\\ •* *⁴ ■.

. ■*gt; gt; \'■gt;

\'■^.V \'v \'«lt;■ •

h\'.\' ■^v ^-y

! ■ t *« . ^

\' V :■

•w ^ gt;. * ,

*- .\'A V\' •

quot; \'V i ^ lt; - . , lt;■ quot; ^V

V , , ^ l., •*

,. /V -

t r.-; _%

■* . \\ »*r - \' -

^ . \\f **..

^ ¹ •:■

! amp; l*quot;quot;

m\' Jf p\'

* . J\' \'

lt; ^

■-, ft*

^ ** .^sr^

I ; • ■

\'

NIEUWSTE EN BEUNCRIJBIE WERKEN VAN

GREGrOR SAMAROW;

HOOGTEN EN LAAGTEN. Eerste Af deeling (Val en Opkomst), 2 din...............f 5.10

IDEM, Tweede Af dee ling (Goud en Bloed), 4 dn. - 12.50

IDEM, Derde Af deeling (Verzoening en Zegen), 3 dln........................10.50

Dit werk bevat een even boeiend als getrouw tafereel van den tegenwoordigen maatschappelijken en socialen toestand van Duilschland en geheel Europa. Verschillende tot hiertoe geheel onbekende geschiedkundige bijzonderheden heeft de schrijver (door zijn exceptioneele positie hiertoe in staat gesteld) medegedeeld en voor de toekomst menig helder licht ontstoken. Vooral voor ons land en zijne betrekking tot Duitschland is het van hoog gewicht; niemand, die een ernstigen blik in de hedendaagsche maatschappij wil slaan, mag het onbekend blijven. Daar het werk ihans geheel compleet is, zal het gewis in ieder Leesgezelschap worden opgenomen.

SAMAROW, RIDDER OF DAME? Eene episode uit het fransdie hofleven onder Lodewijk XV. Met een bericht over den Ridder n\'EoN de Beaumont [naar Prof Th. J[okissen].............. /quot;2.40

IDEM, HET REGIMENT VAN DEN KROONPRINS , 2 dln................• . . . - 5.20

Eene belangrijke episode uit het leven van den jeugdigen kroonprins (den later zoo heroemd geworden Frederik H) is het onderwerp van dit verhaal. Het boeit van het begin tot het eind, zoowel door zijn romantische voorstelling, ais den geschiedkundigen ondergrond.

Overdruk uit het BOTTEKDAMSCHE NIEUWSBLAD van 7 Maart 1881.

K. FRENZEL, VROUW VENUS. Roman uil de heden-daagsche Kunstwereld. Uit het Duitsch door J. V. Hendriks {Deventer, A. Ter Gunne, 1881) .... ƒ 2.60

Een der jongste romans van den welbekenden Duitschen romancier Karei Frenzel, Vrouw Vems, kwam zooeven bij den Heer A. Ter Gunne te Deventer van de pers in een zeer goede vertaling van J. V. Hendriks. Het verhaal trekt reeds aan door de gemakkelijkheid der inleiding, en slechts weinige bladzijden heeft men doorlezen of men leeft mee in den kring der gansch niet alledaagsche persoonlijkheden, waarmede de schrijver u in kennis brengt. Er zit leven en heweging in dit boeiend, meeslepend verhaal, maar wat meer is, er zit diepte van gedachte in, zooals er moet gezeten hebben in de schilderij, waaraan het boek zijn naam en de schrijver zijn stof ontleent.

J. VAN DE WALL, OP EEN HELLEND VLAK. Uit het II oog duitsch {Deventer, A. Ter Gunne, 1881), 2 dln........................./ 5.50

Niet minder onderhoudend is een roman, die ons dezelfde uitgever toezond, getiteld: Op een hellend vlak, door Joh. van Dewall, een schrijver, wiens naam ons minder bekend is dan die van bovengenoemde, doch dien wij gaarne nader en meer zullen leeren kennen. Eene prinses die liefde gevoelt voor een kamerheer, welke haar verraadt, waarlijk men kan zich moeielijk een hellender vlak voorstellen dan dat, waarop beiden zich bevinden. Beide hooggeplaatste personen, een schilder die het portret der prinses vervaardigt, diens geliefde en een huisvriend zijn de hoofdpersonen waarom zich dit boeiend verhaal weeft.

[Men zie verder de Recensies in de Portefeuille, Vaderland, Nieuws van den dag, Handelsblad enz. enz.]

GEDENKSCHRIFTEN

VAN

MEVROUW DE REMITS AT.

Overdruk uit het ROTTERDAMSCHE NIEUWSBLAD van 7 Maart 1881.

K. FRENZEL, VROUW VENUS. Roman uit de heden-daagsche Kunstwereld. Uit het Duitsch dooi\' J. V. Hendriks {Deventer, A. Ter Gunne, 1881) .... ƒ 2.60

Een der jongste romans van den welbekenden Duitschen romancier Karei Frenzel, Vrouw Venus, kwam zooeven bij den Heer A. Ter Gunne te Deventer van de pers in een zeer goede vertaling van J. V. Hendriks. Het verhaal trekt reeds aan door de gemakkelijkheid der inleiding, en slechts weinige bladzijden heeft men doorlezen of men leeft mee in den kring der gansch niet alledaagsche persoonlijkheden, waarmede de schrijver u in kennis brengt. Er zit leven en beweging in dit boeiend, meeslepend verhaal, maar wat meer is, er zit diepte van gedachte in, zooals er moet gezeten hebben in de schilderij, waaraan het boek zijn naam en de schrijver zijn stof ontleent.

J. VAN DE WALL, OP EEN HELLEND VLAK. Uit het Hoogduitsch {Deventer, A. Ter Gunne, 1881), 2 dln.........................ƒ 5.50

Niet minder onderhoudend is een roman , die ons dezelfde uitgever toezond, getiteld; Op een hellend vlak, door Joh. van Dewall, een schrijver, wiens naam ons minder bekend is dan die van bovengenoemde, doch dien wij gaarne nader en meer zullen leeren kennen. Eene prinses die liefde gevoelt voor een kamerheer, welke haar verraadt, waarlijk men kan zich moeielijk een hellender vlak voorstellen dan dat, waarop beiden zich bevinden. Beide hooggeplaatste personen, een schilder die het portret der prinses vervaardigt, diens geliefde en een huisvriend zijn de hoofdpersonen waarom zich dit boeiend verhaal weeft.

[Men zie verder de Recensies in de Portefeuille, Vaderland, Nieuws van den dag, Handelsblad enz. enz.]

GEDENKSCHRIFTEN

VAN

MEVROUW DE RÉMUSAT.

i.

GEDENKSCHRIFTEN

VAN

MEVROUW DE RÉMUSAT,

TIJDENS HAAR VERBLIJF AAN HET HOF VAN NAPOLEON I,

UITGEGEVEN DOOR

PAUL DE RÉMUSAT

MD VAN DEN SENAAT.

UIT HET FRANSCH.

€fröfc jUecl.

--------

DEVENTER, A. TER GTJNNE. 4 8 81.

EEN WOORD VOORAF.

Ofschoon natuurlijk de Gedenkschriften van een of ander hoog geplaatst persoon altijd juist ook persoonlijke indrukken meêdeelen en dus geene eigenlijk gezegde geschiedenis zijn, dragen zij toch in geen geringe mate bij tot de rechte waardeering en beoordeeling der in de geschiedenis op den voorgrond tredende menschen en zaken.

«

De Gedenkschriften van Mevrouw de Rémusat doen dat werkelijk. Er is zoo veel geschreven over Napoleon I en zjjn hof, dat men haast een nieuw werk over dat onderwerp overbodig zou kunnen noemen.

Maar Mevrouw de Kémusat, eene ernstige, degelijke vrouw, die de beste jaren van haar leven aan dat hof heeft doorgebracht, levert in hare Gedenkschriften, wat men nog niet had, deelt bijzonderheden meê, die men niet wist, en leidt de beoordeeling der geschiedenis van het napoleontische tijdvak op een geheel anderen weg, als tot hiertoe is bewandeld.

Daarom heeft haar werk, dat in Frankrijk grooten opgang maakte, en dat al spoedig in Duitschland met belangstelling werd ontvangen, eene hooge geschiedkundige waarde voor de kennis van de belangrijke eerste jaren onzer eeuw, en al is er van het geslacht der Napoleons weinig overgebleven, na den roemloozen dood

EEN WOORD VOOllAr.

vau den zoon van Napoleon III in Zoeloeland; al sterft dus de legende langzamerhand weg, de geschiedenis van dat merkwaardig geslacht houdt hare groote en waarschuwende beteekenis.

De vertaling dezer levendige en onderhoudende Gedenkschriften zal dus aan het Nederlandsche publiek welkom zijn. ïe meer, omdat de wijze, waarop de schrijfster hare taak verrichtte, iets zoo aantrekkelijks heeft, dat zelfs de gewone romanlezer zich in zulk een geschiedenis vinden kan, en onwillekeurig haar lief doet krijgen, die, met even edelen als onbevangen geest, personen en zaken beoordeelt, waarmee haar kort, doch belangwekkend leven haar in aanraking bracht.

Moge die verwachting niet worden teleurgesteld.

DE VERTALER.

INLEIDING.

i.

/

Met opdraclit om die later uit te geven heeft mijn vader mij de gedenkschriften nagelaten van mijne grootmoeder , dame du palais van de keizerin Jozefiae. Om hunne belangrijkheid voor de geschiedenis der eerste jaren dezer eeuw hechtte hij aan die gedenkschriften eene hooge waarde. Telkens bad hij zelf plan, tot de uitgaaf er van over te gaan, maar werd daarvan terug gehouden, of door overdrukke werkzaamheden, of ook, en dat vooral niet minder, door zekere aarzeling. De hoofdoorzaak, waarom dit geschrift, dat zulke belangrijke herinneringen bevat uit een nog zoo kort verleden en toch zoo slecht begrepen tijdperk der geschiedenis, zoo laat onder de oogen van het publiek werd gebracht, was wel voornamelijk,, dat het tijdperk nog zoo versch in het geheugen lag en dat een groot gedeelte van de personen, die er in voorkomen , nog leefden. Kan ook de schrijfster niet worden beschuldigd van eene stelselmatige veroordeeling, zij zegt toch over personen en zaken rondweg en vrjjuit, wat zij denkt. Men heeft tegenover de levenden en zelfs tegenover de kinderen der dooden verplichtingen, waar kémusat , Gedenksohriften, i, 1

INLEIDING.

de geschiedenis geen rekening mee houdt. Intusschen zijn er vele jaren verloopen en elk jaar verminderde de oorzaak der terughouding in kracht. Omstreeks 1848 had mijn vader het plan opgevat, tot do uitgaai over te gaan; maar juist toeu keerden de keizer en het keizerrijk terug en men bad liet boek kunnen houden voor eene vleierij van den zoon van Hortense, die er zeer in wordt gespaard, of ook misschien voor eene dadelijke beleediging van de dynastie. De omstandigbeden hadden aldus een bijzonder karakter gegeven aan een werk, dat niets verlangt te zijn als eene onpartijdige geschiedenis. Licht had men eene staatkundige bedoeling gezocht in het eenvoudig verhaal eener aanzienlijke vrouw , die op levendigen en oprechten toon meedeelt, wat zij van hot hof en het bewind heeft gezien en wat haar gevoelen is over den persoon van keizer Napoleon. Waarschijnlijk was het in elk geval, dat het werk vervolging had uitgelokt, of dat de uitgaaf was verboden. Voor zulken, wien dergelijke redenen van kieschheid niet voldoende mochten zijn, voeg ik hierbij, dat mijn vader, die zijne staatkundige meening en zijne persoonlijke gevoelens volstrekt niet verborgen hield, en die te midden der meest heldere openbaarheid leefde, toch niet dan met de uiterste voorzichtigheid in het publiek de namen noemde, van wie hem lief waren. De zachtste gestrengheid, de lichtste blaam was hem, tegenover zulke namen, onver-dragelijk. Voor zijn moeder en zijn zoon was hij schroomvallig. Zijn moeder leefde in zijn hart, zijn leven lang. Aan haar dankte hij, in zijne gedachten, èn den gelukkigen tijd zijner jeugd , èn de verdiensten, waarop hij in latere jaren aanspraak mocht maken. In geest en gemoed voelde hij zich aan haar verbonden, zoo door verwantschap van denkbeelden als door een echt kinderlijke liefde. Hare herinnering, hare, gevoelens, hare brieven

INL1SIUING.

namen eene plaats in in zijn leven, als maar door weinige menschen werd vermoed, want hij sprak zelden over haar; misschien, omdat bij gedurig aan haar dacht en bang was bij een ander niet die ingenomenheid te ontmoeten , waar hij zelf vol van was. Wie kont ze niet, die bijna geweldige hartstocht, die ons levenslang vervult voor een wezen , dat niet meer is, waar men zich telkens in zijn gedachten meé bezig houdt, dat men elk oogenblik ondervraagt, waar men onwillekeurig de raadgeving nog van hoort in zijn ziel, dat zich mengt in al de kleine en groote dingen, die in het leven voorkomen, in al onze persoonlijke of publieke handelingen en waar uien toch niet over spreekt met anderen, zelfs niet met zijn beste vrienden, terwijl men den naam niet dan met zekere onrust of angstvalligheid hoort uitspreken? Het is werkelijk een zeldzaamheid, dat de lof door vriendenmond gesproken, of door vreemden uitgebracht, dat gevoel van onrust geheel weet te verdringen.

Indien een natuurlijk kieschheidsgevoel de spoedige openbaarmaking dezer gedenkschriften tegen hield, zij mocht toch niet te lang worden uitgesteld. Als er niets meer over is van de meegedeelde feiten, van de ondervonden gewaarwordingen, van de nog levende getuigen kan de uitgaaf achterwege worden gelaten. Voor de beoordeeling van de juistheid, althans van de oprechtheid der mededeelingen, is het goed, dat anderer familieherinneringen die op de weegschaal leggen en dat das het lezend geslacht onmiddellijk afstamt van do personen, die er in beschreven worden. De tijd van het verhaal moet nog niet in zijn geheel tot de geschiedenis be-hooren. Zoo is bet nu nog. De groote naam van Napoleon is nog in de partijtwisten gemengd en het is niet onbelangrijk , eene nieuwe beschouwing van die schitterende schim onder de oogen van het publiek te brengen.

1*

INLEIDING.

Schoon er een tal van gedenkscliriften bestaan uit het keizerlijke tijdvak, nooit is men uitvoerig en onafhankelijk ingedrongen in het inwendige leven van liet paleis en dat had zgn goede redenep. De ambtenaren of de hovelingen van het hof van Bonaparte waren er weinig op gesteld, met eenvoudige oprechtheid, al de ellende te ontsluieren, waar zij rueê de getuigen van waren geweest. Do meesten, na de restauratie legitimist geworden, voelden zich eenigszins vernederd, dat zij den overweldiger hadden gediend, vooral in zulke betrekkingen, die in veler oog alleen geadeld worden door de erfelijke waardigheid van hem, die ze uitdeelt. Huune kinderen zouden tegen de openbaarniakiDg van zulke gedenkschriften, indien zij die al hadden nagelaten, hebben opgezien. Misschien zou men moeielijk een kleinzoon vinden, dio tegenover zulk eene uitgftve op vrijer standpunt stond dan de schrijver van deze regelen. Het talent der schrijfster en het nut, dat haar boek kan stichten , gelden mij veel meer dan het verschil van gevoelen tusschen mijne grootmoeder en hare afstammelingen. Het leven van mjjn vader, zijn geëerde naam en de staatkundige meeningen, die hij mij als een kostbaar erfstuk heeft nagelaten, ontslaan mij van de mededeeling, in hoe ver en waarom ik op een ander standpunt sta, als de schrijfster dezer gedenkschriften. Bij eeno opmerkzame lezing zal men juist in dit boek reeds de sporen aantreffen van die liberale gezindheid, die mijue grootouders moest bezielen in de eerste dagen der restauratie en die zich in hun zoon even edel als schoon ontwikkelde. Het was reeds bijua liberaal, als men tegen het einde der voorgaande eeuw niet deelde in den haat tegen de beginselen dei-staatkundige vrijheid, waaraan door velen al de misdaden der groote revolutie werden toegeschreven, als men, niettegenstaande veel dankbaarheid en oprechte bewon-

INLEIDING.

(lering, vrij durfde oordeeleu over de gebreken van deu keizer en de ellende van liet despotisme.

Wjj hebben die lofwaardige onpartgdiglieid, die in de tijdgenooten van den grooten keizer zoo zeldzaam was, zelfs in onze dagen niet aangetroffen bij de dienaren van een souverein, die toch vrij wat minder indruk maakte op zijne omgeving. Thans is zij gemakkelijker. De omstandigheden hebben geheel Frankrijk in staat gesteld, alles op zijn waarde te schatten en met billijkheid te beoor-deelen. Meer dan eens hebben wij een zekere veranderlijkheid opgemerkt in de beschouwing der eerste jaren dezer eeuw. Men behoeft nog niet oud te zijn, om den tjjd te hebben gekend, waarin de legende van het keizerrijk zelfs bij zijn vijanden in eer werd gehouden, waarin men den keizer kon bewonderen zonder gevaar, waarin de kinderen geloofden aan een keizer, grootsch en goedhartig tegelijk, ongeveer als le bon Dieu van Béranger, die in zijn liederen en oden beiden heeft bezongen en verheerlijkt. De meest ernstige tegenstanders van het despotisme, dezelfden, die later aan de vervolgingen van het tweede keizerrijk waren blootgesteld , voerden zonder aarzeling het stoffelijk overblijfsel van Napoleon den Groote naar Frankrijk terug; zijne asch als men zei, aldus een antieke kleur gevende aan een zeer moderne plechtigheid. Later heeft de ervaring in het tweede keizerrijk opgedaan zelfs hun, die bij staatkundige geschillen volkomen bedaard weten te blijven, de oogen voor het eerste keizerrijk geopend. De rampen door Napoleon III in 1870 . over Frankrijk gebracht, hebben er luid van gesproken, dat de eerste keizer mot dit noodlottig werk een begin had gemaakt, en het scheelt niet veel, of een algeraeeue verwensching volgt, waar do naam wordt uitgesproken van Bonaparte, die vroeger niet dan met de meest eerbiedige geestdrift werd genoemd. Zoo wisselt het oordeel

INI, li I DING.

der volken! Intusscben mag men gerust beweren , dat de reclitvaardigheid vau het tegenwoordige Frankrijk meer kans beeft de ware te zijn, dan in de dagen , toen zij te rade ging met de behoefte aan rust of den afkeer van de vrijheid en al bijzonder gelukkig was, wanneer zij zich alleen liet beheerschen door den hartstocht voor militaire glorie. Wat hebben zich , in de jaren van bloei en verval, verschillende meeningen tusschen beide uitersten bewogen! Men zal begrijpen, naar ik meen, dat de schrijfster dezer gedenkschriften, die op jeugdigen leeftijd aan bet hof verscheen, in het geheel geen eigen standpunt bad ingenomen tegenover de vraagstukken , die de menigte in spanning hielden en houden, en die generaal Bonaparte meende te hebben opgelost. Men zal begrijpen dat bare meeningen langzamerhand zijn ontstaan en gevestigd, even als die van Frankrijk zelf, dat eigenlijk ook nog jong was. Zij is in geestdrift ontstoken geweest voor het genie, daarna heeft zij de zaken van een meer kalm standpunt leeren beschouwen, zoowel ten gevolge van verschillende gebeurtenissen, als van de aanraking met personen en karakters. Meer dan een van onze tijdgenooten zal in deze gedenkschriften de verklaring vinden voor het gedrag of de geestgesteldheid van een zijner voorouders, wier bonapartisme of liberalisme op verschillende tijden hem onverklaarbaar waren. Men zal er tevens, en dat is zeker niet de geringste verdienste, de sporen in aantreffes van een onmiskenbaar talent, dat zich, bij den zoon van de schrijfster, zoo rijk en schoon wist te ontwikkelen.

Een korte beschrijviog van het leven mijner grootmoeder , of althans van den tijd, die kort voorafging aan hare komst ten hove, is noodzakelijk, om de gevoelens te leeren kennen , waarmee zij er verscheen. Mijn vader heeft meer dan eens het plan gehad , een volledige levens-

INLEIDING.

beschrijving van zijne ouders te geven en is daar ook mee begonnen. Voltooid heeft hij haar niet, maar een tal van eigenhandige aanteekeningen over zijne omgeving, over de richtiog, die hij op jeugdigen leeftijd volgde, over de personen, met wie hij in aanraking was gekomen, stellen mij in staat, eeue nauwkeurige beschrijving te geven van de jeugd mijner grootmoeder, van het gevoel , dat haar bezielde , toen zjj aan het hof kwam en van de omstandigheden, die haar hebben genoopt, hare gedenkschriften op te stellen.

II.

