/ngt;

TOT DE KENNIS J) E R

BEVOLKINGSTATISTIEK

JAVA.

VERZAMELD DOOR

~P. B L E E K E R.

Uitgegeven door het Koninklijk Institnnt voor Taal-, Land- en Volkenknude van Nedevlandsch Indië.

\'S GRAVENHAGE,

MARTTNUS N IJ HOP F. 1 8 7 0.

Statist, et oecon. pol. Oct. \'ry O J|

/frj//

NIEUAVE BIJDRAGEN

TOT DE KENNIS DER

BEYOLKIIGSTATISTIEK

JAVA.

VKK7,Agt;n:iJ) DOOR

P. B L E E K E R.

Uitoegeven door het Koninklijk Institnnt voor Taal-, Land- en Volkenkunde van tiederlaiidsch Indië.

\'S GHA VEN II A GB,

MA IIT1NUS N U HOF F. 1 S 7 (I.

i mm

hH

6M#I

H quot;i

■ail nn

■ m

RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT

llilllll............

1409 0629

NIEUWE B IJ D B A G E N

TOT DE KENNIS DER

B E V 0 L K I N G S T A TI S T I E K

VAN

JAVA.

Thans nog geen vierde eeuw geleden bemoeide men zich weinig met de statistiek der bevolking van Java. Zelfs de Indische Kegeering, die er in de eerste plaats belang bij had, de levende krachten te kennen waarover zij ten behoeve van liet toen in volle werking zijnde kuituurstelsel had te beschikken, gaf zich geen moeite, het cijfer der bevolking met eenige juistheid te doen opnemen, Zij berustte eenvoudig in de opgaven, door de hoofden van gewestelijk bestuur haar jaarlijks aangeboden, en alhoewel het toen reeds mogelijk was, althans tot eenig bepaald inzicht te komen betrekkelijk de sterkte der bevolking in de verschillende afdeelingen, regentschappen, distrikten en dessa\'s , vergenoegde zich de Regeering met de jaarlijksche staten, die slechts globale opgaven bevatteden van de algemeene cijfers der residentiën.

Van eene regentscbaps- of distriktsstatistiek was geen sprake, dan in de. kuituur verslagen. Eene dessastatistiek ontbrak der Regeering geheel en al.

Toen ik, in 1844, en dus reeds 25 jaar geleden, mijne eerste nasporingen omtrent de bevolkingstatistiek van Java in

1

BE VOI.KINO STATISTIEK VAN JAVA.

het werk stelde, wendde ik mij vergeefs tot de bureeleu der algemeene regeering, om die stiitistiek tot in bijzonderliedeu te leereu kennen, üe bijzonderheden waren er eenvoudig niet aanwezig en hij, die de nasporingen wenschte te doen, louter uit zucht naar kennis en wetenschap, kon niet ontgaan dat hij van hoogerhand met een wantrouwend oog werd gadegeslagen.

Wat ik niet vond te Batavia en te Buitenzorg, wist ik te verkrijgen tijdens mijne eerste reizen over Java. Tn menig regentschap, in verschillende distrikten en zelfs in talrijke dessa\'s, had ik mij overtuigd van de aanwezigheid van uitvoerige en zeer tot in bijzonderheden gaande bevolkingregisters, en toen ik, in het jaar 18-16, Java van het westen tot het oosten en van het noorden tot het zuiden doorreisde en alle residentiëu bezocht, gelukte het mij, de bouwstoffen bijeen te brengen, die mij in staat stelden het eerst eene bevolkingstatistiek naar de regentschappen en distrikten samen te stellen.

Die arbeid is opgenomen in Jaargang 1847 van het Tijdschrift voor Nederlaudsch Indië, onder den titel: Bijdragen tot de Statistiek der Bevolking vau Java. Hij omvat, wat toen, niet bij de regeering, maar in verschillende gewesten, beschreven was omtrent de uitgestrektheid in □ palen van de regentschappen en distrikten, van het aantal dessa\'s, van het cijfer der bevolking van de verschillende distrikten, van het aantal Europeanen, Inlanders, Chineezen, Arabieren en andere vreemde Oosterlingen, en zelfs van deze natiën het cijfer der mannen en vrouwen en der jongens en meisjes.

