(DE GEVOELS^ELÉMENTENW

IN HETBIJZONpER HET RELIGIEUZE GE\\S)EL.

\'■.iSiWL---

gt;Jf »

X VAN DERAPE;

r\'

-A.nbsp;, V

. ^ ri. ■nbsp;\'V •

. : TV.quot;

•v\'

- r , ;

■ t

jJ- . :. •

/

\\ v \' \' \' \' \'

. ■ ■ .

m-

I. -nbsp;\'nbsp;/nbsp;\'i■

if

i;:

■ i -,
quot; quot; V

•\'M

y

EERSTE STUK.

INLEIDING.

RUKSUNIVERSITEIT UTRECHT

959

M

:nbsp;K O ^ /i

HET GEVOEL

(DE GEVOELS^ELEMENTEN);

IN HET BIJZONDER HET RELIGIEUZE GEVOEL.

een tweetal aan elkaar aansluitende

PROEFSCHRIFTEN
ter verkrijging van den graad van
doctor in de geneeskunde

en van dien van
doctor in de godgeleerdheid
aan de rijks-universiteit
te utrecht.

7

8IBLI0THEEK DER
RIJKSUNIVERSITEIT
UTRECHT.

deum et animam scire cupio.
nihil ne plus? - nihil omnino.

Augustinus: Soliloquia i : 7.

het\'öevoel
(de gevöéls-elementen);
in het bijzonder het religieuze gevoel.

ici :ygt;

AAN HAAR.
DIE ZICH TER WILLE VAN DEZE
PROEFSCHRIFTEN VEEL ONTZEGD ZAG.

MIJN VROUW.

w

V\' • ■

Ja: \'. ■ quot;

M

Eindelijk! \'t Is mijn verzuchting; wellicht ook de Uwe, Hoog-
geleerde Eijkman. \'t Is reeds meer dan twaalf jaren geleden, dat
U, als toenmalig Voorzitter Uwer Faculteit, aan Heeren Cura-
toren en aan Uw Faculteits-bestuur verplicht meende te zijn, mij
ter verantwoording te roepen. En mij er op te wijzen, dat ik
wel andermaal een Rijksbeurs had bekomen, maar alleen op de,
mij eerst toen, door U, meegedeelde voorwaarde, dat ik mij ver-
bond om nog in dat studiejaar, waarover de beurs liep, een
proefschrift te schrijven ter verdediging tegen de bedenkingen der
medische Faculteit. „Dat ik dus niet maar rustig voor het Docto-
raalexamen in de Faculteit der Godgeleerdheid mocht studeeren;
dat ik de beurs niet daarvoor had gekregen, maar klaar-blijkelijk
aan een medische dissertatie moest gaan werken.quot;

Ik was niet anders van plan geweest, ook zonder Uw terecht-
wijzing. Alleenlijk: de-tijd-waarbinnen het proefschrift moest
worden geschreven, was mij bij het toekennen der beurs niet als
voorwaarde gesteld geworden, en ik wist dus niet, dat die toe-
wijzing daartoe verplichtte.

Na Uw terecht-wijzing begon ik, al was dit — ik moet het
bekennen — zeer tegen mijn zin, aan een onderwerp, dat niet
door mijzelf gekozen was, niet door mij begeerd werd, en mij op
zijpaden bracht, die ik niet begeerd had in te slaan.

En dat de definitieve afwerking en publicatie zoolang op zich
liet wachten, werd daardoor ongetwijfeld mee beïnvloed.

Eigener beweging had ik reeds veel eerder een ander onder-
werp in studie en bewerking genomen: het probleem van het
zonde-bewustzijn, als psychopathologisch en psychologisch religieus
verschijnsel. Na deze proefschriften hoop ik dit, als mijn zelfge-
kozen (proef)schrift te kunnen laten verschijnen, \'t Bleef door de
bewerking dezer proefschriften rusten.

Stond door dezen gang van zaken het werken aan het proef-
schrift mij tegen, veel, tijdroovende, en geestelijk en lichamelijk
afmattende arbeid in een wel heel drukke afdeeling van een
krankzinnigengesticht, naast allerlei sociale bezigheden, liet tot
rustig werken slechts luttele avonduren. En het duurde lang, heel
lang, voor ik zoover kwam, dat ik der beide faculteiten een proef-
schrift kon aanbieden.

Toch gebeurt dit bij deze eindelijk.

En onwillekeurig denk ik terug aan dien morgen in December
1916, waarop U mij door een briefje, via den pedel tot mij ge-
komen, midden uit f mijn doctoraal-studie op Uw laboratorium
ontbood.

Maar ik heb haast niet één niet-vriendelijke herinnering aan
mijn studie-tijd in Utrecht.

Wat is het lang geleden, dat ik in 1906 als schuchtere noviet
met Utrecht en zijn Studenten-Corps kennis maakte; en als theo-
logisch novitius werd meegenomen naar het openings-college van
Prof. Valeton.

Ik heb zeer, zeer veel vriendschap genoten, al dadelijk, toen ik
aankwam. Dat bleef zoo, de vele studiejaren door.

Velen gingen heen in die meer dan twintig jaren, die ik in
hartelijke herinnering bewaar; ook van hen, die mij Hooger
Onderwijs gaven, al was \'t dan niet Academisch. Van de Hoog-
leeraren : Baljon, Valeton, Daubanton, van Veen, Ritter, Gallée,
Talma, Pekelharing, Magnus, . . . Aan ieder der genoemden heb
ik zeer persoonlijke herinneringen; herinneringen van vriendelijke
belangstelling, en meer dan dat alleen. Daarvoor bleef en blijf
ik dankbaar; niet het minst voor het deel mijner wetenschappe-
lijke voorbereiding, dat zij mij schonken.

De levenden! Wien zal ik het eerst noemen?

De bedoeling een terrein van wetenschap, dat tot het gebied
van twee zoo geheel verschillende faculteiten behoorde, in studie
te nemen, bracht mij met velen in aanraking. Te meer, toen ik
der universitas scientiarum ten spijt om aan de Universiteit de
Medische wetenschap te kunnen volgen genoodzaakt werd, tegen
mijn zin, examens in de Faculteit der Geneeskunde af te leggen.
Eerst veel, veel later, toen ik, wel na lang beraad — want ik
was gaarne Verbi Divini Minister geworden — in de moeilijkste
krisisjaren, gekozen had, ten nadeele van een vrije pastorie
met negenhonderd guldens traktement, vóór een specialisten-
praktijk, al was \'t dan maar met een gestichts-salaris, — eerst
veel later ben ik meer dan eens dankbaar geweest voor die —
ik kan \'t helaas zelfs nu toch nog niet anders zien — verkrachting
der universiteits-gedachte.

Met velen! Ik heb van hen allen louter vriendschap genoten.
En \'t is mij een behoefte U allen. Hoogleeraren en Oud-Hoog-
leeraren, Lectoren en Privaatdocenten der Natuurphilosophische
en der Medische, der Litterarische en der Theologische Facul-
teiten, ook U, „Kerkelijkequot; Hoogleeraren, voor zoover ik van U

allen onderwijs genoot, hartelijk dank te zeggen voor dat onderwijs.

Twee Uwer wil ik met name noemen.

U, Hooggeleerde Visscher, Hooggeachte Promotor, die mij den
stoot gaf om de Litteraire studie, waarmee ik naast mijn Theo-
logische was begonnen, op te geven, en de Medische op te vatten,
U, die fnij mijn geheelen studietijd door immer met raad en daad
terzijde stond, [ook al behoorde ik dan, naar Uw oordeel tot de
links-Ethischen. Of dat waar was . ... 1

Veel, heel veel heb ik aan U te danken. U weet, hoe ik het
op prijs bleef stellen. In \'t bijzonder, dat U bereid was mijn
proefschrift te aanvaarden, mij bij het bewerken er van Uw steun
te verleenen.

En U, Hooggeleerde Winkler, Hooggeachte Promotor. Toen
ik U, kort voor Uw andermalige benoeming als Hoogleeraar in
Utrecht, op een lezing der Medische Faculteit van het Utrechtsche
Studenten-Corps welkom mocht heeten, dacht ik niet, dat ook U
mijn Promotor zou worden. Ik heb \'t altijd wel zeer op prijs
gesteld, dat U zich wilde inlaten met iemand, die in Uw oog toch
wel wat eigensoortig was, en die zoo tegen kon vallen.

U bracht mij, toen ik moest beginnen aan een proefschrift, met
Dr. Roels in kennis. „Die studeerde ook Letterenquot; — was Uw
introductie: „ik kon bij hem wel wat werken over \'t affectieve levenquot;.

Ik achtte het mij een voorrecht gedurende eenigen tijd — zij
\'t dan ook tot mijn telkens terugkeerende spijt veel te kortstondig —
in Uw nabijheid te mogen werken. Dat ook U mijn Promotor
wilde zijn, waardeer ik ten hoogste.

Het heeft mij met erkentelijke dankbaarheid vervuld, Hoog-
geleerde Bouman, dat U, toen mijn aanvankelijke Promotor zich
terug moest trekken, omdat voor hem de tijd van het otium was
aangebroken, dit proefschrift wel heeft willen aanvaarden als
medische dissertatie.

Er waren al van overlang banden, die mij met U verbonden
Ik had nimmer gedacht, dat deze zoo nauw zouden worden aan-
gehaald. Uw onbaatzuchtige welwillendheid stel ik bijzonderlijk
op prijs. Ik zal deze immer in dankbare herinnering blijven gedenken.
En verheug mij er over, dat ik, zij \'t ook heel indirect, op deze
wijze nog tot Uw leerlingen mag gaan behcoren.

Toen ik dit schreef: Zeergeleerde — nu: Hooggeleerde Roels!
Voor Uw geduld, voor Uw aanmoediging, voor Uw steun —
ook voor Uw bereidheid om voor mij als proefpersoon te willen
dienen - breng ik U hier hartelijk dank. U wist van mijn tegenzin;
hield me bij het onderwerp. Dat het tot een einde kwam, dank ik U.

Dat de Heeren Van der HofF en Koningsberger zich als proef-
personen beschikbaar stelden, gedenk ik hier met groote erkente-
lijkheid.

Welke moeite ik ook deed, een groot deel der Hteratuur —
ik had die gaarne in haar geheel doorgewerkt — kon ik niet ter
lezing bekomen. Het was daar. waar ik mocht verwachten het
aan te treffen, niet aanwezig. Velen gaven zich hierin voor mij
moeite; hun allen mijn dank. In \'tbijzonder den Heer Danner,
verbonden aan de Bibliotheek der Rijks-Universiteit te Utrecht.

Over mijn studententijd is het hier niet de plaats veel te zeggen.
Veel zou ik een tweedemaal anders doen. radicaal anders, en aan
veel, dat mijn tijd geroofd heeft, minder of geen tijd besteden.
Wat ik wel weer zou doen, ook al moest het mij weer evenveel
tijd kosten, dat is: lid worden van het Oratorisch-Homiletisch-
Gezelschap „E. A. Borgerquot;. Daar werd mij veel gegeven tot een
blijvend bezit mijn leven door. Geen gering deel van mijn per-
soonlijke vorming! Ik dank hier dien vriendenkring daarvoor.

Ook dien wijderen kring van studie-vrienden, die oorzaak zijn,
dat aan Utrecht met zijn Academie en zijn Studentencorps, dat
aan het aloude Sticht een schat van blijde, gelukkige herinneringen,
levende, verbonden blijven.

Mijn laatste gedachten nu ik dit neerschrijf, gedachten van
dank. gaan uit tot Hem. wien te leeren kennen ik. ook met mijn
dubbele studie, alleen nastreefde. Nihil ne plus? — Nihil omnino!

WOORD VOORAF.

1.nbsp;Deum et animam scire — dat is ook mijn eenige begeerte.

Het was de aandrift tot de keuze van het engere gebied van

studie, dat ik voor mijzelf tracht af te grenzen, daar, waar Medische
en Theologische wetenschappen in eikaars nabijheid komen: de
normale psychologie en de patho-psychologie van het religieuze
leven.

Ik had mij voorgenomen, dat mijn proefschriften een onderwerp
uit dat grensgebied zouden behandelen, \'t Mocht niet zoo zijn.

En het dreigde voor mij een groote teleurstelling te worden,
toen ik, naar ik meende ontijdig, genoodzaakt werd aan een
experimenteel-psychologisch onderzoek op het terrein der gevoelens
te beginnen.

Ik werkte de voorgenomen proeven-reeksen af; en werkte de
gegevens daardoor verkregen uit. Liep immer in gepeinze, hoe
ik die gegevens toch nog zou kunnen benutten ter volvoering van
het voorloopig opgegeven plan.

Als ik naast deze experimenten over een groep van lagere ge-
voelens ook eens het „hoogerequot; gevoel, het religieuze gevoel aan
een kritisch analyseerend onderzoek onderwierp.

Ik besloot ten slotte daartoe.

Mijn aanvankelijk plan om in dit proefschrift een, op de door
de experimenten verkregen resultaten gebouwde, beknopte inlei-
ding tot het menschelijk gevoelsleven in \'t algemeen te laten
volgen, moest ik, daar de omvang van het proefschrift toch reeds
te groot werd, opgeven. Dit kan een zelfstandig werk worden.

2.nbsp;Het is toch wel niet zonder meer anthropomorphiseeren,
en op grond van opgemerkte analogieën menschvormig besluiten
tot en redeneeren over dieren, hoogere en lagere, als de mensch
ook aan deze een, en dat nog wel sterk ontwikkeld, gevoelsleven
toekent^), dat onontwarbaar één met hun drift- en instinct-

1) Conf. Zeil [1253], Das Gemütsleben in der Tierwelt: Vorwort; et passim.
(De cijfers tusschen de rechte haakjes verwijzen naar de Literatuurlijsten en atlas.)

leven aan het leven der dieren richting geeft; dit leidt! Wan-
neer de mensch meent, dat ook in het leven der dieren de lust-
gewinning en de onlust-vlieding, m.a.w. het elementaire gevoelsleven,
een groote — misschien zelfs wel de grootste — plaats inneemt!

Ook bij de dieren, tot ver terug in de dierenreeks, bij heel
primitieve levende wezens, merkten de onderzoekers op, dat de
genoten lust en de ondergane onlust, wat Semon^) — op zoek
naar het somatisch correlaat der herinneringen — engrammen
noemde, nalaten; en herinneringen vastleggen, die met een zekere
„voldoening en bevredigingquot; aan de genoten lust doen „terugquot;
„denkenquot;, en herinneringen levendig ingegrift houden; die ander-
zijds met een zekere gejaagdheid en onrust den onderganen onlust
in de herinnering terugroepen; die met gretig begeerige spanning
en schuw verholen angst den lust en onlust in de toekomst, zij
ook slechts den allernaasten toekomst tegemoet doen zien.

Bij de dieren blijkt het gevoelsleven wel heel dicht bij hun
„ikheidquot; te liggen.

Zoo kan de bestudeering van het menschelijk gevoelsleven ook
uit het gadeslaan van de dierenwereld allerlei waardevolle ge-
gevens betrekken; nog eens: aangenomen, dat de opgemerkte
analogieën recht geven tot een oordeel, dat den mensch ten maat-
staf stelt.

Hiermee verlaat ik dit terrein der dierenpsychologie en verge-
lijkende psychologie.

Vorwort: Das Verständnis für Ursache und Wirkung in der Tierwelt kann
nur vom Standpunkt des Gemüthiebens gewürdigt werden.

Hiertegenover: F. ]. ]. Buytendijk, Psychologie der dieren. Haarlem, 1920.
Part. Biz. 8 : Hieruit volgt, dat het gevoelsleven van het dier voor den mensch
een gesloten boek zal blijven en het slechts in sommige gevallen mogelijk zal zijn
op grond van sterke analogieën zwakke vermoedens over dieraffecten uit te spreken.
Natuurlijk maakt het een groot verschil, of men de gedragingen der lagere dier-
soorten of juist die der hoogere dieren en die der huisdieren gadeslaat.

Wundt [1243], Vorlesungen über die Menschen- und Tierseele.

Gardner—Marshall, Die Sprache der Affen. Dresden, 1905.
C. Lloyd Morgan, Habit and instinct. London, 1896.

H. E. Ziegler, Der Begriff des Instinktes einst und jetzt. Jena, 1920\'. Part.
Blz. 187: Das ganze Gefühlsleben des Menschen beruht auf instinktiver Grundlage.
Et passim; conf. blz. 118.

H. Bavinck, Primaat van verstand of wil? Paedagogisch Tijdschrift 13(1920),
blz. 15—21. Part. [13 (dertiende band) 1920 (versehenen in het jaar 1920). Voor-
taan bij alle tijdschriftartikelen zóó aangeduid.]

R. Semon, Die Mneme als erhaltendes Prinzip im Wechsel des organischen
Geschehens. Leipzig 19082. Part. Conf. blz. 22: Die so bewirkte Veränderung der
organischen Substanz bezeichne ich als das Engramm des betreffenden Reizes.

3. Ook bij de menschjes in wording is het een rijke studie
de ontwikkeHng van het gevoelsleven gade te slaan. Al moeten
wij in die heel jeugdige individuen ongetwijfeld toch wel niet die
uitsluitend lust-zoekende wezentjes zien, die Freudin hen ziet:
de wording, de vorming en vervorming van het lust-onlust4even
is verrassend-merkwaardig, boeiend-veelzijdig.

Het bewegelijke, het overvloedige, het de dadelijke behoefte
der jonge persoonlijkheid, naar men wel zou meenen, verre te
boven gaande gevoelsleven treft telkens weer bij de bestudeering
van het zich ontwikkelende kind.

Men vindt de bewijzen van de ook toen reeds weelderige, en
de engheid der onmiddellijke eerste belangen van het Ik reeds
toen te buitengaande, rijkdommen van het gevoelsleven eveneens
terug in de grotversieringen van de oudste ons bekende bewoners
van Europa, en daarbuiten %

Zooals deze ook tot ons komen in de producten van het aller-
primitiefste geestes- en gemoedsleven der laagst-staande volken.

1)nbsp;w. Stern, Psychologie der frühen Kindheit. Leipzig, 1914. Part. Conf. biz. 39
en verv.: Das einzige das wir mit einiger Berechtigung annehmen dürfen sind
dumpfe, unklare Bewusztseinslagen, in welchen sensorielle und emotionelle Be-
standteile noch unscheidbar mit ein ander verschmolzen sind, die also als „sinnliche
Gefühlszuständequot; oder als „gefühlsbetonte Empfindungszuständequot; bezeichnet werden
könnten. Die Anwesenheit behaglicher oder unbehaglicher Gefühlslagen läszt sich
schon vom ersten Lebenstage an aus dem Gesamthabitus des Körpers, aus den
Mienen, aus der Ausdrucksbewegung des Schreiens erschliessen. Zie ook biz.
77 —86: et passim.

Fr. Tracy (Nederlandsch F. J. van der Molen), Kinderpsychologie. Zutphen,
z.j. Part. Blz. 91-110.

2)nbsp;S. Freud, Drei Abhandlungen zur Sexualtheorie. Leipzig und Wien, 1920^.
Part. Blz. 38—70. Conf. blz. 47: Es ist ferner deutlich, dasz die Handlung des
lutschenden Kindes durch das Suchen nach einer — bereits erlebten und nur
erinnerten — Lust bestimmt wird. — Die erste und lebenswichtigste Tätigkeit
des Kindes, das Saugen an der Mutterbrust (oder an ihren Surrogaten) musz es
bereits mit dieser Lust vertraut gemacht haben.

S. Freud, Analyse der Phobie eines 5 jährigen Knaben. Jahrbuch für psycho-
analytische Forschung 1(1909): 10-109. Bibl. Gen. Gest. v. Krankz.

3)nbsp;M. C. Burkitt, Prehistory. Cambridge, 1922.

H. Koenen, Physioplastiek bij kinderen. Diss. 1921. Conf. blz. 18.

Ranke, Der Mensch. Kleine Ausgabe, Bd. II. Die Menschenrasse. Leipzig und
Wien, 1920. Part. Conf. blz. 120, et passim.

]. F. Reitsma, Palaeolithische industrie en kunst in West-Europa. (Orgaan der
Christ. Vereen, van Natuur- en Geneeskundigen in Nederland (1919/20), blz.
161-192).

K. Schroeter, Anfänge der Kunst im Tierreich und bei Zwergvölkern. Leipzig,
1914.

of groepen met verlaagd niveau onder hooger ontwikkelde
volkeren

Beide: de psychologie van het heel jonge kind en van het zich
ontwikkelende kind en de psychologie der vroeg-Europeesche
menschheid. der primitieve culturen en cultuurgroepen leveren
schatten van gegevens voor de bestudeering van de onto-gene-
tische en de phylo-genetische ontwikkeling van \'s menschen ge-
voelsleven.

4. Niet ten onrechte wordt door velen aan het gevoelsleven
een centrale beteekenis toegekend voor \'s menschen persoonlijkheid^).

Daar, in zijn lust- en onlustleven, moeten de richtlijnen gezocht
worden van al \'s menschen belang-stelhngen, zijn neigingen, over-
leggingen en daden.

Wil en gedachte mogen op hun beurt het gevoelsleven zelf dan
al beïnvloeden, zij gaan bewust of onbewust in de richting van
de lustgewinning en de onlustontvlieding en -afwending.

Daarmee is over den inhoud van dezen lust of onlust, en wat
hen veroorzaakt, nog niets gepraejudicieerd.

\'t Is een meer voorkomende verwarring, dat men vuurtoren-
licht en haven, geleidelicht en doel, lust en wat er door bereikt
kan worden, met elkaar verwisselt. Dikwijls worden, nu met be-
trekking tot het gevoelsleven, lust en onlust niet beschouwd als
de lokpremie en de afschrikking, die verlokken tot of afschrikken
van \'t najagen van eenig doel, maar worden lust en onlust zelf
tot begeerd of juist te verwerpen doel. Een volgende stap is, dat
lust en onlust als de beide motoren beschouwd worden van het
menschenleven. Velen doen dien stap.

Ja, in het gevoelsleven van den mensch als deel der collectieve
menschheid kan dan de beweegkracht worden gezocht van het
geheele wereldgebeuren Suggestibel als het gevoelsleven is, kan
dit van mensch op mensch, zooals dit geschiedt met aan elkaar
geschakelde elementen, die hun gezamenlijke veelvoudige lading

Zie noot 3 vorige bladz.

2)nbsp;Conf. bijv. J. H. Mill, Utilitarisme. 1861. En uit zijn school A. Bain [32],
The emotions and the will, 18591, 1899^; [30], Mental and moral science. A com-
pendium of psychology and ethics. London 1868, biz. 70 et passim.

H. Spencer, First principles 1862\'; 1904; etc.

Denk ook aan de plaats, die de emotionaliteit bij allerlei typologieën inneemt.
Zóó bij G. Heymans, Conf. Über einige psychische Korrelationen. (Ztschr. f.
angew. Psychol. I (1908): 313-383).

3)nbsp;In het titelvignet van Hobbes\' Leviathan (London, 1651) wordt dit monster
afgebeeld samengesteld uit tallooze menschelijke figuurtjes.

tot één enkele machtige energiebron ver-één-voudigen, een energie-
bron scheppen, die door haar geleidelijke, meer nog door haar
plotselinge ontlading voor een oogenblik de almachtige stuwkracht
van heel het wereldleven kan vormen.

5. Het gevoelsleven. Maar wat is dit feitelijk? Uit welke
elementen wordt dit opgebouwd?

Deze proefschriften willen er iets van vertellen.

Sedert Rousseau i) (1712-1778) en Leibniz 2) (1646—1716). en
door hen beïnvloed Tetens^) (1736-1805) en Kant^) (1723-1804)
de gevoelens met nadruk als een groep van eigensoortige ziele-
uitingen aanduidden, werden deze gevoelsuitingen steeds weer als
psychologische verschijnselen opzichzelf in studie genomen.

Maar ook reeds lang voor Rousseau en Kant vormde de ver-
uitwendiging, de uitbeelding van het in het verborgene van de
ziel schuilgaande gevoelsleven, vormden de gevoelsuitingen en haar
psychische correlaten in \'s menschen ziel: de gevoelens zelve
willige en loonende objecten van studie voor tooneelspelers en
dichters en schrijvers. Ten allen tijde trachtten redenaars de ge-
voelens in beweging te brengen; ten allen tijde zochten diplomaten

ze te verschalken.

De Physiognomie^), ook de leer. der temperamenten in oudere 6)

(en nieuwere\')) vormen namen ze in studie.

1)nbsp;H. Höffding, Rousseau und seine Pliilosophie. Stuttgart, 1897.

G. Stark, Rousseau und das Gefühl. Schwabach, 1922. ^ , ^ ,

A. Dalleggio. Beiträge zur Psychologie J.). Rousseau s m,t besonderer Berück-
sichtigung des Gefühlslebens. Diss. Jena. 1902.

2)nbsp;Fr. Kirchner, Leibniz\'s Psychologie. Gothen, 1875.

C. Albrich, Leibniz\'s Lehre vom Gefühl. Diss. Leipz.g, 1909.

3)nbsp;W Uebele Johann Nicolaus Tetens nach seiner Gesamtentwicklung
betrachtet mit besonderer Berücksichtigung des Verhältnisses zu Kant. Berlin,
1912

A.\'Schubert, Die Psychologie von Bennet und Tetens mit besonderer Berück-
sichtigung des methodologischen Verfahrens derselben. D.ss. Zurich, 1909.

T B Meyer. Kant\'s Psychologie. Berlin. 1870.

C. du Prel, Immanuel Kants Vorlesungen über Psychologie. Leipzig, 1889.

A. Hegler, Die Psychologie in Kantsnbsp;Fre.burg t B J89J.

M. Brahn, Die Entwicklung des Seelenbegnffes be. Kant. D.ss Leipzig, z.

A. Monzel. Die Lehre vom inneren Sinn bei Kant. Bonn. 19j3.

5)nbsp;J. K. Lavater. Physiognomische Fragmente zur Beförderung der Menschen-
kenntnis. Leipzig, 1775—1778.nbsp;^ „ , ,

6)nbsp;Galenus. De temperamentis (nieuwe uitgave van G. Helmreich 1904).

■\') Conf.: W. Stern [1069], Die differentielle Psychologie in ihren metho-

Alles ruw. en toch ook weer juist heel fijn. psychologisch
waardevol materiaal, rijk aan steUige gegevens.

In later jaren werd het gevoelsleven in \'t algemeen en werden
de gevoels-elementen. de afzonderlijke gevoelens van den psycho-
logischen kant in studie genomen en beschreven in tal van mono-
graphieën. In de handboeken over psychologie werd er met sterk
wisselende uitvoerigheid bij stilgestaan. Onderdeden van de psy-
chologie van het gevoelsleven — de tal van strijdvragen gaven
daar aanleiding toe - werden in een vloed van tijdschrift-artikelen,
die nog steeds wassende is, nu eens uitvoerig, dan weer beknopt

behandeld.nbsp;,.1

Ook de psychopathologie en de psychiatrische handboeken, zoo-
wel in hun algemeen deel. als bij de beschrijving der symptomen-
complexen schonken er hun aandacht aan.

Ja. zelfs het experimenteel pharmako-dynamisch onderzoek be-
moeide er zich mee.

Ook het religieuze gevoel mocht zich in een groote. juist de

latere jaren gestaag toenemende, belangstelling verheugen.

6 Na een kort inleidend hoofdstuk, dat uit den doolhof der
terminologie tracht uit te leiden, heb ik in een volgend hoofdstuk
vluchtig de hteratuur over het gevoelsleven doorloopen. en althans
eenige orde in de chaotische massa der meeningen trachten te
brengen. Daarop volgt het experimenteel onderzoek met de ge-
volgtrekkingen, waartoe dit aanleiding geeft.

7. In het tweede proefschrift besprak ik het religieuze gevoel.
De term religieus gevoel dankt zijn populariteit aan de Romantiek.
Hij verloor door Schleiermacher (1768-1834) althans iets van
zijn vaagheid. Sinds bleef de functie der ziel door dien term aan-
geduid in het middelpunt der belangstelling van godsdienst-psy-
chologen en -philosophen. Ja, zelfs een hersenanatoom i) toonde,
opziend van zijn mikroskoop met hersencoupe. voor het religieuze

gevoel belangstelling.nbsp;,

Ook nu weer bespreek ik na een korte inleiding, in heel be-
knopten vorm de literatuur over het religieuze gevoel. Daarop
laat ik een psychologische analyse van het religieuse gevoel volgen,
het hoofd-deel van dit proefschrift.

Grundlagen. Leipzig 1911, IQZI^. Part. Bibliographie XII. Temperamente.
Blz 438 verv. en XIII. Charakter. Willens- und Affektleben. Blz. 440 verv.

Conf. N. Ach. Über den Willensakt und das Temperament. Eine experimen-
telle Untersuchung. Leipzig, 19J0. 4tquot; Kap. Gefühl und Temperament. Blz. 307.
1) von Monakow [787], Gefühl, Gesittung und Gehirn.

HET GEVOEL

(DE GEVOELS-ELEMENTEN)

(bedoeld alsbreedere inleiding tot de beide proefschriften.)

IN HET

ENGERE MEDISCHE PROEFSCHRIFT

ter verkrijging van den graad van

doctor in de geneeskunde aan de
rijks-universiteit te utrecht, op

gezag van den rector-magnificus
Prof. Dr. jhr. b. c. de savornin lohman,
hoogleeraar in de faculteit der
rechtsgeleerdheid, volgens besluit

van den senaat der universiteit
tegen de bedenkingen van de
faculteit der geneeskunde, te ver-
dedigen op dinsdag 24 maart 1931,
des namiddags te 4 uur
door

JOHANNES VAN DER SPEK,

geneeskundige,

geboren te sint anthoniepolder,
(gemeente maasdam),

GETITELD
EEN EXPERIMENTEEL ONDERZOEK
NAAR HET GEVOEL

ZIJN DE BEIDE VOLGENDE HOOFDSTUKKEN
I EN II SLECHTS GEDEELTELIJK AFGEDRUKT,

p. noordhoff ^ 1930 - groningen.

ƒ

■ . .V ../f..\'

■ \'i\'\'- ■ - - •

I. INLEIDING.

Het woord „gevoelquot; in het spraakgebruik.

L Wie, zonder meer, buiten verband, het woord gevoel hoort
of leest, bij dien kunnen zich daaraan in verschillende richtingen
associaties verbinden.

Deze, de niet ter zake dienstige daargelaten, kunnen tot drie
groepen worden teruggebracht.

1—a. De eerste groep wordt gevormd door het gevoel als
samenvattende aanduiding van de gezamenlijke, oorspronkelijk
ook wetenschappelijk niet. vulgo zelfs nu nog niet, gedifferen-
tieerde huidzintuigen

In de eerste plaats dient dan de naam ter aanduiding van dat
huidzintuig, dat men wetenschappelijk den tastzin noemt (Ie tact).
Gevoel dient dan niet alleen ter aanduiding van het zintuig zelf
als anatomisch begrip: het gevoelszintuig, op dezelfde wijze als
het oog — het gezichtszintuig is. Gevoel dient dan ook ter aan-
duiding van de verrichting van dat zintuig, en dat wel die ver-
richting niet alleen als physiologisch begrip, maar ook als
psychisch begripj het voelen, het gevoel; zooals het gezicht
het zien de functie van het oog aangeeft, ook weer zoowel naar
zijn physiologischen, als naar zijn psychischen kant.

Men zegt dan ook: zij is blind, zij moet alles op \'t gevoel af
doen; ik ben zoo koud. ik heb geen gevoel meer in mijn vingers
ün bij den hystericus kan juist „het gevoelquot; gestoord zijn.

-fc. Wat ik hier zeg over het gevoel als tastzintuig en licha-
melijk en geestelijk tastvermogen, tastfunctie. geldt ook voor het
gevoel als benaming in het vulgaire spraakgebruik van een der
andere huidzintuigen: den pijnzin^). Gevoel wordt dan prae-

M Dessoir [224], Über den Hautsinn.

(De cijfers tussch^ de rechte haakjes verwijzen naar de Literatuurlijsten en atlas )
Becher [55], Uber Schmerzqualitäten.

Goldscheider [374], Das Schmerzproblem.

Martius [735], Der Schmerz.

Meyer [778], Der Schmerz.

gnant gebruikt voor pijngevoel. Zóó kan het meisje tegen den
jongen man, die haar in den arm knijpt zeggen: „je doet me
pijn; dacht je soms. dat ik geen gevoel had.quot;

Ook hierbij kan gevoel weer in physiologischen of in psy=
chischen zin genomen worden.

Bovendien kan gevoel hier nog, evenals daarstraks, zoowel in
actieven als in passieven zin gebruikt worden, zoowel ter be-
noeming van de handeling van het voelen, tasten, pijnigen, als
ter aanduiding van het bevoeld, aangeraakt, betast, gepijnigd
worden.

Zoo kan iemand een fijn gevoel voor oneffenheden op een
oppervlak hebben; zoo kan onder de schilderij van Jan Steen,
waar een man een vrouw in obscoenen zin betast: „Het gevoelquot;
staan (in beide voorbeelden wordt gevoel in actieven zin gebruikt).

Zóó kan anderzijds iemand, die met een strootje in \'t oor wordt
gekieteld, spreken van een aangenaam of „naarquot; gevoel^) (pas-
sief gebruikt). In denzelfden passieven zin wordt in plaats van
gevoel — voelen gebruikt in het spreekwoord: Wie niet hooren
wil, moet voelen.

Naar deze beide groepen zijn uitdrukkingen georiënteerd als:
ik kan niet meer voelen, of \'t grof of fijn schuurpapier is; of ik
een wollen, of een katoenen borstrok aan heb; iemand de pols
voelen; in \'t donker naar iets voelen; met iemand, ook al is hij
ver weg en gebeurt het per brief, voehng houden; gevoelig zijn
voor kou en tocht. Evenzoo, wanneer men zegt, dat een voor-
werp ruw of glad, scherp of stomp, warm of koud, hard of zacht,
stevig of zwak, elastisch of stug, dik of dun, klammig of vettig
aanvoelt. Tot deze groepen behoort gevoelloosheid als anaesthesie,
als verlies van den aanrakings-, den tastzin en als analgesie,
ongevoehgheid voor pijn; gevoelig = kleinzeerig

(Zegt men, dat iemand muzikaal gevoel bezit, in dien zin, dat
hij een fijn gevoel voor geluidsnuances, toonschakeeringen heeft,
dan wordt gevoel gebruikt, waar gehoor juister zou zijn

\') Een afbeelding daarvan sraat in Fuchs, Illustrierte Sittengeschichte.

-) „Aangenaamquot; en „naarquot; zijn hier bijvoegelijke naamwoorden, die op zich
zelf weer vervangen kunnen worden door: een lustgevoel verwekkend, een onlust-
gevoel verwekkend.

•\') Ook het kougevoel en warmtegevoel zou ik nog afzonderlijk kunnen noemen
als specifieke huidzintuiggewaarwordingen van den kou- en den warmtezin, enz.

Muzikaal wordt ook gebruikt voor iets psychisch, dat nog dichter bij het
„Ikquot; gelegen is, voor muzikalen aanleg.

In deze beteekenissen wordt onder gevoel een zeer bepaalde,
precies omschreven wijze van gewaarworden en waarnemen ver-
staan.

— c. Tot deze groep moet ook gerekend worden het gevoel,
als benaming van het, in het inwendige van het lichaam geloca-
hseerde. naar de inwendige organen, ook binnen in de spieren,
binnen ^in de botten, binnen in de gewrichten gelegde of verlegde
gevoeP). \'t Zijn de gewaarwordingen en waarnemingen nu van
druk van spanning, van beweging, van trilling, van ruimtelijken
stand, van stompe pijn.

Wij duiden deze gevoelens aan als kinaesthetische gewaar-
wordingen (gevoelens) en als inwendige gewaarwordingen.
Voor een deel vervult hier het entoderm - de inwendige huid
de^ltde rol als daarstraks het ectoderm. de uitwendige huid.

Men zegt. in overeenstemming met de hier gesignaleerde be-
teekenis; ik heb een drukkend gevoel, een stekend, borend,
knagend gevoel binnen in mijn hersenen, Ik heb \'t gevoel, alsof
mijn hoofd zal barsten; ik voel mijn bloed stroomen; ik heb te
veel gegeten, ik heb een gespannen gevoel in mijn maag; de
kerryschotel was wat heet. ik heb een gevoel alsof mijn keel en
maag in brand staan; ik voel den kouden slok.^\'t scherpe korstje
langs mijn wervelkolom naar beneden zakken.

Bij dit overgangsgeval, dat zich dus zoowel onder groep 1 _a en als onder
groep 2-c laat onderbrengen, wil ik met opzet op deze kleine nuanceerinq in
spraakgebruik wijzen. Het bewijst, hoe vloeiend de grenzen en de overgangen
grepenquot; zitn \'\'nbsp;eenigszins gewelddadig en kunstmatig gemaakte

2 Becher [53], Schmerzqualitäten; Empfindlichkeit des Magens.

hTI u \'nbsp;Sensibilität der inneren Organe.

Helmholtz [439], Uber Lokalisation der Empfindungen äuszerer Oraane

Risser [955]. Sensibilität der Organe aer Bauchhöhle

sino fS\' ^^^^^\'^\'\'^U-^j-^^hung^^ über die Sensibilität der Bauchhöhle,

Organe.nbsp;quot;quot;nbsp;--ren

Ook hier weer wordt gevoel zoowel (functioneel) gebruikt ter aanduiding
van het vermogen, juister de functie, als materieel ter aanduiding van hetresul

of orborb\'^rr-nbsp;Püngevoelconstateetn w .

of ons bot bi, druk van binnen pijn doet, )a dan neen; met ons hongergevoel-

st aks te noemen, kunnen wij vooruit zeggen, of ons hongerig gevoel door Tee
of zes boterhammen gestild zal kunnen worden.nbsp;« H a oei aoor twee

Ik gevoel pijn binnen in mijn beenderen.

Wij beklimmen een bekende trap in het donker op \'t gevoel
in onze beenen; wij loopen boegspriet, fietsen met onze handen
los van \'t stuur op \'t gevoel.

Op \'t gevoel schatten wij de zwaarte van een brief, op \'t ge-
voel herkennen wij in \'t duister binnen in de toegedrukte hand-
palm kleine voorwerpen

— d. Deze ondergroep gaat ongemerkt over in een vierde
ondergroep van gevoelens, ook weer juister gewaarwordingen en
waarnemingen, die allerlei somatisch-physiologische toestanden en
processen benoemen, de algemeene gevoelens: als \'t honger-en
dorstgevoel, \'t gevoel van verzadiging 2); \'t gevoel van moeheid,
traagheid; \'t gevoel uitgerust, frisch, kwiek, tot daden bereid te
zijn; \'t gevoel slap, gebroken, uitgeput te zijn; slaperig, opgewekt
uitgerust, gezond, koortsig, ziek, wel, onwel, lekker, onlekker,
sterk, zwak te zijn^).

2—a. Als tweede groep van intredende associaties wil ik die

Ook de drukzin en de vormzin zou afzonderlijk besproken kunnen worden,
■ als oorzaak van drukgevoel en vormgevoel in den zin van drukgewaarwording
en vormgewaarwording.

-) Ook onder d worden weer meerdere gevoelens vermeld: \'tgevoel van ver-
zadiging, \'l gevoel wel, onwel te zijn, die overgangen vormen tot de nog volgende
straks onder 3 te bespreken groep van gevoelens, daar het gevoel van verzadi-
ging, enz., als ik het zoo noemen mag, een complex gevoel is, waarin in dit
geval een gevoel van lust (ook wel een gevoel van onlust) versmolten is.
Ditzelfde geldt trouwens behalve van de algemeene gevoelens, ook van de onder
c vermelde groep. Verschillende kinaesthetische gewaarwordingen, spannings-
gewaarwordingen, zijn zoogenaamde complexe gevoelens, en gaan met lust en
onlust gepaard. Zelfs sommige gevoelens van groep b — pijngewaarwordingen.

Dit gaf immers aaaleiding tot de kwestie der gevoelsgewaarwordingen!

