuparunt, sed nec maguopere dolere possum id nobis cum juvene isto evenisse, nam perpetuo in timore versati fuissemus, nec unquam Deo suum honorein vindicare ct restituere, nec servitutc nos liberare potuissemus, quorum nunc cgregia principia jacta sunt. Quae principia quoquo tanti apud mo momenti sunt, ut de fine non nisi optima quaeque, praecipue circa ea , quae ad honorem Dei et salutem animarum nostrarum pertinent, sperare queam. Si, dum haec aguntur, jactnram aliquam rerum nostrarum patimur, id nobis aequo animo ferendum est, facile ista suo tempore re-sarcientur, maxime quoad tuam personam cujus jam fidem, prn-dentiam et modestiam concivcs tui et alii oxperti sunt. Non diu ista res apud vos stare poterit, nullo illis auxilio adve-niente, quare aut redibis ad pristinum tuum officium, aut aliud et forte melius si non apud vos, saltern alibi, consequeris, ad quod ego ex toto animo meo, occasione data, operam meam praestare cupio. Nunc, quod petis, separata scedula to Uftkens

commonclo. Is hoc ipsum qU\'oquo, ut spero, suo tempore ad cleputatos roferet. Propter turbas istos libros nonclum Daven-triam transmisimus; pro filio domini Clant apud comitem do Wittgenstein praepositum summi templi egi, sed respondit sibi de familia provisum esse. Idem arbitravi do fratre. Nunc non scio ullum alium, apud quern incorrupte collocari possit, non dosinam tamen, data occasiono, amplius inquirere. Consolaro quaeso uxorem ot ostote bono animo, non deseret vos Dominus Jesus, cujus gloriam non solum ipse diligis sed ct promovero earn quantum in to est incumbis. Ei etiam fidei tuae attribuimus, quod in civitato prehensus non sis. Bene valete ambo cum vestris liberis in oodem Domino et Deo nostro.

Unum Dignitatem tuam adhuc orare dobeo. Quae tides, pru-dentia, probitas ot modestia doetoris llombarti nostri sit, spero saopiua jam vos expertos esse, quaro si, ut spero, civitas ite-rum vobis adjungatur, majorom in modum rogo, hunc mihi et illi amorem oxhiberi, quo in pristinum officium suum restitua-tur. Res familiaris ejus non patitur, ipsum otioso vivore, nec scio ullum officium, cui magis idoneus esse potuorit. Valde ilium semper dilexi et adhuc diligo, quare nihil mihi gratius accidere poterit, cum a Dlgnitate tua, tum etiam ab aliis de-putatis dominis ot amicis mois, quibus hoc suo tempore signi-ficatum cupio, quam mo hoc ipsum in gratiam ipsius impetraro

posso, quod omni officio et servitio vicissim promereri cupio; itorum vale honorande domino.

Salutem 1). Si vales mi Ackema, cum uxore tua, ot nocessa-ria adhuc suppetant vel officiolo aliquo, ox quo te et tuos donee melior occasio incidat, sustinere queas, honoratus sis, est quod ex animo gauderem. Dominum Uffkens adeo nihil mihi ad omnes literas meas respondere doleo, ut dubitare nonnun-quam cogar, an ad manus ejus illae venerint. Promiserat enim mihi, se mecum correspondentiam servare volle, hoc est, ut mutua inter nos nova et consilia conferromus, sed ex parte sua non implet, quod promisit. Cognito statu earum rorum» quae apud vos aguntur forto suggoreret mihi Dominus aliquid , quod servire patriae vostrae posset, sed vos aequo mecum agi-tis atque contoranei mei. Libenter a mo literas accipitis, sed rescribere piget vos, et dum in generale consilia mea impartiri necesse habeo, nomine mihi particularia indicanto, fieri non po-test, quin in proponendo vel sequendo generali consilio non aberratie aliqua circa particularia nonnunquam incidat. Scripsi proximo, novum exercitum iterum colligi et praeparari, qui hostibus nostris vel urbi vestrae in auxilium veniat, (sic re-tulit mihi nuncius Davontriensis, qui inde venit 2).) sed non-dum intelligo eum ita instructum esse, qui vel co pervenire vel multum illis auxilii praostaro poterit. Dicunt 12 vexillorum delictum in pago S. Viti agi, sed nulli adhuc oquites adsunt iis, et videntur ita in Hannonia et Artesia promi, ut non mi-

mis ibi, quam hic, equitatu opus habeant; et nisi v: perrum-poro poterunt Bergenses et Markonses transitum illis concessuri non sunt. Nisi fallit me pruesagium animi mei, magna calamitas imminet civitati vestrae, si ad tolerabilem transactionom, quam toto animo meo desidero attendere nolit; vos in omnem casum paratos esse spero, nisi Deus mirabiliter impedierit, non quiescent tantas tandem copias comparare quibus putabunt se superiores evasuros. Bene vale vir amantissime cum uxore et liberis tuis. Domino Uffkens et si qui alii deputati in eo loco congregati sunt, omnibus, inquam, iis omnem a me salutem et reverentiam. Raptim Coloniao, 6 Maii 1580.

A quodam nobili de Merode domino Slossenberg, qui circa Duren habitat, post has scriptas hoc mane intellexi, sibi tam-quam Amptmanno mandatum esse, ut transitum illis per ea loca concedat, et putat trajecturos eos circa Beeck vel Buren, Ergo ad istoruin regionem venturi non videntur 1).

ackema, der Rechten doctori, und der Umblanden secretari, meinem lieben freundt. Winsum.

Haec 2) jnssi Johanni 3) meo tibi scribere, enm ipse scribendi otium non haberem.

Mein freuntlichen gruss und was ich in der gnaden unsers herrn Jhesu Christi liebs und gnts vermag, zuvor. Geliebter

8) Die lateinischen Worte und die Unterzeichnung iind von Albada\'s Hand. 3) Johannes nb Heiden,

Iibit und frotind _t auss Ewern schvcibcn hab ich mit freudon vornhomen, dass es noch unit ouch gut und ihr zn einom an-dern officio geftirdort soiet. Trostet euch nur iiu horrn, dor wird cucli nit lassen leiden, wie daim schon allerlei, so kans nnser fleisch leiclit verschulden, und mussen also auff der engon strassen gereitert und vom aneleben in dieser welt abgezogon werden.

Sovil das Frisisch Regiment belangt, sind ihrer an die drei-zehen Pendel ver neun tagen liiu in die negsten dorffern ver der stadt gegen Rein gefallen, da ligen sie noch , verzerren und verder-ben die arme Bawresleut biss uff den eussersten marck. Dor Churfurst und Geistlichon lasson sie ihres gefallens mit den Underthanon umbgehen. Man wil sagen sie rusten sich nu in ein andern Quartir nacher Ernwiler 1) und in die GraffschafTt Bedber 2).

Dieson Abend sind zwo Galleren mit anhangenden kleinen Ausslegern zu Langen unter Müllem 3) ankomen, die haben ein weile gegen den Kriegsknechten, und die wider ibncn ge-schossen.

Der alte hertzog sol ihn die Uberfahrt haben erlanbot, und sind drauf etlich Amptlont zugefallen und haben don ferern ge-bieten Wollen; dagegen sol der jungo hertzog Johann contraria mandata lassen aussgehon und sind also viel Bergisclie Bawren bei einander, die don transitum aller dingo nit gestatton wollen, welcben der Adel auss der Marck steur und httlff verheisset.

In Deutz ist disen tag mandatum vom Schulteiss an die far-rer daselbs axissgangen, sie sollen etlich Schalen pro trajectu gogen Mulbeim fhüren, welichs sie sich gevveigert, bald darnach ist ein botte von hertzog Johan komen, der hat ihnen solichs nffs hochste verboten.

Weil diss sacrum bellum sein sollo pro fide scilicet Catholica, wie dann auch viel geistliche Monch und Pfaffen in unser Leut

r,4

legor sein, so holffen Churfurst, Dhumherrn und Stiftsleut so-vil sio mogen, dass es procossuin gewinno.

Man sagl von rlausent Albanesoron zu pferdt, und funffzehen hundert Wallonen zu fuss, die diose tag dem friesisehen Regiment sollen zukomen und gibt dor Burgermeister Leisskircben hie auss, Billy soil diesolben biss hieher vor die Stadt fhüren, die andoren sagen, Montigni soli oberstor heerfürer, und Schonek desselben Lautonandt sein. Der Geldrisoben Maloeontenten Regiment wird noch wie auch der Prieson gesamlot und gosterckt, mangelt noch an nervis belli und an Munition.

Der herr Billy soli hie subsistiren wollen und umb herberg und freien einzug haben geschrieben.

Die farschiff hat man zum theil uff jene seid angeschlossen, zum theil in grund geboret. Es wirdt geachtet weil der tran-situs unter diser Stadt dermassen wird gehindert, dass sie drü-ber umb Bonn oder Andernach oin versuchon thun werden.

Dio Maloeontenten hie und im Leger haben auss Ewren Leger und auss Grunrngon immer gewisse Kundschafft und dorffen sich rhumen, dass ihro post von hinnen biss dorthin dermassen be-schaffen, dass sio fünff aussleger hab und ilmen nimmermer an zeitung fehlen konde; spotten der Ewer dass sie so farlessig in solehor practica sein.

Der Oberster zu Lingen lest sich auch gnugsam mercken, dass ors mit ihnen helt, nimpt etlicho wunder, dass man gogen den-selben nichts furnimet.

Wol zu wunschen wer es, dass man sich auff leidliche Mittel kondo vergleichen, und nit das oussorsto gegonnander furnomo, wo anders nit eine zerstörer uber die andore komen und sio also einander zugrundt ex oeculto Dei judicio verderben müssen.

Vil sorgen, wo Ewer Leut nit auff zween wego sich umbsehen dass sie nemlich ein Leger vor der Stadt von Bawren und erfar-nem Kriogsvolck lassen, und mit dem andorn hostibus zeitlich extra suos fines begegnen, und darneben alle terminos wol ver-sehen, so sind sie geschlagne vertorbne Leut, dann Intranii sind neidisch verbittert, und ihr Kriogsvolck growlich, hungo-rig, verderbot Gesellon. Gott dor Herr behut unser Land vor

rgt;r.

solchen Gesten, domo ich cuch hiemit thu befehlen, nnd soid von mir und den meinen in aller trewo gegrust.

Salutem. Super statu Eoipublicao hactonus, nee adliuo sol-licitus esse desino, quamdiu civitas Groningensis non ad sanic-rem mentem redierit. Agro quam optimo faveo, sed et civi-tatcm salvam manore cuperera. Utrosquo non solum ab hosti-bus, sed ab amico milite liberatos, sed haoc Domino committa-mus, fiet id ubi satis castigati erimus. Quod ad te attinet, condolui quam maxime advorsitati tuae, quam sublevaro, si qua in re possum, paratus sum. Tu modo et uxor bono animo sitis, si Deo confidatis aderit alicundo auxilium undo mi-nime speretis. Literas, quas a mo petiisti, mitto 1), ot si quid a me praeterea dosideres, libero indica. Ad literas Parmensis, qui variis calumniis et injur its me hie gravavit, senatus proposuit mihi, ut hinc alio migrarein, sed ita respondi illis ore etin scriptis , ut non amplius urgeant. Statueram per mo Dujsburgum proli-cisci, sed propter honorem meum, ne idcirco abiisse videar, aliquandiu adhue substiturus sum. Libros istos Daventriae in-venies apud quot;Wilhelmum von Geil in der Ascholstrato, schipper Werner Hormans swager. Addidi ultima duo epistolaria pro d. Alberda, quem si poteris meo nomino salutabis et conso-laberis.

Bene vale vir amantissimo, uxor! tuao et Feikoni 2) omnem a mo salutem. Salutant to mei.

Contra dir. fib E. 1) hoe rerum statu nihil incipero audoo, utinam mode agnitionom dobiti mei impetraro possem. Coloniao, 22 Aug. 1580.

Nobilia pracstantissirao Domino. Ex Uteris, quas ad mo scrip-sit Petrus Hiporphragmus et ox scripto, quod iis adjunctum est, cui titulus »Brevis Apologia etc.quot; animadvorti, non minus apud vos quam alibi disputationes ot dissonsiones rationo roli-gionis exoriri. Nee potest sano alitor ovenire ubi judicium nostrum magis ex verbis scripturae, quam ex revelationo Spiritus Sancti informatum est, ubi magis, inquam, lux humana, quam lux divina viget. Sunt ministri scripturae, sunt Spiritus Sancti, sod inter illos magnum quoque discrimen est, an ex semet ipso, an ex Spiritu Sancto interpretationom scripturae habeant. Qui ex semet ipsis habont, quo plus ingenio valent, eo suptilius ex scriptura disputant, et in quamcunque partem sese dederint, non desunt sibi verba, quibus sententiam partis suae tueantur. Hi autem non possunt melius cognosci, quam si contentiosi, iracundi, arrogantes et elati existant. Alii vero cum suam ignorantiam et miseriam por Spiritum Christi cognitam habeant , nec quicquam magni faciant, quod ab ipso non proficis-eatur, sive illi doctores, sive discipuli, sive eruditi, sive idio-tae sint, erga omnes se modestos, mites, timidos et parum do se ipsis scntieutes exhibent. Atque ita etiam re vera in animis suis affocti sunt. Hujnsmodi virtutibus in longo majori gradu aliisque divinis potentiis et facnUatibus, quibus scrip-

tui\'arii odocti ctiam a Deo carcnt, praediti illi sunt, quos Spiritus Sanctus in ministros Evangelii sibi elegit, quales fuo-runt Apostoli post Christi mortem et ascensionem. Hos hodie . quicqnid sibi ex quacunque parte homines sumant ot persua-deant nondum habere nos existimo, sed multi pii ardontibus votis expectant eos , per quos vivum et aetevnnm evangelium praedicabitur, non in litera tantum, sed in virtuto Spiritus Sancti apud eos, scilicet, ad quos illi a Domino Deo mittentur. Sacrae scripturae ministros jam pridem halraimus, sed quorum doctrina quatenus ctiam a Deo profecta 1) ct vera est, magis legis vel paedagogiao loco aestimari debet, quam loco legis spiritus vitae, vel vivi aeterni evangelii, sub qua tarnen multi interna Spiritus Sancti dispensatione ultorius progressi sunt in vera Dei et Christi cognitione, ut ctiam olim sub lego. Sed qui in alium finem litera hactenus usi sunt, ot se per medium literae ipsum mysterium fidei adeptos esse arbitrati sunt, his litera ad offendiculutn ot ruinam extitit ot per literam in novos errores inciderunt. Hacc causa est quod a tempore visitatioiiis Doi, quae nostro hoc seculo accidit, nunc plures disputationes et contentiones imo graviores errores vel deteriores opiniones exortao sint, quam erant ab initio, cum primum lux illa scripturae affulgere nobis incoepit, quodque magis dolendum est ex iis, qui banc lucem nobis praetulerunt, multi postea, quod parum suae vocationis essent memores, facem novis erroribus accenderunt, dum plus sibi assumpserlnt, plus praestare conati fuerint, plus ctiam foris extulerint, non solum destruendo, sed etiam aedificando, quam por cos efficere Deus voluerit. Non progrediar ulterius, sed cur haec praefatus sim, paucis indicabo.

Cum cogitom, quod non ita diu ex gratia Dei exortao luci locum daro cocperis, simul ctiam sclain, quam praeclara dig-nitate in patria tua fungaris, alioquin etiam absque ea propter claritatem guncris , doctrinam et virtutem tuam summa auto-ritatc apud tuos valeas, nonnulla sollicitudo animum meum com-prehendit, no nimlrum incidontibus controversüs illis in icli-gione pro unis et aliis plusculum facias, quam vel tranquilh-

tati reipublicao veatrae, vel etiam progressui tuo in vita salutis expediat. Quamobrem inprimis te rogatum velim, ut mihi in his rebus cum timore Dei multis jam annis versanti fidem habeas , quoad religionis reformationcm non esse adhuc omnia eo loco constituta, quo esse debent. Habendae sunt Deo Optimo Maximo gratiao imm jnsae pro errorum et abusuum, qui apud majores nostros fuerunt, patefactione; honorandi etiam illi sunt, qui hos errores et abusus populo ostendunt et declarant/Eoque magis, si a ceremoniis ot dementis hujus mundi ad solum Christum, ut ab eo omnia, quae ad salutem necessaria sunt, qualis est vera piotas et justitia, petantur et expectentur, viam mon-strent: Illi, inquam, honorandi sunt et audiri possunt, utcunque plures alii esse queant, qui in litera magis, quam illi, exercitati ot illustrati existant. Omnes quippo audire et probare possu-mus, sed cum nemo sit eorum, qui singularem sibi vocationem prae reliquis arrogare vel audeat vel vore possit, nobis politi-cis oxpedire arbitror unumquenque ad modestiam adhortari, con-tentiones et maledicta, quantum in nobis ost, dissuadero, nulli sic adhaerere, ut non aliorum quoquo doua commendomus ot cuique suuin cursum tandin permittamus, donee Dominus ipse suos ministros emittat, in quibus non solum literae cognitio sed multo magis virtus Spiritus Sancti in cordibus auditorum operans cognoscetur. In summa cum gratiarum actiono hoe, quod Dominus hactenus dedit acoipiendum censeo. Qui ad hoe sorvierunt vel adhuc serviunt, magni faciendi sunt. Si qui per-fectius aliquod adferunt, vel in posterum per majorem gratiam et lucem attulerint, his quoquo suurn honorom attribuemus, sed ut non minus haec quam prout de praecedentibus fecimus ad Lidium lapidem, hoc est ad Dei verbum in Spiritu Sancto pro-bemus et examinemus , hic Spiritus demisso animo et assiduis praecibus a Deo postulandus est. Interea nihil melius nos fac-turos esse arbitror, quam si omissis variorum expositionibus in nudo textu novi Testament!, vel si por occupationes totum legere et expendere non liceat, in evangolii domini Johannis et ipsius epistolae lectione nos exorceamus , intellectum eorum , quae scri-bit a Spiritu Domini postulemus et quantum dederit fidelitcr exequamur. Quinimo ex meo consilio, si diviuo huic uegotio

manus a nobis adhibcnda sit, nihil ultra agendum putarem, quam ut pnblice in templis loco concionum, lectiones utriusquo Testamonti sine expoaitione aliqua ficrcnt, adderentur piae proces et cantiones, quisque pro interprotatione 1) Deum invocare admonerotur, justitia et vitae honestas stricte juberetur ot observarotur, donee Dominus ipse reformationem ecclesiae suae suscipcret. A tali publico exercitio nomo averteretur propter conscientiam 2), conduceret ad concordiam et minus Do-minum offenderemus, sine cujus jussu ne coonam quidem ipso Paulus colebrare ausus fuit, imo nihil prorsus agero aut loqui.

Ex amove, sollicitudine et observantia, qua erga veritatem publicam quietem et dignitatem tuam afficior, haec scrips!, quae ut codeai a me animo accipias summopere rogo.

ackema, 1. U. doctori, secretario regiae Camerae Groningae, arnica sua charissimo. Emhden. In sem abwesen feiko weinhoff zu beantworten.

Salutem. Binao tnae literae fideliter mihi traditae sunt. Ad eas ordine respondebo pro meo more breviter. Nova quae in prioribus Uteris continentur, jam vetera facta sunt, vel potius pristinum statum receperunt. Sororius meus jam turn liberatus erat ope quorundam cognatorum, qui alteram partem soquun-tur, solutis tantum 100 taleris, expensarum, quas in cuatodia fecisset, loco. Non puto, quod Eennenbergicus, cujua jussu liberatus fuit, nocessitudinem nostram aciverit, ego liberationem

ejus iiro uiagiio btneficio Doi aceipio, volueiunfc ot Sathan et inimici moi, in eo so adversus me ulcisci, sod Dominus per ojusdom factionis homines id avortit. Hoc vcbemontor tecum motuo, eos, qui in agris vivunt, no domunculas quidom suas progvessu temporis salvas consorvatnros, nisi Dominus advontum suum, quom multi pii in dies expectant, accoloraverit. Dolenter audivi, quod do gubernatore nostro attigisti, simile quid significavit mihi praoses noster Aysma, sed in gonere, nulla causa speciatim mihi explicata. Nihilominus non prorsus ali-enum est a natura, quam multi in oo jam olim repraehende-runt. Quanquam doloam eandem apud nos cum damno patriae nostrae erumpere, quasi calamitatum non satis sit, nisi ille eas augeat. In initio pro lenitate naturae nostrae nimis multum exteris abblandimur et indulgomus, qua lenitate nostra dum illi abutuntur, difficile eos postea in ordino continemus, vel non sine gravi commotione, sod tamen suasi nostris, quod in rege suo ferro noluerunt, nequicquam etiam in illo ferant, quern non ad malum, sod ad bonum nostrum ascivimus. Male etiam mo habet, quod tibi nihil illo prodesse potuerit, vel potiua quod non ausus fuoris promotiono ipsius uti. Non arbitror nos-tros ejus animi esse, quod omnos, qui alterius sunt provinciae, vel potius tarn vicinao a senatu in posterum oxcludere velint, nec arbitror numerum in eo adhuc completum esse. An non ergo animum ad earn dignitatem habuisti? in qua obtinenda non illo solum, sed et alii communes amici nostri juvare to potuissent. Sod ex Uteris tuis animadverto, to solum ad pristinum tuum officium respicero, ac forte antequam hae litorae ad to porventurao sunt ad illud itorum vocatus oris, eoque nunc ex voto tuo fuugoris. Hujusmodi enim mutationem in partibus nostris factam intelligimus, ut arbitror agrum pristina sua li-bertate, invita impi.i civitate irui, sibi jus dicoro, suisque rebus pro arbitrio suo uti. Civitas etiam nisi in tempore resipuorit, poenas irao Dei non ovadet. Quod si oa spo ambo frustrati fuerimus ubicunquo meam operam et commendationom profutu-ram tibi esse putabis, ea semper tibi parata erit. Ad princi-pem Auraicum ipsemet nunquam scripsi, sod quod scire Excel-lentiam ejus volim, vol si quid nomine cujuscunque potam, id

ago per dominum Adrianum van der Mylen, qui intimus ipsius est consiliarius, et mihi syncevus amicus , sic otiam nomine tuo facturus sum. Sed ante omnia resolvere apud to dobes, cui muneri potissimum aniraum tuum adjoceris, et in specie quidnam petere ab oo proposiiens. N;ihi in gonero facta commendatione, non alia earn responsie, quam in genere consequetur, quae paulo post oblivione obruitur. Nisi ad pristinum tuum officium re-dieris, nibil malim, quam vel senatorem te apud nos fieri, vel in utrum ex duobus eligi, qui assistent in concilio isto Sta-tuum, quod do novo nunc confirmatum est. Debet enim pro-vincia vestra duos nominare. Quod ad me attinet hactenus me, ne intersim illi, apud nostros excusavi, quia incertus sum de Dei voluntate, animo etiam moo ad bellica negocia, quorum tractatio praecipue concilio isti incumbit non satis confirmato. Nihilominus si scirem me aliquid boni sub praetextu istius ti-tuli ad laudem Dei, ad promotionera veritatis, piorum defen-sionem, atque ad salutem reipublicae nostrae agere posse, nullum laborem aut molestiam detrectarem. Sed exigua adbuc so spes offert, ad boni alicujus aedificationem, ubi ea affulserit et Do-minus mea opera uti velit, dabit sine dubio turn animum, qua-lem tu mihi jam adosse postulas. Ago Domino Deo gratias, quod in ipsa veritato magis ac magis confirmeris. Nunquam splendidius ilia elucet, quam si cum doctrina aliorum conferatur, quae sane respectu illius tenobrae dici quount, quas paullatim spevo dispellet Dominus, ubi majori luce et gratia invisere nos incoperit. Utinam efficere possis, ut Werneri Postilla, aucta explicationo epistolarum et locorum communium, alicubi prc-moveatur. Typographus uberrimum quaestum impressione illius facero possit. Nam nee ulla veteris editionis amplius exempla-ria inveniuntur, et a multis quotidie quaeruntur et desiderantur. Habes responsum ad primas tuas litoras, quae scriptao sunt 17 Februarii.