Sedert 1847 heeft de kennis der statistiek van Java groote voortschreden gemaakt. Door de //Verslagen van het Beheer van Nederlaudsch Indiëquot; sedert 1849 geregeld jaarlijks openbaar gemaakt, heeft het Departement van Koloniën zich aan het hoofd geplaatst der beweging op statistisch gebied. Steeds heeft het die verslagen aan degelijkheid van statistisch gehalte doen winnen, en in de latere Jaren, toen de meer vrijgevige beginselen in het bewind waren, heeft men zelfs niet geaarzeld de uitgebreide statistische opneming van Java te bevelen en te organiseeren en door de instelling vau een statistisch bureel de verkregen uitkomsten te doen verzamelen en bijhouden.

Wie het thans op Java zich ten taak zou wenschen te stellen de daar aanwezige statistische gegevens wetenschappelijk te

BEVOT.I.IiNGSTAÏXSTIEK VAN JAVA.

bewerken, zou een hoogst gewichtigeu arbeid kunneu leveren, een monumentaal stuk voor de kennis van het merkwaardigste en belangrijkste eiland in het verre oosten.

Reeds vroeger is in het openbaar gewezen op de wenschelijk-heid, dat de schatten van kennis, op Java verzameld en nog te verzamelen, ook bij liet Departement van Koloniën konden worden geraadpleegd. Dezelfde mate van kennis toch, die voor het Indisch bestuur wenschelijk wordt geoordeeld, moet ook als noodwendig worden geacht en spoedig verkrijgbaar zijn in Nederland zelf, waar regeering en volksvertegenwoordiging, bij het tegenwoordig stelsel van beheer, zoo dikwerf op de hoogte behooren te zijn om met kennis van zaken te beslissen over aangelegenheden, waarbij eene nauwkeurige statistische kennis van distrikten of dessa\'s een eerste vereischte is.

Het lijdt ook geen twijfel of de regeering zal, binnen een gegeven tijd, tot het inzicht komen, dat zij hier te lande in het bezit behoort te zijn van eene zoo volledig en uitvoerig mogelijke statistiek van de overzeesche deelen van den Staat, en zij zal dan ook wel moeten volgen het voorbeeld van andere staten, die de statistische kennis hunner overzeesche bezittingen op ruime schaal tot openbare bekendheid brengen.

In het begin dezes jaars geroepen deel uit te maken van de \'/Commission organisatrice de la Septième session du Congres international de Statistiquequot;, vestigde ik mijne aandacht op nieuw op een onderwerp, waaraan ik reeds een vierde eeuw geleden veel tijd en moeite\' ten ofi\'er had gebracht. Het kwam mij wenschelijk voor, de hevolkingstatistiek van Java op nieuw tot een punt van meer gezet onderzoek te maken en meer in het bijzonder om, zoo mogelijk, even als in het jaar 1847, die statistiek te doen loopen tot over de Afdeelingen, Regentschappen en Distrikten.

Het was mij bekend, dat tot in bijzonderheden gaande statistieken van enkele residentiën van Java en loopende tot het jaar 1863 of 1863, in de archieven va7i het Departement van koloniën aanwezig waren, en ik liet niet na, mijne medeleden in de genoemde Kommissie, speciaal die der sektie voor de koloniën, te wijzen op het wenschelijke, dat dergelijke statistieken, maar loopende over alle residentiën en over de jongste jaren , ter beschikking van de sektie wierden gesteld.

Het gevolg is geweest een verzoek der Kommissie aan den Minister van Koloniën om de gewenschte bescheiden ter inzage

BEVOLKTN\'GSTATIS\'IMEK VAN JAVA.

te mogen bekomen, en met de meeste welwillendheid heeft de/e de verlangde dokumenten uit Indië ontboden en ze der sektie doen aanbieden.

Het zijn deze bcsclieiden, die ten grondslag liggen aan de volgende bijdragen. Ik had ze wel van verscher dagteekeniug en zeker ook uitvoeriger gewenscht, althans dat ze, wat de bevolkingen betreft, ook behelsden de cijfers van de seksen en leeftijden, de bijzonderheden van mannen, vrouwen, jongens en meisjes, even als die in mijne Bijdragen van het jaar 1847 zijn opgegeven. Intusschen zijn ze belangrijk genoeg oin een grooten stap nader te brengen tot, de kennis van den toestand in het jaar 1867, waarover ze loopen.

Na mijne Bijdragen van liet jaar 1847 is geene regentschaps-gewijze of distriktsgewijze bevolkingsstatistiek van geheel Java openbaar gemaakt. De hier gegevene sluit zich daardoor aan die welke over het jaar 1845 loopt en uit den aard der zaak dikwerf als punt van vergelijking heeft gediend. Sedert 1845 is van verreweg de meeste regentschappen en distrikteu de uitgestrektheid in □ geogr. mijlen berekend, zoodat de dichtheid der bevolking vooi\' de meeste distrikteu is kunnen worden aangetoond.