Claire Elisabeth Jeanne Gravier de Vergennes, geboren 5 Januari 1780, was de dochter van Charles Gravier de Vergennes, raadsheer in het parlement van Bourgogne, later intendant van Auch en eindelijk direkteur der belastingen. Mijn overgrootvader was dus niet de minister, die onder den naam van den graaf de Vergennes bekend is geworden, zooals in sommige biografieën wordt beweerd. Deze minister had een anderen broeder, de markies genaamd , de eerste, naar ik meen , van de familie , die ooit dien titel droeg, en die de administratieve loopbaan had vaarwel gezegd, om in de diplomatieke over te gaan. In 1777, toen de verdragen tusschen de helvetische republiek en Frankrijk aan herziening werden onderworpen, was hij gezant in Zwitserland. Later kreeg hij den titel van ambassadeur. Zijn zoon, Charles Gravier de Vergennes, geboren te Lyon in 1751 , trouwde met Adelaide Fran^ise de Bastard, geboren uit een gaskonsch geslacht, waarvan zich een tak bad gevestigd te Toulouse, wiens leden zich bij de balie, do magistratuur

IN LEIPING.

en het onderwijs in de rechten een goeden naam hadden gemaakt. Haar vader, Dominique de Bastard, geboortig van Lafitte, was lid van het parlement. De echtgenoot van zijn dochter, de heer de Vergennes, droeg, volgens de gewoonte van het oude regime, als behoorende tot de rechterlijke macht, geen titel. Hij was, naar men zei, een zeer gewoon man, die, zonder bijzonder kiesch te zjjn in de keus zijner vermaken, overigens een goed ambtenaar was met gezond verstand, behoorende tot de school vau de heerea de Trudaine.

Mevrouw de Vergennes was eene geestige, oorspron-kelgke en goede persooulijkheid. Mijn vader sprak dikwijls over haar. Zooals dat meer gaat tusschen kleinzoons en grootmoeders, stond hij met haar op zeer vertrouwelijkcn voet. In zijn eigene gemakkelijke, spotzieke en toch welwillende opgeruimdheid vond hij haar beeld terug, even als in zijne gewoonte, om met zuiver gehoor en verwonderlijk geheugen de liedjes en koepletten van de vaudevilles na te zingen, zooals zjjn grootmoeder dat deed met de refreinen van het oude regime. Zij deelde in de gevoelens van haar tgd , was een beetje wijsgeerig, zonder bepaald ongeloovig te zijn en voelde een weinig afkeer van het hof, met een bijzondere en eerbiedige gehechtheid aan Lodewijk XVI. Haar vroolijke, levendige, bepaalde en vrije geest was zeer ontwikkeld, haar onderhoud pikant en nu en dan, naar de mode van dien tijd, eenigszins gewaagd. Desniettemin gaf zij aan hare dochters Claire en Alix eene strenge en nog al eenzame opvoeding. Het gebruik bracht mee, dat de kinderen weinig in aanraking kwamen met hunne ouders. De beide zusters leefden bijna afgezonderd in een kamer zonder vuur, onder de hoede eener gouvernante, die haar vooral onderwijs gaf in de minder ernstige kunsten van muziek, teekenen en daas. Zelden werden zij meegenomen naar den schouw-

INtililülNG.

burg, nu en dan naar de opera, van tjjd tot tijd naar een bal.

De heer de Vergennes had de revolutie noch voorzien, \'noch gewenscht, toch was hij , bij hare verschijning, niet ontevreden en niet uit het veld geslagen. Zijn vrienden en hij zelf maakten deel uit van die bourgeoisie, die haar roem vond in de waarneming der openbare betrekkingen, en die de kern des volks, haast het eigenlijke volk , uitmaakte. Vandaar dat hij zich niet misplaatst vond onder hen, die men de kiezers van 89 noemde. Daarenboven werd hij chef van eon bataillon van de nationale garde en lid van den gemeenteraad. De heer Lafayette, wiens kleinzoon veertig jaren later met zijn kleindochter in het huwelijk trad , de heer Royer-Collard , dien deze kleinzoon bij de Fransche akademie zou vervangen, beschouwden hem als een hunner geestverwanten. Zijn staatkundige richting volgde meer den tweede dan den eerste dezer staatslieden en de revolutie ging hom spoedig veel te ver. Toch dacht hij er niet aan , het laud te verlaten. Zijn vaderlandsliefde , zoowel als zijn gehechtheid aan Lodewijk XYI noopten hem om te blijven. Vandaar dat hij in 1793 het lot niet kon ontgaan, dat de mannen van zijn stand en richting bedreigde. Door de administratie van het departement Saone et Loire, die te geljjk beslag op zijn goederen lei, valsch beschuldigd van emigratie, werd hij gevangen genomen te Parijs in de rue St. Eustaehe, waar hij sinds 1788 woonde. Die hem gevangen namen hadden van het comité voor de algemeene veiligheid alleen orde ontvangen om den vader te vatten, maar zjj maakten zich te gelijk meester van den zoon , wijl die met zijn vader zamenleefde. Beiden stierven op het schavot 6 Tber-midor van het Tweede jaar (24 Juli 1793) drie dagen voor den val van Eobespierre.

Toen de heer de Vergennes stierf liet hij zijn vrouw

10 INLEIDING.

eu twee dochters in treurige verlatenheid en in bekrompen geldelijke omstandigheden achter. Kort voor zijn dood had hij zjjne vaste goederen verkocht in Bourgogne en de natie had beslag gelegd op de opbrengst. Toch liet hij haar een beschermer na, wel geen man van veel invloed, maar van goeden wil. In de eerste maanden van de revolutie had hij kennis gemaakt met een jong mensch , wiens familie vroeger nog al iets had beteekend op het gebied van den handel en het bestuur van Marseille , zoodat de kinderen een plaats vonden bij de administratie en het leger en dus onder de gepriviligieerden behoorden. Deze jonge man, August Laurent de Eémusat, was geboren te Valensoles in Provence, 28 Augustus 1762. Na te Juilly, een college te Parijs, uitstekend goed te hebben gestudeerd, was hij op twintigjarigen leeftijd benoemd tot advokaat generaal bij het hof van Provence. Mijn vader heeft het portret van dien jongen man, zijn komst te Parijs en zijn leven aldaar uitvoerig geschetst en daar blykt beter uit, dan ik het kan zeggen, hoe het kwam, dat de heer de liemusat liefde opvatte voor en trouwde met mejuffrouw Claire de Ver-gennes.

De gezelschapskringen te Aix, een stad, waar veel adel woonde en een parlement zijn zetel had, waren zeer schit- quot; terend. Mijn vader had er een drukke conversatie. Hij had een bevallig figuur, was geestig, vroolijk, had beschaafde manieren en een uitstekenden toon. Het ging er hem zoo goed, als het een mensch op zijn jaren kan gaan. Hij verzuimde echter zijn werk, dat hij lief had, nooit en trouwde in 1783 met mejuffrouw de Sannes, dochter van zijn procureur generaal. Dit huwelijk was van korten duur. Er werd een dochtertje uit geboren, dat bij de geboorte stierf, terwijl de moeder spoedig volgde.

»De revolutie brak los. De hoven werden opgeheven.

1NLK1 UING

Nntuurlijk was de regeling dier opbéffing vrij ingewikkeld en het hof van Provence zond te dier zake eene commissie naar Parijs. Mijn vader maakte deel van die commissie uit. Bij die gelegenheid kwam hij in aanraking met den heer Mirabeau, afgevaardigde van Aix, en niettegenstaande hij het in menig opzicht niet met hem eens was, deed toch zijne, wel eenigszins winderige, beleefdheid hem aangenaam aan. Nooit heeft hij verhaald , hoe hij te Parijs leefde. Zoo weet ik ook niet, door welk toeval hij in kennis kwam met mijn grootvader Vergennes. Eenzaam en onbekend te Parijs doorleefde hij er, zonder persoonlijk gevaar, de kwade revolutiejaren. Onderlinge omgang bestond er weinig of niet. Vandaar dat zijn komst aan het huis van mijne grootmoeder, mevrouw de Vergennes haar, te midden van hare onrust en later van de rampen, die baar troffen, te welkomer was. Meermalen heeft hij mij verteld, dat mijn grootvader niet zoo bijzonder veel beteekende, maar dat hij mijne grootmoeder op hoogen prijs stelde, gelijk zij van haar kant zeer met hem ingenomen was. Zij was een wijze, verstandige, bedaarde vrouw, zonder illusies en zonder vooroordeelen. Wat overdreven of gemaakt was was haar onuitstaanbaar , maar vol waardeering voor werkelijk goede eigenschappen en edele gevoelens werd zij , door haar helderen, kalmen en ietwat spotzieken geest bewaard voor alles, wat onvoorzichtig en onzedelijk was. Nooit liet haar geest zich meeslepen door haar hart en terwjjl zij meer dan eens gebukt ging onder een zekere veronachtzaming van de zijde van haar man , boven wien zij ver verheven was , had zij, tegen veler gewoonte, als stelregel aangenomen , dat, bij het aangaan van een huwelijk, wederkeerige neiging den doorslag moest geven.

»Toen na den dood van mijn grootvader het verblijf le Parijs aan de lieden van adellijke geboorte werd ver-

INLEIDING.

boden, verhuisde zij met hare twee dochters naar Saint Gratiën in de vallei van Montmorency en stond mijn vader toe, haar te volgen. Zijne tegenwoordigheid was voor de drie ongelukkigen een weldaad. Mijn vader had een gemakkelijk humeur, een goed karakter eu was daarbij vol kleine oplettendheden voor wie hem lief waren. Hij hield van het kalme, huiselgk leven op het land, zijn heldere geest was een rijke bron van ontwikkeling voor den kleinen, beschaafden kring, waarin de opvoeding der twee meisjes werd voltooid. Ik houd het voor onmogelijk , dat mijne grootmoeder niet had zien aankomen, wat er gebeurde, ook al stond er in het hart van hare dochter voor haar nog niets te lezen. Zeker is het, dat mgne moeder, al was zij toen nog een kind, ernstiger was dan men van haar leeftijd kon verwachten. Haar gevoelig hart en levendige verbeelding, de afzondering, waarin men leefde de dagelijksche omgeving, het leed, dat er gedragen was, dat alles met elkander werkte zamen, om haar eene genegenheid voor mijn vader in te boezemen, die al spoedig bleek duurzaam en standvastig te zullen zijn. Ik geloof, dat er weinig vrouwen leven, in wie een echt zedelijk gevoel met een romaneske gevoeligheid nauwer gepaard gingen, dan in mijne moeder.

Zij was niet groot, maar goed geëvenredigd en wel gemaakt. Zij zag er frisch en gevuld uit, zoodat zjj zelfs aanleg toonde, om al te gezet te worden. Hare oogen waren schoon en vol uitdrukkiug, donker als haar haar, de trekken van haar gelaat regelmatig, doch ee:a weinig te scherp geteekend. Daar lag in de uitdrukking van dat gelaat iets ernstigs, haast ontzagwekkends, schoon haar verstandige en vriendelijke blik de ernstige deftigheid op bevallige wijs temperde. Haar fijn, ontwikkeld verstand had iets mannelijks, dat in toom werd gehouden door de groote \'levendigheid barer verbeelding. Zij

INLEIDING.

had, bij een vluggen geest van opmerking, een helder oordeel en was in haar manieren en in haar geheele uitdrukking volkomen natuurlijk, schoon de verhevenheid harer denkbeelden telkens aan het licht kwam. Door en door verstandig , stond zij toch soms wel wat stijf op haar stuk, Ofschoon jeugdig van jaren was zij niet vroolijk. Men zou haar onwillekeurig voor pedant hebben gehouden, omdat zjj zoo ernstig was, voor gemaakt, omdat zij weinig zei en zich daarbij onverschillig toonde ten aanzien van een tal kleinigheden in het dagelijksche leven. Tegenover hare moeder, wier vroolijk humeur haar somtijds ver genoeg ging, en haren man, in wiens eenvoudige manier van zijn zij zich uitnemend wist te schikken , was zij altijd lief en hartelijk. Haar opgeruimdheid ontwikkelde zich, zou men zeggen, met de jaren. In hare jeugd stil en weinig deelende in de vroolijkheld van anderen , kreeg zij, ouder wordende , hoe langer hoe meer gelijkenis met hare moeder. Ik geloof, dat zjj, indien zij lang genoeg had geleefd om eindelijk een aangenaam huwelijksleven om zich hesn te hebben, gelijk ik thans geniet, de vroolijkste van ons allen zou zijn geworden.quot;

Mijn vader schreef dit in 1857 te Lafitte, waar hij al degenen, die hij lief had, vroolijk en gelukkig om zich heen zag Overigens liep hij, met dit schrijven, haast den tijd vooruit, want hij spreekt over zijn moeder als over eene vrouw, terwijl zij nog een jongmeisje was. Claire de Vergeanes toch was zeker nog zeer jong, toon zjj, in het begin van 1790, op haar zestiende jaar, in het huwelijk trad.

Mijn grootvader en grootmoeder , of liever de heer en mevrouw de Réinusat — want als ik steeds de familiebetrekking blijf noemen, zou de lezer gevaar loopen, in de war te raken — woonden eerst te Parijs en toen te Saint Gratiën in een zeer eenvoudige, landelijke woning.

INLEIDING.

De omstreken waren daar hoogst aangenaam, zoowel om de schoonheid van het landschap , als om de prettige buren. Do naaste en liefste buren waren de bewoners van San-nois, met wie mevrouw do Vei\'genues veel had omgegaan. De confessions van Jean Jacques Rousseau, do Gedenkschriften van mevrouw d\'Epinay en vele andere aantee-keningen uit de vorige eeuw hebben over deze omstreken eu personen het een en ander gezegd. Mevrouw d\'Hou-detot (Sophie de Lalive) had de omwenteliug rustig doorleefd op haar buiten, waar zij op haar ouden dag den heer d\'Houdetot verzoende met do Saint Lambert, ofschoon de eert;te reden genoeg had, om niet naar den laatste in ziju huiselijke omgeving te verlangen. De band, die haar jarenlang en openlijk genoeg aan den heer de Saint Lambert verbond , deed onwillekeurig terug_ deuken aan de gewoonten en gebruiken van het oude régime. De beide families, die door een tuindeftr bij elkander kwamen , zagen elkander bijna eiken dag. Intusschen waren te Parijs de tijden veiliger en rustiger geworden en mijnbeer de Rémusat begon verlangend uit te zien naar een werkzamer leven, vooral ook, omdat de geldelijke toestand , na de inbeslagneming der gelden van den heer de Vergennes, niet al te schitterend was. Natuurlijk begon hij er over te denken, of er ook kans bestond, een of andere openbare betrekking te verkrijgen, en zonder bij het gouvernement, of bij den heer Tailleyrand, die toen minister was van Buitenl. Zaken, bekend te zijn , gelukte het hem toch, bij dit departement, een voorloo-pige plaatsing te krijgen, waardoor hij ten minste den voet in den stijgbeugel had.

Behalve don dagelijkscheu omgang met de Sannois kwamen mijne grootouders in betrekking met mevrouw de Beauharnais, en stonden zij daarmee ook niet op dien gemeenzamen voet, toch zou die kennismaking later van

INLEIDING.

grooteu invloed op hun lot en leven \'4jn. Mevrouw de Beauharnais werd, in 1796, mevrouw Bonaparte. Toen die dame, door den alvermogenden invloed van haaiman, veel gedaan kon krijgen, wat een ander niet lukte, vroeg mevrouw de Vergennes hare medewerking ten behoeve van haar schoonzoon. Maar de eerste consul en zyne gemalin dachten er anders over. De achting, die men voor mevrouw de Vergennes koesterde, haar adellijke naam, die een zekere aanknooping had met het oude régime en tegelijk aan de nieuwere denkbeelden niet vreemd was gebleven, konden misschien den glans van den hofstaat des eersten consuls helpen verhoogen en , zonder dat iemand er eenig denkbeeld op bad, werd mijnheer de Rémusat in 1802 benoemd tot prefect van het paleis. Korten tijd daarna werd mevrouw de Rémusat gezelschapsdame van mevrouw Bonaparte, en kreeg al spoedig den titel van dame du palais.

III.

Voor den hoer en mevrouw de Rémusat was het, van hun standpunt , niet moeieUjk, vrede te hebben met deu nieuwen regeeringsvorm. Zij waren noch overdreven royalisten, noch strenge republikeinen. Zeker stond liet koningschap hun nader dan de republiek, maar hun eigenlijke koningsgezindheid was niet anders als een meewarige vereeriug voor Lodewijk XVI. De rampen, die dezen koning hadden getroffen, gaven een zekere wijding aan zijn nagedachtenis, waarom dan ook zijn persoon bij de familie de Vergennes hoog in eer stond. Maar de eigenlijke legitimiteit was toen nog niet uitge-

INLEIDING.

vonden en zij, die levendig den val van het oud régime of liever van liet oude stamhuis betreurden, achtten zich daarom nog niet verplicht, alles wat in Frankrijk buiten de Bourbons om geschiedde of gedaan werd, van nul en geene waarde te beschouwen. Men koesterde eene onbeperkte bewondering voor den jeugdigen generaal, die met glorie overdekt was teruggekeerd en met schitterenden moed de stoffelijke, zoo al niet de zedelijke orde hersteld had in een maatschappij, die toen vrij wat meer in de war was, dan toeu in latere dagen zulke ongelukkige redders voor baar opstonden. De ambtenaren hadden gemeenlijk de overtuiging, die in het oud régime volkomen op haar plaats was, dat zij alleen verantwoordelijk waren voor hetgeen zij deden en volstrekt niet voor den oorsprong of de handelingen van het gou-vernemeut. De absolute monarchie kent geen gemeenschappelijke verantwoordelijkheid. De vertegenwoordigende regeeringsvorui heeft ous op dat punt tot een beter inzicht gebracht en ieder eerlijk man weet tegenwoordig, dat tusschen al de dragers en uitvoerders van het gezag een onverbrekelijke band van verantwoordelijkheid bestaat. Men kan geen gouvernement meer dienen, in welks beginselen en algemeene staatkunde men niet deelt. Dat was , als ik zei, vroeger anders. Men leze, hoe mijn vader — vrijer dan iemand, om op dat punt gestreng te zijn en misschien zjjne kiesche s-taatkundige gevoelens voor een deel juist dankende aan de moeielijke verhouding , waarin hij zijne ouders had gekend , geplaatst als zij waren tusschen hunne eigene indrukken en hunne officieele verplichtingen •—■ hierover sprak in een brief aan den hoer Sainte-Beuve, wien hij enkele biografische bijzonderheden meêdeelde ten behoeve van een artikel voor de Revue des deux Mondes :

»Toen mijne ouders zich verbonden aan de nieuwe re-

INLEIDING. 17

geering deden zij dat niet, omdat er niets anders voor hen overschoot en zij er door den nood toe waren gedrongen , terwijl zij zwak genoeg zouden geweest zijn, naar elk middel, dat hun toestand kon verbeteren, de handen uit te strekken. Vrjj en vol vertrouwen verbonden zjj hun lot aan dat van het gouvernement. Denk u daarbij al het aangename van een ruim en niet al te vermoeiend leven, tegenover de ontberingen van vroeger, de onwillekeurige aantrekkelijkheid van het geheel nieuwerwetsche hof, eindelijk het zeldzame schouwspel van een man als den keizer, op een leeftijd , waarop deze onberispelijk, jong en nog beminnelijk was, en gij zult gemakkeljjk begrijpen, waarom mjjne ouders vrede hadden met hun betrekking in het paleis, ofschoon die overigens weinig strookte met hun smaak, hun aanleg en hun werkelijk belaug. Na verloop van een paar jaren zagen zjj wel, dat een hof altijd een hof\' is, en dat juist de dienst van een absoluut meester niet voor pleizier behoeft te worden aangerekend, al heeft die meester ook rijke en schitterende gaven. Maar dat neemt niet weg, dat mijne ouders tevreden waren. Mijne moeder vooral was zeer ingenomen met den nieuwen toestand. Zij stond op een uitstekenden voet met de keizerin, die haar altijd groote oplettendheid bewees, terwyl zij bijna de eenige vrouw was , met wie Bonaparte sprak. Mijne moeder kon in waarheid zeggen, dat zij te veel had bemind , om later niet te haten.quot;

Welk een indruk de nieuwe dame du palais van het nieuwe hof kreeg wordt ons niet meegedeeld. Men stelde weinig vertrouwen in de bescheidenheid van de post, mevrouw de Vergeunes verbrandde al de brieven van hare dochter en de briefwisseling met haar man begon eerst eenige jaren later, toen de keizer zijn reizen door Duitschland en Italië deed. Men bemerkt intusschen uit de gedenkschriften, hoe sober zij ook zijn, waar bet per-

U km us at, GedenkschriJ ten, 1. 2

INLEIDING.

soonlyke tuededeelingen betrelfc, dat alles nieuw ea vreerad was voor de uog zeer jeugdige vrouw, die op eens iu een paleis werd overgeplaatst en van nabij bet iiuiselijke leven gadesloeg van het schitterend hoofd van een onbekend gou-verneraent. Zij was ernstig, zoo als men dat in de jeugd kau zijn, wanneer men weinig neiging tot ijdelheid of lichtzinnigheid heelt. Daarom zag zij veel en merkte veel op. Voor wat buiten baar kring lag koesterde zij weinig belangstelling, kwaadsprekendheid was haar even vreemd, als zucht om te schitteren of veel te praten. Hoe dacht men over haar? Wjj weten het niet, p.lleen blijkt uit enkele uitdrukkingen in de gedenkschriften, dat men baar voor geestig hield en een weinig bang voor haar was. Waarschijnlijk echter vonden hare mededie-naressen iu hel paleis haar meer pedant dan gevaarlijk. Vooral iu den eersten tijd ging het haar voorspoedig; bet hof vormde nog slechts een kleinen kring, onderscheidingen of gunsten waren er nog niet veel te krijgen en misschien was ook dien (en gevolge de naijver nog niet groot. Maar langzaineiband ontstond er een volledig hof en hovelingen hebben weinig op met geest en vernult, vooral niet met dien geest, waar zij niets van begrijpen, die gaarne de dingen weet en de karakters beoordeelt, zonder daarbij eenig eigenbelai/g op het oog te hebben. Altijd vermoeden zij , dat er iets achter steekt.

lluar man scheen geheel en al vrij van eerz cht of iotrige. Zijne betrekking in het paleis van den consul was geniakkelijk genoeg; een meer werkzame was betn zeker welkoiner geweest. Hij bad thans bij zijn zaak uiets Eoodig als zijn natuurlijke bevalligheid en zijn zacht gelijkmatig humeur, en hij bezat die beiden genoeg, om zich geen vijanden te maken. Zeker zou hij dia ook nooit hebben gehad, als hij niet nu en dan door iets ruws in zijn toen, dat mi scbien voortsproot uit een

INLEIDING.

nooit te overwinnen schroomvalligheM, sommigen van zich had vervreemd. Diezelfde schroomvalligheid was oorzaak, dat hij zich nooit op den voorgrond zette en zelfs een schijn vaa onverschilligheid vertoonde. Later een uitnemend prefect, was hij een ongeschikt hoveling. Schoon hij door velen vriendschappelijk werd bejegend gaf hij zich weinig moeite, om «Jen vriendschapsband vaster te knoopen en zoo werd die gedurig losser gemaakt. Was hij meer dan eens in do gelegenheid, met het een of ander, dat hij wist, zijn voordeel te doen, hij deed het nooit, en ik geloof niet, dat hij daar ooit berouw over heeft gehad.