Bailey [28], Organic sensation and organismic feding.

Beaunis [49], Les sensations internes.

Canon [158], A consideration of the nature of hunger.

Kröner [594], Das körperliche Gefühl.

Leschke [656], Über die Durstempfindung.

Murray [814], Organic sensation.

Myers [815], Studies in appetite.

Sternberg [1071], Das Appetitproblem in der Physiologie und in der Psychologie.

—nbsp;[1072], Der Appetit in der exakten Medizin.

—nbsp;[1073], Das Krankheitsgefühl.

^ [1074], Die physiologische Grundlage des Hungergefühls.

—nbsp;[1075], Physiologische Psychologie des Appetits.

Turrö [1151], Ursprünge der Erkenntnis. L Die physiologische Psychologie
des Hungers.

groep noemen, die zich hecht aan het gevoel (dan vaak vervangen
door: gevoelen) als synoniem met meening, oordeel, (sententia;
Topinion)» Zoo kan men iemand in een vergadering naar zijn
gevoel, gevoelen vragen.

Ik Iaat deze toespitsing van het gevoel naar den kant van het
oordeelen in de tweede groep vooropgaan.

—6. Vaker wordt echter (nog altijd binnen deze zelfde groep)
gevoel gebruikt in de taal van het dagelijksch leven om een
vagen vorm van weten aan te duiden, die juist door zijn vaag-
heid, weinig zeker en weinig betrouwbaar is, en op grond daarvan
door anderen heel gemakkelijk aangevochten wordt. Onder „ge-
voelquot; wordt dan verstaan een wijze van onmiddellijk, in zijn
oorsprong niet te vervolgen weten, die niet door discursief, ana-
lyseerend denken tot stand komt. maar een weten bij intuitie,
of als ik ook nog daarin verschil mag maken een weten door
beseffen (sapere-proeven; sapientia-wijsheid). En dit ook weer
zoowel als vermogen (sit venia verbo), als functie, waardoor dit
weten tot stand komt, als om het op die wijze gewetene samen
te vatten. Gevoel staat dan op één lijn met besef, bewustheid

Hiertoe behooren uitdrukkingen als: \'„een mensch zijn gevoelquot;
kan hem bedriegen; mijn gevoel zegt me, dat je gelijk hebt; ik
had al gaiiw het gevoel, waar hij heen wilde; ik voelde dat er
aan hun verhouding iets haperde; ik voel dit zoo (d.w.z. ik kan
niet precies zeggen waarom, ik kan het niet ontleden, niet discur-
sief zeggen, maar alleen met van binnen uit opwellende persoonlijk
bindende zekerheid, die heel dicht bij mijn „Ikquot; gelegen is. weten).
Hier behoort ook een begrip vermeld te worden als voorgevoel,
en \'n uitdrukking als „zijn gevoelquot; verloochenen; terwijl in zekeren
zin de gevoelsmensch, die tegenover den verstandsmensch wordt
gesteld, gekenmerkt wordt door de overheersching van het gevoel
als \'onder b vermeld.

c. Verder behoort tot deze groep ook het gevoel als de
benaming van de wijzequot;, waarop de mensch met onmiddellijk

1) Gevoel als bewustheid! Wanneer N. Ach (über die Willenstätigkeit und
das Denken, 1905 . den term Bewusstheit (ook door mijn proefpersonen in dien
zelfden zm gebruikt) invoert, bedoelt hij daarmee een klasse van ongedifferen-

Xen Wslet \'nbsp;quot;quot; unanschaulichen und unmittelbar ge-

Bewusstseinslage is de verzamelnaam van moeilijk te beschrijven bewustziins-
toestanden.nbsp;\'

zekere bewustheid (ook weer besef) zich rekenschap geeft van
geestelijke dingen, geestelijke essenties, (ik vraag vergeving voor
deze onmogelijke woord-combinatie), van geestelijke waarden op
aesthetisch, ethisch en religieus gebied.

Gevoel is dan de directe, spontane reactie der persoonlijk-
heid op de aanraking, de beroering, vaak tegelijk de ontroering,
van het subject door een (geestelijk) waarde-object, waartegen-
over het komt te staan.

Ook hier weer wordt daarmee evengoed het vermogen, de
functie, aangeduid als de gevoelens hiervan het gevolg.

Juist van de beroering door het geestelijk object zullen ge-
meenlijk ontroerings-erupties het gevolg zijn. Maar deze laatsten
behooren als zoodanig tot de nog te bespreken 3de groep. Toch
worden ook hier weer de grenzen tusschen 2de en 3de groep vloeiend.

Het spraakgebruik kent woorden als eergevoel, plichtsgevoel,
nationaal gevoel, zelfgevoel.

Iemands geestelijke persoonlijkheid voelt men aan.

Tot deze groep behooren nu ook woorden als taalgevoel,
muzikaal gevoel (zie bladz. 2 noot 4) aesthetisch, ethisch, rehgieus
gevoel, enz.

Terugkomend op datgene, waarop ik daarstraks reeds doelde:
wat de intuitie, als onmiddellijk schouwen, beduidt voor het inzicht
in en het weten van, datgene wat van buitenaf tot ons komt,
dat beteekent voor hetgeen dichter bij het „Ikquot; gelegen is, voor
hetgeen als t ware binnen in de persoonlijkheid oprijst en aan-
slaat het gevoel in dezen zin: het beseffen. Men zou kunnen
zeggen: \'t zien staat tot \'t proeven, zooals \'t schouwen, de intuitie
staat tegenover het beseffen, het beseft).

3—a. Tegenover deze beide groepen staat het gevoel ^n den
zin, waarin het in deze proefschriften voorwerp van experimenteel
psychologisch onderzoek is: gevoel noch als zintuigelijke gewaar-
wording, noch als wijze van onmiddellijk zeker-zijn, maar gevoel

als----gevoel zonder meer (ie sentiment); als onmiddellijk niet

verder afleidbaar, laatste zielegegeven. waardoor de mensch „ge-
voeltquot;. Ook weer als vermogen, als functie der ziel, en als het
resultaat hiervan (iemand zonder eenig gevoel; op iemands ge-
voel werken; een sentimenteel gevoel hebben!)

\') De stelling is toch niet te gewaagd, dat intuitie en gevoel (besef) de dragers
zijn van het leven. Het denken komt daaraan maar zelden toe; ja, menigmaal
blijkt het denken juist de verstoorder van het leven.

Naar het spraakgebruik wekt iets bij ons een gevoel van lust,
van onlust. Wij gevoelen onszelf lustig, prettig, onprettig, luste-
loos, vervelend, opgewekt, terneergedrukt, vroolijk, verdrietig,
gelukkig, ongelukkig, rustig, rusteloos, kalm, ontspannen, in span-
ning, gespannen, gejaagd, onverstoorbaar, prikkelbaar, onbevreesd,
angstig. Wij gevoelen ons thuis, vreemd, op ons gemak, niet op
ons gemak, echt knus, ongezellig, natuurlijk, gedwongen, tevreden,
ontevreden, hoopvol, wanhopend, vereerd, gesmaad, gevleid, be-
leedigd, ingehaald, verstooten, belangstellend, onverschillig, zonder
zorgen, bezorgd, vrij en blij, gebonden, gekortwiekt i). Ik gevoel
mij verongelijkt, beleedigd ; ik gevoel mij den prins te rijk, ik voel
mij in den zevenden hemel. Men voelt den moed in zijn schoenen
zinken. Een zangeres kan gevoelvol zingen.

Hiertoe behoort het gevoel voor rhytme, en maatverhouding,
voor klank en harmonie, voor kleur, en compositie, voor het
schoone, het goede, het ware. het verhevene, het overweldigende,
het komische, het tragische, het groteske; maar hier steeds weer
met het accent op de ontroeringseruptie als zoodanig. Gevoel
neelt hij. in wiens ziel deze gevoelens gauw aanslaan, spoedig
gaan meetrillen. Zonder gevoel is hij, bij wien dit niet geschiedt.

De uitersten zijn gevoelloosheid in den zin van de „Affektver-
blödungquot;; overgevoeligheid in den zin der hyperemotionaliteit.

In woorden als: \'n gevoel van ondergeschiktheid, van afhanke-
hjkheid en in vele andere der bovengenoemde gevoelens, bewegen
we ons weer op de grenslijn tusschen twee groepen (de groep
hier in bespreking en de 2de g^oep ^ b). Hier zal, weer het ge-
voel in den zin van besef verbonden zijn met één der, als ik het
zoo noemen mag, zuivere, der emotioneele gevoelens.

-b. Tot deze groep behoort dan nog als laatste kategorie-
het gevoel (nu in praegnanten zin) als het vermogen, als de
functie der ziel om niet alleen gevoelens te koesteren, maar om
deze gevoelens ook te kunnen vertolken en veruitwendiqen,
m verbindmgen als dichterlijk gevoel, kunstenaarsgevoel.

Mag ik zeggen, dat gevoel in den zin dezer laatste, derde groep

opwelling, niet beredeneerde maar spontane waardeering, door het
somato-psychische „Ikquot;, uitdrukt, van al datgene wat met het „Ikquot;,
d.w.z. met die somato-psychische persoonlijkheid, in aanriing
komt^), deze beroert?

Dat gevoelens dus zijn de ontroerings-erupties van die beroe-
ring het gevolg?

Hoe nader bij het „Ikquot; gelegen, hoe lichter, maar ook hoe
bewuster in het spraakgebruik het woord gevoel gebezigd wordt.

Was er bij het waarnemen door den tastzin, door beroering
nog een meer of minder duidelijk onderscheid tusschen de eigen-
schappen van het inwerkende object en de wijze waarop dit object
door middel van het lichaam op ons inwerkt, waarbij het subjec-
tieve moment meermalert sterker betoond schijnt dan het objectieve,
de term gevoel wordt daarnaast ook overgebracht op alle erva-
ringen, die met het „Ikquot;, met de „Ikquot;-belevingen, identiek schijnen
en zich als zijn toestanden vertoonen.

Ook in den onder 3 genoemden zin wordt gevoel nog weer
gebruikt zoowel om het „vermogenquot;, het organon in den mensch
(dat dan verondersteld wordt met gevoelens te reageeren) aan te
duiden, als dat reactie-proces, die functie zelf (tranen van gevoel!),
als (in de derde plaats) het resultaat dier reacties, hetzij in haar
enkelvoudige verbijzondering, de enkele gevoelens voor zich. of
in haar samenvattend geheel: het gevoelsleven.

2. Vraagt men naar den oorsprong en ouderlingen samenhang
van deze op heden nog al uiteenloopende richtingen, waarin het
woord gevoel wordt gebruikt, dan ligt het voor de hand de
historie dezer terminologie eens na te gaan.

Bracht deze in andere gevallen dikwijls het gezochte inzicht,
in ons geval valt het resultaat niet mee.

Gevoel toch is een woord van betrekkelijk jongen datum.

Volgens Verwijs en Verdam in hun Middelnederlandsch woorden-
boek is gevoel eerst na het Middelnederlandsche tijdperk, in de
17de eeuw, inplaats van het Middelnederlandsche zelfstandig naam-
woord gevoelen, ter aanduiding van het zintuig in gebruik gekomen.

«Gevoelenquot; zelf werd vóór de 17de eeuw gebruikt ten eerste

Anbsp;en verstand in de psychologie en in het leven.

Amsterdam, 1916. PNKU. 00315.nbsp;h y y

Conf.blz. 62: Gevoelens zijn alle oorspronkelijke en onmiddellijke evenwichts-
stoornissen, waarmee de ziel, of het geestelijk stelsel reageert.

ter benaming van het gevoel als zintuig (Ie tact), ten tweede als
zetel der gewaarwordingen (Ie sentiment), ten derde in den pas-
sieven zin als gevoeld worden van iets, en (eerst veel later) ten
vierde in den zin van meening (1\'opinion, sententia).

Het Middelnederlandsche werkwoord gevoelen, waarvan het
afstamt, gevulen, gevölen, Gothisch falan, met den 4den of
2den naamval geconstrueerd, was gangbaar zoowel in de beteekenis
van gevoelen, als in die van bemerken, gewaarworden. Dit
werkwoord werd zoowel gebruikt ter aanduiding van het gevoelen
van (Üchamelijke) innerlijke gewaarwordingen, als van het gevoelen
van andere lichamelijke, niet innerlijke gewaarwordingen; in de
eerste plaats van die door het tastzintuig verkregen, maar dan
ook van die door andere zintuigen \'^) verworven. Zoo werd het
zelfs voor de gewaarwordingen van het reukorgaan gebruikt.

In de literatuur der Mystieken, komt als gangbare term voor
„Gods (2de naamval) gevoelenquot; in de beteekenis van Gods
nabijheid gevoelen. Zóó bij Ruysbroek: Deum sentire; sentir la
présence de Dieu.

Daarnaast komt gevoelen dan ook voor ter benaming van
bemerken, gewaarworden in \'t algemeen; ook voor waarnemen.

Het zoo wijde uiteenloopende gebruik in het Middelnederlandsch
gaat gelijk op met dat van het Hoogduitsche fühlen (Grimm)
Ook dit beteekende in vroeger eeuwen naast: aanraken, betas-
ten, onderzoekend aanroeren (beroeren) .... gewaarworden
in het algemeen.

Het werd afwisselend gebruikt met het daarnaast ook voor-
komende: enphinden, empfinden, dat in denzelfden zin van aan-
raken, tasten en ook gewaarworden-in-\'t algemeen werd gebruikt,
^odat beider gebruik elkaar vrijwel dekte (bij Eckhart: gefüelen
— enpflnden des Gemütes ; stielen fühlen = empfinden).

Het Middelnederlandsch kent het werkwoord tasten, zoowel m de over
gankehjke beteekenis van roeren, aanraken, tasten, voelen, dlrtaie;
onderzoeken, als in den onovergankelijken zin van: grijpen zich inï en
Zich bemoeien, streven naar.nbsp;^^ \' \'quot;i^ten.

Het Middelnederlandsche tast (zelfstandig naamwoord) beteekent het voelen of
tasten: bi taste n op den tast, blindelings.nbsp;er voelen ot

Was to niet Demokritus (± 465-375 v. Chr.), die zeide dat alle waar-
nemen eigenlijk een tasten was.

Conf. \'tEngelsche: to taste (zelfde wortel als tasten) = proeven.

Orth [841], Gefühl und Bewusstseinslage: blz. 4 en 5.

Eucken, Geschichte der philosophische Terminologie, 1879 Conf blz 123
Anmerkung.nbsp;• . j.

Ik schrijf vrijwel! Hoogstens moet deze nuanceering in betee-
kenis naar voren gebracht worden, dat fühlen (oorspronkelijk het
waarnemen door den tastzin) werd gebruikt juist voor het meer
zintuigelijke waarnemen, en empfinden (oorspronkelijk het waar-
nemen door de meer innerlijke zintuigen: gezicht en gehoor)
daartegenover voor het meer abstract geestelijke, het diep inner-
lijke waarnemen.

Later wordt fühlen echter (al blijft het gebruik in den zin van:
tasten bestaan) juist gebruikt om de fijnste, de subtielste „Empfin-
dungenquot; der ziel aan te duiden. En ten slotte, daarnaast, ook nog
voor: een niet duidelijk, een onzeker, een duister waarnemen.

Het huidige woord gevoel zou mogelijk samengesteld zijn (en
daarmee dus waarschijnlijk niet gevormd zijn op dezelfde manier
als de woorden gehoor, gezicht) uit het collectieve voorvoegsel ge
en den stam van het werkwoord voel-en, ter aanduiding van een
verzamelnaam, op dezelfde wijze als gebak van bakken\'werd gevormd.

Het kan echter ook wel dadelijk van het werkwoord gevoelen
afgeleid zijn.

In hun woordenboek der Nederlandsche taal geven de Heeren
De Vries, Verwijs, Cosijn, Kluyver, Beets en Muller (1889, 4de
deel, blz. 1957) omtrent het woord gevoel, het volgende gebruik aan.

1.nbsp;1. Allereerst wordt gevoel gebruikt met betrekking, zoowel

tot de innerlijke als tot de zinnelijke (bedoeld is zintuigelijke) ge-
waarwording.

a. En dan zoowel (a) om, actief, het vermogen te gevoelen
(hetzij dan als zintuig, of als innerlijk vermogen opgevat) aan te
duiden [op \'t gevoel af = op den tast; gevoelszin, gevoelszenuw,
gevoelloos],

h. als [b) om, passief, datgene wat men gevoelt of gewaar-
wordt, aan te geven.

Men spreekt zoo van het zinnelijk (zintuigelijk) gevoel, het ge-
voel van lief of leed, dat van lust of onlust; men spreekt zoo
van een wee gevoel, van iemand zonder eenig gevoel, van pijn-,
smart-, lustgevoel, gevoel van afhankelijkheid, en ondergeschiktheid.

2.nbsp;In de 2de plaats wordt gevoel gebruikt in een meer ver-
vaagde beteekenis als besef, bewustheid; men spreekt van een
voorgevoel.

3.nbsp;En in de 3de plaats wordt het bij uitbreiding ook gebruikt
ter aanduiding van een doorgaande stemming van het gemoed,
der gezindheid. Men spreekt van zelfgevoel.

II.nbsp;Dan wordt gevoel gebruikt ter aanduiding van het inge-
schapen vermogen (dit deel dateert uit 1889) van den mensch,
dat hem in staat stelt redelijkheid en schoonheid gewaar te worden.
Het staat dan, strikt genomen, in tegenstelling tot de zinnelijke
{bedoeld is zintuigelijke) gewaarwordingen en de gevolgtrekkingen,
die door het verstand daaruit worden afgeleid.

Hiertoe behooren verbindingen als eergevoel, plichtsgevoel,
taalgevoel, godsdienstig gevoel, een gepast gevoel van eigen-
waarde, muzikaal gevoel; gevoel (hier) = smaak = oordeel.

III.nbsp;Ook dient gevoel ter aanduiding van de gemoedsbewe-
gingen, waardoor bij den kunstenaar natuurlijkerwijze de schep-
pingskracht wordt gaande gemaakt (het dichterlijk gevoel; in dien
zin ook hartsgevoel, zielsgevoel).

IV.nbsp;Ten laatste wordt gevoel gebruikt om het collectief van
alle gemoedsbewegingen, die niet het onmiddellijk gevolg zijn van
zinnelijke (zintuigelijke is bedoeld) gewaarwordingen aan te duiden
en dan meestal passief opgevat; doch ook wel actief, als het ver-
mogen om te gevoelen. Zoo zegt men: het is een zaak van
gevoel; op iemands gevoel werken, een sentimenteel gevoel, natio-
naal gevoel, tranen van gevoel, een volgevoel, gevoelvol, ge-
voelloos.

Gevoelen, het werkwoord, wordt gebruikt ter aanduiding van
I. met het zintuig van het gevoel-gewaarworden, voelen; II. inner-
lijk gevoel van iets hebben; III. beseffen; IV. gevoelen, meenen,
oordeelen.

Wat de Heeren De Vries c.s. onder II opgeven (ook 1 — 2 be-
hoort er toe) valt zoo ongeveer samen met wat ik onder 2 (bldz. 4)
noemde.

Het door mij onder 1 (bldz. 1) besprokene beantwoordt ge-
deeltelijk aan het door hen onder I opgegevene; te weten het
onder I—1 genoemde, voorzoover dit de zinnelijke (zintuigelijke)
gewaarwordingen betreft; en voorzoover het de innerlijke gewaar-
wording betreft (een wee gevoel), aan het door hen onder I—16
vermelde.

Wat de Heeren overigens onder I —1 en onder III en IV
•noemen is m.i. juister onder de 3de groep (bldz \'6) samengevat.
Deze omsluit zoowel de enkele, (met name te noemen) gevoelens
van I-l (De Vries c.s.), als het onder IV genoemde collectief
van alle gemoedsbewegingen; dan ook de onder 1-3 (De Vries c.s.)
genoemde doorgaande stemming, en al evenzeer de onder IV ge-
noemde gemoedsbewegingen, aandrift tot dichten, enz.

Er 20U op de wijze, waarop de Heeren De Vries es het

hooftquot;nbsp;rnbsp;gevoel getracht hebb n ^nde

hoofd;es onder te brengen nog meer kritiek uit te brengen z^n!

Samenvattend kan men dus wel zeaapn H^t

.e™,„o,o«.chenbsp;„,e. vee, «Se \' c^f

voor .oover deze he.\' Nederlandsche woord gevoel betreft Éven
n,.n voor hee Dui.sche woord „Gefühlquot;.). Noch, voorzoover ïk

ÄTche

.en dezen welhch. hierin llt;u„ne„ lindlr^rTeent ^
Ta on, trh f .quot;quot;®quot; quot;quot;nbsp;beantwoo dÏ

vro°eg Intr!:\'? quot;quot;nbsp;quot;quot; -eds

aI ■nbsp;l •nbsp;waarnemen

Z JITvTnbsp;n,odiflca.ies van den

loofde \'nbsp;moesten - zoo gequot;

toofde men - op de een of andere manier aangeraakt worden

wilde een prikkel er op inwerken. Daarom hield men dr aan

rakmgszm^ den tastzin, voor het algemeenste en h^ meest oo^

rdteÏ : ti\'zT\'Lquot;.quot;quot;\' \'rnbsp;quot;-chouwdemt

op dezeitde w,,ze. Lust en onlust werden dan verder als de bii
zondere affecties van dit inwendige zintuig beschouwd.

hed vee?\'*quot;nbsp;etymologie en terminologie niet

voorop e°\'\'mÓ:t T!quot;\'\' quot; deze ori.nteering in het taalgebru k
.nbsp;9aan. Want als het waar is. dat alle

dat de Tenanbsp;^quot;quot;«hten. dat de uitdrukkingen,

«eer iuisriT\'quot;®\'quot;; quot;nbsp;-ta of

WO der De vornbsp;quot;

onbewust werkende, in haar woord-

.,^^dksz,el, zelve kent het best haar eigen zielegeheimenissen.

\'Jnbsp;BrtL\'^\'quot;nbsp;Co„,. b.. 338.

feeling, p. -10.nbsp;edition, vol. XX,

artic.: Psychology:

3. a. Dit proefschrift bedoelt, als het over het gevoel handelt,
o.m. zooveel mogelijk de eenvoudig{st)e constituenten, de elementen
van \'s menschen gevoelsleven te benaderen. Dus tot daar, waar
gevoelens als zoodanig niet verder meer te analyseeren noch
verder terug te vervolgen zijn. Tot daar, waar zij oorspronkelijk,
autochthoon in \'s menschenziel oprijzen.

Wat gevoelens zijn I Wanneer wij met enkelvoudige, en wan-
neer met samengestelde, complexe, gevoelens — deze tegenstelling
voorloopig aanvaard ~ te doen hebben! En zoo voort!

In wijderen zin behooren tot \'s menschen gevoelsleven ook de
zeker niet meer eenvoudige aandoeningen of affecten, de. ont-
roeringen of emoties, de stemmingen, het humeur. Ten deele
ook de driften, de hartstochten.

Aandoeningen , affecten (affectus van afficere = aandoen)
worden o.m. hierdoor gekarakteriseerd, dat de daarin aansprekende
gevoelens een groote intensiteit bezitten. Die intensiteit neemt in
een kort tijdsverloop snel toe; het affect berust meestal op voor-
steUingen; het verdringt iedere andersoortige bewustzijnsinhoud;
zijn duur is kort. En hem, in wiens bewustzijn het affect tijdelijk
uitsluitend op den voorgrond treedt, overweldigt het; hij onder-
gaat het; het dwingt hem tot erupties binnen het gebied van het
motorische.

Ontroeringen, emoties (emotio. van emovere = ontroeren) zijn
gevoelens, die meestal onverwachts, over iemand komen. Men
staat er passief tegenover. Zij nemen iemand in beslag. Wijzigen
meestal belemmerend zijn regelmatige levensuitingen.

Ook de ontroeringen zijn gecompliceerd. Meestal gaan ze met
grovere uitdrukkingsbewegingen gepaard, met spanningen van het
innerlijk leven. Menige emotie heeft iets van een shockwerking,
tijdelijk remt de gevoelstoestand het bewustzijn en de geheele
persoonlijkheid.

Overheerscht een gevoelstoestand met een op-één-zelfde-hoogte-
bhjvende intensiteit gedurende längeren tijd, dan spreekt men van
stemming. De bestendiging van een enkele, of de wisseling van
bepaalde steeds weer terugkeerende, gevoelstoestanden, stemmin-
gen. m haar typeering van iemands alledaagschen gevoelstoestand
noemt men diens humeur.

u \\ Ti^ ^^u\' \'quot;\'■\'f\'nbsp;dan is dit taalkundig juist; maar in

het hedendaapch spraakgebruik heeft aandoening toch een ruimer gebruik en een

LlTkTwordtnbsp;aandoeningen ge-

Geaffecteerd kreeg de beteekenis van niet-natuurlijk, gemaakt.

Gevoelens, aandoeningen, ontroeringen, stemmingen, humeur
21) vormen samen \'s menschen gevoelsleven, zijn aandoenlijk-
neid, zijn affectiviteit, zijn gemoed.

Wekt het laatste woord meer een gedachte aan een actief
functioneerend beginsel in \'s menschen Zieleleven, in woorden als
gevoel, aandoening, affect, ontroering, emotie, stemming staat meer
het passieve op den voorgrond.

\'t Is. alsof men een gevoel, een aandoening, een ontroering, een
stemming meer ondergaat; alsof deze van buitenaf wordt opge-
drongen. van buitenaf wordt ondokt. Alsof de persoonlijkheid er
meer . re-actief, dus meer passief-actief tegenoverstaat, dan zuiver
„uit vrijen wilquot; actief. Hij kan ze niet negeeren, ze worden hem
opgedrongen. Hij ondergaat ze.

Verder kenmerken alle toestanden door deze woorden be-
noemd zich door een zekere innerlijke geslotenheid, en ontoegan-
kelijkheid van innerlijk wezen. Vandaar dat men zeggen kan dat
gevoelens zich zelf verraden, dat affecten tot een uitbarsting
komen. Vandaar dat men spreken kan van ontroerings-erupties.

b. Van \'t gevoelsleven te onderscheiden is \'s menschen drift-
leven. zijn instincten, zijn hartstochten.

De drift — het tot een gewoonte geworden streven, dat uit
onze diepere natuur, of uit ons karakter zich onmiddellijk zonder
verder overleg aanbiedt. Het instinct - het aanvankelijk verworven
plastisch blijvend bezit van de soort, leidende tot doelmatige han-
delingen. zonder bewustheid van dat doel. Driften, instincten
hartstochten liggen alle binnen het gebied der strevingen; van het
Wilsleven dus. Dit laatste zoo ruim te nemen, dat ook het onbe-
wust-blijvende. en toch zoo doelbewuste streven als de groei, de
ontwikkeHng er binnen valt.

Al moeten de gevoelens van de strevingen onderscheiden wor-
den toch zijn gevoels- en wilsleven steeds in onafgebroken wissel-
werking en samenwerking met elkaar.

c. Gevoelens — sensu strictiori — moeten ook onderscheiden
worden van gewaarwordingen en waarnemingen (\'t is alles nog
voorloopige populaire psychologie en praeiudicieert nog niets op
de strekking der gegevens van het nog volgende onderzoek),
al kunnen zij er niet anders dan in abstracto van gescheiden
worden. Immers alle gewaarwordingen zijn voorzien van een ge-
voelstoon. onmiddellijk door de gewaarwording of juister door het
gewaarwordingen-complex gewekt. WeHicht is het nog dichter bij

het zielkundig gebeuren, wanneer wordt gezegd, dat de nimmer
onderbroken gewaarwordings-complexen de al evenzeer nimmer
onderbroken gevoelens-symphonie voortdurend beïnvloeden. In
die gevoelens-symphonie staat nu eens dit, dan weer dat instru-
ment op den voorgrond —: het gevoel op dat oogenWik het
duidelijkst aansprekend en de ziel vervullend. Ook die gevoelens-
symphonie kent haar dissonanten, al dan niet in oplossing gaande;
kent haar blijvend storende ontstemde instrumenten.

Ieder gewaarwordingen-complex is door een daarmee verbonden
gevoelens-aanslag begeleid. Zooals de gewaarwordingscomplexen
elkaar ononderbroken gestaag opvolgen, zoo rijen zich de deze
telkens weer begeleidende gevoelens tot de vorige. Of zij er mee
vervloeien, of eigen zelfstandigheid er tegenover bewaren, of er
op eenige andere wijze door beinvloed worden ....!?

Als de tonen van de verschillende instrumenten van een gansch
orkest, slechts wachtend op den luchtstroom, de tokkeling, den
aanslag, de streek, die ze zal doen aanspreken, zóó liggen de ge-
voelens in \'s menschen ziel te wachten op wat ze doet aanspreken.
Dit doen de voorstellingen, de gedachten, de herinneringen. Ook
de gewaarwordingen doen mee ze aanspreken in het eigen oogen-
bhk, waarop de tal van prikkels, die ieder moment weer, in
nimmer poozende opvolging op den mensch inwerken, in dien
mensch gewaarwordingen wekken.

Die gevoelstonen, waardoor de gewaarwordingen begeleid wor-
den, kunnen op hun beurt verlokkingen worden voor de strevingen,
voor het wilsleven in breedsten zin, tot veelvoudige reactie-pro-
cessen. Geleid door den gevoelstoon richt zich als een uiting van
dit wilsleven. de opmerkzaamheid op den prikkel, die in den mensch
tot gewaarwording werd. De gewaarwording wordt tot waar-
neming verhelderd en verklaard. (Ook de voorstellingen staan tot
gevoelens in zeker verband, maar daarover niet).

De gevoelstoon begeleidt de gewaarwording; wordt er aan
toegevoegd.

Gevoelens zijn dus geen eigenschappen der gewaarwordingen

En al evenmin zijn gevoelens kennis van het voordeel ofnadeeli
het nut of de schade der gewaarwording. Allerminst is het gevoel
zelf een soort gewaarwording.nbsp;^

^ Gevoelens zijn naar hun complexiteit misschien nog \'t best
t meest -juist te vergelijken met de bewustwording van die tal
van gewaarwordingen, die, ontelbaar menigvuldig, van uit de beide
labyrinthen. van uit de spieren, van uit de gewrichten, van uit

de botten, van uit de oogen toestroomend, tezamen zich vereenigen

2

tot de bewuste oriëntatie in de ruimte, tot de onbewust blijvende
bewaring van het evenwicht door middel van de bewegingen en
de Stelreflexen, \'t Is een proces, dat meestal onbewust verloopend,
toch zeer gecompliceerd van opbouw is en tegelijk onfeilbaar
zeker werkt.

Gevoelens zijn iets anders dan gewaarwordingen.
Gevoelens zijn wellicht het dichtst te benaderen, als men er in
ziet het geestelijk parallelproces, de geestelijke verwerking (en
daarop ligt \'t accent), dikwijls de bewustwording van die tal van
cumuleerende en superponeerende gewaarwordingen van het sym-
pathico-glandulaire stelsel, die te zamen komend, geïntegreerd
worden tot de soms heel bewuste, meestal heel-onbewuste. oogen-
blikkelijke oriëntatie omtrent en\' waardeering van \'s menschen
wei-zijn.

En zooals het meerendeel der gewaarwordingen haar compo-
nente heeft, die verwerkt wordt door het stel evenwichtszintuigen,
zoo heeft iedere gewaarwording ook haar componente. die ver-
werkt wordt door het sympathico-glandulaire stelsel. Het eerste
heeft tot gevolg onze oriëntatie in de ruimtelijkheid; het laatste
heeft als gevolg onze oriëntatie in onze wereld van wel en wee.

Gevoelens zijn dus voor iets anders te houden dan gewaar-
wordingen, maar wel zijn ze van deze in meerdere opzichten
dadelijk afhankelijk. Zij zijn afhankelijk van de qualiteit der ge-
waarwordingen, van de intensiteit; afhankelijk van de frequentie
en van den tijdsduur der gewaarwording.

d. Gevoelens, — niet zelf dus als streveningen te beschouwen ^
zijn het geleide-licht der strevingen; het compas, het vuurtoren-
licht. de bakens, waaraan het streven zich oriënteert, zooals de
stuurman vaart op het compas, op het licht, op de bakens. En
hij doet dit niet terwille van het compas, niet om dien vuurtoren
te bereiken, of om die bakens, maar om de haven, de bestemming
binnen te loopen.

\'t Gebeurt, dat zijn compas gaat miswijzen; dat het vuurtoren-
icht verkeerd wordt herkend, dat de bakens, van hun verankering
losgeslagen, niet meer den juisten weg aangeven — \'t gebeurt,
dat de gevoelens, dat de lust, ook soms de onlust, om zijnszelfswil
wordt nagestreefd; een dwaling, die zichzelve wreekt.

Lust en onlust kunnen tijdelijk zelf doel zijn. In den teleolo-
gischen. den entelechetischen ontwikkelingsgang van het individu
dienen ze echter om tot hooger, meer bestendig doel te leiden.
Daarin hgt de verklaring en de rechtvaardiging van het telkens

terugkeerende pogen de gevoelens tot een \'s menschen daden
censureerende macht te verheffen.

e. Gevoelens, zooals zij in \'t voorafgaande werden voorgesteld,
als een groep van eigensoortige verschijnselen en grootheden,
tuncties, toestanden en processen, te stellen naast gewaarwordingen,
waarnemingen, voorstellingen en strevingen, zijn \'t resultaat van
den drang tot uit-één-denken, tot ontwarren en afzonderen den
mensch eigen. Deze drang brengt hem er toe ze af te zonderen en
apart te stellen, als één der meerdere stroomingen, die toch met
elkaar slechts één enkelen stroom vormend, onafgebroken, niet op
te houden niet wezenlijk te verbijzonderen, verder spoeden, met
en door elkander heen, steeds verder voortgaand.

t Zijn alle slechts onwezenlijke verbijzonderingen, aan \'t men-
schelijk zieleleven wel te verbijzonderen - zooals men pols en adem-
haling wel ieder voor zich, buiten verband met hetfverdere hchaam
kan beschouwen maar evenals, en nog meer dan, deze beidé
nimmer uit het ongebroken geheel van het menschelijk zieleleven
dat een onverbreekbaar en ondeelbare eenheid blijft, uit te lichten\'

ün wie zich voorstelt over het gevoelsleven te schrijven, heeft
er zich rekenschap van te geven, dat geen gevoel, noch streving,
noch gedachte op zich zelf genomen kan worden, zonder dat de
vele invloeden, draden, wortels, noem het, hoe gij wilt, waarmee
dit gevoel naar het oogenblik en naar het verleden in het geheel
van het zieleleven verbonden, verweven en vergroeid is, is afte-
snijden, door te scheuren, afterukken.

Het gevoel is in het bijzonder steeds te beschouwen als een
reactie van het geheele gemoed.

\'s Menschen zieleleven is naar al zijn uitingen in diepste wezen
een eenheid. Zijn somato-psyche is een eenheid, waarin lichaam
en ziel als een twee-eenheid samenwerken, zoolang althans het
mdividu niet op eenigerlei wijze diepgaand psychisch gest^^ordt

/. Ook de persoon zelf, die het gevoelsleven op zichzelf be
schouwd m studie neemt en voor een oogenblik het nrnr ^

deze groep gegevens\'ttquot;
brengen, is zelf weer een klein deel van het ne^hS u
wereldleven rondom hem. dat zich ten deele in he„ fl
in hem tot bewustzijn komt. Ook deze is ze f ^T z n ^^^^^^^^^^^

gevoelsleven beïnXd dot aT
wat to hem kwam, niet in het minst in de literatuur over het
gevoelsleven van hen. die vöör hem daarover schreven; We

spiegeling, al is \'t dan ook nog zoo zwak, nog zoo duister van
den stroom van beschouwingen over dit onderwerp, die hem
tegelijk dragen en beïnvloeden.

Over die hteratuur in het tweede hoofdstuk.

g. In deze proefschriften zal ik van meerdere vooronderstel-
lingen in woorden en begrippen vastgelegd, uitgaan. Ik doe daarin

met anders dan----iedereen. Met dit verschil, dat velen het

onbewust doen.

Een enkele van die vooronderstellingen wil ik nog met name
noemen.

Van mijn wijdere omgeving, materieel en geestelijk te nemen,
ken ik persoonlijk slechts een heel klein deel, mijn engere, eigen
mateneele en geestelijke rondom-wereld.

Die rondom-wereld en ik passen nu op elkaar. Wij zijn samen
geworden. Wij beantwoorden aan elkaar. Ja, slechts voorzoover
de wijdere rondom-wereld tot mi/n (engere) rondom-wereld is
geworden, bestaat ze.

Dit nog wat het zielkundig inzicht betreft.

Voor zoover mijn wijsgeerig inzicht betreft . . . ; het bezonnen

kntisch realisme, zooals dit voorgestaan wordt door het Christelijk

theïstisch denken, staat mij het naast; een bezonnen kritisch
realisme, zooals dit in psychologicis bijv. door Külpe i) wordt
verdedigd.nbsp;\'

1) Külpe [604], Grundrisz der Psychologie.

Zie ook ondanks het vele verouderde daarin Bavinck [47], Beginselen der

II. LITERATUUR-OVERZICHT.

1. \'t Is eerst sedert de tweede helft der 19de eeuw, dat het
gevoelsleven, als zoodanig, als afzonderlijke groep van zielever-
schijnselen, opzettelijk tot voorwerp van physiologisch en psycho-
logisch onderzoek werd genomen; en dat men zich bezon op de
data en de facta, de actiones en de functiones der gevoelens, der
aandoeningen en ontroeringen als zielkundige verschijnselen.

Van nog jonger datum, eerst enkele decenniën, is het, dat in
laboratoria en klinieken de physiologie en de psychologie van het
gevoelsleven ook experimenteel wordt benaderd.

Ouder dan deze psychologische doorvorsching. veel ouder is

de philosophische bezinning op dat deel van \'s menschen ziele-

leven. dat in de praktijk van het dagelijksch leven zoo groote
rol vervult.

De machtige invloed der gevoelens op en in hef verkeer van
menschen onderling, hun invloed op verstand en wil. kon niet
onopgemerkt blijven.

De aantrekking, of afstooting door gevoelens tot stand gebracht;

de bevordering, of remming, waarmee gevoelens, als waren zij-
positieve of negatieve katalysatoren, allerlei processen verhaasten
of vertragen, leidden vanzelf het denken der menschheid daarheen\'
waar het gevoelsleven zijn hoogste realiteits-waarde vond; en waar
men zich van de gevoelens bediende, zonder dat men gemeenlijk
bewust wist van welke machten men gebruik maakte.

Een spontaan toegepast psychologisch verstaan en benutten van
het gevoelsleven moet men dan ook zoeken in de beraadslagingen
van njksgrooten. in de redevoeringen van veldheeren tot hun
troepen, m de verdedigingsredenen van advocaten tot de rechters
en ,unes. die straks aan hun kUënten recht zouden doen

Homerus\' hdden. Caesars\' en Tacitus\' veldheeren.quot; Lysias
Demosthenes. Cicero, zij kenden allen uit de praktijk d^ p^Zl

X r, Wisten de gevoelens te beheerden
en te leiden. En wie dch moeite geeft de redenen van Oud-
Israels profeten en Jezus\' gesprekken te verstaan, wordt voor alles
)ui5t in zijn gemoed, in zijn gevoelsleven gegrepen.

Wat ik omtrent de oudheid zeg. bleef zoo tot op heden; men
sla er de pleitredenen ter rechtszittingen en de redevoeringen in
de oorlogsjaren gehouden maar eens op na.

Al evenzoo moet. wie opvoedt, het gevoelsleven weten te treffen.
Dat weet men nu. dat wist de oudheid.

Het tooneel bleef de eeuwen door de plaats, waar het gevoels-
leven tot in kleinigheden werd bestudeerd; zij het dan ook in
hoofdzaak naar zijn veruitwendiging. zijn uitdrukkingsbewegingen
door de vertolkers der rollen. Terwijl de dichters en schrijvers
der tooneelspelen: voor allen tragici en blijspeldichters juist den
innerlijken strijd der gevoelens naar realiteit trachtten uit te drukken.