Wat de oppervlakte der residentiën betreft, eveu als die-voor het geheel van Java en Madura, zijn de nieuwere bescheiden gevolgd, die de uitgestrektheid der meeste gewesten eenigszins anders aangeven dan de vroeger meestal aangenomen opgaven van P. Baron Melvill van Carnbee. Waar, in deze bijdragen, op vroegere dichtheidstoestanden der bevolking gewezen wordt, zijn die genomen naar de nieuwe bepalingen der uitgestrektheid van de verschillende gewesten. Men gelieve zulks in het cog te houden bij vergelijking met de in vroeger jaren door mij openbaar gemaakte berekeningen van denzelfden aard (Statistisch-ekonomische beschouwingen op koloniaal gebied, in ïijdschr. Ned. Ind. 186;5 II p. 230, en and.)

üe studie van de dichtheid der bevolking is, met betrekking tot Java vooral, van het hoogste belang. Bovendien staat men hier op vasten bodem. Moge al voor meer dan één gewest de absolute of nagenoeg volstrekte juistheid dor cijfers te wen-schen overlaten, dit staat toch vast, dat de bevolkingscijfers

BEV0T,KI\\0STAT1STIEK VAN\' JAVA.

voor geeu enkel gewest te li oog zijn aangegeven. Er kan wel sprake zijn vau eeu grooter aantal bewoners dan de staten vermelden , itmar iu geeu geval van een geringer aantal. Indien alzoo de diehtheidsverhoudiiig van Java\'s bevolking uit do berekening der bestaande cijfers blijkt te zijn = 6091 zielen per

□ geografisehe mijl, dan is die dichtheid te beschouwen als eeu miuimum en in geen geval als méér dan het minimum. Men kan alzoo met de grootste- zekerheid zeggen dat de dichtheid van Java\'s bevolking minstens is gelijk 0091 zielen per □ mijl.

Wat geldt voor Java iti het algemeen, geldt evenzeer voor de verschillende residentiën, regentschappen en distrikten, en wanneer men dan ziet, dat in sommige deelen van Java, zooals in Soerabaya, Japara, Hagelen en Kadoe, de dichtheid der bevolking meer dan het dubbele bedrnagt van die van Java in het algemeen; wanneer men ontwaart dat in vele uitsluitend landbouwende distrikten de samenhooping der populatie stijgt tot eene dichtheid, van meer dan 20000 en 150000 zielen per

□ m., dan is men ten volle gerechtigd om uit die verhoudingen , in verband met de beschikbare bebouwbare gronden, te oordeele?! over het meerdere of mindere der plaatshebbende overbevolking, zonder gevaar te loopen die te overschatten.

En nu leert de statistiek van Java van 1807 deze belangrijke en onoinstootelijke feiten: dat de densiteit der bevolking die van Nederland reeds overtreft; dat die dichtheid, wanneer men Midden-Java alleen neemt (het deel beoosten Cheribon en bewesten lleiribang en Madioen , eene oppervlakte bezittende gelijk aan die van geheel Nederland) tot 10322 zielen per □ m. stijgt, — eu dat men, eenige gewesten van Midden-Java ter berekening nemende, b. v. de aan elkander grenzende residentiën, Pekalongan, Bagelen, Kadoe, Samarang en Japara (te zamen ongeveer van gelijke grootte als het Koningrijk Saksen) de hoogstbelangrijke dichtheidsverhouding bekomt van 13759 zielen per □ mijl.

De statistiek van 1807 wijst op een bevolkingscijfer, voor Java en Madura, van 15002818. — Uit het bovengezegde volgt reeds, dat er geen twijfel kan bestaan omtrent de waarde van dit cijfer als minimum, liet is waarschijnlijk dat, bijaldien overal de opneming der bevolking met wenschelijke juistheid had kunnen plaats hebben, het cijfer nog tal van duizenden

BRVÜl.KINOSTATISTtEK VAN JAVA.

hooger zou zijn geweest, maar in geeu geval geringer. Dit gekit evenzeer voor de cijfers der statistieken van vroeger jaren, en inzoover hebben ook deze eene volstrekte waarde, als zij ons leeren dat zij minstens voorstellen de toenmalige sterkte der bevolking. Wat men ook moge gestreden hebben en nog strijden over de onjuistheid dier cijfers, die strijd liep en loopt nog daarover, dat de cijfers veel te gering zijn en niet, dat zij de bevolking te sterk aangeven.