De eerste, zware beproeving, die mijnheer en mevrouw de Rémusat in hunne betrekking ondergingen, was de moord gepleegd op den hertog d\'Enghien.

Het kon niet anders , of bet moet een diepe smart to weeg brengen, als men zag, dat hij, die tot hiertoe een voorwerp van bewondering was geweest, enkel en alleen uit staatkundige berekening, onschuldig bloed vergoot, en het verdient opmerking, dat in de hofkringen den indruk van dien moord dieper werd gevoeld dan daar buiten. Door het nog niet lang geleden in zoo gruwelijke mate vergoten bloed, was men er wellicht minder gevoelig voor geworden. Zelfs de hardnekkige royalisten toonden meer droefheid dan verontwaardiging, zoo waren de denkbeelden over staatkundige rechtvaardigheid, of liever over zoogenaamde redenen van staat bedorven I Maar waar zou men ook de goede beginselen hebben geleerd? Noch het schrikbewind, noch het oude régime waren in staat dat te doen. Kort na den moord kwam de paus te Parijs en het staat zeer te betwijfelen, of onder de redenen, waarom hy den nieuwen Charlemagne weigerde te kronen, ook de naam van den hei tog d\'Enghien ia genoemd Do pers bleef stom en

INLEIDING.

zoo bleef het ook het groote publiek. Laat ons hopen, dat wij genoeg zijn vooruitgegaan, om eene herhaling van dergelijke feiten niet meer te vreezen, al verhindert ons ook het een en het ander uit den joagsten tijd, op dat punt volkomen geruamp;t te zijn.

De gedenkschriften mijner grootmoeder leveren een juiste bijdrage tot de geschiedenis der eerste jaren onzer eeuw. Men zal er uit zien , welke» verandering de vestiging van het keizerrijk te weeg bracht aan het hof, hoe het loven er gedurig moeielijker werd en hoe de eerbiedige bewondering voor den keizer hoe langer hoe meer op deu achtergrond week, naarmate hij meer misbruik maakte van zijne gaven, krachten en geluk. De misrekeningen, de teleurstellingen, do jammerlijke keerzijden namen dagelijks toe. De gehechtheid der eerste bewonderaars werd minder warm en de wijze , waarop men dient, staat natuurlijk in verband met de wijs, waarop men deukt. Zoowel uit vroegere betrekking, als natuurlijke neiging schaarden zich mijnheer en mevrouw de Eémusat, bij den strijd aan het hof tussohen de partij van Beauharnais en die van Bonaparte, aan de zyde der eerste. De ongenade en het vertrek van de keizerin werkten dien ten gevolge op hen terug. Er was langzamerhand veel veranderd en toen de dame du palais de keizerin in hare afzondering volgde , deed de keizer geen moeite, om haar aan het hof te houden. Misschien achtte hij het noodig, dat de verlatene en niet altijd even voorzichtige keizerin iemand bij zich had, met een helder, gezond verstand; daarenboven hadden de zwakke staat harer gezondheid en de weinige smaak voor schitterende hoffeesten mijne grootmoeder langzamerhand meer en meer vau het eigenlijke hofleven vervreemd.

Haar man voelde telkens meer het onaangename van zijn betrekking en verloor voor een goed deel zijn kalm

INLEIDING.

humeur. Het kamerheerschap ging hem vrij wat slechter af dan de administratie der schouwburgen, waar hij een groote zorg aan besteedde. De nog bestaande reglementen bij het Theatre Franfais zijn meest door hem gesteld. Mijn vader, die in 1797 geboren werd en dus nog zeer jong was, toen mijn grootvader dienst deed als kamerheer , herinnerde zich toch dien minder aangenamen tijd nog zeer goed. Vaak had hjj zijn vader van St. Cloud t\'huiswaarts zien komen, verdrietig en ontmoedigd over het onbillijke gedrag van den keizer tegenover zijne on-middelijke omgeving. Hij was beter geschikt, de dienaar te zijn van den eenvoudigen, opgewekten, soberen Bonaparte , dan van den in vele opzichten gemaakten Napoleon , die de grootheid van zijn hof poogde te doen toenemen , door de gestadige vermeerdering van een laf en lastig ceremonieel en de steeds diepere kniebuiging van zijne dienaren.

Eene schijnbaar nietige omstandigheid, waarvan al het gewicht door hen, die er in waren gemoeid, eerst niet werd begrepen , was oorzaak, dat het moeielijke van den toestand ondragelijk werd. Ofschoon het voorval een weinig^- kinderachtig is zal men er toch met eénige belangstelling kennis van nemen. Het spreidt mede eenig licht over den tijd, die gelukkig ver achter ons ligt en die nooit zal terug keeren, als ten minste de Frauschen eenig goed geheugen hebben.

De beroemde Lavoisier was een groot vriend van den heer de Vergennes. Zooals men weet stierf hij op het schavot 19 Flore\'al van het Tweede jaar (9 Mei 1794). Zijn weduwe, die hertrouwd was met een Duitscher, den heer de Rumford, een wetenschappelijk industrieel en uitvinder van den naar hem genoemden thermometer, had de vriendschapsbetrekking met mevrouw de Vergennes en hare kinderen altijd onderhouden. Haar tweede hu-

INLKIDING.

welijk was niet gelukkig en zij was gedwongen, hare toevlucht te nemen tot Let publiek gezag, om eene on-verdragelyke tyrannie te ontgaan. Wfll mijuheer de llumford vreemdeling was kou de Iransche policie inlichtingen omtrent hom inwinnen bij die van zijn eigen land, zij kon hem verder ernstig waarschuwen en hem zelfs noodzaken Frankrijk te verlaten. Ik golooi, dat het laatste geschiedde. De heeren de Tailleyrand en Fouche hadden zich, op verzoek mijuer grootmoeder, er meê bemoeid. Mevrouw de Kuinford wilde daar die beide heeren voor bedanken, en ziet hier wat miju vader vau den uit slag dier dankbaarheidsbetooning vertelt:

ïMijne moeder,quot; zoo schrijft hij, »had er in toegestemd een diner te geven aan mevrouw de Kumford, in gezelschap vau de heeren Tailleyrand en Fouché. Het was zeker geen daad van oppositie, als men die.beiden nau zijn tafel verzocht, en toch werd die zeer ouschuldige zamenkomst aan den keizer, die toen in Spanje was, voorgesteld als eene staalkundige coalitie, die niet zonder gevaar kon zijn. Dat Tailleyrand en Fouché zich haastten gebruik te maken van eene uitnoodiging, waardoor zij ongehinderd met elkauder konden praten, dat mijne moeder wist, hoe aangenaam een dergelijke ontmoeting Tailleyrand zou zijn, terwijl zij daarbij te gelijk een dienst bewees aan een vriendin, dat alles is niet onmogelijk. Zeker is het, dat miju vader en moeder later meer dan eeus over dat diner spraken en daarbij lachende opmerkten, dat mevrouw de liumford niet wist, wat zij hun wel had gekost. Zij voegden er bij, dat men bij die gelegenheid, uit haat of jaloezie, het bedenkelijke woord driemanschap had uitgesproken, ,\'t Is maar jammer,\' zei mijn moeder tot mijn vader, ,dat uw deel in dat driemanschap geen ander kou zijn, als voor Lepidus te spelen.\' Mijn vader vertelde mij, dat meer dan een per-

INI.I\'ILUNG

soon aan liet hof, die hem niet ■vijamliy was, hem op nieuwsgierigeu toon had gevraagd: ,ua het toch voorbj) is, zeg mjj uu eens, wat eigenlijk uw plan is geweest?\' quot;

Dit voorval toont duidelijk de lasten en moeielijkheden , waar uien aan het ho( aan was blootgesteld en laat tegelijk zien, dat mijne grootouders op een goeden voet stonden met den heer de Tuilleyrand, die bijzonder veel met de schrijfster dezer Gedenkschriften heeft opgehad. Er bestaat zelfs een beschrijving, die hij van haar maakte, tijdens hij zich, gedurende een zitting van den senaat, waar niets te doen was als stemmen , schijnt verveeld te hebbin. liet stuk is geschreven op officieel papier en gedagteekend uit het paleis Luxembourg 29 April (1811).

»Ik heb op bet oogenblik een schoone gelegenheid, om het portret te schilderen van Clari. Clari is juist niet, wat men noemt, mooi, maar iedereen vindt haar toch een aangename vrouw. Zij is acht- of negen-en-twintig jaar, goed gevormd en bevallig iu hare bewegingen. Haar gelaatskleur heeft het eigenaardige, dat zij blanker wordt, naar mate het licht, dat er op valt, helderder schijnt. Een beeld misschien van Clari, die hoe meer men haar kent, des te liever en beminnelijker wordt. Clari heeft donkere oogen met veel uitdrukking, zelfs dan als zij schijnbaar rust en aan niets denkt, of niets heeft te zeggen, schoon dat laatste niet dikwijls het geval is. Een vlug begrip, levendige verbeelding, fijn gevoel en warme welwillendheid spreken uit haar blik. Ik ben geen teekenaar genoeg, om te kunnen zeggen, of Clari\'s trekken zuiver regelmatig zijn, ik geloof zelfs, dat haar neus te groot is, maar ik weet, dat zij mooie oogen, mooie lippen en mooie tanden heeft. Jammer, dat zjj het haar zoo diep over het voorhoofd

INLEIDING.

laat vallen. Haar toilet is zeker geenszins haar grootste zorg, toch getuigt het altijd vau goeden smaak en veel netheid. Rijk is Clari niet, doch zij is ook matig in hare eischen en haat alles, wat naar verkwisting zweemt. Alleen dan als zij aan hare zucht om anderen te helpen wil voldoen, merkt zij, dat hare middelen beperkter zijn dan haar goed hart. Gelukkig, dat zij velen aan zich weet te verplichten\' op een andere manier als alleen met geven. Zij heeft er bijzonder slag vau het goede op te merken en het kwaad te verontschuldigen, een gevolg van hare groote welwillendheid. Niemand beter dan Clari heeft ooit getoond, hoe het vernuft, dat met welwillendheid gepaard gaat, het rijkste en het schoonste van allen is. Ik geloof niet, dat er iemand is, die aangenamer weet te praten dan zij. Haar man weet, dat hij in haar een grooten schat bezit en stelt dat zeer op prijs. Clari is een goede, gelukkige moeder en dat is een heerlijke belooning , die zij voor veel goeds ontvangt. ..quot;

De keizer had weinig met de vriendschap op tusschen den opperkamerheer Tailleyrand en den kamerheer de Remusat en heeft blijkbaar meer dan eens een poging-gedaan , om kwaad zaad tusschen hen te strooien, zoodat hij er zelfs in slaagde, een zeker wederkeerig wantrouwen bij hen op te wekken. Op het oogenblik, dat Tailleyrand in ongenade viel, was echter de vriendschap warmer dan ooit. Men weet, dat de reden dier ongenade geenszins tot oneer strekte van den hoveling. Zij viel voor in 1809, toen de oorlog niet Spanje het begin aankondigde van de rampen , die het keizerrijk zouden treffen ten gevolge der fouten van den keizer. Tailleyrand en Fouché hadden het gewaagd, er op te wijzen, dat de openbare meening niet langer voor dat vaste vertrouwen getuigde, dat het fransche volk in zijn keizer bad gesteld. Thiers zegt in zijn geschiedenis van het consulaat

INLEIDING.

en het keizerrijk, dat vrij algemeen de liefde begon plaats te maken voor haat, zoowel bij de ambtenaren als bij de burgerij. De heer de Montesquiou, dio Tailleyrand aan het hof verving, beteekeude vrij wat minder dan deze. Er is wel iets vreemds in de geschiedenis van die dagen. Ofschoon Tailleyrand als minister en hofbeambte in ongenade was gevallen, behield hij toch het vertrouwen van den keizer en werd van tijd tot tijd bij hem geroepen, om in lastige zaken raad te geven. Dit is steeds zoo gebleven, zelfs toen, toen Napoleon er aan dacht, zijn voormaligen minister naar Vincemies te zenden. Tailleyrand gaf altijd den raad , die naar zyne overtuiging de beste was, en dacht niet aan de gezindheid van den man , die hem om raad liet vragen.

De staatkunde en de groote rol, die hij daarbij vervulde, schonken Tailleyrand eene vergoeding, die voor een kamerheer en eene dame du palais niet te vinden was. Als men zich zoo nauw aan een absoluut gezag verbindt denkt men er niet altijd aan, dat er een tijd kan komen , waarop het gevoel in strijd raakt met het belang , en plicht lijnrecht tegen plicht overstaat. Men vergeet, dat er beginselen bestaan voor een gouvernement, die door constitutionecle waarborgen worden beschermd; men verlangt onwillekeurig iets te beteekenen en het gevestigd gezag te dienen , zonder op den aard en de voorwaarden van het gezag altijd acht te geven. Vordert dat gezag niets, dat bepaald tegen het geweten strijdt, dan dient men het in den kring, waarin men zich bevindt. Maar de tijd komt, waarop dat gezag, zonder iets nieuws te eischen van zjjn dienaren, ziju geweld, zijn onrechtvaardigheid, zijn buitensporigheid zoo ver drijft, dat het dienen moeite kost, zelfs op onschuldig gebied, en dat men langzamerhand smart, verontwaardiging, ja, zelfs het verlangen om ontslagen te worden,

INLMUING.

bij zicb voelt oprijzen. Men zou zeggen, dat er niets eenvoudiger is in zulk eeu geval dan zijn ontslag te nemen, maar men vergeet, dat er een onwillekeurig opzien bestaat tegen elke in het oog loopende bandeling. Daarenboven is immers de dienaar niet verantwoordelijk voor bet gedrag van den gebieder. Hij heeft geen rechten , dus ook geen plichten. Hij heeft niets kunnen beletten , hij behoeft dus ook voor uiets te boeten. Zoo dacht men onder Lode wijk XIV, zoo denkt een groot deel van Europa. Zoo dacht men onder Napoleon , misschien zou men nog zoo deuken .. . Schande, driewerf schande over elk absoluut gezag! Het brengt den eerlijken man op eeu dwaalweg ten aauzieu van zijn plicht.

IV.

Langzamerhaud vestigde zich bij mijnheer en mevrouw de Kémusat die overtuiging hoe langer hoe dieper en alles scheen er toe bjj te dragen, om hun de oogen te openen. Al minder en minder kwamen zij in onmiddellijke auurakiug met den keizer en de verleidelijke invloed , dien hij nog altjjJ wist uit te oefenen op zijn omgeving, kreeg daardoor minder kracht bij de beoordeeling zijner daden. De echtscheiding schonk aan mevrouw de Eémusat een deel van haar vrijheid terug. Haar tijd werd ruimer , haar oordeel vrijer. Toen zij de keizerin Jozefino in hare afzondering volgde, werd baar aanzien aan bet hof uiet grooter. Haar man verloor spoedig een van zijn betrekkingen, die van grootmeester dor garderobe , en de verkoeling nam dagelijks toe. Ik gebruik dat woord ,verkoeling\' met opzet, waut mijn grootvader bleef, schoou geeu grootmeester langer, toch

INLEIIUNG.

kamerheer en inteudanE van de schouwbnrgen. Hij verloor alleen de luiust beteekenende en meest slaafachtige van zij^ue betrekkingen, maar daarbij ook juist die, die heiu op den meest vertrouwelijkeu voet met den keizer bracht. Wat hij won was meerder vrijheid en meer genot van het huiselijke leven , vooral ook een vrjjer en zelfstandiger beoordeeling der handelingen van den keizer. Vandaar dat het hem, nog voor de laatste rampen , duidelijk werd, dat het keizerrijk zijn val naderde. Men kon niet wachten, dat de keizer een vrede zou teekenen , die meer vornedereud was voor hem zelve dan voor Frankrijk. De terugkomst der Bourbons begon zich uls eene mogelijkheid voor te doen, al voorzag men ook al de moeielijklieden, die er uit konden ontspruiten. De parijsche salons waren minder royalistisch dan contrarevolutionair. Men had er toen nog geen slag van, Bonaparte tot chef van conservatieven en katholieken te verheften. Niet gemakkelijk was het tot de Bourbons terug te keoren en het geschiedde niet zonder onrust cn angst. Miju vader had een treurige herinnering behouden aan het schouwspel, dut zijn in den grond eerlijke, eenvoudige, bescheiden fatuilie opleverde in 1814, en meermalen zei hij, dat dit de meest ernstige staatkundige les was, die hij ooit had ontvangen , en dat niets zijn geest meer vervuld had met voorlief\'le voor waarachtige rechtsbeginselen dan wat hij toen beleefde.

Aan zijn gewaarwordingen tijdens den val van het eerste keizerrijk heeft hij op de volgende wijs lucht gegeven :

»Zuivore staatkunde dreef mijne fuiuilie naar de restauratie. Mijn vader althans kwam mij altijd voor als een man, die do overtuiging had, dat hij niet anders kon handelen als hij deed, en die daarom ook de gevolgen gewillig voor zijn rekening nam. Het zou kinder-

TNLKIDING.

achtig geweest, zich te ontveinzen, dat er aan die gevolgen groote moeielijkheden konden verbonden zijn. Mijne moeder, als vrouw een weinig meer toegevend aan haar gevoel en ook meer toegankelijk voor bourbonsche sympathien, zag minder bezwaar in den loop der gebeurtenissen. Elke groote staatkundige beweging heeft onwillekeurig iets dat meesleept of aantrekt, wanneer men althans niet geheel door partijzucht is vervuld. Die be-langelooze sympathie, gepaard met een door de feiten gewekte opgewondenheid, legt bij elke wisseling van gouvernement, hoe oppervlakkig zij ook op zich zelve wezen moge, een zeker gewicht in de schaal. Intusschen week die sympathie bij mijn moeder spoedig op den achtergrond , toen zij al de lage en vernederende overdrijving om zich henen hoorde en zag. De onbeschaamdheid , waarmee de Restauratie optrad, was ergerlijk om te zien. Ik herinner mij nog zeer goed, hoe mijn vader een bezoeker van onze salons vrij duidelijk op zijn plaats zette, toen die daar de zuivere leer dor legitimiteit in al haar omvang begon te verkondigen, wat evenwel niet wegnam, dat men di\'e leer langzamerhand heeft moeten aannemen. Ik geloof, dat Tailleyrand aan het woord zijn eigenlijk burgerrecht heeft verschaft.quot;

Wat mijn vader aldus in zijne aanteekeningen te boek stelde was niet anders als de weerklank van hetgeen hij hoorde en zag in den huiselijken kricg. Hij was toen nog wel zeer jong, maar zijn geest was genoeg ontwikkeld, om veel te begrijpen van wat anderen van zijn leeftijd ontging, en hij heeft daarvan vooral de blijken gegeven in eenign ondeugende rijmelarijen, waarin hij het stoutmoedig weder optreden van het oude régime duchtig aan de kaak stelde. Zijne ouders beschouwden de wisseling van gouvernement met zeer gemengde aandoening. Schoon zij er persoonlijk onder leden en het

INLEIDING.

verlies zijner betrekking mijn grootrader dwong zijn prachtige bibliotheek te verkoopen, toch hadden zij een zeker gevoel van opluchting. Zonder het te willen , maakten zij een bekend woord van den keizer tot waarheid. Toen deze nog in zijn volle grootheid schitterde vroeg hij aau een kriug van personen, die hem omringden, wat men wel zou zeggen na zijn dood. De een bedacht het eene compliment, de ander het ander, tot de keizer hen in de rede viel met de woorden; »Wat, weet gij niet, wat men dan zal zeggen? Niet anders als; ^ef!\'quot;

V.

Mijn grootvader begon er al spoedig over te denken, of hij niet weder eene betrekking krijgen kon en zou zich gaarne in deu Staatsraad hebben zien opnemen. Hij ging daarbij niet anders te werk als het meerendeel der vroegere keizerlijke ambtenaren. Eigenlijke napoleontische oppositie was er nog niet, en zelfs de leden der keizerlijke familie stonden op goeden voet met het nieuwe bewind, of liever met het hersteld oude régime. Keizerin Jozefiue werd met onderscheiding bejegend en keizer Alexander bracht haar een bezoek op Malmaison. Zij verlangde zeer een harer waardige plaats te blijven bekleeden en deelde aan hare dame du palais in vertrouwen mede, dat zij voor haar zoon Eugène uitzag naar den titel van con-uétable van Frankrijk, waardoor zij toonde, den geest der Restauratie weinig te begrijpen. Koningin Hortense, die later de bittere vijandin was der Bourbons en iu meer dan eene zamenzwering gemoeid werd, werd hertogin van St. Leu. — In Mei 1814 echter maakte de dood een einde aan al de plannen en verwachtingen van

INLEIDING,

keizerin Jozefine , en zoo werd ook de laatste band verbroken , die mijne familie aan het geslacht Bonaparte verbond.