Meestal vindt het beslag door dichters op de menscheziel ge-
legd dan ook zijn verklaring in hun appelleeren aan het gevoels-
leven. En schrijvers van naam danken gewoonlijk hun buitenge-
woon debiet aan hun bedrevenheid, het gevoel, het gemoed te
bewegen.

Ook in de religie, voornamelijk in de cultusplechtigheden, in de
ceremonieele en de magische handelingen, vinden voor alles ge-
voelens hun bevrediging.

Naast de mannen van het woord en het schrift, moeten zij
genoemd worden, die ook de gevoelens naar het leven bestu-
deerden, en de veruitwendiging der zieleroerselen, als instantanés in
de ruimte, in marmer deden verstijven. Wie gevoelens wil zien
uitgebeeld, beschouwe de beeldgroepen der antieken: \'n Niobe,
\'n Laokoon. \'n stervenden Galliër. Hij bezie de vreugde-dronken
bacchanten-stoeten op Hellas\' urnen en vaatwerk. Hij sla de
smart-vertrokken gestalten gade der vroeg-Bijzantijnsche crucifixen.

De schilderkunst gaf de gevoels-expressies weer van boeren-
bruiloften en van heihgen-in-verzoeking. Kruisigingen en kruis-
afnamen en schilderingen van het laatste oordeel geven een
levendige zielkundige teekening ervan, welke gevoelens in de zielen
kunnen omgaan.

Zoo werd en wordt het gevoelsleven praktisch bestudeerd de
eeuwen door, dieper en misschien meer waarlijk zielkundig dan
het m dit onderzoekje naar de gevoelens geschiedt. De gevoelens
toch, waarover ik tot hiertoe sprak, zijn meest alle complexe
zieleverschijnselen, affecten, emoties, veel meer samengesteld dus
dan de enkelvoudige gevoelens en de gevoelselementen, die ik op
het spoor trachtte te komen.

Als de sphinx bij Giseh in Egypte al eeuwen staat (evenals

Aegypten (Kunst und Natur in Biidern). Wien. Leipzin,
z. ). (1921). Conf. blz. 14 met photo.nbsp;^

de zeker niet minder oude beelden op het eiland Rapanui of
Paascheiland nabij Zuid-Amerika, ook daarom tot op heden een
raadsel naar oorsprong en bedoeling, omdat de gevoelsver-
beelding, de invoeling, bij de beschouwing dezer beelden in den
steek laat; evenals ze dit ook doet tegenover den raadselachtigen
lach op het aangezicht van Monna Lisa\'-^) uit later eeuwen) eerst
dan komt de wijsgeerige bezinning tot zich zelf, tot den mensch
en wendt zij zich ook tot de gevoelens. Die bemoeienissen met
het gevoelsleven vinden aanvankelijk niet plaats uit belangstelling
voor het gevoelsleven als zoodanig, maar omdat de wijsgeerige
bezinning zich al spoedig in hoofdzaak bezon op den mensch met
al zijn bewegingen te midden der andere menschen, omdat ze zich
bezon op het ethisch leven der menschheid. Want wie de zeden
en gewoonten, de ethische gedragingen der menschheid tot voor-
werp van bezinning maakt, die moet zich wel met dit gevoels-
leven bemoeien. Hij komt de gevoelens daarin telkens weer tegen.
Uit dien hoofde bezon zich menig wijsgeer op de gevoelens; —
zóó Descartes (1596—1650); zóó Spinoza (1632—1677), om slechts
deze beiden te noemen.

2. a. Het duurde echter tot ongeveer 1787 aleer het gevoels-
leven en de gevoelens als een afzonderlijke groep zieleverschijnselen
op zich zelf beschouwd en behandeld werden en dus niet meer
als een onderdeel van een andere groep zieleverschijnselen.

Dat dit eindelijk geschiedde, daartoe heeft Jean Jacques
Rousseau\'s^) (1712-1778) invloed zeer veel bijgedragen. Bij
Rousseau (die van zich zelf zeide, dat hij langzaam van begrip, levendig
van gevoel was) zijn natuur, innerlijkheid en gevoel toch eigenlijk
allemaal verschillende namen voor hetzelfde. Ook wat hij onder
godsdienst verstond, kan men toch wel niet anders beschouwen,
dan als natuur-godsdienst, als gevoelsreligie, ontspruitende aan het
den mensch door Godzelf onmiddellijk ingeplante religieuze gevoel

Ongeveer 1777-1787 komt het dan bij meerdere philosophen
tot een eigensoortige waardeering van het gevoelsleven als een
afzonderlijk zielsvermogen.

.f\'nbsp;Paascheiland. Het Theosophisch Pad 2 (1912)

H—23, met illustraties.nbsp;^ \'\'

2) Monna Lisa, in het Louvre te Parijs, van Leonardo da Vinci 1452-1519

\'\') Zie de literatuur genoemd op blz. XV, noot 1.

En L. Proal, La psychologie de Jean-Jacques Rousseau. Paris, 1923. Part.

•t \' ^^nbsp;(1736^1805)^). Deze. de in zijn tijd

Pu7nnbsp;psycholoog, neemt in zi n

ËnÏSn^^^^nbsp;menschliche Natur und ihre

\'. IZtt \\nbsp;\' ^^^ toen algemeen

driV dasquot;nbsp;rr\'quot;nbsp;-- van die

d ie das Vermogen der Seele, sich modifizieren zu lassen und

m^ lim ^^^^^nbsp;Heydenreich
keitenquot; Tziz Tf hnbsp;f quot;^äsars Denkwürdig-
es Knbsp;oorspronkelijk zijn. Merkwaard^
s vooral de uiting van dezen: „Es gibt Gefühle ohne Vorstel!

ohT R rnbsp;kein Gefühl

ohne Begehren oder Verabscheuen.quot; J. G. Sulzer (1720-1779);

bescLwt denken

en voelen als de twee vermogens der ziel, waardoor het ver-
mogen. ..voelen wel meer moest gaan omvatten dan alleen de
gevoelens. Mos Mendelssohn (1729-1786) neemt voor de ge!
waarwordingen: lust- en onlustgevoelens een afzonderlijk vermogen

hemzelf met vast. „Morgenstunden.quot; 1785.
Belangrijker dan deze allen is lm. Kant (1724-1804) Deze

periode in zijn populair geschriftje
..Beobachtungen über das Gefühl des Schönen und Erhabenenquot;
allerlei fijne, geestige. prikkelende gedachten over de betrekking
dier beide gevoelens tot de menschelijke deugden en zwakheden
^n afzonderlijk vermogen is het gevoel bij hem dan nog niet.
Dit schijnt hij voor teerst als zoodanig beschouwd te hebben
-J^^a^hij tot een drietal vermogens (des Gemüths) komt-

blz 3^3quot;nbsp;[223], Geschichte der neueren deutschen Psychologie

cl l unbsp;blz. 343/4. En Sommer [1054], Grundzüge einer

Geschichte der deutschen Psychologie enz., blz. 260-279 en verv
Zie ook blz. XV noot 3.nbsp;\'nbsp;quot;

Le;pzi^l92r22\'Ïarf\'nbsp;K. Vorländer, 10 Bde

Zie de literatuur genoemd blz. XV. noot 4

Dessoir, op. cit. blz. 389.

heelt btlX\'wÏofe Tr -i-erebeteekenisgebruikt;eerstFichte

geven Ëe soir 2T \'rKquot;\' spraakgebruik daaraan zijn emotioneele beteekenis ge-
geven. Uessoir [221], Abnsz einer Geschichte der Psychologie, blz 150

in een brief aan Reinhold, gedateerd 18 Dec. 1787 1) (kenver-
mogen, gevoel voor lust en onlust, en begeervermogen), al schijnt
Kant reeds eerder, in 1763, het onderscheid tusschen kenvermogen
en gevoelsvermogen voor juist te houden.

De Kritieken behandelen de drie terreinen, die ieder voor zich
het eigen domein van een der drie zielsvermogens zijn. Zoo de
„Kritik der reinen Vernunftquot; (1781), ook de „Prolegomenaquot; (1783)
de wetenschap van het zijnde, het terrein van het gewaarworden,
waarnemen, voorstellen, denken.

De „Kritik der praktischen Vernunftquot; (1788), ook de „Grund-
legungquot; (1785) behandelt de ethiek, het terrein van het wilsver-
mogen, en de „Kritik der Urteilskraftquot; (1790) in haar eerste deel,
de aesthetica in haar oude vóór-Kantiaansche beteekenis: de
aesthetische gedragingen — het terrein van het gevoelsvermogen.

In Kants ethiek komen meerdere gevoelens naar voren; alle
willen des menschen is met een gevoel, hetzij dan van lust of
onlust verbonden. In den empirischen mensch ontstaat nu, daar
zich de zedewet door middel van den kategorischen imperatief tot
hem wendt, een uit lust en onlust gemengd dubbel gevoel der
achting. Achting is het eenige gevoel, dat wij a priori kennen
kunnen; het is het ware. het moreele gevoel. Men mist echter in
de „Grundlegungquot; en ook in de „Kritik der praktischen Vernunftquot;
een psychologische analyse en een kenkritische bezinning op het
gevoelsvermogen en de gevoelens in \'t algemeen, ook van dit
moreele gevoel; oök al wordt in de tweede helft van zijn „Meta-
physik der Sittenquot; het moreele gevoel, en het gevoel der achting,
ook dat der liefde uitvoerig besproken. Hier immers geschiedt dat
uit het oogpunt der „angewandtequot; ethiek, der plichtenleer.

De aesthetische gedraging moet naar de haar eigene wetmatig-
heid beschouwd worden; deze toch verschilt principieel van die
van het kennen, evenals van die van het willen. Het aesthetisch
principium, het derde vermogen, door Kant aanvaard en door
hem tot een blijvend, zij het dan ook zelfs nu nog wel aange-
vochten bezit der psychologie geworden, is het gevoel. Het aestL
tische oordeel of het smaak-oordeel wil noch kennis-oordeel noch
wilsmotief Zijn; het wil het voorwerp noch begripmatig vast-
stellen, gelijk het theoretisch kennen dat doet. noch wil het dit
tot stand brengen, evenals de wil. Een objectief principe van den
smaak is daarmee onmogelijk geworden. De smaak berust veeleer

\') lm. Kant. Sämtliche Werke. Op. cit. Bd VIII, Briefwechsel, blz. 115.

op louter subjectieve gronden; en zoo brengt Kant hier dan als
derde bewustzijnsrichting. als derde vermogen naast kennen en
wi len het gevoel het gevoel van lust en onlust naar voren

Intusschen is het specifiek aesthetische gevoel -- het gevoel
van het welgevallen, van den lust fn den smaak, dat zonder eenig
eigen belang en zonder begrip, toch tegelijk algemeen geldig
en onmiddellijk, uit het vrije spel der gemoedskrachten opwast.

Met nadruk constateert Kant het bij uitstek subjectieve karakter
der aesthetische oordeelskracht.

Op wat Kant in zijn „angewandte Aesthetikquot; over het ver-
hevene zegt wil ik straks in het tweede proefschrift nog even
terugkomen.

Meer psychologisch georiënteerd behandelt Kant de gevoelens
zoowel in „Von der Macht des Gemütsquot; als in zijn „Anthro-
pologie in pragmatischer Hinsichtquot;, 1798.

K Was in de jaren omstreeks 1777-1787 het gevoel als af-
zonderlijk te beschouwen vermogen der ziel verbijzonderd, het
duurde toch nog tot 1862 aleer de eerste psychologische mono-
graphie aan het gevoelsleven werd gewijd. Ze verscheen van de
hand van Jos. W. Nahlowsky, een Herbartiaan %

Anders dan Kant beschouwt Joh. Friedr. Herbart (1776-1841) ï^)
het gevoel weer niet als een afzonderlijk te stellen zielsvermogen,
ook al bespreekt hij de gevoelens uitvoerig. In zijn „Lehrbuch
zur Psychologie , 1816, meer metaphysisch dan psychologisch
georienteerd, bestrijdt Herbart juist de toen nog gebruikelijke leer
der zielsvermogens als volkomen van elkaar gescheiden gebieden
van psychische verschijnselen. Voorstellen, willen en gevoelen zijn
steeds met elkaar verweven. Herbart kent slechts voorstellingen,

\') Meyer [775], Kants Psychologie, conf. blz 49

Abschnitt IlI-IV-16.

öamtliche Werke von Hartenstein, 7 Bd

unlTsctbertrquot;nbsp;586 en verv. (Rozenkranz

iTÏT Antropologie. 1798; Sämtliche Werke von Hartenstein, 10 Bd.

Die Anatie ^er rnbsp;o \' \'«\'-en schreven zijn L. Preisz.

(1812-1899).nbsp;° Begriffsbestimmung, 1854 en L. Strümpell

lol Hr^Beifquot;quot;\' ^tr -^^^Pl^y-^^hen Hauptpunkte in Herbarts Psycho-
logie. Hist. Beitr. zur Philos. 3 blz. 97—170 Part

änauMsS^T^f.\'^\'nbsp;- «^rer Geschichte, blz. 380-398.

Ballauf [37], Entstehung und Bedeutung des Gefühls.
Hübener [483], Das Gefühl.

kenacten : vervalt dus in een ander uiterste. Zijn psychologie is
door en door rationalistisch-intellectualistisch. Gevoelens zijn voor
hem verhoudingen van voorstellingen. Zij ontstaan, wanneer zich
een voorstelling tusschen twee elkander tegenwerkende krachten
in evenwicht houdt; wanneer verschillende krachten op dezelfde
voorstelling in denzelfden zin, of in tegengestelden zin inwerken.
Zijn psychologie is een mechanica van de voorsteUingen. De bonte
wisseling der psychische processen tracht Herbart te begrijpen als
de wetmatige combinatie en associatie van elementaire processen
als de gewaarwordingen en voorstellingen.

In overeenstemming met deze beschouwingen van Herbart is
de eerste monographie: ,,Das Gefühlslebenquot; i) van Jos. W.
Nahlowsky in 1862 verschenen.

Sedert verscheen een menigte van monographieën aan het
gevoelsleven gewijd 2).

c. In 1872 verschijnt er een boek, dat — het onderwerp van een
geheel anderen kant aanpakkend toch voor de bestudeering
van het gevoelsleven van groote beteekenis is geweest: Charles

1)nbsp;Nahlowsky [820], Das Gefühlsleben in seinen wesentlichen Erscheinungen
und Bezügen. (190/3).

2)nbsp;Enkele der meer bekende zijn:

rJ^r^rnbsp;te zamen uitgegeven door Dumas

1^02], La théorie de 1 emotion par William James.
Lange [634 (1885) en 631], Ueber Gemüthsbewegungen.
Lehrnann [646], Die Hauptgesetze des menschlichen Gefühlslebens. 18921.
Aiegler. [1256], Das Gefühl. 1893\', 1908^.
Ribot [936], La psychologie des sentiments. 1896.
Rehmke [919], Zur Lehre vom Gemüth. 1898.
Sollier [1050], Le mécanisme des émotions. 1906.

tion I90T\'nbsp;^^^ elementary psychology of feeling and atten-

Lehmann [646], Die Hauptgesetze des menschlichen Gefühlslebens. 1914-\'.
Storrmg [1089], Psychologie des menschlichen Gefühlslebens. 1916.
Von Monakow 788], Gefühl. Gesittung und Gehirn. 1916.

Affektivität. 1919.

Wohlgemuth [1223], Pleasure - Unpleasure. 1919
T^a bitzer [1125] Stimmungen, Gefühle und Gemütsbewegungen. 1920.
Muller-Freienfels [805], Das Gefühls- und Willensleben 1924.
Mac Curdy [698], The psychology of emotion. 1925.

nquot;nbsp;experience and its modalities. 1925. Part.

K W. de Koning. Het gevoel. Amsterdam 1927. Part.

F. Krueger. Das Wesen der Gefühle. Leipzig 1929^ Part

Feelings and emotions. The Wittenberg (U. S. A.)\'symposium.

By Adler - Aveling - Bekhterev - Bentley _ BreU - Bühler - Cannon -

Darwin, „Expression of the emotionsquot;^); weldra algemeen be-
kend, nog altijd beroemd.

Wel waren reeds lang vóór Darwin werken over de weergave
der emoties door gelaatsuitdrukking, houding, gebaar (de grovere
uitdrukkingsbewegingen) verschenen, maar er was toch een
principieel verschil in methode tusschen hem en zijn voorgangers,
physiognomici als Lavater 2) en, anderen. Zelfs tusschen hem en
onderzoekers als BelP), Duchenne^), Gratiolet^), Piderit^), enz. ).

Carr ^ Claparéde ^ Dunlap -- Gault -- Gruehn - Hoisington ^ Howard-
Jaensch -- Janet -- Jastrow - Jörgensen - Kalz -- Kiesow ^ Krueger ^

Langfeld - Mc Dougall -- Pièron ^ PiUsbury ^nbsp;x^r/\'Th

man - Stern ^ Stratton -- Terry ^ Washburn - Weiss - Woodworth.

Worcester, 1928. Part.nbsp;v , r9nqi

1)nbsp;In het Nederlandsch vertaald door H. Hartogh Heys van Zouteveen [209J.

Het uitdrukken der gemoedsaandoeningen bij den mensch en de dieren. Darwins

biologische meesterwerken dl. 6. 18902.

2)nbsp;I G Lavater, Over de physiognomic. Arasterdam, 1780-1/Ö3. Fart. nnz.
Zie ook met name P. Camper, Vorlesungen über den Ausdruck der verschie-
denen Leidenschaften durch die Gesichtszüge, enz. Berlin, 1793. Part.

3)nbsp;Bell [60], Essays on the anatomy and physiology of expression. 18Ub.

4)nbsp;Duchenne [246], Mécanisme de la physionomie humaine. 1862.

5 Gratiolet [387], De la physionomie et des mouvements d expression. 1865.
ß) Piderit [884], Grundzüge der Mimik und Pysiognomik. 18581. Hrsg. u. neu-

bearb. von v. Kreusch. Detmold, 1925«.nbsp;, „u ■nbsp;i. ira71

Piderit, (Wissenschaftliches System der) Mimik und Physiognomik, 1867 , 1886 .

Zie over de grovere uitdrukkingsbewegingen nog:
Cox [189], De gelaatsuitdrukking bij contractie van den Musculus frontalis en

den Musculus orbicularis oculi.

Feleky [303], The expression of emotions.

Fröderstöm [337], Ueber die Irisbewegungen als Aequivalent der psychischen

[363], Der Bliek des Menschen als Ausdruck seines Seelenlebens.
Hughes [486]. Die Mimik des Menschen.
Kirchhoff [560], Der Gesichtsausdruck und seine Bahnen.
Krukenberg [599], Der Gesichtsausdruck des Menschen.
Mantegazza [716], Physiognomik und Mimik.

Rudolph [968], Der Ausdruck der Gemütsbewegungen des Menschen,
de Sanctis [982], Die Mimik des Denkens.

W. Wundt, Ueber den Ausdruck der Gemüthsbewegungen des Menschen.

Separat, z. pl. en z. j. Part.

Zie ook: Rutz [975], Musik, Wort und Körper als Gemütsausdruck.
Van Ginneken [366], Gelaat, gebaar en klankexpressie.

K. Dunlap, The role of eye-muscles and mouth-muscles in the expression ot
the emotions. Genet. Psychol. Monogr. 2 (1927): 197-2-3. Part.

En ten slotte: Orienter [839], Der seelische Ausdruck ia der altdeutschen Malerei.

Mayer [745], Der Gefühlsausdruck in der bildenden Kunst.

Darwin trachtte als eerste langs zuiver natuurwetenschappelijke
wijze (ook al maakte hij dan gebruik van vragenlijsten), door
middel van de biologisch-evolutionistisch verklaarde grovere uit-
drukkingsbewegingen, het gevoelsleven en de gevoelselementen te
benaderen.

Bekend zijn Darwins drie beginselen, waarop, naar hij meende,
het uitdrukken der gemoedsbewegingen terugging, en volgens
welke Darwin den oorsprong en de ontwikkeUng dier voornaamste
handelingen, waardoor gemoedsaandoeningen worden uitgedrukt,
trachtte te verklaren. De eerste drie hoofdstukken van zijn boek
zijn er aan gewijd. In het slothoofdstuk vat hijzelf deze beginselen
aldus samen: (ik citeer naar fiartogh Heys van Zóuteveens ver-
taling 1)):

„Het eerste dezer beginselen is, dat bewegingen, welke nuttig zijn om

tLuT\'\'^ A-nbsp;begeerte te bevredigen of gewaarwording te ver-

zachten, indien zij dikwijls worden herhaald, 200 zeer tot een qewoonte
tXn,quot;\'nbsp;worden volbracht, hetzij zij van eenig nut zijn of niet,

ttXnbsp;gewaarwording, zelfs in zeer

zwakke mate wordt gevoeld.

Ons tweede beginsel is dat van tegenstelling (antithesis). De gewoonte
om willekeurig onder tegenovergestelde aandriften tegenovergestelde be-
wegingen uit te voeren, is door de praktijk van ons geheele leven vast
oevestigd geworden. Daarom zal er, indien zekere handelinge n, in over-
eenstemming met ons eerste beginsel, onder een zekeren gemoedstoestand
geregeld zijn verricht, een sterke en onwillekeurige neiging bestaan om
]uist tegenovergestelde handelingen te volbrengen, hetzij zij van eenig
quot;oLaid °nbsp;^^^ prikkel van een tegenovergéstelden gemoeds-

Ons derde beginsel is de rechtstreeksche werking van het opgewekte
zenuwste sel op het lichaam, onafhankelijk van den wil, en groot^endeels
ook onafhankelijk van de gewoonte. De ondervinding leert, dat er
zenuwkracht wordt voortgebracht en vrijgemaakt, telkens wanneer het
hersenruggemerg-zenuwstelsel wordt geprikkeld. De richting, welke deze
zenuwkracht volgt, wordt noodzakelijk bepaald (gedetermineerd) doquot;
u ^ zenuwcellen met elkander en met onderscheidene
dee en van het lichaam in verbinding staan. Maar ook de gewoïn^e

malclceiijk de kanalen volgt, waaraan zij gewend is.quot;nbsp;^

Op deze drie beginselen ter verklaring van den oorsprong, of
de ontwikkeling der gemoedsuitdrukkingen is van onderscheiden
zijden-^) kritiek uitgeoefend. Terecht.

Darwins hoop, uitgedrukt in de woorden:

..Niettegenstaande er zooveel onverklaarbaars in ons onderhavig

h\\znbsp;Zouteveen, op. cit. (blz. 26) blz. 363-364 en

2) Störring [1089], Psychologie des menschlichen Gefühlslebens, blz. 82, enz.

onderwerp overblijft, kunnen zoovele tot uitdrukking van gemoedsaan-
doeningen en gewaarwordingen dienende (expressieve) bewegingen tot
op zekere hoogte door de drie bovenstaande beginselen worden ver-
klaard. dat wij mogen hopen haar later allen door deze. of door zeer
overeenkomstige beginselen verklaard te zien^).quot;

ging niet in vervulling.

Wel bleven de grovere uitdrukkingsbewegingen der gemoeds-
aandoeningen en gevoelens bestudeering vinden^).

Als een der jongere studies op dit terrein, ook al omvat de
opzet van het boek veel meer, wil ik hier het boek van Van
Ginneken [366] noemen: „Gelaat, gebaar en klank-expressiequot;.
Terwijl in het 12de hoofdstukje: „Het gevoel zelfquot;, dit luchtig
naar boven rankt, staat het geheel vast en breed gefundeerd in
de grovere uitdrukkingsbewegingen van dat gevoel, behandeld in
de eerste drie hoofdstukken: de orale mimiek, de optische mimiek,
de pantomimiek.

d. Ook de fijnere uitdrukkingsbewegingen, de zoo subtiele
uitdrukkingssymptonen, vonden breede bestudeering; niet \'tminst
met behulp van het experiment. De resultaten en daaraan ver-
bonden beschouwingen gaven aanleiding tot heftige en langgerekte
discussies. In \'t begin van 1885 yerscheen van de hand van den
professor inde pathologische anatomie in Kopenhagen, C. Lange,
in \'t Deensch, een boekje „Om sinds bevägelsenquot; waarin deze
betoogde, dat de lichamelijke uitingen der affecten het primaire
waren, de affecten zelf het secundaire. De fijnere lichamelijke uit-
drukkingsbewegingen als vulling der bloedvaten, afscheiding der
klieren, met name der traanklier, enz. zijn de oorzaak — het gevoel,

de emotie is het gevolg. •

Kort voor het boekje van Lange, nog in 1884, was in het
Engelsche psychologische vaktijdschrift „Mindquot; een artikel van
W. James verschenen, onder den titel »,What is an emotion?quot;

1) Darwin—Hartogh Heys van Zouteveen, op. cit (blz. 26) blz. 365.

Conf. de aangehaalde werken blz. 26.

3) Duitsch van Kurella [634], Ueber Gemüthsbewegungen 1887. 2de druk in
1910 [631]. Fransch van Dumas, 1895.

Zie van Lange ook nog in bewerking van Kurella: Sinnesgenüsse und Kunst-
genusz [632].

Bovendien: Y. Hirn, Der Ursprung der Kunst. Leipzig, 1904.

James [502], La théorie de l\'émotion.

W. James and C. J. Lange. The emotions. (Psychology Classics Vol. 1), Bal-
timore, 1922.

James [503] Psychologie.

Zie verder:

[506]. Volgens dit artikel is een gemoedsbeweging niet een door
specifieke centrale processen veroorzaakte specifieke acte van het
bewustzijn, maar niets anders dan de totaal-gewaarwording der
periphere veranderingen. Met deze laatste bedoelde James de uit-
drukkingsbewegingen, zoo juist genoemd. Zijn kort betoog leidt
tot het paradox klinkende resultaat, dat wij dus treurig zouden
zijn, omdat wij weenden, en niet, zooals men gewoonlijk aan-
neemt, weenen, omdat wij treurig zijn. De gewaarwording van
de efferente innervatieprocessen van musculairen, visceralen en
sekretorischen aard constitueert het gevoel.

In zijn handboek der psychologie: „Principles of psychologyquot;
(hoofdstuk XXIV), 1890 [505] heeft James deze theorie uitvoe-
riger uiteengezet, echter met een soort van voorbehoud, volgens
hetwelk zij in hoofdzaak slechts voor de grovere gevoelens zou
gelden.

In de eenige jaren later, 1894, in de „Psychological reviewquot;
verschenen verhandeling: „The physical basis of emotionquot;
[504] gaat James nog iets verder in de richting van een com-
promis met betrekking tot de meer subtiele emoties en de onmid-
dellijke betooning der gewaarwordingen met lust of onlust, hoewel
hij ten slotte toch aan de secundaire natuur van het gevoelsleven
vasthoudt, dat wil dus zeggen daaraan, dat de affecten onduidelijke
totaal-gewaarwordingen van periphere reacties op het oorspron-
kelijk beleefde zijn.

Nog immer is de strijd door James-Lange\'s „periphere gevoels-
theoriequot; uitgelokt niet uitgestreden i). A. Lehmann bewees zich

Ribot [936], La psychologie des sentiments.

Berger [68], Ueber die körperlichen Äusserungen psychischer Zustände.

Berger [67], Psychophysiologic.

Weber [1199], Der Einflusz psychischer Vorgänge auf den Körper.

Irons [498], Prof. James\' theory of emotion.

Titchener [1134], A textbook of psychology.

Stumpf [1101], Kritik der sensualistische Theorie von James.

1) Alechsieff [5], Die Grundformen der Gefühle.

Benussi [66], Der symptomatische Charakter der Atemkurve bei der Lüae

Benussi, Die Atmungssymptome der Lüge.nbsp;\'

Bickel, Blutkreislauf und psychisches Geschehen. Leipzig

unfßlutllLislauLnbsp;--^en psychischem Geschehen

Gefäszsystems auf Bewusztseinsvorgänge. München.

Binet [85], Qu\'est-ce quune émotion? Qu\'est-ce quun acte intellectuel7

Bmet et Courtier. La circulation capillaire dans ses rapports avec la respiration
et les phenomenes psychiques (Année psychol. 2 (1895): 87. enz.)

een paraat tegenstander, al is diens opvatting, dat een uitwendige
prikkel tot het bewustzijn doorgedrongen moet zijn. om organische
reacties te kunnen veroorzaken, minstens aanvechtbaar.

Binet et Courtier [86], La circulation capillaire de la main.

Binet et Courtier [84], Influence de la vie émotionelle sur Ie cceur. la respiration

et la circulation capillaire.

Binet et Vaschide, Influence, du travail intellectuel, des emotions, du travail

psychique sur la pression du sang. Année psychol. 3 (1896).
Brahn [125], Experimentelle Beiträge zur Gefühlslehre.

Bramson [126], Plethysmographische en pneumographische verschijnselen bij psy-

BumkrineruSerdie körperlichen Begleiterscheinungen psychischer Vorgänge,
Carr [163], The relation between emotion and its expression.
Gent [352]\' Volumpulscurven bei Gefühlen und Affekten.

Kelchner [345]. Die Abhängigkeit der Atem- und Pulsveränderung vom Reiz

quot;tekhner^[548]quot;. Untersuchungen über das Wesen des Gefühls mittels der Aus-

drucksmethcde.nbsp;, m j i

Kornfeld [57S], Physische und psychische Arbeit und Blutdruck.
Küppers [608], Ueber die Deutung der plethysmographischen Kuiken.
Leschke [655], Die Ergebnisse und die Fehlerquellen der bisherigen Unter,
suchungen über die körperlichen Begleiterscheinungen seelischer Vorgange ■
Leschke. Die körperlichen Begleiterscheinungen seelischer Vorgange. Arch. f. d.

^quot;MfntrÏTlyf Die Wirkung akustischer Sinnesreize auf Puls und Atmung^

Müller [804], Zur Kritik der Verwendbarkeit der plethysmographischen Kurven

für psychologische Fragen.nbsp;. . u - ■

Piéron [888], La question du siège des émotions et la théorie peripherique.
Saiz [980], Plethysmographische Untersuchungen der affektiven Psychosen.
Sherrington [1033], Experimentation of emotion.

Sherrington [1034], Experiments on the value of vascular and visceral factors

of the genesis of emotions.nbsp;,

Sommer [1055], Zur Messung der motorischen Begleiterscheinungen psychischer

T^teL, Beziehungen zwischen Aufmerksamkeit und Atmung. Arch. f. d. ges.

^^wtsiphï [1209], Untersuchung der sphygmographischen und pneumographischen

Symptome der Wahlreaktion.

Winkler [1219], Aandacht en ademhaling.nbsp;, , xr •• .

ZonefF und Meumann [1265[, Ueber Begleiterscheinungen psychischer Vorgange

in Atem und Puls,

2) A. Lehmann, Hovedlovene for det menneskelige Fölelsesliv. Kobenhavn
Duitsch van Bendixen [646], Die Hauptgesetze des menschlichen G^uhlslebens.
Lehmann [647], Die Hypnose und die damit verwandten normalen Zustande.
Lehmann [648], Die körperlichen Äuszerungen psychischer Zustände.
Zie in dit verband nog:

v. Bezold, Untersuchungen über die Innervation des Herzens. 1863.
]. Citron, Zur Pathologie der psychophysiologischen Blutverschiebung. Dtsche
mediz. Wochenschr. 37 (1911): 1781 en verv.

De resultaten der inderdaad vele onderzoekingen naar de licha-
melijke verschijnselen, die gevoelens, etc., begeleiden, (James-
Lange, enz.: voorafgaan - Lehmann, enz.: volgen), zijn allerminst
eenstemmig en gelijk uidend. Bijgevoegde tabel, ontleend aan het
artikel van Leschke [655]. „Die Ergebnisse und die Fehlerquellen
der bisherigen Untersuchungen über die körperlichen Begleiter-
scheinungen seelischer Vorgänge\'., geeft daarin inzicht. Ze vermeldt
ae toe- of afname der polsfrequentie, der polshoogte, van den
bloedsdruk; ook de toe- of afname van het bloedsvolume, enz
volgens een twintigtal onderzoekers, bij opmerkzaamheid, bij
geestesarbeid, bij schrik, enz., bij allerlei soorten lust en onlust,

l UU \'tnbsp;overzichtelijk, dat met name het onaan-

vechtbaar besluiten tot den een of anderen zielestaat, op grond

van gevonden polsfrequentie, polshoogte, volumen-toe- of afname
niet uitvoerbaar is.

Dittmar. Ein neuer Beweis für die Reizbarkeit der zentripetalen Fasern des

Durstsll rî\' fnbsp;Wissenschaften\' LeipzigTzO

Uumas [257] Recherches expérimentelles sur la joie et la tristesse.

Erreaunoer\'hnbsp;Sphygmomanometer über die durch psychische

amp;Stud. tlTS^^^^ Veränderungen des Blutdrucks beim MLchen.

Ztfchfnbsp;Untersuchungen an Dementia-praecox-Kranken.

^tschr. t. d. ges. Neurol, u. Psychiatr. 16 (1908): 5.

chltTÄnbsp;= p^v-

des Pulses u„dderA,m„„o

Znbsp;P\'y-\'«»\'. » PMos. 1 (19051nbsp;\'

w^rpSis^\': r-»

Slörring [1085], Experimentelle Beitrage zur Lehre des Gefühls

1,0871. P„e„„„3r,ph.sche Untersuchung von Gemltände.

A. Ernst, D^nmographlsch-plediysmographtache Untersuchuno.n r,S.
(1920): 304-350.nbsp;Neurol, u. Psychiatr. 61

TABEL (volgetf

1nbsp;Pulsfrequenz

2

3

4

5

6

7

8

1nbsp;Pulshöhe der peri-

2nbsp;pheren Arterien

3

4

5

Pulsdikrotie

( )-( )L

—nbsp;S

—nbsp;Z

—nbsp;G

—nbsp;Me

( )-( )L

—nbsp;Wu

—nbsp;L

—nbsp;G

—nbsp;W

—nbsp;B
Br

1nbsp;Armvolumen

2

3

4

5

6
7

1nbsp;Kopfvolumea

2

Ein geweidevolumen

1nbsp;Gehirnvolumen

2
3
( )-( )L

—nbsp;G

-nbsp;S

Kü

B
-- S

1nbsp;Pulsationsgrösze

2nbsp;im Gehirn

1nbsp;Arteria carotis

2

3

1nbsp;Arteria radialis

2

1nbsp;Arteria tibialis

2

1nbsp;Atemfrequenz

2

3

4

5

6

1nbsp;Atemtiefe

2

3

4

Es bedeuten: eine Zunahme, bei den Arterien eine Erweiterung,
— eine Abnahme, bei den Arterien eine Verengerung,
----erst Zunahme, dann Abnahme,

( )— erst Zunahme, als wesentliches Merkmal jedoch darauffolgende Abnahme,

-|-{bald Zunahme, bald Abnahme (wenn eingeklammert, sind Zu- und Abnahme
—\\ von unbedeutender Art),

\'^\'in einigen Fällen Zunahme, in den meisten dagegen Abnahme,
O keine Veränderung.

33

TAB EL (volgei^Leschke [655]).

Es bedeuten: eine Zunahme, bei den Arterien eine Erweiterung,

—nbsp;eine Abnahme, bei den Arterien eine Verengerung,
4- — erst Zunahme, dann Abnahme,

(-(-)— erst Zunahme, als wesentliches Merkmal jedoch darauffolgende Abnahme,

-|-jbald Zunahme, bald Abnahme (wenn eingeklammert, sind Zu- und Abnahme

—nbsp;von unbedeutender Art),

\'[l^^in einigen Fällen Zunahme, in den meisten dagegen Abnahme.
O keine Veränderung.

Me [757] Mentz,
Mo [blz. 37] Mosso,

[1031] Shephard.
W [1199] —
Wu [1237]
Z [1265]

e. Eerv teeks attikeVen vvrvdt kaat oorsprong in. de zooc^e-
naamde driedimensfona/e gevoe/sÉamp;eorie van W. Wandt, door
hem voor \'t eerst gepubliceerd in 1890 in de „Philosophiische
StttdW, Bd. 15, b\\z. 149 [1231]; „Bemerkungen zur Theorie
der Gefühlequot;, later veel uitvoeriger behandeld in zijn „Lehrbuchquot;
[1237] en zijn „Grundzüge [1235] der physiologischen Psychologiequot;.
Wundts indeehng der eenvoudige gevoelens in het drietal paren
„Lust—Unlust, Spannung—Lösungquot; en „Erregung—Beruhigungquot;
vond erkenning, meer nog bestrijding.

W. Wundt (1832—1920), zie over hem ook blz. 59 en verv., heeft in heel
veel artikelen en werken over het gevoelsleven geschreven. Behalve de genoemde
titels zij nog vermeld:

[1244], Zur Lehre von den Gemütsbewegungen.

Uit de: Essays [1233], Gefühl und Vorstellung, Der Ausdruck der Gemüts-
bewegungen,

[1242], Ueber das Verhältnis der Gefühle zu den Vorstellungen.

In samenwerking met zijn vele leerlingen heeft Wundt een eigen gevoelstheorie
voorgedragen, waarvan die driedimensionale verhouding der gevoelens, bovenge-
noemd, een onderdeel is.

De wilsprocessen — Wundt noemt zijn psychologie voluntaristisch —, het
oorspronkelijk gegevene, zijn samengesteld uit gevoelens en strevingen, gewaar-
wordingen en voorstellingen. Een scheppende synthese zorgt voor den opbouw
der psychische processen.

Ook in de ethiek zijn de gevoelens van belang, daar de motieven van het
zedelijk handelen steeds aan de gevoelens ontspringen, voornamelijk aan de eer-
bieds- en genegenheidsgevoelens.

En zelfs zijn metaphysica houdt rekening met de behoefte van het gemoed,
daar ze in haar wereld- en levensbeschouwing ook deze naast de eischen van het
verstand tracht te bevredigen.

Experimenteele onderzoekingen omtrent de juistheid van Wundts theorie vonden
van verschillende zijden, leerlingen van Wundt, voor- en tegenstanders, plaats,
zonder dat men tot eenstemmigheid kwam, al is de neiging Wundts driedimen-
sionale theorie af te wijzen, de sterkere.

Titchener [1135], Ein Versuch, die Methode der paarweisen Vergleichung auf
die verschiedenen Gefühlsrichtungen anzuwenden.

Titchener [1140], Zur Kritik der Wundtschen Gefühlslehre.

AlechsiefF [5], Die Grundformen der Gefühle.

Brahn [125], Experimentelle Beiträge zur Gefühlslehre. I T.: Die Richtungen
des Gefühls.

Carus [167], Feelings and the elements of feeling.

Geiger (348], Bemerkungen zur Psychologie der Gefühlselementen und Gefühls-
verbindungen.

Hayes [432], A study of the affective qualities. I The tridimensional theory of
feeling.

Koch [568], Experimentelle Untersuchungen über die Mannigfaltigkeit der ele-
mentaren Gefühlsqualitäten.

\'n Meer-dimensionale theorie werd aangenomen door

{. In zi\\n boek: „Pleasure-utvpleasurequot;nbsp;sdvTl^ft WoU-

gemaChop bladz. 233: „This mvestigation. first planned to settle,
if possible, bij systematic introspection under experimental
conditions some of the still undecided and controverted questions
soon proved to furnish in the protocols sufficient material for a
first attempt at what I may call a ..natural history of feeling-
elementsquot;. — „Further investigations on similar lines by others
may, I hope, soon tend to complete the descriptive psychology
of the feeling-elementsquot;.

Het was niet de eerste poging in deze richting. Ook reeds
Orth had. in 1903. beproefd door middel van geprotocolleerde
introspecties klaarheid te brengen in enkele controversen met
betrekking tot het gevoelsleven.