Ad nova quae in secundis referuntur, idem quod supra dixi, sunt ilia jam vetera et meliora multa subsequuta sunt, do qui-bus particulariora a to et ab aliis expectabo. Quod tamen ad rusticos turn vestros, tum nostros attinet, nescio an non melius facturi essent, conservatis et ablatis iis, quae prao manu

sunt ut t\'crri possunt, cactera pro dorolictis haberont ad torn-pus quam praosontibus in dies spoliari, ct tandom tamon ubi nihil ad dandum suporest vastationem ot exustioncm rorum suavum tolerare. Sod spes oos sompor nova fovot. Ex patria moa nihil oorum adhuc quae scribis, intolloxi, sod in horas sin-gulas literas inde oxpecto. Mockamao factum miror. Caetora non-imprudentor docrota mihi vidontur. Quod do Alenzonio ad vos scriptum est, arbitror non esso vorum. Haboo alias do illo curas et sollicitudincs, quas Uteris committcro non audeo, ncc opus est. Factum illml naularum audax est, et comitibus vestris intolerabilo videbitur. Quanquam si ego eorum cssem con-siliarius, in eo coercondo potius Icnitatein illis, quam soverita-tom suadorom. Fridericus nihil mihi do dobito meo indicavit, nec litoras illius, quarum mentionom facis, accopi, quas ab eo esso missas vellom, simulque rogo ut inter vos oonvoniatis, quid mihi faciendum putetis, pecunia ista admodum opus haboo. Nam ex Frisia parum accipio. Sunt ot Bildani mihi reditua, quos praeses Viglius filio moo reliquit, eropti. Colonus nihil fero solvit , reliqui autem rcditus exigui sunt. Cum Eussumano ita so res habet, ut non solum pignora habeam, sod otiam ipso et uxor ejus personaliter mihi ex nova obligationo salvis tamen pignoribus ad solutionem redituum obstricti sint. Itaque haoroo utrum melius sit, ut ad pignora agam, an porsonas eorum con-veniam. Hoc ultimum mihi magis placet, quanquam invitus ad agendum venturus sim. Ad propositum tuum, quod ultimo loco scribis, benedictionem tibi a Domino postulo, ut to cus-todiat ct consorvot ab omni malo, consiliis to secundum suam voluntatem instruat, quibus conatus hostium ipsius et bonorum omnium impodiantur et reprimantur. Quisquo stat et cadit suo Domino. Quisquo in suo sonsu abundaro dobot. Ad hoc modo attendamus, ne quid mala conscientia aggrediamur, aut perfi-ciamus. Resorvavi in hunc locum, quod do actis in primis li-teris scripsisti. Non possum satis mirari, quid do iis evenerit, quod tarn pauca exemphiria ubiquo locorum reporiantur, nisi forto illud sit, quod pontificii omnia coemerint et suppresserint. Hie nullum extat, sod quod mitto rodimere ab amico quodam coactus fui. Volui adhuc unum domino Paulino secrotario

Embdensi donare, sed a nomine impetrare potui. Quaro ore nt hoc ipsum tamdiu illi tecum commune sit, donee aliud ali-cundo pro ipso comparavero. Addo discursum etc. intelligis cujus, ex quo praefatio sumpta est, quae ex eo planior fiet. Is etiam utrique et maxime ipsi ad historian! suam, deinde et aliis piis amicis ad consolationem servire poterit, quod effectus qui turn adhuc in obscuro erat, paulatim so aperire incipit. Fuit ille conceptus in initio, quo tractatio de pace haberi hie coepta est. Missi mild sunt a Samuele nostro duo eximii libolli, quorum titulos et matorias ex adjuncta scedula cognosces. Adest tcrtius, quem Germanice vidisti. Rogo ut inquiras apud typo-graphum vestrum, an eos imprimere velit. Daturus operam sum, ne exemplaria diu apud ipsum maneant, et ut non poeniten-dum quaestum ex iis faciat. Ubi do voluntato ejus cognovoro, statim illos ad ipsum transmissurus sum. Hoc tore omiseram. Acta pacificationis vernaculu, nostra lingua Leidae impressa sunt, sed interpres in multis mentem auctoris consecutus non est. Si typographus vester recudero ista velit, quae non possunt non uberrimum ipsi quaestum adferro, dabo operam, ut exemplar corroctum habeat. Expediret oa apud nos extare.

Magnifico ac noblli domini a Niennoort, si apud cum sis, vel ad eum veneris, omno meuui officium ct sorvitium deferes. Precor illi spiritual fortitudinis et prudentiae Dei, ut bo.stes patriae suae omniumque bonorum vincat, prosternat et dubel-let, innocentes rusticos tueatur ct defendat, et quantum in so est a direptionibus et exactionibus immunes conservot. Si baec fecerit, aderit ipsi Dominus, familiamque suam in longo majorom splendorem, quam unqua n ante fuit, restltuet et promovebit. Quacunque in re opera mea opus habebit, cam illi promptissimo praestare paratus sum.

Salutom. Qualis apud vos rcrum status sit, tibi longe melius praosenti, quam mihi absenti constat, sed tarnen talom esse video, ut non in humanis negotiis tantum, sed etiam in divinis magna patientia, lenitate et misericord ia opus sit. Ha-bet Duns oonstituta sua tempora, hubct certos modos et gra-dus, quibus se ipsum et voluntatem suam patefacit. Sed ot res ipsae in se tales sunt, homines etiam ita all\'ecti et depra-vati sunt, ut nisi ordine et gradatim ageret Deus, omnis ip-sius gratia in nihilum recideret. Ad quod utinam homines nos-tri temporis paulo plus intendissent, non solum pacatiorem ha-beremus rempublioam sed et coetus occlesiasticos erroribus ot vitiis minus inquinatos. Quibus destruendi opus incumbebat, his non satis fuit in isto munere fideles se oxhibere, sed quasi in medio demolitionis veteris aedificii, novum in veteri, vel ex veteri aedificare incoperunt. Qui paedagogi in litera esse debe-bant, ad superstitionum, errorum et peccatorum agnitionom hi statim se pro apostolis Christi ot pro delegatis dispensatoribus mysteriorum Dei vcnditarunt. Pro litera gratiam, pro poeni-tentia verbalem peccatorum absolutionem, pro ostensione inter-nae doctrinao, quam a Christo in Spiritu Sancto expectaro de-bebant, nudam vorbi praedicationem, pro interna ablutione, ci-batione et potatione, externas coremonias et sacramenta, pro vera ot essentiali justitia imputativam, pro operibus fidei opera legis, denique pro regeneratione umbratilem quandam externi hominis emendationem multi ex iis commendarunt et introduxe-runt. In summa ad ordinem et cursum vorbi Dei pauci respexo-runt, plerique proprio suo officio, quod vel zaelo quodam as-sumpserant, vol ipsis a Deo aliquo modo injunctum erat, dorclicto, officium Christi et dipensationem Spiritus Christi subiro voluerunt, cum nihil aliud facere debuissent, quam ido-lomanias, humanas constitutiones et peccata indicare; per li-teram ad Christum viam monstrare, verum literae intellec-tum, remissionem peccatorum, vivificae fidei et justitiae ac-quisitionom a Christo solo petendam et obtinendam docere.

6(5

A caotoris, quae ad disponsationem inysteriorum Dei ot cllica-com apostolici mnnoris potcstatom pertinent tamdiu abstinero, donee et ipsi majori virtute ex alto induti vol ultoriori mandate instruct! ot populus por poonitentiam 1) veramquo fldem ad mystoria Dei porcipienda praeparatus ot idonous redditus fuisset. Et sano in initio hnjus visitationis Dei non alia mens, non alius intellectus, neo alia voluntas eorum fuit, qui primi nobis faciom ad istam paedagogiam praetulorunt, quod ex scrip-tis, quae tnm ab ipsis edita sunt, facile demonstrari potest. Sod succedento socuritato, ambitiono ot contentiono, extra li-mites vocationis suae quidam procosserunt, assorontos sibi illud munus, cui ncc ipsi idonoi orant administrando, noc audi tores iis, quae ad illud pcrtinorent suscipiendis pares; ita accidit, ut vivum et aeternum ovangelium oorumdem opera, quorum ceremoniale pontificium patofiori et destrui coeporat, mortuum et temporale, literale scilicet et elementare factum sit, sub-tilius quidem priore illo pontificio evangelic, sed quod aeque luce et virtute Spiritus Sancti destituatur, imo ox quo paulatim periculosiores errores, et majora coram Deo vitia exoriantur. Nihilominus ex gratia Dei multos Dominus conservat et do novo excitat, qui primorum reformatorum vestigiis insistentos, ministoiiique sui memores intra ejusdom limites consistant, populo fidoliter majorum noslrorum suporstitiones dotogant, vitia per legem et literam evangelii notent, romedium in Cbristo explicent, ad poenitentiam, fidem in ipsum, ad regonerationem ejusquo ofticaciam viam monstrent.

Sod quorsum haec ad to, qui longe melius ista a multis an-nis cognovisti, quam ogo referre quoam? Non sane alia de causa, quam cum ex Uteris tuis animadvorteram dissontionos quasdam religionis nomine apud vos exoriri, admoneam et ro-gem to, ut circa istas dissentiones prudonter et moderate to habeas, quo cujusquc ministerium tendat observes, in eo no quenquam perturbes, vol ab audiendis iis detorreas, quod tibi Dominus amplius dodit cum lenitato Spiritus Sancti imbutis et idoneis communices, subservias etiam in iis, quae bona con-

sciontia fieri possum,, nove anto toinpus tibi aditum ad oos quos cmondaro et instrwere cupis, eripias. Nullius donum temere contemni debet, quod aliquo modo prosit ad veteris aedificii dcmolitionom. Et quandiu hoe tempus duraverit, metuo vix ilia locum habitura , quae ad aedificationem novi revera pertinent. Utinam praesens doctrina una cum patefactione idolola-triarum ot vitiorum homines ad resipiscentiam et ad justitiam legis naturae vel] Mosis adducere possit, ot por illorum infirmi-t item desiderium in animis eorum excitaretur secundi adventus Christi, do quo libri Prophetarum ploni sunt. In summa magna adhuc est calamitas nostri temporis, non tantum quoad bona et corpora, sed multo magis quoad animas nostras, quae va-riis ignorantiis et coecitatibus a Poo puniuntur, hinc sunt aber-rationes illao, quae tam in politicis, quam in ecclesiasticis ne-gotiis committuntur et vereor, non ante illas cognitas et dis-cussas iri, quam ubi Dominus majore nos luce et gratia invi-sere dignatus fuerit. Interea, si quid Dominus cuiquam ape-ruorit, quod vel ad utilitatom reipublicae vol ad majorem in piotato profectum servire et prodesse queat, oo vellem unum-quemquo, quantum salva consciontia fiori possit, sic uti, ut non discordia aliqua, sed major concordia inter cives consti-tnalur. Nullo modo puto faciendum esse malum, ut veniat bonum, nee cuiquam quicquam publico indulgendum, quod legi et evangelio Dei repugnet, quails sane vetus cultus est, sed cum in civitate vestra quam plurimi adhuc hodie existant, qui nondum id porsuasum habent, ot alii, quibus non immerito in novo cultu et doctrina quaedam displicent. Quid si interea im-petrari possit? cum nemo omni prorsus publico exorcitio desti-tui debeat aut velit, ut pro iis templum aperiatur, in quo nihil quam lectiones fierent veteris et novi testamenti, dispositis per dies convenientibus libris vel capitibus. In locis difficilioribus, absoluta lectione, inter certos ad hoe ordinatos iniretur mo-desta quaedam collatio, adhiberentur proces, lectiones vel can-tationes psalmorum; nihil putarem utiiius vel ad emendationem vitae vel ad concordiam fieri posse, nee per eurn cultum in ullam offensionem Dei incurreremus, vel aliquid nobis assume-

rcmus | quod non a (juovis homine ipsu Duus roquirit, vul uu-jua vocationi non per se id ineumliat.

Tu cum aliis piia super oo cogitabis, et quod visum fuorit vobis rescribero ad mo non gravaberis. Libri, quos petis, non tam commode mitti poterunt, sod vidobo an aliqucm inveniro queam, qui ad vos proficiscatur. Bene vale, vir amantissime, domino Borlutio 1) et utriquo Utonhovio 2) omnem a mo salu-tem ot reverentiam.

Sulutem. Occupatior divorsis Uteris scribendis non possum tibi pleno ad tuas respondero. Nova alteris litoris continentur, sud ut ea certa haberem nuncium tribus diebus hic retinui. Praetor nova ruitte etiam vobis exemplar literarum, quas modo ad Deputatos nostros scribo, si forto etiam vostrao patriae usui esse poterunt. Multa me solliutum habent, sod quae non omnia exprimore audoo. Nullas tibi nunc credontiales ad Mylium mitto, nam ut nunc so res ostendere incipiunt non orunt no-cessariao, atque ita jam scribendi taedio aifectus sum, ut cala-muiu doponore cogar. Bene valo, vir amantissime. Notisque ibi et amicis oficiosissimam et amicain a me salutationem. Sa-lutant ot te mei domostici.

2) Ebenfalls: Carolo llutenhovio Adriani quondam in curia Mechliuicnsi senatoris sive cousiliarii filio, ao. 81 Gaadav. couauli et Nicolao pracfccto vel suiumo practori Ipercnai fratri.

Domini et amici. Equidom a multo tempore nihil ad vos scripsi, propterea quod non nisi nova quaedam subindo incido-rint, quae putavi satis esse vol genoroso baroni gubematori I) vel praosidi 2) nostro privatim significare, sed oum intelligam generaliutn Ordinum consilium et consensum ad mutationein prioris dominii tendere, nostrosque Ordines proximis comitiis, tum de ea, turn de aliis, quae ad salutem patriae pertinent, consultaturos esse, continere me non potui, quin de nonnullis amice vos admonerem.

Ut mutatio ilia cum Dei voluntato conjuncta sit ex animo precor. Non moum est ultra de ea inquirere, sed posteaquam conclusa est, arbitror diligenter examinasse vos conditiones, sub quibus ilia fieri debeat, easque vos ad necessitates et uti-litates patriae nostrac accommodasse.

Quarn rem sic intelligo, etsi conditiones illae mihi incognitao sint, arbitror tamon oas esse vel generales communesquo omnibus provinciis, vel particulares et proprias singulis, vel has saltern sub goneralibus comprebendi.

Sed hie cavendum inprimis est, ne postea nobis ulla cum potestate nostra controversia incidat. Quae ipsius dominii orunt articulate exprimantur, quae patriae mansura sunt vicis-sini excipiantur.

Exempli gratia; Ecclesiastica bona a majoribus nostris, et non ab ullo principe ecclesiis et pauperibus apud nos collata et donata fuerunt, haec ergo aequum est, non alio sub quo-cunque praetextu transferri, vel in ullius alterius dominum vel potostatem seorsim pervenire, sed Integra ilia, quoad ejus fieri poterit, piis ct necessariis usibus patriae in perpetuum generaliter reservari.

norit, quid otiam in aliis locis, ut quae fuerit multorum circa haec bona olim aberratie, sed praeterquam quod alia sit apud nos- ecclesiasticorum bonorum ratio, origo et constitutio, ut in iis nulla potestas, nullum jus, sibi arrogare legitime queat, ita sine Dei offensiono, nee sine gravi nostrorum hominum lae-sione, licobit nobis alio, quam ad praedictos usus ea con-vertere.

))e co, quod nunc fit ox necessitate defensionis uon dispute, sed expedire putarem in eventum necessitate hac per mi-sericordiam Dei cessanto perpendi et decerni in quos usus ea destinanda et applicanda deinceps sint, singulis nimirum ci-vitatibus ad ministeria, scliolas et zenodochia certi sui reddi-tus addicerentur. Idem fieret ruri in singulis grieteniis, cuncta breviter bona turn illis tum aliis piis et necessariis usibus in posterum devoverentur, sed si haec in tanta rerum perturba-tione nondum perfici queunt, saltern animis et declaratione nostra aperte ostendamus, quae circa haec bona justa nostra petitio sit. Idem arbitror Hollandos jam fecisse aut suo tempore facturos esse.

Quod exempli caussa circa haec bona indicavi, idem in mu-neribus et officiis observandum censeo. Item considerabitis, an contra pristina privilegia nostra in vectigalibus et tributis vel in ulla re alia ultra, quam expediat, gravati simus et horum quoque in hac mutatione ratio ineunda est et sublevatio, si non pro hoc tempore, saltern in posterum, urgenda et pacis-cenda erit.

Circa omnia tamen, quae in his acturi estis oro, Ordines in communi, nobiles scilicet, propriorum bonorum possessores et civitates, ne alius sine alio vel unus cum detrimento aliorum quicquam seorsum vel proponat vel postulet; omnis apud nos nimia inaequalitas perniciosa est, et qui patriae amans est, cuique ordini suum honorem et locum tribuet, idem tamen in hoc incumbet, ut quam proximo oinnes simul, sicut in oneri-bus, ita etiam in honoribus conjungat et copulot.

Por se haec conjunctio in omni republica requiritur, sed secundum naturas nostras adeo apud nos necessaria est, ut non sit aliml, quam contrarium ejus, quod et olim libertatem nos-

tram interverterit ofc aclhuc intervorsurum videatur, nisi modo-ratius et tranquillius nos ox omni parte gerere incipiamus, nee tam propria quaedam nostra, quam quae publico in commune expediant, stabiliro studeamus.

Cur haec scribam. commoveor istis, quae non ita nuper per illustrissimum principem Auraicum etc. apud nos acta et trans-acta esse video. Non improbo quidem ordinationem ipsam , sed do-Ino super iis, quae causam illis dedisso ex eo colligo (quanquam nemo sit, qui ullum verbum mihi de ejusmodi rebus privatis scripserit aut rctulorit) quibus non parum mihi acquisitam ot concossam a Deo libortatem impedire videmini.

Quod ad religionem attinefc, sum in ea vobiscum sententia, quam aliquo quotios communibus amicis nostris ibi suasi et significavi, nullo modo permittendum, ut vetus superstitiosum illud liomanensium exercitium ullibi restauretur. Sed ut prae-cise etiam vos ulli singulari exercitio in bac mutatione prorsum addicatis, vel in illud ullum subditum promittere aut juraro faciatis, non possum aliquo modo suadere, ultimum etiam iin-pium et injustum esse judico.

lt;Juibus haec res a Deo commissa creditur, illi cum novo exercitio faciant prout sibi mandatum et injunctum est, nee quicquam hic habeo, quod cuiquam ex illis praescribere volim aut possim, vorum ad communem pacem et concordiam perti-nere arbitror, et simul etiam ad irao Dei mitigationem, ut quao res per se libera est, cam liberam rclinquamus, nee quenquam ad externum exercitium cujuslibet religionis stricte cogamus, nequo alios alio quodam exercitio superstitione tarnen carente, si non publics, saltern por domos utentes prohiboamus. Summatim nemini, qui alioquin honeste et juste inter concives vel vicinos suos secundum loges naturae et publicas vivit et con-servatur in religione graves simus, vel aliorum conscientiis de novo imponamus, quod nostris imponi nollemus.

Expedirot, prout etiam in Anglia observari audio, propter eos, quibus non J urn doctrina et religie refbrmatarum ecclesia-rum persuasa est, no prorsus sine Dei aliquo cultu ac doctrina vitam agant, templum unum in singulis civitatibus aperiri et constitui, in quo nihil quam lectiones fierent veteris ct novi

tostamonti, clispositis per dies convenientibus libris vol capiti-bns. Adhiberentur pi\'eces, lectiones vel cantiones psalmorum. Posset etiam in locis difflcilioribus absoluta lectione inter cer-tos ad hoe eleotos et ordinatos iniri modesta quaedam colla-tio. A tali publico exercitio nemo cujuscunquo religionis exis-tat, averteretur propter consciontiam, conduceret non solum ad vitao emendationem, sed etiam ad concordiam, noc per illud in ullam offensionein Dei incurreremus vel illiquid nobis assume-remus, quod non a quovis homine ipso Deus requirat, vel cujus vocationi non per se id incumbat.

Haec sunt praecipua, do quibus vos in praesenti admonero volui, noc dubito longo esse plura, quibus haec occasionem dare poterunt, ut non minus de illis, quam de his cogitetis, una enim mecum non ignoratis, quae in initio novi regiminis stipulamur et promittimus, ea postea jure exigi et deberi.

Oroque omnos Ordines, no ob frivola quaedam sic inter se contendant, ut interea deserant et amittant ea, in quibus salus nostra coram Deo et mutua inter nos et liberos nostros pax et concordia, deinde totius patriae incolumitas sita est.

Quod ad officium deputatorum attinet, do eo etiam quid sentiam ordinibus nostris aperiro non gravabor.

Posteaquam clementissimus Deus patriae nostrae oam libcr-tatem, quam olim in deligendo senatu habuimus, restituerit, in prircis loco aliquo in posterum vacante, vel si quis adhuc va-cat, operam dare nos oportet, ut sive aliquis ex nobilitato eligi debcat, sive ox alio Ordine, non alius eligatur, quam qui vir bonus et Justus oxistat, simul etiam in juro versatus. Cum enim senatus noster ex legibus civilibus judicaro cogatur, ab-snrdum foret aliquem eligi, qui earum legura imperitus sit. Non stricte semper in nobilibus promotionem require , quamquam et ea majoribus nostris non indecora habita fuit, sed require ean-dem, quae in promotis est, eruditionem. Alioquin justi judices apud nos, qui non nisi jure Romano utimur, nunquam erunt, et pendere ex aliorum arbitrio periculosum est, non solum par-tibus, sed ct paucorum stabilit potentiam ot insoleutiam, pa-ritqne sumptus non necessarios. Ita in camera et alibi ubi nobiles sine promotions recipiuntur, non alitor tamen recipiun-

tur, quam si hoc idem, quocl promoti, praestaro quoant. Erit ot hoe incitamentum nobilibus nostris, si locum suum tuori velint, ot ad debitum sibi honorem pervonire, ut studia juris non minus, quam alii perscquantur, praostatque qnamlibot rc-gionom multis bonis et oruditis abundare. Sed hoc obiter.

Porgo ulterius: ad minimum hie senatus ex octo vol deeem viris patriae amantissimis, prudentibus et diseretis eonstabit, nee for-tassis inconsultum esset, duos ex illis oxteros esse, qui sic potestati suae addict! erunt, ut non minus quoquo patriae commoda curao habeant; imo aestimabunt nee potestatem sine subditis, nee subditos sine potestate salvos esse posse. Illam \\it patrom et pastorem, hos ut filios et ovos inspiciënt, nee unius commodum cum aliorum detrimente et econtra proeu-rabunt.

Quibus sic affectis, ut re vera affecti osse debent, cogitare vos velim, num patria pluribus aliis deputatis opus habitura sit, senatu, inquam, recto constitute, an vero non praestant sub uno magistratu res patriae administrari, quam sub diversis.

Attamen propter infirmitatom humanam, quia plerunquo homines in potentiorem partem inclinare solent, illique suae uti-litatis gratia libenter gratificantur, ordinari forsan non incommode posset advocatus aliquis patriae, qui omnium consensu probatissimus censcretur, ad quem cunctae querelae, quae quo-vis in loco fierent, deferrentur, qui ipsomet oculos suos in omncs partes reipublicae intentos haberot, do justitia et mori-bus hominum inquirerot, quae incideront secundum oorum oxi-gentiam et necessitatem vel ad senatum, vel ad quosdam ex Ordinibus, vol ad Ordinos una convocatos referret, vel alitor agerot, prout patriae rebus Ordines oxpedire putaront.

Omnia hoc modo tutdus et diligentius administrarentur, vita-rentur multa odia ot dissidia, major auctoritas magistratus osset, ot subditorum major orga ipsum rovorontia, senatu, inquam, et advoeato patriae consensu ordinum recte institutis. Cessaront insolitae provisionos, quas nostris importunis factio-nibus cum dedocore patriae nostrao apud alias provincias go-neramus, multaquo alia ineommoda ot dauini finem acciperont, quae malo vos ipsos cogitare, quam palam me persciibore.

Summam hnjna negocii tantum attingoro volui, vos latins super co cogitabitis. Optarem mo tantum materiam Ordinibns sup-poditare posso, ut depositis tandem secretis alionationibus, apor-tisquo nescio quibus contentionibus in communis patriae nostrae dulcissimao salutcm unanynes pro so et pos ter is suis serib co-gitare inciperont. Sod do hac ro satis.

Ultimo cum intolligam vos Hollandiac praesidia non iurata Ordinibus nostris in maritimas civitatos, quae robur nostrum sunt, admisissc, non dubito, quin ita cum ilia egcritis, ut ipsorum libertas et salus nostra sit, nee ipsos quicquam in illo negocio, quod cam concernit, attontaturos, quin ot nostrum consilium et eonsensum habcant. Quod si ita egcritis, con-junctionem illam non nisi salutarem patriae nostrae futuram esse spero, sin vero nondum hoc actum est, ut ita fiat oro et moneo. Nihil dubito quidem do Hollandorum erga nes sin-ceritate et fide, sed semper momoros nes osse oportet, et homines et rerum status mutationi esse obnoxios. Plura, quae ad banc rem pertinent, ipsi intelligitis. In his vero et aliis omnibus, quae consultanda erunt, spiritum pradentiao, fortitudinis et constantiao a Domino vobis postulo et gratiam illorum, qui auctoritate sua hacc promoverc et perfieero queunt. In codem Domino vivoto et valeto.