Intusschen schenen de Bourbons zich tot taak te hebben gesteld allen van zich af te stootea, die zij aan zich hadden kunnen en moeten verbinden. Zoo werd al spoedig de overtuiging levendig, dat hun rijk niet van langen duur zou zijn en dat Frankrijk, meer verlangende naar gelijkheid dan naar vrijheid, het juk weder op zich zou willen nemen, dat afgeworpen was, zoodat de dagen van glans en ellende weder terug zouden komen. Vandaar dan ook, dat men zich niet al te zeer verwonderde, toen mijn grootvader op zekeren dag t\'huis kwam met het nieuws, dat de keizer het eiland Elba had verlaten en te Cannes was geland. Over het geheel wekken geschiedkundige voorvallen meer verwondering op bij hen, die ze hooien verhalen\', dan bij hen, die ze beleven, liet is, of een onverbiddelijke logika een voorgevoel van de gebeurtenissen opwekt. Zij vooral, die den keizer van nabij hadden gekend , moesten hem wel in staat achten, om, door zijn monsterachtig egoisme en levendige verbeelding gedreven, Frankrijk eu de Franschen op nieuw aan allerlei gevaren bloot te stellen. Toch was die terugkomst een echt avontuur, dat iedereen dwong, niet slechts aan de staatkundige, maar ook aan zijne persoonlijke toekomst te deuken. Zelfs zij, die gelijk do beer de Renm-sat weinig of niet te koop hadden geloopeu met hunne staatkundige gevoelens en inzichten, en die naar niets liever verlangden dan naar kalmte en rust, konden alles te vreezen hebben, moesten althans op alles verdacht zijn. De onzekerheid duurde trouwens niet lang. Voor de keizer nog zijn intrede in Parijs had gedaan, bracht de heer Réal aan den heer de ilémusat het bericht, dat hij met twaalf of vijftien anderen iu ballingschap werd ge-

INLEIDING. 31

zonden. Onder die personen behoorde o. a. ook de heer Pasquier.

Tusscben het nieuws van den terugkeer des keizers en zijn komst te Parijs had een voorval plaats, dat veel ernstiger was dan die verbanoing, en dat op mijn vader een veel dieper indruk maakte. Den volgenden dag nadat de ontscheping v. n Napoleon te Cannes in Parijs bekend was geworden, kwam mevrouw Nansouty bij hare zuster, doodelijk ontsteld over alles, wat men haar had verhaald van de verschrikkelijke vervolgingen, waaraan nu de vijanden van den keizer zouden zijn blootgesteld. Men sprak al van strenge huiszoekingen, die er zouden plaats hebben en Tan het raadzame om alles te vernietigen, wat tot eenige verdenking aanleiding kon geven. Mijn grootmoeder, die daar uit zich zelve misschien niet aan zou hebben gedacht, schrikte geweldig bij de zekerheid , die zij had, dat in haar bezit een handschrift kon worden gevonden,\'tgeen voor haar man, hare zuster, haar schoonbroeder en aantal van vrienden gevaarlijk kon zijn. Immers zij was toen juist alle dagen bezig met het schrij-ren en schikken van hare herinneringen, die alles schier bevatten, wat zij had gezien en gehoord. Te Parijs , te Saint-Cloud, te Malmaison had \'/.ij, nu al twaalf jaren laug, do vaste gewoonte gehad van korte aanteekeningen te maken met betrekking tot de gebeurtenissen van den dag en den indruk, dien zjj er van gevoelde. Dit dagboek had den vorm emer vertrouwelijke correspendentie en bevatte een reeks van brieven geschreyen aan eene vriendin, voor welke men niets wilde verbergen. Natuurlijk dat mijne grootmoeder op dien arbeid, die al bare levensherinneringen en de door haar ontvangen indrukken voor haren getst terugriep, een hoogen prijs stelde. En toch, hoe zou zij er ooit toe kunnen komen, hare ge-litiden aan een dreigend gevaar bloot te stellen, enkel

INLEIDING.

en alleeu uit wat in veler oog niet als een schrijvers eigenliefde schijnen kon? Niemand wist, dat het handschrift bestond, als alleen haar man en eene oude, beproefde vriendin, mevrouw Cheron. Aan de laatste dacht zij en ging er heen. Ongelukkig was mevrouw Cheron voor onbepaalden tijd van huis. Wat nu te doen? In een geweldige overspanning kwam mijne grootmoeder weder terug en wierp, zonder aarzeling, al de papieren in het vuur. Mijn vader kwam binnen, toen de laatste bladen uog aan het branden waren. Hij was toen zeventien jaren en heeft mij meermalen gezegd, hoe bitter dat treurige schouwspel hem later getroffen had. Eerst dacht hij, dat hij niets als een copie zag verbranden en dat het kostbaar origineel ergens anders in veiligheid zou verborgen zijn. Zonder er veel waarde aan te hechten wierp hij een stuk, dat nog over was gebleven , zelf in de vlam. »Daar is niets,quot; zei hjj later, »dat wreeder herinnering in mijn ziel heeft nagelaten, dan de onverschilligheid , waarmee ik dat papier hielp verbranden.quot;

De wanhopende daad, waarvan het nog in het geheel niet was bewezen, dat zij door de omstandigheden noodzakelijk was gemaakt, trof mijn grootmoeder en mijn vader zoo diep, dat zij er geen woord met elkander over spraken en er niets van vertelden aan mijn grootvader. De laatste nam zijn verbanning met zeer wijsgeerige kalmte op. Zij verdreef hem niet uit Frankrijk, maar alleen uit Parijs en do omstreken. Hij- besloot het voorbij waaien van den storm af te wachten in Languedoc. Daar bezat hij een landgoed, voor eenigen tijd aangekocht van een der bloedverwanten mijner grootmoeder , maar in de laatste jaren versclmkkelijk verwaarloosd. De familie vertrok dus naar Lafitte, waar mijn vader zoo vele jaren van zijn leven heeft doorgebracht, ja, dat hem ook in een soort van ballingschap heeft gezien. Immers het

INLEIDING.

kwaad, dat welgezinden burgers wedervoer van de zijde van het absoluut gezag, bepaalde zich niet tot het jaar 1815 en de Napoleons zyn nog wel van andere kanten in Frankrijk teruggekeerd, als van het eiland Elba.

Mijn grootvader reisde, 13 Mei, vooruit. Weinige dagen later kwam zijne familie te Lafitte bij hem. Zij brachten daar de drie maanden door van het bewind der Honderd Dagen, korter, maar nog noodlottiger zeker dan het vorige. Mijn vader waagde daar de eerste schreden op het gebied der letterkunde. Hij leverde wel niets oorspronkelijks, maar vertaalde Pope, Cicero en Tacitus, Men leefde er kalm en rustig, afwachtende de dingen, die komen zouden, totdat men er bericht kreeg van den slag van Waterloo. Tegelijk met den afstand van Napoleon vernamen mijne grootouders de benoeming van den heer de Rémusat tot prefekt van de Haute-Garonne. Deze benoeming was uiterst welkom aan den man, die aldus een werkkring kreeg , waar hij lang naar had uitgezien en die, ver van het hof verwjjderd, geheel met zijne wenschen strookte; zij viel echter minder in den smaak van de vrouw, die liever naar Parijs was terug gekeerd en die daarenboven nog al opzag tegen Toulouse, waar het royalisme, onder den naam van het Witte Schrikbewind, zijne wraakzucht bot vierde. De nieuwe prefect ging er onmiddellijk heen en vernam er al spoedig den moord vau generaal Hamel, die toch de witte vlag op het kapitool had geplaatst. Zoo groot is de on-, rechtvaardigheid en de geweldenarij der partijen, zelfs als zij zegevieren, ja, misschien dan het meest! Hoe belangwekkend echter dit tijdstip onzer inwendige beroeringen zij, wij kunnen er hier niet bij stilstaan. Wij hebben minder te doen met den prefect, dan met mevrouw de Rémusat. Zij voelde zich tegenover de verschrikke-lijke gebeurtenissen niet op haar gemak en wijl zij nog Rémusat, Gedentcsohri/ten. I. 3

»

INLWDING.

al bang was voor het levendig karakter van haar zoon , die de royalistische wraaknemingen met innigen afkeer beschouwde, zond zij hem naar Parijs, wat hem volstrekt uiet onwelkom was. Van toen af ontstond tusschen moeder en zoon een geregelde briefwisseling, die beiden bij uitstek goed leert kennen en over de schrijfster der Gedenkschriften meer licht spreidt, dan die geschriften zeiven kunnen doen.

Wij hebben weinig te vertellen uit de maanden, laat ons zeggen, jaren, die op Juli 1815 volgden. Het beheer over bet op een bloedigen dag ingewijde departement was in den eersten tijd zeer moeielijk. Terwijl de zoon in liberale kringen te Parijs krachtig begon over te bellen tot een echt vrijzinnig constitutioneel koningschap, kwam de vader, ouder den invloed van eene geheel tegenovergestelde omgeving, tot hetzelfde gevoelen en behoorde onder de meest liberale ambtenaren van het koninklijke gouvernement. Hij was gematigd en billijk, noch aristokraat, noch devoot en paste de wetten, zonder omslag en declamatie, maar krachtig, toe. De ge-heele stad Toulouse was juist bijna het tegendeel van dat alles. Toch wist hij er zich goed te handhaven en heeft er goede herinneringen nagelaten. Do eerste tijden van constitutioneele vrijheid hebben iets eigenaardigs en zonderlings, zelfs in eene provincie, waar de beginselen dier vrijheid nog niet dan zeer spaarzaam in toepassing kunnen worden gebracht. Bij het licht dier vrijheid kwam veel aan den dag, dat het keizerrijk in zjjn duistere schaduw had gelaten. Alles ontwaakte tot een nieuw leven: meening, richting, wrok, hartstocht, wraak, in één woord alles. Het koninklijk gouvernement was vertegenwoordigd door een gehuwd priester, den heer de Tailleyrand, en een jakobijuschen koningsmoorder, den heer Fouché. Toch was dat nog niet voldoende, om de

INLËIUINO.

reactionaire partij dier dagen te kunnen weêrstaau, en de liberale staatkunde vierde haren eersten eigenljjken triomf in de optreding van het ministerie der heeren Decazes, Pasquier, Molé en Royer-Collard en in de beroemde ordonnantie van 5 September. De nieuwe staatkunde kwam natuurlijk ten goede aan hen, die aan hare voorbereiding hadden gewerkt en men schreef deu val der liberalen bij de verkiezingen in de Haute-Garonne in het geheel niet toe aau minder goeden wil bij den prefect. Toen het ministerie in zijn geheel was aamen-gesteld werd mjjn grootvader benoemd tot prefect van liijssel. Uit een brief van m^:jn vader blijkt, welken indruk die reeks van gebeurtenissen op mijne grootmoeder hadden gemaakt,

sDe benoeming van mijn vader tot prefect van Rijssel verplaatste mijne moeder op eens te midden der groote beweging van den publieken geest, een beweging, die een omvang begon aan te nemen, als sinds 1779 niet was gekend. Haar geest, haar gemoed, haar geloof, haro verwachting, alles deelde er in. Nadat het keizerrijk haar belangstelling voor en begrip van de groote aangelegenheden dezer wereld had ingeboezemd had het haar later den krachtigen wil ingestort om te streven naar een zedelijk doel en een diepen afkeer van alle tyrannie. Vandaar dat zij ingenomen was met een geregeld gouvernement, steunende op rede, wet eu naticmalen geest, een gouvernement , welks ideaal zij in Engeland zag. Haar verblijf te Toulouse, de reactie aldaar in 1815 hadden haar een inzicht gegeven in de maatschappelijke werkelijkheid, zooals zij dat te Parijs nooit had gehad. Zij had er de gevolgen, maar ook de oorzaken der revolutie leeren kennen, evenzeer als het instinct en de ware behoeften des volks. Duideljjk begreep zij, waar de kracht , het recht, het leven van den staat eigenlijk op steunden.

y*

INLEIDING.

Er bestond voor baar een nieuw Frankrijk; voor dat nieuwe vaderland, maar tegelijk door dat nieuwe vaderland , moest worden geregeerd en bestuurd.quot;

VI.

Het verblijf te Ilijssel werd nu en dan afgewisseld door een uitstapje naar Parijs, waar mijn grootmoeder haren zoon druk bezig vond mot letterkundige studio , die al spoedig een gelukkigen uitslag voor hem beloofde. Trouwens daar lag reeds een schrijverstalent in de brieven ove;r staat- en letterkunde aan zijn moeder. Zij stelde ilijssel boven Parijs en al was hare gezondheid zwak, zij werkte in die dagen veel. Tot heden toe had zij weinig anders geschreven als hare verbrande gedenkschriften en enkele kleine novellen. Thans begon zij een roman in brieven, getiteld : de Spaansche Brieven of de Eerzuchtige. Terwijl zij daaraan werkzaam was verschenen in 1818 de Considerations sur la Revolution Francaise nagelaten door Mevrouw de Stael. Nu, nadat er meer dan zestig jaren zijn verloopen, kan men haast niet begrijpen, waaraan dat werk den grooten omgang had te danken , dien het in Frankrijk maakte. Waren de gevoelens van de schrijfster toen in menig opzicht nieuw, thans komen ze ons voor als voortreffelijke gemeenplaatsen, wier waarheid door niemand betwijfeld wordt. Kort na den val van het keizerrijk was dat iets anders. De zoons, wier geest door een twintigjarige tyrannie in de war was geraakt, konden er uit leeren, hoe hunne vaders in 1789 reeds hadden gedacht. In het bijzonder werd mijne moeder getroffen door de hartstochtelijkheid, waarmee de schrijfster lucht gaf aan haar haat voor Na-

INIj HIDING.

poleon. In haar leefde tot op zekere hoogte een gelijke gezindheid, maar zij kon toch niet vergeten, dat zij vroeger anders over den keizer had geoordeeld. Die veel van schrijven houden voelen zich al licht genoopt, op het papier rekening te geven van hunne gevoelens en hun gedrag. Mijn grootmoeder kreeg een onweerstaan-baren lust, hare herinneringen op nieuw aan het papier toe te vertrouwen, uiteen te zetten, wat het keizerrijk voor haar was geweest, hoe zij het bemind en bewonderd had, toen verdacht en gevreesd , toen gehaat en verafschuwd en eindelijk verlaten. De door haar in 1815 verbrande Gedenkschriften zouden de geleidelijke ontwikkeling en opvolging van die zeer uiteenloopende gevoelens duidelijk hebben doen uitkomen. Er viel niet aan te denken die op nieuw te schrijven, maar daar konden anderen worden opgesteld , die thans hunne waarde moesten ontleenen aan een trouw geheugen en een eerlijk hart. Geheel van dat plan vervuld schreef zij, 27 Mei 1818, aan haar zoon:

»Ik geloof, dat ik door een nieuwe gril ben bevangen. Ik stond eiken morgen ten zes uur op en schreef dan tot half tien, met al de afgewerkte stukken van den Eerzuchtige om mij heen. Maar het lezen van sommige bladzijden uit het boek van Mevrouw de Stael heeft mij op een heel anderen weg gebracht. Op eens wierp ik den roman weg en nam een stuk wit papier voor mij, ik voelde mij, door een onwederstaanbare aandrift gedrongen , over Bonaparte te spreken. Ik verhaalde den dood van den hertog d\'Enghien en de verschrikkelijke week, die ik toen doorbracht op Malmaison, en wijl ik, zooals ge weet, bijzonder aantrekkelijk ben , was het mij, of ik nog in die dagen leefde. Omstandigheden en woorden verschenen weêr versch voor mijn geheugen en gisteren en van daag heb ik twintig blaadjes vol geschreven, zoo-

INLEIDING.

dat ik van al dat schrijven nu een weinig zenuwachtig beu.quot;

Het moet een zonderlingen indruk op haar hebben gemaakt, toen zij, spoedig nadat deze brief was verzonden, er een van haar zoon ontving van dezelfde dagteekening, zoodat die beide brieven elkander hadden gekruist. Na te hebben meegedeeld , dat hij een artikel over het boek van. Mevrouw de Stael had geplaatst in de Archives phi-losophiques , politiques et littérair es , schreef haar zoon:

»Eere aan zulken, die ter goeder trouw zijn! Dit boek heeft mij levendig doen betreuren, dat uwe Gedenkschriften verbrand werden, maar ik heb tot mij zelve gezegd , mjjne moeder, dat gij weêr aan het werk moet. Gij zijt dit schuldig aan u zelve, aan ons, aan de waarheid ! Lees oude almanakken , neem de Moniteur nom-mer voor nommer , herlees uwe brieven aau uwe vrienden , vooral aan vader en vraag die allen terug. Tracht zoo veel mogelijk den indruk weêr in u te doen herleven, dien de verschillende voorvallen op u maakten. Verplaats u in de gevoelens, die gij niet meer hebt, in de illusion , die vervlogen zijn, ja... zelfs herdenk uwe dwalingen. Toon u, als alle eerlijke en verstandige lieden, verontwaardigd over de gruwelen van derevolutie, meêge-sleè\'pt, door een natuurlijken, maar niet altijd even ver-standigen afkeer, verleid, door een in den grond echt vaderlandsche geestdrift voor een man. Zeg, dat wij toen allen vreemdelingen waren in de staatkunde. Laat ons dien man zien, hoe hij, toen zijn macht toenam, zich meer toonde in zijn ware gedaante. Maak het duidelijk , welke treurige noodzakelijkheid er u toe dwong, afhankelijker van dien man te worden, naarmate uwe illusie te zijnen opzichte meer was verdwenen, en hoe gij, schoon werktuigelijk gehoorzaam, in uw binnenste daar telkens tegen in verzet kwaamt; hoe gij eindelijk, na

INLEIDING.

geloofd te hebben aan de rechtvaardigheid zijner staatkunde, wijl gij vertrouwen hadt gesteld in zijn persoon, een helderder blik hebt leeren slaan op zijn karakter en daardoor op zijn geheele stelsel, zoodat de zedelijke ver\' ontwaardiging u eindelijk noodwendig voerde tot staatkundigen haat. Ziedaar, wat ik u dringend verzoek. Gij zult naar mij luisteren, lieve moeder , en zoo doen , niet waar?quot;

Twee dagen later antwoordde mjjne moeder:

«Bewondert gij onze eenheid, van gedachte niet? Ik lees het boek van mevrouw de Stael, het gaat mij even als u, ik betreur mijne arme gedenkschriften op nieuw en begin te schrijven, zonder te weten waarom. Want het is een onderneming van belang, dat begrijpt ge. Intusschen neem ik die op mij. Mijne herinneringen zullen worden opgeteekend, naar zij in mij opkomen. Latei-regel ik die. Gij kunt er op aan, dat ik altjjd waarheid spreek. — Van morgen stond ik voor mijn sekretaire en haalde mij van alles voor den geest uit lang verloopen tijden. Wilt ge wel gelooven, dat de staatkundige haat, waar gij van spreekt, eene wijle plaats maakte voor de sympathie, die deze ongelukkige man mij, bij de eerste ontmoeting, heeft weten in te boezemen.quot;

Eenige dagen later, 8 Juni, schreef zij:

»Weet gij wel, dat ik al mijn moed bijeen moet rapen , om te doen, wat gij mij hebt opgelegd ? Ik kom mij zelve voor als iemand, die een jaar of tien op de galeien beeft doorgebracht en wien men om zijn dagboek vroeg, ten einde te weten , hoe hij zijn tijd had gebruikt. Van daag is het, of er een floers ligt over mijn geheugen, als ik aan den ouden tijd terug wil denken. Gij hebt gelijk met te zeggen, dat ik waarheid wil in de eerste plaats, maar daaruit volgt, dat mijn taak veel moeielij-ker wordt, en dat ik my soms een beetje boos maak op

INLEIDING.

mevrouw de Stael en op u, om deu zwaren arbeid, die mij is opgelegd.quot;

Eindelijk schreef zij 28 September eu 8 October:

»Welk een man , welk een man! Ik sidder soms van afkeer, als ik over hem schrijf. Zeer jammer, dat ik nog zoo jong was, toen ik in zijn omgeving verkeerde. Ik dacht niet genoeg na over hetgeen ik zag, en nu, nu wij voorwaarts zijn gegaan, de tijd en ik, brengen mijne lierinneriugou mg meer in opwinding, dan toen de feiten deden. Als gij komt zult gij zien, dat ik den tijd niet ongebruikt voorbij heb laten gaan. Ik heb al vijfhonderd blaadjes volgeschreven en ik zal er een aantal bijvoegen, want de stof vermeerdert onder de bewerking. Er zal tijd eu geduld toe noodig zijn, om dat alles te schikken eu te regelen. Ik zal die misschien geen van beiden hebben. Als ik dood ben zal dat uw werk ziju ...

jUw vader zegt, dat hij niemand kent aan wien ik mijn werk kan lateu zien en hij beweert, dat niemand het talent van waar te zijn — zoo drukt hij het uit — beter bezit dan ik. Overigens schrijf ik ook voor niemand. Gij zult eenmaal alles vinden en doen er mee naar u goeddunkt. Weet gij, wat mij wel eens hindert? Ik vraag mij zelve: ,als mijn zoon die gedenkschriften eens in het licht gaf, wat zou men dan wel van mij gaan denken?\' Ik ben bang, dat men mij van kwaadwilligheid zal beschuldigen. Ik doe mijn uiterste best om te kunnen prijzen. Maar die man was zoo moorddadig voor de deugd en wij, wij hadden ons soms zoo voor hem vernederd, dat mijn ziel er moedeloos onder wordt en dat de waarheid er uit moet, het koste, wat het wil.quot;

Uit deze brieven blijkt, welk gevoel mevrouw de Rein usat bezielde bjj het zamenstelien harer Gedenkschrif-

inleiding.

ten. Het was voor haar geen letterkundig tijdverdrijf, geen voldoening aan het verlangen, om als schrijfster op te treden, geeu egoïstische zelfverdediging, neen, de hartstocht voor de waarheid, het staatkundig schouwspel, dat zij voor oogen had, de invloed van den zoon , die den roem en de lust van haar leven uitmaakte, gaven haar de kracht, twee jaren lang onafgebroken bezig te zijn. Gelijk het gewoonlijk gaat met iemand, wiens geest zich haast bij uitsluiting vestigt op één punt, zoo ging het ook haar. Telkens stond haar alles helderder voor oogen , maar ook telkens werd zij er krachtiger door aangegrepen. Te midden van haren arbeid overviel haaide krankheid, waaraan zij op eenenveertigjarigen leeftijd overleed, 10 December 1821. Haar werk bleef onvoltooid. De Gedenkschriften loopen van 1802—1808 en bespreken dus een gewichtig tijdperk. Zal de uitgave misschien hier en daar een minder aangenaam oordeel uitlokken, wat mijn vader zei vóór zestig jaren, herhaal ik met volle overtuiging: Eere aan zulken, die te goeder trouw zijn!