Na Wohlgemuth ondernamen een dergelijk onderzoek nu met
betrekking tot de hoogere gevoelens Girgensohn 2) en Gruehn«),
een „religionspsychologische Untersuchungquot; en een ..religions-
psychologische Studiequot; „auf experimenteller Grundlage.quot;

\'t Is een wijze van onderzoek, die uiterst tijdroovend is. terwijl
moeite en resultaat niet altijd in een billijke verhouding tot elkaar
blijken te kunnen worden gebracht.

g- Op geheel andere wijze dan bij het experimenteel psycho-
logisch onderzoek stond het gevoelsleven in het middelpunt bij
de therapie en daaraan verbonden beschouwingen en theoretische

Ribot [936], La psychologie des sentiments,

Royce [966], Outlines of psychology.

Tegenover Wundt wil.ik noemen:

Stumpf [1103], Ueber Gefühlsempfindungen.

Stumpf [1098], Apologie der Gefühlsempfindungen.

Zie ook Titchener [1138], Professor Stumpfs affective psychology.

Ziehen [1258], Leitfaden der physiologischen Psychologie.

pehen [1261], Psychologische Physiologie der Gefühle und Affekte

Lipps [674], Vom Fühlen, Wollen und Denken.

Lipps [670], Grundtatsachen des Seelenlebens.

Lipps [671], Leitfaden der Psychologie.

Orth [841], Gefühl und Bewusstseinslage.

Külpe [607], Zur Theorie der sinnlichen Gefühle.

Külpe [606], Zur Psychologie der Gefühle.

Ten slotte: Elsenhans [281], Lehrbuch der Psychologie.

Orth [841], Gefühl und Bewusstseinslage.

wT\'^Ïquot;nbsp;Aufbau des religiösen Erlebens.

•gt;) W. Gruehn, Das Werterlebnis. Leipzig, J924. Part.

inzichten van S. Freud. Voor \'t eerst brachten hij en Breuer de
fundamenteele beteekenis van het gevoelsleven, met name voor
ziekte en gezondheid, naar voren in hun „Studien über Hysteriequot;
\'t Is een uitermate rijke literatuur geworden, die sinds Freuds
baanbrekenden arbeid, met betrekking tot het menschelijk gevoels-
leven in zijn school en van de hand van, door hem meer dan zij
dikwijls erkennen beïnvloede, psychiaters, psychologen en paeda-

Breuer und Freud, Studien über Hysterie. 18951, 1908^. Part.
S. Freud, Drei Abhandlungen zur Sexualtheorie. Leipzig, enz., 1920^. Part.
S. Freud, Zur Psychopathologie des Alltagslebens. Berlin, 1912^. Part.
S. Freud, Jenseits des Lustprinzips. Leipzig, enz., 19212. Part.
S. Freud, Hemmung, Symptom und Angst. Leipzig, enz., 1926. Part.
Enz. enz., in menigte van kleinere artikelen, van Freud persoonlijk en van zijn
leerlingen.

2) Van de oudere literatuur noem ik in dit verband nog;
Nâdejde [818], Die biologische Theorie der Lust und Unlust.
Bouillier [113], Du plaisir et de la douleur.
Dumont [259], Vergnügen und Schmerz.

P. Bousfîeld. Pleasure and pain, A theory of the energie foundation of feeling.
London, 1926. Part.

G.nbsp;van Ness Dearborn, The influence of joy. London, 1916. Part.
Wells [1204], Pleasure and behavior.

V. Winkler—Hermaden, Ueber das Verhältnis von Lustgefühl und Tätigkeit.
Arch. f. Psychol. 53 ( ): 63-102.
Verder zijn hier te noemen:
Ribot [930]. Essai sur les passions.
Kierkegaard [553], Der Begriff der Angst.
Laehr [621], Die Angst.

Czerny [204], Die Entstehung und Bedeutung der Angst im Leben des Kindes.

Mayer [747], Zur Phaenomenologie abnormer Glücksgefühle.

Rümke [970], Zur Phaenomenologie und Klinik des Glückgefühls.

Bleuler [92], AfFektivität, Suggestibilität, Paranoia.

Zahlfleisch [1252], Die Gefühle als Symptome psychischer Abnormität,

Coriat [186], Repressed emotions.

Münzer [812], Aus der Welt der Gefühle.

Dan nog :

Frank [327], Affektstörungen.

Slade [1041], Our phantastic emotions.

L. Pages, Affectivité et inteUigence. Étude psychopathologique. Paris, 1926. Part.
S. Thalbitzer, Emotion and insanity. London, 1926. Part.
E. Dupré, Pathologie de .l\'imagination et de lemotivité. Paris, 1925. Part.
W. M. Marston, Emotions of normal people. London, 1928. Part.
Pfeiffer [874], Les émotions.

H.nbsp;Apfelbach, Affektdynamik. Studien zu einer Psychologie der normalen und
anomalen Gemütsbewegungen des Menschen. Wien; enz., 1927. Part.

Fr. Noltenius, Die Gefühlswerte. Grundriss einer Psychologie der Tiefe. Leipzig
1927. Part.

gogen verscheen. Op hun beurt verwerkten, dankbaar, de zoo
van allerlei kanten toestroomende gegevens die psychologen, die
zich bezig houden met de zielkunde van het gemeenschapsleven :
de normale, ook de abnormale verschijnselen daarvan.

3. Als kernen, waaromheen de omvangrijke en veelzijdige
literatuur over het gevoelsleven zich laat groepeeren, noemde ik
enkele namen, zonder in bijzonderheden te treden, of kritiek te
oefenen. De artikelen en werken in de latere jaren verschenen,
kenmerken zich bij meerderen door een terugtreden van de analy-
tische beschouwing, die het gevoelsleven zijn eigen plaats had
doen toekomen, voor de veel meer synthetische. Wat uit-één
was gedacht, werd weer als eenheid, als een innig verbonden ge-
heel aangemerkt. Zóó Stern, Müller-Freienfels, Scheler 3). De
invoering van het begrip der acte (Akt) inplaats van functie gaat
hiermee parallel. „Aktquot; en persoonlijkheid staan tot elkaar in ge-
lijke verhouding als functie en vermogen.

In de tweede plaats trad in de latere jaren het principium
individuafionis veel meer naar voren, ten koste van het princi-
pium identitatis. Het bijzondere, het eigensoortige, het „Einmaligequot;
ging de aandacht trekken. En daarmee kon, wat den mensch
betreft, het gemoedsleven slechts aan belangstelling en waardeering
winnen. Door de levensrationaliseering en -verzakelijking was het
gemoedsleven in de knel geraakt. Maar de enkeling kreeg weer
beteekenis, en zoowel in de rechtspraak, als in de opvoeding, ook
in de patiënten-behandeling werd individualisatie eisch. Het kwam
het gevoelsleven ten goede.

Daarmee won ook het irrationeele in het psychische aan be-
teekenis^). Het gemoedsleven is immers irrationeel, a-logisch,
a-noëtisch.

Störring, [1091], Vorlesungen über Psychopathologie.
K. Birnbaum, Psychopathologische Dokumente. Berlin, 1920. Part
W. Mac Dougall. An outline of abnormal psychology. London, 1926. Part
K. Jaspers. Allgemeine Psychopathologie. Berlin, 1920. Part.

E. Thamiry, De 1\'influence. Paris, 1921. Part.
Trotter [1147], Instincts of the herd in peace and war.
Mac Dougall [699], An introduction to social psychology
3) Stern [1070], Person und Sache.

W. Stern, Grundgedanken der personalistischen Philosophie, Berlin 1918 Parf
Müller-Freienfels [805], Das Gefühls- und Willenslebennbsp;\'

Scheler [Theol. Diss. 695], Wesen und Formen der Sympathie

Q ■ ^T/\'nYVif\'^r\'nbsp;psycho-analysis\'. Journ. ofment.

Science 67 (1921): 17-26, blz. 18: There seems to be a tendency - perhaps an

excessive tendency - in modern times to replace the rational by the irrational.

Het pragmatisme de waardeering van de veelsoortigheid van
het wereldbeeld, heeft de grootere waardeering van het irratio-
neele voorbereid. Die is gekomen. Thans is het zoo, dat ook dat
irrationeele zelf als noodzakelijk gegeven beschouwd en bestudeerd
wordt. Dat een philosophie van het irrationeele tot stand kwam.
Dat het irrationeele als een kategorie van het rationeele werd
gesteld. Dat intuitie 2), gevoelszekerheid^), de logica der gevoelens^),

1) James [Th. D. voortaan de afkorting van Theologische Dissertatie, 355],
Pragmatism.

R. Müller—Freienfels, Metaphysik des Irrationalen. Leipzig. 1927. Part.

Zie ook: Müller-Freienfels [Th. D- 545], Philosophie der Individualität,

Rickert [Th. D. 659], Die Philosophie des Lebens.

J. König, Der Begriff der Intuition. Halle, 1926. Part.

Segond [Th. D. 736], Intuition et amitié.

J. Paliard. Intuition et réflexion. Paris, 1925. Part.

Het irrationeele zoowel als de intuitie hebben oude relaties met de] wijsbegeerte.

F. Bambler, Das Irrationale bei Platon. Diss. Gotha, 1916. Part.

F.nbsp;Bulle, Franciskus Hemsterhuis und der deutsche Irrationalismus des 18 Jahr-
hunderts. Jena, 1911. Part.

H. Hasse, Die Richtungen des Erkennens bei Schopenhauer mit besonderer
Berücksichtigung des Rationalen und Irrationalen. Diss. Leipzig, 1908. Part.

H. Hasse, Schopenhauers Erkenntnislehre als System einer Gemeinschaft des
Rationalen und Irrationalen. Leipzig. Part.

L. V. Dobrzynska—Rybicka, Die Ethik von Thomas Brown. Ein Beitrag zur
Geschichte des Intuitionismus. Diss. Posen, 1909. Part.

J. A. Rust, Samuel Taylor Coleridge en zijne intuities op het gebied van wijs-
begeerte, ethiek en godsdienst. Diss. Utrecht, 1909. Part.

S. Volbeda, De intuïtieve philosophie van James Mc Cosh. Diss. Amsterdam,
1914. Part.

Fries [Th. D. 216], Wissen, Glaube und Ahnung.

G.nbsp;Weisz, Fries\' Lehre von der Ahndung in Ästhetik, Religion und Ethik.
Göttingen, 1912. Part.

Teodorescu [Th. D. 803], Die Erkenntnislehre Bergsons.

Steenbergen [Th. D. 781], Henri Bergsons intuitive Philosophie.

Hetzelfde in Jena, 1909. Part.

W. Meckauer, Der Intuitionismus und seine Elemente bei Henri Bergson.
Leipzig, 1917. Part.

S. Gagnebin, La philosophie de l\'intuition. Essai sur les idées de M. Édouard
le Roy. Saint Biaise, 1912. Part.

S. Geiger, Der IntuitionsbegriflF in der katholischen Religionsphilosophie der
Gegenwart. Freiburg, 1926. Part.

Lossky [Th. D. 473], Die Grundlegung des Intuitivismus.

M. A. Cochet, L\'intuition et l\'amour. Paris, 1920. Part.

Osty [Th. D. 583], Lucidité et intuition.

Schmied—Kowarzik [Th. D. 710], Intuition.

Van Holk [Th. D. 324], Intuitie en theologie.

Anderzijds staat intuitie in nauwe relatie tot begrippen als innerlijke ervaring,
apriorische zekerheid, tot inspiratie, enz.

maar ook de psychologie van het emotioneele denken niet in
het minst inzooverre het rationeele ter verklaring dezer psychische

Phalén [Th. D. 609], Beitrag zur Klärung des Begriffs der inneren Erfahrung.

Egger [Th. D. 163], La parole intérieure.

Hermann [Th. D. 306], Der Verkehr des Christen mit Gott.

H. Bergmann, Untersuchungen zum Problem der Evidenz der inneren Wahr-
nehmung. Halle, 1908. Part.

Guggenheim [Th. D. 267], Die Lehre vom apriorischen Wissen enz.

O. Schneider, Die psychologische Entwicklung des Apriori, mit Rücksicht auf
das Psychologische in Kants Kritik der reinen Vernunft. Bonn, 1883. Part.

E. Abb, Kritik des Kantschen Apriorismus vom Standpunkte des reinen Em-
pirismus aus unter besonderer Berücksichtigung von J. St. Mill und Mach Diss
Leipzig, 1906. Part.

R. Winamer—Maliniak, Der Begriff des Apriori in Wundts Erkenntnistheorie
Diss. Zurich, 1904. Part.

Ch. Dunan, Essai sur les formes apriori de la sensibilité. Diss. Paris, 1884. Part.

St. Tschakaroff, Die Entwicklung des psychologischen zum transscendentalen
Apriori in der neueren Philosophie. Diss. Sofia, 1902. Part.

H. Knittermeyer, Der Terminus transszendental in seiner historischen Entwicke-
lung bis zu Kant. Diss. Marburg, 1920. Part.

M. V. Zynda, Kant-Reinhold-Fichte. Studien zur Geschichte des Transzen-
dental-Begriffs. Diss. Marburg, 1911. Part.

A. Gideon, Der Begriff Transscendental in Kanfs Kritik der reinen Vernunft
Diss. Marburg, 1903. Part.

H. Cl. Biroen, Immanuel Kants transzendentale Deduktion. Berlin, 1913. Part.

M. Schneider, Die erkenntnistheoretischen Grundlagen in Rickerts Lehre von
der Transzendenz. Diss. Dresden, 1918. Part.

E. Landmann, Die Transcendenz des Erkennens. Berlin, 1923. Part.

K. Warmuth, Wissen und Glauben bei Pascal. Berlin, 1902. Part.

W. Windelband, Ueber die Gewissheit der Erkenntnis. Berlin, 1873. Part.

Heim [Th. D. 293], Das Gewissheitsproblem in der systematischen Theologie
bis zu Schleiermacher.

Heim [Th. D. 295], Glaubensgewissheit.

R. van der Leeuw, Geloofszekerheid en openbaring bij Karl Heim. (Stemmen
des Tijds 16 (1927): 144—233).nbsp;\'

Müller-Freienfels [Th. D. 541], Das Denken und die Phantasie.

G. Wolff, Zur Psychologie des Erkennens. Leipzig, 1897. Part.
wiieniSt.^\'^^\'nbsp;Erkenntnistheorie in der Religions-

Br. Christiansen, Erkenntnistheorie u. Psychologie d. Erkennens. Hanau, 1902 Part

iv. Schunck, Verstehen und Einsehen. Halle, 1926. Part.

Switalski [Th. D. 798], Der Wahrheitssinn.

De handboeken over kennisleer, enz. veronderstel ik bekend
Volkelt [Th. D. 848], Gedanken über intuitive Gewiszheit

Volkelt [Th. D. 843], Die Gefühlsgewissheit.

Zie van Volkelt ook [Th. D. 849], Gewissheit und Wahrheit.

En: D. Bertrand-Barraud, Les valeurs affectives et lexerdce discursif de la
pensée. Paris, 1924. Part.

Ribot [932], La logique des sentiments.

Ribot [931], La logique affective et la psychoanalyse.

6) Maier [Th. D- 492], Psychologie des emotionalen Denkens.

verschijnselen ontoereikend bleek, met vernieuwde belangstelling
werden bestudeerd.

Al datgene, waarmee vroeger te weinig gerekend werd, dat
hoogstens buiten haakjes moest worden gebracht als persoonlijke
fout, als constante factor, als onverwerkbare rest, als coëfficiënt
van dit of dat, eti waarbinnen meer dan eens juist allerlei irratio-
neele momenten begrepen waren, kreeg nu zijn beurt.

Het gevoelsleven behoort ook tot die moeilijk te verwerken
resten; \'t is een persoonlijke coëfficiënt van groote beteekenis.

Nog moet ik iets noemen; ook met het voorgaande samen-
hangend. \'t Is de grootere plaats bij al \'t menschelijk doen en
laten toegekend aan het onbewust blijvend deel van zijn ziele-
leven. Lang was het zoo, dat alleen het rationeele, het redelijke,
dat immers tot het volle en klare bewustzijn strekte, de bewuste
verstandelijkheid, recht van spreken had. Wie leefde en oor-
deelde en handelde uit onbewuste, niet tot volle klaarheid ge-
komen motieven en stuwingen, niet door het discursieve denken
gewaarmerkt, die werd bijv. als gevoelsmensch op een plaats naar
achteren geschoven, achter de verstandsmenschen, de menschen
vaa rustige bezinning tegenover de menschen van uitbrekend
spontaan handelen.

Freud bracht hierin verandering. Liet, aan wie willen ver-

\') S. Freud in zijn vijf voordrachten: Over psychoanalyse (Nederlandsch van
Van Embden). Leiden, 1915. Part.

Verder in het reeds genoemde: Zur Psychopathologie des Alltagslebens, blz. 36,
noot 1.

G.nbsp;Jelgersma. Unbewusstes Geistesleben. Leipzig, enz. 1914. Part.

C. G. Jung, Das Unbewusste im normalen und kranken Seelenleben. Leipzig,
enz., 1926. Part.

Zie J. H. van der Hoop, Psychoanalyse en psychologie. (Kinderstudie 4 (1920):
81 — 109) blz. 85: De gevoelens spelen in den achtergrond van het bewuste leven,
dien wij aldus onderzoeken, een veel grootere rol dan de logische overwegingen,
en door onze gedachten vrij te laten gaan, komt het gevoelsleven veel duidelijker
tot uiting. Wat Freüd aan de psychologie heeft toegevoegd is dan ook in de
allereerste plaats een kennis van het gevoelsleven. Dit was juist het zwakste punt
der psychologie.

Wat betreft de literatuur over het onbewuste noem ik nog:

J. C. Fischer, Hartmann\'s Philosophie des Unbewussten. Leipzig, 1872. Part.

B. Schulz, Das Bewusstseinsproblem. Wiesbaden, 1915. Part.

L. Loewenfeld, Bewusstsein und psychisches Geschehen. Wiesbaden, 1913. Part.

H.nbsp;Rotter, Die Bedeutung des Unbewussten im menschlichen Seelenleben. Lan-
gensalza, 1907. Part.

A. Blum—Ernst, Die Uebermacht des Unterbéwuszten eine Gefahr für unser
Geistesleben. Schwerin, 19272. Part.

Rivers [985], Instinct and the unconscious.

staan, zien, hoe juist in dat onbewuste^gevoelsfactoren, niet redelijke
factoren, die daarheen verdrongen werden, aan \'t werk waren.
Zij bleven van daaruit hun rol spelen, achter de coulissen, o zeker,
maar toch van daaruit oppermachtig heerschend, zelfs het waan-
wijze verstand richtend, waarheen zij, die verdrongen gevoels-
factoren, dit wilden.

En zoo gingen ze gelijk op: de meerdere belangstelling in het
gemoedsleven, de meerdere waardeering voor het irrationeele, de
meerdere waardeering van het onbewuste.

En de persoonlijkheids-philosophie vond in de diepte-psychologie
een dankbare aanvulling.

Naar Plato\'s opvatting is ieder individu een samenstel van den
drieslag rede, drift en gevoel. Maar ook de menschheid valt in
een drietal groepen uiteen, onder wie de imxovQoi, de klasse die
de avógeta personiflceert, bezield zijn met den machtigen êvjuóg,
den êvfxós, die het kloppend hart en de zwellende longen tot zijn
woonstede verkoor. Er bleek iets waars in Plato\'s indeeling der
menschheid Zooals er iets waars bleek in de oude tempera-

I. Levine, Das Unbewuszte. (Uit het Engelsch door A. Freud). Leipzig, enz.,
1926. Part.
Geley [351], L\'être subconscient,
Weingärtner [Th. D. 871], Das Unterbewusstsein.
Bouman [IH], Het onbewuste.

O. Bumke, Das Unterbewusstsein. Berlin, 1922. Part.
En verder:

Oesterreich [Th. D. 580], Die Phänomenologie des Ich in ihren Grundproblemen.
Bleuler [93], Naturgeschichte der Seele und ihres Bewusstwerdens.
Lipps [667], Das Selbstbewusstsein ; Empfindung und Gefühl.
A. A. Grünbaum, Het ik-bewustzi]n en de psychische ontwikkeling. Utrecht
1928. Part.
Schilder [999], Das Körperschema.
Boutroux [120], Le moi subliminal.
Hesnard [457], La relativité de la conscience de soi.

R. Eucken, Prolegomena zu Forschungen über die Einheit des Geisteslebens in
Bewusstsein und That der Menschheit. Leipzig, 1885. Part. .
Ribot [937], Les maladies de la personnalité,
Ch. Blondel, La conscience morbide. Paris, 1914. Part.

M. Prince, La dissociation d\'une personnalité. (Uit het Engelsch door R ] Rav
en ]. Ray). Paris. 1911. Part.
Dessoir [222], Das Doppel-Ich.
P. Schilder, Seele und Leben. Berlin, 1923. Part.
Löwy [686], Die Aktionsgefühle.
Ten slotte in dit verband:
Dessoir [Th. D. 140], Vom Jenseits der Seele.
1) Zie Plato, De Republica, 4de boek.

mentenleerdie allerlei circuleerende lichaamsvochten aansprake-
lijk stelde voor \'s menschen gedragingen, niet het laatst voor zijn
persoonlijk type van gemoedsleven.

De nieuwere typologieën grijpen met voordeel terug op die
oude temperamentenleer.

Het sympathisch en parasympathisch zenuwstelsel in eng ver-
band. eenerzijds met het centrale en periphere zenuwstelsel, ander-
zijds met het stelsel der organen van inwendige afscheiding, bleek,
niet \'t minst, door zijn nauw verband met die klieren van interne
secretie voor de uitingen van het gevoelsleven, en het type van
gevoelsleven van de grootste beteekenis.

Samenvattend: het gevoelsleven eerst laat verbijzonderd, maar
sinds gehandhaafd als wezenlijk deel der menschelijke persoonlijk-
heid, doet zich gelden in en van uit het onbewuste: het is een der
oorzaken dat irrationeele momenten naar voren dringen, als de ratio
zich laat gelden; het kreeg zijn physiologisch-somatisch (mag ik zeg-
gen ?) correlatum in interne secretie-organen en vegetatief systeem.

4. De huidige stroomingen in de psychologische waardeering
van het gevoelsleven.

Wie kennis neemt, van wat er in de latere jaren alzoo over „het ge-
voel geschreven is, dien treft het, zelfs bij heel oppervlakkige kennis-
making, dat er niet veel eenstemmigheid bestaat over de fundamenteele
problemen van het gevoelsleven. Zelfs tegenover de eenvoudigste vragen
naar aanleiding van feiten loepen de meeningen ver uiteen.

Galenus [339], De temperamentis.
2) Kretschmer [590], Körperbau und Charakter.
Enz., enz.; een veelheid van literatuur in de latere jaren.

Ik noem uit de massa literatuur slechts een enkelen titel.
A Biedl, Innere Sekretion. Bd. 1, 1 Teil, 1922«. Bd. III, 1922«. Berlin enz
Band III uitsluitend literatuur. Part.

S. W. Bandler, The endocrines. Philadelphia, 1921. Part.

^ympathique et glandes endocrines.

Hochwart [462], Ueber den Einflusz der inneren Sekretion auf die Psyche. ■
Berman [74], The glands regulating personality.

changes in pain, hunger, fear and rage. New York,

enz., 1920. Part.

Cannon [159], New evidence for sympathetic control of some internal secretions,
«^annon [160], The influence of emotional states on the functions of the alimen-
ary canal.

tnbsp;autonomic functions and the personality. New York, enz

1918. Part.

Brouwer [139], Het autonome zenuwstelsel en het gevoel.

Becher oordeelt: „Die Gefühlspsychologie befindet sich trotz zahlreicher
Bemühungen führender Psychologen in einem fast chaotischen Zustandequot;^).

Titchener zegt: „An dieser Stelle aber gehen leider, die Ansichten
der Psychologen von heute aus einander; die Psychologie des Gefühls
ist noch in weitem Umfange eine Psychologie der persönlichen Meinung
und Ueberzeugungquot; 2).

von Gebsattel, uit de school van Lipps meent: „Noch immer ist bei
dem Mangel einer allgemein anerkannten Methode der Psychologie keine
Einigung in den fundamentalen Problemen des Gefühlslebens erzielt.
Angesichts der einfachsten Tatsachenfragen divergieren die Meinungenquot; 3).

Oesterreich is van oordeel: „Was die Frage nach einer absolut zu-
länglichen Definition der Gefühle und einem Kriterium für sie betreft,
so gestehe auch ich zurzeit ein solches noch nicht geben zu können ...

Der Mangel eines bestimmt formulierbaren Kriteriums der Gefühle ist
peinlich, aber steht nicht allein daquot; 4).

Uit de school van Külpe zegt Orth: „Ein subjektives Kriterium des
Gefühls zugeben ist mir ebenso unmöglich, als zurzeit den Psychologen
von Fachquot; 6).

Maier schrijft, in verband met zijn eigen terrein van onderzoek : „Noch
ist das emotionale Denken fast durchweg unbekanntes Land, und Psy-
chologie und Logik haben hier noch so gut, wie alles zu tunquot; C). Wie
er dieper inzicht in wil hebben, die sla eens een leerboek der zielkunde
op als dat van Elsenhans, \') of Jodl, «) of hij zoeke in een of ander
philosophisch woordenboek®) het artikel over Gevoel op: een chaos
van meeningen, waarin dan Elsenhans en Jodl en de auteurs dier woor-
denboeken met moeite eenige orde weten te brengen!

Külpe 10) gaf in 1909 in het Rapport du VI®^ congrès international de
psychologie, Genève, 3—7 Août 1909: „Zur Psychologie der Gefühlequot;,

1) Becher [52], Gefühlsbegriff und Lust-Unlustelemente; conf. blz. 128.

E. B. Titchener, Lehrbuch der Psychologie (Duitsch van O, Klemm). Leipzig,
1910. Conf. blz. 226.

Von Gebsattel [346], Bemerkungen zur Psychologie der Gefühlsirradiation;
conf. blz. 134.

Oesterreich [843], Die Phänomenologie des Ich in ihren Grundproblemen;
conf. blz. 13 en verv.

5) Orth [841], Gefühl und Bewusstseinslage; conf. blz. 34.

f\') Maier [Th. D. 492], Psychologie des emotionalen Denkens; conf. blz. 5.

Elsenhans [281], Lehrbuch der Psychologie; conf. blz. 240 en verv.

Jodl [513], Lehrbuch der Psychologie; conf, 2de b. blz. 1—50, 354—441
Eislers Handwörterbuch der Philosophie. Zweite Aufl. neu herausgegeben von
R. Müller-Freienfels. Berlin, 1922, In voce Gefühl. Conf. blz. 226 en verv

Kircherer-Michaelis, Wörterbuch der philosophischen Grundbegriffe Leinzio
1911«. In voce Gefühle. Conf. blz. 312 en verv.

Clauberg und Dubislav, Systematisches Wörterbuch der Philosophie Leinzio
1923. In voce Gefühl. Conf. blz. 181 en verv.

Fr. Giese, Psychologisches Wörterbuch. Leipzig, enz., 1921. In voce Gefühle.
Conf. blz. 53 en verv,

Zie ook het artikel „Gefühlquot; in het Handwörterbuch der Naturwissenschaften
van de band van Külpe [603],

10) Külpe [606], Zur Psychologie der Gefühle.

een overzicht met kritiek; Fröbes^) in 1918 een „Uebersicht. Neuere
Darstellungen der psychologischen Gefühlslehrequot;.

Veel uitvoeriger vindt men meening tegenover meening, met kritische
beschouwingen, ook bij M. Kelchner vereenigd. In haar, dankbaar door
mij gebruikt, ongemeen belangrijk artikel: „Sammelreferat über den gegen-
wärtigen Stand der Erörterung einiger Grundprobleme der Gefühlspsy-
chologiequot; 2) oriënteert zij in de onderzoekingen over de psychologie van
het gevoelsleven gedurende de laatste tien jaren 1900—1909; een ver-
volg op een vroeger artikel: „Neue Literatur zur Bestimmung des Ge-
fühlsbegriff\'\' uit het jaar 1906^). In het eerste artikel heet het: „Die
UeberEülle an Material gebot eine beschränkung der Darstellung auf die
Erörterung der Grundprobleme der Gefühlspsychologie. Als solche
gelten die Fragen nach dem Wesen des Gefühls und seiner qualitativen
Bestimmtheitquot;

Van die overladenheid van het materiaal weet ieder mee te spreken,
die zich oriënteerde in de literatuur; en het is er de latere jaren niet
minder op geworden.

Terecht zegt Martha Kelchner: „Die Behandlung der Gefühlsprobleme
hängt natürlich sehr wesentlich von der Stellungnahme der Autoren zu
den prinzipiellen Fragen der Psychologie ab.quot;

Dit blijkt ook heel duidelijk uit het overzicht over de gevoelstheorieën,
door Girgensohn gegeven ö).

Ook dit laatste overzicht heb ik in de volgende bespreking dankbaar
benut. Het is zeer lezenswaard.

Binnen een beknopt bestek wil ik trachten hoofdpunten uit de literatuur
der latere jaren naar voren te brengen.

I.

In het boek, waarin JVlüller—Freienfels ongetwijfeld het accent legt op
de beteekenis van het gevoel voor het denken — waarover zoo straks
bladz. 91 en verv. — brengt deze levenspsycholoog en -philosoof toch ook
met zeer grooten nadruk de beteekenis naar voren, die de gevoelens hebben
als functies van het ik-bewustzijn. Het ik van den mensch is voor
Müller—Freienfels nog iets meer dan het resultaat eener synthese, dan
een saamgehouden bundel van voorstellingen of een samenstel van ander-
soortige elementen. Het ik-bewustzijn bestaat voor Müller—Freienfels
uit een reeks van specifieke ik-functies, die zich nu eenmaal niet tot
andere psychologische verschijnselen laten herleiden. Müller—Freienfels
ziet zich gedwongen een domineerende en leidende werking van dergelijke
geheel en al onaanschouwelijke werkingscentra aan te nemen

1) Fröbes [336], Uebersicht. Neuere Darstellungen der psychologischen Ge-
fühlslehre.

Kelchner [547] Sammelreferat. Ueber den gegenwärtigen Stand der Erörte-
rung einiger Grundprobleme der Gefühlspsychologie.

3)nbsp;Kelchner [546] Neue Literatur zur Bestimmung des Gefühlsbegriffs.

4)nbsp;Kelchner op. cit. [547] p. 97.

Girgensohn [Th. D. 242], Der seelische Aufbau des religiösen Erlebens.
Conf. blz. 125-150.

Müller—Freienfels [809], Zur Begriffsbestimmung und Analyse der Gefühle,
conf. blz. 279.

Reeds voor Müller—\'Freienfels was de zelfstandigheid van het ik-
bewustzijn, de gedachte, dat dit niet-afleidbaar was. en de beteekenis. die
de gevoelens voor dit ik-bewustzijn hebben, met kracht naar voren ge-
bracht door Oesterreich. En dat wel op een dergelijke overtuigende wijze,
dat er sindsdien allerwegen, met name in de psychologie en pathopsy-
chologie. rekening mee wordt gehouden i).

Trouwens, reeds heel wat vroeger had. voorloopig als een eenling,
Theodor Lipps zich verzet tegen de oplossing van het ik in allerlei functies
en gewezen op de rol. die de gevoelens bij het ik-bewustzijn vervullen.

1. Zeer terecht schreef Lipps: 2) ,.Von einer solchen im psychischen
Geschehen wirksamen Persönlichkeit, oder wie wir auch sagen können,
einem solchen realen Ich, einem solchen realen Substrat des psychischen
Geschehens, das im psychischen Leben eine selbständige Bedeutung habe,
reden einige Psychologen nicht gern.

Aber dies ist Modescheu vor Worten. Die damit gemeinte Sache
kennt jederquot; 3).

Lipps beschouwt nu verder het bewustzijn van dit reëele ik, dit ik-
bewustzijn als een gegeven grootheid, die voor de wetenschappelijke
fixeering van het gevoels-begrip op beslissende wijze tehulp geroepen
moet worden.

Lipps zegt, dat er een principieel verschil bestaat tusschen de gewaar-
wordingsinhouden en de voorstellingsinhouden, die aan deze beantwoorden
eenerzijds, aan de gevoelens en „het-werkzaam-zijnquot; anderzijds. Alleen
de^ beide laatste zijn ik-kwaliteiten of ik-„Zuständlichkeitenquot;.

Terwijl de gewaarwordingsinhouden mij gegeven zijn en het waar-
nemingsbeeld der objectieve wereld constitueeren, worden de gevoelens
door mij beleefd, en constitueeren deze het ik.

„Die Gefühle sind die unmittelbar erlebten Zuständlichkeiten des Ich.
Alles unmittelbare Ich oder Selbstbewusstsein ist Tätigkeitsgefühl. Das
Tätigkeitserlebnis kann als Gefühl bezeichnet werden, weil es die Grund-
zuständlichkeit des Ich ist, es ist das dauernde Icherlebnis, das Grund-
gefühl während alles was wir sonst Gefühle zu nennen pflegen Lust,
Unlust, Schreck, Ueberraschung und dergleichen mehr, Färbungen dieses
Grundgefühls sind.\'\'

Lipps indentiflceert dus het onmiddellijk beleefde ik-bewustzijn met het
gevoel. „Gefühle.... sind Ich-Qualitäten, Ich-Bestimmtheiten, Ich-Erleb-
nisse. Sie sind, genauer gesagt, Qualitäten oder Bestimmtheiten des un-
mittelbar erlebten Ich. Die Gefühle Konstituieren dies Ich; ich darf
dasselbe darum auch bezeichnen als das Gefühls-Ich oder das Ich-Gefühl.

P Oesterreich [843], Die Phaenomenologie des Ich in ihren Grundproblemen

/ Hier en eiders volg ik in excerpt van hëel dichtbij het hoofdstuk: Die ver-
schiedenen Richtungen der psychologischen Gefühlstheorienquot;, uit Girgensohn
[Th. D. 242], Der seelische Aufbau des religiösen Edebens, blz 125-150
Girgensohn geeft een voortreffelijke beschrijving van de verschillende tendenzenquot;
die bi, meerdere psychologen, juist met betrekking tot het gevoelsleven, met elkaar
strijden. Ditzelfde \'geldt van wat Martha Kelchner schreef over enkele andere
bij Gi^rgensohn niet besproken, psychologen. Ook haar volgde ik meermalen van
heel dicht bij,

3) Lipps [674], Vom Fühlen, Wollen und Denken, 19021. Conf. blz. 31 en verv
- [673], Psychologische Untersuchungen, Das Ich und die Gefühle\'
conf. blz. 641—693.

Gefühle sind Weisen des Ich-Gefühlesquot; i). Het zijn geen kwaliteiten „des
Gesamtbewusstseinsinhalts.quot;

Hieruit volgt, dat het gevoel even centraal en universeel is als de ik-
functie. Zoo toont dan ook inderdaad de verhandeling „Vom Fühlen,
Wollen und Denkenquot;, den rijkdom en de breedte der betrekkingen aan
van het zóó beschouwde gevoelsleven. Zij laat zien, hoe de gevoelens
overgaan in de meest verschillende functies, of deze op zijn minst be-
geleiden. In het bijzonder ontspruiten de wilsprocessen, volgens de uit-
eenzetting van den „Leitfaden der Psychologiequot;, aan veelsoortige ge-
voelsbelevingen 2), zoodat Lipps zeer bepaald van een „Willensgefühlquot;
en van een „Gefühl, des Wollens und Strebensquot; spreekt S).

Met dat al kan men toch niet iedere bewustzijnstoestand een gevoel
noemen. Van de gevoelsspheer moet men met name buitensluiten alles
„Gegenständlichequot;, d.w.z. alles, wat het Ik zichzelf voorstelt als object
der voorstelling, of als N iet-Ik.

Ook iedere uitdrukkelijke handeling van het ik, die niet meer alleen
als onmiddellijk beleefd ik-gevoel verstaan kan worden, maar die een
duidelijk uitgedrukte psychische beweging of daad is, noemt Lipps nimmer
gevoel. Toch behoudt ook in dit geval de acte een onmiddellijken ge-
voelskant, die bewerkt, dat het Tätigkeits-edebnis als „mijnquot; beleving
gevoeld wordt. Er geschiedt geen enkele daad zonder „Tätigkeitsgefühl.quot;

Van dit algemeene gevoelsbegrip uitgaande, wordt een ander begrip,
dat eveneens in de gevoelspsychologie van Lipps een fundamenteele
beteekenis heeft begrijpelijk: het begrip der „Einfühlungquot;. Dit is de
projectie van onszelf in de van ons onderscheiden objecten: „Projizierung
unserer selbst in die von uns verschiedenen Objektequot;, die „Erfüllung der
gedachten Gegenstände mit unserem Lebenquot;

„Einfühlung ist aber nicht der Name für irgend einen Schlusz, sondern
es ist der Name für eine ursprüngliche und nicht weiter zurückführbare,
zugleich höchst wunderbare Tatsache, die von jedem Schlusz verschieden,
ja damit vollkommen unvergleichbar istquot;

„Vermöge eines nicht weiter zurückführbaren Instinktes geschieht es,
dasz in der Auffassung gewisser sinnlich wahrgenommener Vorgänge und
Zuständlichkeiten — die wir dann nachträgUch als Lebensäuszerungen
oder als sinnhche Erscheinung eines anderen „Individuumsquot; bezeichnen
— unmittelbar eine Lebensbetätigung, ein Fühlen, ein Wollen, u.s w. in
mir, dem Auffassenden sich regt und mir sich aufdrängt, derart, dasz
dasselbe in mir mit dem Akte der Auffassung zusammen ein einziges
Bewusstseinserlebnis ausmachtquot; 6).

„Ich stehe in diesem Falle nicht mehr denkend, urteilend, strebend
dem Wahrgenommenen gegenüber, sondern „ich finde michquot; denkend,

1) Lipps [674], Vom Fühlen, Wollen und Denken. Conf. blz. 1.

— [671], Leitfaden der Psychologie, 1906^, Conf. blz. 281.

y Lipps [671], Leitfaden der Psychologie. Conf. blz. 226, enz.

Lipps [671], Leitfaden der Psychologie. Conf. blz. 279, enz. [674], Vom
Fühlen, Wollen und Denken. Conf. blz, 17, enz.

Lipps [671], Leitfaden der Psychologie. Conf. blz. 25.

Lipps [677], Psychologische Untersuchungen, Das Wissen von fremden Ichen.
Conf. blz. 713.

6) Lipps [671], Leitfaden der Psychologie. Conf. blz. 36.

dat uitsluitend op het centrale begrip van
-eltgÄiti^^^^\'^^ ^^^^^ ^^^^^nbsp;enkele^n^derT

ook7n dele L\'nl^lnbsp;gelukkig dan zijn grondconceptie. hoewel

coteptieTotnbsp;herinneringen aan die grond-

Zoo doet Lipps nu en dan concessies aan de iust-onlust-theorie

der SefïhTslX?nbsp;sondern am Ende

der Gefuhlslehre stehen naturgemäsz die Gefühle der Lust und Unlust-

ateTmen^^öntn-f^^^nbsp;^^^ Gequot;Se

quot;adruk op het lust-onlust-

Ldtfaden-\'quot;nbsp;het hooWuk vanden

difi^ ! u ^^^nbsp;het „Gefühlquot; gewijd is, met de volaende

deflmtie begmt: „Gefühle im engeren und herrschend gewordenL sÏe
dasz TTtTr haLr das g^LSsamei

ne^rarr-^?»^^nbsp;nun

sen3e m\'aäÄoor aTTnbsp;lust-onlust-kriterium als de beslis-

de sphr^S^T^gtod^P^^^^^^^^^^ quot;quot; ^^^ verschijnselen uit

Dlaat\'si\'\'?\'\'^\'quot;.^nbsp;grondbegrip wordt wel is waar ook in die

van hequot;\' TätiaSLSnbsp;door het begTp

het bÏÏ inquot;i ^ Pnbsp;dit blijft innemen boven

ne begrip van den lustnbsp;en onlust gehandhaafd.

allenbsp;^°\'9ens Lipps ten slotte

SewisS fn ofnbsp;daar volgens Lipps alle onmiddellijk

keitsgeS\' is°)nbsp;• • • »Tätlgkeitsbewusstseinquot;of„Tätig-

tegenover elkaar staande tinten van het „Tätia-
makkelHni\'nbsp;^^^ quot;quot;drukking komt. of het Ik een voorwerp al

des Lebensjefühl?\' 0) \'nbsp;^an smd Lust und Unlust Färbungen

Lipps [571], Leitfaden der Psychologie. Conf. blz 193
Zie ook: Weiteres zur Einfühlung, Arch. f. d. ges. Psychol. 4 (1905) • 465 5,0

2nbsp;irr Leitfaden der Psychologie. Conf. blz. 280

)nbsp;Ih. Lipps, Aesthetik. Hamburg, enz. I 1903 II 1906 Cnnf Ti

)nbsp;Lipps [671], Leitfaden der Psychologie. Conf. bl 26nbsp;\'

)nbsp;Lipps [671], Leitfaden der Psychologie. Conf. blz. 282,\'enz. Zie ook blz. 167.