Salutcm plurlmam. Nova tua otsi magnum mihi «lolorom attulerint, habco tarnen tibi maximas pro communicationo oorum gratias, et ut in posterum pari diligentia utaris, singulis quae apud nos accidunt perscribendis, summopere rogo. Quae ad nostros et Dominum do Newonort scripsi, facile intelliges ex

Pracsido. Quia cum nuncio ablegando proporo, plura addero non possum. Mitto credcntialos quas nupcr a mo petivisti. Bono valo vir amantissimo.

Nohili et clarissimo vivo domino adriako van df.r mylen , consiliario Hollandiae etc.

Clarissimo domino, si contingat ornatissimum virum doctorcm Rembortum Ackoma ad topcrvoniro, nt imprimis omni cum bono-volentia comploctaris summopero per amicitiam nostram rogo. Doindo ut efficias, quo ad illustrissimum principom Auraicum otc. dominum nostrum gratiosum aditum haboat. Est vir op-timus ct fidelissimus, qui patriae suae omnom oporam prae-stitit et adhuc praestaro paratus ost. Cujus causa eo vcnerit melius ipso tibi quam ego oxplicabit. Hoc tantnm rogo, ut eum tanquam me ipsum commendatum habeas, quicquid etiam ipsi amoris et officii praestiteris, id ut inihi pracstitum ro-putabo.

Gonovosc baro, domino gratioso, ct vos deputati domini et amici moi honorandi. A clado vel potius fuga , quae apud Aodwerdt accidit, non solum hostos nostri, qui hie sunt, sod otiam Permonsis a Gronningonsibus acconsi et incitati animos suos rosumpserunt et longo gravius vobis bollum, quam anno praotcrito sustinuistis, inforro cogitant. Quaproptor etiam nu.-lum militem susciporo volunt, quam qui sit Gallicao linguae, Walo scilicet, prout hoc loco appcllantur, qui alias minus commiserationis cum nostris habere solent. In Palckenburgica regiono 1) por pagos Heerle 2), Schinnen 3), Ghelernn 4), Bruns-sum 5) etc. magnus numerus oorum jam convenit et in dies plures conquiruntur et colliguntur, ut officiant duo regimenta poditum, quos ducet Hispanus Verdugho, do quo jam anto vobis significavi. Rennonborgicus ot Schonck diu in civitato hic occulte fuerunt. Ulo adhuc esse dicitur, sod hospitium ejus expiscari non possumus, alioquin experiretur a quibusdam nogocium. Ipsorum oquitatus ad Rhonum propius accodit. Heri circa Monhem G) oxpcctabatur, quod cognovi ox rusticis, qui inde res suas hue transforebant. Communis fama est, eos nollo trajicero Rhonum sod expectaturos ab ilia parte, donee miles praofecti Verdugho paratus sit. (Heri taraen aliqui trajecerunt, ox his 25 in hano civitatom advenorunt. 13 Junii). 7) Non possum adhuc dicero, quando parati erunt, et do pocunia an tantam habeant, qua ot militi satisfacoro, ot arma eompararo quoant, non omnium idem sermo est. Nihilominus illo metn, quod certo sciam, novam oxpeditionom advorsus patriam sorio

parari ot jam ultra G00 militos ia praecliotis pagis agoro , non potui omittoro, quia hunc nuncium incontinonti ad vos ablc-garom, ut do oporibus vestris, quao prao uianu sunt, sio dis-ponatis, quo vol paratao sint antoquam copiao istao vcnorint, vol imparata non noceant, si quid ctiam oxorcitu vostro ante efficoro potoritis, no in illa ro ullam morula accipiatis ot ut domino do Nowonorth omno auxilium praustetis, no illo oppri-matur. Expodit onio patriae nostrao potius ibi quam intra fines nostros bellum gcri, praesertim ca regiono jam pro ma-joro parte destructa et desolata. Doniquo do omnibus rebus vobis provideatis, quas ad defensionom patriae roquiri vos melius quam ego intolligitis. Spem moam do hac tortia oxpoditiono jam ante Uteris mois quibusdam amicis significavi, fieri tamon potest, graviorem poonam patriae nostrao adliuc imminoro. Quaro omnes viros bonos et pios in agris admonitos velim, ut se et sua, aliquo periculo adveniento, in urbos recipiant ot comportent. Qui mode advonturi sunt, si non alio mode Deus conatum oorum impedierit, longo crudolioros orunt, quam quos hactonus experti ostis. Nam inter hos multi scholerati, banniti et assasini Itali sunt et. plures eorum advoniunt, quibus rex ot pontifex impunitatem dederunt, modo se stronuos vel potius praedones, carnificcs et latronos erga nos misères sues subditos exhibuerint. Dominus Jbesus misoroatur nestri. Moam banc scriptionom, praemonitionem et sollicitudincm oo animo acci-pietis, quo a mo ex amore patriae ot vostre facta sunt. Ubi poriculum propius esse videro, ot hoe vobis significabo. Geno-rosam Dignitatem tuam et vos deputatos fidelissimos gratiao et misoricordiae Domini, ut iu ca agatis et valoatis, supplox commendo.

Postscripta. Hesterno vosperi hue advcnit dux Bavariao, frater electi opiscopi Loodiensis ot marchio Louohtcnbcrg, cum magno comitatu. Episcopus dio Dominico proximo introitum suum, ut vocant, faciot. Doducturi eum dicuntur, non solum praedictus frater ot vicini principes, sed ctiam dux Ericus Drunswiconsis, item dux Lotaringicus , si non omnes in propriis

porsonis, saltom homines ipsorum. Numerus futurus dicitur ultra sox millia oquitum, valdo motuo, no in oo convontu nova aliqua confoode ratio contra Belgium ineatur. Sod consoler mo dicto isto psalmistae : »Doniinus labet\'actat consilium gentium, infringit cogltationes populorum, Domini autem consilium in aoternum perstat, cogitationes cordis ejus in seculum et seeu-lum.quot; 12 Junii.

Salutem. Nobilis et magnifico domino. Cum magno moo tloloro intellexi, quae nuper admodum Dignitati tuae non tam cum suo milito, quam cum adjunctis rusticis acciderunt. Imo ilia magis doleo, quae fugam illam subsequuta sunt. Sod cum ad judicium Dei respicio, cui nunc bii, nunc illi obnoxios seso rcddunt, ac forte etiam hoc esse possit, ut nondum satis vel ipsemct vocationem tuam intolligas, magisquo vindictae propriae quam Dei incumbas; consolor mo potius id ex gratia Dei ad-monitionis ergo factum esse, quam quod heroicos luos conatus Deus reprobare voluerit. Et praesertim cum nulla ignavia vel tomeritas personae tuae imputari queat, ut aliis praefectis non immerito imputata fuit.

Admoneo ergo Dignitatem tuam, no despondeat anitnum suum, sed in co ilium corrigat, ut, cogitet, hoc negotium non privatum esse, sed Dei; deinde memor sit, prophetam cum ma-ledictum dicere, qui facit opus Domini negligenter. Hoc opv.s quale sit, jam ante doctori Remberto Ackema significavi, nec dubito, quin ab eo id ipsum cognoveris; sed quia libertatom quandam in hujusmodi rebus jam olim animo tuo persuasisti, si recto metnini, et ab oo nondum extricatus sis, hinc forsan ilia vicissitudo et paena. Conversio et benodictio tum erit, ubi ad honorem et gloriam Dei toto animo respicere ^ coepcris.

quas ad Gubui\'natorom et deputatos nostios scrips! ut oro Doum Optimum Maximum ut spiritu prudcntiao ot fortitudiiiis vos omnes induat, no ot vos ipsi ct com munis patria nostra in gra. vius periculum incidat. Circa omnia Majostatom ipsius in ho-noro ut timoro luibototo. Sub ejusdom alis vivo ut valo, ob-servaudo horos.

Salutom. Non statucram ad to scribore propter profoctionem tuam in Hollandiam, atquo ideo solum salutem tibi in litoris ad praesidem ascripseram, sod cum forto inde redieris, mihiquo aliquid tempus ad scribendum supersit, pauca haec cxarare ad-buc volui. Dolorem, quem super subita ilia mutatione, quae apud vos facta est, accopi, difficulter supero. Accedit ille quem parit mihi miseria agricolarum. Sod quid faciam? Tempus est justi judicii Dei, nec illi iram ejus per pcnitontiam avertere a so operam dant, itaquo nunc bos nunc illos affligi necesso est. Quid Groningao adhuc evcniet, Dominus no vit, sod in omnem casum otiam dum victrix est male sibi consulit, prout intolliges cx Uteris, quas ad deputatos nostros dedi. Quam vel-lem Dei esse voluntatem, ad salutom ipsius ct vicinorum pa-ccm inter illos tolerabili modo, vol saltern inducias constitui posse. Quod ad patriam meam et ïransisulaniam attinet, facile inter se convenire possent, cuique sua religione ac juribus vel si quae alia sunt, rolictis ct pormissis; sed difficultas est cum agro vestro, verum et haec res indictis induciis per ulectos arbitros transigi possit. Non est digna res, ob quam tot pro-vinciae et ibi ot alibi in extremum periculum et perditionem veniant. Sed et ipsi civitati idem periculum, si non tam cito ab hoste, a propriis tamon amicis brcvi imminet. Hoc illam movcre et doterrero debet. Si ullum ibi modo amicum babe-

rom, non doslncrom por illum civitaiom do co admoncro. Nam ipsius civitatis sorvitus, nostra mala diuturniora roddot, sod haoc satis.

Praolum apud vos non displicot mibi, noc otiam typi; si vellet novum tostamontum in Bolgica lingua imprimoro, faco-rom, ut a nobis illud covroctum liaborot; deinde quaedam alia in eadem lingua. Cupio otiam sciro an latine imprimat, para-tus sum quaedam illi mittore, ox quibus spero quaestum non exiguum facturus est.

In fasciculo, in quo erant literao ad Nionnordium sciiptao, quot; quas interoeptas osse intulligo, adorat etiam cxomplum litera-rum ad deputatos nostros. Cupio scire an et Lao intorcoptao fucrint. Et ut historiam scribendo de omnibus continuos procor. Bono vale vir amantissimo. Salutant to mei.

Salutem. Ultiinam tuam epistolam duobus diebus antoquam primam accepi, utraque tamen fideliter mibi roddita est, illa 19, haoc voro 21 bujus. Gaudium quotl ox iis porcipere dobui, partim mora nuncii, partim aliorum Uteris imminutum fait. Jam onim ista, quao nuncias, votera facta erant, et allata nova quae acquisita rursus ovortunt. ld unum mo sollidtum babot, ne rotrocessiono ista Groningensos in novam spem eri-gantur, atquo in talem quae itorum illis cogitatioirjm do paco eripiat. Ne, jinquam, justo Dei judicio vel eousquo procedat, donec non solum ager noster una cum vostro, sed ot ipsa ci-vitas funditus porcat, vol in oxtromam servitutom simul omncs

clovoniamus. Nova nunc oocasio est, quam ox litoris ad deputatos nostros datis inlclligos, qua si sapiunt ot civitas ot agor, deindo ot nos ad pacom faciendam cotnmovcrl dcbcainus. Alii sino aliis libortatcm nostram non tuobimur, quam conjunct! facillimo taori possüiuus, tali roipublicao forma introducta, quao ot Deo honorifica ot incolis salutaris futura sit. Si utrinquo aliquod privatum intorosso est, faoilo id por viros bonos componi posset. Praostarot nos intontos osso, ut publica pro nobis ot li-boris nostris recto ordinarontur, ot nisi id primo quoquo tempore fiat, postoa frustra oo contondomus. Ubi Alonconius in-auguratus fuorit, alius tnm rorum status orit, non oadem com-ponondi ratio, noc conditionos pares, quales nunc forto iniren-tur. Non audeo omnia litoris committoro, sod qui utrinquo patriae amantos sunt, in id inoumbore dobent, ut quibuscunquo conditionibus, salvis bine indo juribus pax inter nos concilietur, privatis quorelis et injuriis bonorum quorundam arbitrio com-missis. Nisi hoc ita fiat pro incolumitato ot libortato, quam quacrimus, non nisi mcram miseriam ot sorvitutem roferomus. At pace constituta satis fortos Dei ope erimus, no usquam plus nobis imponatur, plus imporetur, quam aequitas ot condicio nostra forro quoat. Video por Dei gratiam, quo consila quorundam tondant, sod quae libertati nostrao porniciosa sunt, illis vero utilia, otiamsi ad oxtroma adigamur, imo non alitor ad oft\'octum porduci quount, nisi oxtroma ab omni parte subo-amus, ld quod vcllom mo posse ox Doi voluntato a civitato vostra avertoro, propter ipsius ot nostrum bonum. Intolligos spero, quid volim, nam non audoo claro omnia oxprimero, super quibus etiam non nisi fidis amiois conferos. Litoras istas communis amici nostri laclirimis meis rigavi, volui oi aliquid scri-bero, sod quia cum nuncio proporo, vix ista ad to oxararo potui; si contingat to ad ipsum scriboro, fratorno cum mois verbis sa-luta. In procibus meis frequenter mihi adest, ita me spero quoquo ipsi subinde praosontom esse. Facile animadverto undo istae calumniae crga mo proveniant, bona quidom consciontia frotus dolorem mihi aliquom adforunt, sod non tam causa mea, quam ipsius, quod vidoam nulla cam adhuc poenitudino duci, ot gravaro mo in iis, quao recto scit, falsa osso, sic vivo ot

vixi multis unnis, Dei gratia, ut bominos non habeant, quod justo de mo conqnerantur, coram Dei pauperom ot ogentcm mo esse profiteer, hocque solum bonum agnosco, quod ab ipso per filium suum in Spiritu Sancto profieiscatur.

Salutem. Ad binas tuas priores litcras respondi 24 Aug. estque hoc responsum una cum aliis Uteris ad praosidem Aysma missum, a quo illud, si nondum procuratuiu est, exigere po-toris. (Dolerern in quorumvis manus literas illas pervenisse.) 1) Iterumque rogo, ut quae ibi scripsi memor esse velis, ac quantum in te est, concordiam inter civitatem et agrum urgere non desistas. Negocia sic omnia per homines.dirigi video, nisi auxilium nobis Deus ipse praestiterit, tam ab una, quam ex altera parte funditus peribimus. Nova quae audisti, vera sunt, condicionem tuam ex animo doleo ; sed no quid vobis ad no-cessarios usus desit, libenter feram, at ex pecunia mea mutuo accipias tibi 20 vel 30 flor., reliquam summam per cambium ad me transferri curetis. Nam opus ca ante hyeruom habiturus sum 2), cum reliquo debito non statui diutius expectare, quare summopero rogo, ut cum affine mee domino Docone Teethlum loqui vol is, eique causam moam aperire. Deinde consilium ab co quaerere, quomodo secundum morem istius regionis actionem meam instituere debeam, atque, quod optimum inter vos inveneritis, mihi quam primum signifieato, simul otiam ex eo

cognoscas, an in hac causa mihi ot filio raco, cognato ipsius, ad quern rodditus isti una pertinent, pro dobito honoraiio sorvire volit.

Bene vale, vir araantissirae. Uxori et liberis omnem a me salutom, utrunque etiam et affinom mourn Doconem et Feico-nem meis verbis amice saluta.

Salutom 1). Prioribus Uteris meis significavi omnia, quae moa intercssont. Nunc non habeo quod addam iis, nisi hoc solum , rogaro mo summopero, ut iterum dobitum mourn urgeatis vel consilium aperiatis, quomodo mo in hoc negotio gerero doboam. Omnino enim ejus aniini sum, jus moum non relinqucro, nec possum propter necessitates tum meas, turn filii mei, quem fraudari hoc patrimoniolo injustum censeo. A vide etiam expccto summulam istam, quae prao manu est. Saluta quaeso semol sororem moam Dodam et ab oa inquire, quomodo valcant filii ejus : nam diu literas ab iis non accepi. Audio uxorcrn meara Leovardiao apud concionatorem habitare. Quis illo sit, si scias, significaro mihi non graveris. Mira hypocrisis semper fuit in ista foomina; utinam non eadem adhuc apud cam maneat. Matrimonium Alon-zonii cum regina Angliac complori hori hue perscriptum est, scd fabulae mihi adhuc loco ost. Tornacum fortissimo so habet. Aliquot jam oppugnationos sustinuerunt, occisis multis hostium ducibus et praocipuis ex nobilitate.

Ulinam civitas vostra acl pacoiu iuvitari et coimuovcri pos-sit; res onim non vidotur in cum statum pervontura, ad quern illi cogitant ct aspirunt.

Jam lilorao consi.nnatao orant, cum cortissimum nuncium ad-fortur, Tornacum so dio Morcurii praotorito 1) in manus Regis dedidissc; possimuin nuncium pro Plandria 2).

Salutcm. Habeo tibi et domino Feiooni immonsas gratias, (|uod curam causae meae in vos susoiporo non gravemini et do diligenti pecuniae procurationo: doleo tamen, nee te resor-vasso inde, quo forto ad tuas necessitates in praesonti opus habes, nee illuni quod pro salario ot expense ipsi debetur do-traxisse, fiot ergo illud alio tempore, nolo onim prorsus ullam inihi oporam in hoc negotio gratis praestari. Sed nonnihil mo sollicitum fecisti, quod scribis, caeteris viam aportam iri, si ego incoporo, nam non libentor causa esse vellom, quo illo omnibus bonis suis exuatur et maxime propter uxorem ot li-boros. Quaro semel adhuc tentari velim, numne aliquid aoquum ub illis impotrari queat, sin minus cogimur facoro quod nocos-silas urgot. Si jus dencgetur vol gratia ejus extrahatur, re-modium erit, ut vol ox ultimo instrumonto in personam eorum again, vol promotoriales a Camera impotrem. Ultima bypollio-ca in Jonellot 3) est, quem pagum puto jurisdictioni comitis Ed-zardi subjoctum esse 4). Ab uxoro forte plus aequitatis obti-nobitis, quam ab illo, eoque magis, si intellexerit, rem f.orio agi. Quicquid hujus est vestrae modorationi ct prudentiao

committo. Mandatum mil to, quod puto suffoctumm. Insti-u-mentorum tenores haud arbitror denogatos iri.

Nova tua, ut aliquotios scrips!, valdo mihi grata sunt, amino tamen incipio mo magis ac magis ab iis abstrahoro, prop-toroa, quod consilia ot facta Ordinum plus tondant ad majorem diuturnioremquo confusionem et vastationcm, quara ut finis malis nostris imponatuv, undo colligo, judicio Dei nondum osso sa-tisfactum. Scripsi non ita nupor litoras ad praesidom nostrum Aysma, quas his adjungero volui, si forto tu mo super his ra-tiono patriae vestrae aequo beno instruero poteris. Easdem etiam ad dominum Mylium misi pari do causa. Multa magnam mihi curam ot solicitudinom adforunt, quae Uteris committoro non audeo. Indictus ost conventus Imperii ad Laetaro 1), sod nimis sero pro nobis. Imo ornno malum indo expecto, post-quam Belgium in cam partem so declaravcrit. A solo Deo cx-pecto undo nobis auxilium immissurus sit.

Dominum Vritzorum adhuc in vivis osso gaudeo, habcoquo optimo et eruditissimo viro gratias pro favoro, quem in com-municando consilio sue tam prompte offort mihi. Calculus mous ronum est non vesicae, lapilli qui exeunt rubri sunt, sod quia difficillimo a duobus aestate praeterita liberatus fui, horroo ab hujusmodi remodiis, quae frangunt cum, no forte in meatus voniat aliquis, qui pertransire deindo ncqueat ct dissuasit medicus meus Dodonacns, qui nunc Antwerpiae agit. Hac hyomo praecipue maximos ardoros rennm habui et adhuc habeo con-junctis laterum doloribus, major tamen dolor ost in doxtro quam in sinistro, licet in hoc minus quiesccro vel incumbero qucam. Quia de die staro plerunquo soleo minus doloris sentio sed noctos mihi molestae et graves sunt, ct ad torporem valdo proponsus sum. In dies effluit materies quaedam, quam ma-tricom calculi nominant, saepo ctiam rubrao arcnae. Habes breviter malum moum. Utor vino Mosellano, quod valdc mihi conferre video. Illud diluo aliqua aqua petrosolina. Hujus etiam radicibus semper inter edondum utor. Sumo etiam non-nihil quaedam ad impediendum, no crescat calculus 2). Domini

Vritzori consilium libcntor cognoscam atquo ctlam pro co gra-tum mo praostaro paratus sum. Est hic empiricus quidam in-signis, qui nullam difficultatem facit, quin mo ab eo malo om-nino libcraturus sit, scd non audeo cum eo experiri. Studio sacrarum literarum mo rccreo et nunc in collationo sum qua-tuor versionum novi Tcstamonti: veteris, Erasmi, Bctzae et Castalionis atque in illud do novo annotationes facio, nam illas, quas tu olim descripsisti a muilis annis exussi. Johannes meus 1) ob aliud Dei opus jam tribus mensibus a mo abfuit, ncc scio quando revortetur. Beno vale, vir amantissime, uxori una cum domino Vritzcro et Feiconc reliquisquo notis et ami-cis omnem a me salutom.

Salutom. Ab ultimis meis, quia mirabilis mutatio 2) accidit, cujus tamen in response tuo nullam mentionem facis, haesi, an non melius osset a scribendo me posthac quiescero. Non enim facta ista meis cogitationibus respondent. Sed rursus in mentem mihi venit: quid si erres ? non enim tibi rationes aliorum cognitae sunt. Quid, si ilia adhuc praccedere debe-ant? Quae otiam non mala Deus in bonum convertero queat? Quid si ad nnum etiam tandem summa rerum ventura \'jit? Esso hacc ista media. Quid multis? utcumquo alias provin-cias Dcc in primis, dein suis quamque Ordinibus committoro debeam, non possum tamen curam omnem a salute patriae rc-mittere, ct quem super ca consulerc possim, non habeo pru-dentiorem et fidoliorem, quam to solum. Quaro accipo a me

oas litoras, quas hisco diobus ad praesidem nostrum scripsi, rogoqno id ipsum a to, quod ibi ab ipso circa finem postulavi. Sollicitus sum do libortate patriae meao, optaromque ros nostras cum vestris communes esso, sicut nee una sine altera salva esse potest. Ita tarnen, ne et vos vestrae libertati ullas insidias strui patiamini, sed illius paradoxi perpetuo memores sitis, quoad naturam ipsam cum, qui vidit unum principera videre omnes, deinde in modo tractandi subditos, ox duabus istis nationibus unam alteram non suporaro. Imo in justitiae administratione Hispanica Gevmanicam vincit 1). Quae res utriquo nostrum satis cognita est: alioquin quoad personam ipsam attinot, oro a Deo, ut ex voluntate ipsius non solum vester, sed ot totius Bolgii dux fiat. Sed haec satis. Vale.

Salutem. Res ipsa ostendit, non homines nos tueri sed Deum, cui laus et gratiarum actio in aeternum. Amen. Ab eo etiam tempore, quo penitus idololatria pontificia apud nos eversa fuit, spem ac fiduciam in animo meo concepi, utcunquo affligi, premi ac coarctari possimus, non tamen prorsus oppresses nos iri, ac in manus crudelissimi hostis perventuros. In eadem spe ac fiducia adhuc sum, quod ad hostem attinet, sed vehe-menter baereo ac sollicitus sum, no nos ipsi nobis non minora mala, quam quae ab bosto timentur, inferamus. Non loquor solum de insolentia, qua miles noster utitur, quae tamen into-lerabilis in Dei conspectu esse vidotur, de qua re et olim ad Niennordium scripsi ac praedixi illi motus eadem causa id futurum, quod nunc militi ejus sociisque Anglis evenisse intel-ligo. Ac nescio qui factum fuerit, quod ex ea clado nullum

dolorcm, quo tamon in longo minoribus gravissimo affici solitus sum, sensorim; videbar onim semper in animo moo audivo, justo Dei judicio sceleratos homines illos periisse, et ita adhuc sen-tio, confirmanto id Domino por eventa, quae nihil incommodi adhuc patriae nostrao intulerunt. Attamen do hac insolentia non solum loquor, quae maxima tarnen mala nobis parit, ct majora paritura est, nisi moliori disciplina remodium illi adfo-ratur. Sed magis loquor do consiliis, quibus ad conservationom libertatis acquisitae ot ad rempublicain nostram recto consti-tuondam Ordinos tum generales tuin nostri uti videntur. Nam aut non intelligo ista, quod opto vorum esse, aut ejusmodi sunt, ut parum fini ac dosiderio bonorum respondeant. Mcmi-nisti credo ordinatione ilia, apud nos publicata, quid ox ca turn conjecorim, quae deinde subsequuta sunt, res ipsa osten-dit. At utcunquo nos alio translates iri videmur ex üs tamon quao apud nos agantur non puto id omnibus sorium esse , nee scio, an expediat. Hoo tarnen in actis legatorum nostrorum supra captum mourn est, cum id agi cum Hollandia intollige-rent, cur vel ab ca se separaverint, aut saltern resolutioncm suam non distulerint, sicut focorunt reliquae provinciae vicinae, ditio Trajectensis, Transisulania ct Golria. Cur nostra provincia ma-luit judioinm remotiorum provinciarum quam vicinarum soqu., vel cur magis quam aliae cum sua electiono properarunt, cum tamen hao inter se alia sine alia salvae esse nequeant? Quid in posterum ? num quid oxpodiot, ut Hollandia ct patria nostra diversos babeant dominos. Forgo ad alias provineias vicinas. Fatori debeo, non intelligcre me baec consilia et quo res tandem tendet metuo. Aut Dons providit de nostro Belgio aliquid melius, xit ibi sit restituenda conservandaqnc sua ecclesia, quod ardontibus votis quotidio opto, ac magnam hominum morumquc mutationera incidero adhnc necesso est, aut rojecit regiones nostras Deus, ot fundamonta ubiquo jaeta video, quibus per-petuis bellis concutiamur. Misorrimus status hodio cccicsiae est, si modo est externa aliqua, intornam esse semper nocesse est, in qua nullum prophctam habemns, qui nobis dicoro pos-sit, usquoquo omnia adhuc magis ad majorem vastationom, quam ad cmendationem sorvire videntur.