Paul de Remüsat.

PORTRETTEN EN ANEKDOTES.

PORTRETTEN EN ANEKDOTES.

Nu ik mij ueêrzet, om mijne Gedenkschriften te boek te stellen, meen ik goed te doen , er eenige opmerkingen en bijzonderheden uan voorat te laten gaan, met betrekking tot bet karakter van den keizer en van enkele leden zijner familie. De moeielijke taak, die ik onderneem, zal mij daardoor gemakkelijker worden gemaakt, omdat ik er mij weer door weet te verplaatsen te raidden van toestanden en omstandigheden, waar tusscben ik mij twaalf jaren heb bewogen. Ik begin met Bonaparte zelve. Het is er zeer ver van daan, dat ik hem altijd met dezelfde oogen heb beschouwd als nu. Mijn oordeel heeft zijn weg begaan , even als hij dat deed. Toch bezielt mij persoonlijk geen vijandige geest en ik heb niets in mij, dat mij noopt of dringt, aan de waarheid op eenigerlei wijs te kort te doen.

NAl\'OLEON BONAPARTE.

Bonaparte is klein van gestalte en slecht geëvenredigd, want zijn bovenlijf is veel te lang. Hij heeft dun, kastanjebruin haar, en grijs-blauwe oogen. Zijn gelaatskleur, geelachtig, toen hij nog mager was, is later matbleek geworden en geheel kleurloos. JDe vorm van het

PORTRETTEN EN ANEKDOTES.

voorhoofd, de liggiug vau het oog, de liju van den neus zijn allen schoon en doen onwillekeurig denken aan de borstbeelden op autieke medailles. Zijn wat al te platte mond krijgt iets bevalligs, als hij lacht en twee rijen fraaie tanden laat zien. De kin is te kort, het kakebeen zwaar en vierkant. Hij heeft kleine , nette handen en voeten en was daar vooral nog al grootsch o\'p.

Gewoonlijk loopt hij eenigszins voorover, de meestal doffe oogeu geven aan zijn gezicht, als hij bedaard en kalm zit te praten, een melankolieke, peinzende uitdrukking. Wordt hij driftig dan ziet dat oog er al gauw woest en dreigend uit. Het lachen gaat hem goed af en geeft iets prettigs en jeugdigs aan zijn geheèle persoon. Het kou haast niet anders, of men werd er door verschalkt, zoo verfraaide en veranderde het zijn gezicht. Zijn toilet is altijd zeer eenvoudig geweest, gewoonlijk droeg hij de uniform zijner garde. Hij was zeer zindelijk, meer uit beginsel, dan uit voorliefde. Tasschen-beiden nam hij zelfs in het holle van deu nacht een bad , omdat hij meende, dat dit gezond was. Dat neemt niet weg, dat de haast, waar hij alles mee deed, maakte, dat zijn kleêren bijna nooit netjes zaten en op dagen van gala\'s of groote receptien aan het hot moest zijn kamerdienaar , met voel voorzichtigheid, het juiste oogenblik zien te treffen , om het een of ander aan de onachtzaam aangeschoten kleeding te verbetereu. Hij had er geen slag van, eenig sieraad te dragen, alles wat niet noodig was was hem een ondragelijke last. Hinderde hem iets , dan trok of scheurde hij het maar af en de kamerdienaar , die hem bij zijn toilet had geholpen , kon er bijna zeker van zijn , dat hij een aanval van keizerlijken toorn zou moeten doorstaan.

Ik heb gezegd , dat er iets verleidelijks lag in den lach van Bonaparte, maar ik moet er bijvoegen, dat ik, zoo-

PORÏRETTKN EN ANEKDOTES.

lang ik aan het hof ben geweest, de keeren wel haast kan tellen, dat een lach zijn gezicht verhelderde. De grondtoon van zijn karakter was ernst; niet die erust, die voortvloeit uit een aangeboren en waardige deftigheid, maar die gevolg is van velerlei overpeinzing. In zijn jeugd was hij droomerig, later werd bij stil en nog later ontaardde dat alles in een bijna altijd slecht humeur. Toen ik hem eerst leerde kennen hield hij veel van alles, wat den mensch aan het mijmeren en droomen brengt, Ossian, de schemering, droefgeestige muziek, enz. Ik heb hem met zekere geestdrift hoeren spreken over het ruischen van den wind of het murmelen van de zee, ik heb hem met geloovigen twijfel verhalen hooren doen over nachtelijke verschijningen, omdat hij aan zijn zucht tot mijmerij iets bijgeloovigs paarde. Als hij des avonds, ui£ zijn kabinet, in de salon kwam van mevrouw Bonaparte , moest er soms een gazen sluier voor de waskaarsen worden gehangen; dan beval bij ons, ^doodstil te zijn en vond er iets aantrekkeljjks in, bij dat stil, |geht-imzinnig duister, over spoken te hooren, of er zelf van te vertellen. Op andere dagen moest er door italiaansche kunstenaars een zachte, langzame muziek worden gemaakt, liefst zang, met nauw hoorbare begeleiding van een paar instrumenten. Hij kon dun in een droomerig gepeins verzinken, dat door iedereen zóó werd ontzien, dat niemand er aan dacht, van zijn plaats op te staan, of zich ook maar even te bewegen. Als bij na een poos zoo te hebben gezeten, de oogen helderder weer (opsloeg, was het, of\' hij een zekere ontspanning voelde, en sprak hij doorgaans opgeruimd en druk. Hij hield er zelfs van , te vertellen, wat in die oogenblikken in zijn ziel was omgegaan en te verklaren, hoe de muziek op hem werkte, vooral die van Paesiello, »waut,quot; zoo zei hij, »die is eentonig en alleen dat, wat gedurig wordt herhaald, maakt bljjvenden indruk.quot;

PORTRETTEN EN ANEKDOTES.

Zijn wiskundige geaardheid liet hem alles wegen, ontleden en meten , tot zijne geToelsaandoeningen toe. Altijd in zekere spanning ook bij dagelijksche handelingen, altijd een verborgen beweegreden zoekend voor zjjne daden en besluiten heeft \'hij nooit eenig begrip gehad van die eenvoudige, natuurlijke aandrift, die den mensch som tjjds doet handelen zonder bepaald plan of dool. En terwijl hij anderen naar zich zelve beoordeelde , bedroog hij zich gedurig en maakte gevolgtrekkingen , die soms kant noch wal raakten.

Bonaparte heett weinig opvoeding en geen vormen. Het heeft er iets van , of hij door het noodlot werd bestemd, ouder een teut te leven , waar alles gelijk is, of op een troon , waar alles geoorloofd is. Hij weet niet, hoe hij een kamer moet binnen komen en hoe er uit te gaan. Hij kan niet behoorlijk groeten, opstaan of gaan zitten. Ziju gebaren zijn onhandig en houterig, evenals zijn manier van spreken. In zijn mond verliest het italiaansch al zjjn zachtheid en bevalligheid. Welke taal hij ook spreekt, het heeft er iets van, of hij er eigenlijk niet meê te recht kan, zoodat hij niet dan met moeite kan uitdrukken, wat hij denkt of bedoelt. Daarenboven is elke voorgeschreven regel hem iets ouverdragelijks. De vrijheid, die hij zich verooi looft, is in zijn oog een soort van overwinning, en hij bedankt er voor , onder den schep-ter van de grammaire te staan.

In zijn jeugd heeft hij, zooals hij zegt, veel van romans gehouden, zoowel als van de exacte wetenschap. Vaadaar wellicht die zonderlinge mengelingen in zijn geest. Het schijnt echter, dat hij onder de romans de slechtsten heeft uitgezocht en hij had daar een zoo ge-noegelijke herinnering aan , dat hij aan de aartshertogin, kort na haar huwelijk, de beruchte Comtemporains van Retif de la Bretonne ter lezing gaf, opdat «ij , nair zijn

1\'OIiTRKTTKN EN ANEKDOTES. 49

zeggen, »eenig denkbeeld zou krijgen van de kieschheid der gevoelens en gebruiken in do maatschappij.quot;

Wil men Bonaparte naar waarheid schilderen , dan dient men, geheel in overstemming met den door hem zoo beminden analytischen vorm, hem te behandelen, in deze wel te onderscheiden deelen: zijn ziel, zijn hart en zijn geest. Zij werkten in hem nooit te zamen.

Ofschoon hij uitblonk door voortrefielijke geestes-eigen-schappen, was er, het valt niet te loochenen , niets zoo laag als zijn ziel. Grootmoedigheid, waarachtige grootheid kende hij niet. Ik heb nooit gezieu , dat hij een edele daad bewonderde of begreep. Ontwaarde hij een goede aandoening bij een ander, dan vertrouwde hij die niet en kwam daar ook rond voor uit. Een mensch had hem te meer waarde, naarmate hij handiger met den leugen over weg kon. Zonder blozen vertelde hij, dat een van zijn ooms hem al in zijn jeugd had voorspeld, dat hij de wereld zou regeeren, omdat hij zoo goed kon liegen. «Mijnheer Metternich belooft iets te worden in de staatkunde. Hij liegt vrij goed,quot; zoo sprak hij woordelijk.

Het beste middel, om over menschen te regeeren was in Bonapartes oog, hen te verlagen. Hij hield niets van gehechtheid, maar deed altijd zijn best, omtrent iedereen onverschillig te zijn. Gunsten bewees hij nooit, zonder te gelijk een gevoel van onrust op te wekken , want hij was van meening, dat bij de lieden nooit vaster aan zich verbond, dan wanneer hij hen in verdenking wist te brengen , of zelfs voor de openbare meening een vlek wist aan te vrij ven. De deugd kon hij alleen dan verdragen , als hij die op een of andere manier belachelijk had gemaakt.

Men kan niet zeggen, dat hij de glorie zoo bijzonder heeft gezocht, het was hem maar te doen om den goeden uitslag. Ten gevolge daarvan heeft men hem tot verme-

K£musat , Gedenkschriften. I. lt;1

PORTUETTEN EN ANKKDOÏKS.

telheid toe stoutmoedig gezien , als het hem voor dea wiud ging, terwijl hij verslagen en moedeloos wus bij den minsten tegenstand. Edelen, verheven moed heeft hij nooit gekend en niemand heeft hem op dat punt beter ontmaskerd dan hij zelf deed, bij eene bekentenis, die hij onverholen aflegde.

Op zekeren dag — de slag en de nederlaag bij Leipzig hadden al plaats gehad , eu hij was er op uit, om wat er van zijn leger overschoot bij een te zamelen, ten einde althans de grenzen te kunnen verdedigen — sprak hij met Tailleyrand over den ongelulskigen afloop van den oorlog in Spanje eu de moeieljjkheid, die hem die oorlog veroorzaakte. Hij k wam openhartig voor zijn pijnlijken toestand uit, niet met de echte gelatenheid van een man, die er niet tegen opziet, een dwaling te erkennen, maar met dien ondragelijken hoogmoed, die het niet noodig acht, tegenover iemand te veinzen. Te midden van het gesprek zei Tailleyrand op eens: »maar, a propos, gij raadpleegt mij, sire, alsof wij geen kwade vrienden meer waren?quot; Bonaparte antwoordde; »och, de omstandigheden veranderen de zaak. Laat het verleden en de toekomst maar rusten eu zeg mij, hoe gij denkt over het tegenwoordige/\'

»Welnu,quot; hernam Tailleyrand, »daar blijft u maar één ding over: gij hebt u vergist en moet dat eerlijk bekeu-nen.\' Kondig af, dat gij, koning door de keus der volken , uitverkoren door de natiën, nooit hebt bedoeld tegen hen de hand op te heffen, dat gij, met den oorlog tegen Spanje, niets anders op het oog hadt, als de verlossing des volks van het juk van een gehaat ministerie, dat geholpen werd door een te zwakken vorst; maar dat het u gebleken is, dat de Spanjaarden, schoon zij ook de fouten en gebreken van hun koning kenden, toch aan zyn dynastie gehecht bleven; dat gij hun daarom hun koning terug

POBÏKETTliN ÜN AMKKDÜTES.

geelt, wijl het nooit in uwe bedoeling lag, een uationalen wensch tegen te gaan. Schenk, na die atkondigiag, koning Ferdinand de vrijheid weder en trek uwe troepen uit Spanje terug. Zulk eene bekentenis, terwijl de vijand nog aarzelend aan de grenzen staat, kan u niet anders als goed doen, vooral omdat gij nog te sterk en te machtig zijt, dan dat men er een lafheid in zou vinden.quot;

»Een lafheid!quot; riep Bonaparte. 2gt;Wat gaat mij dat aan ? Reken er op, dat ik tegen geen lafheid zou opzien, als ik er voordeel in zag. Eigenlijk is er op de wereld niets edels en niets laags. Ik heb in mijn karakter alles vereenigd, wat strekken kan tot versterking mijner macht en tegelijk tot misleiding van allen, die wanen, dat zij mij kennen. Ronduit gesproken , ik ben laf, door en door laf\'. Ik geef u mjjn woord, dat ik in bet minst er niet tegen op zou zien , iets te doen , wat de wereld een onteerende handeling noemt. Geheime neigingen , die toch eigenlijk volkomen natuurlijk zijn en tevens in lijnrechten strijd met de vertooning van een zekere grootheid, waar ik mee voor den dag kom, leveren mij onuitputtelijke hulpmiddelen, om het geloof en de verwachting van de geheele wereld teleur te stellen. Het komt er dus alleen maar op aan , of uw raad strookt met mijn tegenwoordige staatkunde en tevens,quot; (zoo voegde bij er bij met een satanischen glimlach, zei Tailleyrand) »of er ook de eene of de andere reden kan zijn , waarom die raad mij door u wordt gegeven.quot;

Wilde ik deze portretschildering ver genoeg uitbreiden, dan zou ik hier onderscheidene bijzonderheden kunnen invlechten, die de waarheid van het door mij gezegde volkomen in het licht zouden stellen. Do volgende schijnt mij hier niet misplaatst te zijn. Bonaparte stond gereed naar Egypte te gaan, en bracht een bezoek aan Tailleyrand , toen minister van Binnenl. zaken bij het Directoire,

4*

l\'ORTEETTEN UN ANEKDOTES.

»Ik lug ziek te bed /\' verhaalde Taillejrand, »Bonaparte ging bij mij zitten en liet zich vrijmoedig uit over al de droomerijeu , door zijn jeugdige verbeelding in hem opgewekt. Vol belangstelling luisterde ik, want ik kende zijn levendigen geest, maar ook al de bezwaren, die zijne geheime vijanden hem in den weg zouden leggen. Hij klaagde over geldgebrek en zei, dat hij geen kans zag , geld te krjjgen. »Hier is de sleutel,quot; zei ik. »Doe mijn secretaire open. Er liggen juist honderd duizend franken in. Neem die gerust meê. Bjj uwe terugkomst lost gij de schuld weêr af.quot; Bonaparte vloog mij om den hals van blijdschap. Toen hij consul was .gaf hij mij het geleende geld weêr en vroeg mij daarop : »vvelk belang hadt gij er toch bij, mij dat geM te leenen? Ik heb mij zelve dat honderd malen afgevraagd , maar ik heb vruchteloos naar het antwoord gezocht.quot; »Dat is juist,quot; antwoordde ik , »onidat ik er geen belang bij had. Ik was zeer ziek, misschien zag ik u nooit terug. Maar gij waart jong en ik voelde mij onwillekeurig gedrongen, u van dienst te zijn, werkelijk zonder er iets anders meê te bedoelen.quot; »In dat gevalzei Napoleon, »en als gij er niets meê hebt bedoelt, hebt gij toen al zeer dwaas gehandeld.quot;

Ik zou nu, als ik de behoorlijke volgorde in acht nam, over het hart van Bonaparte moeten spreken. Doch iudien men mocht aannemen , dat een wezen, op alle punten eveneens gevormd als wij, verstoken was gebleven van het orgaan, dat in ons de behoefte wekt om te beminnen en bemind te worden, dan zou ik zeggen, dat bij zijn schepping het hart vergeten is geworden. Het kan echter ook zijn, dat hij er al vroeg in geslaagd is, de stem van het hart geheel en al te onderdrukken. Hij heeft altijd te veel werk van zich zelve gemaakt, dan dat er plaats zou zijn gebleven voor eenig gevoel van liefde of gehechtheid. Van de banden des bloeds weet hij weinig of niets; ik

PORTIUSTTISN EN ANEKDOTES.

weet niet, of zelfs het vaderlijk gevoel beru wel bekend is geweest. Zeker is het, dat dit gevoel niet de eerste rol vervulde in zijne verhouding tot zijn zoon.

Op zekeren dag, terwijl Talma, wat dikwijls gebeurde, bij zijn ontbijt tegenwoordig was, bracht men den jongen Napoleon binnen. De keizer nam hem op zijn knie en in plaats van hem te kussen of te liefkozen , begon hij hem te slaan, wel niet hard, maar hij sloeg hem toch. »Tal-ma,\' zei hij op eens, »ziet ge wel, wat ik doe?quot; Natuurlijk was ïalma verlegen met het antwoord op die vreemde vraag. »Ziet ge \'tniet?quot; riep de keizer, »wel, ik geesel een koning.quot;

Niettegenstaande zijn gewone, koele onverschilligheid heeft Bonaparte toch somtijds een aandoening van liefde gehad. Maar, mijn hemel, welk een zonderling soort van liefde I Even als de vroomheid schikt zich de liefde in hare uiting geheel naar het karakter. Bij een echt gevoelig wezen gaat zij geheel in het beminde voorwerp op; bij een niensch van het slag van Bonaparte tracht zij dat voorwerp te tyranniseeren.

De keizer koestert minachting jegens de vrouwen; voorwaar de manier niet, om haar te leeren liefhebben. De vrouwelijke zwakheid is hem een onomstootelijk bewijs harer minderheid; de macht, die de vrouwen in het maatschappelijke leven uitoefenen, is hem een onverdra-gelijke aanmatiging, een gevolg van die beschaving, welke, volgens het zeggen van Tailleyrand, zijn persoonlijke vijandin was, om de gestadige vorderingen, die zij poogde te maken. Vandaar, dat Bonaparte zich tegenover de vrouwen nooit recht vrij gevoelde en dat hij , omdat alles, wat ons een zekeren dwang doet gevoelen, ons hindert, haar altijd met een zekere lompheid behandelde. Hij wist niet, hoe hij er mee moest omgaan, en ontmoette er, jammer genoeg, niet velen op zijn weg,

i\'OUTRETTKN EN ANEKDOTES.

die een omkeer in zijn gevoelen hadden kunnen teweeg brengen. Men kan nagaan van welken aard de verbintenissen waren, die hij in zijn jeugd heeft aangeknoopt. In Italië leefde hij te midden dier volslugene onverschilligheid voor wat rein en zedelijk is , die door het fransche eger er niet beter op werd, en toen hij in -Frankrijk terugkeerde was daar de toestand uiet veel gunstiger. De ijdele, lichtzinnige vrouwen van handelaars en leveranciers , die tijdens het Directoire den boventoon voerden, vormden de kringen, waarin hij zich te Parijs bewoog , en toen hij consul was geworden en zijne generaals en adjudanten uithuwelijkte, zag hij aan zijn hof of zeer jeugdige, stille, schroomvallige schepseltjes , of van die vrouwen, die door do fortuin harer echtgenooten op eens uit de duisternis te voorschjjn waren gekomen, terwijl die fortuin al te onverwacht en te spoedig was gemaakt, om haar het licht goed te doen verdragen.

Het is mij dikwijls voorgekomen, dat Bonaparte, die altijd met de staatkunde bezig was, alleen uit ijdelheid soms heeft kunnen liefhebben. Hij bemoeide zich met geen vrouw, maakte althans geen werk van haar, of zij moest jong en schoon zijn. Hij had er toe kunnen komen , om het goed te keuren , dat de vrouw, even als het daartoe door de natuur gedoemde insekt, gedood werd, als zij , door moeder te worden, aan haar plicht jegens de maatschappij had voldaan. Toch koesterde hij gehechtheid voor zijn eerste vrouw en heeft werkelijk voor haar een zekere gevoeligheid aan den dag gelegd. Men zij Bonaparte, zooveel men wil, tegen eiken invloed blijft men toch uiet beveiligd en geen karakter vormt zich naar hetgeen de mensch altijd, maar naar hetgeen hij gewoonlijk is.