Geschehens, und darauf . allein, beruht letzten Endes alles Lust-oder
Wertgefühl, das ein psychisches Geschehen begleitetquot; i).

„Gefühle bedeuten das Innewerden einer Wechselbeziehung zwischen
mir und dem Gegenstand. Sie sind die unmittelbaren Bewusstseinssymp-
tome von den Wissen, wie psychische Vorgänge sich zur Seele oder
zum Zusammenhang des seelischen Lebens verhalten. Lust ist ein Be-
wusstseinssympton dafür, dasz ein psychischer Vorgang günstige Beding-
ungen für seine Apperzeption findet, während Unlust das Vorhandensein
ungünstiger Bedingungen anzeigtquot; 2).

Men lette er op,, dat ook hier de lust- en onlustgevoelens binnen de
spheer der ik-functies betrokken worden.

Toch, hoe geleidelijk Lipps den overgang ook tracht te maken, — hij
kan niet geheel en al vermijden, dat het gevoelsbegrip heterogene ge-
bieden met elkaar verbindt.nbsp;, , i i f)

Lust en onlust zijn nieuwe gevoelskriteriën, die moeilijk geheel en a^
af te leiden zijn alleen maar uit het ik-betrekkelijk karakter, dat zij dragen.
Wel is waar kan men met eenige zekerheid beweren, dat geen enkele
lust- of onlusttoestand zonder een ik-componente verloopt.

Het omgekeerde is echter veel minder zeker; namelijk, of iedere
onmiddellijke ik-beleving zich tegelijk onder het begrip van een lust- of
onlustgevoel laat brengen. Veel verschijnselen, die Lipps in het hoofdstuk
over het gevoel (in den engeren zin van het woord) uiteenzet, kunnen
toch eigenlijk alleen maar heel gedwongen met lust- en onlusttoestanden
in verband worden gebracht.

3. Nog bedenkelijker en nog moeilijker te begrijpen is een andere,
engere, formuleering van het gevoelsbegrip, die Lipps een andermaal

naar voren brengt.nbsp;„ jnbsp;i

Aan het slot van zijn verhandeling over het Ik en de gevoelens maakt
Lipps een opmerking, die reeds onmiddellijk tot de weinige citaten, die
wij hier aangehaald hebben, in duidelijke tegenspraak treedt, en die de
basis van de gevoelsleer zoo zeer verengt, dat bij een consequente
doorvoering van wat hij daar opmerkt, de geheele bovenbouw in elkaar
moet vallen.

Lipps zegt daar: „Gefühle sind unmittelbar erlebte Ichzuständlichkeiten.
Der Umfassende Begriff, dem die Ichzuständlichkeiten sich unterordnen,
ist der Begriff der Ichbestimmtheiten überhaupt. Ich darf aber nicht defi-
nieren. Gefühle sind unmittelbar erlebte Ichbestimmtheiten.

Diese Definition wäre zu weit. Ich erlebe mich als lustig und unlustig,
als überrascht, erschreckt, erfreut, traurig, u.s.w. Damit sind Lust, Unlust
U.S.W, zweifellos als unmittelbar erlebte Ichbestimmtheiten charakterisiert.

Aber ich erlebe ebenso unmittelbar andere Ichbestimmtheiten. Ich
erlebe mich als denkend, urteilend, Tatsachen oder Forderungen von
Gegenständen anerkennend.

Auch hiermit sind jedesmal unmittelbar edebte Ichbestimmtheiten be-
zeichnet ... So gewisz ich nun aber jene Zuständlichkeiten meiner, die
Lust, die Unlust, den Schreck, die Freude, die Trauer, die Verzweiflung
als Gefühle bezeichnen, als von „Gefühlenquot; der Lust, der Unlust, u.s.w.

1)nbsp;Lipps [674], Vom Fühlen, Wollen und Denken. Conf. blz. 32; zie ook
Ästhetik I blz. 8, enz.

2)nbsp;Lipps [671], Leitfaden der Psychologie. Conf. blz. 290.

sprechen darf, so gewisz, widerspräche es dem Sprachaebraurh
enthaltend als zuerkennend oder aberkennend. Und wenn ich kon e

SchTentnbsp;üL^aupt zu bS

quot;ii« Lipps er tos brengt de intellectueele acte„
tw^dr/eeÄ\'Ä^^^^^,.?quot; gevoelens ,e Liten. velTn.oorhequot;

GewïïshS \\ Tnbsp;befreiende Gefühl dir sub ectiven

zelfs n,et voSlWd^\'gÄ h.erJafgewezen e„ ,„ den ban gedaan,

gevoel ervaren onlLI^ÄÄ^g S^t^KttoK^
iWarshallB) desgehjks.

me. den iesan,,^wt\'sitarha,?°sÄe?quot;nbsp;quot;quot; quot;

lZnbsp;Untersuchungen. Conf.^lz. 693

) Lipps, Aesthetik, op. dt. (blz. 47 noot 4) II blz

Lipps [671] Leitfaden der Psychologie. Conf. bV 302
. ^^ Vom Fühlen. Wollen und Denken Tnnf\'Kl
Tawney [1,19]. Feeling and self-awarenessnbsp;\'\' \'\'

Marshall [728], The nature of feeling.
Cornelius [187], Psychologie als Erfahrungswissenschaft

dieses Gesamtbewusstseinsinhaltes aangeduid. Datgene wat in een bepaald
oogenblik aangenaam o£ onaangenaam is, is onze geheele toestand.

Van den gevoelstoon van een objectieven inhoud, of „Teilinhaltquot;, kan
alleen in dien zin gesproken worden, dat door zijn toetreden (van dien
objectieven inhoud, of „Teilinhaltquot;) tot de bewustzijnsinhouden het ge-
voel in positieven, of in negatieven zin veranderd wordt.

Krüger 1) sluit zich aan Cornelius aan. Hij spreekt over de vragen,
hier in geding, in zijn „Tonpsychologische Arbeitequot;. Krüger stelt voor, de
gevoelens niet „Gestaltqualitäten\'\' te noemen, maar „Komplexqualitätenquot;;
met verwijzing hiernaar, dat het om eigenschappen van complexen gaat,
die afhankelijk zijn van de deze opbouwende bestanddeelen. Hij meent, met
name op het gebied der muziek, waarin het bijzonder duidelijk aan den
dag treedt, dat het geheel meer is dan de som der deelen, bewijzen te
vinden voor de juistheid der opvattingen van Cornelius.

Ook Schultze^) is van oordeel: „die Gefühle erscheinen ohne weiteres
als Bestimmtheit des nicht lokalisierten unmittelbar gegebenen Ichs.

Gefühle sind als Wirkungs-akzente des Inner-ichs zu bezeichnen.quot;

Ten slotte noem ik hier Gardiner S).

Max Schelers beschouwingen omtrent het gevoel wil ik hier eveneens
bespreken; want evenals Lipps en Müller—Freienfels, zoekt Scheler, zij
\'t ook op geheel andere wijze, in de gevoelens het engere eigene, intieme
domein der persoonlijkheid, de gevoelens, die hij dan door en in zijn
„unmittelbare Wesensschau der Wesensverhalte und Wesenszusammen-
hängequot; tracht te benaderen en te doorgronden. Dat wij de rijkdommen der
ziel aan gevoelens, stemmingen en hartstochten niet als mechanismen van
lust en onlust, spanning en ontspanning verklaren kunnen, is mitsdien
voor Scheler van zelf sprekend.

Scheler herinnert er dan aan: „Dasz es neben kausalgesetzen und
psychophysischen Abhängigkeiten des emotionalen Lebens vom Körper-
geschehen auch selbständige Sinngesetze der von den Gefühlsempfindungen
verschiedenen sog. „höheren emotionalen Akte und Funktionen gäbe war
lange vergessen wördenquot;

En vervolgt: Die intentiojjale und wertkognitive Natur unseres „höherequot;
Gefühlslebens ist erst von H. Lotze wieder aufgefunden worden, trotzdem
aber nur wenig beachtet worden. Von ihm stammt Gedanke und Wort,
dasz „in jenem Gefühle für die Werte der Dinge und ihrer Verhältnisse
unsere Vernunft eine ebenso ernstgemeinte Offenbarung besitzt, wie sie
in den Grundsätzen der Verstandesmäszigen Forschung ein unentbehr-
liches Werkzeug der Erfahrung hat.quot; (Mikrokosmos I, V Kap.)

1)nbsp;F. Krüger, Komplexqualitäten, Gestalten und Gefühle. Neue Psychol. Stud. 1 (1926).

-nbsp;Das Wesen der Gefühle. Leipzig, 1929^. Part.

—nbsp;[596], Die Tiefendimension und die Gegensätzlichkeit des Ge-
fühlslebens. ^

2)nbsp;Schultze [lOOSjT Einige Hhuptgesichtspunkte der Beschreibung in der Ele-
mentarpsychologie.

Gardiner [341], Affective phenomena.

— [343], The definition of „feeling,quot;

1) Scheler [Th. D. 695], Wesen und Formen der Sympathie. Conf. Vorwort
(zur 2 ten Aufl.) blz. VII.

Scheler zelf heeft dan in zijn boek „Der Formalismus in der Ethik
und die materiale Wertethikquot;, bldz. 260 en verv. (2de druk Halle 1921)
de oude groote gedachte van Blaise Pascal van een ,.ordre du coeurquot;,
„logique du coeurquot;\', „raison du coeurquot; weer opgenpmen, en deze tot
een der fundamenten van zijn ethiek gemaakt.

Niet alleen, dat Scheler aan het gevoel dus een eigen en eenige plaats
geeft, en het emotioneele leven als niet verder te herleiden stelt, hij
kent aan dit gevoel ook cognitieve (noëtische) en conatieve (theletische,
voluntatieve) functies toe. Hij is van meening: „dasz es ein intentionales
„Fühlen vonquot; überhaupt gibt, dasz es neben dem zuständlichen Gefühl
auch emotionale Funktionen und Akte gibt, in denen Etwas zur Gegeben-
heit kommt und welche selbständige Sinn- und Verständnisgesetzen unter-
liegenquot; \')•

„Alles primäre Verhalten zur Welt überhaupt ist eben primär ein emo-
tionales und wertnehmendes Verhalten 2).

Auch das Emotionale des Geistes, das Fühlen. Vorziehen. Lieben.
Hassen. Wollen, hat einen ursprünglichen, apriorischen Gehalt, den es
nicht vom ..Denkenquot; erborgt hat?quot; 3).

„Es gibt eine apriorische „ordre du coeurquot;, oder „logique du coeurquot;
wie Blaise Pascal treffend sagtquot; 4).

..Was wir also gegen über Kant hier entschieden fordern ist ein
Apriorismus des Emotionalenquot; s).

Scheler noemt het „ein Irrtum, dasz die so wichtigen wertkognitiven
Gemütsakte in ihrer ursprünglichen und intentionalen (also nicht kausalen)
Grundbeziehung auf die Wertseite des Göttlichen — auf das Heilige —
mit den „Gefühlenquot; (oder doch einer besonderen Art von „Gefühlquot;)
gleichgesetzt werden, d. h. mit Bewusztseins-zuständen des Subjekts, die
ihrem Wesen nach weder Aktnatur besitzen noch intentionale ursprüng-
liche Gerichtetheit auf einen Gegenstand, noch endlich kognitive (erken-
nende) Bedeutungquot;.

Hij maakt dus verschil tusschen „das intentionale. ..Fühlen von Etwasquot;
en ..alle blosze Gefühlszuständequot; ß).

..Gefühlszustände und Fühlen sind also grundverschieden: jene gehören
zu den Inhalten und Erscheinungen, diese zu den Funktionen ihrer
Aufnahmequot; 7).

Scheler beschrijft dit gevoelsleven op eigen manier. Van Eucken uit-
gegaan. door Husserl sterk beïnvloed vond hij eigen phaenomenologischen-
vlstnïpsfquot;nbsp;„emotionaler Intuiti-

Hij oriënteert zich dus aan het object; beoogt „das phaenomenoloqisch
Gegebene.quot; en tracht door te dringen tot in het
objectieve. Schelers ..Phaenomenologiequot; gaat daarin uit naar het wezen en

1) Scheler (Th. D. 694], Der Formalismus in der Ethik. Conf blz 271

) Scheler [Th. D. 694], Der Formalismus in den Ethik. Conf. blz 200\'
Scheler [Th. D. 694], Der Formalismus in den Ethik. Conf blz\' 59 \'
Scheler [Th. D. 694], Der Formalismus in der Ethik. Conf blz\' 6)\'
Zie ook blz. 64.

5) Scheler [Th. D. 692], Vom Ewigen im Menschen. Conf blz 596

Scheler [Th. D. 694], Der Formalismus in der Ethik. Conf. blz.\' 262, en

\') blz. 263.

8) Scheler [Th, D. 694], Der Formalismus in der Ethik. Conf. Vorwort (zur
2ten Aufl.) blz. XI.

het objectieve in den zin der philosophia perennis. Hij tracht dit te be-
reiken door zijn „Wesensschau\'\'i).

1.nbsp;„Wesen als Wesen zu schauen 2) ist etwas anderes als zufällige
Tatsachen zu erkennen (wahr zu nehmen, zu beurteilen, u.s.w.) gemäsz
der Führung und Leitung durch zuvor erschaute Wesen. In letzterem
Tun kommt uns das Wesen nicht zu gesondertem Bewusztseinquot;.

„Das Weseaswissen funktioniert hier nur und zwar als Auslesever-
fahren (nicht als\' synthetisches Tun, nicht als Verbinden, Verknüpfen)
ohne unsselbst gegeben zu sein. Es macht für die Erkenntnis des
zufälligen Daseins überschwellig alldas, was mit dem erschauten Wesen
zusammen stimmt, resp. für die Wesenszusammenhänge und die Wesens-
strukturen ein möglicher Anwendungsfall ist. Das ursprüngliche Seins-
apriori wird hierdurch subjectives Apriori, Gedachtes wird „Formquot; des
Denkens, Geliebtes wird „Formquot; und Art des Liebens.

2.nbsp;Die primäre Wesensschau ist selbstverständhch keine reflektive
und keine, auf die sich ein Urteil aufbaut, in dem die dem Wesen ent-
sprechende „Ideequot; resp. der dem Wesenszusammenhang- entsprechende
Ideenzusammenhang erfaszt wird als Wahrheit.

3.nbsp;Alles subjektive Apriori ist also eine bestimmte Art nicht des
Formens. Verknüpfens, sondern des Auswähles.quot;

„Alles Sinnesfunktion ist nur ein Aufteilen und Seligieren des ursprüng-
lich geistig Erschauten.quot;

„Alles Fühlen ist ein Aufnehmen sowohl Fühlen von \\\\\'erten als von
Zuständen (Z.B. „Leidenquot;, „Ertragenquot;, „Duldenquot;), dies bezeichnen wir
als „Funktionquot;

„Subjektive Gefühle sind nur „Antwortreaktionenquot; auf die objektive
Wertequot; 4).

„Der Begriff „Wertquot; umspannt hier die ganze Skala alles möglichen,
„Werthaftenquot; als objektiven Korrelates subjektiven „Fühlensquot; also die
Werte Angenehm-Unangenehm als objektives, Korrelat sinnlichen Fühlens,
Edel-Gemein als Korrelat vitalen Fühlens, die geistigen Werte (Schön-
Häszlich, Gut-Böse, Wahrheitswerte) als Korrelat geistigen Fühlens,
endlich Heilig-Unheilig als Korrelat des Fühlens der Absolutsphäre der
Gegenstände (= des Religiösen).

Die Werte sind vom Bestände psychischer Subjektive prinzipiell ebenso
unabhängige qualitative Phänomene, wie die Farbe und Töne. Sie sind
Qualitäten nicht aber Relationen.

Die Fülle der sittlichen Werte kommt erst sukzessive dem Menschen
zum Bewusstseinquot;.

Scheler beschouwt het gevoelsleven dus zuiver phaenomenologisch;
stelt de vraag: hoe worden deze psychische phaenomenen door het ik
beleefd. Deze subjectieve doorleving differentieert hij en beschrijft hij
nu, al naar deze subjectieve doorleving zieh in een meer periphere laag

1) Scheler [Th. D. 692]. Vom Ewigen in Menschen. Conf. blz. 463-464.
Het is moeilijk de phaenomenologie van niet-empirisch apodiktisch karakter
met haar methode der „Wesensschauungquot; af te grenzen, zoowel tegenover het in-
tuitionisme als tegenover het apriorisme.

3) Scheler [Th. D. 695], Wesen und Formen der Sympathie. Conf. blz. 165.
■1) Przywara [Th. D. 641], Religionsbegründung. Max Scheler—J. H. Newman.
Conf. blz. 38 en 39.

van onze psychische existentie afspeelt, of juist in diepere centrale lagen
van het ik aanwezig is. Op deze wijze steeds dieper doordringende tot
het hart van het ik, onderscheidt Scheler de gevoelens in vier goed te
karakteriseeren gevoelslagen.

Scheler geeft zijn „Phaenomenologie des emotionalen Lebensquot; in: „Der
Formalismus in der Ethik und die materiale Wertethikquot;, bladz. 340 en verv.

Hij gaat er, gelijk gezegd werd, van uit, dat in het ons bekende
emotioneele leven een „Schichtungquot;, bestaat, „die nicht in dem zufälligen
Dasein der Gefühlsregungen als dieser und jener liegtquot; i).

De gevoelstoestanden worden echter ook op verschillende wijze be-
leefd en gegeven. Deze uiteenloopende gevoelens zijn niet alleen in
kwaliteit verschillend, maar zijn ook van verschillende diepte 2).

„An solcher Tiefe haben nun aber sowohl die Gefühlsfunktionen und
emotionale Akte, wie die Geftihlszustände teil. Jene brechen im Erleben
aus einer tiefer gelegenen Quelle des ich hervor, und die Erfüllung der
darin enthaltenen Intention gibt gleichzeitig — wo es sich um Werte
handelt — eine tiefere Befriedigung. Diese aber haften einerseits an einer
tieferen, Schicht des Ich und erfüllen zugleich das Ichzentrum \' in einer
reicheren Weise; erst die Folge hiervon ist, dasz sie sich auch über
einen mehr oder minder groszen Teil der übrigen Bewusztseinsinhalte
färbend und sie durchleuchtend ausbreiten.

Dieses phänomenale Merkmal der „Tiefequot; des Gefühls finde ich aber
nun wesenhaft verbunden mit vier wohl charakterisierten Stufen des
Gefühls, die der Struktur unserer gesamten menschlichen Existenz ent-
sprechen. Es gibt: 1. Sinnliche Gefühle oder „Empfindungsgefühlequot;
(Carl Stumpf), 2. Leibgefühle (als Zustände) und Lebensgefühle (als Funk-
tionen), 3. rein seelische Gefühle (reine Ichgefühle), 4. geistige Gefühle
(Persönlichkeitsgefühle).

Alle „Gefühlequot; überhaupt besitzen eine erlebte Bezogenhelt auf das Ich
(oder die Person), die sie von anderen Inhalten und Funktionen (Emp-
finden, Vorstellen u.s.w.) Scheidet, eine Bezogenheit, die prinzipiell ver-
schieden ist von jener, die auch ein Vorstellen, Wollen und Denken be-
gleiten kan. Nicht nur den Zuständen, auch den Funktionen kommt sie zuquot;.
1. De eerste laag is die der zintuigelijke gevoelens of gewaarwordings-
gevoelens (die sensuellen Gefühlsklassen, Gefühlsempfindungen volgens
C. Stumpf), het voelen van een koude aanraking, een pijnprikkel.

Het zintuigelijk gevoel wordt door de volgende eigenaardigheden
scherp gekarakteriseerd:

^ 1. Het is als uitgebreid en gelocaliseerd aan bepaalde plaatsen van
t lichaam gegeven, ingedeeld naar de organische eenheden van het lichaam.

2.nbsp;Het is voor de opmerkzaamheid niet te scheiden van de gewaar-
wordingsinhouden. die er bij behooren. Reeds de primitiefste vorm van
de „Intentionalitätquot;: „das Lust auf etwas habenquot; ontbreekt aan deze zin-
tiiigelijke gevoelens. Wel kunnen zij zelf voorwerp bijv. van genieten
en lijden worden.

3.nbsp;„Das sinnliche Gefühl ist ohne jede Persönbeziehung und ist ich-
bezogen erst auf eine zweifach indirekte Weise.quot; „Ich fühle es da, „woquot;
ich die Organeinheit erlebe, dessen Zustand es istquot;.

1)nbsp;Scheler [Th. D. 694], Der Formalismus in der Ethik. Conf. blz 342 en

2)nbsp;blz. 343.

3)nbsp;Scheler [Th. D. 694], Der Formalismus in der Ethik, Conf. blz. 344.

4)nbsp;Scheler [Th. D. 694], Der Formalismus in der Ethik. Conf. blz. 345—350.

4.nbsp;Het zintuigelijk gevoel is in wezen een uitsluitend „aktueller Tat-
bestand.quot; „D.h. es gibt für es keinerlei echte Gefühlserinnerung und
Gefühlserwartung. Seine ausschlieszliche Seinsform ist die seiner Zeit
und seines Ortes am Leibequot;.

5.nbsp;„Das sinnliche Gefühl ist seinem Wesen nach punktuell, undauerhaft
und ohne Sinnkontinuitätquot;.

6.nbsp;„Von allen Gefühlen wird das sinnliche Gefühl am wenigsten durch
Zuwendung der Aufmerksamheit auf es geschädigt. !ja, es scheint sich
hierdurch überhaupt nicht wie die anderen Gefühle zu verflüchtigen,
sondern sich durch das Deutlichkeitswachstum seiner stets mit gegebenen
Empfindungsgrundlage indirekt für das Bewusztsein sowohl zu steigern,
als abzuhebenquot;.

7.nbsp;Men kan deze gevoelens willekeurig te voorschijn roepen. Ieder
zintiiigelijk gevoel „läszt sich durch Applizierung des adäquaten Reizes
herstellen.quot;

Alle specifiek zintuigelijke gevoelens zijn „zuständlicher Naturquot;

Heeft het „zuständliche Gefühlquot; een bemiddeling noodig van de zoo-
genaamde „objektiveerende Aktequot; des Vorstellens, Urteilens, u.s.w. „om
in verbinding te treden „mit der gegenständlichen Sphärequot;, ..das echte
intentionale Fühlenquot; behoeft deze bemiddeling niet.

.,Im Verlaufe des intentionalen Fühlens „erschliesztquot; sich uns viel-
mehr die Welt der Gegenstände selbst, nur eben von ihrer Wertseite her.
Gerade das häufige Fehlen von Bildobjekten in intentionalen Fühlen
zeigt, dasz das Fuhlen seinerseits von Hause aus ein „objektivierender
Aktquot; ist, der keiner Vorstellung als Vermittler bedarfquot; 2).

„Das Fühlen geht ursprünglich auf eine eigene Art von Gegenständen,
eben die „Wertequot;. „Fühlenquot; ist also ein sinnvolles und darum auch der
„Erfüllungquot; und „Nichterfüllungquot; fähiges Geschehen S).

„Darum ist alles „Fühlen vonquot; auch prinzipiell „verständlichquot;, wogegen
püre Gefühlszustände nur konstatierbar sind und kausal erWärbarquot; 4).
2. De tweede laag is die der vitale gevoelens, als het gevoel van
frischheid, matheid, kracht. Dit zijn „das Lebensgefühl und seine iVlodi.quot;

1.nbsp;„Während die sinnliche Gefühle ausgedehnt und lokalisiert sind,
nimmt das Lebensgefühl zwar noch an dem Gesamtausdehnungscharakter
des Leibes teil, ohne indes eine spezielle Ausdehnung in ihm und einen
ort zu besitzenquot;. Maar het zijn toch, zij \'t dan ook niet nader te loca-
liseeren lichamelijke gevoelens, „Leibgefühlequot;. „Nicht „ichquot; kann be-
haglich und unbehaglich seinquot;, so wie „ich traurig binquot;, sondern „ichquot;
kann „michquot; nur so „fühlenquot;, wobei das „michquot; zweifellos jenes Leib-
ich darstellt, jenes einheitliche Bewusztsein unseres Leibes, in dessen
Ganzem gesonderte Organempfindungen und Organgefühle erst sekun-
där, wie aus ihrem fundierenden Hintergrund heraustretenquot;.

2.nbsp;„Das Lebensgefühl und seine Modi sind zweitens ein einheitlicher
Tatbestand, dem die Mannigfaltigkeitsform des „Auszereinanderquot;, die
den sinnlichen Gefühlen zukormt, fehltquot;. Deze „Einheitlichkeitquot; ontstaat
niet door versmelting van gewaarwordingsgevoelens.

3.nbsp;„Während die sinnlichen Gefühle sich weiterhin als mehr oder
weniger tote Zustände darstellen, hat das Lebensgefühl immer noch
funktionalen und intentionalen Charakter.quot; Wij voelen „im Lebensgefühl

\') Scheler [Th. D. 694], Der Formalismus in der Ethik. Conf. blz. 263 en
2) blz. 266 en 3) blz. 265 en quot;) blz. 265 noot 1.

unser Leben selbst, d.h. es ist uns in diesem Fühlen etwas gegeben,
sein „Aufstiegquot;, sein „Niedergangquot;, seine Krankheit und Gesündheit, seine
„Gefahrquot; und seine „Zukunft.quot;

4.nbsp;„Während die sinnlichen Gefühle in keinem Sinne über die Punk-
tualität ihrer Existenz hinausreichen, ist uns im Lebensgefühl auch ein
eigentümlicher Wertgehalt unserer Umwelt gegeben.quot; „Das Lebens-
gefühl ist der Funktion des Nachfühlens und Mitfühlens teilhaftig.quot; ,,Für
die Sphäre des Lebensgefühls gibt es auch echte sog. Gefühlserinnerungenquot;.
De gevoelens der levensspheer bezitten een ,,kontinuität der Existenzquot;
en een „kontinuierliche Entfaltungquot;. Ik kan een eigen levensgevoel later
navoelen: ,,oder besser nachfühlen, wie damals der Zustand meines ein-
heitlichen lebendigen Organismus beschaffen warquot;. „Das Lebensgefühl
vermag Gefahren und Vorteile zum Aufweis zu bringen — unmittelbar —
deren zugehörigen intellektuellen Sinn ich noch keineswegs erfasse. Das
Lebensgefühl antizipiert den Wert der möglichen Reize gerade diesen
selbst und ihrem Eintrittquot;

5.nbsp;„Alle vitalen Gefühle werden durch die Zuwendung der Aufmerk-
samkeit auf sie in ihrem normalen Ablauf zum mindesten gestört und
fungieren sinnvoll und normal nur jenseits der Helligkeitssphären der
Aufmerksamkeit. Alle vitalen Gefühle, die stets zugleich unsere Lebens-
tätigkeiten sinnvoll lenken helfen, gedeihen nur in einem Dunkelquot; 2).

6.nbsp;„Die Lebensgefühle sind erheblich weniger praktisch = willkürlich
veränderlich.quot; ,,Die Gefühle des Wohlseins und Unwohlseins, der
Frische und Mattigkeit, der Gesundheit und Krankheit u.s.w. sind nicht
ungleicher Weise [wie die sinnlichen Gefühle] zu wollen und herstellbarquot;,
Zij zijn afhankelijk bijv. van ,,der gesamten Lebensweisequot;, en van „der
individuellen und Rassenveranlagung.quot; „Man kann sie nur in engen
Grenzen durch irgend-welche praktische Maszregeln verändernquot;

3. De derde laag is die der zuiver psychische gevoelens, zooals ver-
driet, blijdschap, vreugde.

1.nbsp;Dit zijn echte „Ichquot;-kwaliteiten, van huis uit.

2.nbsp;Zij hebben in \'t geheel geen uitgebreidheid, „Ausdehnungquot;, die „in
einem Wohl-, und Uebelbefinden z.B. immer noch vage liegtquot;. ,,Gewisz
kann auch innerhalb dieser Schicht das Gefühl noch eine mannigfach
verschiedene Ichnähe und Ichferne haben\'quot;

,,Die seelischen Gefühle folgen, wie die schichtmäszig verschiedenen
Gefühlsarten überhaupt, ihren eigenen Gesetzen des Wechselsquot;

3.nbsp;De zuivere psychische gevoelens hebben de neiging om in het
licht der opmerkzaamheid volkomen te verdwijnen.

„Der Druck eines seelischen Leidens wächst bei künstlicher Abwendung
der Aufmerksamkeit von seinem Gegenstand, und es ist umgekehrt ge-
rade die energische Richtung der Aufmerksamkeit auf dasselbe, und die
damit verbundene geistige Zerlegung und Objektivierung desselben, die
hier ,.befreiendquot; wirkenquot;

4.nbsp;„Die seelischen Gefühle sind noch weniger praktisch-willkürlich
veränderlich als die Lebensgefühle.quot; „Die rein seelischen Gefühle haften
so innig an der jeweiligen ganzen Konstellation der Bewusztseinsinhalte

\'] Scheler [Th. D. 694], Der Formalismus in der Ethik. Conf. blz. 350—355
En 2) blz. 348 en 3) blz. 348.

Scheler [Th. D. 694], Der Formalismus in der Ethik. Conf. blz. 355 en
5) blz. 348.

des Individuums, dasz sie noch weit weniger einer willentlichen Lenkung
unterworfen werden können als die vitalen Gefühlequot; i).
4. De diepste (vierde) laag is die der geestelijke gevoelens, die spon-
taan ontspringen uit de diepste kern van onze persoonlijkheid en ons
geheele zijn in bezit nemen, of in \'t geheel niet beleefd worden; zalig-
heid, vertwijfeling, enz.

1.nbsp;,,Sie können niemals zuständlich seinquot;. „In echter Seligkeit und
Verzweiflung, ja schon in Heiterkeit fserenitas animi) und „Seelenfriedenquot;
erscheint alles Ichzuständliche wie ausgelöscht.quot; „Sie ,,durchdringenquot; alle
besonderen Erlebnisinhaltequot;, zonder zelf door inhouden gemotiveerd te zijn.

2.nbsp;„Ihre Eigenart tritt auch darin hervor, dasz sie absolute, nicht auf
auszerpersonale Wertverhälte und auf deren motivierende Kraft relative
Gefühle sind.quot;

,,Man kann geradezu sagen: Wo das Etwas auch gegeben und an-
gebbar ist, „über dasquot; wir selig und verzweifelt sind, da sind wir sicher
noch nicht selig und verzweifelt. Sehr wohl mag eine Reihe anderer
Erlebnisse in motivierter Sinnverkettung uns dieser Gefühle berauben
oder sie am Ende der Eblebnisreihe auftauchen lassen: sind sie dann
aber einmal da, so lösen sie sich von dieser Motivenkette eigenartig los
und erfüllen gleichsam vom Kern der Person her das Ganze unserer
Existenz und unserer „Weltquot;.quot;

„Es gehört zum Wesen dieser Gefühle, dasz sie entweder gar nicht
erlebt werden, oder vom Ganzen unseres Seins Besitz ergreifenquot; 2).

3.nbsp;„Die geistigen Person-gefühle sind völlig jeglicher Willensherr-
schaft entzogen.quot; „Sie quellen spontan aus der Tiefe unserer Person
selbst hervor, und sind eben damit die um wenigsten „reaktiven Gefühlequot; :
das Sehgsein, das Verzweifeltsein der Person selbst.

Nur die reaktiven Gefühle sind in dem Masze, als sie dieses sind
auch der willkürlichen Hervorbringung unterworfen. Jene aber geben
sich — wenn ich so sagen darf — als pure „Gnadequot;, und so gewichtig
sie als Quelle alles Verhalten, auch des Wollens sind, so völlig unmög-
lich ist es, sie zu intendieren, oder gar ihr Sein oder Nichtsein sich als
„Zweckquot; zu setzenquot;

„Wie in der Verzweiflung ein emotionales „Nein!quot; im Kerne unserer
Personexistenz und unserer Welt steckt — ohne dasz die „Personquot;
dabei auch nur Reflexionsobjekt ist — so in der Seligkeit der tieffsten
Schicht des Glücksgefühls — ein emotionales „Ja!quot; Es ist der sittliche
Wert des Personssein selbst, dessen Korrelate sie zu bilden scheinen.
Darum sind sie auch die metaphysischen und religiösen Selbstgefühle
katexochenquot;.

De verschilpunten tusschen Schelers derde en vierde laag van gevoelens
zijn niet altijd even scherp. Toch komt wel tot uitdrukking in da wijze,
waarop Scheler deze vierde laag typeert, dat met name in haar het ik-
bewustzijn der persoonlijkheid aanspreekt en tot uitdrukking komt.

Na Lipps en Scheler — al ga ik daarmee een betrekkelijk verren stap
terug — hier ook Friedrich Daniel Ernst Schleiermacher.

Want ook voor Schleiermacher is het gevoel een bijzondere functie
van het ik-bewustzijn, „eine eigentümliche Qualität der Ichhaltigkeit.quot;

1)nbsp;Scheler [Th. D. 694], Der Formalismus in den Ethik. Conf. blz. 348.

2)nbsp;Scheler [Th. D. 694], Der Formalismus in der Ethik. Conf. blz. 355-357.
En 3) blz. 349.

„Die Ich Setzung - der funktionelle Gefühlsbegriffquot; is de kern van zijn
gevoelstheorie.

Voor de eenheid van het geestesleven is het gevoel ook overigens
van de grootste, van allesbeheerschende beteekenis. Het gevoel is immers
de brug tusschen de tegensteUing: denken en willen. In de „Dialektikquot; (151)
heet het gevoel de „relative Identität des Denkens und Wollensquot;.

Maar ook tusschen de momenten van het weten en het doen speelt
het gevoel, dat gelijk te stellen is met het onmiddellijke zelfbewustzijn,
een rol (Glaubenslehre § 3 en 4) i).

Het gevoel is iets nog meer innerlijk en nog hooger dan al de overige
functies der ziel.

Maar — wie Schleiermachers opvatting omtrent het gevoelsleven —
het hart zijner wisselende philosophische psychologie — met een enkel
woord wil beschrijven, die moet een keuze doen, en afzien van allerlei
tegenstrijdige opvattingen, die in zijn werken verspreid liggen.

Schleiermacher gaat bijv. wel uit van den drieslag, de indeeling in
drie vermogens; denken, voelen en willen, die hij — ze was in zijn tijd
algemeen tot heerschappij gekomen — bij zijn tijdgenooten geaccepteerd
vond. De Dialektiek houdt zich dan ook bijna uitsluitend bezig met de
geestelijke werkzaamheid van het denken; de philosophische Ethiek met
het willen, in het bijzonder het doen, terwijl de Aesthetiek en de Dog-
matiek samen de phaenomena van het gevoel behandelen.
Zoo was het gebruikelijk te doen.

Maar hij verzet zich anderzijds heel sterk tegen deze indeeling in
vermogens. „Das Ich ist kein begriff in dem etwas zu teilen wäre, sondern
ein ungeteiltes Gefühlquot;. (Psychologie 406) En reeds in zijn eerste colleges
over Psychologie (Psychologie 419) verklaart hij, dat hij „eine Theorie
verschiedener sogenannten Seelenvermögen lieber vermeidenquot; wilde. In
het college van 1830 is deze tendens geworden tot een volkomen afwijzen
van die vermogens-theorie.

Behandeld heeft hij deze verdeeling der ziel in drie vermogens nooit.
„Gefühlquot; is voor Schleiermacher, volgens zijn Psychologie, (trots prin-
cipieele overeenstemming met zijn Psychologie wijkt de „Glaubenslehrequot;,
waarin een groot deel op zuiver psychologische inzichten teruggaat, toch
in meerdere opzichten daarvan af), tegenover de „Empfindungenquot; „eine
höhere Stufe des Selbstbewusstseinsquot;: „Gefühlquot; en „unmittelbares Selbst-
bewustseinquot; zijn identiek^).

Het gevoel is de bemiddelaar van den overgang tusschen alle momenten,
die maar eenigszins in de menschelijke ziel mogelijk zijn. Niet alleen de
verschillende momenten van het gevoel zelf worden door het gevoel
verbonden, maar ook de verschillende momenten van het weten onder
elkaar en van het doen onder elkaar; evengoed als ook de momenten
van het weten en het doen in hun verhouding tot elkaar eerst door de
bemiddeling van het gevoel mogelijk gemaakt worden.

In de Psychologie van 1888 (Psychologie 424) heet het bij de bespre-
king van den reuk- en den smaakzin: „Sofern aber diese Sinne sich
überwiegend zum Gefühl neigen, kann man sie durchaus nicht niedriger

1)nbsp;Schleiermacher [Th. D. 699], Der christliche Glaube.

2)nbsp;Schleiermacher [Th. D. 701], Psychologie.

3)nbsp;Nog eens: Schleiermacher is in \'tgebruik zijner termen door allerlei oor-
zaken wel heel weinig eenstemmig en zeer verwarrend; men kan \'tdus ook heel
anders bij hem vinden.

Anbsp;\' unentbehrlich ist und ebensosehr unser Wesen

Td der WatThquot;nbsp;Wechsel beider (nämlich des gSs

auch kei^f nä™quot;quot;^^ Begrenzung der Momente, und ohne Gefühl
S^rdtnbsp;Anschauen zum Handelnquot;. In deze regels

Tn onftezTn?!\' ^?esproken. dat het gevoel het constante elem\'ent
dat het bevoel ni.ï 1nbsp;uitdrukking brengt, en anderzijds,

bearenst LTr nnï ^ quot;nbsp;momenten van het bewustzijn

bewSLmg^nbsp;aanschouwen tot het handelen

psychologie is deze theorie van de
bemiddeling tusschen de momenten, door het gevoel, uitqewerkrae Jorden

unï wÄ^^^\'en dis\'f t\'f T/ ^nbsp;IdeStÄntns

Wollens quot; \'nbsp;Denkens und das erste des

meSen IT\'lnbsp;bemiddelaar tusschen de enkele mo-

identiteTt vfn Z^Znbsp;^^^ g^^oel komt ook de

srffnlnbsp;.nbsp;Er heeft een doorgang der ver-

ptalsnbsp;het gevoel (= het onmiddellijke zelfbewustzi^)

voor\'\'eeTfuL;i ^\'J Schleiermacher van alle gaven voorzien, die maar
alken dat heT fn unbsp;g^^enscht zouden kunnen worden. Niet

ShekJ ovfr A ^quot;^.\'quot;«^^quot;ten voorhanden is, het heeft ook de be-

- ^quot;lissen, ja, het staat

bewi;tzïko Jnbsp;elementen uiteenvalt, maar „zuständlichquot; tit

oewustzijn komt. De toestand van het voorwerp en de toestand die in

oäeSe^ie?\' mafnbsp;^^^^ ^^^ripmatig niet van elka r

JSwero 1 An. ^nbsp;gevoel brengt het zijn van een

Tn O l \' fquot; ..zuständliche Identitätquot; tot uitdrukking,
in een opmerkmg der notities van 1818 (Psychologie 421) heet hef

der Regel Wahrnehmung e ToU
drB^eTch.ff T f;;nbsp;quot;^\'^\'S^ht die ganL Seele in dem Ausdruck

k?mm?nsïe ^nbsp;^^^nbsp;Anschauung ist das voll-

soThTdr. wnbsp;der Eindruck zu stark und bleibend,

Sele da G^üSrS^^^^.^Tnbsp;bleibt nur der Zustand de

tfgesstÄnbsp;voikommenste

is het^^fvtTuV\'nbsp;^^^^^nbsp;wantvoorSchleiermacher

Si fn de eerstenbsp;^^g\'-jiPequot; van Qod. En ook wanneer

mL er on b?HLï ^ f gevoel Anschauungquot; gebruikt, dan moet
men er op bedacht zijn, dat de uitdrukking „Anschauunqquot; toen noa een
element bevatte, dat maakte, dat met dit woord iets®werd aa3u1d
meer aan den kant van het subjectieve bewustzijn. TusscTen ..aS,^
ung en gevoel bestaat een subtiel ondersche d: het gevoe vXt de

gegev^s. m het zelfbewustzijn „zuständlichquot; te doen worden. „An-

schauungquot; is „Realisierung des inneren Gehaltesquot; van de waarneming i);
gevoel is realiseering der door deze „Anschauungquot; in het bewustzijn
opgeroepen verwondering. „Anschauungquot; staat zóó tusschen waarneming
(objectief bewustzijn) en gevoel (subjectief bewustzijn) in en duidt het in
de waarneming tot stand komende intuitieve begrijpen van de werkelijk-
heid aan, die in het gevoel, dat er op volgt, „zuständlichquot; wordt.