Dat zij te gering zijn is ook de meening die uit een gezet onderzoek moet voortvloeien, maar dat zij in het algemeen zeer ver van de juistheid verwijderd waren komt mij niet aannemelijk voor, althans niet, wanneer men zich niet bepaalt tot de cijfers van een gegeven jaar maar ze neemt voor ruimere tijdvakken. Het blijkt, dat, wanneer in een gegeven gewest eene meer nauwgezette opneming had plaats gehad, de bijhouding der veranderingen in de eerstvolgende jaren in den regel te wenschen overliet, maar dat daarna weder eene meer zorgvuldige opgave geschiedde, waardoor men der voorstelling van den waren stand der zaak weder meer nabij kwam. Daardoor laat zich verklaren dat men na jaren van stilstand of geringen vooruitgang der bevolking plotseling een buitengewoneu aanwas waarnam, stilstand en aanwas die meer schijnbaar daa wezenlijk waren. Toetst men dan echter den buitengewonen aanwas niet aan het vorig jaar maar aan een tijdstip van eenige jaren vroeger, dan bevindt men, dat, over eene reeks van jaren genomen, de aanwas in verschillende perioden eene merkwaardige gelijkheid vertoont, die er op wijst, dat eene bepaalde wet den aanwas beheerscht. maar dan ook recht geeft aan te nemen eene betrekkelijke juistheid der cijfers.

Bovendien weet men, dat op verschillende tijdstippen op hoog gezag zorgvuldige volkstellingen hebben plaats gehad.

Tn 1803 werden de gewesten van Java\'s Noordoostkust, op last van den toenmaligeu goeverneur Nicolaas Engelhard, tot in geringe bijzonderheden opgenomen.

Eaftles gelastte eene nauwkeurige statistische opneming van geheel Java voorzoover de invloed van het Europeesch gezag zulks toeliet.

Onder Van der Capellen werd de bijhouding der statistiek zeer ter harte genomen en eene gelijkvormigheid in de opgaven voorgeschreven door het doen volgen van uitvoerige modellen.

De eischen van het stelsel, sedert 1830 op Java ingevoerd,

BEVOI.KIXGSTATISTIEK VAX JAVA.

brachten mede de noodzakelijkheid vau het bezit eener uauw-keurige kennis vau de werkkrachten waarover men ten behoeve van kuituur- eu heeredieusteu wilde beschikken. Eu alhoewel d? verkregen keunis langen tijd slechts de eigendom bleef van regeeriug of hoofden van gewestelijk bestuur, bestond zij toch op schrift.

De ondervinding heeft mij, tijdens mijne reizen over Java geleerd, dat de hoofden der vele dessa\'s in verschillende residential die ik toen bezocht, uitvoerige registers aanhielden van de bevolking, van de hoofden, priesters, landbouwers enz., van de mannen eu vrouwen en jongeus en meisjes, van veestapel enz. euz., registers die de blijken droegen dat ze met zorg waren opgemaakt.

Tn een der zittingen van liet onlangs te \'s Gravenhage gehouden Internationaal Statistisch Kongres heb ik er op gewezen, dat de bevolking van Java in een tijdvak van vijfendertig jaar verdubbelt, eu ik lichtte dat feit toe door de bekende bevolkingscijfers van vroeger jaren. Eeue herinnering aan de des-betrekkelijk gevonden evenredigheden, zal hier!; niet overbodig worden geacht. Ik zal de cijfers zelve laten spreken.

Onverschillig alzoo hoe men de 3Sjarige tijdvakken neemt, vindt men verdubbeling (iets meer of iets minder) van het zielental, en gewis mag men hieruit wel opmaken dat, zoo de waarde der cijfers van de verschillende tijdstippen al te weu-schen overliet, wat niet ontkend wordt, toch daaraan mag toegekend worden eeu hoogere graad van juistheid. of zoo men liever wil, een geringere graad van onjuistheid, dan men algemeen geneigd was aan te nemen.