Toen Bonaparte mevrouw de Beauharnais leerde kennen was hij nog jong. Haar naam en hare bevallige

PORTRETTEN KN\' ANEKDOTES

mauieren plaatsteu haar boven hare geheele omgeving. Zü toonde duidelijk belang te stellen in den jeugdigen officier , wiens ijdelheid door die onderscheiding gestreeld werd , en toen hij, door haar toedoen , een hoogeren rang in het leger kreeg, bracht hji onwillekeurig zijn gelukkig gesternte met den invloed der schoone vrouw in verband. Dit bijgeloof, waar zij op handige wijs voedsel aan wist te geven, heeft langen tijd een groote kracht op hem geoefend en zelfs zijn plan tot echtscheiding, schoon hek reeds tot volle rijpheid was gekomen, in de uitvoering vertraagd. Toen Bonaparte met mevrouw de Beauharnais trouwde verbond hjj zich, naar hij meende, aan een zeer voorname dame en behaalde dus een overwinning te meer. Ik zal later gelegenheid hebben uitvoeriger over den invloed te spreken, dien zij op hem uitoefende.

Niettegenstaande den voorrang, dien hij haar schonk, heb ik hem toch twee of drie malen verliefd gezien , terwijl juist dan het heerschzuchtige van zijn karakter zich het duidelijkst toonde. Wat kon hij driftig worden bij den minsten tegensiand ! Wat kon hij hard zijn tegenover de natuurlijke jaloerschheid van zijn vrouw! »Gij moet,quot; zoo zei hij tot haar, »u weten te schikken naar al mijn luimen en grillen en hebt er niets bijzonders in te vinden, als ik mij aan dergelijke neigingen overgeef. Op al uwe klachten wil ik niets anders antwoorden , dan mijn eeuwig ik, en dat is mijn recht. Ik plaats mij geheel en al op mijn eigen standpunt en verkies mij aan niemand ter wereld te storen, wie het dan ook zij.quot; En dezelfde onverdragelijke trots, dien hij aldus tegenover zijne door hem verwaarloosde vrouw aan den dag legde, toonde bij ook tegenover het voorwerp zijner vluchtige verliefdheid. Verbaasd over de macht, die men over hem wilde uitoefenen, werd hij toornig, onderwierp zich naar den schijn en behaalde zoo een overwinning, die,

POKTllEïTEN EN ANJSKDOTES.

zoodra Jiij verkregen was, hem niet alleen volkomen onverschillig liet, maar die hij zich ook niet ontzag met zekeren ophef aan de wereld bekend te maken.

Het meest opmerkelijke in den keizer was zijn geest, zijn verstand, dat zeker veel meer omvattend was dan bij iemand uit zijn omgeving. Die rijkdom was geen gevolg van genoten onderwijs, want hij was in den grond der zaak onwetend. Hij had zeer weinig, en dat weinige vluchtig, gelezen. Maar hij had een vlug begrip en een levendige verbeelding, die met elkander te zamen aan de ontwikkeling van het verstand een krachtigen stoot geven.

De vatbaarheid van zijn hoofd, om alles op te nemen en met zekere gemakkelijkheid te schikken en te verwerken , ging alle denkbeeld te boven. Een enkele gedachte werd bij hem de moeder van duizend anderen, een enkel woord was oorzaak, dat hij aan het gesprek een belangwekkende wending gaf, waarbij wel niet altijd zuivere logika den boventoon voerde, maar waarbjj zjjn geest toch altijd schitterend uitkwam.

Het was mij altijd een genot met hem te praten, of liever hem te hooren praten, want gewoonlijk had hij het woord alleen. Niet, omdat hij, als hij goed gehumeurd was, geen antwoord of tegenspraak duldde, maar omdat het, om onderscheidene redenen, niet altijd gemakkelijk was antwoord te vinden. Zijn hof, dat schier uitsluitend militair zamen was gesteld, had de gewoonte, naar hem te luisteren, met dien eerbied, dien men aan do discipline verschuldigd is , en later werd de hofhouding te talrijk, dan dat men er niet tegen op zag, zich ten aanschouvye van allen, op den voorgrond te stellen, om misschien op minder vroolijke manier opzijn plaats te worden gezet.

Gelijk ik al heb gezegd sprak hij slecht, maar meestal

portretten kn anekdotes.

zeer opgewekt en geestig. Zijn grammatikale vrijheden gaven zelfs soms iets aangenaams en treffends aan zijn woorden, die daarbij altijd getuigenis aflegden van een hoogst oorspronkelijk verstand. Om zich onder bet spreken op te winden bad hij niemand noodig, die met hem sprak. Van bet oogenblik af, dat hij het woord had opgenomen , stak hij krachtig en vrijmoedig van wal, maar was er zeer op gesteld, dat men oplettend luisterde, en waardeerde het blijkbaar, als men hem begreep en met hem instemde. Wie er den rechten slag van had, naar hem te luisteren , kon zeker zijn, dat hij in zijn schatting rees. Even als een acteur opgewonden wordt bij zijn spel, als hij de toejuiching hoort van het publiek, eveneens genoot Bonaparte, als hij in de oogen zijner hoorders goedkeuring, instemming of bewondering las. Ik herinner mij nog zeer goed, dat hij mij, omdat ik blijkbaar met belangstelling en genoegen naar hem hoorde, eene geestvolle vrouw noemde, terwijl ik misschien nog geen twee woorden bad gezegd, die iets be-teekenden.

Hij hield er veel van, over zich zelve te spreken en velde daarbij soms een oordeel over zijn eigene handelingen, als ware bij over een ander bozig. Het had er soms iets van, of hij er naar zocbt, zooveel mogelijk zijn voordeel te doen met zijn karakter, door bet allernauwkeurigst te ontleden, en bij zei zelfs, dat een echt staatkundig man weet te berekenen, welk nut hij uit zijn gebreken kan trekken. Ik heb Tailleyrand eens op knorrigen toon hooren zeggen : »die duivelscbe kerel is nooit te vangen. Zelfs zijn hartstochten geven geen vat op hem, want al weet men, dat hij die beeft, hij weet nog veel beter, hoe hjj die verbergen kan.quot;

Hier schiet mij een voorval te binnen, waaruit blijkt, hoe hij, als hij dat raadzaam en nuttig achtte, uit

58 PORTRETTEN KN ANEKÜOTKS.

de grootste kalmte in den hoogsten toorn kon vervallen.

Kort voor oaze laatste vredebreuk met Kngeland kwam op eens het gerucht in de wereld, dat du oorlog weer zou uitbreken en dat de ambassadeur, lord With worth, zich gereed maakte, om te vertrekken. De eerste consul had de gewoonte, één keer in de maand des voormiddags, de ambassadeurs met hunne eohtgenooten in de salons van mevrouw Bonaparte te ontvangen. Dit geschiedde altijd met een zeer deftig ceremonieel. De vreemdelingen schaarden zich in een salon , en als zij er allen waren kwam de eerste consul binnen met zijne gemalin , gevolgd door een prefect en eene dame du palais. Na langs de gasten gewandeld te hebben ging mevrouw Bonaparte een oogenblik zitten, de eerste consul sprak met sommigen uit het aanzienlijke gezelschap en verliet dan, na eene korte buiging, de salon.

Even voor het verbreken van den vrede was het corps diplomatique als naar gewoonte, in de Tnilerien bijeen. Terwijl de gezanten stonden te wachten kwam ik in het boudoir van mevrouw Bonaparte , die nog bezig was aan haar toilet. De eerste consul zat op den grond te spelen met den kleinen Napoleon, den oudsten zoon van zijn broeder Louis.

Tegelijkertijd monsterde hij de toiletten van zijne gemalin en van mij en had allerlei kleine opmerkingen. Hij scheen bijzonder goed gehumeurd en ik waagde de gissing te uiten, dat de ambassadeurs straks zeker allen naar hunne hoven zonden schrijven , dat do toekomst niets dan eendracht en vrede beloofde, wijl de eerste consul zoo opgeruimd was. Bonaparte lachte en begon weêr met het kind te spelen.

Een oogenblik later kwam het bericht, dat al de gezanten er waren. Bonaparte stond driftig op en al de vroolijkheid week op eens van zijn gelaat, zoodat ik

PORTBETTRN EN

schrikte van de strenge trekken, die er op geteekend stonden. Het had er iets van, of hij naar welgevallen bleek kon worden en in minder tijds dan ik dit schrijf was het een geheel ander beeld als zoo even. Met trillende stem riep hjj: skomaan , dames!quot; liep haastig voort, ging de salon binnen en trad, zonder iemand te groeten, op den ambassadeur van Engeland toe. Bitter begon hij zich over de handelingen van het engelsche gouvernement te beklagen en scheen al driftiger en driftiger te worden, zoodat al de aanwezigen van schrik stonden te beven. De meest beleedigende woorden en de hardste bedreigingen stiet hij uit met bijna gillende stem. Niemand waagde ook zelfs maar een teeken van afkeuring of verontwaardiging. Mevrouw Bonaparte en ik zagen elkander aan .met angstige verbazing en de anders zoo flegmatieke Engelschman wist bijna geen woorden te vinden, om den toornigen eersten consul te antwoorden.

Een andere anekdote, die misschien wel een beetje wonderlijk is, kan meê tot een bewijs dienen, hoe Bonaparte geheel en al meester over zich zelve wist te blijven \').

Als hij op reis was, of zelfs als hij een veldtocht maakte , was hij er zeer op gesteld, dat hij de gelegenheid vond zich een soort van afleiding te bezorgen, die bijzonder in zijn smaak viel. Zijn zwager Murat of de maarschalk Duroc waren gewoonlijk belast met de taak om voor den keizer te zoeken, wat hij ter voldoening aan zijn vluchtige neigingen verlangde. Toen hij voor de eerste maal in Polen kwam ontving Murat, die naar

\') De nbt ile Pradt verhaalt, Jat ile keizer hem eens, na oen zoor heftig tooneel, bedaard naderde en zei; «gij hebt zoker gedacht, dat ik zeer driftig was. Och neen. De drift h bij mij nooit hooger gekomen en hij wees bij die woorden naar zijn hals, als bedoelde hij, dat hij er altijd wel voor wist te zorgen, dat zijn toorn zijn hoofd nooit in de war bracht.

POBTUETTBN EN ANEKDOTES.

Warschau vooruit was gegaan, bevel, om voor den keizer, die spoedig in de hoofdstad werd gewacht, eene jonge, schooine vrouw te zoeken, liefst uit den poolschen adel. Hij volbracht handig de hem opgedragen taak en wist eene jeugdige Polin, die met een ouden man gehuwd was, te bewegen, den keizer van dienst te zijn. Welke middelen hij bezigde en wat hij beloofde weet ik niet, maar zij trad met hem in schikking en nam zelfs op zich , des avonds naar een kasteel bij Warschau te gaan, als de keizer daar zou zijn.

De schocne vrouw kwam vrij laat ter plaatse harer bestemming. Zij heeft zelf later dit avontuur verteld en erkende, wat dan ook nog al natuurlgk is, dat z|j sidderend van vrees en zelfverwijt het kasteel binnen trad. De keizer bevond zich in zijn kabinet en men diende de vreemde dame bij hem aan Onmiddellijk en zonder zelfs van zijn werk op te zien gaf hij last, dat men haar de voor haar bestemde kamer zou wijzen, dut men haar de gelegenheid moest aanbieden, om een bad te gebruiken en iets te eten en dat zij dan , als zij lust had, naar bed kon gaan. Intusschen ble^f hij door zitten werken tot laat in den nacht.

Toen hij eindelijk gedaan had ging hij naar de kamer, waar men hem al lang wachtte, en verscheen daar aanstond als de meester, die aan niemand rekenschap schuldig is en zich daarom ook voor niemand ontziet. Maalais had hij geen tijd te verliezen, begon hij tegelijkertijd een gesprek met de jeugdige vrouw over Polen en ondervroeg haar als een agent van policie, die met het onderzoek eener zamenzwering of iets dergeljjks belast is geworden, terwijl zij hem alle mogelijke inlichtingen moest geven omtrent de meest aanzienlijken onder bare landslieden. Uren achtereen zette hij dat zonderling onderzoek voort.

61

Men stelle zich de verwondering voor der twintigjarige vroaw, die alles had verwacht behalve juist dat. Zij antwoordde hem zoo goed en zoo kwaad zij kon en toen zij eindelijk niets meer wist te zeggen herinnerde de keizer zich, dat Murat de schoone vrouw een gesprek van teederder aard had doen verwachten.

Toch schijnt het wel, dat juist deze zonderlinge manier , om eene verliefde zamenkomst te openen , op de Polin geen onaangenamen indruk maakte, want langen tijd bleef zij aan den keizer verbonden. Ten laatste kwam zij ook te Parijs, waar zij een zoon kreeg, op wien vele Poolsche edellieden al hunne verwachting bouwden , als de door den keizer gesteunden bewerker hunner onafhankelijkheid. Ik zag de moeder aan het hof, waar zij de jaloerschheid gaande maakte van mevrouw Bonaparte, terwijl zij, na de echtscheiding, de bepaalde vriendin werd van de verstooteue keizerin, die haar met haar zoon gaarne bij zich ontving op Malmaison.

Men zegt, dat zij den keizer ook in zijn ongeluk getrouw is gebleven en hem op het eiland Elba meer dan eens heeft bezocht. Toen hij zijn laatste noodlottig bezoek aan Frankrijk bracht heeft hij haar daar weder gezien. Na zijn tweeden val is zij, die intusschen weduwe was geworden, hertrouwd en in 1818 te Parijs gestorven. Tailleyrand heeft mij deze geheele geschiedenis verhaald.

Laat mij nu de teekening van dit portret afmaken.

Napoleon ging zoo geheel in zijn eigen persoonlijkheid op, dat hij bijna geheel gevoelloos was tegenover dat, wat hem niet onmiddellijk aanging. Dat nam niet weg, dat hij oogenblikken had, waarin hij geroerd scheen te zijn, maar die gingen spoedig voorbij en brachten hem altijd uit zijn humeur. Hij kon zelfs tranen storten, die de uitvloeisels schenen te zijn van zenuwachtige over-

PORTRETTEN EN ANEKDOTKS.

spanning. »Ik hebzoo zei hij, «onhandelbare zenuwen ; als mijn bloed niet zijn gewonen, laogzaaien lood behield, dan zou ik er gek van kunnen worden.quot; De geneesheer Corvisart heeft mij gezegd, dat zijn pols minder slagen telde in de minuut, dan gewoonlijk bij een gezond mensch het geval is. Hij heeft nooit een duizeling gevoeld en verklaarde, dat hij niet begreep, wat de menschen er meê meenden , als zij zeiden: ,het hoofd loopt mij om.\'

Tengevolge van zijn gewoonte, om aan den eersten indruk toe te geven, kon hij dikwijls den een of ander zeer harde en beleedigende woorden toevoegen, en scheen er dan oen soort van genoegen in te vinden, als de door hem beleedigde personen van schrik en ontroering voor hem stonden te beven. Hij was van oordeel, dat onrust en gejaagdheid tot ijver aanspoorden en toonde daarom maar zeer zelden, dat hij over personen of zaken tevreden was. Met bewonderenswaardige nauwgezetheid gediend en op de minuut gehoorzaamd beklaagde hg zich nog over de traagheid, waarmeê men aan zijn bevelen voldeed en hield met opzet altjjd den schrik ouder zijne omgeving levendig. Wanneer men soms onwillekeurig, door het gesprek meegesleept, zich op zijn gemak begon te gevoelen , wist hij aanstonds, door een of ander hard gebiedend woord, de vrees er weer in te brengen. Voor zich zelve en voor anderen had hij een afkeer van rust. Als mijn echtgenoot feesten voor hem aanrichtte, waarbij niets werd gespaard, om die bevallig en schitterend te doen zijn , vroeg ik niet , of de keizer tevreden was geweest, maar of hij weinig had geknord. Zijn dienst was een uitermate lastig en pijnlijk werk en hij was daar zelf zoo innig van overtuigd, dat hij bij zekere gelegenheid zei: »de gelukkigste mensch is die, die het verst van mij verwijderd leeft.quot;

PORTRIiTTEN KN ANEKDOTES. 63

Bonaparte keade, gelijk ik al gezegd heb, geen grootmoedigheid ; nogtans heeft hij soms schittereude geschenken gegeven en reusachtige belooningea uitgereikt. Maar als hij een dienst betaalde , liet hij altjjd gevoelen, dat hij een anderen dienst verwachtte en wie de belooning ontving sidderde onwillekeurig bij de gedachte , dat hij er zelf later toch weêr voor zou moeten betalen. Nu en dan lag er iets grilligs in de manier, waarop hij zijn gunst betoonde en hoogst zeldzaam heeft een gift van hem ontvangen een ongemengd gevoel van dankbaarheid opgewekt. Daarenboven eischte hij, dat het door hem geschonken geld ook werd verteerd en hoorde met zeker genoegen, dat zijn dienaren schulden maakten , wijl zij daardoor juist altijd minder onafhankelijk waren. Zijn gemalin kwam in dit opzicht ten volle aan zijn wenschen tegemoet en hij zorgde er voor, hare geldelijke aangelegenheden nooit geheel te regelen, omdat hij daardoor in de gelegenheid was, haar nu en dan bang of\' ongerust te maken.

Op zekeren tijd legde hij den heer de Remusat een aanzienlijk inkomen toe, onder voorwaarde, dat wij ons huis op grooteu voet zouden inrichten en veel gasten zien. Wij getroostten ons de groote uitgaven, die de eerste inrichting vorderde, maar al spoedig daarop kwam mijne moeder te sterven en waren wij dus gedwongen, ons huis te sluiten. Terstond trok de keizer het groote inkomen weder in. Wij konden het toch niet gebruiken , zei hij , en bracht ons daardoor in geen geringe verlegenheid, wijl do eerste onkosten , die wij gemaakt hadden, bijna geheel voor onze rekening kwamen.

Hier houd ik met dit portret op. Onder het schrijven mijner gedenkschriften zullen mij natuurlijk nog een tal van bijzonderheden voor den geest komen, die ik daarin hoop op te nemen. Het hier geschrevene is voldoende , om eenig denkbeeld te geven over het karakter

1\'OR.TIIEÏTUN EN ANEKDOTES.

van den man, in wiens omgeving ik het schoonste deel vau mijn leven heb doorgebracht.

DE MOEDER VAN BONAPARTE.

Mevrouw Bonaparte, de moeder, eene Remolini van zich zelve, was in 1767 gehuwd met Karei Bonaparte, wiens familie onder de aanzienlijksten van het eiland Korsika gerekend werd. Men heeft beweerd , dat er eene ongeoorloofde betrekking zou hebben bestaan tusschen mevrouw Bonaparte en den gouverneur van het eiland , den heer de Marbeuf, en zelfs, dat Napoleon aan die betrekking zijn leven had te danken. Zeker is het, dat hij altijd een bijzonder belang heeft gesteld in de familie Marbeuf. Hoe het zij , de gouverneur plaatste den jongen Napoleon Bonaparte op de lijst der adellijke kinderen , die van Korsika naar Frankrijk werden gezonden, om daar de lessen bij te wonen aan de militaire school. Napoleon werd geplaatst te Brienne.

Nadat de Engelschen in 1793 zich meester van Korsika hadden gemaakt trok mevrouw Bonaparte, toen eene rijke weduwe , met hare kinderen naar Marseille. De opvoeding van die kinderen was zeer verwaarloosd, en als men gelooven mag, wat men elkander te Marseille vertelde , dan hebben de dochters van mevrouw Bonaparte juist niet altijd getoond, dat zij zich bijzonder aan de strikte eischen der zedelijkheid lieten gelegen liggen. De keizer heeft het aan de stad Marseille nooit vergeven, dat zjjn familie daar in zoo weinig aanzien heeft gestaan en enkele min vleiende voorvallen en bijzonderheden, die men elkander te Marseille wist te verhalen, waren werkelijk oorzaak, dat Napoleon van geheel Provence een afkeer had.

PORTRm\'EN EK ANEKDOTES.

Toeu haar zoon Napoleon meer op den voorgrond trad vestigde mevrouw Bonaparte zich met der woon te Parijs. Zij leefde stil en schraapte zooveel geld bijeen, als zij kon, bemoeide zich niet met de publieke zaken en had, noch zocht ooit bijzonderen invloed. Even als iedereen zag zij zeer op tegen haar zoon, en was een vrouw van zeer middelmatige geestontwikkeling. Niettegenstaande den hoogen rang, dien zij als Madame Mere bekleedde, valt er tot haar lof weinig te zeggen. Na den val van haren zoon vestigde zij zich te Home en woonde daar zamen met haar broeder, den kardinaal Fesch.