Schleiermacher gebruikt „Gefühlquot; en „Anschauungquot;, dus nog niet vol-
komen synoniem in den zin van ontroeringseruptie en besef._ Toch ver-
dwijnt in de 2de uitgave der „Redenquot; de term „Anschauungquot;; hetzij dat
Schleiermacher het woord laat uitvallen, of door gevoel vervangt, of.
misschien nog iets vaker, door ..unmittelbare Wahrnehmungquot;. Eerst in
de 3de uitgave wordt ook deze laatste uitdrukking vervangen en wordt
..Gefühlquot; vrijwel uitsluitend gebruikt.

In de latere ,, Vorlesungen über Psychologiequot; wordt dan het religieuze
gevoel gespecialiseerd tot ..Abhängigkeitsgefühlquot;; van waaruit het ook
in de ..Glaubenslehrequot; doordringt.

II.

Wenden wij ons nu tot Wilhelm Wundt en zijn gevoelsleer, dan zal
blijken, dat ook bij Wundt het gevoel in het zijn van het Ik nog wel van
zeer groote beteekenis is, maar toch niet meer zóó een uiting is van het Ik
der geheele persoonlijkheid, als dit bij Lipps in zijn onder 1, blz. 45, ver-
melde beschouwingen, en bij Scheler en bij Schleiermacher het geval is.

Bij de eenvoudige lust-onlusttheorie. die in lust en onlust de fundamenteele
elementaire factoren van het gevoelsleven in \'t bijzonder ziet. meent
Wundt niet te kunnen blijven staan. Bij een nauwkeurige analyse der
experimenteel gevonden feiten toch „drängt sich unweigerlich eine Anzahl
seelischer Zustände der Wahrnehmung auf. denen man zwar durchaus
den Charakter von Gefühlen zuerkennen musz, die sich aber in die Scha-
blone ..der Lust und Unlustquot; nimmermehr einzwängen lassenquot; 2).

1) In aansluiting bij Fichte en Schelling gebruikt Schleiermachter „Anschauungquot;
in de eerste uitgave der „Redenquot;, als een: „reflexionsloses Aufgehen in einem
Ausserunsseienden mit Zurückdrängung aller anderen Bewusstseinsinhaltequot;; elders
gebruikt hij in dezen zin „Gefühlquot;. Zie Wrzecionko [Th. D. 903], Die metaphysische
Bedeutung der Gefühlstheorie in Schleiermachers Dialektik, blz. 15.

En, dezelfde, blz. 22:

„Gefühl ist das unmittelbare, d. h. reflexionslose Bewusstwerden des in Folge
einer Affection unseres Organismus im Bewusstsein hervorgerufenen Zustandes.
Dies geschieht in der Weise, dass die Objectivität für diesen Moment unsere
Subjectivität wird, dass also Wollen = ausströmende Thätigkeit und Wahrneh-
men = reflec:irte, aufnehmende Thätigkeit zurücktreten. Das Gefühl der Psycho-
logie unterscheidet sich von der Anschauung der Isten Auflage der Reden nur
durch die genauere Fassung. In der Psychologie herrscht überall die Ansicht,
dass uns das Universum nur in unserem eigenen Bewusstsein gegeben ist. An-
schauung ist Identität von Ausserunsseiendem und Inunsseiendem, Gefühl Identität
von Vorgestelltem und von Vorstellen, von Realem und Idealemquot;.

Wundt [1235], Grundzüge der physiologischen Psychologie II, 1902^ blz. 285.
Zie voor de wijzigingen, die Wundt in den loop der jaren in zijn gevoelens-
psychologie bracht: Hollands [4731, Wundt\'s doctrine of psychological analysis
and the psychical elements and some recent criticism.

huntn\'^re; tfnbsp;paren uitgaande, deze verbindt en

tiïiteitnbsp;Wundt zich van de subjec-

son^d\'erraïf\'ernnbsp;auf Eigenschaften der Objekte,

wordt 2).nbsp;Verhalten des erlebenden Subjektes selbstquot; betrokken

alle psychische bewust-

rgTn\'g^\'1:ndrd\'t?nbsp;..vorstellung- en ..Gemüthsbe-

^^^ Zieleleven (Vorstellung) is op objecten

der bu tenwereld gericht; de andere (Gemüthsbewegung) Wijft vSor zuiver

subjectieve toestanden en processen gereserveerd.nbsp;^

te Ä^raS^r.f\'\'nbsp;verbonden en kunnen alleen maar door

zLeleve?sLdsnbsp;^et werkelijke

aanvullende gedeeltehjke inhouden van Lt

En zoo komen ook de elementen, waaruit zij (Vorstellung en Gemüths-

SrlllheTr J^fva\'n elkaar voor.
Maar abstraheerend kunnen wij toch elk der beide groepen tot bii-
zondere eenvoudige elementaire processen herleiden ^ ^nbsp;^

JJe tota e .gegenständlichequot; zijde van het zieleleven rust op de groote
GemÄwi\'\' ..eenvoudige zintuiggewaarwordingen-. t«wijf alb
..Uemuthsbewegungen opgebouwd zijn uit eenvoudige gevoelens, die zich
in de drie genoemde klassen laten groepeeren 4). ^nbsp;^

nieT^tSgtTebbt\'nbsp;gevoelsleven meent Wundt

der^mlnr^U^quot;\'^\' echter uitvoerig aan te toonen, hoe de geheele menigte
der menigvuldige verschijnselen van het subjectieve zieleleven uit S
elementen door „schöpferische Synthesequot; ontspringt.nbsp;^

Irnr^tf samengestelde processen kunnen zich van het oorspronkelijk
ïo^ quot;quot;damenteele elementen schijnbaar heel ver vemteen
Processen houd^rTquot;\'\'\'\'\' waarneming ze voor volkomen verschïïendé
fpr^nN? !f • quot; de overgangen zelfs niet eenmaal zou kunnen raden
terwijl de experimenteel geschoolde zelfwaarneming dezelfde elemeS

pre°rStdXnbsp;-estLerogene^S:

De gevoelens (en daarop wil ik nu den nadruk leggen, en bespreek ik
Wun^ deze plaats na Lipps, Scheler en Schletaacher) bewfzen

Wundt [1235], Grundzüge enz. II, blz. 284 enz.
-- [1234], Grundrisz der Psychologie, 19025, blz. 100 enz
236 enz.quot;nbsp;Menschen- und Tierseele, 19064. blz.

2)nbsp;Wundt [1235], Grundzüge enz. II, blz. 285 en 354 en verv.
txr\'quot;nbsp;\'Vorlesungen enz. blz. 21, 221 enz.

3)nbsp;Wundt [1235], Grundzüge enz. I, blz. 344 enz.

—nbsp;[1234], Grundrisz enz., blz. 111 enz
Wundt [1235], Grundzüge enz. I, blz. 350 enz.

—nbsp;[1234], Grundrisz enz., blz. 35 enz.

zich zelf daarbij als centrale factoren van het zieleleven. die overal tegen-
woordig en al-werkzaam iedere actie van het bewustzijn, op welke wijze
ook van belang, doordringen en mee bepalen, inzonderheid de processen
in het spel bij de opmerkzaamheid, de apperceptie; de apperceptie —
d.w.z. hetquot; ..klarer werdenquot; van den een of anderen bewustzijnsinhoud
onder gelijktijdige remmingen van andere processen.

Ieder gevoel is niet alleen een reactie van het bewustzijn maar een
reactie van de apperceptie op de enkele bewustzijnsbeleving i).

Is echter het proces der apperceptie naar zijn wezenlijken inhoud opge-
bouwd uit gevoelens, dan is daarmee de medewerking der gevoelens aan
alle processen van het hoogere zieleleven vastgesteld, want aan welke
meer ingewikkelde zieletoestanden zou die centrale en specifieke een-
heidsfunctie van het bewustzijn — de apperceptie geen deel hebben.

Via de elementaire rhythme-belevingen, die bij Wundt altijd weer als
fundament, voor zoover het \'t gevoelsmoment betreft, van alle hoogere
gevoelens \'naar voren gebracht worden, bouwen de gevoelens het tijds-
bewustzijn op, waarin zij een domineerende positie innemen 2).

Gevoelens zijn vanzelfsprekend het wezenlijke deel in het gecompli-
ceerde geheel der affecten 3). Uit deze ontspringen echter ook weer de
wilshandelingen, want wilsprocessen zijn „tatsächlich immer Affekte.quot; „Der
affektive Gefühlsverlauf kann unter Umständen, wie ja auch zuweilen bei
den eigentlichen Affekten, ein sehr kurz dauernder sein, oder die Gefühle
können von relativ geringer Intensität sein: ein Wollen ohne Affekt gibt
es aber ebenso wenig wie einen Affekt ohne Gefühlequot;^).

Deze identificeering van gevoel en wil wordt nog versterkt door de
identificeering van opmerkzaamheid en. apperceptie met den wil: de ap-
perceptie van een psychischen inhoud is de elementaire vorm van een
wilsproces De eigensoortigheid der wilshandelingen tegenover andere
psychische processen bestaat alleen maar in een bijzondere wijze van
synthese der in haar voorkomende gevoelens met elkaar en met andere
componenten: „Der Wille ist____keine spezifische, aber eine ursprüng-
liche Energie des Bewusstseins. Er ist keine spezifische, denn er besteht
aus den gleichen Gefühls- und Vorstellungselementen wie die anderen
Bewusstseinsinhalte. Aber er ist eine ursprüngliche, denn die Willensver-
bindungen dieser Elemente sind so ursprünglich wie das Bewusstsein
selbst und sie sind nicht aus andern Bewusstseinsvorgängen abzuleitenquot; 6).

M Wundt [1235], Grundzüge enz. II, blz. 357 enz.; III, blz. 112. 180. 315
enz., 512.

) Wundt [1235], Grundzüge enz. III, blz. 84 enz.

—nbsp;[1234], Grundrisz enz., blz. 175, 185 enz.

—nbsp;[1243], Vorlesungen enz., blz. 288 enz.

3) Wundt [1235], Grundzüge enz., III. blz. 187 enz.

—nbsp;[1234], Grundrisz enz, blz. 202 enz.

—nbsp;[1243], Vorlesungen enz., blz. 446 enz.

Wundt [1235], Grundzüge enz., III. blz. 223, conf. 99 enz., blz. 187. 221 enz.

—nbsp;[1234], Grundrisz enz., blz. 218 enz.

—nbsp;[1243], Vorlesungen enz., blz. 239 enz.

5) Wundt [1235], Grundzüge enz-, III, blz. 283 enz., 315 enz.

—nbsp;[1234], Grundrisz enz., blz. 261 enz.

—nbsp;[1243], Vorlesungen enz., blz. 275 enz.
Wundt [1235], Grundzüge enz.. III. blz. 286 enz.

HeT^f\'l^^o\'tlefüh?\'.\'\'\'\'\'\'^quot;®\'^\'^^nbsp;gevoelscomplex.

f-M iotalgefuhl. dessen dominierende Elemente die Apperzeo-
tionsgefuhle und dessen sekundäre, variablere Bestandteile die sSeS
an das eigene Selbst gebundenen Gefühle und Empfindungen s ndquot; if
f.nd^?. l ^°°^o°derstellingen uitgaande is het heel begrijpelijk dat
tenslotte ook de zoogenaamde intellectueele processen voL een qroo
deel mt gevoelens afgeleid worden. Alle hoogere intellectuele procS
komen volgens Wundt op grond van de apperceptie als ..apperSve
totnbsp;van de bloot associatieve ver^biSn^

- complex fe-

Overziet men Wundts gevoelsleer, dan kan men haar den lof eener
imponeerende innerlijke geslotenheid niet onthouden.

Het meest beteekenisvolle van Wundts conceptie ligt hierin dat hii
terwi, hij ten volle recht laat wedervaren aan de veelzi digS vil hS

ES \'tct^oor\'elfquot; \'\'\'.\'linbsp;gebieden uit ie rvoelLphSe

uitsluit, toch voor alle verschillende functies een eenheidsband zoekt en

behandeld hth\\77n? ïnbsp;quot;quot;nbsp;Schleiermacher

h^HcK J 7 rnbsp;dadeli k op laten volgen, dat Wundts een-

der ^^Equot; teleurstelt; en dat het onmogelijk is Wundts ce^raal-Lgr^
„der schöpferischen Synthesequot; in zijn vollen omvang staande te houdeSf

geslotenheid der Wundtschtge^

Wundt [1235], Grundzüge enz., III, blz. 354 enz.
— [1234], Grundrisz enz., blz. 264.
J) Het „Prinzip der schöpferischen Resultantenquot; of „der schöpferischen Synthesequot;
houdt volgens Wundt in. dat in alle psychische verbindingen „das aus irgendeiner
Anzahl von Elementen entstandene Produkt mehr ist als die blosze Summe der
Elemente, und mehr ist, als ein diesen Elementen gleichartiges, nur etwa nach
seiner beschafFenheit irgendwie qualitativ oder quantitativ abweichendes Gebilde,
sondern dasz es ein neue,, nach seinen wesentlichsten Eigenschaften mit den

Szeurni; Ïquot;nbsp;unvergleichbares

n^JÜ\'nbsp;blz. 755 enz., conf. 290 enz., 496.

— 11234], Grundrisz enz., blz. 110 enz., 393 enz

JtdTtZT \'quot;\'fnbsp;-aargenom\'en en in overeenstemming

een aoar o 1 L T\' \'\'nbsp;verbindingen zelden alleen maar

een agg egaat van haar elementen. Producten echter, die buiten kijf zeker niet

heeten te zi n, deze kunnen onmogelijk uit de synthese dier elementen alleen ver-
klaard worden. Veeleer steekt er dan in de synthese telkens weer de een of andel
nieuwe, niet verder afleidbare en onverklaarbare functie, die over de eÏ^nten
domineert en ze tot een nieuw samengesteld geheel organiseert.

aeh.ndh Wnbsp;apperceptieleer, kan toch wel niet

gehandhaafd bh,ven. Apperceptie blijkt hoe langer des te meer een verzamelnaam

voor een menigte van geheel heterogene processen, die onder den invloed der

nieuwere experimenteele psychologie zich steeds duidelijker dilTerentieeren

on^rirfTÄ^u°nbsp;gevoelsleet moeten afzonderlijk en ieder

p zien zeir Detiandeld worden. Daarvoor is het hier niet de plaats.

^an de driedimensionaliteit der gevoelselementen vond
bestrijdmg bij E. B. Titchener. en anderen.

Lölunï^n®\'quot;nbsp;Erregung und Beruhigung. Spannung und

Lo ung memals emfache elementare Vorgänge sind; sie sind im Gegenteil

S^n^nTnbsp;^quot;thalten sie OrgaLmp-

hndungen (besonders kmasthetische). Nach der Empfindungs-seite hin

1! 2u sagen - verschiedene Muskelzustände dar.
na^ der Gefühlsseite hin sind sie entweder lustvoll oder unlustvollquot; i)
Uver de experimenteele fundeering van Wundts leer door het onder-
zoek van de veranderingen van pols en adem bij eenvoudige gevoels-
processen zegt hij: Es ist weiter nichts zu sagen, als dasz dZTso

fesche r 7t Ergebnisse von anderen, gleich sorgfJSg „
Forschern glattweg geleugnet werden----Es ist offenbar verfrüht

enrehmenquot;°) 3)nbsp;AusdrucksmethrdVzu

finEngtquot;.quot;zif o^^^^nbsp;^ quot;Organemp-

tarf

in.h«nbsp;dagegen sind Gemeinempfindungen, denen

insbesondere das Merkmal der Aktualität abgehtquot; 4). [Zie over hem blz. 64]

Minder dan dit bij Wundt \'t geval is. beschouwt Johannes Rehmke de
gevoelens als een uiting van de geheele persoonlijkheid.nbsp;\'

zin^ „ ?nbsp;P »Zuständlichkeitquot; als kriterium ter begren-

Äiinbsp;domineerende in zijn gevoelsleer verheven

aeSitTndiS ïnbsp;,grond- Bestimmtheitenquot; van het zieleleven: ..die

Teitquot; Daanbsp;^uständliche und die denkende Bewusstseinsbestimmt!

nnbsp;quot;quot;^sächliches Bewusstseinquot;.

Iets anS rnbsp;quot;nbsp;of onlust heeft 5).

iet^nd^.,Zustandl.ches dan den lust en den onlust treft men in ons

Titchener [1134], Lehrbuch enz. blz. 254.
W r\'n\'nbsp;gevoelens-theorie zijn:

CeteejXls^\'Iinbsp;[936,

649] Titchener [1,34 en n^it/l^^La ^iSs ^53 °quot;\'

Uit kSL?:quot;^nbsp;^^^nbsp;^-Oressbericht. Conf. blz. 185.

Orth [841], Gefühl und Bewusstseinslage. Hierin worden I„.t . , , .
enkele gevoelselementen naar voren gebracht T dTbefdenbsp;, \'

als een mengsel van orgaan-gewaarwordingen el ..Bewuste^ aoeTquot; ^^^^
1 Rehmke [918], Lehrbuch der allgemeinen Psychc^^ Ä

Zieleleven nfet aan i). Dit „Zuständlichequot; wil hij ongetwijfeld niet zonder
meer met gevoel gelijkstellen, daar immers het veelduidige spraakgebruik
ook orgaangewaarwordingen en van allerlei anders als „gevoelquot; aanduidt.
Hij wil den term „gevoelquot; liever voor meer gecompliceerde processen
reserveeren

Maar hij zegt toch: „Was aber auch immer im Besonderen mit dem
Worte „Gefühlquot; gesagt werden soll, unter allen Umständen „ist wenig-
stens Zuständliches, Lust oder Unlust gemeint.quot; De meest intieme, de
diepste laag van alle spraakgebruik van het woord gevoel is steeds het
„Zuständlichequot; 3).

Het^ bewustzijn vertoont in ieder oogenblik slechts één enkel „Zuständ-
h^es ; daarom moet dit tegelijkertijd als enkelvoudig gesteld worden.
„Das Gegenständliche das hinsichtlich der Aufmerksamkeits- oder Deut-
hchkeitsstellung bevorzugt ist d.h. im Blickpunkt des Bewusstseins steht,
hat den groszten Zuständlichkeitswert. Es bestimmt deshalb die Art des
Zuständlichen (ob Lust oder Unlust)quot;.

in.

Bij de groep psychologen, die ik nu ga bespreken, is dat deel der
menschelijke persoonlijkheid, dat in het gevoel tot uiting komt, nog weer
meer verengd.

Door een onbevangen, onbevooroordeeld, zuiver empirische analyse
probeert Harald Höffding het wezen van het gevoel te bepalen. Höiïding
erkent het gevoel als een psychisch element, wezenlijk van de gewaar-
wording verschillend. Het gevoel is voor hem „dasjenige in unseren
inneren Zustanden, welches durchaus kein Element einer Wahrnehmung
oder eines Bildes werden kannquot; 4). AI erkent hij zeer nadrukkelijk den
onlosmakehjken samenhang van kennen, voelen en willen in iedere
psychische acte, toch is het gevoel voor hem van zelfstandigen oorsprong
en is het datgene, wat het geheele innerlijke leven beweegt. In de ge-
voelens uit zich „der Zustand des bewuszten Individuums.quot; In hun
^genstellmg van lust-onlust heeft men een uitdrukking te zien „des
Gegensatzes zwischen Fortgang und Rückgang des Lebensprozesses.quot;

Ook voor Oswald Külpe zijn lust en onlust elementaire, onherleidbare,
irreducibele bewustzijnsinhouden, met het karakter van het toestands-
bewustzijn.

Voor Külpe zijn alleen lust- en onlust gevoelens. Alle overige zooge-
naamde gevoelens laten zich in andere elementaire processen oplossen,
en zijn mitsdien noch elementair, noch irreducibel =).

Külpe spreekt over de gevoelens als over „Elemente des Bewusstseins,

\') Rehmke [918], Lehrbuch der allgemeinen Psychologie, blz. 298.

Rehmke [918], Lehrbuch d. allgem. Psychologie, blz. 120, 297 enz., 365 enz.
3) Rehmke [918], Lehrbuch der allgemeinen Psychologie, blz. 366.
— [919] Zur Lehre vom Gemüt.
Höffding [466]. Psychologie in Umrissen auf Grundlage der Erfahruna
Conf. blz. 370.
Zie ook [467], Zur Psychologie der Gefühle.

5) Külpe [606], Zur Psychologie der Gefühle. [Kongreszbericht (des sechsten
internationalen Kongresses für Psychologie. Genève, 1909), blz. 185]. Separaat.
Külpe [605], Vorlesungen über Psychologie, blz. 216 enz.

^^nJZnZnJ^^^^^^^^^nbsp;ß^^\'^^^ungen von

d.v ,„ quot;Empfindungenquot; zijn „diejenigen einfachen Bewusstseinsvorgänae.

PeVpquot;her:inrzTnfrÄ^nbsp;-

Gefühle aber stehen in keiner erkennbaren Abhängigkeitsbezie-
zunbsp;ä^^^eren, körperlichen Organen, und ih? Verhältnis

werdenquot; quot; ^^^Q^^^n kann vorläufig noch nicht mit Sicherheit angegeben

Hij. in Wiens school, de hoogere denk- en wilsprocessen voor het eerst
ÏÏner^\'infJ\'rquot;\'quot;^?quot;\'^ onderzoek door middel van de systematische
SrraT.. /nbsp;onderworpen werden, opende daardoor

een weg naar de eigenhjke mnerlijke wereld; vond daar ook de gevoelens

aJ^K\'\'?\'quot;\'nbsp;der Gefühlequot;, hiervoor, blz. 64 noot 5 vermeld

dL r Ä rnbsp;der Gefühle. Arten der Gefühle. Die Methoden

..gefj^hls orschung. Ergebnisse der Gefühlsforschung. Theorien der
Gefühle, alles, met kritiek, in een veertiental bladzijden

Het is met name uit zijn school, die der Würzburgers, Johann Orth die
een zelfstandig kritisch-experimenteel onderzoek naar de verhouding gevod
T\'^\'^e deed ; in \'t bijzonder naar de verhouding . Be-
wusztsemslage en „Mehrdimensicnalitätquot; der gevoelens. Orth ^m^ent
m de Bewusztsemslagequot;. de rest bij de analyse van den totalerbL
wustzijnsmhoud overgebleven, een - „einer Auflösung sich entzSend;

Snldhnbsp;\'fvinden, „dem der Charaker des Dunklen

Unfaszbaren anhaftet und der sich nicht weiter zerlegen läsztquot; i)

„Gefühlquot; blijft na Orths kr tiek od
Äv^! \'nbsp;en ..Nicht-lokalisierbarkeitquot; als kriLën

in ZT T quot;^ets anders over dan de onmiddellijke ervaring, waadn
ItewZ l de nsych sehe toestanden van lust en onlust in hun tegeT-
rl en eigrfisoortigheid gegeven zijn 2).nbsp;^

seiävorgang;^quot;^quot;^\'\'\'quot;quot; Empfindungquot; is een zelfstandige ..Bewuszt-

Ook Hermann Ebbinghaus beschouwt de gevoelens zóó - als elemen-
taire. onherleidbare irreducibele bewustzijnsinhouden en rïen er al
nlJUnnbsp;E-^lebnisse von Lust und Unlustquot; toe\') Om de

gelijktijdige gebondLb^iï to
nuniïn Z P fi^nbsp;de gevoelens opgevat als „Folgeerschei-

nungen der Empfindungen und Vorstellungen, die durch deref Ein^r

t^wd VnTnbsp;[de betrekking van de ob^ecUeTe oorXn

En °nbsp;Bewusztseinslage. Conf. blz. 72.

^^^ Psychologie. I 19051 blz 564
Uok in Ebbinghaus—Dürr, 1911® bknbsp;7q

Bühler 1919^ blz 604 enznbsp;\'nbsp;\'nbsp;Ebbinghaus-

Abrisz der Psychologie, Leipzig, 1908i, blz. 70 enz
n de uitgave Ebbinghaus-Dürr verbindt Dürr het onderscheid v.n l ^
onlust eenerzijds en gewaarwording anderzijds met zijn ZnTnder J H quot;
een voorwerpelijk bewustzijn en een toestandsbewustziin
*) Ebbinghaus [277], Grundzüge enz., blz. 566.

Naar Ebbinghaus\' trichotomische opvatting der ziele-inhouden worden
„Empfindungen, Phantasie-vorstellungenquot; en „Gefühlequot; als fundamenteel
verschillende belevingsklassen beschouwd.

Lust en onlust zijn de elementen van het „Zustandsbewusztseinquot;. AI
zijn ze andersoortig, toch kunnen ze niet op zieh zelf bestaan, maar zijn
ze op eigensoortig vreemde vrije manier aan gewaarwordingen en voor-
stellingen gebonden. Door de gevoelens bekomen de indrukken die over
de buitenwereld orienteeren „die Bewertung, deren es für die Seele be-
darf um die objektiven Dinge für den Kampf um ihre Selbsterhaltung
richtig zu verwendenquot; i).

August JVlesser zegt: „Es hat sich als Zweckmäszig herausgestellt,
dem Ausdruck „Gefühlquot; in der wissenschaftlichen Terminologie eine
viel engere Anwendungssphäre anzuweisen, als er im populären Sprach-
gebrauch besitzt . . , . Der Ausdruck „Gefühlquot; ist vielmehr auf die Erleb-
nisse von Lust und Unlust zu beschränken. Diese dürfen natürlich nicht
ihrerseits in den wissenschaftlichen Sprache als „Empfindungenquot; bezeichnet
werden, wie in der gewöhnlichen Redeweise geschieht, wenn man von
einem „tief-empfundenen Vortragquot; von der „Empfindungquot; der Trauer
U.S.W, redet.

Wenn auch manche Psychologen diesen Erlebnisarten noch andere
mehr oder minder verwandte als „Gefühlequot; beigesellen wollen, so herrscht
doch darüber in der. weitesten Kreisen der psychologischen Forscher
Uebereinstimmung, dasz Lust und Unlust jedenfalls als Gefühle zu be-
zeichnen sind. Es empfiehlt sich also aus methodischen Gründen, hiervon
als einem relativ sicheren Punkt auszugehen.

Wenn wir für Lust und Unlust in dieser Weise einen besonderen
Namen reservieren, so soll damit gesagt sein, dasz wir in ihnen eine
besondere nicht auf andere zurückführbare Klasse von Bewusstseins-ele-
menten sehen. Nun würde es freiUch allzu grosze Unbequemlichkeiten
des Sprachgebrauchs verursachen, wollte man in der wissenschaftlichen
Psychologie den Namen Gefühl nur für die elementaren Erlebnisse von
Lust und Unlust gebrauchen, vielmehr wird er algemein (und mit Recht)
auch auf solche Erlebnisse angewendet in denen die Lust-Unlustmomente
zwar im Bewusstsein besonders hervortreten, aber doch zugleich innig
verschmolzen sind mit Erlebnissen des Gegenstandbewusstseins: wie bei
Freude und Trauer, Furcht und Hoffnung, Mitleid, Neid, Zorn, Hasz
U.S.W. Lust und Unlust kann man, wenn nötig, zum Unterschied von
diesen komplexeren Gefuhls-erlebnissen als Elementargefühle charakteri-
sierenquot; 2).

Stephan Witasek schrijft: „Wir wollen den Gebrauch des Terminus
Gefühl in seinen weitesten Grenzen auf solche Bewusstseinslatb\'estände
einschränken, die, wiewohl, zusammengesetzt und Intellektuelles in sich
enthaltend, dennoch in ihrem Charakter wesentlich durch ein Moment
des Freudigen oder Schmerzlichen, Angenehmen oder Unangenehmen,
der Lust oder Unlust bestimmt sind.

Unter Gefühl im engeren, eigentlichen Sinne werden wir eben dieses
emotionale Moment selbst verstehen, also eben jenes vergleichsweise ein-
fache Grundgeblide, das als ein Eigenartiges scharf unterschieden ist gegen-
über Vorstellungen und Gedanken, und in seinen verschiedenen Formen
neben diesen eine koordinierte Klasse psychischer Grundgebilde ausmacht...

Ebbinghaus [277], Grundzüge enz., blz. 80.
-) Messer [763], Psychologie. 1914^. Blz. 275 enz.

Das Gefühlsmoment (im engeren Sinne des ^Vöries) ist, geradeso wie
der Vorstellungsakt am Vorstellen oder das Ueberzeugungsmoment am
Urteilen ein einfacher eigenartiger psychischer Tatbestand; es ist nicht
weiter zerlegbar und nicht auf andere psychische Tatbestände weiter
zurück zuführenquot; i).

Beiden, Messer en Witasek, op grond van het geciteerde dus onder
quot;1 te vermelden.

Ook Friedrich Jodl beperkt de „allgemeinsten Merkmale oder Grund-
quahtäten des Gefühlsquot; tot lust en smart 2) 3). Qok voor hem is het „ein
von den Empfindungen wohl zu unterscheidendes Phänomenquot;.

De gevoelswerking komt later, ze komt langzamer tot bewustzijn, ze
kan langer duren dan de prikkel. Wel vormen „Empfindung, Gefühlquot; en
„ötreben , de grondvormen van het bewustzijn, een relatieve eenheid, die
in den kringloop van het psychische gebeuren samenwerken, wier ge-
meenschappelijke wortel de „psychische reactiequot; is, maar iedere wilsacte,
die dan ontstaat, wanneer zich met het streven de voorstelling van een
doel verbindt, heeft toch de een of andere „Gefühlslagequot; ten grondslag,
^edes Gefühl führt seinen eignen Willen mit sich, welcher, je nach der
Qualität des Gefühls, entweder Hin- und Widerstreben enthält. Dies gilt
auf allen Stufen der Bewusztseinsentwickelung. Für die höheren aber ist
charakteristich, dasz die willenerregenden Gefühle nicht nur aus Empfin-
dung und Wahrnehmung, sondern auch aus der Reproduktion und Asso-
^ation stammen, und dasz sich, zur Abwehr oder Erreichung bestimmter
Gefühlszustände. ein Wille im strengeren Sinne, nämlich ein auf bestimmte
Zwecke gerichtetes Streben, auf Grund der Erfahrung einstelltquot; \').

Jodl heeft een uitvoerige psychologische beschrijving der gevoelens
gegeven. Hij deelt de gevoelens in in ..Gefühle der primären, sekundären
quot;quot;^ .\'quot;tiären Stufequot;, of ook „präsentative, repräsentative und intellektuelle
Gefühle \'; afhankelijk van de gebeurtenissen en processen, waaraan het
optreden dezer gevoelens gebonden is. Toch zijn alle gevoelens, inzoo-
verre als ze werkelijk beleefd worden, „primäre Erregungenquot; C).

..Diejenigen Gefühle, welche in ihrem Auftreten an Empfindungen ge-
knüpft sind und den Wert der betreffenden Reize für Förderung oder
Schwächung der Lebenstätigkeit des empfindenden Organs oder des Or-
ganismus überhaupt, soweit derselbe den Teilen im Wesentlichen gleich-
artig ist. im Bewusstsein abspiegeln, werden sinnliche Gefühle oder Gefühle
der primären Stufe genanntquot; 6). Onder de zinnelijke, aan gewaarwordingen
gebonden gevoelens vormen de „ästhetischen Elementargefühlequot; daarom
een afzonderlijke groep, daar ze niet door de gewaarwording als zoodanig,
maar door haar verband met andere gewaarwordingen, door de tusschen
haar bestaande verhouding te voorschijn geroepen worden.

De gevoelens, die. hoewel zelf ..primäre Erregungenquot; toch tot de
ontwikkelingstrappen van het bewustzijn in betrekking staan, naardemaal
ook voorstellingen en gedachten gevoelens kunnen aanvullen, deze ge-
voelens noemt Jodl die van den secundairen en tertiairen graad. En ge-
dachtig aan hun oorsprong: ..Vorstellungsquot;- of ..repräsentativequot; en , in-
tellektuelle gevoelens; in tegenstelling tot de „sinnlichenquot;, „höherequot; of

Witasek [1221], Grundlinien der Psychologie. Blz. 317 en verv.

-) Jodl [513], Lehrbuch der Psychologie II, 1903^ blz. 1 enz.

De lezer lette op dit: smart, op één lijn met lust.

•*) Jodl [513], Lehrbuch der Psychologie II, blz. 390 enz

Jodl [513], Lchrbuch I, blz. 166—196. «) En II blz. 8.

„geistigequot; gevoelens. Ze omvatten „Formalgefühlequot;, „Persongefühlequot;.
„Affektequot; en „die komplexen ästhetischen und ethischen Gefühle quot;

Max Meyer 1) meent, dat hij de nerveuse correlaten der gevoelens moet
zoeken in den een of anderen vorm van werkzaamheid der hoogere
hersenscentra. IJij meent die te vinden in de afname of toenam^Sr
intensiteit van de daarvóór gelijkmatige zenuwstroomen. wanneer deze
afname of toename veroorzaakt wordt door een kracht, die niet werkt
\'S tnSTAnbsp;^tatuigprikkeUng haar aangrijpingspunt heeft. Is dit

de hoofdgedachte van zijn artikel, hij beschouwt daarnaast de gevoelens
als phaenomenen die van de gewaarwordingen wel te onderscheiden zijn-
waarom ik hem hier onder III vermeld.nbsp;\'

Alfred Lehmann meent, dat lust en onlust zich aan ons bewustzijn

verschijnselen, die als zoodanig
ondeSeldfn zijnnbsp;worden, en die van gewaarwordingen te

uitvoerige experimenteele onderzoekingen beschouwt hij.
behalve die direct physiologisch gewekte elementaire gevoelens: lust en
onbst. alle verdere gevoelens als orgaangewaarwordingen

Ue gevoelens van lust en onlust staan in tegenstelling tot de kennis
en die orgaangewaarwordingen.

Voor de wetten van het gevoelsleven zich baseerend op Fechner be-
reik de physiologische verklaring der gevoelens bij hem haar hoogte-
punt in zijn zorgvuldig uitgewerkte, dynamische gevoelstheorie

Lehmann laat geen van de combinatie van lust en onlust, gewaar-
wording en voorstelling\' specifiek verschillende verstands- en wilswerk-
zaamheid toe.nbsp;wnawcru.

ïnbsp;quot;Die Hauptgesetze des menschlichen Gefühls-

iSdquot; oilderïo\'ekttrbescquot;^^nbsp;uitdrukkingsmethode 3) inge-

empirische grondlegging van zijn gevoelstheorie
beslissende experimenteele onderzoekingen zijn te vinden in zijn groot
driedeehg werk: ,Die körperlichen Aüszerungen psychischer Zustände.quot;i)
Lgt;e hier meegedeelde onderzoekingen omvatten veel meer dan \'n bijdraae
tot de oplossmg van de gevoelspsychologische grondproblemen. Zij be-
. hoogtepunt in de poging een algemeene Psychodynamiek in
zijn meest wezenhjke trekken exact te grondvesten.

I. Het eerste deel van het werk omvat hoofdzakelijk plethysmographische
experimenten, die aan den arm van den proefpersoon uitgevoerd werden;

Meyer [777], The nervous correlate of pleasantness and unpleasantness.
-) Lehman [646].

De uitdrukkingsmethodiek dankt haar bestaan aan A. Mosso, Die Diagnostik
des Pulsus in Bezug auf die lokalen Veränderungen desselben. Leipzig, 1879.

—nbsp;Uber den Kreislauf des Blutes im menschlichen Gehirn. Leipziq 1881

—nbsp;[801], Die Furcht.nbsp;« •

Hallion et Comté [421], Rescherches sur la circulation capillaire.
Mentz [757], Die Wirkung akustischer Sinnesreize auf Puls und Atmung.
Binet et Courtier [86], La circulation capillaire de la main.

[84], Influence de la vie émotionelle sur Ie coeur, la respira-
tion, et la circulation capillaire.
Lehmann [648].

en die door pneumographische en sphygmographische (radiahspols) regi-
streeringen vervolledigd werden.

Het leidende gezichtspunt van den arbeid van Lehmann ligt in de
vraagstelling van het probleem, of een psychische toestand, die onder
normale omstandigheden door zekere lichamelijke veranderingen begeleid
wordt, nu ook de noodwendige voorwaarde voor het optreden van deze
laatste lichamelijke veranderingen Is.

In het bijzonder luidt de vraag, of de (psychische) gevoelens aanwezig
moeten zijn, opdat de lichamelijke reacties, die er bij behooren, in \'t al-
gemeen optreden en tot uiting komen.

Is dit laatste wel het geval, moet het psychische gevoel er wel zijn,
aleer het kan komen tot lichamelijke reacties, dan moet de periphere
theorie van Lange-James, blz. 28—33 en 78—80 genoemd, afgewezen
worden.

Op grond van zijn experimenten beweert Lehmann, dat inderdaad niet
de soort en de sterkte van den prikkel over de lichamelijke reacties be-
slissen, maar dat de lichamelijke reacties door het gevoel, (dat door den
prikkel uitgelokt wordt,) bepaald worden.

De lichamelijke begeleidende verschijnselen van den lust eenerzijds, en
van den onlust anderzijds zijn namelijk onder elkaar gelijk, onverschillig
welke prikkels aangewend werden.

Bij den lust vindt men (1) verhooging en (2) verlenging van den pols
en (3) toename van het volume; bij den onlust (1) afname van de pols-
hoogte en (2) polslengte en (3) afname van het volumen.

De karakteristieke lichamelijke modificaties treden in het algemeen
alleen dan op, wanneer de prikkel werkelijk tot bewustzijn komt.

Is bijv. door geestelijken arbeid al te zeer op den proefpersoon beslag
gelegd, zoodat hij de inwerking van een uitwendigen prikkel in het geheel
niet bemerkt, dan blijven ook de lichamelijke reacties uit.

In den analgetischen toestand van de narkose bewerken smartelijke of
onaangename prikkels in het geheel geen organische reacties, of alleen
maar organische reacties, in dezelfde mate verzwakt, als de pijngevoe-
ligheid verlaagd is. En dat zelfde vermeent Lehmann waargenomen te
hebben bij gesuggereerden anaesthesie en analgesie in den hypnotischen
toestand.

Lehmann bericht zelfs, dat reacties, die in overeenstemming met den
gevoelstoon der suggestie zijn, zelfs dan optreden, wanneer tegelijkertijd
prikkels inwerken, die bij normaal bewustzijn tegengestelde gevoelens met
de bijbehoorende begeleidende verschijnselen opgewekt zouden hebben.

Dus niet de prikkel, maar de bewustzijnstoestand beslist over de reactie.
Het optreden der reactie is aan het functioneeren van de hoogere centra
gebonden.

Er heeft geen onmiddellijke inwerking van den prikkel op de reflex-
centra van het verlengde merg plaats.

De secundaire beteekenis van de lichamelijke reacties voor het gevoel
wordt volgens Lehmann bevestigd door de waarneming, dat die reacties
later optreden dan het gevoel, als uitdrukking waarvan zij dienst doen.