Tot hetzelfde besluit wordt men onwillekeurig geleid door de studie van de cijfers der seksen, voorzoover die bekend zijn. Toetst men de verhoudingen der geslachten, voortvloeiende uit de cijfers der tellingen van 1802, van 1815 en van 1845 aan die, verkregen door de jongste statistische opneming, aan

BBVOT.KINGSTATISTIF.K VAN JAVA.

welker juistheid minder te twijfelen valt, dan ontwanrt mcti ook teu dezen opzichte, eene merkwaardige overeenkomst, die aan den eeneu kant aantoont dat de geslachtsverhoudingeii overeenstemmen, in de hoofdzaak althans, met wat men in Europa waarneemt, en aan den anderen kant er voor pleit dat de opgaven van de verder van liet jongste verwijderde tijdstippen, als daarmede iu overeenstemming, niet zoo ver van de juistheid hebben kunnen afwijken als vroeger vermoed werd en ook thans nog door velen aangenomen wordt. Tk heb dit onderwerp uitvoeriger behandeld in een artikel getiteld: «Iets over de verhouding der geslachten ouder de Javanen op verschillende tijdstippenquot; en opgenomen in jaargang 1869 deel 2 van het Tijdschrift voor Nederlandsch ludië.

Het is betreuren dat de statistieken van het jaar 1S67 op enkele uitzonderingen na, zich niet uitstrekken tot de cijfers der geslachten van de inlandsohe bevolking. Algemeen wordt er in gemist de specifikatie van mannelijke en vrouwelijke individus, van mannen, vrouwen, jongens en meisjes. Ik trof die slechts aan wat de residentie Kadoe betreft. Wèl wordt in de regeeriugsverslagen jaarlijks eene specifikatie der geslachten wat het totaal der bevolking van volwassenen betreft,, gegeven, doch liet totaal der «kinderen/\' komt er slechts voor zonder scheiding in jongens en meisjes. En ofschoon men nu ook door die opgaven tot de ervaring komt dat liet cijfer der vrouwen aanmerkelijk hooger is dan dat der mannen (op het einde van 1866 wat de inlandsche bevolking betreft, 4241293 vrouwen tegen slechts 3799155 mannen, gelijkstaande aan 1 man op 1,116 vrouw), geven zij geen volledig inzicht in de eigenlijke verhouding der geslachten omdat van de 6310528 kinderen niet gemeld werd hoeveel er tot het mannelijk en hoeveel er tot het vrouwelijk geslacht behoorden.

Bij de bewerking der statistieken van de verschillende resi-deutiën heb ik bijzonder gelet op de gevolgtrekkingen, die men uit de cijfers vau verschillende jaren kan maksn niet alleen met betrekking tot de volstrekte vermeerdering der bevolking, maar ook wat betreft de vermoedelijke gemiddelde jaarlijksche toenemingsverhoudingen der populatie.

De toelichting van dit punt kwam mij voor niet alleen uit een staatkundig en maatschappelijk, maar ook uit een zuiver

BEVÜI.KINGSTATISTtEK VAN JAVA. O

wetenschappelijk oogpunt van hoog belang te zijn. Het geldt hier een evennachtslijugevvest met eeue sterk samengedrongen.? zeer talrijke landbouwende bevolkiiig van het maleisohe ras, en het konstateeren van het feit, dat die bevolking, niettegenstaande den gemiddelden korteren levensduur harer individuen, zich aanmerkelijk sueller vermenigvuldigt, dan eenig volk van het kaukasische ras in de gematigde of koude luchtstreken.

Berekent meu de gemiddelde jaarlijksche toenemingsverhou-diug van het geheel van Java\'s bevolking over de cijfers van 1795 en 1867, insluitende een tijdvak vau 72 jaar, dau viudt men die verhouding = 2,05 pCt. — Dezelfde verhouding vindt men terug, wanneer men de berekening doet loopen over eenige grootere onderdeelen van dit tijdvak. En men kau met groote zekerheid aannemen dat de jaarlijksche toeneraings-verhouding der bevolking ruim 2 pCt. bedraagt.

Het was belangrijk deze merkwaardige algemeene uitkomsten te toetsen aan wat de cijfers leeren met betrekking tot de verschillende residentiën, regentschappen en distrikten en ik heb mij dan ook de moeite getroost voor de verschillende grootere en kleinere gewesten dezelfde berekeningen te doen als voor de algemeene cijfers van Java. De uitkomsten daarvan zal men onder de, bevolkingscijfers der verschillende residentiën aantreffen.

10 BEVOLKINGSTATISTIEK VAN JAVA.

1

Q Greogr. mijl = 54.8636 F] kilometers.

2

= 135136.727704 Q kilometers.