Van dezen laatste zegt men, dat hij er, na den eersten veldtocht ia Italië, ijverig op uit was, voor zijn tijdelij-ken welstand te zorgen. Hij ontving, of nam — ik weet het niet — een tal van schilderijen, standbeelden en kostbaarheden, waarmee lüj zijn verschillende huizen en buitenverblijven versierde. Toen hij later aartsbisschop van Lyon en kardinaal was geworden wist hij zich uitstekend naar zijn waardigheid te gedragen eu verwierf zich onder zijne arabgenooten een goeden, eervollen naam. Hij verzette zich dikwijls tegen den keizer en koos, bg de geschillen tusschen dezen en den paus, de partij van den laatste, terwijl het vooral aan hem te danken was, dat het plan tot het houden van een concilie te Parijs, in de geboorte werd gesmoord. Of uit staatkunde, of tengevolge van godsdienstige bezwaren was hij, naar mevrouw Jozefine Bonaparte meermalen verzekerde, tegen de echtscheiding van het keizerlijke paar. Sinds hij te Rome woonde stond de kardinaal in hoog aanzien bij den paus \').

\') Mevrouw Bonaiiartc, geboren 1750 , overleed te Rome in 183S). Ue kardinaal ïesch , geboren 1763, overleed mede te Korne, ia heb elfde jaar als zijne zuster.

11ÉMUSA.T, Gedenkschriften. I.

66 PORTRETTEN EN\' ANEK DOTES.

JOZEF BONAPARTE.

Jozef, geboren 1768, een man met een aangenaam uiterlijk en veel liefde voor het vrouwelijk geslacht, onderscheidde zich vau al zijne broeders door zijne zachte en bevallige manieren. Hij was echter evenmin als zij te goeder trouw. Zijne eerzucht, hoewel minder sterk dan bij zijn broeder Napoleon, kwam toch nu en .dan krachtig aan het licht en zijn geest was niet genoeg ontwikkeld, om hem in de verschillende, zeker soms zeer moeielijke toestanden, waarin het leven hem plaatste, de goede keus te laten doen. In 1805 wilde Bonaparte hem koning maken van Italië, onder voorwaarde, dat hij van het recht van erfopvolging voor Frankrijk zou afzien. Hij weigerde onder die voorwaarde de kroon. Altijd toonde hij een zekere hardnekkigheid voor de handhaving van wat hij zijne rechten noemde en droomde van een tijd , dat hij de Franschen onder zijn regeeriüg zou doen uitrusten van al de vermoeienissen, die zijn broeder hun veroorzaakt had. Beter dan Napoleon had hij er den slag van, door zijne aangename vormen, de menschen voor zich in te nemen , schoon hij hun minder vertrouwen wist in te boezemen. Hij had iets zeer gemakkelijks in het huiselijke leven, maar miste alle geschiktheid zoowel op den troon van Napels als later op dien van Spanje. Men dient echter niet te vergeten , dat hij op die tronen weinig anders was als de stadhouder van Napoleon. In geen van beide landen is hij er in geslaagd zich achting of persoonlijke toegenegenheid te verworven \').

Zijne echtgenooto, de dochter van een handelaar te Marseille, Clary genaamd, was de eenvoudigheid en de

\') Jozef liunaparle overleed te Florence, 1814.

PÜRTRKTTJiN EN ANKKDOTES. 67

beminnelijkheid zelf. Leelijk , klein, schroomvallig en stil als zij was, kon zij geen rol spelen, noch aan het keizerlijke hof, noch toen zij achtereenrolgens twee kronen droeg, wier verlies zij zeker nooit heeft betreurd, üit dit huwelijk werden twee dochters geboren, die naar Noord-Ainerika zijn verhuisd.

De zuster van mevrouw Jozef Bonaparte huwde met generaal Bernadotte, op het cogenblik, dat ik dit schrijf, koning van Zweden. Zij had iets zeer eigenaardigs, iets oorspronkelijks iu haar karakter en dweepte met Napoleon. Vandaar naar uien meent, dat zij Frankrijk nooit heeft willen verlaten, terwijl zij nu nog in bijna geheele verborgenheid, te Parijs haar verblijf houdt \').

LUCIEN BONAPARTE.

Lucien Uonaparte was een zeer verstandig man. Al vroeg had hij een fijn ontwikkelden smaak voor de schoone kunsten en las daarbij veel. Ais afgevaardigde van Kor-sika trokken zijne redevoeringen in den Raad der Vijfhonderden gewoonlijk zeer de aandacht zijner medeleden, vooral de bekende rede, door hem gehouden 22 September 1798, den verjaardag van de stichting der republiek. Hij sprak niet geestdrift ovor den wensch, dien ieder Franschman moest koesteren voor de handhaving van de constitutie en de vrijheid, en slingerde een vloek naar het hoofd van den onverlaat, die het koningschap zou trachten te herstellen. Toen de generaal Jourdain, ten gevolge dier welsprekende rede, zijne bekommering te kennen gat over enkele verontrustende berichten ten aan-

\'l De kouiugiu van Zweden is eeral voor weinige jaren ovcrleJen. Zij woonde te Parijs in dc Kue d\' Anjou Saiut-llonoré.

PORTRETTEN EN ANEKDOTES.

zien van gevaren , die de vrijheid bedreigden, riep Lucien den liaad in liet geheugen, dat er een wet bestond , waarbij een ieder, die de rechten der Nationale Vergadering te na trad, buiten de wet werd gesteld. Intusschen is het zeer waarschijnlijk, dat hij reeds toen met zijn broeder Napoleon aan de kans en de mogelijkheid dacht, om het geslacht der Bonapartes te verheffen. Toch bezat Lucien enkele echt constitutioneele begrippen en als hij zijn vroegeren invloed op zijn broeder had weten te behouden, zou deze misschien er toe besloten hebben, eenige matiging aan te brengen aan zijn onbeperkt persoonlijk gezag.

Toen Napoleon in Egypte was, zorgde Lucien er voor, dat hij op de hoogte bleef van den loop der zaken in Frankrijk, drong sterk aan op zijn haastige terugkomst en stond hem, gelijk men weet, bij de omwenteling van 18 Brumaire 1799, krachtig ter zijde.

Van dat tijdstip af\' werd Lucien eerst minister van Binnenl. Zaken, toen ambassadeur in Spanje, maar was overal een reden van bezorgdheid voor zijn broeder. Napoleon hield er niet van, dat men de herinnering bewaarde aan de diensten, die men hem had bewezen, en Lucien was er bestendig op uit, om hem die, dikwijlsin zeer onaangenamen vorm, in het geheugen te roepen.

Gedurende zijn verblijf in Spanje sloot hij zich aan bij den Vredeprins \') en bewerkte meê het traktaat van Ba-dajoz, 6 Juni 1801, dat Portugal tegen vijandelijken overval vrijwaarde. Ter belooning kreeg hij een schat van gold en diamanten, dien men op twee honderd vijftig millioen gulden heeft begroot. In dien tijd vormde hij ook het plan, om Bonaparte te doen trouwen met eene iKfante van Spanje, maar deze weigerde, hetzij omdat hij

Dou Mauuel Godoy, hertog van Alcudia, spaausch minister, die bij den vrede van Bazel, 1795, den titel ontving van Principe de la Paz.

POHTIIEÏTEN EN ANEKDOTES.

nog tc zeer aan zijoe gemalin was gehecht, hetzij omdat hij er tegen opzag, de republikeinsche gevoeleus zoo openlijk ia het aangezicht te slaan.

lu 1790 was Lucien, die toen de betrekking van magazijnmeester bij de militaire inrichtingen te Toulon bekleedde, gehuwd met de dochter van een herbergier, die hem twee dochters schonk, maar vroeg stierf. De oudste dochter werd door den keizer naar Frankrijk geroepen. De zaken in Spanje stonden op een slechten voet en Napoleon dacht een handigen zet te doen , door dit meisje uit te huwelijken aan den prius van Asturie. Toen zij echter te Parijs was gekomen en daar bij hare grootmoeder woonde, liet zij zich in woord en brief zoo onbewimpeld uit over alles, wat zij aan het hof dwaas en bespottelijk vond, dat de keizer boos op haar werd en haar weder naar Italië liet vertrekken.

In 1803 werd Lucien, die weduwnaar was en een zeer ongebonden leven leidde, verliefd op mevrouw Jouberthou, de vrouw van een bankier, dien men naar St. Domingo zond, waar hij spoedig stierf. Deze vrouw, jong, schoon en flink bij de hand, wist Lucien te bewegen , haar te trouwen , zeer tegen den zin van den keizer. De on-eenigheid tusschen de beide broeders verergerde daardoor in die mate , dat Lucien in het voorjaar van 1804 Frankrijk verliet en zich te Rome vestigde.

Men weet, hoe hij daar de pauselijke belangen heeft gediend en op het Quirinaal in gunst stond. Zoo zelfs, dat hij, na al de gebeurtenissen van 1815, toen hij weêr naar Frankrijk trok, in de pauselijke staten een veilige haven vond, voor zich en zijn gezin i).

Lucien Bonaparte, gcb. ia 1775, overleed te Viterbo in 1840,

FN ANEKDOTES.

LOUIS BONAPARTE.

Over Louis Bonaparte, geboren in 1778, wordt zeer verschillend geoordeeld. Een zeker vertoon van enkele deugden, een meer geregeld leven, dan men van zijne familie gewoon was , eenige zonderlinge denkbeelden, meer de vrucht van dwaze theorien, dan van degelijke beginselen , hebben de wereld in haar oordeel over hem op het dwaalspoor gebracht en hem een heel anderen naam bezorgd , als zijn broeder.

Met vrij wat minder geest begaafd dun Napoleon en Lucien, had hij een nog al romaneske verbeelding en daarbij een door en door ongevoelig hart. Zijn jeugd werd bedorven door een wankelende gezondheid, die op zijn humeur een noodlottigen invloed oefende. Ik weet niet, of de aan zijn familie eigene eerzucht zich ook in hem zoo sterk zou hebben ontwikkeld, als hij geheel op eigen wieken had gedreven, maar wel, dat hij altijd de blijken heeft gegeven, dat hij uitmuntend zijn voordeel wist te doen met de verschillende omstandigheden , die hem in zijn leven te gemoet kwamen.

Men heeft van hem gezegd, dat hij Holland heeft willen besturen met het oog op de belangen van dat land , en niet volgens den uitdrukkelijken wil van zijn keizerlijken broeder. Zijn troonsafstand, meer het gevolg van een gril dan van een edele verontwaardiging, was de daad , die hem het meest eer aandeed.

Louis Bonaparte was egoist en wantrouwend. Men zal hem in de Gedenkschriften nog beter leeren kennen. Bonaparte zei op zekeren dag: »de geveinsde deugden van Louis zijn mij veel lastiger dan de ondeugden van Lucien.quot; Na den val der dynastie vestigde hij zich te Rome.

POUT RETT KN EN ANEKDOTES.

MEVROUW JOZEFINE BONAPARTE EN HARE FAMILIE.

De markies do Beauharnais, de vader vaii den geueraal, die de eerste echtgenoot van mevrouw Bonaparte is geweest , was in militaire betrekking op het eiland Martinique werkzaam geweest. Hij sloot daar vriendschap met eene tante van mevrouw Bonaparte , die hem naar Frankrijk volgde en die hij op haar ouden dag nog trouwde. Die tante liet ook hare nicht, Jozefine de la Pugerie, naar Frankrijk overkomen. Zij zorgde voor haar opvoeding en wist het van haar echtgenoot gedaan te krijgen, dat het meisje op vijftienjarigen leeftijd in het huwelijk trad, met haar stiefzoon, den jeugdigen Beauharnais. De jonge man was niets met dit huwelijk ingenomen, maar schijnt toch later genegenheid voor zijne vrouw te hebben opgevat, blijkens een tal van zeer hartelijke brieven , die zij van hem uit verschillende garnizoenen ontving en die zij zorgvuldig bewaarde.

Uit dit huwelijk werden Eugène cn Hortense geboren. Bij het uitbreken van de revolutie ontstond er tusschen de beide echtgenooten een zekere verkoeling. In de eerste maanden van het schrikbewind had de heer de Beauharnais nog een kommando in het fransche leger, maar bemoeide zich in het geheel niet met zijn vrouw.

Ik weet niet, door welk toeval zjj in kennis kwam met enkele leden der conventie, maar wel, dat zij nog al invloed op hen uitoefende. Goed en vriendelijk van aard als zij was, maakte zij van dien invloed liefst gebruik, om den een of den ander van dienst te zijn. Haar gedrag bracht haar een weinig in opspraak , maar Over hare goedhartigheid, hare bevallige manieren en aangenamen omgang waren allen het eens. In 1793 voerde haar weg liaar naar een dorp in de omstreken van Parijs, waar zjj.

72 PORTRETTUN EN ANEKDOTES.

even als mijn man en ik, den zomer doorbracht. Wij zagen elkander dikwijls, want wij woonden vlak bij elkander. Ik herinner mij nog zeer goed, dat de jonge Hortense, die drie of vier jaren jonger was dan ik, mij nu en dan in mijn kamer kwam opzoeken , waar zij zich bezig hield, met mjjne bijouterien te bewonderen, terwijl het, zooals zij zei, een ideaal voor haar zon zijn, als zij zulk een schat mocht bezitten. De arme vrouw is, sinds dien tijd , overladen met diamanten , maar hoe zwaar heeft dikwjjls de schitterende diadeem haar op het hoofd gedrukt !

Gedurende den tijd, waarin iedereen een schuilplaats zocht, om zich te verbergen voor de vervolging, die geen klasse of stand in de maatschappij ongemoeid liet, verloren wij mevrouw de Beauharnais uit het oog. Haar mau, door de Jakobjjnen verdacht verklaard, werd te Parijs gevangen gezet en door de revolutionaire rechtbank ter dood veroordeeld. Zij zelve , ook in den kerker opgesloten , had het geluk aan den bijl, die, zoader onderscheid van kunne en leeftijd , zijn noodlottige taak verrichtte, te ontkomen. Nauw verbonden aan de schoone mevrouw Tallien, werd zij toegelaten in de kringen van het Directoire, waar vooral Barras haar onder zijn bescherming nam. Mevrouw de Beauharnais was eer arm dan rijk, zoodat haar smaak voor opschik en weelde haar afhankelijk maakte van hen, die haar in staat stelden aan dien smaak te voldoen. Zonder bepaald eene schoonheid te zijn, had haar geheele verschjjning iets ongemeen bevalligs. Haar gelaat was fijn besneden en zeer regelmatig, haar oog zacht, haar kleine mond wist een paar leelijke rijen tanden uitnemend te bedekken, aan haar kleur, oorspronkelijk eenigszins bruin, werd door de doelmatige hulp van rood en wit, een eigenaardig waas gegeven. Hare gestalte was onberispelijk van figuur en al

PORTKETTKN EN ANEKDOTES.

de ledematen waren even edel en fijn gevormd. La Fontaine had nooit meer naar waarheid kunnen zeggen :

quot;Sohooncr dan hare schoonheid was hare bevalligheid.quot;

Zij kleedde zich met een onberispelijken smaak en alles wat \'/ij droeg werd er fraaier door. Vandaar ook, dat zij er altijd in geslaagd is, te midden van zoo vele schoono en jeugdige vrouwen, als er aan het hof verschenen, de eerste plaats te behouden.

Aan al dat lichamelijk schoon paarde zij eene ongemecne welwillendheid, een zeer gelijkmatig humeur en een zich nooit verloochenende gezindheid, om een haar aangedaan leed te vergeven.

Veel geest bezat zij niet. Als coquette Creole was van haar eigenlijke opvoeding niet veel _ate recht gekomen , maar zij had de gave van te gevoelen, wat zij miste en zich daardoor te vrijwaren tegen spot of minder aangename verbazing. Daarbij bezat zij een natuurlijken tact, vond hare woorden gemakkelijk eu had een sterk geheugen , wat vooral in de aanzienlijke maatschappelijke kringen een voorrecht is. Ongelukkig genoeg stond haar gevoel van zedelijkheid en eigenwaarde niet op eene lijn met hare uiterlijke bevalligheid. Liever bekoorde zjj haren man door haar lichamelijk schoon dan door adel des ge-moeds. In alles was zij hem ten dienste, tot in het buitensporige toe, en dit heeft er waarschijnlijk niet weinig toe bijgedragen, dat Napoleon de vrouwen met een zekere minachting beschouwde. Zjj was nu en dan in de gelegenheid, om hem iets goeds te zeggen, maar zij was bang, en bukte daarom altijd , in stede van ook maar eenigen invloed te oefenen. Vluchtig, bewegelijk, voor allerlei aandoening vatbaar, maar niet in staat, lang over iets na te denken of eenige ernstige indrukken in zich op te nemen, heeft zij zich, door de grootheid, die haar omgaf,

\' PORTRETTEN EN ANEKDOTES.

wel niet in de war laten brengen, maar er ook nooit iets door geleerd. Had zij behoefte, om ongelukkigen te troosten of te helpen, voor de ongelukken van Frankrijk heeft zij nooit een open oog gehad. Bij die rampen boog zij zich voor het genie van Napoleon. Zij oordeelde nooit over hem, als alleen in zoo ver het haar eigen persoon aanging, al het andere was voor haar de uitvoering van een machtig noodlot, gelijk Napoleon zelf zoo graag placht te zeggen. Daarom was ook zijn invloed op haar in vele opzichten zeer noodlottig ; hij had haar minachting weten in te boezemen voor menigen plicht, hij had hare ziel weten te vervullen met een sterk wantrouwen en hij had haar geleerd, even handig onwaarheid te spreken , als hij zelf dat kou.

Men heeft over den prijs gesproken van het bevelhebberschap over het fransche leger in Italië. Mevrouw de Beauharnais heeft mij meer dan eens verzekerd, dat Bonaparte toen verliefd op haar was, zij aarzelde in hare keus tusschen hem, den generaal Hoche en den heer de Canlaincourt, die ook naar hare hand stonden. Het overwicht, dat Bonaparte onwillekeurig oefende, gaf den doorslag. Ik weet nog zeer goed, dut mijne moeder, die toen buiten woonde, nog schreef, hoe het haar verwonderde, dat mevrouw de Beauharnais zich in liet huwelijk begaf met een zoo weinig bekenden man.

Toen ik haar vroeg, hoe Napoleon was vóór zijn trouwen, deelde zij mij meê, dat hij een stil, droomerig joug-mensch was , wien de omgang mtt vrouwen in \'t geheel niet gemakkelijk afging, maar dat hij tegelijk hartstochtelijk en wegslepend kon zijn, schoon er altijds iets vreemds was aan zijn persoon. Dat zijn humeur zoo slecht was geworden en dat hij zoo verschrikkelijk den despoot ook over haar kon spelen, kwam alleen, zoo dacht zij, van al de tegenspoeden en vermoeienissen in den egyptischen oorlog geleden.

PORTRETTEN KN ANEKDOTES

Ik heb brieven gelezen, door Napoleon, tijdens den eersten italiaanschen veldtocht, aan mevrouw Bonaparte geschreven. Zij was met het leger meegegaan , waar hij haar meest in de achterhoede liet, tot dat een behaalde overwinning de veiligheid van den weg verzekerde. Het zijn wonderlijke brieven, met han bijna onleesbaar echrift, gedrochtelijkeu stijl en ongelukkige spelling; maar er spreekt een echt hartstochtelijk gemoed uit. Men vindt er een mengeling in van zoo machtige gevoelens en heftige , soms tegelijk dichterlijke uitdrukkingen, met een liefde, die zoo geheel anders was als gewoon, dat iedere vrouw er blij om zou zijn , als zulke brieven aan haar werden gericht. Met de bevallige, afgemeten brieven van den heer de Beauharuais stonden zij natuurljjk in scherpe tegenspraak. Men begrijpt daarenboven, wat bet, in een tijd, toen de staatkunde in alles den boventoon voerde, voor een vrouw bedoekende, als een der beweegkrachten te gelden van het zegevierende leger. Op den vooravond van een der groote veldslagen schreef Bonaparte : »Ik ben ver van u ! Het is mij, of alles duister wordt om mij heen ; ik voel behoefte aan de sombere flikkering van de bommen en kogels, waarmee mij onze vijanden zullen begroeten. Dan zal die donkerheid , die mij, na gij niet met mij zijt, van alle kanten omgeeft, eenigszins verhelderd worden. -Jozefine, gij hebt geschreid, toen ik wegging — geschreid ! Ala ik daaraan denk, begint mijn geheele lichaam te trillen. Maar wees gerust. Wurmser zal de tranen duur betalen, die gij hebt gestort.quot; Den volgenden dag werd Wurmser verslagen \').

\') Graat Wai\'tnsor wa3 de o[iporl)Ovrelhcljbsr Jnr voreciiig.le oosteurijkscho legers in den italiaanschen oorlog. Bij Casliglione , llovcrodo, Bassano, Areola en lüvoli door Napoleon geslagen, moest hij eindelijk, 2 Februari 1797, ook Mantua overgeven, waardoor de geheele oorlog ten gunste van Frankrijk afliej). Wurmser overleed weinige maanden later. Hij heeft do geweldige nederlaag niet kunnen overleven.

PORTRETTEN EN ANEKDOTKS.

De geestdrift, waarmee ile jonge generaal Bonaparte in het scboone Italië werd ontvangen, de schitterende feesten, de roem der overwinning, de schatten, die ieder officier er meester kou worden, de matelooze weelde, die daar bet gevolg van was, dat alles te zamen werd oorzaak , dat mevrouw Bonaparte meer en meer gewende aan een glanzende omgeving en nooit, zoo zei zij zelve, had zij later iets gevoeld van den wondervollen indruk , dien het op haar maakte, als de glorierijke overwinnaar de lauweren van den triomf aan hare voeten nederlei of — althans scheen neder te leggen. Intusschen blijkt het uit de brieven ook, dat mevrouw Bonaparte, by al den roem, dien baar gemaal behaalde en deu glans, die hem omgaf, in dit zonderling bewogen leven van liefde, feestelijkheden en weelderig genot, soms reden gaf tot een gevoel van onrust in den boezem van deu door allen beuijden en bewonderden held. Nu leest men er de uitdrukking in van een sombere jaloerschheid, dan weder wordt de toon heftig en dreigend, en te midden van dat alles wordt men geschokt door een uiting van afkeer voor de ontgoochelingen , waar het leven vol van is en die het soms zoo bitter maken. Misschien was die kwetsing in zijn wer-keljjk dierbaarste gevoelens de oorzaak, dat zijn gevoel geheel verstompte, misschien was hij een beter mensch geworden, als hij warmer en vooral beter was bemind.