De lichamelijke begeleidende verschijnselen zouden voor de reguleering
van den bloedstoevoer naar de, werkzame, hersenen dienen.

II. In het tweede deel van zijn werk: „Die psychischen Aequivalente
der^,Bewusstseinserscheinungenquot; beantwoordt Lehmann de vraag: of zich
tusschen de veranderingen In het centrale orgaan en de daaraan onmid-
dellijk gebonden bewustzijnstoestand, afgezien nu van de gevoelens, een

wo,p™ welke vro^/ït^el^Ân^Â

al bijzonder slerk was - Tf K.LH.nbsp;i»quot; quot;quot; »\' andere reden

hl; Férésquot;) aangfftenbsp;b^^ekking ,ol de onlustgevoelens bevestigt

sterltfnbsp;een ntaat voor de

de hersenen aa„S Ä Uekkta^nbsp;vrlje energie van

verbruikt werd.nbsp;»pwekking van den psychischen toestand

plaats. gt;Jndt!quot; taquot;

vrii onbeduidend ziin wä„.nbsp;quot; S\'beidende centrum maar

door dieVsterkingtr\'Ä

.ngeleid, en wordt. desniettegenstaandeTt\'S aeschi^t h.,

n.et gecompenseerd, dan ontsla, ontast. en\'aU ge\'™^\'vt\'dlts^roo™*

re:inbsp;tv

1083 tequot;\'\'quot;quot;quot;nbsp;quot;--a\'! IW-:

---es et .es

rere 1,307]. Sensation et mouvement.

—nbsp;[306], La pathologie des émotions.

S^n»!\'nbsp;dans l\'expression des émotions.

—nbsp;13U8J, Travail et plaisir.

Zie echter de kritiek op Féré geoefend door:

S Neurott\' Sr Âlït:..quot;quot;quot;™quot;--\'

van de intercellulaire energie uit de omgeving van het arbeidscentrum
naar dit laatste centrum toe. treden dan remmingsverscbijnselen op.

Voor de kwaliteit van het gevoel is het van wezenlijke beteekenis.
ot het enkele neuron een grooten arbeid presteeren moet.

Een zeer onbeduidend energie-verbruik kan een onlustgevoel ten ge-
volge hebben, wanneer de arbeid door een zeer beperkt aantal neu-
ronen geleverd zou worden, terwijl zelfs een grooter energie-verbruik
door lustgevoelens begeleid kan zijn. wanneer talrijke neuronen aan dezen
arbeid deel hebben.

III. Deze uiteenzettingen worden dan aangevuld in de laatste hoofd-
stukken van het derde deel van: ..Die körperlichen Aeuszerungen psy-
chischer Zuständequot;, in de: „Elemente der Psychodynamikquot;. waarin Lehmann
de vraag naar de beteekenis der periphere reacties voor de arbeidende
hersenen onder de oogen ziet.

Lehmann vindt, dat niët de veranderingen van de polsfrequentie, maar
de vaatverwijding, in het bijzonder van den carotis het voor eenvoudige
lustgevoelens \'t meest karakteristieke lichamelijke begeleidende ver-
schijnsel is.

Door de verwijding van den carotis en zijn vertakkingen wordt een
vermeerderde stofwisseling in de hersenen mogelijk gemaakt, ook dan,
wanneer ingevolge van een banend proces verminderde polsfrequentie
bestaat.

Eenvoudige onlustgevoelens zijn daarentegen door een contractie van
de hersenvaten begeleid.

Zoolang de biotonus (Verworn) van de arbeidende centrale neuronen

A

Q = 1 is [(d.w.z.) de verhouding van de assimilatie tot de dissimilatie in
het arbeidende orgaan], zal dit volgens Lehmann in een lust-betoonden

A

psychischen toestand tot uitdrukking komen. Wordt daarentegen - lt; 1,

dan wordt de toestand onlust-betoond.

Het behoud van het stofwisselings-evenwicht vereischt een versterking
van den bloedstoevoer naar de hersenen, in des te sterker mate. naarmate

het energie-verbruik D grooter is. Wordt — om de een of andere reden

lt; 1. dan neemt de bloedstoevoer naar de hersenen af, daar een vermin-
dering van de verzorging met zuurstof bewerkt, dat de biogenen moei-
lijker gedecomponeerd worden; dat wil dus zeggen weerstandskrachtiger
worden. De periphere reacties zijn aldus een waarborg voor de integri-
teit van de hersenen.

Aan de gevoelens beantwoordt dus geen bijzonder centraal proces, maar
zij zijn eenvoudig de psychische uitdrukking voor den biotonus van de
op dat oogenblik arbeidende neuronen.

Lehmann besluit zijn breede studie: dat bewustzijnsprocessen, en dat
wel in het bijzonder het gevoel, alleen over de reactie beslist; terwijl de
prikkel, als zoodanig, in zijn intensieve en kwalitatieve bepaaldheid,
daarvoor op geenerlei wijze verantwoordelijk, of van invloed is.

Van allerlei zijden is er op Lehmanns arbeid en resultaten kritiek uit-
geoefend.

wording ook het gevoel gegeven isnbsp;^ ^ ^ gewaar-

nrefoT ^Sêi\'SThSir

ÄtAelÄ^^nbsp;quot;Ie sTch „„ter

Stadnbsp;quot;ä\'quot;^quot; e„t,gt;r|ckel„ können. Dem

e„dig„„ge„ to dt verSlÄ r^ quot;quot;nbsp;\'«i™ Nerven-

?och hSf Ttk ooT\'quot;quot;\'\'*\'quot;\'. T\' quot; »quot;\'\'erschelden phaenomenen is f

undtrCrfl\'/\'nbsp;quot;quot;nbsp;vi Re,.

.lebÄÄÄt:^quot;quot; PenpheHsch« M.cha„.m„s de. B™„ss..
I9?0. SfSs! quot;^quot;\'«quot;\'»quot;Kton,) Lehrbuch der Psychologie. Leipzig,

- [113^. Lectures on the elementary psychology „( feeling and alleatlon.

Als kriteriën van de gevoelens noemt Titchener:

1.nbsp;de subjectiviteit (ook Lipps, Külpe, Wundt, Jodl deden dit; niet
Orth; noch Stumpf, over wien zoo straks).

Met dat kriterium van subjectiviteit bedoelt Titchener dit, dat

a.nbsp;de gevoelens een tendens hebben om tot een totaal-gevoel te ver-
smeken ;

b.nbsp;dat de gevoelens wel op heel verschillende individueele manieren
beleefd worden;

c.nbsp;dat gevoelens nimmer geïsoleerd voorkomen.

2.nbsp;Verder hun gebrek- aan localisatie.

Gevoelens kunnen niet gelocaliseerd worden.

3.nbsp;Dan hun tegengesteld karakter;

4.nbsp;de gelijkheid van peripheer en centraal gewekte gevoelens;

5.nbsp;hun mogelijkheid te kunnen afstompen;

6.nbsp;hun gebrek aan helderheid („Klarheitquot;).

Met dit laatste bedoelt Titchener, dat, als de opmerkzaamheid op een
gewaarding wordt gericht, deze aan helderheid, duidelijkheid toeneemt;
het richten der opmerkzaamheid op het gevoel is echter onmogelijk, daar
dit terstond verdwijnt, wanneer een dergelijke poging ondernomen wordt.

7.nbsp;Hun biologische beteekenis (ook Höffding, Ebbinghaus, Jodl, Ribot,
Lehmann, Nédedje, aanvaarden deze biologische beteekenis).

Ten slotte, als laatste onder III, M. F. Washburn.

Deze is van oordeel, dat er een onderscheid bestaat tusschen de ge-
waarwordingen en de gevoelens. De scheiding tusschen deze is echter
niet in den inhoud of in het wezen van deze psychische processen ge-
grond; ze schijnt veelmeer van den bewustzijnsgraad dezer processen
afhankelijk te zijn.

Volgens Washburn is het gevoel het niet-geanalyseerde en niet-gelo-
caliseerde gedeelte der ervaring.

Bewustzijnsgegevens, die op een bepaald oogenblik noch geanalyseerd,
noch gelocaliseerd kunnen worden, en dezulke, die alleen maar onder
bijzondere verhoudingen analyseerbaar en lokaliseerbaar zijn, mogen
maar zoolang als gevoelens aangeduid worden, als zij niet duidelijk genoeg
bewust zijn om geanalyseerd te kunnen worden.

Gelukt de analyse, dan wordt het gevoel tot voorstelling, casu quo
tot gewaarwording. De lust en de onlust behooren tot de volstrekt niet
te analyseeren en niet te localiseeren gegevens i).

Washburn schreef alleen, en in samenwerking met van Alstyne, Booth.
Deys, Field, Glicksmann, Grose, Haig, Hatt, Holt, MacDonald, Marks, Regens-
burg, Rowley, Stocker, Winter, Wolff, een menigte van kleinere artikelen het
gevoelsleven betreffende. Zie de nummers 1186—1193.

Bovendien:

M. F. Washburn, A note on the affective value.

— , A questionary study of certain national differences in
emotional traits (Joum. of compar. psychol. 3 (1923):
413—430.

_ , M. E. Booth, S. Stocker, E. Glicksmann, A comparison of

directed and free recalls of pleasant and unpleasant experien-
ces as tests of cheerful and depressed temperament. (Am.
Journ. of Psychol. 37 (1926): 278—280).

gewaarwordingen verschillend (HöffXg enz ) n^r^Vnbsp;^^

bepaalde voorwaarden onderscheiden vannbsp;.... onder

aan die voorwaarden voldaan wlderdan CdTr/\'^\'quot;®\'\'!\'

wordmg (casu quo voorstelling) (wïïhburn)

IV.

enJeleJlLtr^^^^^^^^nbsp;Aussehen de gevoelens

M sogenannten sinnlicheroSfoJ^^ Äw«nbsp;^^ «telling:

sind selbst SinnesempfinSungeï\'nbsp;\'\' Gefühlstöne der Empfindungin

laaï^nbsp;lafhet woord

steeds weer vL zufver^cen^raal osvcl^rhnbsp;gevoelens zich

gesteld met het ik-bewust^r (fleh^Ägelijk-

zuiver peripheer-somatisch b-eweegr ^nbsp;^^^^^ niar

ponLt^r^e\'zetiSeldnbsp;^quot;\'quot;^gewaarwordingen. Hij

„Das sinnhche GefÄtnbsp;Empfindung

es wie schlieszlich jede ESnSaÄ^nbsp;^och weist

auf2). Zu diesen gehört dasz füquot; ^nbsp;Eigentümlichkeiten

schaffenheit centrale Gebilde und Proz«nbsp;B-

sind als bei anderen Empfindungen un? das. 1nbsp;maszgebend

rem körperlichen Schme?z odS körptlicSn ^
TeÄ-^quot;-^^ Mitempfindung nie^Sd^nge^Ä^^

^nd Äte Ziß^\'nTuZ\'^\'t\'\'nbsp;Gerüche

Diesem Standpunk? war\'^bLeÄbTnnl,\'quot;\'\' Alitempfindungen.
sagte, dasz die Gefühle n chts sdbst^^^^ T^lnbsp;indem er

und Vorstellungen nichtnbsp;aber den Empfindungen

Wirkungen der Empfindungs- SrÄnn^nbsp;als Neben-

bilde des OrganismL zu betrachL s?nd \'quot;nbsp;Ge-

_;;D^fahle gehören daher auch nicht zum zuständlichen Teile des

deskriptive Fragen.\'Cw^Ln nicht

Gebilde oder die physiologisch n pZe\'nbsp;^^ anatomischen

zugrunde liegen, auch nSf ihre Tnbsp;Gefühlen

geschichte verfo gennbsp;LtZnbsp;«lt;^nerelle Entwicklungs-

- gegebenen Äarak.;\'d^ïfnbsp;^

Bewusstseins sondern zum gegenständlichen, nicht zu den Funktionen,
sondern zum JWaterial, wenn anders man Farben, Töne, Gerüche zum
Gegenständlichen und zum Material des Bewusstseins rechnet und in
demselben Sinne, in welchem man dieses tutquot; i).

Hij accepteert „daher auch wieder den alten Ausdruck Gefühlssin für
die Summe dieser Empfindungen; mit Ausschlusz also der Tastempfin-
dungen u.s.w., die früher unter diesem Ausdruck mit begriffen wurdenquot; 2).

In de isoleering der pijnpunten van de huid is „so zusagen die Rein-
zuchtung des Gefühlssinnes gelungenquot;^), ten minste voorzoover het de
eene der beide contrasteerende qualiteitsrichtingen van dit zintuiggebied
betreft. Voorzoover de lustgewaarwording betreft — deze is nog niet
op een dergelijke wijze geïsoleerd aangetoond, maar in ieder geval is ook
laatstgenoemde „durch eine ausgeprägte sinnliche Qualität *) charakteri-
siert .....quot;. „Wir betrachten die Annehmlichkeit, das Wohlsein als die

zweite Hauptqualität des Gefühlssinnes, der in dieser Doppelseitigkeit dem
Temperatursinn gleicht — nicht einmal darin also etwas ganz exzeptio-
nelles darbietetquot;

Wordt dit standpunt echter als juist erkend, dan is toch wel niet in te
zien, waarom men dan alleen maar de lust- en onlustgewaarwordingen
met den term „Gefühlsempfindungenquot; zou sieren, in plaats van veeleer
alle kwaliteiten van den „algemeenen zinquot; (in de Wundtsche terminologie),
dus ook de spiergewaarwordingen en de gewaarwordingen van de inwendige
organen, evenzeer als de gezamenlijke kwaliteiten van de huidgewaarwor-
dingen: gevoelsgewaarwordingen,\' „Gefühlsempfindungenquot; te benoemen.

Voor de meer\'complexe gevoelens moet Stumpf toch al zonder meer
een daarbij-komen van organische gewaarwordingen toegeven 6).

Men schenke er verder aandacht aan, dat Stumpf uitdrukkelijk „die
Heterogenität der Sinnesgefühle und der Gemütsbewegungen, deren Kern
Urteilsvorgänge bildenquot; staande houdt.

Hij geeft als principieel mogelijk toe: „dasz Affekte vorkommen, die
kein oder fast kein sinnUches Gefühl enthalten.quot;

Een verwantschap van de „Sinnesgefühlequot; met de „Gemütsbewegungenquot;
bestaat er alleen dan. wanneer men de uitdrukking „Gemütsbewegungquot; in
den populairen zin en met verstrekkende beteekenis neemt, waardoor alle
gezamenlijke begeleidende verschijnselen der gemoedsbeweging, waartoe
Stumpf organische gewaarwordingen, spiergewaarwordingen, ook pijn-,
en lustgewaarwordingen, rekent, opgevat worden als tot de gemoedsbe-
weging zelf te behooren.nbsp;r t-i

Maar dan Is de verwantschap van de „Sinnesgefühle en de „Gemüts-
bewegungenquot; In-de-populaire-beteekenis alleen maar die van het deel tot
het geheel.

Stumpf [1130|. Ober Gefühlsempfindungen. Blz. 40; conf. blz. 4.
-) Stumpf [1103], Ober Gefühlsempfindungen. Blz. 15.
•\') Stumpf [1103]. Ober Gefühlsempfindungen. Blz. 18.

Titchener meent, dat Stumpf ten onrechte beweert, „dasz das sogenannte
Unlustgefühl des Schmerzes die sinnliche Qualität der Empfindung selbst ist.quot;

Ook behoort het kittelen — dat Stumpf onder de groep der lustgewaarwor-
dingen brengt — daar niet thuis.

Kittelen is kittelen, en niet lust. En het kittelen is evenals de smartgewaar-
wording al naar de omstandigheden aangenaam, onverschillig en onaangenaam.
Stumpf [11031. Ober Gefühlsempfindungen. Blz. 22.
•) Stumpf [1103]. (\'her Gefühlsempfindungen. Blz. 7 enz.

truaTKquot; Tquot;^\'nbsp;zoogenaamde onlust-tonen der specifieke zin-

S n \'nbsp;daardoor ontstaan, dat de organen van den

Xnbsp;dergelijke LschoutingS

ook voor de periphere, door sterke prikkels der specifieke zintninpn
opgewekte lustgewaarwordingen gelden i)nbsp;specineke zintuigen

De moeilijkheden die de opvatting van de door matiqe en zwakke
zmtuigprikkels gewekte aangenaamheid en onaangenaaXTd alsTede
gewaarwordingen in den weg staan, tracht Stumpf op de vdaenL wl^

L T r^\' ?nbsp;^^^^ quot;Gefühlsempfindung^en-\' ÏÏgeTsoSrd

iStgen o^ook aTntquot;\'nbsp;^^ ^^ JZ\'^islt

Se zimuigennbsp;quot; versmelting met de gewaarwordingen der

Stumpf houdt het bovendien voor hoogstwaarschijnlijk, dat het bij de
Änbsp;Tnbsp;„Mitempfindungeiquot; gaat. „Das oäühl

Ä als zentral bedingte Mitempflndungen die Empfindunqen der
spezjflschen SinneDe onmogelijkheid deze afzonderlijk vóSr te^squot;ellen
schijnt, voorzoover het om de gevoelstonen van geiso eerde kleuren S
tonen gaat begrijpelijk, daar deze maar weinig marW Sfn terquot;^^^^ de
onafscheidelijkheid der door smaak en reuk opgeroepen GeSsln
findungen in geen geval zeker is. Het zou ook^wel quot;^ens\'Wn^

dingen van onze smartorganen, die echter alleen mlïr brLfkrcrlke:
^iKterkr\'^quot;\' --^^^--er zwakkere prikkels ^rgaang^v^Sl

Maar een poging om het .,Empfindungsquot;karakter van den In.t
bewijzen wordt eigenlijk toch in het geheel niet beproefd

Ook Wooney4) staat op hetzelfde standpunt als Stumpf-
^nbsp;V.

woquot;din|en.°\'^nbsp;^^^evat als een eigenschap der gewaar-

eiSs°chln\'gevoelstoon beschouwt als een

schap der\'^ EmnfinH^nbsp;^ ^^ ^^ ^^ gevoelstoon een eigenquot;

schap der „Empfindung % toch is hij „iet een noodzakelijke eigenschap

uitdruvTquot;\'^\'quot;quot;\'nbsp;^quot; laatste deel der beweringen van Stumpf voor de

raaf verrd-quot;quot;quot;r\'i thematische beschouwingswijze, daar ze zich moeilik
^at verdedigen. Inderdaad zijn de door zeer intensieve prikkels gewekte ce-
waarwordmgen in \'t algemeen ter nauwernood ooit aangenaam.nbsp;®

hiei dat sTuTnfnbsp;zwaartepunt

L .nbsp;quot;E\'quot;pf\'quot;\'^quot;quot;9scharakter-van die kwaliteiten zuiver Psycho-

log sch met vermag aan te toonen. en daarom zijn toevlucht moet nemen tot
anatomische en physio ogische hypothesen om vandaar den steun te hin, £
hem uit zuiver psychologische bron niet geboden wordt.

\') Forster [320]), Ueber die Affekte.

2 Woolley [1227], Sensorn affection and emotion.

) Kulpe keert zich tegen de opvatting der gevoelstonen als eigenschapnen
der gewaarwordingen. Hij zegt: 1. aan het gevoel onderscheiden wT evenals
aan de gewaarwording als constitueerende eigenschappen (waarvan er dus nS

daarvan, want er zijn ook neutrale „Empfindungenquot;. Ziehen onderscheidt
sensorieele en intellectueele gevoelstonen. Daarvan zijn de eerste dan
eigenschappen der gewaarwordingen, de laatste begeleiden voorstellingen.

Voor Ziehen zijn de eenvoudige zintuigelijke gevoelens en de hoogere
gevoelens niet heterogeen.

De gevoelstoon moet als kwaliteit der gewaarwording opgevat wor-
den. zoodat bij gevoels-betoonde gewaarwordingen gewaarwordings-
kwaliteit en gevoelskwaliteit uitelkaar gehouden moeten worden.

Ziehen plaatst de voorsteUingen in een bepaalde verhoudmg tot de
gewaarwordingen. De voorstelling mist de zintuigelijke levendigheid aan
de gewaarwording eigen. Dit hangt samen met het proces in de hersenen,
waardoor de voorstelling wordt opgeroepen. Iedere voorstellmg heeft
haar bijzondere eigen inhoud. In dezen voorstellings-inhoud zijn alle eigen-
schappen der gewaarwording overgegaan, ook haar gevoelstoon. Alle
voorstellingen danken haar gevoelstoon in laatste instantie dus aan de
gewaar wordin gen.

Reeds lang voor Ziehen, was Johannes Wilhelm Nahlowsky i) (zie
bladz. 24), die, uitgegaan van Herbart, dienamp; theoretische basis verlaten
had, er toe gekomen onderscheid te maken tusschen lagere en hoogere
gevoelens. De eerste zijn afhankelijk van gewaarwordingen, de laatste
van ideeën. Lust en onlust zijn als gevoelstonen der gewaarwordingen
onmiddellijk aan deze gebonden.

Ook de uitgesproken intellectualistische Wilhelm Friedrich Volkmann 2),
hoewel eveneens Herbartiaan 3), ziet in de gevoelens ten deele (gevoels)-
tonen der gewaarwordingen.

SiTontbrekra kan, zonder dat de gewaarwording, c. q. het gevoel, zijn concreten
inhoud verliest) een kwaliteit, een intensiteit en een duur. Het is logisch met
toelaatbaar een proces, dat deze verschillende eigenschappen bezit, zelf weer
als een eigenschap, die aan die andere eigenschappen gecoördineerd is, op te
vatten.

Verder meent Külpe. 2. dat zoodra de qualiteit, de intensiteit en de duur
der gewaarwording tot op nul zakken, de gewaarwording verdwijnt; terwijl
de gevoelstoon der gewaarwording op nul kan zakken en verdwijnen kan, zonder
dat de gewaarwording vernietigd wordt. Er komen dus gewaarwordmgen zonder
gevoelens voor. Volgens Külpe en Ribot komen er ook gewaarwordmgsvnje
gevoelens voor.

3. Ten slotte zou volgens Külpe het gevoel aan de gewaarwording niets nood-
wendigs toevoegen.

1) Nahlowsky [820], Das Gefühlsleben. Conf. Emleitung.

= ) Volkmann [1174], Grundrisz der Psychologie.

— [1175], Lehrbuch der Psychologie.

») Als Herbart van gevoelstoon der gewaarwording spreekt, dan is dit

bij hem slechts langs een omweg mogelijk.

Voor Herbart is ieder gevoel een onmiddellijk bewustworden van de rem-
ming of de bevordering der juist dan in het bewustzijn aanwezige voorstellingen
onder elkaar.

Iedere enkele zintuiggewaarwording is een samenstel van meerdere nog weer
meer eenvoudige toestanden of zielswerkzaamheden, ook al maakt de gewaar-
wording op ons den indruk ondeelbaar-één te zijn.

De gewaarwording veronderstelt dus een veelheid van werkelijk eenvoudige
zieletoestanden, die men als ..perceptionesquot;, „ictusquot; aan zou kunnen duiden.

\'Jj ÄoLÄchotS quot;a\'s \'eT\'

VI.

secundair zouden zijn.nbsp;™araan de psychische gevoelens eerst

de uitdrukkingssymptonL deraft™nbsp;verschijnselen, en aan

tische theoriequot; Tr Secten mfar hH We verwerpt hij de „sensualis-
hat unleugbar das VeS St Tn Unbsp;quot;Di^e Theorie

haben, das^wa, von a„Same„ Be°„S, quot;quot; Geltung gebracht zu

aber von den intellektuaSsSerTh, ^ quot;\'Squot;quot;\'\' quot;b^Kehen,, das
wurde, nämlich dirveSrkendrRMi^ ™ In den Hintergrund gedrängt
und teilweise auch dï vasomoeoriS^^^^

auf die Affektequot;!!). vasomotorischen und respiratorischen Symptome

eeilrgsz\'rÄtr Ti^Vnbsp;Tquot;.

eJfinSien-^\'^\'quot;^^^^quot;nbsp;-gen de „Organ-

Wundt [1235], Grundzüge, III blz. 213, enz.
~ [1234], Grundrisz, blz. 208.
— [1243], Vorlesungen, blz. 446.

treden van affecten zonder uiterlijke aanleiding in zekere pathologische
toestanden, verleidden Lange tot de bewering, dat affecten van iedere
soort bestaan in de som der door innerlijke en uiterlijke prikkels gewekte
Orgaangewaarwordingen. Lange ziet in de anomalieën der vaat-innervatie
de eigenlijke, onmiddellijke lichamelijke grondoorzaak van de affecten,
terwijl de overige lichamelijke begeleidingsverschijnselen: bewegings-
abnormaliteiten, gewaarwordingsverlammingen, secretieveranderingen, ver-
anderingen in den afloop der psychische processen, enzoovoorts, secun-
daire stoornissen zijn, wier oorzaak juist in de vasomotorische veranderingen
te zoeken is. Het physiologische centrum vöor de opwekking der affecten
is dientengevolge identiek met het in het verlengde merg gelegen vaso-
motorisch centrum.

Overigens zegt Lange uitdrukkelijk, dat de door hem voorgestane
grondopvatting van het wezen der affecten zeker niet geschokt wordt.
Wanneer preciesere onderzoekingen de onhoudbaarheid der vasomotorische
theorie, d.w.z. der aanname, dat de vasomotorische veranderingen in haar
beteekenis voor het tot stand komen der affecten alleen primair zijn,
zouden bewijzen.

William James, zie bladz. 28, heeft zijn theorie het eerst in het tijd-
schrift „Mindquot; onder den titel ,.What is an emotionquot; in het jaar 1884
uitgegeven [506].

Vervolgens heeft hij daaraan een hoofdstuk van zijn in 1890.verschenen
..The principles of psychologyquot; gewijd, dat in het wezenlijke met zijn
uiteenzettingen in het tijdschrift ..Mindquot; overeenstemt [505].

En ten slotte is hij in het jaar 1894 in een artikel van de Psychological
Review: „The physical basis of emotion\'\'op deze teruggekomen [504]i).

Evenals Lange beweert James, dat (II) de lichamelijke veranderingen,
die wij als uitdrukking der gemoedsbewegingen plegen aan te duiden,
door (I) de prikkelende waarneming of voorstelling reflectorisch opgewekt
worden. (II) Deze wijzigingen van den tonus der dwarsgestreepte en
gladde spieren, der kliersecretie, enz., die in tegenstelling tot Lange niet
als aan elkaar gesubordineerd maar als gelijkwaardig gecoördineerd op-
gevat worden, beleven wij als (III) de emotioneele kern der gemoedsbe-
wegingen.

De periphere lichamelijke reactie is de noodzakelijke eisch voor het
tot stand komen dezer gemoedsbewegingen.

Abstraheeren wij van alle door de lichamelijke modificaties bewerkte
gewaarwordingen, dan hebben wij een indifferenten toestand.

De onmogelijkheid bij volkomen anästhesie zonder motorische verlam-
mingsverschijnselen gemoedsbewegingen te beleven, werd volgens James
een bewijs voor de juistheid van zijn theorie.

Het feit. dat met opzet gewekte affectuitingen niet altijd het affect zelf
oproepen aanvaardt James niet, daar vele van de voor het affect wezen-
lijke processen — de visceralen — niet toegankelijk zijn voor onze
willekeurige beïnvloeding.

De moreele, logische en aesthetische gevoelens kunnen in zuiver cere-
brale vormen voorkomen; d.w.z. kunnen iedere door periphere reflexen
»bedingte körperliche Grundlagequot; missen. Maar in zulke geval en is de
psychische toestand ternauwernood als een emotioneele aan te duiden.
Deze heeft veelmeer een kleurioos intellectueel karakter.

Bij elkaar door Dumas, met \'n inleiding, uitgegeven [502]. Dumas tracht
daarin de meerderheid van James boven Lange te verdedigen.

Gewoonlijk treedt secundair een door „Miterregungquot; van lichamelijke
processen „bedingtes emotionelles Momentquot; daarbij.

Het opstel van de „Psychological Reviewquot; van het jaar 1894 bevat een
verdedigmg van James tegen de bezwaren, die zijn theorie in den looo
van een tiental jaren ten laste gelegd waren. In dit opstel erkent James
zonder omwegen, ondubbelzinnig, dat er van periphere reflexen onafhan-
begeleid?nbsp;voorkomen, die ook zintuiggewaarwordingen kunnen

M. a. w. hierin ontkent James de mogelijkheid der consequente door-
theorienbsp;emotioneele verschijnselen geldende periphere

Ja. James gaat dan zelfs zoover, dat hij in een repliek op een kritiek
op zijn theorie, als zijn meening uitspreekt, dat inderdaad gevoelens, die
gelijktijdig met de gewaarwordingen ontstaan zijn, voorkomen.

James is zelf oorzaak van dit misverstand; maar alleen reeds op grond
van het opstel in de „Psychological Reviewquot; van 1894 wordt zijn theorie
toch ten onrechte altijd in één adem met die van Lange genoemd, als
de James-Langesche theorie, als een zuiver periphere gevoelenstheorie.

Alleen Langes theorie kan als zoodanig gelden.

Tegen Lange-James polemiseerden (zie ook blz. 29—33):

Franck. Deze valt de opvatting aan, dat de prikkelingstoestanden van
de hersenen, die aan de affecten beantwoorden, een gevolg zouden zijn
van de passieve beïnvloeding van haar bloedsomloop door periphere
vasomotorische veranderingen.

[323],nbsp;Critique de la théorie dite physiologique des émotions.

[324],.Leçonsnbsp;sur l\'expression des émotions.

[325],nbsp;Les expressions extérieures et profondes des émotions chez l\'homme et
les animaux.

Sherrington bestrijdt Lange-James op grond van het dierexperiment,
bhernngton zelf werd weer bestreden door d\'Allonnes i) die zich daarvoor
beriep op Bechterew 2).

[1033],nbsp;Experimentation of emotion.

[1034],nbsp;Experiments on de value of vascular and visceral factors of the genesis
of emotions.

Ook iWeumann stelt zich tegenover Lange-James. Hij kreeg op dit

) d\'Allonnes [8], A propos de l\'explication physiologique de l\'émotion.

—nbsp;[10], L\'explication physiologique de l\'émotion.

—nbsp;1923], Les inclinations.

—nbsp;[925], Rôle des sensations internes dans les émotions et dans
la perception de la durée.

2) Bechterew [56], La psychologie objective.

Op zijn beurt werd d\'Allonnes bestreden door Piéron. Deze meent, dat
Bechterew hier niet ter zake doet. Piéron meent, dat de uitdrukking van een
bepaalde gemoedsbeweging alleen dan optreedt, wanneer deze zelf inderdaad
reeds voorhanden is. Hiermee stelt hij zich tegenover Lange—James.

Piéron [886], La théorie des émotions et les données actuelles de Ia physiologie.

—nbsp;[887], La question d\'un centre sous-cortical des émotions et la théorie
périphérique.

—nbsp;La question du siège des émotions et la théorie périphérique.

EÏmonderzoekingen over de innerlijke sensibili-
aewa.rl^\'^\'*\'\'\'quot;\' u\'\' het binnenste van het lichaam komende,
gewaarwordingen voor het gevoelsleven. Meumann weet niet zeker of

[767],

Die Empfindungen aus quot;dem Inneren.

[769], Weiteres zur Frage der Sensibilität der inneren Organe und die Bedeu-
tung der Organempfindungen.

1770], Zur Frage der Sensibilität der inneren Organe.

—nbsp;en ZonefF [772], Erwartungsspannungen.

un7pul quot;quot;nbsp;Begleiterscheinungen psychischer Vorgänge in Atem

E. Weber stelde zich tegenover Lange-James in zijn werk:
[1199], Der Einflusz psychischer Vorgänge auf den Körper insbesondere auf
die Blutverteilung: en in: Plethysmographische Untersuchungen bei körperlicher
Arbeit. Münch. Medizin. Wochenschr. 57 (1910): 1891

J^) Lennander ([653], Beobachtungen über die Sensibilität in der Bauch-
hohle en [654], Ueber die Sensibilität der Bauchhöhle) meent, dat alleen het
peritoneum parietale voor pijn gevoelig is.

Volgens Helmholz ([439], Ueber Lokalisation der Empfindungen äuszerer
Urgane) zijn de ingewanden wel gevoelig. Lehmann, Meumann, Becher vinden
net erg onbestemd.

Tegenover Lehmanns experimenteel gefundeerde kritiek op Lange—
James\' theorie stelden zich allerlei andere zelfstandig experimenteerende onder-
zoekers. Zoo o.m. Berger. Deze meent, dat de vaatcontracties geen nood-
zakelijke voorwaarde zijn voor het ontstaan van een onlustgevoel.

[67],nbsp;Paychophysiologie.

[68],nbsp;Ueber die körperlichen Äusierungen psychischer Zustände.

De houdbaarheid der dynamische gevoelenstheorie is intusschen onafhanke-
lijk van de geldigheid der Bergersche hypothese over de physiologische correlaten
der gevoelens.

Bolgar komt tot de conclusie, dat het door een prikkel gewekte gevoel van
den totaal-toestand van het bewustzijn afhankelijk is.
[104], Studien über den Einflusz einfacher musikalischer Reize auf Erregungs-und Depressionszustände.
Shepard vond, dat het doordringen van den prikkel tot in het bewustziin
niet noodzakelijk is.nbsp;\'

Daarentegen meenen Mentz en Berger met Lehmann, dat dit om lichame-
lijke reacties op te wekken wel noodzakelijk is.
Shepard [10311, Affective

phenomena. Experimental.

—nbsp;[1032], Organic changes and feeling.

—nbsp;Revue des phénomènes affectifa. (Psychol. Bullet. 9 (1912): 181).
Mentz [757], Die Wirkung akustischer Sinnesreize auf Puls und Atmung

Brahn, Kelchner, Meumann-Zoneff zijn van oordeel, dat de gevoelsreactie
aan de physiologische reactie nooit vooraf gaat; dat er veeleer een verlatina
van de gevoelsreactie tegenover de laatste te constateeren is; en Nakashima
dat het optreden van een gevoel meer tijd vergt, dan het optreden van een
gewaarwording. Het gevoel treedt dan ook merkbaar later op dan de prikkel

Brahn [125], Experimentelle Beiträge zur GefUhlslehre.nbsp;^nbsp;priKkel.

pe\'phtquot; fh\'.tÄ\'!\'\'-nbsp;«»^»quot;il\' \'egen de

Ook Bergson keert zich tegenover Lange-James i).

Kelchner geeft, kort samengevat, in haar „Literaturbericht 15471- II^K»,

teSoairnbsp;GruXrobl-e dequot;^^^^^^^

tuhlspsychologie . als de voor de gevoelenspsychologie meest gewichtiae
1 D^Änbsp;^^^ uitdrukkingsmethode het^v^^^

1. De als-begeleidende-verschijnselen-der-gevoelens intredende modifi\'

hf Z ITJrTnbsp;^^ ademhaling zijn in wezen rüetÄ

bi, de beoordeelmg van de laatste moet behalve de reflectorisch e en au o-
matische ook de willekeurige modiflceerbaarheid in beschouwing komen

tot\'de^a^deTe^Äfk: r^Setquot;^^quot;nbsp;^^^^^^^

opgew?klnbsp;subcorticaal

bliWenlknbsp;aangewende en onderbewust

ShankeliikÄinnbsp;werkingsloos; ook schijnt een

4 nfer^nfirnquot; Tnbsp;van de soort van den prikkel te bUtaan.

fnfll. emotioneele lichamelijke reacties zijn door de oogenblikkelijke
totale psychophysische dispositie wezenlijk mee bepaald. ^enoiiKKeiijKe

beLud lr nnbsp;ten deele voor het

het centrale orgaan van

gevoenfnieTbeweUquot; -^^rukkingsprocessen vergeleken bij het

perU^rgev^eliLorrquot;\'*quot;\'quot;^ ^^nbsp;grondgedachten der

Kelchner gaat dus in het wezenlijke met de theorie van Lange-James mee.

A ^nbsp;Sergi2) is een beslist en consequent aan-

hanpr der periphere gevoelenstheorie.

Naar zijn opvatting is echter het vasomotorisch centrum te eng om
alle viscerale verschijnselen, die gevoelens veroorzaken, te verklaren.

Ausdrucksmethode.

[545] Die Abhängigkeit der Atem- und Pulsveränderung vom Reiz und vom Gefühl
Meumann und ZonefF [772[, Erwartungsspannungen.

Naklhima m^llTnbsp;Begleiterscheinungen psychischer Vorgänge in Atem und Puls.

Nakashima [821], Contribution to the study of the effective processes,
— [822], Time relations of the affective processes.

n tegenstelling met Lehmann meenen Meumann en Störring, dat de adem-

gevoelsprikkels is, niet de vulling van het
Z dan het .r quot;nbsp;Pneumogram zou dus van meer beteekenis

Spekt;nbsp;^^ — -

p\'J\'r\'7nbsp;\'quot;\'J\'\'nbsp;immédiates de la conscience. Paris,

IT\'^rnbsp;unbsp;psychische feitelijkheid, dat naar

Sr dT\'H fnbsp;physiologische verschijnselen

G. Sergi, Les émotions. Paris, 1887, 1902«.

— [1023], Ueber den Sitz und die physiologische Grundlage der
Affekte.

Volgens Sergi mo€t^At geheele medulla oblongata, waarin alle centra
opgehoopt liggen van die zenuwen, die het geheele voedingskanaal re-
guleeren beschouwd worden als het centrum voor de gezamenliike emo-
tioneele verschijnselen.

Daar het gevoelsleven met de voeding samenhangt en de zetel van de
levenscentra in de medulla oblongata ligt, moet het gevoelsleven, ver-
geleken met het intellectueele leven, dat aan de groote hersenen gebonden
IS, als primair beschouwd worden.

Uit dezen samenhang moet ook de band verklaard worden, die er
bestaat tusschen de affecten, en die bewegingen, die aan de verdediging
en het behoud van het leven dienstig zijn.

Sergi gaat in \'t algemeen uit van de vooropgezette meening, dat alle
geestelijke phenomena volkomen afhankelijk zijn van physiologische
processen,nbsp;^

Evenals Sergi meent ook Gustav Revault d\'Allonnes i), bekend door
zijn bestrijding van Sherrington, pro-Lange-James, dat het samenwerken
van een geheele reeks van centra de noodzakelijke voorwaarde is voor
het optreden van gemoedsbewegingen; de physiologische veranderingen
gaan vooraf aan de psychische.

Ook voor den Franschman Théodule Ribot 2) zijn de motorische uitingen
bewegingen, gebaren, stem enzoovoorts het wezenlijke in den gevoels-
toestand, niet de psychische toestanden.

Als oorspronkelijke eenvoudige gevoelstoestanden, waaruit zich alle
andere laten afleiden stelt hij de vijf op: vrees, toorn, genegenheid, zelf-
gevoel, geslachtelijke gemoedsbeweging.

De psychische smart is als smart van de lichamelijke niet verschillend.

De gemoedsbeweging is niet een specifieke bewustzijnstoestand, maar
alleen het bewust worden van de begeleidende organische verschijnselen,
en dit geldt ook voor de hoogste gemoedsbewegingen, de sociale, moreele,
aesthetlsche en religieuze, intellectueele gevoelens.

Het gevoel is hem een „organische tendensquot;; het is een levensfunctie.

Ribot acht het affectieve en het intellectueele leven heterogeen. In het
affectieve leven wordt de toestand der weefsels zich bewust van den
door het organisme geleverden arbeid.

Affectief leven en beweging zijn onlosmakelijk met elkaar verknoopt,
daar het wezen van de affectiviteit in laatste instantie beweging, trans-
formatie van vitale energie is, die van het standpunt der psychologie uit,
als tendens, drift, begeerte, enz, aangeduid wordt.

De aangename en onaangename toestanden, die wij beleven, zijn als
Indices der activiteit als \'t ware alleen maar de oppervlakte van het
affectieve leven, daar lust en smart immers ontstaan al naar mate de
tendenzen — bevrediging vinden, of niet.