_T BKVOI.KINGSTATISTIEK VAN JAVA, I i

\' E N o V E R Z 1 C H ï.

ITÏEN ₀p _1ie,j, _eijj_ub VAN 18(37.

J S

13 BEVOI.K[N\'GSTATrsTIEK VAN JAVA.

llEVOLKINGSTATISTIEK VAN JAVA. 13

BEVOI.KINGSÏATtSTIEK VAN\' JAVA

Bautilm is, na de Preanger-regeutscliappeu, de uitgestrekts^ residentie van Java. Haar oppervlakte overtreft die van de provinciën Gelderland, Overijssel en Utrecht te zamen.

Bantam werd in 1815 gerekend eene bevolking te bezitten van 231604 zieleu. In 1830 was het bekende cijfer gestegen tot 337169, in 1815 tot 394519, in 1860 tot 550254 en in 1867 tot 623925. In 52 jaar vermeerderde de bevolking alzoo met 169.39 pCt. of jaarlijks gemiddeld met 1.92 pCt. Neemt men het jaar 1845 tot punt van uitgang dan bekomt men een aanwas van 58.15 pCt. of jaarli jks gemiddeld 2.1 pCt. De dichtheid der bevolking was in 1815 = 1535 -/ // 1830 = 2254 // // // 1845 — 2615 // // // 1860 = 3647 // „ n „ „ „ ] 865 — 4047 quot; // \'f r // // 1867 = 4135

Ue noordelijke helft dei residentie is veel dichter bevolkt dan de zuidelijke, wat blijkt uit volgende samenstelling.

lu de beide noordelijke regentschappen is de bevolking alzoo zesmaal meer samengedrongen dan in de beide zuidelijke. Het Pandeglangsche overtreft in dit opzicht het Lebaksche zelfs ruim tienmaal.

BEVOLKINGSTATISTIEK VAX JAVA.

In de regentschappen verschilt de dichtheid der populatie nog aanmerkelijk naar ue distrikten. Dit geldt vooral voor liet Tji-ringiensche en Lebnksche, waar de distrikteii der Zuidkust verreweg het dunst bevolkt zijn.

De beschikbare bescheiden geen melding makende van de oppervlakte der distrikten, kan de dichtheid der bevolking niet met juistheid distrikstgewijze opgegeven worden.

Evenwel laat zich de sterkte der bevolking van de verschillende distrikten vergelijken met de sterkte in 1845. Alhoewel sedert 184ö de administratieve indeeling der residentie belangrijke wijzigingen heeft ondergaan en de afdeeling Pandeglaug uitgebreid is ten koste van het Noorder- en Wester-Regentschap en tot een eigeii regentschap verheven, zijn de distrikten bijna zonder uitzondering gebleven. Slechts het distrikt Onderandir komt niet op de staten van 1845 als zoodanig voor en het distrikt Kramatwatoe schijnt nit of met liet voormalige distrikt Bantam gevormd te zijn. Het distrikt Ivollelet behoorde vroeger tot het Noorder-Regentschap en het distrikt Tjimanok tot het Tjiringiensche. De toeneming dér bevolking in de verschillende distrikten in een tijdvak van 22 jaar blijkt uit het volgend overzicht.

1

Voormalig distrikt Bantam.

BEVOIjKINGSTATISTIEK VAN JAVA

teekeuis was eu in enkele distrikten zelfs achteruitgang plaats had. De bevolking nam het snelste toe in de afdee.ling Pan-deglang en het langzaamste in de afdeeling Lebak.

De gemiddelde sterkte der bevolking per dessa, bedroeg op het einde van 1867 ruim 335 zielen. Het gemiddelde voor do 678 dessa\'s van het Noorder-regentschap (Serang en Anjer) was 350, voor de 512 dessa\'s van Pandeglang 385, voor de 265 dessa\'s van Tjiringien 381 en voor de 300 dessa\'s van Lebak 288. De gemiddeld het sterkst bevolkte dessa\'s zijn die der distrikten Tjiinanok, ïjikandi eu Kollelet. Zij tellen gemiddeld omstreeks 500 inwoners.

Ten opzichte van de kolom huisgezinnen valt op te merken dat zij, wat het distrikt Tjikandi betreft, een distrikt dat geheel partikulier land is, op de ollicieele bescheiden niet ingevuld is en dat het cijfer 10367 gevonden is door op 4 zielen één huisgezin te stellen.