Si quid habos in quo me super istis consolari possis, ejus ut me certiorem facias, summopere rogo. Qui successus in Flan-dria cum Gallo futurus sit, Tornaci vel liberatio vel occupatie aliquod indicium dabit. Miseratur Deus tandem nostri. Uti-nam Cyros nostros haboamus. Plura non addo.

Salutem. Novus hie peditatus et equitatus colligitur per Arenburgicum ot noscio quos alios, qui pro certo circa Calendas Februarii parati erunt, quidam etiam citius. Indictus est conventus Imperii circa Laetare, ex quo etiam nihil boni spe-randum, postquam Belgium in eam partem so declaraverit. An recte an male do eo tibi olim scripsi moum metum, utcunquo sit, hoc video, res nostras ubiquo locorum sic esse constitutas, ut humano judicio graviora adhuc, quam quae hactenus passi sumus, immineant. Cumquo in dies magis ac magis palam fiat, quantum in heminibus spei atque auxilii ponendum sit, a solo Deo expectare cogor, undo illo liborationem nostri auspicaturus sit. Quacunquo in parte pontificii vol pares erunt vol superiores, ibi defoctio motuenda est, justo forte Dei judicio turn ab una, tum ab altera parte. Bollumquo sic nunc apparari a ro-giis vidotur, ut unaquaeque provincia satis negotii habitura est, si se ipsam adversus hostos sues tuori potorit, non ut una alteri multum opis allatura sit. Hujus vos meminisse velim, atque quicquid suppetit vobis inprimis in id conferre, ut fines vestri ubiquo bene muniti, et commoatu nocessario instructi sint. Breviter, quod in Uteris meis, quas ad dominos deputa-tos 14 praoteriti monsis Julii dedi, consului, idem adhuc con-sulo, et nisi ita fiat graviori judicio Dei nos obnoxios osso ti-

Salutem. Accepta syngraplia ad mercatorem misi, quistatim eam agnovit et solutionem inscriptae summae sue die obtulit. Expectabo nunc, quern eventum petitie roliquao pecuniae vestra opera consecutura sit. In politico illo negocio non aolvis no-dum meum. Sollicitus sum do separatione ista, quae inter Hollandiam et patrias nostras facta est, quae expressis etiam verbis in articulo undecimo comprehenditur. Sod et sollicitus sum, quo so aliae provinciae inclinabunt, quae in articulos illos non consenserunt. Quid sentiam de utriusque, qui domini nostri futuri videntur, electione, scripsi jam ante ad alios, quas literas nescio an tibi communicaverim. Summa, Cyro nobis ali-quo opus est, opto ut vel ambo vel alter ex iis illo sit, sod anceps definitie est. Nondum intelligimus, principes a Pee petendos esse praesortim hoc tempore, quo vindicta do abasu eorum sumitur. Quales sint potentes, manifestum fieri incipit sod plaeriquo judiciis Doi sic utuntur, quasi extollendi non im-minuendi sint, hoc est propter malefacta sua non puniri, sed praemiis affici debeant. Ac metuo Dei voluntatom longo alio respicere nostraque consilia non per omnia ei rospondere, sod do hac re alias latius. Quod tu tuos mones, de eo etiam jam pridem ad meos scripsi, earum literarum exemplar ad te quoquo miseram, sed interceptum fuit magno meo periculo. Ordina-tionom vestram do bonis ecclosiasticis libentor cognoscam. Quod

ad privata tua attinot, confide Domino, is viam tibi aperiet, qua salva conscientia necessaria tuis procures, nihilominus non dissuaserim, ut facias honorarium tibi aliquod constitui, quod in futurum tibi exolvatur, ita tarnen ne obstringas te, quin si melior aliquando conditio tibi offeratur, ut earn suscipere pro-hibearis. Significa mihi quaeso, quinam vestrae provinciae nomine in consilio ordinum nunc assideant. Non displicet mihi, ut ad comitem de Nassau scribas, sed oporteret, te meliore Gemanismo 1) uti, nee dubito quin officium tuum gratum futurum sit, alioqinn absque eo si usus evenerit 2) favorem ejus facile impetrabimus, Domino Writzero pro consilio mihi suo communicato quam maximas gratias habeo, conabor cum uno et altero ex praescriptis remediis experiri. Natura nescio, quomodo ab omnibus medicamentis abhorream. Itaque libentius illis utor, qui foris adhibentur vel qui alioquin esitanda dari solent. Audacior essem in omnibus experiendis, si illum presen-tem haborem. Salutem quaeso ei meis verbis dicito et gratias agito, velimque suggeras mihi qua ratione gratum me extra ipsum ostendere potero. Intelligimus praefecturam patriae nos-trae domino de Bylly assignatam esse, sed quam ille recusat accipere, nisi certus etiam sit de pecunia, qua milites singulis mensibus contentos reddere poterit, ob banc causam nostras quidam vir senex, unoculus, Hetto Dekama nomine, collectis privatorum quorundam et apud nos et ex civibus vestris suf-fragiis in Hispanias profectus fuit. Bene vale vir amantissime, uxori omnibusque notis et amicis ibi omnem a me salutem et amorem.

Nunciis non est quod solvas quicquam, ego pro utriusquo Uteris illis satisfacio.

Salutem plnrimam. Si ncgocium illud cnm Alenconio pro-grossum suum accipiat, non poterit, quod actum est, corrigi sine magno tumultu, omniumque quae hactenus conclusa sunt porturbatione et confusiono 1), nisi forte reliquao vicinae pro-vinciae judicium Hollandiae magis, quam Brabantiae et Plan-driao vel diversum ab utroque sequi noluerint: turn justa con-querondi et opponendi causa osset, sed si et illae ut nuper do Golria et Trajecto intellexi, in Alenconium consenserint, prae-stat una cum aliis ejus quod conclusum est eventum patienter expectare. Arbitror tarnen in concipiendis articulis, qui cum Celsitudine ejus initi sunt, non omnes decimum tertium, qui Hollandos concernit, sic intellexisse, prout nunc ex eventu in-tellectum eum esse deprehcndimus. An Belgii in communi et privatim nostro bono vel malo [provideant] in medium relinquo ejusque loco boe tibi responsum vole, quod non ita nuper ad Adrianum van der Milen scripsi. Harum exemplar babes 2).

Memor etiam sum, quod aliquoties significaverim vobis, nus-quam mo boni quicquam videre nee expectare, quod ad pacom nostram faciat, nisi Dominus id nobis aliunde, quam ubi quaeri videtur, procuraverit. In eadem adhuc maneo sententia, cau-sasquo babeo gravissimas, cur ita sentiam, quas Uteris com-mittere non audeo. Interea dum cunctatur Dominus, credite mihi nihil consultius fore, quam si finibus bene raunitis, ipsimet vos ad custodiam patriae nostrae componatis. Non dubito, De cm nobis adfuturum praesertim si, qui boni sint, in boe laborent, et praesertim ministri ecclesiae, ut Cbristo Domino suns bonor in omnibus tribuatur. Hujus enim contemptus et ignorantia omnium non solum calamitatum sed et vitiorum causa est. Nee tarnen quis-quam est, qui non putet se Christum recte cognoscere. Caepi bac de re aliquid cum Arcerio nostro communicaro. Misi etiam ei libel-

]) Albada bemerkt mn KauJe ; „Sic praeses putavit in responso, quod ad me dedit.quot;

los aliquos, metuo tamon ne quid proficiam, adeo omnos in hac rc-ligiono confiduntos sunt 1). Dot Dous pator pro sua misorieordia, ut filii sui cognitio, quao secundum Spiritum est, apertior nobis fiat, tuin demum agnoscore incipiomus, non solum, undo nobis mala ista lovera proveniant, sod etiam, quodnam romedium illis ex Doi voluntato adhiberi oporteat, in quo nunc multis modis aberramus. Venio ad nova. Singulis fero hebdomadis ox Italia hue pcrscribitur, magnam militum manum ex His-panis et Italis colligi, qui contra Belgium et nos praecipuo destinati sunt. Arbritror jam pridem vos intelloxisso, quomodo Hetto a Dekema ante hyemem in Hispaaias ad rogom profectus sit. Non ita etiam nuper eodom consul Groningensis Ubbema et syndicus Gouda contenderunt. Illius logationis causa praecipua haec est, ut Bylgi praefoctus nostor ordinetur. Ad quod omnium, quorum subscripsiones habere potuit, suffragia emendicavit, ho-rum ut pro fide quam regi praestant, omnom jurisdictionem ci-vitati in agrum impotrent, amborum communiter, ut pecunia ad bellum gorendum contra agrum et nos posthac liberalius subjui-nistretur. Quidam pro eo habent, ac si Bylgi jam ordinatus sit, ringento Arenburgico, qui competitor ejus est eundemquo Bylgi exercitum parare, quom de novo adversus nos educat, sed do utroque nihil adhuc certi affimare quoo.

Aquisgranensis civitas religionis nomine a vicinis principibus quasi obsidetur. Defensionom ejus suscipiunt principes protos-tantes una cum omnibus civitatibus imperii, qui suos nunc legates his in partibus habent. Avide expectamus, quis hujus negocii eventus futurus sit. Civitati omnem quidem pacom opto, sod si contigerit in Germania rursus propter religionem bellum moveri, res nostrae in meliorom paulatim statum do-veniro poterunt, si quid singulare undequaque incident, quod patriae interesse putavero proprio nuncio vos certiores in con-tinenti reddam.

Salutcm 1). Expocto in dies tuas litoras. Hao meao ad hoc tantum tibi servient, ut scias me hie cum dootore Holtmanno loquutum esse de causa mea contra Eussum. Is brevi ad vos veniet et promisit mihi, so apud comitem impetraturum, ut in possessionem hypothecarum mearum immittar. Nee dubito, quin facturus sit omno, quod possit; ob varia enim officia quae praostiti illi, mihi ad paria obstrictus est. Quare si nihil ad-huc coeptum est, poterit Fredericus vester eitis adventum ex-pectare, ad quem etiam una cum Holtmanno litoras daturus sum, ut tanto liberius ipsum convenire possit. Loco novorum mitto tibi literas, quas proximo ad praesidem nostrum scripsi 2). Indicta sunt comitia Augustae ad Quasimodo.

Bene vale vir amantissimo, uxori, liberis, domino Frederico et reliquis amicis omnem a me salutem.

Mcdicamento uno a domino Writ zore praoscripto uti cocpi, sed natura, ut ab omni foro medicina abhorrot, rojecit illud.

Salutem. Juditio meo secundum statum praesentom oportet, ut in eo negocio, quod cum Alonzonio coeptum est, ita ut per nostros conventum osso una cum Brabantia et Flandria repo-

rio, progrodiamur. Qua do ro ox binis meis litevis, quarum unas ad praosidom Aysmal), altoras ad legates nostros 2), qui nunc Antverpiae sunt, dedi, latius sontentiam meam per-spicies; adjunctae simt et tertiao 3) ad Milium in eandem ratio-nem scriptae.

Est pars Hollandiae, quae et Frisia vocatur, sed sub oa Frisia nostra non comprehenditur, sic qui gubernator et praeses Hollandiae est, idem etiam Zolandiao et Prisiao dicitur, alii tarnen ab iis, qui gubernatorem et praesidom nostrao Frisiao agunt. Idem discrimen adhuc obtinere arbitror.

Mitto tibi literas istas, quas petis, quibus alias duas con-junxi, quao causas priorum explicant 4). Putabam eas literas, quas sola necossitas et metus Hispanorum milii turn oxtorse-rant, iis cessantibus paulo post revocatas, jam pridom in obli-vionom venisso. Intorceptarum literarum exemplar similiter 5), ut petis, mitto, sed quae judicium meum de mutatione potes-tatis continent, eas propter periculum, quod in itinere occur-rere poterit, transmittere non audeo. Nee jam amplius locus est consultationi quis sed qualis sit, qui eleotus est.

In causa mea, ut proxime tibi scripsi, dominus Holtmannus omnem mihi operam suam promisit. Quare ut nunc instet Fredericus summopere eum rogo, poterit libere eum convenire et cum eo de negocio mee colloqui.

Domino Writzero utinam gratificari queam, sed nunc pro filio ejus locum apud me non liabeo. Cogitabo tamen, quq, ratione studia ejus promovere potoro , si intellexero quousque in jure pervenerit, et qua aetato oxistat.

Modicamento, quod ox cassia ordinavit, uti coepi, sed natura etiam lenissima quaeque refugit; ordinaria quibus utor haoc sunt: Aqua et radices potroselini, illam potui pormisceo, has quotidie edo. Nonnunquam vinum cum ononi calofacio et bibo, ungo latera et renes fero singulis diebus, quando eo cubitum,

pinguodino Gallinao. Hanc sontio plurimum mihi dolores im-minuero. Ita consuotum quoddam balsamum ex aloo ot rho-barbara confectum haboo a domino Samuele nostro, quo pur-gaio mo subinde soloo.

Quod ad res tuas attinet, mutatio ilia jam quasi perfecta aliquid nobis paulatiin suggeret, quod conservandae atque etiam amplificandae familiae tuae scrviat ot conducat. Perge modo in Doi timoro vivere et agero. Manet Greningcnscs forte inevita-tubilo destructionis suae fatum, pro mo nihil peti aut promitt. volo. Habos brovo ad omnos epistolao tuae partes responsum.-Addam tantum pauca de scripto illo.

Optarom ex animo tum optimo oruditoque illi viro, tum aliis ei similibus, ut ab ca cognitione, quam Dominus iis praocla-ram ex scriptura dedit, paalatim ad eam ascondorent, quao mysterio fidei in Christo proprior est, ut hac ratione perspice-ront carnalia carnalibus, spiritualia vero spiritualibus compa-rari et applicari oportcre.

Duplex opus Dei est croationis et generationis ojus, duplex rorum ordo ot essentia est. Hinc etiam duplex genus hominum oxistit, quae apud to non necosse est longius porsequi. Sod cum do magistratura agitur, is non per so ad opus generationis Dei, vel ad ordinem rorum spiritualium et aetornarum quo ecclesia et Christiani referuntur, portinet, sod ad opus croationis, cui scilicet ot homo votus et lex, cujus executor constitutus est, subjiciuntur. Lex inquarn data est vcteri homini, ot propter eam magistratus ordinatus oxistit, lox scilicet ilia, quam Paulus carnalem nominat, quae per carnom vel por veterem hominem extorno observatur.

Una quidem lex est coram Deo, aequo spiritualis, sed coram nobis duplex est ex duplici Dei dispositiono propter dupliccm hominem, veterem et novum, una carnalis est ot habot carnalo rognum, carnalia bona praemii loco, altera spiritualis est, quae por Spiritum perficitur, quo caront alii. Habet spiritualo rognum spiritualia dona, vitamquo aeternam ox gratia.

Prior intolloctu humano percipitur, viribusque humanis externe aliquo modo praestatur, sed cordo plaorunque impuro ot roluctanto. Quantulacunquo tamon ojus executio ad consorvatio-

nem justitiao humanao Deo semper grata fuit et adhuc hodio grata est, habetquo suam in hoc mundo romunerationem, et videmus tnaximam illam apud multos politicos viros, philosophos et Pha-risaeos omni tempore fuisse, ad regnum tamen Dei consequon-dum inefficax est.

Altera solum intellectu divino comprehenditur, et in fide Christi peragitur, eerde puro et voluntario undo et lex spiritus, vitae, fidei et libertatis dicitur. In summa est Christus inha-bitans in corde novi hominis, qui voluntatem Dei, eommuniono Spiritus sui in ipso perficit, utcunque reliquiae multae vetoris hominis remaneant, quae subinde reluctantur, nec parvas mo-lestias novo exhibent, sod mortifiealionis et vivificationis dono crescento minores evadunt, quas mors tandem totas abolebit.

Sed et haec tibi satis, qui hoc discrimen logis jam pridem ex discrimine veteris et novi Testamenti didicisti. Quae duae Doi dispositiones et ordinationes sunt, non quidem inter so contrariae, sed tamen essentia et effectu longe diversissimao. In eo aberratur plerunque hodie, quod omnia ad aeternum propositum Dei roferantur, nee respiciunt, quomodo nobis ilia exhibita sint. Illo quidem modo in Deo una est ecclesia, et in veteri ïestamento et in novo, una respublica, una lex, una justitia etc., sed altero modo duplex est, et magna inter utrun-quo Testamcntum, quaeque alterutrius sint, differentia. lino quae Israelitica fuit, externe tantum Christianam repraosentavit et adumbravit, quique fideles sub ea erant duplicis quasi ecclo-siae et reipublicao membra et cives sub duplici miniatorio legis apcrto. Spiritus occulto censebantur.

Sod longius mo cogitata mea rapiunt. In eum finem tam alte ista repeto, ut ostendam civile hoc munus magistratus in so consideratum diversum esse a spirituali illo munere, quo ecclesia colligi et regi debet. Eousque quidem pertinet magistratus officium, quousquo so lex Moysis ot naturae extendit, hoc est ad unius Dei cognitionem cultumque et ad justitiam humanam conservandam, sed in iis, quae fidei ot rogenerationis sunt, ot justitiao, quae ox oa sequitur, nullam prorsus potes-tatem habet, sod haec solus Christus in sue spiritu confert, regit ot moderatur, quatcnus ctiaiu suis externa doctrina et

exorcitio pro oxtorno ipsorum homino opus in his osso cxistiraat non magistvatui praocepit Unquam vel adhuc praocipit, ut illo suos ministros constituat, sed Christus ipse vol immediate vocat cos suaque virtuto induit, vol mediate per ecclesiam vol qui ei pvaesunt afflatu Spiritus Sancti ordinat oos; quique sic ordi-nati sunt non minus quam Christus ot ecclesia suae olectionis, ita illi vocationis suae corti sunt.

Quod magistratum attinot aut non est membrum occlesiao, et prorsus ab hoc ncgotio alionus est, aut membrum occlesiao rcvera est, tum sane ipsemet satis intelliget se aliam hie personam in regno Christi, quam in regno mundi sustinero, nec plus sibi auctoritatis arrogabit, quam ulli alii in ecclesia com-potit. Nemo enim hio parvus aut raagnus aestimatur, quam quatenus vel parum vel multum gratiao Dei donorumque Spiritus Sancti juxta donationcm Christi nactus fuerit. Eo scr-vire potestas ejus possit, ut quod ecclesia plum ct justum oxistimaverit, ut id promoveat et exequatur, por so nihil quatenus scilicet solum magistrates est, agere sibi licitum est.

Per gratiam Dei nonnihil video quao causa fuerit, quod oru-diti nostri temporis magistratui plus, quam illi dobotur attri-buorint, sed materia prolixior est, quam ut his Uteris explicari queat, unam tamcn causam referam, quae est, quod ipsimet circa suum munus aberrare coeperint, majus enim illud facion-tes, quam erat virtus data ad conservationom auctoritatis suae nihil reporerunl melius, quam ut magistratus auctoritatem, quae promovero sua posset, extolleront, sed hoc facto effece-runt, ut utraque justo Dei judicio in poriculum veniat. Nam donum quod acceperant idoo tendere debobat, ut abusus ecclesiae et roipublicae tum in rebus tum in personis, quae praesunt illis, ostenderont. Deinde ad Christum rolegarent, cui potestas in utraque debetur, ut ab eo por poonitentiam reformatio oarun-dem continuis precibus ot suspiriis per omnes postularotur, sod proh dolor! pro donis acceptis malam gratiam Christo rotulo-runt, ita ut pro gloriae et potestatis ipsius amicis et defen-soribus, inimici et hostes ejus multi ex iis facti sint, utinam et ministri et magistratus, qui hodio sunt, aborrationem prao-decessorum tandem intolligoro incipiant. Nisi id ita fiat mul-

tas adhuc plagas sustinore eogomur. Aberratie etiam haoc facit, ut vulgus hominum pro majori parte in athoismum cadat. Quo tarnen paulo melius haec intelligas, ad priores adjunctas literas addo adhuc binas, quarum unas ad consulem Ganda-vensem, alteras ad Potrum Hyporphragmum jam olim dedi 1).

Ut tandem ad scriptam illud vcniatn, scias quaecunque auctor 2) do magistratu, qualis is esse deboat, ex scriptura 3) ostondit, ca me summopere probaro, sed adhiberi debet discri-men illud, quod supra declaravi; utinam tam beati essemus, ut aliquando magistratum obtineamus, qui ca faceret, quao logis sunt, sed a multis seculis pauci in historiis inveniuntur ot bodie magis a viris bonis exoptantur, quam ut demonstrari queant. Christiaaismus res rarior est, et parum adhuc apud plaerosque cognitus. Spem tamon baboo, ubi reformatio ecclesiae plene a Domino coeporit una cum operariis, quos ipsemet oxtrusurus est ad gloriam potostatis suae daturum etiam ma-gistratus Christianos, turn demum cognoscomus, quantum inter hos et illos discrimen sit. Nihilominus volumus iina cum illo interea temporis talcs magistratus, quales describit, optaro ct quaerere. Ac licet undequaque non perfqeti fuerint, libcntcr tarnen permittimus iis, ut quaecunque impia cognoscant, ca o medio tollant, quaeque pia sunt promoveant, ut sciant tamon, quao ultra legem existunt, non esse ordinarii officii eorum.

Non progredior longlus. Ex litoris enim adjunctis facile meam sentontiam colliges. Quibus conjungendum consui exiguum hunc libcllum 4), ex quo paucis paginis porspicios, an ea doctrina, cui omnes subscribore vult, ita omni parte perfecta sit, ut nulli liceat ne latum quidem unguom ab ea recedore. Aliona etiam est haec coractatio 5) a Spiritus Sancti ministerio, sed quod hodie a paucis adhuc intolligitur.

3) Albada scbrcibt am Uandc: „Qnaocunqiic in sci\'ipto illo liabciilur do Bumpta sunt ex libro Mar. Uuceri do regno Christi ad Edo. rugcm Angliac, cum vide.quot;

5) Ein von Albada aua dein Worte coracimire, krachzen, krassen, selbstr-gebildetcs Wort.

Roliqua in quibus do usu bonorum ecclesiasticorum suam ex-plicat sontontiam, non potorunt ulli viro bono displicoro, sed tamon video in quibusdam aam modorationem et ordinationom adhibori posso, no ouiquam cujuscunquo fuerit status et condi-tionis justa conquevendi causa existat.

Qua do re coram aliquando, si Dominus dedorit, intor nes conforomus. In praosenti propter instantom mutationem in hoe simul omnes vos intontos osso vellem, ut ea bona salva patriae vostrae manoant. Si quae adhuc restant scribam proximo. Nunc plura per occupationes meas non licet.

Bene valo vir amantissimo, uxori notisque ot amicis multam a me salutem ot amorom.