Wanneer aangename en onaangename toestanden, wanneer lust en
smart meestal als het meest wezenlijke moment der affectieve toestanden
tJeschouwd worden, dan ligt dit aan de gebruikelijke hoogere waardeering
van al datgene, wat in het bewustzijn gegeven is, onder miskenning van
ue onbewuste processen.

Zie voor zijn geschriften blz. 80, noot I.

Ribot [939] Problèmes de psychologie affective.

— [936] La psychologie des sentiments. 1896.

(Duitsch van Ufer: Psychologie der Gefühle. Altenburg, 1903).

diesen J^^\'^^\'^h.jnhjk, dat de viscerale gewaarwordingen bil df lagere
dieren veel meer een uitgesproken karakter hebben dan bij ons en een
ved breedere ruimte in hun bewustzijn innemen.nbsp;\'

dinnP^Jnbsp;^^ jonggeboren kinderen bij wie de gewaarwor-

T^f Tnbsp;zintuigen een veel geringere rol spelen.

Kibot zegt met nadruk, dat de hoogere gevoelens wat haar
gische basis betreft, wezensgelijk zijn aafty°agerênbsp;^ ^

Wanneer de voorstelling van een hoogere macht, van een gruwzame

noc^^è:? moreeTVvSquot;^

rA^l-fnbsp;den Duitschen ruilprofessor te Harvard

^^nbsp;Münsterberg 1) grondvest zich op de betrekffngen

anderzTds\'quot;° quot; quot;nbsp;gevoelens L gewaarwoSfeS

toüSrj^T^ definieert: Lust en onlust zijn acten, waarin het subject
TJZnbsp;tegenstrevend tegenover de objecten positie neemt

TnsslLltnnbsp;schematisch tot de^egeSSg

tusschen buig- en strekspierarbeid laat herleiden.nbsp;^

chtTc. ^nbsp;^^ aanvaarden, maar daar al het psy-

chische alleen maar uit gewaarwordingen bestaat 2), daardoor is ook de
eenvoudige gevoelsacte een gecompliceerd gewaarwoSgs-phaenome^
en volgens Münsterberg is het heelemaal niet zoï^moSSjk beS

foTh^rp^Ä^

Tdeïïe ïefinTe^rn z^K \'

beschouwingen maken eenigszins een wending van de
f^r^ rl\'L T®nbsp;de zintuigprikkeling treedt iets

Znn^ Akinbsp;activiteit aan de cerebrale centra ontspringend.

Zijn ,,Aktionstheorie w. bemiddelend staan tusschen „Apperzeptions-

verkondigt: ..dasz jeSr Bewuszt-

?ur Handh^nJ^K^^quot;^ ? quot;utnbsp;den vorhandenen Dispositionen

zuführunf^Mnbsp;wie von peripheren und assoziativen

und sor.nbsp;F? quot;og P^ecieser uitgedrukt: ..dasz jede Empfindung

und somit jedes Element des Bewusztseins-inhaltes dem Uebergang von

Rindengebiet zugeordnet ist. und zwar derart
bTn di. Äi-?-/ E-^Pflpdung von der räumlichen Lage der Erregungs-
ÄnuanJ R pZ ^^Pfindung von der Stärke der Erregung, die

Wertnuance der Empfindung von der räumlichen Lage der Entladungsbahn

Münsterberg [810], Grundzüge der Psychologie.
— [811], Lust und Unlust.
) Münsterberg gaat van de grondvooronderstelling uit, dat de gewaarwor-
riio^ n Tquot;\'quot;\'nbsp;bestanddeelen van het bewustzijn zijn. Conf.

[810], Grundzüge enz., bldz. 309.

— [810], Grundzüge enz., bldz. 527 en 4) bldz. 549.

und die Lebhaftigkeit der Empfindung von der Stärke der Entladung
abhängt.quot;

Eugen Bleuler i) wil het meerduidige woord gevoel vervangen door zijn
aanduiding: affectiviteit, zoowel voor de affecten in engeren zin, alsook
voor den lust en onlust, die alle mogelijke „Erlebnissequot; begeleiden.

Bleuler zou gaarne de affectiviteit met de wilsprocessen tot één begrip-
matige eenheid versmelten: „es ist fast wie, wenn Affekt und Strebung
eins wären und wir mit diesem Begriff nur zwei verschiedene Seiten des
einen Vorganges theoretisch isoliert hätten.quot;

Waarschijnlijk handelen wij alleen maar onder den invloed van de lust-
en onlustgevoelens, de logische overleggingen ontvangen haar drijvende
kracht eerst door de daarmee verbonden affecten. De zelfstandigheid der
affectiviteit tegenover het intellectquot; openbaart zich volgens Bleuler en
anderen daarin, dat affecten en stemmingen zonder intellectueel substraat
door lichaamstoestanden kunnen ontstaan, dat de ontwikkeling van de
intelligentie bij het kind geen gelijken tred houdt met die der affectivi-
teit; — reeds bij het nog heel kleine kind is de affectiviteit geheel ge-
vormd —; en dat bij de zwaarste hersenziekten de affectiviteit ondanks
de beschadiging der intellectueele processen niet ten gronde gaat.

Het is zeer waarschijnlijk, dat het affect de som van alle veranderingen
is, die het intellectueele proces bewerkt, dat ze uitlokt en oproept.
Alleenlijk moet men daarbij niet alleen aan de lichamelijke symptomen
denken, maar ook aan de psychische associatieve baningen en remmingen.

Maar dan komt, wat na het voorgaande daarmede zeker niet in over-
eenstemming is: — dat Bleuler lust en onlust als zuiver centrale phae-
nomenen beschouwt, en het affect als „eine verallgemeinerte Reaktion.quot;

Ook Carl Lloyd IWorgan ziet in de gevoelens versmeltings-producten van
gewaarwordingen. Hij gaat uit van: „die viscerale Grundlage des Affekts.quot;

Lloyd Morgan beschouwt lust en onlust als verschillende eigenschappen
van het bewustzijn. De viscerale processen spelen bij het opwekken van
gevoelens alleen maar een ondergeschikte rol. De basis der ervaring is
in haar geheel van peripheren oorsprong. Het karakteristieke van het
affect ligt juist in dien visceralen factor. De instinctieve reactie is een
motorische reactie; de affectieve reactie is een viscerale reactie. Daar
dezelfde prikkel tegelijk de gecoördineerd motorische d.w.z. de instinctieve
en de gecoördineerd viscerale d.w.z. de affectieve reactie kan oproepen,
zoodat de instinct-indrukken en de affect-indrukken gelijktijdig aan het
bewustzijn verstrekt worden, daardoor is haar associatieve verknooping
een buitengewoon innige 2).

Bleuler, en Lloyd Morgan staan nog al wat van de oorspronkelijke
theorie van Lange—James af. Bleuler verder dan Lloyd Morgan. De
laatste huldigt minder een ectodermale periphere gevoelens-theorie, dan
een entodermale periphere-theorie.

Tegenover Lange—James stelde zich in den strijd tegen dAllonnes,
al verdedigt hij zelf dan toch een centrale in plaats van een periphere
physiologische gevoelstheorie, Henri Piéron. Deze zoekt in den nucleus

Bleuler [92], Affektivität, Suggestibilität, Paranoia.

— [93], Naturgeschichte der Seele und ihres Bewusztwerdens.

Lloyd Morgan [798], Instinkt und Gewohnheit.

—nbsp;[797], Instinctive behaviour and enjoyment.

Âgsbîweg1?gen\'quot;nbsp;gemoedsbewegingen en der uit-

D» aTenTan^

voorhaVden Lnbsp;gemoedsbeweging zelfinderdLd

Met dit laatste staat Piéron diametraal tegenover Lange-James\' theorie
Centraal zoeken ook de oorzaak der gevoelens-

—S^ÏiSSri-SSs

soroSnlr^înnbsp;^if behandelde psychologen wordt uitvoerig be-

SölsÏ- n.frnbsp;«monographie van de hand van Rolf Uger-

SSUwukS^^^^^^^^^nbsp;-- peripherischenMechanisïu\'s

Piéron zie blz. 80, noot 2.

Thdbitzer [1125], Stimmungen, Gefühle und Gemütsbewegungen.

desnbsp;physiologischen Ursprung

quot;^^oti?TiniT^nnbsp;^^^nbsp;1926. Part.

) Solher [1048], De la sensibilité et de 1 emotion.

[1050], Le mécanisme des émotions.

—nbsp;11051], Mémoire affective et cénesthésie

-nbsp;rlo5?l\'nbsp;\'•fPPO\'-t« de la sensibilité et de l\'émotion.
11Ü53J, Sur un cas d\'émotion localisée.

Unlustreizen bei motorischer

= imli èsZt

~ f!mm\'nbsp;menschlichen Gefühlslebens.

—nbsp;11090], Unlust.

-nbsp;[1092] Zur Lehre vom Einflusz der Gefühle auf die Vorstellun-
gen und ihren Verlauf.

Ook Hermann Laehr, „Trieb und Gefühlquot;, Allgem. Ztschr. f. Psychiatr.
74 (1927): 201 dien ik hier nog te noemen; evenals Barend Brouwer
[139], „Het autonome zenuwstelsel en het gevoelquot;, en hen, over wie ik
reeds blz. 42, noot 3, sprak.

De periphere gevoelstheorie kreeg een ernstige concurrente in de niet
minder physiologisch te denken, maar meer centraal georiënteerde ge-
voelstheorie ; die aanknoopingspunten zoekt voor \'t ontstaan der gevoelens
bij \'t vegetatieve, sympathische stelsel en bij de klieren met inwendige
afscheiding in drieslag-verband met het centrale en periphere zenuwstelsel.

Lagerborg, l) zoo juist genoemd, aanvaardt zelf een gematigd physiolo-
gische hypothese met betrekking tot den peripheren oorsprong der ge-
voelsprocessen.

Lagerborg vormt als \'t ware den overgang eenerzijds van de IVde groep
naar de Vide groep, — straks zullen wij zien — anderzijds ook van
de Vide groep naar de Vilde.

Vragen wij er nu naar, of de in het bewustzijn als orgaangewaarwor-
dingen beleefde bestanddeelen der gevoelens tegelijkertijd ook de over-
heerschende en de den-totaalindruk-bepalende componenten zijn bij de tot
stand koming der bewuste gevoelens, of niet, dan beantwoordt Lagerborg
deze vraag zonder eenig voorbehoud met „jaquot;.

In dit opzicht is zijn arbeid voor ons een interessant staaltje van dit
soort van gevoelens-psychologie.

„Gefühl soll ein unausgeprägtes Bewusstsein bezeichnen, das den Cha-
rakter einer dunklen, halbreifen, unlokalisierten Empfindung oder eines
konfusen, keimenden Vorstellens trägt. Lust und Unlust (algedonische Ge-
fühle) können gleich anderen Bewusstseinstatsachen ihren Gefühlscharakter
aufgeben, insofern als auch sie einer schärferen Ausprägung und Lokali-
sierung zugänglich sind. Sobald eine Lokalisation eintritt sollte man sie
algedonische Empfindungen nennen. Die Unlust wird zum Schmerz, die
Lust zu Wollust.quot;

„Lust und Unlust sind nur solange Gefühle (algedonische Gefühle) als
sie nicht lokalisiert mehr oder weniger genau auf den Körper bezogen
werden; wo dieses geschähe, wurden sie algedonische. Empfindungen
genanntquot;.

„Gefühle und Empfindungen körperlicher Zustände unterscheiden sichquot;,
volgens Lagerborg, „für die unmittelbare Erfahrung nur darin, dasz die
Empfindungen bestimmt lokalisiert und differenziert werden, die Gefühle
uiideutlich oder gar nicht. Sobald ein Gefühl gesteigert und lokalisiert
wird, wird es Empfindung genannt: die Unlust wird Schmerz, die Lust
Wollust, das Gemeingefühl spezielle motorische und viscerale Empfin-
dungen. Will man ausdrücken, dasz man eine unklare Vorstellung von
irgend etwas hat, so sagt man dasz man ein Gefühl davon hat.

Das Gefühl ist so dem Sprachgebrauch eine halbreife, unklare, oft antl-
zlpative Empfindung oder Vorstellung, und dunkle konfuse Empfindung
hat das Wort auch in der Psychologie vielfach bedeutetquot; 2).

VII.

De laatste zin van Lagerborgs beschouwingen, op het woord genomen,
^engt ons weder buiten de begrenzing der zuivere orgaangewaarwordings-

Zie van hem ook: [618] Zur Abgrenzung des Gefühlsbegriff.

Lagerborg [615], Das Gefühlsproblem. Conf. blz. 35.

wezenlijke karakteristicum van het gevoel
tegenover de gewaarwordingen in die „undeutliche Gliederung e^fn
den genngeren bewustzijnsgraad bestaat -- waarom zou mëï dachet
gevoelsbegrip a leen maar tot de lichaamsgewaarwordingen beperken

Kan men met even goed en met evenveel recht ook onduidemkf en
haHbewuste voorstellingen van de hoogere zintuigen gevoelens nófmen?

Kunnen met ook de voorstelHngscomplexen, walrmeï het denken werkt
wordL?nbsp;orduidelijken toestand als gevoelens aangemerkt

Daarmee kom ik tot een Vilde groep, die psychologen voor wie het
gevoelsleven m nauw verband staat tot. of in mindere of meerdere mate
opgaat m voorsteUingen van wisselende helderheid en duidehjkheid of
bewustheid ; in verband staat tot gedachtèn. tot het denkleven in\'het
algemeen, het met volbewuste gedachtenleven. het intuitieve denken, enz.

^ Het is in dit verband, dat ik Sigmund Freud i) wil noemen, in wiens
diepte-psychologische beschouwingen telkens weer aanleiding is om te
constateeren, dat aan het gevoelsleven, met name aan de naar het onbe-
wuste en voorbewuste verdrongen gevoelens logische functies toekomen.

Zijn populariseerende. personiflceerende zielkunde van het onbewuste
brengt gevoelens en voorstellingen en gedachten in een dergelijk nauw
contact met e kaar. dat van de tweeéénheid: met-onbewuste-geloeS

of emo\'tW^Tnbsp;te zeggen is. of zij intellectue 1

ot emotief. thumoistisch of noetisch moet worden opgevat. Trouwens

krachtens het lustprincipe. in den mensch oppermachtig Lerschend. treden

gevoelens en strevingen al evenzeer in eikaars dichte nabijheid.

Maar ik behoefde niet tot Freud te gaan. om een psycholoog te kunnen
noemen, voor wien de gevoelens in nauwe relatie stonden tot de intel-
rlectueele processen, of zelfs daarin overgingen; wij ontmoetten in het
voorgaande reeds meermalén psychologen, die. hoewel hun grondbeschou-
wingen een indeeling bij een der reeds behandelde groepen rechtvaardigden
toch door nevenbeschouwingen evenzeer hier, andermaal, ter sorake
zouden kunnen worden gebracht.nbsp;^

Met name zagen wij bij Wundt, dat deze aan de „gedankliche Lei-
stungen der gevoelens een groot deel van zijn gevoelensleer gewijd heeft
Aan Lagerborg zelf blijkt, bij gelegenheid, deze samenhang niet ont-
/r* ^^nbsp;echter verder geen diepgaand gebruik van,

fn J flnbsp;een physiologische interpretatie, als om een tot

te dLn was ^^ descriptieve analyse der bewustzijnsgegevens

Gaat men het gevonden spoor echter zorgvuldiger na, dan komt men
toch minstens tot Wundts waarneming, dat iedere voörste¥ing ror™eï
voorajaand pvoe vervangen of vertegenwoordigd kan worSfn

Men wordt echter ook verder genoodzaakt te erkennen, dat Wundt
juist m de analyse der gedachte, der denkprocessen gelijk heeft, wanneer

aMoZ tlnbsp;^^^ voorstellingen alleen niet

atdoend verklaard kunnen worden, maar zelfstandige gevoelens als Ge-
wichtige en leidende momenten bevatten.nbsp;vueiens ais ge

Zeer juist bemerkt Wundt tegenover alle pogingen om de zelfstandig-
heid van de gevoelszijde van hpt zieleleven te loochenen, en alle gt

^^nbsp;literatuur over het onbewuste.

blz. 40 en verv.

voelens tot orgaangewaarwordingen te herleiden, dat deze door de
onbevangen waarneming der bewustzijnsprocessen en door preciesere en
zorgvuldigere onderzoeking der feitelijke gegevens niet onderschreven en
bevestigd, maar weersproken en bestreden worden.

De eenzijdige herleiding van alle gevoelsprocessen tot orgaangewaar-
wordingen geeft blijk van een dogmatisch vooroordeel, want, in diepsten
grond, is dit het bekende, in de philosophie toch wel reeds lang als
onhoudbaar erkende principe der sensualistische kentheorie, volgens welke,
het bewustzijn met alles, wat het omvat, „ein unmittelbares und aus-
schlieszliches Erzeugnis der Sinneseindrücke sein sollquot;, dat suggestief de
waarneming beinvloedt i).

Maar wat zijn nu die zelfstandige gevoelens van het denkproces naar
hun wezen? Volgens Wundt zijn het complexen van de drie door hem
opgestelde gevoelsparen.

Dat kan echter onmogelijk een uitputtende analyse zijn, want de prae-
staties van het denken, welke die gevoelens dan tot stand brengen, gaan
verre uit boven de begrenzing van gevoelsprocessen in den zin van die
elementaire functies.

Men geve er zich maar eens rekenschap van, wat volgens Wundt de
gevoelens alzoo praesteeren:

de gevoelens kunnen vergelijkingen maken, betrekkingen leggen, den
tijd schatten, zij zijn behulpzaam bij het leeren kennen van de waarheid,
zij leiden tot wilsbesluiten, wel overlegd en van wijde.strekking.

Dit alles is ongetwijfeld niet ten volle beschreven, wanneer men con-
stateert, dat in deze denkprocessen spannings- en ontspanningsgevoelens
en rythmenbelevingen voorkomen en een zekere rol spelen!

En bij preciesere waarneming wordt de eisch tot de aanname van
meerdere functioneele grondbestanddeelen toch wel onafwijsbaar.

Wundt overwint dan ook slechts een gedeelte van het door hem ge-
gispte sensualistische vooroordeel. Want in laatsten grond wil hij met
zijn psychische chemie der gevoelens, die het veroorlooft, uit versmeltings-
producten van gevoelens de toch wel zoo geheel andersoortige denk-
processen te doen ontstaan, precies hetzelfde, wat de theorie beoogt, die
het bewustzijn uit zintuiggewaarwordingen tracht op té bouwen, — alleen
maar, dat bij hem het aantal elementaire bouwsteenen grooter is en de
theorie der synthese elastischer en fijner, zoodat de geweldpleging aan
de feiten minder gemakkelijk te constateeren is, dan bij de grovere sen-
sualistische theorieën.

De experimenteele zelfwaarneming en de nieuwere denkpsychologie
toonen ons, dat men niet halverwege kan blijven staan, maar dat in die
zoogenaamde gevoelens bij de denkprocessen, behalve de zes elementaire
factoren van Wundt, een nieuwe factor, namelijk eenvoudig weg als ge-
voelens aangeduide specifieke denkprocessen vervat zijn, waardoor zeker
het sensualistische vooroordeel veel energieker aangepakt en grondiger
overwonnen kan worden dan bij en door Wundt 2).

Deze specifieke denkfactor in het gevoelsleven wordt eerst onder de

Wundt [1235], Grundzüge der physiologischennbsp;Psychologie, I blz. 360.

quot;) A. Burloud, La pensée, d\'après les recherchesnbsp;expérimentales de H.-C.

Watt, de Messer et de Bühler. Paris, 1927. Part.nbsp;Conf. K. Bühler in het
Arch. f. d. ges. Psychol. 9 (1907): 323.

Sä st,s«

moment van

denken in begrippen moet wSefveSfan?nbsp;van het

vefbonir dtvotTse^be^tnquot;\'nbsp;^^ «teeds

dem Gefühl verknüpft und we^ oeÄ\' H
ohne Gefühlston. eine rein^Leianbsp;d« Begriff ist gefühlsleer.

Wort Eindruck vermag auch dfe Serennbsp;(Vernunft). Das

Gefühl zugeordnete uLchSfe v.ril Versuche zu ersetzen die dem
Denkens zu beze chnen in Ir noT^^^^ dunkle instinktive Art des
sah. All diesenbsp;soSen eb.n cnbsp;^^s Gefühls

markieren; daher sind S llfnbsp;Gegensatz zum Begriff

he. cognili^ve denken ondarscheldan .)

Anbsp;1nbsp;9 (1907): 69 en verv.

Cont. Me^er [763), Psychologie, bk. 218.

in he.

^ im. u. ^y^J. Psychologie des emotionalen Denkens.

De gevoelens-theorie van Maier is niet anders, dan een synthese van
de opvattingen van Wundt en Lipps.

Zijn verrassend rijke aanwijzing van de logische betrekkingen van het
gevoelsleven dwingt er toe, evenals trouwens de resultaten der nieuwere
experimenteele denkpsychologie dit doen, van de gevoelsleer een nieuwen,
intellectueelen kant naar voren te brengen, die tot hiertoe al te weinig
in oogenschouw genomen is.

Het behoeft na het voorgaande niet al te zeer verbazen, dat ten slotte
—• en \'t is niemand minder dan Richard iVIÜller-Freienfels die dit doet —
dat ten slotte de grenzen tusschen gevoel en denken geheel en al uitge-
wischt worden.

In zijn „Zur Begriffsbestimmung und Analyse der Gefühlequot; i) zegt hij,
na aangetoond te hebben, dat gevoelens en motorische reacties de waar-
nemingen constitueerén, en al evenzoo de voorstellingen: „Ja, sogar auch
die Begriffe sind „Gefühle.quot;

Het begrip is „das in dem akustisch-motorischen Sprechvorgang fixierte
Richtungs- oder Bedeutungsbewusstsein, das sich der Introspektion als
ein Gefühl des Verständnisses und nach seinen Folgen als eine Aktions-
bereitschaft darstellt____

Für uns genügt hier die Feststellung, dasz die Begriffe sich phaeno-
menologisch als ein spezifisches Gefühl, eine Einstellung, ein Gerichtetsein
darstellen und dasz dies Gefühl zunächst es ist, das ein verstandenes
Wort von einem nicht verstandenen unterscheidet.quot;

„Es ist geradezu töricht, an einem so unendlich komplizierten Orga-
nismus, als welcher sich unser Ich darstellt nur die zwei groben Reak-
tionen Lust und Unlust zu konstatieren, sich unser Seelenleben vor-
zustellen, als gaben sich auf seinen Oberfläche die Reproduktionen
äuszerer Eindrücke allerlei nach Berührung und Ähnlichkeit sich gestaltende
Rendez-vous, die aus der Tiefe mit allgemeiner Lust und Unlust begleitet
würden. Diese ganze unser Denk- und Phantasieleben aus objektiven
Reproduktionen zusammensetzende Theorie ist falsch. Wenn man unser
Denk- und Phantasieleben verstehen will, so musz man es vor allem, als
eine Reaktion unseres Ich auffassen, in dem die subjektiven Elemente, die
Gefühle, die Hauptrolle spielen. Diese sind erstens einmal das treibende,
bewegende Element, das überhaupt das Denken in Flusz bringt, sie sind
aber auch ein guter Teil der bewegten Elemente, der Inhalte [des Denken] quot;2).

Johannes Volkelt wil ik nog na Müller—Freienfels noemen, al ben ik
dan weer op den terugweg der identiteit vari gevoelens en denkprocessen.

Müller—Freienfels [809], Zur Begriffsbestimmung und Analyse der Ge-
fühle. Ztschr. f. Psychol. 68 (1914): 237 enz. Conf. Müller—Freienfels, Beiträge
zum Problem des wortlosen Denkens. Arch.f. d. ges. Psychol. 23 (1912): 310
en xerv.

—nbsp;Vorstellen und Denken. Ztschr. f. Psychol. 60 (1912): 379 en verv.

—■ Der Einflusz der Gefühle und motorischen Faktoren auf Assoziation und
Denken. Arch. f. d. ges. Psychol. 27 (1913): 381 en verv.

—nbsp;Typen, Vorstellungen und Begriffe. Ztschr. f. Psychol. 64 (1913): 386
en verv.

—nbsp;[Th. D. 541], Das Denken und die Phantasie.

Müller—Freienfels [809], Zur Begriffsbestimmung enz., blz. 279.

Werkstelligen tusschen drsoort zekerS eÏT^^Vnbsp;te be-

zekerheld. Maar tegelijk toont hH S- ^e abstracte begripmatige
heid. bij deze tochCgetS d ^ok fntllnbsp;«oort^ekel

tot de wezenlijke elem\'eS blooren d e ke\'n \'nbsp;.gevoelens

ontstaan, zij \'t ook eenenbsp;zekerheid doen

Reeds in „Gedanken S inm ? ^ u^quot; ^^P^^^^e soort.
Philos. Krit. 160 (1916)? r27!ll5oTL\'hrnrÄ^nbsp;P^ibs. u.

erscheint mir nicht unpassendTdi mSSLnbsp;quot;E«

im Erkenntnisvorgange zu biekLt Wnbsp;intuitiven Faktor

Jese Einfühling sein mag :nbsp;quot;ämlich

Anschauung zu unmittelharprnbsp;dabei das Fühlen mit der

Gefühl und Anschautnbsp;Einheit von

psychologisch\'e Kategol^^dnbsp;--

Emheit von Anschauen und Fühlerchar.W.nbsp;^^^ unmittelbare

eine psychologische EigentLfran ihr fnbsp;hiermit

Charakter der Einfühlung driiit Sh^K/quot;!^^\'^^^quot;-. Gewiszheits-
En wanneer hij op blz 14? sï^ei ov. ^^^ Vf
mäszigen Erschau^ns sich vSen?/\'\'Vn\'\'nbsp;^^^^ P^antasie-

nissen, die auf dem Wege des bln^rnTnbsp;von Erkennt-

noch nicht gewonnen sL^d \' dan conste^^^^nbsp;beweisenden Denkens

aufleuchtende Idee dem BewuSjn nïK ^^nbsp;quot;dasz die neue

Begriff, sondern als dn g^Ses oe^nM.\'l!nbsp;^^n Urteil und

ist.quot; „Sie trägt bestimmtes^GepSge\'sie fa^\'^\'nnbsp;gegenwärtig

aber nicht als begrifflicher loaS hl k .nbsp;vorhanden; nun

in einer anderen i v elleich Xflh^^^^^^^^^nbsp;^°quot;dern eben

Form, eben in der Form gefühfsmäl^^^^^^^ naturartigen, lebensvolleren
in unmittelbarer EinheTgSn dÄJ^^^^^ quot;quot;d zwar ist beides
fühlsähnlich Erlebtes\'\'nbsp;der Gedanke ist an sich selbst ein ge-

..die Eroberung neuer Gebie e für änbsp;(Vorwort) niet:

und Gefühlsve\'rkündTgunSnquot; Sie A^r^nf W quot; Gefühlswallingen
die Gefühlsgewiszheit mit Fug und Recht Z T\'c\'quot;quot;
beschrieben und umgrenst werdVquot; Als wi eï of
..was in solcher Gefühlsgewiszheï nS aend ZTnbsp;^.^Pgeven,

wi dit „in einer besonderrint mi? fnbsp;dan vinden

Betracht kommendennbsp;die in

Stil bij de zekerheid gdegen in ^denbsp;perL^^^^^^

..Man trifft wohl das Richting L^^nbsp;quot;persönliche WerÄSberzeugungquot;.

onaler GefühlsgewlSel; sfenbsp;loofsS^quot; ^\'ti-

-^n auf emotionem Gru\'it^elteé^^^^^^^^^^

2 Conf. Volkelt op. cit. blz. 137.

« S\'^\'rT^J\'n^»Gefühlsgewissheit
) Conf. [Th. D. 843] blz. 21

^ Conf. [Th. D. 843] blz. 75.

bestrijkt een breed gebied, en vertoont zich in een „unübersehbarer
Vielgestaltigkeit.quot; „Ein groszer Teil, dessen, was man an Werken der
Kunst-, Literatur-, Staats-, Kulturgeschichte und verwandter Gebiete
unter dem Namen der „subjektiven Auffassungquot; oder der „persönlichen
Ueberzeugungquot; zu fassen pflegt, fällt in den Bereich der emotionalen
Gefühlsgewiszheitquot;. i) Volkelt stelt als eisch (en daarom zeide ik, dat wij
op den terugweg zijn): „Erkenntnistheoretisch gesprochen besteht also
die Fordering, dasz die emotionale Wertgewiszheit nach Möglichkeit in
eine Wertgewiszheit strengerer Art übergeführt werde; in eine Wert-
gewiszheit, die aus Intuition und Denken oder .— im Idealfall — aus
Denken allein Entspringt.quot;

En al blijft alleen „die emotionale Gewiszheitquot; over als „eine ureigen-
tümliche Gefühlsgewiszheitquot;, deze blijft dan toch over. „Sie ist der intui-
tiven Gewiszheit durch die Unmittelbarheit und das Nichtlogische des
Erfassens verwandt.quot; 2)

„Sie ist eine Gewiszheit rein persönlicher Art. Sie ist durch die tat-
sächliche Entwicklung der Wertgefühle eines jeden Menschen gegeben.
Die psychologische Existenz der Wertgefühle schlieszt die emotionale
Gewiszheit in sich ein.quot; 3)

Nadat reeds bij Gustav Wilhelm Leibniz (1646—1716), hoewel
onzeker, het gevoel, ondanks de verduisterdheid van zijn inhoud, meer-
malen genaderd was tot de theoretische kennis, wordt het gevoel bij
Christian August Wolff (1679—1754), al even onzeker, nu eens gede-
finieerd als: „cognitio intuitive perfectionis (imperfectionis) cuiuscunque,
sive verae sive apparentisquot;, dan weer ingedeeld bij de afdeeling: „niederes
Begehr ungsvermögen\'\'.

Zonder in verdere bespreking over beide wijsgeerige psychologen te
treden noem ik hen beide terloops in deze groep.

Was bij Tetens en Kant (zie blz. XV en blz. 22) het gevoel tot een
zelfstandig vermogen der ziel geworden, Friedrich Herbart (1776—1831)
(zie blz. 24) keert zich tegen deze vermogensleer en stelt in de plaats
van deze meerdere opzichzelf staande bewustzijnsprocessen een enkel:
de voorstelling.

Het zieleleven bestaat volgens Herbart uit een complex van voorstel-
lingen, waarvan ieder naar zelfhandhaving streeft en mitsdien tot de
overige in een harmonische of disharmonische verhouding kan treden.
Wordt de eene voorstelling door een andere voorstelling geremd of naar
voren gedrongen, dan ontstaat een gevoel: onlust of lust. De toestand
van het voorstellen zelf is reeds een spanningstoestand.

Herbarts theorie was een verbinding van een psychische mechanica
met een extreem intellectualisme. Vandaar dat ik ook hem hier noq
eens noem.

Gevoelens en strevingen zijn dus afgeleide zieletoestanden, die op
zich zelf beschouwd wel iets nieuws, en iets anders dan de voorstellingen

Conf. [Th. D. 843] blz. 77.
-) Conf. [Th. D. 843] blz. 85.

Conf. [Th. D. 843] blz. 109. Vergelijk ook Volkelt [Th. D. 8491 Ge-
wissheit und Wahrheit.

*) Leibniz brengt de gevoelens in verband met de verwarde voorstellinqen
Nouveaux essays II, cap. XX, § 6.

Snner^LÏanquot;\' voorstellingen toch volstrekt noodig hebben om te

De gewichtigste verandering, die de Herbartsche school heeft gebracht
iSaS oTvf rfnbsp;meester, bestaat in het afscheiden\'varS

li keTiiu quot; gevoelstoon der gewaarwording van de eigen-
lijke gevoelens Toch bleef deze school door en door intellectualistiS
zoo bijv. uit deze school Wilhelm Friedrich Volkman^
Het kennen blijft het oorspronkelijke en eenig zelfstandige vermoS\'

Ook nu weer heb ik getracht bij de beschrijving van de psvcholooen

heTl^ïn X^kÄnbsp;steeds Wr van het SSm ?an

ik afLlgt ^^^^\'quot;•^\'^\'^ehjkheid der gevoelens naar de peripherie van het

laatsten wil ik hier nog een keer noemen: Theodor Ziehen
reeds eerder blz. 76 genoemd. Deze ziet in het gevoel een eiqenschTn
(E-P?ndungen). Maar historisch gLtquot;teÏug
Fnl?nbsp;^\'^^quot;\'^der op Volkmann, en Nahlowsky

vnlai d^gevoelstoon een eigenschap der „Empfindungquot;, tochrzTS

oä\'neutrai:nbsp;eigenschap^ daarvan, want eï zjn

OOK neutrale „Empfindungen. Daarentegen komen gevoelens en affecten

A lTr^^ï rnbsp;-tellectueel? bewustzijn\'sinhouden niet vooquot;

Alle voorstellingen danken haar gevoelstonen in laatste instaX

zijn de eenvoudige iSqe!
hjke gevoelens, en de hoogere gevoelens niet heterogeen.nbsp;^

Als lichamelijk correlaat van het gevoel duidt Ziehen de „Entladunas-
berei scha der kortikalen Zellenquot; aan. Aan een groote eSuZ

vn!?//®nbsp;fe zien, hoe aan een bloote geschiktheid tot

VIII.

pswSi\'daf°h?hquot;°l? fnbsp;Roomschkatholieke Thomistische

psychologie dan heb ik daarin een voorbeeld met een historischen
achtergrond van een theorie, die de gevoelens rangschikronder en Slfs

aevr.l.n r.nbsp;de strevingen, een,\' wat de

Van de beide-vermogens der intellectieve ziel kent Thomas aan het

SclL^onquot;nbsp;wilsprocessen komt eerst bij Duns

schïddenbsp;quot;nbsp;^^nbsp;wil\'onder-

verstand en niet aan den wil, het primaat, den voorrang toe. Zijn psy-
chologie is, wat dat betreft, intellectualistisch. In de „Summa theologiaequot;
1—36\'—3 heet het gevoel dan zelfs het bewustzijn van de bevordering of
de remming der ziel.

Thomas\' affectenlcer is beroemd. Het uitvoerig schema van Van
Ginneken 1), dat „een klassificatie der gevoelensquot; tracht te geven, „die
haar reëelen grond heeft in het wezen van ons gemoed zelf,quot; is in „diepe
overeenkomstquot; met Thomas\' klassificeering. „Alle hoofdlijnen kloppen
met de Thomistische indeeling der passionesquot;. Van Ginnekens vier con-
trasten komen overeen met Thomas\': dclectatio-tristitia, spes-desperatio,
amor-odium, audacia-timor.quot;

Als een der jongste vruchten van Roomschkatholiek experimenteel
onderzoek naar de gevoelens laat ik Van Ginnekens schenia hier achter,
blz. 96 en 97, afdrukken. Een vollediger is mij niet bekend.

Uitvoeriger dan Desire Mcrcier^), Leuvens professor, uit de Nieuw
thomistische school,, staat Josephus Geyser^) bij de gevoelens stil.
Gcyser vereenigt „Die Gefühlserlebnissequot; en: het gevoel van het streven
en begeeren, met: het willen tot één geheel: „von den Bewusst-
seinsformen des Intercssecrlebnissesquot;, tegenover: „Von den seelischen
Formen des Erkennensquot;. Ook bij hem de meer voluntaristische beschou-
wing der gevoelens.

Herman Bavinck in zijn „Beginselen der psychologie,quot; vereenigde
eveneens tegenover het kenvermogen, in het begeervermogen aandoe-
ningen en hartstochten, begeeren en wil.

Doch niet alleen de Thomistische Roomschkatholicke psychologie,
en de Gereformeerde psychologie, ook William MacDougall geeft in
zijn inleiding tot de sociale psychologie®), uitgaande van het instinct-
leven van den mensch, aan zijn gevoelspsychologie een voluntaristische
wending.

In de verschillende primaire instincten steken ook de primaire gemoeds-
bewegingen: vrees, tegenzin, verwondering, toorn, deemoed, trotsch,
liefde.

Op den grondslag der eenvoudige gevoelens verheffen zich de meer
complexe, als verbindingen van meerdere eenvoudige tezamen met lust
en onlust, enz. ö)

Van Ginneken [366] Gelaat, gebaar en klankexpressie, blz. 126 en 127.

Zie vanvhem Mercier [759], Les origines de la psychologie contemporaine
en [760], Psychologie.

Geyser [360], Lehrbuch der allgemeinen Psychologie.

Bavinck [47], Beginselen der psychologie.

MacDougall [699], An introduction to social psychologie.

—nbsp;[702], Instinct and emotion.

—nbsp;[700], An outline of psychology.

®) Zou ik persoonlijk het gevoel moeten^ definieeren, dan vraag ik mij af,
of de begrenzing ervan wellicht gezocht moet worden in de volgende richtingen:
het gevoel een eigensoortig niet herleidbaar psycho-physisch laatste gegeven,
inhaerent aan de kern onzer psycho-physische persoonlijkheid, en tegelijk met deze
gegeven; dat in onafgebroken functie evenals het evenwichtszintuig, een integree-
rende, oriënteerende, niettemin stelligen, arbeid verricht, waardoor de somato-
psyche, al dan niet bewust, zich oriënteert in de lust-onlust dimensie (in welk
functioneerend geheel componenten van de orgaangewaarwordingen en de zin-

7

sthenisch - asthenisch (exciteeVendquot;- deprimeerend; positief - negatief):

nffnnbsp;gevoel zich absoluut van binnen

afspeelt, dan wel of het een onmiddellijke relatie heeft naar biten) •
ken- en wilgevoelens (passief — actief).

Verder is hierin verwerkt \'t verschil der intensiteiten gaande van 1 tot 5
Alle stijgen langzaam tot een maximum van uitingsbeweginqen bi den
vierden graad, hier in den stompen hoek (4a) geteekend; wordt het iSerliik

eÄtÄ tVZlL\'-nbsp;—^ - sÄmS

gemoeds even (op de kruisjeslijn, rechts), de eigenlijke gemoedsbe4aiSr
wier motieven bovenzinnelijk zijn en dus voortkomen uit het hoogeTbeaeS:
vermogen, maar hieruit redundeeren op de respectievelijk overeenstem^

zinnelijke neigingen en hunne uitingsbewegingen, en b de evenwichtige
inwerking van beide in ons gevoel (op de egale lijn in het midden), de
gevoelens, die uit een evenwicht van zinnelijk en hooger zelfbewustzijn
bestaan, maar toch steeds naar aanleiding van zinnelijke objecten.

6. Als eerste gevoelsdimensie besluit van Ginneken-
tot: lijden en vreugde;
als tweede tot: zwakheid en kracht,
of: slapheid en spanning;
als derde tot: liefde en haat,

of: begeerte en afschuw;
als vierde tot: hoogachting en geringschatting,
of: deemoed en hoogmoed.
Zwakheidsbewustzijn lt;gt; krachtsgevoel. Confer voor schema en ver-
KidrinQi

128^-quot;klankexpressie blz. 126—127 en

Ten slotte zijn er ook in Wilhelm Wundts engere gevoelensleer
voluntaristische tendenzcn, afgezien van het feit, dat Wundts psychologie
als geheel voluntaristisch is georiënteerd. Wilsproces en affektvcrioop
zijn voor hem zelfs indentieke zielegebeurtenissen. De gevoelens zijn niet
alleen subjectieve reacties van het bewustzijn op zijn belevingen, maar
daarin ook reacties der appercepticj van die ondeelbare, enkelvoudige
functie, die door remming der overige op wisselende wijze nu eens dezen
dan weer dien enkelen psychischen inhoud tot bijzondere helderheid

tuiggewaarwordingen een belangrijke rol spelen), daarbij o.m. van de afferente
banen van de sympathico-endokrine systemen gebruik makend om langs de effe-
rente banen, bij zelfverraad, zich ten eigen nutte te vermaterialiseeren in de
functies van endokrine klieren, sympathisch zenuwstelsel en relatiesscheppend
cerebro-spinaal zenuwstelsel.

Antagonistische innervatie van het sympathische systeem en van het
parasympathische systeem.