De gemiddelde sterkte van de huisgezinnen was voor de ge-heele residentie = 3,95; voor het Serangsche = 4,14; voor het Anjersche = 3,06; voor Pandeglang = 4,31; voor Tjiringien — 3,86, en voor Lebak = 3,89,

Het aantal werkbare mannen wordt voor het einde van 1867 opgegeven met een cijfer van 91814, waarvan 76468 gerekend werden dienstplichtig te zijn. Men rekende alzoo één werkbare man op de ruim 8 zielen van de inlandsche bevolking.

Het aantal Europeanen was in 1845 nog 360 en is alzoo aanmerkelijk verminderd. Dat der Chineezen, in 1845 niet meer dan 813 bedragende klom tot 1356. De Arabieren en andere vreemde Oosterlingen zijn in hetzelfde tijdvak met ruim een honderdtal toegenomen.

Het distrikt Tjikandi bestaat geheel uit de twee partikuliere landen Tjikandi-oedik en Tjikandi-ilier. De sterkte van hunne bevolking afzonderlijk kan ik niet opgeven. Hunne gezamenlijke uitgestrektheid wordt geschat op 72000 bouws van 500 □ roeden, fn de verponding zijn ze aangeslagen op /1,448600.

18 BKVOT.KtNGSTATISTruK VAN JAVA.

TL BEVOLK TNG DEE RESIDENTIE BA\'

BKVOl.KINGSTATIStlEK VAN JAVA. 19

20 BEVOI.KIXCSTATISTIEK VAX JAVA.

De residentie Batavia, zoo als zij tegenwoordig is samengesteld, en dus met inbegrip der vroegere residentie Buitenzorg, is slechts ecnige weinige □ mijlen kleiner dan de provinciën Zuidholland, Noordholland en Utrecht te zamen. In 1815 werd zij gerekend eene bevolking te hebben van 408.\'527 zielen. In 1830 was het cijfer gestegen tot 486235; in 1845 tot 548454; in 1860 tot 811733, en in 1867 tot 923722.

Volgens deze cijfers, die intusschen, wat de vroegere tijdstippen aangaat, meer te beschouwen zijn als voorstellende den stand onzer vroegere kennis en als niet al te zeer verwijderd van de juistheid, nam de bevolking in 52 jaar toe met 126,22 j)Ct. of gemiddeld jaarlijks met 1,6 pCt. of in de laatste 22 jaar met 68,42 pCt. of gemiddeld 2,4 pCt. \'sjaars. De dichtheid der bevolking zou geweest zijn in

■len per □ g. m.

// // // \'/ quot;

// // // \'/ //

// // // // //

// // // // //

// // // // //

De afdeeling Batavia, synoniem met Batavia als Hoofdstad van Nederlandsch Indië, beslaat eene oppervlakte van 1.7 □ geogr. mijl. Zij bestaat uit de Oude stad en Zuider voorstad, de Nieuwe stad (Molenvliet, Noordwijk, Rijswijk, Weltevreden, Koningsplein, Parapatan, en/..) en de tusschen en omliggende kampongs, rijstvelden en moerassen. (Eene beschrijving van de verschillende distrikteu der hoofdplaats komt voor in mijne Bijdragen tot de geneeskundige topographic van Batavia).

De hoofdplaats heeft thans eene bevolking van 10000(1 zielen. In 1813 stelde men dat cijfer op 49683. In 1828 bedroeg het 56374; in 1837 62994. Op het einde van 1844 was het weder tot 59485 gedaald. In 1862 evenwel was het reeds tot 96990 geklommen.

De dichtheid der bevolking van de Afdeelingen en, wat de Afdeelingen Meester-cornelis en Buitenzorg betreft, ook van de Distrikteu, blijkt uit volgende samenstelling. De oppervlakte in □ g. m. van de distrikteu der Hoofdplaats en van de Afdeeling Taugeraug zie ik in de ter mijner beschikking staande bescheiden niet aangegeven. Op de kaart der Residentie Batavia van i\'.

BEVOLKINGSTATISTIEK VAN JAVA. 21

Melvill van Carnbee zijn wel de voormalige kwartieren, maar niet de distriklen aangeduid.

De afdeeling ïaugeraug is aaumerkelijk dichter bevolkt dan de afdeeliugen Meester-cornelis en Buitenzorg. Het blijkt echter dat de aan de hoofdplaats grenzende distrikten Meester-coruelis cn Kebayoran meer dan 14000 en meer dan 13000 zielen per □ g. in. tellen. In het Bnitenzorgsche winnen het distrikten Buitenzorg en Parong ver van de overigen dier afdeeling.