Domini ot amici. Moam curam et sollicitudinem pro saluto communis patriae nostrao non ignoratis. Quaro cum intelligam non solum legates omnium provinciarum sed et ipsum Alonco-nium tandem Antverpiam advonisso, resquo in eum statuin ve-nerit, ut do summa rerum nunc consultatio et conclusio inter vos habonda faciendaquo sit, amanter vos rogatos ot admo-nitos velim, quo ad omnia quae proponentur diligentor et accurate attendatis, ne assensum vestrum in ulla re nisi prius bene cognita Ordinum nostrorum expressa voluntate ad-hibeatis, nequo hi etiam nequo vos quicquam committatis, q io aliquo modo in praejudicium libertatis nostrao in futurum ver-gere possit, ne non meliorein post infinitas calamitates sed deteriorem rempublieam nostram constituisse postoris nostris videamur. Precipue me afficit separatio Hollandiae a patria nostra. Potorunt tarnen hujusmodi conditiones inter Hollandiam

100

ot reliquas provincias intorvoniro, ut minus nocens vol forto otiam utilis futura sit ad utrumque Dominum in officio conti-nendum. Quin etiam si serie hoe negociutn intor Alenconium ot Ordines generales agatur, non vidoo quomodo id, quod actum hactonus est, in alium statum adduci queat, sine magno tu-multu ot porturbatione: nisi forte roliquao vicinao provinciao judicium Hollandiao magis quam Brabantiae et Flandriae vel diversum ab utroquo soqui voluerint, turn justa conquerondi ot opponendi causa ossot, sod si ot illao ut nuper do Gelria ot Trajocto intolloxi in Alenconium consonsorint, oportet ut una cum aliis ejus quod conclusum est ovontum a Doo patientor expoc-tomus; is potorit ot bono ot malo facta nostra ad suam glo-riam suorumque salutem dirigoro. Hac de ro his diebus latius ad nostros scripsi. In summa magna nunc prudentia ot cau-tiono opus est, ut si inauguratie processorit, pacta non in com-muni tantum rocte concipiantur, sod ot qualibet provincia pro so sua bona, jura ot privilegia distincte incolumia et salva sibi stipuletur, imo etiam de novo alia sibi promitti faciat, quao hactonus ad incolumitatem et salutem suam defuisse sibi cog-no verit, vel in quibus nimium a roge pressa ot onerata fuorit. Causa quam in initio posui me impulit, ut haoc ad vos scri-borem, ot propter oandem rogo vos, ut quae ibi agantur singulis hebdomadis, quandiu ibi eritis, significare mihi non gra-vomini. Non solum apud mo erunt ista secretissima, sod pa-ratus etiam sum, super singulis cogitaro meamquo sontontiam ad oa, prout Dominus dederit, vobis communicaro. Saltern rogo, nu me ea, quao sciri possunt, colotis: quid in introitu, quid in inaugurationo si ea subsoquatur acta gestaquo fuerint.

Magna in expectatione sumus, quo negotium illud cum Aquis-granonsibus coeptum a Doo dirigetur. An bollum religionis nomino olim gostum do novo in Germania excitabitur, si forto ex eo aliqua nobis respiratio oriri potorit. Comitia indicta sunt ad Quasimodo, mirabor an etiam Ordines oo vocati sint. Malecontonti susurrant hie, noscio in qua parte finium nos-trorum do spe munitionum quarundam per proditionom occu-cupandarum, quaoso ubi ad doputatos nostros scripseritis, ut a proditionibus, in quibus solam sibi spem ropositam habeut

101

cavoant, praofectosquo quos si orunt fideles osso praoserlim in Doccum et in Kuner foveant et ubique disciplinam aliquam militarom instituant et obsorvaro faciant.

Salutom. Non amplius nunc consultationi locus est, quis, sed ut is, qui electus est ad nostrum bonum imperet. Quid me movent in persona ipsius, aliquoties ad te syncero animo perscripsi, ex quibus quaedam sublata sunt, quaedam ad-huc manent. Potissimum in quo me consolor, hoc est, ut porsuasum habeam tantam rem sine voluntate Dei vel singulari permissiono ejus fieri non potuisse. Serviet ergo hoc factum aliquo, nee dubium quin ad magnum quiddam, quod patienter una cum aliis viris bonis expectabo; utinam talibus pactis et conditionibus constringatur, ne quid in praejudicium mutatae religionis cominittere possit. Admodum enim timeo, no quod pie secundum legem Dei destructum est, iterum^aedificetur ct in posterum prohibeatur, ne quid simile aliis in locis fieri possit. Quo facto virga Dei ab humeris nostris non tolletur. Utinam otiam statim sub initio regiminis ipsius viri aliquot graves et prudentes committantur, qui in curias omnium pro-vinciarum inquirerent, an recte singulis do personis provisum sit, et qualis in iis sit justitiae administratio, per curias porro ad magistratus civitatum progressus fiat, et circa istos eadem animadversio habeatur. Nam nulla re magia atque ista, ot autoritatem sibi novus princeps et gratiam apud populum con-ciliabit, estque per so necessaria.

Quid proximo tibi scripserim non ignoras, ea res mo non-niliil adhuc sollicitum tenet, no talis separatie in posterum ali-

102

quid incommodi patriis nostris adferat. Si tamen roliquae vi-cinao provinciae ut est Golria, Trajectum, Transisulania in Alenzonium consenserint, non poterit haec res amplins corrigi. Sed si illae vestrum judicium sequi mallent, turn justa nobis conquerondi causa esset; vobis tamen non minus utilo orit, quam nobis et aliis provinciis hujuamodi inter omnes pacta intorve-nire, ne tam duplici, (^uam uno regimino contineri videamur, hoe casu fortassis qualiscunque haec separatio ad continendum utrumquo in officio idonea esse poterit, sed do hac re tuam ex-pecto sententiam et consolationem.

Salutem. Probat te Dominus variis pericalis et calamitati-bus, quao ut serviant tibi ad mortificationem veteris tui homi-nis, oundem supplex rogo. Quao mihi scribis do discordiis, quae hinc inde inter diversas partes grassantur, uteunque super iis doleam, nihil tamen mirum mihi accidit; nam is spiritus, qui est vertiginis et confusionis nunc dominatur, a quo metuo non ante in commune liberabimur, quam ubi nos Dominus major! gratia et luce invisere dignatus fuerit. Ad singula modo respondere non possum, sed utinam Dui voluntas osset, ut tuae sententiae satisfieret. Nam ea est optima, ot si alia, quam ista eligatur, jacientur scmina perpetui mali. Habetis in civitato capita quaedam, quae fovent fecem illam, et in agro sunt non-nulli, qui plus sibi deberi putant, quam libertas innata vestra-tibus ferre potest, hi sunt qui et pacem et salutem communem utrinque turbant et impediunt.

103

his omnibus mallem coram tecum, quam per literas agoro, id quod Dominus suo aliquando tempore datums est.

Eussumano quid respondoa.m ex adjunctis cognoscas literis. Non expectaveram ab eo tantam injuriam. Cum transmissis syngraphis videtur me pro fatuo habere, vol ille avaritia sua nimis excecatus est; oro Feiconem admoneas, ut omni diligen-tia ad immissionem progrediatur; si ibi jus mihi non reddatur, quaeram illud in camera, nec sinam pignora mea, ne ab ipso quidem comité intervorti, si ipsi non vacat, vel alioquin refu-giat, virtute mandati sui substitutum constituat, qui doctus et diligons sit. Honorarium liberaliter utriquo solvere paratus sum, nam negocium hoc mihi prorsus cordi est. Praeter hypo-thecariam statui personalem actionem adversus ambos conjuges instituere, ubi intellexero, in quo statu causa sit. Ex iis literis, quas ad dominum Holtmannum dedisti, animadverto, to intollexisse, me una cum illustrissimo duce de Buillon et domino de Plessis ad comitia ordinatum esse legatum. Id verum est, utque earn legationom suscipiam, binis literis turn a sere-nissimo duce Brabantiae, tum etiam ab illustrissimo principe Auraico scriptis, quae plenae gratia et benevolentia extiterunt, rogatus sum, sed ea est infirmilas tum corporis tum animi mei in hac caussa, talis etiam rerum mearum status, ut impossibile mihi sit, munus illud exequi. Ita ex his causis oxcusavi me, in quam partem autem istud accipietur, a gratia Domini in dies expecto. Nondum enim ad ultimas mcas literas responsum accepi. Nihilominus instruxi utrunquo plenissime per unum ex consiliariis ipsorum de omnibus, quae in comitiis proponenda ot agenda censeam, quae admodum illis grata fuisse intelligo. Ac-cidit aliquid mirabile, quod primae meao literao, in quibus mo apud illos excusavi, a Eegiis interceptao fuerint, atque ad Par-mensem transmissae. Sic ubique mihi Satan per epistolas mcas insidiatur, sed haec satis.

Dominus Jesus veilt te tuosquo ab omni malo conservare. Hoc fore omiseram. Sunt mihi duo libelli transmissi Bolgica lingua conscripti; unius titulus est »van der uterlicko korcke,quot; sine nomine auctoris, alterius titulus est: »Antwort opt selve buex-ken,quot; etijus auctor est Lambertus Danaeus, Theologiae professor

104

Leidae. In utroquo multa desidero, sod ad priorom scribere non potui, quia nescio cujus sit; ad Danaeum epistolam 40 foliorum confeci, in qua omnia, quae in responso ejus sunt, examinavi. Non putassem tantos in ea ecclesia errores latere, quantos in illo libello reperi. Hanc epistolam proximo tibi communicabo, si pueri mei tantum otium habeant, ut earn de-scribere possint. Cum cmni modestia eam scripsi, inque ea ple-raque fidei mysteria pertraetantur.

Bene vale vir amantissime, uxori, liberis et Feiconi omnem a me salutem et amorem.

Salutem. Fortuito hunc nuncium nacttis, qui itineri accinc-tus est paucis ad literas tuas rospondoro volui. Abfui per cor-tum tempus et potione aquae ex acidula, quae est in Langen-schwalbach in comitatu Catzenellenbogon nonnihil naturam meam recreavi. Super statu patriae nostrae vehementer doleo. Spero Dcum tandem viscera misericordiae suae erga nos exer-turum; sis quaeso bono animo, bancque crucem in te et tuis ad mortiflcationem veteris bominis tui patienter feras. In qua-cunque re ego to sublevare et adjuvare potero, ad eam mo invenios promptissimum et paratissimum. Exemplum epistolae ad Danaeum scriptae transmitto 1), nondum responsum super ea accepi. Gratum mibi feceris, si descriptam a to recto-ri scliolae Leovardiao communicavoris, ut per eum ad nostro-rum quoquo manus, qui voritatis studiosi sunt, perveniat. Ut recto tarnen moa intelligas, opus erit libellos istos una legi

105

quorum occasione ad opistolam illam scribendam commotus sum. Obsecro ne in immissione petenda quiescatis. Dominus Holtmannus promisit miln, se earn apud comitem visurum. Legationom susoipero tum adversa valetudo mea, tum aliao gra-vissimae causae prohibuerunt, consecuti tarnen id sumus ia comitiis propter quod instituta erat, nempo rogi Jlispaniae a Statibus Imperii auxilium contra nos publice denegatum esse, quia sine scitu et consilio suo bellum coeperit, postquam nunc in eum statum devenit, nolunt se illi permiscere. Hoc respon-sum forte et comitem vestrum multosquo alios aequiores erga nos faciet. Utinam victoria apud Lochum potiri possemus, spe-rarem paulatim apud nos meliorom statum. Ab Alberda nullum pretium accipere dubes: dono missa sunt, sicut et tua antea. Habes ad omnes partes cpistolae tuao responsum. Bono vale vir amantissime, uxori tuao a Domino salutem et conso-lationom. Omnes etiam mei officiose to salutant.

106

Salutem 1). Hoc to tantum admonitum velim mo ante dies credo decern literas ad to dedisse per famulum comitis de Oldenburg, qui ad Mannigham in Lutzburg proficiscebatur. Illis li-teris adjuncta fuit epistola ad Danaeum scripta. Hie homo vol non audet mihi ryspondero vol indignatur. Hactenus enim ta-lem theologiam non audiverunt. Sic enim ex amico quodain qui adfuit ei ex Antwerpia intellexi, quod non statuerit mihi respondere ob causas, quas praetexit, quae mihi indicatae non sunt. Venit mihi nudiustertiaa in manus meas porvitiosissimus

ojusdom viri libellus de adoratione carnis Christi, quam negat proprie fieri posse; adversus hunc libellum iterum paro ad ei.m confutationem et efiiciam , ut cogatur rnihi tandem respondero. Rogaram nuper, ut pviorum literarum mearum copiam ad nos-tros transmitteres, nunc rogo, ut si fieri posait, etiam mihi unam facias, nam nimis liic mei scribendo onerantur, multique sunt, qui has literas a me postulant. Quid nunc in manu baboo rursus tibi communicabo, atque omnos literas, quas jam absolvi ad opiscopum Lindanum do eodcm multisque aliis fidei articulk scripta (sic). Causam meam Eussumanam toto animo vobis commendo, nam opus habeo illis reditibus ad me meamque familiam sustentandam.

Bone vale vir amantissime; uxori, domino Frederico aliisquo notis et amicis omnom a mo salutem et amorem. Admodum raptim Coloniao Calendis Octobris 1582.

I. U, doc tori, amtco suo honorando. Emdae, zum llause des hern Predicant joiian van ru.soM.

Salutem. lie versus domum ad ultimas tuas literas bis respond!. Primae meae directao sunt ad aedes Manningha in Lutzburg, alterae ad Olderssum. Ad eas, quas nunc misisti nihil habeo, quod tibi significem, quam hoc ipsum quod prae-sidi Frisiae et Burmanniae scripsi. Ea ordine sequuntur.

(Ex lit. Praes.) De statu patriae multa cum summo dolore audio. Quod ad helium tamen attinet, spero in dies omnia mitiora ot minora futura, postquam oppidulum Lochum obsidione liberatum sit, nec solum comes Manssvoldius cum suis copiis, sed etiam exer-

107

cltiis Verdngho propter pecuniae et commeatus inopiam dissi-petnr, multis singulis diebus a vexillis suis aufugientibus, sed et ipsum quoquo Verdugho serio de abitu cogitaro ex Uteris, quas ad comitem quondam dedit certo cognovi. Ita spero pau-cos oxteros in partibus illis permansuros, contra nostratos satis fortes eritis, ut posthac ecs ab irruptinne avertatis. In hoe solum diligenter providete, praecipue in Dockum et Harlingen, ut lideles ibi praefectos habeatis. Deinde ne libertatem vobis statuendi in et de iis prorsus eripi sinatis. Ita etiam in aliis, quae ad conservationem libertatis, jurium et bonorum nostro-rum pertinent. Comitia dissoluta sunt rebus fere omnibus in-fectis, et utriusquo partis animis vehementer inter se aliena-tis. In contributiono pecuniae civitates consentire noluerunt, nisi gravamina earum tollerentur, quae majorem partem libertatem religionis conccrnunt. Sed nihil actum. Auxilium, quod imperator a Statibus Imperii contra Belgium in secunda sua propositione quaerebat, denegatum. Id quod pro nobis maximum est. Cujus gratia etiam legatio a serenissimo duce decreta erat, sed quae post excusationem meam nescio quo impedimento postea missa non fuit.

Noster hie magistratus animose edictum ediderat, do omnibus, qui non essent suae religionis ejiciendis. Inquisitores or-dinati, qui in singulis parochiis muitos examinarunt. Sed Lochum obsidione liberata et Deo nonnihil in partes nostras inclinante labascunt et executionom suam in miseros solum anababtistas, qui alioquin neminem laedunt omnibusque partibus aeque invisi sunt, exercent, ne non aliquid egisse videantur. Quod ipsis, ut metuo, Deus non condonabit.

(Ex lit. Bum.) Ita alacriter affectus responsum feci ad literas Lindani episcopi Euremundensis de ecclesia aliisque praecipuis fidei articulis, scriptum illud aeque prolixum est, atque erat epistola ad Danaonm scripta. Ab hoc speraveram ad eam me responsum quoque domi invonturum, sed scripsit mihi quidam amicus, Eatela nomine, qui ipsi Gandavi adfuit deque epistola ilia no-titiam habebat, cum non statuisse respondero, causas ilium quasdam praetexcre, quas tamen non exponit; Gruyther, quem nosti, hnoc verba mihi Gandavo scribit: Salutem, ut suo no-

108

mino asscriboiem rogavit me nobilis juvonis, donjinus do Praet, ejus quondam paedagogus Lollius honorificam tui montiouom fecit coram doctoro Danaeo, qui tua scripta subobscura judicat. Credo sane, quia fidei sunt, non rationis vel philosophiao. Verum ox his nundinis accepimus libellum ab eodem Danaoo scriptum, cui titutus est: »do adorationo carnis Cbristi,quot; in oo multis argumontis ostendero conatur, Christum secundum car-neui non esse adorandum. Offonsus hoc pestifero libollo aliam epistolam pare, et jam pro majori parte absoluta est, qua ignominiam, qua Christum afficit, aperio. Haoc epistola extor-quebit responsum ad utramque; videt sibi non esse negotium cum crassis Lutheranis, ergo ad respondendum forte non ita velox est. Priorem quoque libellum de ecclesia latinum accepi; oidem additae sunt litorae ad Theodericum Koornhartium, quem nunc cognovi auctorem esse libelli: »van der kercko Godes,\'\' multisque in iis Uteris convitiis eum proscindit, quod displicero mihi, nee personae ejus convenire in epistola, quam nunc scribo, ostendam. Sod ad Theod. brevi scripturus sum, cumque eo do suo quoque libello communicaturus, unaque exemplum scripti, quod ad Danaoum dedi, transmittal, ut quomodo a me defen-sus sit, videat. Desidero tamon te vel tui simileu; amanuen-sem. Interea plurimum cum a me salutabis, ot ut in veritatis inquisitiono pergat, admonebis, neque sibi persuadeat so jam omnia assequutum esse. Haec hactenus.

Quod ad negotium meum attinet, oro illud a Peikono nostro urgeri, nam ita video necessarium esse, turn ipsi causae, tum rebus meis. Virum ilium sic agere, non possum satis admirari; gaudeo, te aliquid subsidii necessitatibus tuis invonisso, donee in meliorem statum res patriae convertantur. Bono valo vir amantissime; uxori, domino Alberdae, Poiconi reliquisque not is ot amicis omnom a mo salutom et amorom.

109

Gnad von Chrlsto Jhosu, hochgolortor herr; Dioso botsohofft komt so gar unvorsehons, class weder der horr noch ich 1) nit sehroiben konnen, alloin bittet dor horr Ibr woliet ihm von allen wider schreibcn, anoh wie es ouch ietz gohet anzeigen, damit dem horrn befohlen.

Es fahet sich ein newer handel mit dom Churfursten, der besotzt vast die heuser und Stodte. Das geschrei gohet, or sol mit den Protostirendon ein anstand haben, worde heiraten, und dannooh locum suum erhalten wolion. Das wurd dom weit in soptom collibus ein grossen abzug geben, wan ihr eigne pastoren also ihr floisch sollon essen. Bursus vale in Christo.

110

Salutem. In praosenti nihil aliud tibi significatnm volo, quam cu;n modo dominus Holtmannus ad comitem Johannem nuncium mitteret, eum rogaverim, ut illustri Dignitati ejus imprimis te, deinde causam moam commendaret, utrumque fecit diligon-tissime; vides qualia adhue sunt tempora, inquo momoriam revocabis quae olim tibi do metu oo, seis qua in ro, perscripsi. Quamobrem vellem tantum tibi suppeterot, ut familiam tuam sobrio sustentare posses, id quod futurum est, si Domino con-fideris magisque ac magis timera et honorare eum incipias, donee mutatio se obtulerit, quam non proeul abesso omnium bo-

1) Dicser Brief iat von der Hand des Johannes nb Heiden, abcr eigenhandig unterzeichnct von Albada.

norum spes est. Hie incipit gravissimum bellum ox quo mo subducoro statui, sod haoreo aclhuc an ascendore, an doscendere debeam, de quo etiam libontor tuam sontontiam audiam. Obiit; magno moo dolore monse praeterito Johannes meus 1), de cujus morbo ot morte alias latius. Aggaoum 2) ad Academiam aliquam in nundinis proximis ablegare animus est, ita ut nunc pror-sus sim solitarius. Hortare, quaeso, Feikonom nostrum, ne desistat immissionem urgore ubi praescriptum tempus lapsum fuerit. Bone vale vir amantissime, uxori et liberis omno a mo salutem. Cognatus meus qui nunc supplet vicem famuli apud me in Galliam post tempus aliquod abiturus est, postea vellem mihi de pio aliquo juvene, qui bene italico scribit provisum, si quem talem nosti rogo de eo indicare mihi non graveris. Iterum vale in eo qui nos dilexit Christo Domino et Deo nostro.

Salutem. Habes hie omnes moas epistolas, quas ab eo tempore quo factum illud Antverpiense cognovi ad amicos scripsi. Ex quibus sententiam meam facile percipies. Mutatio jam rur-sus facta est, est a Plandris frustra roclamantibus Gandaven-sibus et a Brabantis receptus 3). De quibusdam convenerunt per provisionem, Bruxellis caetera perficientur, una etiam cum aliis provinciis. Ego nihil tarn desiderarem , quam extrahi posse hoc nogocium tamdiu, donee proteslantes principes in amis hie adossont, quod brovi arbitror futurum esse. Nam statue-

Ill

runt vl olectorem contra capitulum in dignitato sua consorvaro ntrinquo conantur oppida ot arcos occuparo. Ita ut jam prin-cipia belli hie coopta haboamus. Si id ovenerit, uti ex omnibus circumstanciis apparot, sporarem media oblata iri, quibus ros nostrae in moliorom statum adduci poterunt. Ego hinc mo ad tompus subducere statui, cum onim nunc solitarius prorsus existam, parum retort, ubi egero. Intolligos onim ox aliis Jiteris, quomodo Johannem meum praoterito menso ami-sorim ot filinm moum ex nundinis alio ablogabo. Eodom orgo illum comitabor, postea, ut promoveam nonnihil clientum me-orum causas, conferam mo Spiram, ibiquo morabor usque ad Junium, atquo inde ad ncidulam illam revertar, cujus aqua anno praeterito usus sum, ut videam num prorsus a malo meo liberari queam. Cnrationo illa absoluta, prout ut turn rerum status hie et in Belgio so obtulerit, coram Deo doliberaturus sum, quo mo conferre deboam. Animus mous fere eo inclinat, ut Trajocti domicilium meum eligam. Quod ad privata tua attinet, perscripsi pauca proximis mois Uteris. Quaoso ad oxi-guum adhuc tempus pationtiam habeamus, nosquo pacis tem-pori, quod instaro vidotur, reservemus. Bono valo, vir aman-tissime, uxori et liboi\'is omnem a me salutom et amorom. Causa moa coHtra E. 1) sit vobis commendata, si quas ad mo dode-ris literas ad aodos solitas dirige; inde ad me diligontor pro-curabuntur. Litoras tibi promissas jampridom transtnisissem, si non aliis rebus scribondis amanuenses mei occupati essent. Iterum valo in eo, qui nos diloxit Christo Domino et Deo nostro.

112

113

som in hunc modum ad to scripsorain; vos vehomontor contris-tatos ot porturbatos osso non dubito, at quia hoc jam anto vol similo aliquid ox gratia Dei praevidi, non solum id aequo animo fero, sed etiam laetor tam cito patofactum osse. Longo nunc majorem spem haboo ut malis nostris Dous finem imponat, quam antoa. Nam in eo porsuasus somper fui, sieut ex Uteris meis olim cognovisti, non osso Dei voluntatem, ut illa familia exaltaretur vel nobis imporaret, ot tamcn ob hunc principom quam infinitas calamitates pati debuimus, imo quam non ipsi-met alii aliis hostes fuimus, victorias volentes saepo amisimus, ut oxtrema tandem necessitate coacti ad ogrogium illum ducem confugoremus. Quod ignoscat Dous iis qui eo scopum suorum consiliorum diroxorunt, quiquo authoritate praediti aliorum sa-niora Deoque gratiora consilia respuerunt ot superarunt. Sod de bis frustra jam conqueror. Utinam Ordines nostri posthac magis ad Deun-, quam ad homines respicero discant, vel si omnino homines negligendi non sint, placeant illis potius, qui sunt ex suo proprio sanguine, quam qui ex aliono, qui pii ot virtuto prediti sunt, quam qui athei ot improbi sunt, etiamsi potentia ot nobilitato omnino impares existant. Et scriptura ostondit et astra significant tempus instare, quo pietas et jus-titia rognabunt. Quapropter solos roverentes sui respiciet posthac Dominus, alios omnos vero o medio tolll oportet, exsicca-bitur magnum illud tlumen Euphratis (bello, peste , fame) ut praeparetur via regibus ab ortn solis, hoc est, piis ot christianis magistratibus, ministrisque ecclesiae Dei. Id unum nunc vos admonitos et rogatos velim, no ulla promissiono vol ullius po-riculi metu ad eum recipiendum induci vos sinatis, nam si hoc factum fuerit, omnino motuo illustr. prineipi Auraico, quom jam quarto Deus admonuit, suum ipsius non hominum negotium agi, deinde vobis omnibus, qui rerum gubornacula obtinetis exitiosum finem a Deo imminere, nee tarnen ille vel ei alio si-milis Dominus noster mansurus est, modo non prorsus a Deo rejecti simus. Non sum quidem propheta nee prophetae filius, attameu, si opus est, ex sacra scriptura sane intellecta et ex conditione temporis, in quo sumus, manifeste id quod dico ostendere potero. Praestaret nos quasi in interregno aliquo

permanoro ot sub consilio insignium ot proborum aliquot viro-rum regi donec Deus ipso viam monstraret ad aliam formam roipublicae suscipioudam. Et nunc per hunc electorem, si ipsi, ut dicitur, tros alii soculares oloctores subsidio adesso voluut, occasio ofFertur, turn cum illis turn otiam cum aliis principibus protostantibus 1) foedus inoundi salva nostra gubernationo et libertate. Has litoras ut sapra indicavi jam anto concoperam atque otiam occlusoram, sod postoa a mittendo mc continui, donec cortius quid cognoscerom. Nunc voro ad tuas litoras responsi loco transmitlore oas volui. Expectabo jam avido se-cundas tuas, ut intelligam ex iis, quid consilii capturi sitis, et in quo statu negocium illud nunc consistat, an otiam Horodes et Pilatus in idem sint convonturi. Dissipot Dominus gontium consilia, nostriquo tandem misoroatur ad magni nominis sui gloriam. Amen. Quod bic coeptum ost non potest sisti, nam jam Saxo do Lauenburg choriopiscopus nomino capituli liostilia multa agero incipit, sed ab electoro expectatur dies convcntus statuum hujus dioecesoos, qui 27 soquontis agotur. Oirculorum convontum dicunt propter hunc in Pebr. rejoctum esse. Con-ventus illo statuum potorit vol bollum vol pacom dare, do quo tibi plura proximo scripsi. In boe conventu omnia contra elec-torem conclusa sunt 1). Dat. 19 Januar. 1583.