Volgend staatje geeft de bevolkingscijfers der afdeelingen en distrikten van de jaren 1S11 en 1867.

De aauwas was het snelste in ïangeraug, waar de bevolking in het 23jarig tijdvak meer dan verdubbelde, (lok in Meester-cornelis met Kebayoran was de toeneming nog meer dan 90 pCt. en in Bekassi met Tjabangboengien meer dan SO pCt., doch ter hoofdplaatse en in liet Buitenzorgsche was zij veel geringer; in Batavia ruim 60 pCt. en in Buitenzorg ruim 40 pCt.

De gemiddelde sterkte der bevolking per dessa of\' kampong was, voor de geheele residentie = 381; voor de hoofplaats =

1

Voor 1844 niet afzonderlijk opgegeven.

BF.VOI.KI NOSTATISTIKK VAN\' JAVA. 23

7fil ; vnor fie afdeeliug Meester-comelis = 267; voor de afrtee-ling Tangeraug = 47fi; en voor de afdeeliug Buitenzorg = 360.

De gemiddelde sterkte der iulaudsclie huisgezinnen was, voor de gelieele residentie — 4,42; voor de hoofdplaats Batavia = 5,85; voor de afdeeliug Meester-comelis — 4,19; voor Tan gerang = 4,43, eu voor liet Buitenzorgsche = 4,33. quot;Voorde distrikten van het Buitenzorgsche loopt de verhouding zeer uiteen. Voor Buitenzorg zelf vind ik haar = 5,35; voor Parong = 7,67; voor Tjibinong = 4,56; voor Jassinga — 4,01, en voor ïjibaroessa = 2,24. Deze laatste verhouding schijnt niet aannemelijk te zijn en op eene misstelling te wijzen hetzij in het aantal huisgezinnen, hetzij in het cijfer der inlandsche bevolking, die, wat deze geheele residentie betreft, met minder zorg schijnt te zijn opgenomen dan in de aangrenzende gewesten.

Het aantal werkbare mannen bedroeg voor de geheele residentie 211344, van welke 161367 dienstplichtig waren. Men rekende alzoo één werkbare man op de 4,03 inlanders.

Naar de natieën gerekend, was de vooruitgang sedert 1844 als volgt. Het cijfer der Europeanen klom van 4140 tot 6772, dat der Chineezen van 39226 tot 62857; dat der Arabieren en andere vreemde Oosterlingen van 598 tot 837 en dat der Inlanders van 538906 tot 853256.

Men weet dat Batavia, buiten de grenzen der hoofdplaats, nagenoeg geheel bestaat uit zoogenaamde Partikuliere landerijen. Zelfs binnen de grenzen der hoofdplaats vindt men een aantal dier landerijen (Soenther-kampong-doeri, Kemayoran, Tauanjonja, Tanatingi, Kwitang-west, Tandjong-tepèkong, Slipi-zuid , Pa-mangisan, Djelainbar, Potodjo en Pedemangau). Zij bevatten een 1900 tal bouws rijstvelden en behooren, met een paar uitzonderingen , slechts aan chiueesche eigenaars, maar uit de beschikbare bescheiden laat zich niets bepaalds opmaken omtrent haar bevolking. — Die beseheiden vermelden echter talrijke bijzonderheden , betrekkeli jk de Partikuliere landen van de overige afdeelingen der residentie. Die van Meester comelis en Tangerang zijn grooteudeels in handen van Chineezen en Arabieren, die van Buitenzorg voor het meerendeel in handen van Europeanen.

Ik laat den bevolkiugsstaat dier landeu over 1867 hier volgen. A\'oor die der afdeelingen Meester-comelis en Buitenzorg is de uitgestrektheid in □ palen opgegeven, voor die der afdeeliug Tangerang in bouws. Van de landen kleiner dan een vierkante

\'Zi BEV0I.KINGSÏAÏ1STIEK VAN\' JAVA.

])aal is in den volgenden staat de uitgestrektheid niet vermeld en van de overige zij7i de breuken der palen en bouws weggelaten, daar hier de bedoeling voornamelijk is slechts eeue globale voorstelling van de oppervlakte der landen te geven. Ken bouw is gelijk 7096.49 □ meters. Een vierkante paal zal overeenkomen met 2.25 □ kilometers.

paiitikiij.iere i.anueuijen in be ojlllelanden van batavia

en Buitenzorg.

27