Salutom. Quae nunc dominos doputatos nostros scire expo-dit oa binis literis jam anto ad insignem quondam virum por-scripsi 2). Harum litorarum exompla transmitto et nonnihil bic labori moo, qui alioquin undiquaquo satis magnus mihi ab amicis exbibetur, parcam. Utinam nunc impetraro ab omnibus

2) Albaila fügt an Ackoma hinzu: „ïua cpistola hic oblivionc omisaa est.quot;

114

vobis posscm, ut majori concordia nogocia una traotare ir;ci-poretis, nam nova vobis nunc adest occasio ox singular! Lei gratia, omnia ea, quae ad patriae salutem pertinent recte ordinandi et constituendi, sod quamdiu separata consilia aguntur prout ox litoris tuis intelligo, nee illa in omnibus consentinnt, tandiu quaecunquo agotis ad majorem alicnationom ot confusio-nem servient. Electio Alanconii, quae somper animo moo ad-versa fuit ad silentium me adogorat, in dies expectantom, quo Deus consilium illud \'ordinum dirocturus esset. Nunc denuo sollicitus sum, an eodem rolabontur, vos tamon nolim judicium vestrum plus quam vicinas provincias, sicut olim factum fuit, praecipitare, sed potius illis vos quam ulterioribus accommodate. Imo quam praeclara occasio nunc oblata est ab omni parte ojusmodi media invoniendi et constituendi, qui bas pax et tran-quillitas inter vicinas provincias salva cuiquo sua libertate ad bonum ex Dei voluntate restituatur. Qua de re alias plura, ubi cognovero, quo oi\'dinum consilia et judicia modo inclinabunt.

Adjuncta literarum exempla, quae otiam deputatis nostris communicavi, ejus loco erunt quod hoc tempore scribendum duxi. Nunc apertius tibi indicare audeo, cur et priorom lega-tionem ad comitia et banc secundam a me removero conatus sim. Calculi dolor turn temporis satis erat gravis, sed non tantus, quin logationo illa fungi potuissem, vorum obstabat consciontiae scrupulus, no ejus imperium approbarem et confir-niaroni, de quo certo persuasum liabobam Deo non placere et propterea etiam non duraturum. Eadom causa in secunda bac legatione militavit, quamquam nisi istud modo intervenisset, difficilius me ab ea excusare potuissom. At si ordines non _receperint eum, nihil illi mihi sunt imposituri, quin id libenter

115

ot prompte subiturus sim. Quod in ultimis litoris mois motui, id jam fieri incipit, nam altoro dio, quo ista scripsseram cho-riopiscopus Saxo do Lauonburg, oppidulum et aroom Koizors-wort oooupavit. Elector Bonna discossit ot nesoitur, quo abie-rit (suspicamur au tem Dilonburgum), relicto fratre ejus Carolo ibidem in praesidiis, nee arbitror quod anto se ostendot, quam copias suas paratas habeat, quae undique in Germania colligi et praeparari dicuntur. Magna me spes habet, quod hoe bol-lum viam nobis praoparabit, quibus ad pacom tandom por gra-tiam et misericordiam Dei perveniamus.

Salutem. Binas tuas literas quas post accoptum de ducis in-copto nuntium aocepi, quibus jam in procinctu in Hollandiam profeoturus respondeo, quae res mo breviorem in scribondo faoiet. Pie tu quidem et prudenter monos atquo ego etiam in ea cum sontentia Dei voluntati hoc negocium esse committon-dum, de qua si constaret omnibus tam periculis quam com-modis postpositis soquondam csso judicarem. Sed ubi de ea certo non constot, cavondum oamp;t, ne dum nimium propensi in unam sententiam simus, temere religionem et infinites, qui religionem sequuntur, hostium proterviae et libidini objiciamus. Status controversiae praecipue in eo versatur, an cum Hispano vel Andegavonsi transigero praestet. Hoe enim pontificü jam fere evicerunt, cum Hispano agendum esse, ad hoc autem per-veniro non potorunt, nisi primum de Andegavonsi rejiciondo populo persuasissont, adoo ut in co jam nobis plurimum la-borandum sit et vix video an obtinero poterimus, ut eam opi-nionem vulgo, penes quod jam omnis potestas est, oximamus, Hispanum scilieot recipiendum esse. Habemus literulas intor-ceptas, quas unus ex iis, quas hie pormixtim habont, ad tri-

116

umviros illos, qui Hallae subsislunt, videlicet Mulunensem fra-trem principis do Pynoy, Montigni et Kassing perscribit, se cum suis artificio suo hoe cffocisso, no ordinum legati iterum ad Andogavonsem rovorterentur, sod res ad populum rejicero-tur, et verum dicit. Hoc autom facto putat optatum flnem brovi consequuturum; cum Hispano, ut seis, transigi non po-tost, nisi cuin excidio religionis et restitutiono regni Anticbristi. Hoe igitur omnibus piis rejieiendum esse judico; restant duo, unum ut nostris viribus nos defendamus, alterum ut eum An-degavenso transigamus. Prius si rerum oircuinstantias consi-deremus, amplecti non possumus, nisi statim plurimas civitatos atquo etiam nonnullas provincias bostium voluntati exponamus; posterius tale est, ut ea ineommoda secum ferat, quae tu por-scribis; ita tarnen ut ejusmodi conditiones adjici possint, quibus ille non reluctetur et religio tutiori loco, quam ante esse pos-sit. Haee igitur voluntati Dei permitto nequo in uno aeeipiondo neque in altero respuendo minis sum vehemens.

Salutem. Cui coneredideris literas tuas ultimas nescio, sed rodditae mihi sunt ab affino mco tuoque cognato Mosenbruch. An non autem prius apertao et lectae fuerint, multum dubito. Cujus respectu et ob alias olim literas meas interceptas timi-dior ad scribondum sum factus, nihilominus continero me non possum, quin ad tuas pauca saltom respondeam, quae tibi prolixae orationis vice erunt.

Voluntas Dei aut revelationo aut ex scripto Dol verbo eognos-citur. Ad prius bodio non attenditur, nee pro eo quisquam orandum esse vel docet, vel putat, quia non credimus internas loquutioncs et responsiones a Deo boe tempore fieri et dari, sou

117

118

fieri et dari opus esse. Quamobrem, si alius aliquis simpliciori gratia et fido praeditus, dicat sibi hoc aut illud revelatnm esse, ei non modo nulla fides adhibetur, sed ctiam ab eruditioribus et politicis risui et sannis excipitur. Non cessat tamen Dorai-nus pro sua misericordia inspirare animis vulgi minus opinio-nibus humanis eorrupti, quae sit sua voluntas, sed et haec inspiratio et vulgi vox a potentibus et eruditis contemnitur et rejicitur: cumque super inspiratione ilia pauci ex iis judicare qneant, per alias subtiliores rationes ot in specie pro mentis humanae captu et quaesitionis sui innatae convenientia proba-biliores, a vera sua sententia facile vulgus abducitur. Itaquo de voluntatis Dei in hoc negotio cognltiono, quae ox revelatione est, tacere cogar. Quamquam non desint, qui dicero bona conscientia audoant, scire se per istum modum, nec ab initio Alanzoninm oligi debviisse, multoque minus nunc, cum animus ejus manifestus a Deo factus est, recipiendum esse: animus scilicet talis , qui una cum suo patre nihil quam oppressionem veritatis et tyrannidem in omnes subditos meditatus est, ut omnino ex hoc eventu dicere nobis necesso sit, in illius elec-tionc graviter ab ordinibus peccatum coram Deo fuisso, longe autem gravius ab iisdem peccatum iri, si postquam Deus offen-sam banc clemonter iis patefecerit, eodem relabi instituerint, Dixi autem coram Doo ordines peccasse, idque ob banc caus-sam, quod coram hominibus graves causas habuisse videantur, cur ilium potius, quam alium eligendum censuerint. Simul etiam libenter agnosco cum idem mifai turn temporis, quod nunc facis, de divinae voluntatis incerlitudinc moveres, non r.usum me fuisse, adeo libero cam profiteri; at nunc, animo et inten-tione Gallorum detecta, quam necesso est omnes pios fateri₎Dei voluntati adversari, ab hujus incertitudinc, an amplius excusationi locus sit haoreo. Imo multo magis metuo, no receptiono illius, qui facto ipso jam depositus est, Deum ipsum tentare incipiamus, nn nimirum possit nos aequo sub eo, quem hostem et inimicum suum et suorum declaravit et quasi aperte in oculis omnium condemnavit, quam sine eo dcfendere et tueri, ex quo quid aliud soqui poterit, quam ut no vis quaesiiis ct adhibitis mediis novis calamitatibus obruamur.

119

Poito quod ad voluntatem Dei attinot, quae ox scripto verbo cognoscitur, quorsum opus est apud te verba facere, qni non ignoras, quam graviter semper Israolitao et Jmlei reprehens! et puniti fuerint, cum auxilium suurn vel apud Aegiptios vol Assirios atquo etiam Romanos quaosierint. Nee alius etiam protectionis illorum finis fuit, quam qualis hic destinatus erat, nisi per gratiam Dol nimis eito patefactus et impeditus fuisset, sed forte aequo tibi haec incerta videbuntur, quam priora, quod illorum alius status fuisse vidoatur, quam noster: Alius etiam finis noster et alius Israelitarum; an alius status longiorem requirit tractationem, attamen dum ad doctrinam et facta nostra considero, utrobique ministerium est literae et legis. Isagogae vel paedagogiae sunt in quibus versamur. Ergo simplicem etiam literam et legem sequi nos oportebat, sed banc gravius transgress! sumus, quam illi, propterea, quod non solum alienum protectorem, sed etiam alienum Dominum elegerimus. Quod ad finem attinet, hunc video praecipuum esse, ut ecclesiis, tam in Gallia, quam in Bolgio pax et tranquillitas acquiratur. Aut ecclesiae illao amplius aliquid sunt quam dixi, id est, novae prorsus sub ministorio Spiritus Sancti collectae, et mirabor an impulsu ejusdem Spiritus ad defensionem earum talis eligi do-buerit. Ignorabatur id turn temporis at non nunc etc. Exspec-tabimus pacem et non erit bonum tempus medelae et ecce terror etc. Aut similes sunt Israelitis, turn idem finis est utrisque. Hic jam quaero an alterutris alienum caput, alienas religiones suis ecclesiis ordinate et adjjingoro per legem licue-rit. Quod si etiam altius ascendere velimus, exemplo sumpto ab antiquo Babilone: quemadmodum ibi Deus ad liberationom suorum Persas et Medos, ut eam invaderent et vastarent, in-citaverit, ita etiam Deum nunc quosdam excitasse dicere pos-sumus, quibus ad liberationem electorum inter omnes partes et ad reaedificationem templi sui incumbat spiritualem Babilo-nem dostruero. At hoc si verum est, uti sane est coram Doo, an potuerit vel debuerit aliquos ex columnis istius Babilonis eligi et ordinari, cujus est non destruere, sed conservaro. Pu-tabatur ulramque religionem conservaturus, sod boe adversum est Doi consilia, quod tendit non ad conservationera veteris

120

Babilonis sed ad reaodificationom civitatis suao novao Hieru-salem. Ergo nullas hujusmodi transactiones ofc concordias am-plius ferro potest. Id quod et hie brovi compcriomus. Ideo, ideo, inquit prophota , quod seduxerunt populum moum dicon-do pax et non fuit pax, et ipse aedifieabat parietem, et ecce ipsi complanabunt cum luto infirmo; die ad complanatores luto infirmo casurus est paries, erit imber inundans et dabo lapidos grandinis, qui corruere faoient parietem, et ventus tnrbinum seindet ilium. Ad conservationem eorum, quae hie dioo , ne graveris quaeso, in memoriam revoeare, quae olim tibi diversis literis significavi ot praecipue illis, quae ad te 8 ot 10 Julii an. 81 dedi. Non audoo hie omnia ropotore, sed obversatur mihi perpotuo judicium Dei contra mundum et precipue contra columnas praedictae spiritualis Babilonis, ergo illo judicio vigente, sicut prae oculis est, non potest nobis ab ullo principe, qui huie Dei judicio obnoxium se reddiderit, quicquam, quod ad pacem pertinet, evenire, sed omnia, quae Dei irao et vindictae sunt, quorum miseros subditos una cum iis participes fieri necesse est. Judicium est Jehovae cum gen-tibus etc. Ecce malum egreditur a gente in gentem etc. Jer. 25. Quinetiam properat Dominus in hoe negocio finom fa-cere, ergo tam mirabilia consilia et facta patefiori et evenire sinit, quae omnom humanum captum excedunt ei. non nisi suggerente ot instigante principe daemoniorum cogitari ac perpetrari queant: eademquo mirabilius adhuc per suum filium electorum Dei ducom eludi et enervari facit. Cum tales ergo eventus existant, etiamsi nullam revelationem aut scripturam haberemus, periculosum esse puto, si adhuc voluntatis Dei in-certitudo praotendatur. Quod si etiam cordium essemus cog-nitores, inter eos, qui aliquanto Dei timoro praediti sunt, quam pauci sese ofFerrent, qui bona conscientia receptionem ejus ap-probabunt. Qui nunc intelligit conscientiao originem et effica-ciam cum timere oportet ne eventus novus nostris votis et op-tatis respondeat. Magna vis est conscientiarum et quo plu-rium eo magis res timenda est, sed sicut parum ad Deum ejusque opem respicimus, ita conscientiarum exigua est aesti-niatio.

Ais : siatum controvcrsiae in duobus versari etc. Quod c!o uno tu judicas, idom ego de utroquej sic ait Dominus Jehova; amove sidavim istam et telle coronam, nee haec nee ista eriti sed eum qui in depressum abiit exalta et cum ,* qui altus est deprime. Perversam, perversam, perversam reddam illam, eti-am haec non futura est, donee venerit is, cujus est jus ipsum et tradam ei illud.

Utinam hoe quam eitissimo eveniat, intorea quod ad mo at-tinet, quod vos araplccti non potestis, id ego amplectorer. ütrobique video mala, sed praeponderant illa infinitis partibus, si alitor fiat. Amittetur iterum jus, quod benigne Deus resti-tuit, convcnta de novo facta nee servabuntur nee servari poto-runt; amor et fiducia nunquam redintegrabitur nee redintegrari poterit, bollum ita instituetur, ut vastatio magis ex parte nostra futura sit , quam ex parte hostium. Ita enim sibi expedire putabit, simul etiani suae ad vindicandum cnpiditati satisfaciet. Recursus tandem ad priora et propterea quid vis potius quam illud. lies eo in Germania adacta est, ut non solum partes protestantes foedus jam novum inierint, sed etiam ad arma venire hie eos quam eitissimo neeesse est. Idom brevi futurum est in Gallia. Quid si ergo foedus utiqne cum illis ineatur? Germani nihil libentius visuri sunt, et facilo regina Angliae in idem foedus consentiet. Noscio, quomodo mihi foederis istius est suavis cogitatio. Quod si otiam nos inter nos conscntien-tes essomus, nihil firmius propriis nostris viribus: sed consilium illud de Gallo semel animo conceptum omnes pias et bonas rationes intervertit. In causam illius consilii inquirere mihi modo non libet, sed utcunque nunc media deesse videantur, tarnen ad circumstantias non rerum nostrarum, sed rerum Dei respitio, procurabit ipsemot paulo post talia per quae non tantum malis nostris finis imponatur, sed et bona nobis ab ipso destinata, hoc est, ut sedem ibi ecclesiae suae constituat, quae ab hodiornis coetibus gratia et luce plus quam eoelum et terra differet consequamur. Elevabit vexillum in nationibus, congroga-bit profugos Israel et dispersas lehudach congregabit a quatuor angulis terrae etc. Id cito a Deo futurum osset si non in in-fidelitate nostra impedirctur. Haec ad literas tiias respondoro

121

volui, qnao ut a me in bonain partem accipins, rogo. Citius in partes vostras ubi latitaru possem, quam quo suados, sece-derem, quod bellicis negotiis interesse nequeam. etc.

Salutem. Do morte charissimi ac conjunctissimi nobis fratris in Christo Josu Jobannis Hoidoni arbitror jam pridem tibi per viduam paris sanctao memoriae doctoris Steintgen , a qua boe Uteris meis petieram significatum esso. Quantum doloretn ex morte ejus perceperim, quanto etiam solatio et auxilio humano orbatus sim, tu ipse, qui tot annorum aretissimam inter nos consuotudinem nosti, facile aestimabis. Dum osset in medio labore in Psalmos commontandi etiam oousquo pervenisset, ubi sanctissimi viri V. C. et C. S. 1) eommentari desiissent, male habere coepit, 19 vore Decombr. gravis oum laterum dolor occu-pavit. Consulto altero die modico Birckmanno statim illi vena ineisa fuit, et remodio contra dolorem illum adhiblto, postoa nunquam a febri liber fuit, quam medicus bocticam appellabat; continebat tarnen so extra lectum, noc ab exercitiis suis piis ne de nocte quidem desistebat. Nam nulla nox fuit usque ad C Jan., qua non so ad orandum induorit, et de dio surgebat semper examinans et corrigens eam epistolam, quam contra libellum Lamberti Danaei de adoratione carnis Christi scripsi; ajobat mibi quodam die se mandatum a Domino accepisso, ut in ea epistola mecum laboraret sibique persuasum quasi babe-bat, se per illum laborem valetudinom suam recupcraturum. Itaque nemo illum ad majorem quietem commovere potuit et colloquia amicoram, no in oo labore impodiretur, detrectabat, partim etiam quod prao ariditato linguae difficulter loqueretnr.

122

Eodom sexto Januarii die inane inter quartam et quintam vivum quoddam habebam insomnlum, quod tale erat: Currebat in cubiculo meo avicula quaedam supra modum speciosa, cujus collum non aliter raibi apparebat, quam si aurea corona cinc-tum esset; earn avioulam manu ego mea comprehendebam, sed postea evolabat e manu inca. Non exccdens tarnen cubiculo meo rursus earn comprohendi. Miratus super pulchritudine aviculae cogitabam mecum: haoc avicula, quia adeo pulchra est, hactenus non libera fuit, sed ad alium perlinuit, non licebit ergo tibi earn pro tua servarc, sed debes ei, cujus fuit, resti-tuero. Respiciens video in vicino quodam loco caveam, quae sic facta erat, ut avicula inde exiret et sibi ipsi duabus situlis cibum et potum attraherot. Cogitabam statim mecum, erit avicula istius, cujus est cavea ilia. Nihilominus Heet animus meus reluetabatur, nolui dimittere aviculam eamquo cum libro quodam nub brachio meo rocondebam forasque exiens, summo mane veni in latissimam et elogontissimam plateam; in ca obam-bulans primum in mentem meum veniebat, quid homines essent cogitaturi, quod tam mane ibi incederem. Deinde ad librum ot aviculum meum intendens, librum sed non aviculam meam inveni. Ibi dolore correptus admoneor, ut in coelum respiciam; illud ergo conspicatus totum splondissimis astris plenum appa-ret, quibus visis, cessabat dolor amissae aviculae: statimque evigilabam.

Animadvertens, quo somnium meum tenderet, descendi ad fratrem meum oique ordine illud narravi: putare me ipsum esse aviculam illam; primam avolationem significare absentiam ejus in Germania, secundam mortem ejus. Attraetione cibi ot po-tus per duas situlas labo ros ejus in litera. Astra gratiam fu-turain et pro uno fratre Deum mihi infinitos daturum denotare. Haec cum lachrimis ei exponebam. Nihil ad ea respondit, sed rogabat, ut erigerem so et tborace induerem, quo facto in locto sedens petiit precationos viri Dei et Psalterium, jussisque nobis exire orabat fere por horam. Postea totum se vestiri fecit, volensque ad inceptum laborem redire, non potuit logero amplius nee calamum moderari. Itaque oxutus iterum decubuit, nee postea lecto surrexit, sed de die in diem infirmior factus est.

Poito dio octavo ejusdem mensis Jan. sub noctom saopius do-liquium animi patiobatm^-, cumquo hora 2 noctis foeminao, quao turn vigilabant, mo excitassent metuentos no exspiraret, accessi et una etiam filius mens. Ibi cum aliquoties verba illa pro-nnnciarem ; »T)omino Jesu suscipe spiritum meumquot; et similia, quacreremque ex eo, an non Dominum Jesum praosentem sen-tiret in cordo suo, annuebat et coinplicabat, attollebatque mantis suas in altum, tandem jussit se erigi et apprehendit ma-num meam dextoram sna manu dextera, et manum filii mei dexteram, qui stabat ab altero latere sua sinistra, et metis nonnihil labris, loqui enim non poterat, quaerebam ex eo, num nos Christo Domino commendasset, annuebat. Deinde detra-hebat collo imaginem Cluisti, quae donata illi fuerat olim a viro Dei: nunquam enim illam in morbo a collo suo deposue-rat, quam subindo osculabatur ac habente jam in manu, foo-minae astantes (nos enim ambo prae lachrymis loqui non po-toramus) quaerebaAt, an mihi illam datam vellet, renuebat, sed respiciens ad filium illi earn porrigebat; postea in digite suo annulari quaerebat annulum suum, quem ex tribus parvis annulis confectum gostare solebat, sed is exciderat digito suo, videbatur ejus animi esse, ut eum mihi daret. Relapsus deindo in deliquium animi recubuit et ita conflictans tum morte jacuit usque ad tertiam horam pomeridianam, his verbis plerunquo utons: »Ach Herr, Ach Hcrr Jesu,quot; circa extremum finom in ipso quasi momento mortis complicatis et sublatis manihus in coelum, leniter exspirabat. Tertio die corpus ejus honesto se-pelivimus. Habes, vir amantissime, breviter et morbum et mortem Johannis nostri, quae sine multis lachrymis scribere non potui, eadomque ut fratribus ipsius at que etiam fratri tuo domino Samuoli indices rogo etc.

125

Salutem. Litoras luas, quae scriptae sunt 3 Martii, oas ugo hic Francofurti hostorno clio primum accepi. Ad quao in iis rospondori tibi postulus, id feci in prioribus muis, quas jam-pridem ad te dodi, diligentor, easquo litoris Olderzuinano scrip-tis inclusoram, quas sporo fidülitor tibi esse rodditas. Ex bolio, quod in his partibus oriri et moveri inter Catbolicos et Pro-tostantes serie incipit, sporo media nobis oblata iri, qmbus tandem ad paccm veniamus. Apparatus Protestantium major est quam putatur, do qua ro alias tibi latius seribam. Contra literas dominae ab Eussum goneroso comiti nonnihil rospondi, idquo latino, cum Germanum meum oratorem et seribam 1) jam amiserim. Item ipsi matronao respond! ad literas, quas illamot ad mo dedit. Quarum litorarum exempla Friderico post luittam, cum nuncio proporante otium nunc describendi illas non habuerimus. Quod ad me attinet, nonnihil hac uestate peregrinari statui, ut vidoam, quo hoc bellum Gormanicum inclinare velit. Spirao mo ad tempus continobo, deinde repe-lam acidulam, cujus aquae potione anno praoterito felicitor usus sum, undo me ad aliud balneum conferam, ubi amici nostri habitant, ac cum illis de reliquo vitae moae genere et do domicilie eligondo deliberabo. Istud, quod tu suades, est animo mee quoquo gratissimum. Sod an tempus adhuc sit des-condore haereo; ubicunque fuero, non desinam te litoris meis invisere. Idem ut tu facias rogo, nee necesso habes alio oas mittero, quam ad consuetas aedos meas Coleniae. Si Domi-nus dedorit, uti firme brovi futurum sporo, quo propius con-vivamus, idem quequo dabit, ut alter alteri plus auxilii et solatii quam nunc adferre possit. Bono quaese animo si-mus et in Dominuiu nostram curam rejiciamus, is neces-

saria nobis nostra procurabit, mode cum toto cordo timea-mus et diligamus. Quoin mihi in scribam commendasti, ojns soriptura mihi in neutra lingua satisfacit; est et alter mihi a licontiato Eppaeo 1) in Oldorssum commendatus, cujus ma-nus melior est, qui est cx familia Cnenders, do ejus aetate et indole aliquid mihi indicate. Mallem enim nostratem quam Germanum , modo idoneum habere queam. Bene vale, vir aman-tissime, et uxori ac liboris o;nncm a mo salutom et amorem. Opto ut alter alteri in hac peregrinatione vostra consolationi sitis. Gratia Pomini Jesu porpetuo adsit vobis.

Salutom. Scripsi nudiustertius ad te por nuntium quondam. Itom ad gonorosum comitom Johannom ot ad uxorom domini ab Eussum. Havum litorarum copias nunc transmitto, ut sciat Fridoricus nostor, quid utriquo responderim, ot quid petam ab utrisque fieri. Quod si nihil ox his impetravero tum ovo no desistat pro justioiae administratione instare, quam spero illu-strissimam Dignitatem ejus mihi non esse denegaturam, no mibi

1) Georgius Eppen cmpfichlt den Sohn des Groninger Patriciërs liernliord Conors, dessen Vater Albert Coners, Konsul in Groningen war. liernliard Conors lebte als Vcrbnnnter in Uphuscn bei Emdcn. Von dom Empfohlcncn sclireibt Epptn am 17 April an Ackomn; „Adolescens bonae indolis est et modestus, nesoio num vigesiinum aetatis annum impleverit.quot;

126

jus monm contra omncm piotatcm ct aoquitatein poroat. Roli-quas opistolas, quas olim tibi promisi ad Dominioum a Burma-nia transraisi, qui Harlomi agit. Invoniain modium quomodo indo oas habere potoris, nisi praolo ab amicis qui ibi sunt, committantur. Beno valo vir amantissimo una cum uxoro et libcris. Do adolescente illo Cucnders, vel si quis est adhuc alius magis idoneus, rescribe mihi quam citissime potoris. Quin-etiam apud me habiturus ost servitium, sed opus habco aliquo\' qui beno pingit, vol qui tale principium in scribondo posuit, ut brevi tempore manum suam meliorcm reJdere queat. Item qui sit ad pietatem ct virtutem proclivis. Cupio prima com-moda opportunitate cngnatum meum 1), qui nunc mihi famuli loco est, in Galliam ablegare. Iterum vale in eo, qui nos düoxit Ohristo Domino ot Deo nostro.

127

Wormatiao auxilium olectori Coloniensi ab omnibus Protestan-tibus conclusum est, et apparatus major est, quam putatur. Qua do re alias lacius, non minus cnim commode Spirao ad te, quam Coloniae scribere potero. Ex hoe bollo forto aliquid ad nos boni redundabit, quaro et nostram patriam et reliquas quo-que provincias optarem lente (tu seis qua in re) progrodi, do-nee appareret, quo Dominus hoc bellum dirocturus sit. Tan-quam per speculum praevideo aliquid, sed quod nondum ape-rire audoo. Hujus morac consilium si ita tibi videtur, potoris vel praesidi Aysma, vel alicui ox amicis tuis communicare. etc. Datum ut supra.

128

75.

Min schwarighoit, waramb ick jetzunder wodoruinb alhior komen bin, umb dio Quirbrunne in Langü Schwalbach, wolchos wator sonderiich togena dio stoon guoth is, to bosuoeken. Latston Martii 83.

Salutom. Quod scribam boe tempore, vir amantissimo, nihil singularo occunit. Grata mihi est tranquillitas, qua bic ftuor, quod nimirum non quotidio misorias nostras audiam. Amici tarnen non sinunt, me prorsus earuin ignorantom esse, sic nu-por a primariis quibusdam viris consultus fui, sed prol; dolor exiguum est, quod praostare possum, atquo id quod est omnos fere rejiciuut. Animadvcrtunt me recto illis olim consuluisso, expetunt igitur rursus 1) consilium meum, sed ros in enm statum venit, ut emondare errata nostra nemo nisi solus Do-minus possit. Quid tamcn iis reseripserim ex adjuncto exemplo cognoscos. In boo bollo Geruianico aliquod medium ct solamen oxpecto, sod lento progreditur, et adhue omnia pro pontifioiis laota sunt. Mirabor tamen, an sic Dominus incoptum illud electoris derelinquot, adhuc exigua auxilia apparent, et a prae-cipuis magis denegata quam doereta esse dicuntur 2). Piet tamen , quod Dous destinavit, et bic forto accidot, quod plae-runquo in Dei negotiis fieri solet, ut nunquam progressum ha-boant, nisi prius a Sathana ct bominibus bene cribrata et op-positionem passa fuerint; socus vero est in nogotiis, quao Sa-than per sues exequi conatur. Hoc Deo coinmendomus. Con-

76.

cionator Pilsum errat in eo, quod Coornhartiuin dufondendum suscoperim. Nam ojus errores vol potius orrores libelli istius »van dor uterlicko Korcko\'\' non minus aperui et confutavi, quam errores Danaci. Quas litoras ad ipsum Coornhari.ium scriptas doloo non posso me nunc tibi communicare. Scio, quod non minus tibi placorent, quam priores. Coornhartius etiaiu suos orrores et satis graves habot, quod in omni Lomine fieri necesse est, qui Christum Sauetumquo Spirituiu non novit, sicut ilie etiaiu nondum novit, sed non est vil\' malus et multo minus proditor, nisi per calumniam ab adversariis suis opprimatur. Quo plus taeoas eo melius est, nisi ad loquendum sentias a Spiritu Sancto to impelli, Veritas nostra nusquam adhuc locum reperit, singulariter vero nulli parti magis, quam illi quam nosti, odio est. In causa mea expcctabo, quid mihi vidua ab Eussum rosponsura sit ad meas literas. Interea vos quantum poteritis promo vore cam non dosistotis. Nova, quae mihi sig-nificas, contraria hic accepimus et sane arbitror. Gallos plus in illis locis daturos oporam, ut se do Antverpionsibus vindi-cent, quam ut oos a vicinis hostibus liberent. Misoreatur tandem Deus nostri, cui soli rolicti sumus. Amon. In ejus quoquo gratia vivo et vale cum omnibus tuis. Da oporam, ut filius tuus fundamenta sua bene addiscat, postoa cam filio meo ad-juncturns sum, ut apud eum adoloscat et in studiis suis pro-grediatur. Do Thooderici 1) Coonders filio responsum tuum ex-pecto.

Speier, 1 Mui 1583. Salutem. Nobilis praestantissime domino. Quas literas ad 1) Diiss hier cin Irrthum vorliégt crgicbl dio Anmerkung 1 Scitc 120.

129

130

mo Gandavo 31 Mart, stylo novo dedisti, cas ego hie Spirae 28 Apr. stylo voteri primum accepi. Quod a me scire doside-ras, porieulosum est Uteris eommittere. Quin et res ab eo tempore , quo litorae tuao scriptae sunt, in eum statuin venerunt, ut justao nostrae sollieitudini vix ullus amplius locus sit. Quod-que majoris adlmc momenti est, sub hoc Dei judicio quod contra no\'s ot totum mundum coeptum est multa plura se of-ferunt, quibus instruimur, quid fugere quam quid ampleeti nobis oxpedit. Nihilominus non possum omittere, quin aliquid Uteris tuis respondeara. Inprimis vero in genere te scire velim, metura, quom olim ex Uteris meis cognovisti, nunc esse longe graviorem, patefacta in hoc negocio Dei voluntate. Id quod amicos quosdam suramos statim intellecto illo casu non celavi. Quamobrem primam illam vestram resolutionem probo, atquo utinam in ea perstitissetis! Contraria opinio illius, cujus mon-tionem facis ox quo fonte proveniat, quid attinet reforrem, sed nec illam resolutionem oousque tantum probo, quousque in li-teris tuis signiticas, verum in perpetuum. Ad cujus contrarium quia ot olim patientiam me habere oportuit, eventumque illius una cum aliis viris bonis expectaro, ita ot nunc si suum oll\'oc-tum denuo consoquatur, patienter expectabo, quonam illud Dominus postea directurus sit. Nihilominus de exitu manet in animo moo idem metus, quem ab initio habui. Rationes moas ex prioribus Uteris repete, ad quas multae aliao accessorunt, quas aliis amicis meis jam ante communicavi. Dabo operarn, nt earum exompla tibi illic communicentur. Nam ego charta-cea mea Coloniae reliqui. Quod scribis, fieri debere, id jam factum esse intelligo, de quo laetor. Principale Deo commen-dare debeo, satis perspicis, quo ego inclinem. Ambiunt nos multi, sed nec Deum nec nos respiciunt, verum so ipsos.. Ita-que frustra iis confidimus, cum se Dei irae magis ac magis obnoxios reddant. Cujus manus ad doprimendos tales in qua-vis parte non ad oxtollendos eos extenta est, et apparet brevi omnium partium principes ubique terrarum in se mutuo insur-recturos, cujus jam initium in ditione Coloniensi coeptum est, quod tale esse arbitror, ut ante ejus belli finem vix quietein aliquam consecuturi simus, verum durante eo fieri poterit, ut

131

media aliqua Dominus oiforat, quibus nonnihil a umlis nostris respiremus. Praecipua irae Doi causa non attenditur atquo illa in nulla civitato tnagis, quam in vcstra viget. Idcirco ab oo tempore, quo Danaous libellum edidit ilium, cui titulus est: «Apologia sive orthodoxa orthodoxae Patrum sententiau do adoratione cavnis Christi dofensio,quot; veheraenter civitati vostrao metuere coepi. Nam libellus mag is impius ac rebus nostris pernitiosior nunquam editus fuifc. Scripsi contra sentontiain ipsius prolixissimam ad eum epistolam, sed quam non trans-misi, quia priori raeae epistolae respondere noluit, scripsi etiam alias quasdam ad alios, in quibus vera causa malorum nostro-rum ostenditur, quas simul junotas transmisi ad amicum quen-dam meum, virum nobilem et jurisconsultum, Dominieura a Burmania, qui nunc Antverpiae agit in domo Osterlingica, domicilium alioquin suum una cum parentibus Harlemi in Hol-landia babet. Quod si harum literarum desidorio tenemini, permitto vobis, ut illas ab eo petatis, cum sciat me non occul-tare eas, sed cupere, ut in omnium bonorum virorum manus veniant, non gravatim illas communicabit. Sed rodeo ad par-ticularia tua. Scribis morbum videri incurabilom, voruin est coram nobis, sed coram Deo res longe alitor se habot, ubi ille inceporit mnjori nos luco invisero, quod tempus gratiosao visi-tationis ipsius, qua ecclesiam suam secundo colligat ot aodiS-cabit non proeul abesso vidotur, tum externa quoque curabun-tur. Interea qui potest consilium illud Esaiao sequatur (c. 26 v. 20); »vade populo ini, ingredero in cubiculum tuum et claudo ostium tuum post to, quiesce paululum, donec transoat ira Dei.quot; Nunc tres partes civilatis magnae dominatum habent. Apoc. 18, 19 et ad summum tres impuri spiritus similes ranis pervenc-runt, spiritus inquit Johannes , daomoniorum, edentos signa, qui abeunt ad roges lerrae et totius mundi, ut congregcnt cos ad prae-lium magni illius diei Dei omnipotentis. Adde ad horum locorum intelloctum vaticinium Esaiae cap. 19, cum quo conveniunt quoque verba Domini: Matth. 24. Pergis deinde singulorum conatus et sententias referre, sed qui talcs sunt, ut prophetias illas confirment, nihil autem nos adjuvant. Subjicis: sumus igi-tur sine resolutione, quod verum est, ot crimus tamdiu, doncc

132

non uliter ad Dei voluntatem nos conformeinus, qua de re in praefatione actis paciiicationis praefixa aliquid dictum est, et latius in supradictis epistolis ostenditur. At cum politicuin aliquid a me expeetes, scias non habere me in externa religione melius, quam si obtineri possit, ut illud generaliter observa-retur, quod olim tibi et Petro Hyporphragmo scripsi et latius a me iterum in una ex illis epistolis oxplicatur, sic enim ira Dei nonnihil adversus nos leuiri possit, quae nunc per falsas undiquaque doctrimis magis ac magis irritatur et acconditur. Deinde si respectu magis ad Doum habito, quam ad homines, omissis iis, in quibus hactenus atque etiam hodie fiduciam po-nimus et omisso studio opinionum, quae non justitiae sed fidei sunt. Populus ubique primum inter moenia sua, et qui aunt unius provinciae inter se mutuam concordiam foverent et sta-bilirent ad sui defensionem et conservationem, adventumquo Domini submisso et patienti animo expectarent, praecipue vobis riandris cogitandum est, qui sint illi duo lupi, qui mammas fbeminae vestrae sugunt, et quales sint illi, quibus di adema vestrum imponitis. Quod vero ad vicinos attinet, utinam utrin-quo allaboraretur por populum , duin populum dieo, nobilltatem praecipue intelligo, ut sine respectu principum nam super bis suo tempore ex Dei voluntate constitui poterit, ipsi inter se de pace per viros bonos agerent, salvo cuique populo suis le-gibus, suo jure et religione usque ad illud tempus, quo Deus majoris concordiae et conjunctionis causas daret, vel quieti nonnihil restituti, de eo quod in commune utile est, melius cogitare queatis, satis enim jam utrinque destructi estis, satis diu mutua in vos odia ex causa non justa exercuistis, utrinque deinceps operam daretis, quo vel per gratiam, vel quovis alio modo a destructoribus vestris liberaremini, si secundum id obtineri nequeat, observetur saltem primum, nee tum mihi prior illa reformatorum sententia, quam cx-ponis, displiceret, sed spero progrediente illo belle Ger-manico, melius aliquid oblatum iri; utinam modo in gratiam cum Deo ipso redire possemus, a quo vos theologi vcstri per ignorantiam magis uti spero, quam per malitiam, quam longissimc avocant. Haec habui, quae in praesenti ad literas

tuas rcspondonda esso duxi, quae ut in bonam a mo partem et tu et alii, quibus oa communicabis, aecipiatis rogo. In hoe Dei negocio ngnosco meam infantiam et imperitiam, q\'ia-proptor ipsis rebus agendis hactenus adjungero mo non aus:is fui, nee adhuc audeo. Bene valo, vir amantissime, in eo, qui nos dilexit homine illo Josu, qui una cum vorbo est Christus filius Dei vivi, Dominus et Deus noster, non eroatura, ut Da-naeus impie vobis ad perniciera vestram persuadere conatur.

Salutem. Ex adjunctis literis intelliges, vir clarissime, quid mihi Huldricus ab Eussum scribat 1), et quid ego ei respon-derim. Te tamen et Fridericum nostrum rogatum vole, no ob id desinatis, quid sit de hypothecis illis inquirere, nee efficero gravemini, ut omnium instrumentorum copias habeant. Si forto malunt tecum, quam cum Frederico agere, tum eandem tibi auctoritatem tribuo, quam illi dedi, imo vero ampliorem tibi his literis concossam volo, ut id videlicet meo nomine facias, quod tibi aequum et justum vidobitur. Ad literas tuas ultimas jampridem tibi respond!, et in novis in dies cortiora expecto. Est hie deputationis dies, ad quem elector Coloniensis etiam sues misit, cujus legationis caput est baro de Winenberg, filius major judicis Camerao, qui ad adventum filii altero die urbe hac excesait, alioque profectus est. Jam forte novus episcopus a capitulo electus est, dies enim electionis constitutus est 22 hujus. Qua facta non omittet illo quicunque ordinatus fuerit, etiam suos legates incontinent! hue ablegaro. Ibi tum crumpat necesse est, quo Protestantes omnes inclinent. Pontifieiorum mens et voluntas satis nota est, sique illi persistant in ea cu-

133

jus hactenus fuerunt sontentia, futura ost scparatio ct deputa-tionis dies, ([ui praecipuis Imperii controversiis, quibus in coinitiis finis iinponi non potuit, decidendis destinatus est, nullum eflectum consoquetur, ex quo deinde non nisi seditiones et bella criri poterunt. Edidit non ita pridem amicus quidam noster Prognosticon aliquod, cui in plaorisque assentior, ejus unicum tantum exemplar liabeo, quo nunc omnibus ibi amicis satist\'acere cogor. Quamobrem oblato hoc nuncio, qui Bremam proficiscitur, mitto illud ad Bernhardum zum Boene, eum ro-gavi, ut perlectum tibi mittat. Tu porro dabis operam, ut ad praesidom Aysma veniat, dignum enim lectu est. Nomen auctoris verum est lioeslin, medicus zu Hagenaw, cujus profes-sionis ex lectiono libri facile intelliges. Idem Coloniensi pros-perum successum vaticinalur, sod ista pro hac vice sufficiant. Sum enim ob alia quaedam negotia occupatior. Si ad domi-num Aysma scripseria, rogtibis eum meis verbis, ut et ipse et deputati nostri excusatum me habeant, quod illis nihil rerum novarum scribam. Expecto enim ut certi aliquid ipsist signi-ficem. Quae vero tibi hactenus scripsi, ea quoque, si consul-tum tibi videbitur, illi communicare poteris. Valde perplexus sum postquam inviserim acidulas, quod proximo mense futurum est, et absolutis nundinis, quae 7 Sept. incipiunt, an hue redire, an vero alio proficisci me expediat. Dominus Jesus suam mihi voluntatcm aperire dignetur. In eo vive et valo cum charissima conjuge et liberis, quos ex me amanter saluta-bis. Si Embdam aliquando veneris, admoneas quaeso dominum Paulinum secretarium, ut in nundinis proximis remittat mihi scripta ilia, quae ei communicavi, non enim mea sunt sed al-terius, qui ea saepius jam a me repetiit. Otium mihi non fuit, ut ipse ad eum scriberem, plurimumque eum meo nomino saluta.

134

Nobilis praostantissimc domino. Litoras, quas Dignitas tua nomine optimao et piissimao matronao, matris tuae ad mo 15 April, ox lendleth dodit, eao hie mihi Spirao 21 hujus rodditao sunt. Ex illia ot mortem patris tui fidolissimi olim fautoris ot amici moi, quom ogo vieissim summa semper observantia amoreque prosequutus sum, ot omnium vestrum justum ob mortem ejus dolorem intellexi. Quo nuncio in initio supra modu n commotus ot eontristatus fui, vorum postoa in me reversus atquo praesentis temporis statu, quo judicium Dei adversus mundum coopit, considorato, inter eos potissimum, qui so ncgociis publicis subtrahoro noqueunt, longo feliciores eos esse duco, qui mortui sant, quam qui in vivis manont. Sunt enim gravia tempora, et bujusmodi nogocia, in quibus facile quis impingit ac labitur, instantquo longo adhuc graviora tempora, quam quae bactenus cxtitorunt, eaquo ab una gento ad aliam transibunt. Ideoquo nulli melius est, quam vol esso in Domino mortuum, vel ut sequatur consilium illud Esaiao c. 26 v. 20 »vade populo mi, ot ingrodoro cubiculum tmiin et claudo ostium tuum post to, quiosco paululum , donee transeat \'ra Dei.quot; In quam sentontiam plura scriborom, nisi piotas matris tuae et vestra omnium osset mihi perspocta ot cognita; qua freti, adhibitis precibus ad Deum, ao sacrae scripturao lec-tiono, id quod vobis ex Doi amoro ot voluntate accidit, facile superabius. Quod ad mo nttinet non ignoratis, quanta fide ot diligontia somper conatus sum patri vostro, cui Domi-nus pro sua misoricordia gloriosam resurrectionem cum omnibus sanctis dare dignotur, gratificari ot inserviro, eandem fidem ot diligentiam vobis, si qua in re moa opera indi-geatis, ox toto animo moo praestare paratus sum, adeo ut non gravabor etiam ad vos descendere ubi talo aliquid in-ciderit, quo ros vostras consilio meo juvaro et promovoro potoro. Hoc do mo vobis firmo persuadote. — Venio ad nogo-cium meum. Do hypothecis meis libenter intellexi, quae scri-bitis, sod tandem rogo, allquam super lis inquisitionom tiori;

135

136

non dicuntur venditae ex aliqua nocossitato, sod pormutatao cum aliis bonis cum commodo vestro. Nee factum hoc sic ac-cipio, quasi fraudandi animus in co quoad meam personam adfuerit. Nam non praevidit parens ros publicas in eum sta-tum, in quo nunc sunt, aliquando venturas esse , et tanta erat inter nos tune temporis animorum conjunctie et familiaritas, ut forte putaverit, noc damnum se mihi nee oftensionem ali-quam ex permutationo allaturum. Nihilominus utcunque se haoc ros habeat, si rerum talom pormutationom initam osset, tum ro ipsa id actum est, quod fieri me inscio non dobuit. Nam in bonis, quae loco hypothecarum moarum recepta sunt, non habeo jus aliquod, et quod haboo in hypothecis meis, id contra tortium persoqui cogor, aut brovi per praoscriptionom expirabit. Ita fiet tandem, nt nisi praevidero, damnum mo sontiro necesse sit; veruntamen visis a vobis instrumcntis at-que ex lis eognitis hypothecis meis, si mihi afRrmavoritis eas-dem illas hypothocas esse adhuc in dominio vestro, sufficiot mihi vostra assortio, nec aliam probationem postulo. Quod si non sunt, tum rogo patiamini me hypothocas meas persoqui, nec alitor mihi consulito, no hoc non tam croditum, quara de-positum et ego et filius mens in nostra necessitate amittamus. Scit enim optima mater tua, quo animo et fine pocuniam ipsis meam concrediderim, quomodo etiam ipsimet roditus et hypothocas pro suo arbitrio constituerint, et quam moderate me in o:dgendis ois semper gessorim, quamdiu aliunde mihi suppetiit honesto vivendi ratio. At hoc rerum statu, quo munus publicum obire reformido atque in hac corporis mei infirmitiite, ob quam parum ad laborandum idoneus sum, diutius carere rodi-tibus illis non possum. Quamobrom si mo a porsocutiono juris mei desistore vultis, tum hoc agite, ut eorum solutio in futurum mihi fidelitor cavoatur et praestotur, atque nunc pro hoc anno officiose et amanter rogatos vos volo, ut oosdom roditus Francofurtum mihi per mercatorem aliquem Embdonsem in proximis nundinis autumnalibus transmittatis. Nam si helium illud in ditione Colonionsi perduraverit, txistimo melius esse, me hie in suporiori Germania vel alicubi alio in loco por-manere, quam Coloniam rodire, cul civitati ox justo Dei judi-

cio magnam plagam imminero motuo, Quod ad cossos vel jam aliquot annis non solutos reditus attinet, paratus sum hoc fa-cero, quod nuper scrips!, et in rebus aliis, in quibus meum consilium ot officium utile vobis esse poterit, ad id praestan-tlum me promptnm semper et paratissimum esse invenietis. Copias intrumentorum meorum hinc mittere vobis non possum, quia ad manus ea bic non habuo, sed scripsi ad doctorem Kem-bertum Ackema, ut accipiat illas a procuratore meo atque de-scriptas una curn bis Uteris ad vos transmittat; vir probus est et integer, qui aeque vobis atque mihi favet ac gratificari postulat. Haec babui, praestantissime domine, quae ad literas Dignitatis Tuae rospondorem. Usus sum lingua latina, quod ea mihi sit familiarior et obiit Germanicus meus scriba, cnjus opera in Germanico idiomate uti soleo. Dominae matri tuae vobisque omnibus salutem, pacem ot consolationem a Christo Jesu Domino et Doo nostro postulo. In eodem vivite et valete.

1. U. doctori domino et arnico suo honorando. Lier in Oestfriesland. Cito, ciio.

Salutem. Literas, quarum bic babes premissa exempla, proximo ad aedes nobilis viri a Kniphauson per nuncium Bremensera misi una cum Uteris, quibus rogavi cum, ut illas ad vos per unum ex famulis suis procuraro vellet. Id ita factum esse omnino confido. Nunc quod significom tibi non habeo aliud, quam quod ex binis Uteris, quas invenies praesidis Aysma 11-tcris alligatas cognosces, unae ad Gandavensem datae non de-bent cuilibet communicari, quare si eas descripsoris cavebis, ne in vulgus veniant. Idem admonui praesidem. Non obsig-

137

navi literas illas sicut nee Prognosticon, ut legere possis, sed loctas tu qnaeso obsignate, ot por proprium nuncium Leover-diam transmittito. Ibi nuncio salarium suum liberalitor oxol-• vetur, sicut jussi. Otium non tuit nobis literas illas saepius describeneli. Absto ad priores responsum quotidie cxpocto, at-que etiam consilium, quo me absoluta curationo conferre do-beam, nam Coloniam hoc rcrum statu redire non audeo. Ut causa moa tibi sit commendata summopere rogo, atquo ut reditus hujus anni in nundinis habeam instaro apud eos non dosines. Bene vale vir amantissime, nxori et liberis omnem a me salutem.

Salutem 1). Valdo avoo scire quomodo negotium succedat cum Euzummanis. Itaque in dies tuas oxpecto literas. Misi B. nupor duos libellos viri nostri. Nunc tortium corrigo et fere absolvi, cui titulus est: »Theologia Germanica.quot; Porgam tunc ad alios, vel si ita vobis videtur, etiam in aliis evan-geliis et epistolis. Annotationes Bezao examinabo. Isla doc-trina omnium calamitatum nostrarum causa ost, tam ab una quam ab altera parte, communis onim utrisquo est; Christus iterum notus fieri debet, sed ubique magis ot magie, obscura-tur. Hinc tam gravis poena, quae nunc bic, nunc ibi vigot, oportet ergo, ut cum patientia eventum expectemus. Nihil mihi adoo dolet, quam quod unquam mo partium studiis in-terposuerim, postquam etiam neutra, sed nec ea quae melior

138

pars quidom esse videtur salutaribus consiliis ac cum voluntatc Dei conjunctis acquioseoro voluorit, ut nihil divinum, ex Doo soiliüot ipso, iti tlioologiam suam rocipiunt, ita consilia quoquo huinana sunt, lioo est.: mala. Misoreatur nostri Dominus ct uudiquc nos a Malo illo cjusquo miuistris liborot, illorum vero, qui ignorantia peccant, en-ores tum ipsismet tum aliis aperiat ct eorrigat. Si scripta ilia aliis ostendisti, non gravaberis milii significare, quid do iis sontiant. Ilaec satis. A nobili ab Old. din nullas accepi literas. Dominus a Knipons ante bieaniuiu milii bovcra promisit, is milii admodum nunc gratus essot. Quare si incidoris in seoretarium ejus Ehoidanum, ut eum illius ad-moneas, cum modestia tamen, rogo. Cnpio enim iterum pro-priam familiam alure. Cum dominus Holt, proprium ad gene-rosum comitom nuncium mittoro vellot, accepto calamo haec pauca oxaravi. Mocum omnia mediocriter sunt. Ita confido etiam tecum esse. Occupationes meac sunt tantum do Christo Domino, ejusquo regno. Subindo consilium aliquod a mo pe-titur: Inde utcunque mo sustinco cum iis, quae ex patria ac-cipio. Filius mens Basilaoae est, habitat cum quodam Gallo, cui nomon est Curio, ab eo nonnihil in lingua Gallica institui-tur. Ob pericula ot corruptos mores, qui ubique sunt, non audeo cum longius ablegare. Jam aptus est ad gradum acci-plendum, licct aotate nondum sit 18 annorum. Statura mo fere aoquavit. In Gormania omnia adhuc quieta sunt. Bene vale vir amantissimo in co, qui nos diloxit, Christo Domino et Deo nostro, uxori ot liboris omnem a mo salutom et amorem.

139

Salutein 1). Non orat, quod nunc scriberem, sod cnm hie nuncius jam dim mihi notns seso offerret , simul otiam para-tiis esset bovem mihi adducero, quem anno praeterito a nobili ae generoso domino a Knipens, barone in Vogelsang etc. ae-cipere debebain, non potui omittere, quin hoc tibi signifiearem, ut si oecasionem haberes honesta aliqua ratione, uni ex ipsius ministris hoc meum desideriun: aperiendi, ita facias, ut ipse-met seribam ei, aut amplius interpellem, cum pudor pvohibet; otiamsi nihil exigerem, quam quod mihi pro labore meo debe-tur, sed nee te hie quicquam agere velim, quam quod honesto et commode fieri possit. Nolim dominum ilium offensum, quem propter singulares dotes, quibus preditus est, diligo. Caetera in precedentibus literis meis. Beno vale, fidelis et amice in Christo Jesu dilectissime, uxori et liberis omnem a me salutem et amorem. Avide expecto literas tuas propter negotium illud Eussumanum.

Singularo quod scriptum volui, cognosces ex literis ad B. 2) da-tia, propterea apertas eas reliqui, quas ubi legoris obsignos ad ilium quam primum transmlttas. Iterum vale. Habito nunc int hoff von Niewonar.

140

Salutom. Quae in his Uteris scripsisti gratiora mihi sunt, quam cum mundana nova indicas. Dominus Jesus omnia in vobis suo Spiritu majora et illustriora faciat. Amen. Dum tu aliis tua gratia servis et prodes, scias certissimum esse indicium, te a Domino ad vitam aeternam electum esse, quod inter istas calamitates maximae tibi consolationi esse debet. Quod ad meas epistolas atiinet sporo te illas in ordinem ilium, quern tibi praoscripseram, redegisse, simul etiam omnia in omnibus delevisse. Nam et hoc a to petioram, praecipue ox ilia causa, no mo vol moos in periculum aliquod conjiciam, antoquam do Dei voluntato et promotione certior, quam adhuc sum, f\'actus fuero. Ad scribondum et cdendum in publicum longe alia vocatio roquiritur, quam dum privati alii alios instituunt. Quapropter induci nondum possum, ut sinam, opistolas illas vol quae alia scripta mea sub nomino moo odi. Set etsi edi sino nomino doboant, praostat, ut omnia simul in unum volumen conjungantur, deinde addatur iis libellus illo do Christiano homine, quern nupor misi, una cum »theologia Germanica,quot; quam proximo mitlam. Nos ibrmidamus nomen tanti viri 1), sed indo id accidit, quia officium ejus ignoramus, quanquam mi-nisterium ipsius in lectiono librorum ejus efficax omnes invo-niamus. Quid mihi ante multos annos do illo patefeccrit Dominus, in medio relinquo, sed sunt alii, quibus olim graviora do oodem revolata fuorunt, quorum tostimonio, quod scriptum domi habeo, commotus fui, ut otiam sententiam nostri S. 2) scire cupivorim, quam is ad mo transmisit, eamque visum mihi est tibi quoquo communicare in eum finem, ut paulo fiamus audaciores in nomino nuntii Dei profitendo, et ut sciamus non tam nostra, quae ex ipso mutuavimus, quam propria ipsius scripta oloctis profutura. Utinam ad hoc tantum mo Dominus

141

idoneum faciat, ut possim scriplorum ejus vorus interpres osso, quam beatus essoin, si in hoc munero a Domino confirmaror. Itac^ue ut ad literas tuas rodeam, non dobos initium a niois lit oris potero, qui nullius mibi ministorii conscius sum, sod hoc solum ago, quod et vos, ut quicquid sub ministerio illius viri a Domino consecutus sum, id condiscipulis mois in scliola Spiritus Sancti communirem, utque lootioueni moam cum illis rope tam. Alioquin quam vollom vorum osso quod scribis et optas, sed fallores nimio moi amoro ot studio. Quaro rogo, ut omnia sinas manore adhuc in oo statu, in quo nunc sunt. Instat propo diem tempus, quo Dominus melius sciot doiiis suis pro-priis in nobis uti, quaui nos ipsi scimus. Sod quicquid V. D. 1) vel S. edi opera V. n. K. possit non dissuaserim. Sod haec satis. Supra modum sollicitus sum, quo rospublicao ovasurao tandem sint. Incipio paulatim animadvertero, cur Deus tantum succcssum alteri parti det, fincm, inquam, videor mihi intelli-gero, sed quousquo hacroo adhuc et quomodo Dominus judicium suum absoluturus sit. Undo etiam celare to non possum, mo magis adhuc inclinaro, ut pax tolcrabilis aliqua cum rege nostro inoatur, quam ut novum foedus ad continuationcm belli cum ullo alio sanciatur. Quid nuper scripsorim ad M. 2) nostrum ox adjunolis litoris cognosces, amplius quod scribam non haboo, nisi quod OrdingenS) proditiono capla sit. In quot;VVesiphalia propter religionem tumultuari quoquo incipiunt. liene vale vir amantissimo in eo, qui nos dilexit Christo Domino ot Doo nostro. Omnibus vestris omnem a mo salutom ot amorcm. Novis nnptiis omnia fausta et lolicia procor.

Köln, 1 Sept. 1584. Salutom. Amplissime praoses. Jampridom litoras tuas accepi_i

142

143

Intorca varia ucciderunt, quao otiam ostendunt Doi do utvoquo Cyro nostro judicium. Nos homines secundum carnom non nisi liumana intolligimus, hoc est, mala. Quaio ut bonum aliquod statuatur, id a Deo, qui solus bonus existit, petendum est. Non potuit ab initio Galli electio mihi probari, et cansas, qui-bus motus tui, frequentibus litoris mois tum ad te, tuin ad alios amicos declavavi. Modus etiara agendi in altoro, cui omnia bona semper optavi, mihi displicuit et erat Doi voluntati et consilio, quantum ego judicare potui, contrarius. Sod quia propheta non sum, nec etiam in auctoritatc aliqua constitutus, non nimium consiliis et factis illis adversari debui. Quanquam nescio, quomodo mihi dictaret animus meus cum eventum, quem proh dolor cum utroque cernimus sequuturum. Eratque et causa sola, licet morbum praetexerem, qui aliquis erat, sod non tantus, donegatao a mo legationis ad Comitia. Sed haec jam facta sunt, ncc omendari possunt. Utinam Dominus post-hac Ordinibus nostris meliora consilia suggerat, melioremquo modum regendi in omni pietate et justitia ad communem sa-lutem et prosperitatem clementor ostendat. Tradidit nos Dcus in manus regis duri. Idem rogandus est, ut tollat eum o medio , vel animum ipsius ita leniat, ut pacem nobis restituat, et sinat unumquemque pro sua conscientia Deo servire. Quam-diu armis res agitur, lux divina paucis exorletur, et sine ilia ad voram Dei ct Domini nostri Jesu Christi cognitionem non porveniemus. Quicquid nobis hie in contrarium persuademus in cognitione Dei et Christi haeremus adhuc in mediis anti-christi tenebiis et sordibus. Ita partem otiam nostram cum illis accipimus, nec meliores sed doteriores in dies fimus: quin etiam frustra jugum ejus excutore conamur, quamdiu aliquid ipsius retinemus. Sed quis credit auditui nostro ? Indo etiam accidit, frustra nos auxilia apud homines quaorere qui succur-rendo et sibi et nobis iram et poenam Dei augent. Do vera pietate ot justitia restituenda nulla prorsus cura est. Imo etiam vostri prohibent, no illi libri in lucem veniant, per quos Veritas , quam reliquao virtutes consequuntur, melius cognosci pos-sit. Plantinus nullam conscientiam habot in quibusvis etiam perniciosis libris imprimendis, qualis etiam Justi Lipsii profes-

soris vestri libcr ost, »clo Constantiü,soil «t salutarom ali-quem libram imprimat, ibi millo praetexit oxcusationcs 1). »Dus Hauss dor Lioboquot; coram Doe possuudat et privata ot publica, otiamsi contrarium illi prao se forant. Ex altera parte cognos-cimus antLchristum, sod in nestra nondum ita notus est, ot ost tamon. Quid igitur boni sperari potest ? Inoidit in mon-tem inoam saopius, an non praestaret, Ordinos inter haec mala super pace ineunda cogitaro. Vestrao sano provinciao magnum onus inoumbit, nam ab ea vicines omnes dependent, ol tamon perditis nobis vos salvi esse non potostis, qui intus aoque di.s-cordiis et factionibus, quam nos laberamus, In commune vero aequiores conditiones obtenturi esscmus. Quid mnltis? Quod ad me attinot, in dies magis abhorrere incipio ab eo belle, in quo nos pordere semper plus quam vincere necesso est. Prao-vidit aliquid boni de nobis Dominus, sed Spiritus oris Domini, non arma confieient antichristum. Hic sub crueo et pace pio-rum opus suum peragit. Cum in gratia viduae Siegens iterum mihi scribondum esset, haec prins mihi in mentem venerunt, quae in bonam a me partem accipias rogo. Sollicitus onim sum de communi nostra salute, sod in inodiis eligondis utinam ex Deo aliquid certi haberomus etc.

Salutem. Quis rerum nostrarum status ot successus sit, cum juste doloro vident omnes et oxporiuntur. Sod non omnos ad causas attendant, quibus in lias angustias ubique redacti su-mus. Cunctas hic commemorare ot praecipuo politicas non est hujus leci, estque hoc a me jam ante, cum res cssent moliori

1) Anmcrkung AlbaJa\'s am Rauclc; „Tales sunt plaoriquo c ui in IIol-laudia hodio gubcrnant.quot;

144

145

loco, litoris ad amicos in omnibus provinciis datis praestitum. Caotorum unam nunc causam uttingam, quae apud Deun!, ao proindo otiam apud vere fidolos ot thoodidactos maxima est. Postquam in externis idololatriis et caoromoniis prioris temporis nonulla Deus aperuissot, ea cum admiratione et gratiarum ao-tiono, prout aequum orat, mnlti pil exeeperunt; praecipue fun-damonto illo constitute, non in externis vel elomuntis mundi hoc ost, in aqua, pane ot vino, vol in ullo opero humano, (|uibus ante decepti eramus, Deum vel salutom nostrum esso quaerendam, sed in solo Christo, qui unicus ost inter hominem et Deum in Spirito Sancto suo reconciliator ac mediator; imo qui factus est nobis sapientia a Deo, justitiaque et sanctifieatio et rodomptio. Obortis postea inter eos, qui i\'acem nobis ad earn, quam dixi, cognitionem protulorunt, disputationibus, vol potius contentionibus, omitto roferre do quibus rubus, quae satis vobis cognitae sunt, sed jam pleriquo sibi persuasum ha-bebant; ovasisso so ox toncbris prioribus, leniores eas quam dobebant, aestimantos; non ignorabant tamen sicut scripta oorum ostendunt, antichristi cam doctrinam esse, hoc est a dracone illo rufo profoctam, qui bestiao il!i virtutem suam ot thronum suum ot potestatem magnam dodit; debuisset orgo quaelibot particula doctrinae istius, qualis ab ultimis seculis fuit, sus-pecta iis fuisse, sicut otiam nulla est, quao non aliquo veneno infecta sit. Sod ut dicoro cooporam, obortis illis contentionibus rnulti ox iis o coolo in terrain recidernnt, o spiritualibus torreni, o thoodidactis scholastici doctores rursus facti sunt, amisso splrituali judicio, si non ut illi creaturas essentialiter in Deum fecerint, tamen creaturas Deo conjungere et permis-core ad justifiuationem hominis incaeperunt. Quin otiam major pars oorum, quod praecipue dolendum est, non potuorunt so ox illis erroribus et tenebris, quibus antichristus Christum regno suo deturbavit, imo quibus omnibus cognilio Christi ac ecclesia Dei e medio sublata fuit, extricaro. Nihilominus misoricors Deus, qui suum clementissimum secundae visiiationis opus rolinquero noluit, praoter illos, duos nobis testes dodit, qui do Christo ot do omnibus iis, quae ad regnum Dei pertinent pure et sincere ex rovelationo Spiritus Sancti attestati sunt, sed si-

146

cut Christus ipso, ita noc testimonium corum de illo, 110 apud eos quoqne, qui ot ipsao tubao Dei fuerunt, locum invenire potuit. Nondum enim satis plerisque antichrist us notus fuit, atquo ita do Christi cognitiono non admodum illi sollieiti fuo-runt. Dobuit, igitur antichristus erroribus et scholeribus suis magis ac magis innotescere, dobuerunt, inquam, et sacerdotum et principum animi, similiter dcctrinae et moros eorum, qui adorant bestiam illam, exponi omnibus ot aporiri, ut sic ad Christum animi eloctorum accondorentur, ejusque desidorio li-berationem ardontibus votis et precibus ab antichristo peteront. Quid fit hodie ï Ea quae pro oculis sunt referre suporsodoo, sod hoc dicore volo, non posse iis fooliciter cedore, qui aliquid antichristi retinont: imo qui in eo, in quo ille dominatur contra Christum, idem docont et sentiunt. Nam quomodo ibi non par osset poena, ubi pariter Christus injuria afficitur, et major adhuc ibi, ubi plus gratiae et lucis accoptum est. Ad quid hie dies visitationis Dei sorvit? nisi, ut antichristus patofiat ot patefiat in eo potissimum, quod Christo oripuit ot sibi arro-gavit. Hoc vero praediti illi duo testes singularitor hoc tempore praestiterunt, sed locum apud mundum non invenerunt. Hinc ealamitates nostrae, quao otiam finom non sunt accepturae donec prophotiae eorum satisfactum fuerit, hoc est, donee Christus sic docoatur ot predicetur, prout illi do eo attostati sunt. Sod ne nomina oorum ignorotis, sunt Valentinus Orato-aldus et Caspar Schwonckfeldius. Illius scripta pauca in lu-ccm vcnemnt, quod invidia quorundam publico post mortom ejus oxusta hierint. Hujus vero scripta multa exstant, sed non omnia, quia praelum illis ubiquo interdictum est. Varum cum hie vir non nisi in sua lingua soripscrit, quao non potest ab omnibus vobis intelligi, volui in gratiam vostram ac aliorum quoque, qui voritatis apud nos studiosi sunt, exiguum hunc libellum, qui et cygnea ipsius cantio fuit, utpoto, quem paulo ante mortom suam conscripsit, in linguam latinam transforro, ut ex hoe saltem libollo cognoscatis, quomodo so habeat istius viri doctrina, quao tanto hodie apud omnium occlosiarum doctores contomptui odio et oxocrationi oxistit. Est tam an coram Deo doctrina illa unicum voritatis ehristianae testimonium, a

qua doctrina , quamdiii nos alicnamus, tamdiu antichristi jugura non excutiomus, noo a poenis ejus liberabimur. Si vero Do-minus per gratiam et lucem suam earn nobis aperire dignatus fuerit, aberrationes nostras non solum in rebus occlesiastiois, sed etiam in politicis agnoscemus ac corrigeraus. Deinceps per communes proces de die in diem status rerum nostrarum me-lior evadet. Hoc ut fiat Dominum nostrum Jesum Christum regom ilium Dei in divina gloria et essentia supplex ovo, ejus-que gratiae Ci: misericordiae nos omnes demisso animo commendo. In oo etiam vivito et valete.

Pro typo, ut seis, te discedente ad cognatum Camminga dedi litoras, sed responsum adlmc oxpecto avidissime. Ubi in Hollandiam rodiero (quod nunc brovi futurum spero) secundo cum co nomine compellabo. Interca a domino Albada alia at-que alia adlmc scripta accepi, »medicinam caelestem¹\' a multis annis ab Andernaco medico piae memoriae latinitate redditam typisque excusam, nunc vcro a domino Albada rcvisam atquo ad gcnnanicum arcbolypum emendatam, item »ohristianum hominemquot; ab ipso domino Albada latinitati denatum, huic prefa-tionem ad ministros ecclesiarum Erisiae praefixit. Do hoc li-bello in haec verba ad mo scribit: »IIabes hie libcllum vero aureum quem promisi, olim a me translatus fuit, sed aliam nunc accepit faciem. Opto tibi et aliis piis, ut in legondo illo tantam saavitatein accipiatis, quantam ego gratia Dei in corrigondo sentii. Habeo adhuc quosdam alios translatos, et plures libonter transferam, si gratos vobis esse cognovero. Hugo autem to, no usquam nomen ejus deleas; nam est in conspectu

147

148

Doi vonorabllo. Is ot V. C. 1) sunt duo illi testes, duae illao olivao, quarum in Apoc. mentio fit cap. 11. Hoe mihi finne credo. Addidi opistolam ad ministros quam tollero vol relin-quoro ibi potoris. Utinam edi libellus illo possit et pulchriori-bus typis oxcudi, nt gratior essot; sporarem cuai multis ad voritatis cognitionum profuturum, sod prius opus est, ut correcte describatur, et ubiquo distinctionus, ut sunt cola, com-mota ot poriodi in discribondo probe obsorventur. Hoc tibi et inprimis voluntati Dei committo.quot; Haec illo. Pallitur, utscis, quod putot, sub illorum nomino voritatom promoveri posse. Novimas enim omnes prejudicata liominum judicia, et quam non sumus in toto Belgio roperturi typum pro oorum viroruui scriptis sub aporto illorum nomine. Etsi enim nobis tales sint, id tamen prejudicato huic mundo porsuaderi poterit; rogavi itaquo prolixa satis orationo multisquo rationibus, ut nominis sui claritate voritatem promoveri sinat. Posse otiam illorum virorum pleraque orthodoxica scripta (prout aureus bic libellus do christiano homino, vel ojusdem thoologia Germanica, quam D. Albada latinam quoque fecit, ot propediom ad me transmis-surus est) suis immisceri ot conjungi sub pii cujusdam viri (sine nomine) titulo, ad majorem doctrinao suae, quam in opis-tolis hisce suis proposuit eomprobationom et confirmationom ostendondam. Sic sperare nos voritatem sub plausibuli ot grato authore ot titulo facilius promotam iri etc. Quid ad haec ros-ponsurus sit, languens haoreo et oxpeeto. Nactus quoque sum hisce diobus examinationem annotationum Bozae a Remberto nostro. Ab eodem potes tu opistolam ad Cornhartium (nancisci) quae priori epistolae ad Danaeum utpoto ojusdem argumonti subnecti debet. Quod si predictam examinationem quoque de-scriptam tibi hie volis, ubi hoc cognovero, dabo oporam, ut ab oodem scriba describatur; quamquam eum jam esse laboris existimem. Epistolam, cujus ante memini, quia ad manum habui, tibi nunc una communicaro volui; ut per to prima oc-casiono domino doctori Ackema, qui cam a me petiit, similiter communicetur. Is spem mihi nupor fecit do advontu in

illas partes communis araici Albadao. Utinam turn onm una alibi offondamus. Publica incertiora et tristiora proh dolor sunt, quam ut utriusque nostrum animum occupare deboant. De et cum Gallo, absolutum imperium in provincias omnes, no Holland ia quidcm Zellandia oxcoptis ot presidum o suis in procipuis cujusquo provinciae urbibus imponi, postulante magna adhuc contontiono Delphis agitur. Nec ulla alia salutis spos aflulgot. Gandavenses, Bruxulenses, Mochlinienses cossisse hosti, sunt qui assorunt, alii negant, utut sit, extrema earum calamitas prae foribus est, sed et Antvorpiae trepidare viden-tur. His debellatis, quid de Geldria, Transisulania et nobis expectandum sit, satis intelligis, nisi miraculose Deus hostium victoriam et cursum impedierit, quod equidem propter doctri-nam et mores nostros vix sperare licet. Ad crucem itaque non praeparare necesso erit, sub qua longo pluros Dominus lucrifa-cere solet, quam si beneficiis nos efficiat, atque ntinam non durius nos atque oliam citius quam advorsarios nostros puniat ob ingratitudinem nostram, contemtumquc obortao lucis ot gra-tiae. Sed haec tibi cogitanda relinquo. Deus solus periodum nostrorum malorum novit et constituit. Is rogandus est, ut caecitatis et misoriae nostrae tandem misereatur, et secundo adjiciat manum suam juxta vaticinium Esaiac proplietao ad recolligendum profugas domus Israelis, ot dispersas tribus Jehu-dao a quatuor angulis terrae. Veni cito, Domine Jesu, veni, Amen.

Bene vale, honovande Domino ot in Christo Jesu dilentissimo frater, quom precor, ut nos quotidio in vera fide magis ac ma-gis conjungat, et utrobiquo suo spiritu et gratia nobis adsit. Uxori charisquo natis omnem similiter a me quaeso amorom, salutem et reverentiam, ut et domino Wiavda 1) ceterisque no-tis. Salutant vos officiosissimo patrueles, quibus propter relec-tionem et collationem honxm tuorum scriptorum aliquot nunc diebus adfui, item parentes mei, caeteriquo noti.

149

, ._________ ,

■

kWmm

■

Wimmmm i

■■ wlt;

....

- -

■

:amp;f

Kt»

..... •• i# # ■

rquot;quot;

■

-■■- ■ . • ....... ■ • *• ■■ ■ ■ • - - •■ ...... .......■ ■■, -