Toen de overwinnende generaal, na die reeks van schitterende overwinningen, door de ijverzucht van het Directoire, gedwongen was, tot eene vrijwillige uitwijking naar Egypte , werd do toestand van mevrouw Bonaparte zeer moeielijk. Haar gemaal koesterde eeue verdenking, die door Jozef en Lucien, voor wie de invloed van Jozefine onuitstaanbaar was, gedurig werd gevoed. Zij stond geheel alleen, want ook haar zoon was met Bonaparte meegegaan ; aan de grootste weelde gewoon, kwelde haar het

POBTllETTRN KX ANEKDOTES.

geldgebrek, waar zij meê te worstelen had en dat liaur, door bemiddeling van hare vriendin, mevrouw de Tallieu, in aanraking bracht met de leden van het Directoire, in de eerste plaats met Rewbel. Bij zijn vertrek had Bonaparte haar opgedragen, een landgoed te koopen en hare keus viel op Malmaison, waarschijnlijk ten gevolge dei-nabijheid van St. Germain , waar hare dochter Hortense hare opvoeding kreeg. Wjj vonden haar daar terug, omdat wij voor een paar maanden onzen intrek hadden genomen bij een onzer vrienden, wiens kasteel dicht bij Malmaison was gelegen. \'Mevrouw Bonaparte, die tot onbescheidenwordens toe openhartig was , deed aan mijn moeder allerlei vertrouwelijke mededeelingeu omtrent haar man, hare schoonbroeders en andere personen en zaken, waar wij niets van wisten en schier nooit van hoorden. Men begon te denkeu , dat Napoleon voor Frankrijk verloren was, en natuurlijk veronachtzaamde men dus langzamerhand zjjne vrouw. Vandaar dat mijne moeder nog al medelijden met haar kreeg en zich veel met haar bemoeide, iets, wat zij nooit heeft vergeten. Ik was toen zeventien jaren en een jaar gehuwd.

Op Malmaison liet mevrouw Bonaparte ons haren ver-bazenden njkdom zien van paarlen, juweelen, camées en alllerlei prachtige kostbaarheden, die aan de heerlijkheid van de Duizend en een Nacht lieten denken , en die later nog zoo verbazend toenamen. Het overmeesterde en dankbare Italië had in de ruimte tot dat alles bijgedragen en in de eerste plaats de paus, die den overwinnaar dankbaar was voor zijne kiesche zelfboheersching, toen hij zich het genoegen ontzei, de overwinnende vlag op de muren van Rome te plaatsen. De salons van Malmaison waren rijk versierd met schilderijen, standbeelden, mozaïeken en andere kunstwerken , die uit Italië waren meegenomen. Ieder generaal, die aan den veldtocht had deelgenomen , was

PORTRETTEN EN ANEKDOTES.

in staat gesteld, ziin huis op gelijke wijs op te pronken.

Te uiidden van die r^kdommen had mevrouw Bonaparte soms geen geld, otu de kleinste uitgaven te bestrijden en om iu dien nood te voorzien , trachtte zij den invloed, dien zij op de machthebbenden van die dagen wist te oefenen, rentegevend te maken en bleef zoo niet altijd zonder opspraak. Door zorg verteerd, door hare schoonbroeders geplaagd en met niet altyd onrechtvaardige verwijten overladen , bijna zeker, dat haar gemaal nooit nuar Frankrijk terug zou keeren, wilde zij er toe overgaan , haar dochter ten huwelijk te geven aan den zoon van den directeur Rewbel, maar het jonge meisje weigerde hardnekkig en voorkwam daardoor eene gebeurtenis, die Napoleon zeker uitermate zou mishaagd hebben.

Op eens verspreidde zich het gerucht, dat Bonaparte uit Egypte terug was gekeerd en te Fréjus geland. Zijn gemoed was vol van pijnlijke aandoeningen door al de berichten, die Lucien hem van tijd tot tijd schriftelijk had doen toekomen. Zoodra Jozefine tijding van zijne ontscheping kreeg , reisde zij hem te gemoet, maar zij liep hem mis, keerde onaiidellijk terug en kwam eenige uren na hem in ziju huis in de Hue Chantereine. Hans lig klom zij uit haar rijtuig, gevolgd door haar zoon , dien zij op weg had ontmoet, en sloeg de gang in naar ziju kamer, maar hoe gi\'oot was hare ontsteltenis, toen zij de deur gesloten vond ! Zij riep Bonaparte en verzocht hem de deur te openen , maar hij antwoordde van den anderen kant, dat de deur voor haar gesloten zou blijven. Toen viel zij op hare knieën en smeekte hem met tranen, in haar eigen naam en dien harer kinderen. Maar alles bleef stil, doodelijk stil en een groot gedeelte van den nacht ging voorbij iu namelooze onrust en smart. Eindelijk door hare tranen en volharding bewogen , opende Bonaparte tegen vier uur in den morgen de deur van zijn

V

PORTRETTEN EN ANKKDOTES. 79

kamer en stond voor haar, gelijk zij raij later vertelde, met een streug, maar tegelijk bescbreid gelaat. Bitter wiep hij haar baar gedrag voor de voeten en al de verkeerdheden , waaraan zij, naar Lncien hem had bericht, zich had schuldig gemaakt, terwijl hij eindigde met haar te zeggen, dat hij zich van haar zou doen scheiden. Van de moeder wendde hij zich tot den zoon, een jongeling toen van twintig jaren en zei: »vvat u aangaat, ik beloof u , dat ik de fouten uwer moeder op u niet zal wreken. Gij zult altijd miju zoon blijven en mij niet verlaten.quot; »Neeu, generaal,\'¹ antwoordde Eugene, »ik wil het droevig lot van mijüB moeder deelen en verlaat u van dit oogenblik af.quot;

Die woorden troffen Bonaparte. Hij sloeg Eugène den arm om den hals en weende, zijn vrouw omhelsde zijne knieën en spoedig daarop was alles vergeven. Mevrouw Bonaparte slaagde er in, hem te overtuigen, hoe overdreven en trouweloos de mededeelingen van Lucien waren geweest, en Bonaparte, die zich op zijn manier wilde wreken, beval zijn broeder ten zeven uur bij hem te komen. Toen Lucien kwam werd hij, op last van Bonaparte en zonder eenige inlichting of inleiding, naar de slaapkamer gebracht, waar hij de beide echtgenooten naast elkander te bed zag liggen.

Van dien dag af\' eischte Napoleon, dat aan allen omgang met mevrouw Tallien en de kringen van het Directoire voor goed een einde werd gemaakt. De 18en Bru-maire hielp mee, om dien omgang te verbreken. Mevrouw Bonaparte vertelde mij, dat zij op den vooravond van dien gewichtigen dag, met verwondering had gezien, dat haar gemaal twee geladen pistolen voor zijn bed lei. Op hare vraag, waarom hij die voorzorg nam, antwoordde bij, dat er \'s nachts licht ieta kou gebeuren, dat het gebruik van die wapenen noodzakelijk maakte, en toen hij

PORTRETTEN EN ANEKDOTES.

dat kortaf had gelegd, lei hij zich te slapen en sliep gerust den geheelen nacht.

ïoen Bonaparte consul was geworden, wist hij op zeer verstandige manier partij te trekken van de zachte en bevallige hoedanigheden zijner vrouw. Wie door zijne ruwheid werden afgestooteu, keerde, door hare vriendelijke welwillendheid bewogen , terug. De edellieden, die tijdens de revolutie waren uitgeweken, liet hij aan hare bijzondere zorg over. Al de lijsten gingen door hare handen en zij was de eerste en voornaamste band, die den franschen adel aan het consulair gouvernement verbond. In de Gedenkschriften zal dat duidelijk genoeg uitkomen.

Eugène de Beauharnais, geboren in 1780, heeft al de verschillende toestanden van een stormachtig en schitterend leven doorloopen en daarbij aanspraak blijven houden op algemeene hoogachting. Zijn gedrag strekt ten bewijze, dat de waarde onzer handelingen minder afhangt van quot;onzen helderen geest, dan van de hoedanigheid van ons karakter. Prins Eugène, die nu eens zijn tijd doorbracht in het legergewoel bij zijn vader, en dan weder in het weelderige salon zijner moeder, heeft, om zoo te zeggen, geen opvoeding gehad; zijn natuurlijke, goede aanleg, de school van Napoleon, die hem vormde, zonder hem van den weg af te brengen, de ervaring , onder verschillende omstandigheden opgedaan — dat alles met elkander heeft hem gemaakt tot datgene, wat hij was. Mevrouw Bonaparte was niet in staat, een echt verstan-digen raad te geven en , hoeveel hij ook van zjjn moeder hield , prins Eugène wist al spoedig, dat hij haar dien ook niet moest vragen , daar zijn karakter hem als het ware blindelings den goeden weg deed vinden.

Prins Eugène heeft een niet onbevallig uiterlijk. Hij is vlug en levendig in al zijn bewegingen en heeft van zijn vader, den markies de Beauharnais , die onbeschrijfelijke

PORTRETTEN EN ANEKDOTES.

gratie geërfd, die het kenmerk was van den ouden fran-schen edelman. Bjj dat alles is hij eenvoudig en welwillend; ijdelheid of aanmatiging zijn hem vreemd; hg is oprecht in zijn spreken, zonder ooit onbescheidna te zijn en weet te zwijgen, waar het moet. Veel natuurlijk verstand heeft hij niet, zijne verbeelding werkt niet hard, zijn hart heeft iets koels. Aan zijn stiefvader heeft hij zich altjjd eerbiedig onderworpen en schoon bij langzamerhand heeft geleerd, hem naar zijn waarde te schatten , toch is hjj hem, tegen zjjn eigen belang in, onwankelbaar getrouw gebleven. Nooit heeft hij laten merken, dat hij teleurgesteld of ontevreden was, wanneer de keizer, die zijn eigene familie met allerlei gunsten overlaadde, hem met opzet voorbij scheen te gaan. Toen de keizer het plan toS echtscheiding van zijne moeder ten uitvoer lei heeft bij zich edel en waardig gedragen.

Eugène, die als kolonel aan het hoofd stond van een regiment, werd door zijne soldaten bemind. De verschillende souvereinen van Europa hebben hem hunne achting betoond en het heeft iedereen verheugd , dat hij niet ten onder ging met zijne familie.

Hjj is gelukkig genoeg geweest, een beminnenswaardige vorstin\') tot vrouw te krijgen. Gelijk zij hem, maakt hij haar gelukkig, wijl hij al de eigenschappen bezit, die de waarborgen zjjn voor een aangenaam, huiselijk leven.

De zuster van prins Eugène, drie jaren jonger dan hij, is, geloof ik, de ongelukkigste geweest uit de geheele omgeving van het hof en verdiende minst van allen ongelukkig te zijn. Door den haat der Bonapartes met boos-aardigen laster vervolgd, een laster, dien het publiek

!) Amalia Augusta , oudste dochter van den door Napoleon tot koning verheven keurvorst van Beieren Maximiliaan Jozef. Op het Weener congres kreeg prins Eugène den titel van hertog van Leachtenberg.

rémusat , Gedenkschriften, 1. 6

1\'OttTRETTEN EN ANEKDOTES.

matir al te gereedelijk geloofde, heeft zij geen kracht genoeg gehad, om met goeden uitslag den strijd te voeren tegen den leugen , die haar leven heeft bedorven.

Mevrouw Louis Bonaparte was, evenmin als haar moeder en broeder, bijzonder vlug van begrip, raaar ontwikkelde, gelijk deze, een fijnen, natuurlijken tact. Schoon vrij opgewonden van aard en bijna geheel aan haar lot overgelaten wist zij den gevaarlijken invloed der kwade voorbeelden, die zij om zich henen zag, te ontgaan¹). Op do schitterende kostschool van mevrouw Oampan werd bij haar meer aan talenten dan aan opvoeding gedacht. In hare jeugd zag zij er frisch en bevallig uit, haar figuur was uitermate schoon, maar al spoedig hebben ziekte en verdriet op dat lieve gelaat en die fraaie gestalte haren stempel gezet.

Van aanleg en natuur was zij deugdzaam en rein, maar, volslagen onbekend met do wereld, vregpul dus aan de eigenlijke zedelijke begrippen, zooals de maatschiippij die koestert, en vol van een eigen gevormd ideaal wist zij zich naar de gewone regelen van het maatschappelijk leven niet te voegen ; toch is het op zich zoll voor een vrouw niet genoeg. zich deugdzaam te gedragen, zij moet haar gedrag ook in overeenstemming brengen met do vormen en voorschriften, die tijd en omgeving haar op-loggen. Mevrouw Louis heeft bij alle moeielijkhedon alleen gestaan; zij kende hare moeder te goed, om niet to weten, hoo weinig betrouwbaar het goleide zou zijn, dat de/.e haar bood. Voor zich zelve streng van beginsel, of wil men liever, vast staande op den bodem, waai hare

\') Movtuuw du Kemnsat oordeelt, blijkens haru GoJenksohriften, geheel anders over Uorteuse, koningin van Holland, ah het imbliek gewoon is. Zij hield zich overtuigd, dat zij waarheid schreef. Napoleon 1U schijnt anders le hebben gedacht over zijne moeder. Hij bewees althans groote eer aan den hertog de Moruy.

I\'ORTRETTHN KN ANEKDOTES.

verbeelding haar op plaatste, was zij verwonderd over de afdwalingen, waarvan zij bij de vrouwen uit hare omgeving de getuige werd gemaakt, te meer nog, wijl die afdwalingen lang niet altijd in verband stonden met een onweerstaanbare neiging pan het hart.

Door den huwelijksband vereenigd met den meest tyrannieken man, die zich denken laat, vervolgd dooiden meest beleedigenden laster, ontmoedigd door zooveel teleurstelling en ontgoocheling heeft zij het hoofd verslagen gebogen onder het gewicht van zulk een last. Zij heeft nooit geklaagd en niet dan kort voor haar dood heeft zij geuit, wat zij ondervonden had. Ik heb mevrouw Louis Bonaparte van zeer nabij gekend, zij heeft hare geheimen voor mij niet verborgen gehouden, in mijn oog was zij een reine, maar zeer ongelukkige vrouw.

De eenige troost, haar altijd gebleven, was de vriendschap voor haar broeder; zij deelde in alles, wat hem trof en verheugde zich over zijn geluk. Meer dan eens heb ik haar het aandoenlijke woord hooren zeggen : »ik leef eigenlijk alleen in het leven van Eugène.quot;

Zij weigerde den zoon van Rewbel te huwen en die verstandige weigering vond alleen haren grond in de overtuiging, dat eene vrouw, om deugdzaam ongelukkig te leven , haren man hartelijk moest beminnen. Kort nadat zij den zoon van liewbel had afgeslagen bedankte zij voor de hand van den graat de Mun, waar hare moeder haar gaarne aan gehuwd had gezien.

De graat de Mun was uitgeweken. Mevrouw Bonaparte bracht zijn naam op de lijst der terugkeerenden, hij vond bij zijn terugkeer zijn fortuin in orde en vroeg de hand van Hortense de Beauharnais. Bonaparte, toen eerste consul, had er weinig mee op, maar Jozefine zou de zaak hebben doorgedreven , als hare dochter er niet zoo krachtig tegen in verzet was gekomen. Men had haar gezegd, dat mijnheer de Mun in Duitschland verliefd

6*

VORTUETTEM KN ANEKDOTES.

was geweest op mevrouw de Stael, en deze talentvolle _t beroemde vrouw kwam der jeugdige Hortense voor als een ongerijmde, monsterachtige verschijning. Vandaar haar afkeer voor den heer de Mun , die aldus een groote verheffing ontging met een diepen val. Er is iets vreemds in de schikking van het lot, bijna prins te zijn geweest, misschien koning en aan het einde onttroond.

Kort daarop voelde Duroc, aide de camp van den eersten consul en hoog bij hem in aanzien, genegenheid voor Hortense. Zij meende een oogenblik in hem te hebben gevonden, wat zij zocht. Bonaparte was er voor, doch nu was mevrouw er tegen. »Mijn dochter, zei ze, »moet een edelman trouwen of een Bonaparte. Zoo kwam Louis op het tapijt. Hij had niets met Hortense op en haatte de Beauharnais in het algemeen, doch zijn schoonzuster in het bijzonder. Wijl hij echter weinig sprak hield men hem voor zachtzinnig en wijl hij zich streng wist voor te doen zag men hem aan voor een rechtschapen man. Mevrouw Louis Bonaparte heeft mij gezegd , dat zij, toen zij deze schikking vernam , een zeer smartelijke aandoening gevoelde; men gunde haar niet alleen den man niet, dien zij beminde, maar men wilde haar daarenboven wegschenken aan een man, die haar een afkeer inboezemde. Toch strookte dit huwelijk met de wenscheu harer moeder, het haalde de familiebanden nauwer aan, het kon haar broeder voordeel aanbrengen en zoo berustte zij er in, ja, deed meer dan dat. Om-aan al die plichten te voldoen, die hare verbeelding haar voorspiegelde tegenover den man, dien zij niet beminde, lei zij zich de moeielijkste offers op. Te oprecht en te weinig spraakzaam om gevoelens te veinzen , die zij niet had, was zij zacht, onderworpen en misschien nog veel oplettender voor hem, dan wanneer zij hem had bemind. Louis Bonaparte, een valsch en wantrouwend man, hield al die oplettendheden voor een soort van koketterie. »Zjj

PORTRETTEN EN ANEKDOTES.

oefent zich op mij,quot; zei hij, »om mij later te bedriegeu.quot; Hij meende dat dit geheele gedrag, dat een uitvloeisel was van werkelijk zuivere toewijding, door de moeder, die vrjj wat ondervinding had, was voorgeschreven; vandaar , dat hij haar vriendelijkste zorg soms met ruwe hardvochtigheid afwees. Hjj ging zelfs verder; hij deelde aan zijne vrouw rneê al wat men over de zwakheden van hare moeder wist te vertellen, en na hier lang en breed over te hebben uitgeweid drong hij er op aan , dat zij met die moeder niet langer op vertrouwelijken voet zou verkeeren. »Gjj zijt nu eene Bonaparte,quot; voegde hjj er bij, »onze belangen zjjn de uwen en die van uwe familie gaan u niet langer aan.quot; Otn zijn werk te voltooien liet hg nog eenige beleedigende bedreigingen op zijn waarschuwing volgen en kwam er rond voor uit, dat hij een diepe minachting voor de vrouwen had. Hij zou wel zorg dragen, het lot te ontgaan, dat vele mannen had getroffen en verklaarde, dat hjj zich niet zou laten misleiden, welke pogingen daartoe ook zouden worden in het werk gesteld.

Men verbeelde zich, wat uitwerking dat alles moest hebben op eene nog jeugdige vrouw en hoe zij in hare dierbaarste gevoelens werd gekrenkt. Toch bleef zij do gehoorzame, onderworpene echtgenoote , en verried alleen in hare droefgeestige stemming ea zwakke gezondheid het lijden barer ziel. Haar echtgenoot, grillig en baatzuchtig als al de Bonapartes, bovendien bestendig geplaagd door een kwaal, die hij in Egypte had opgedaan, deed niets, om haar het leven te veraangenamen. Wijl hij bang was voor zijn broeder en toch zijne vrouw niot gaarne op St. Cloud zag, beval hij haar, den schijn aan te nemen, of zij er liever niet dikwijls kwam, en er nooit een nacht te blijven, hoe haar moeder daar ook op aandrong. Kort na haar huwelijk werd mevrouw Louis zwanger. De Bonapartes en vooral mevrouw Murat, die

rOllTUETTEN UN ANEKDOTES.

het huwelijk mefc tegenzin hadden gezien , omdat zij bang waren, (lat, wijl Jozef uiet anders als dochters had, de oudste zoon van Louis, die dan bovendien de kleinzoon van mevrouw Bonaparte zou zijn, bij Napoleon zeer iu de gunst zon staan, de Bonapartes strooiden het lasterlijke gerucht rond , dat deze zwangerschap de vrucht was van een misdadigen omgang tusschen den eersten consul en zijne stiefdochter. Zij voegden er zelfs bij, dat de moeder dat kwaad in de hand had gewerkt. Het publiek bad, als gewoonlijk, een open oor voor dien laster. Mevrouw Murat deelde zelf het verhaal meê aan Louis en deze achtte er een reden in te vinden , om zijne jaloersche waakzaamheid te verdubbelen, als ware zij nog uiet hatelijk genoeg. Wilde ik daar bijzonderheden van meêdee-len, dan zou ik hier te uitvoerig moeten worden, ik kom er later op terug. Bespieding door knechts en lakeien, inzage in alle brieven, klein of groot, verbod van vriend-schappelijken omgang, niet wien ook, jaloerschheid zelfs tegenover Eugène, heftige tooneelen, die dagelijks voor-_vi_e)_eu — niets word gespaard. De eerste consul zag spoedig, hoe ongelukkig dit huwelijk was en was mevrouw Louis dankbaar, dat zij nooit klaagde, omdat hij nu niet was gedwongen, tusschen beiden te komen of partij te kiezen. Schoon hij weinig achting voor de vrouwen had eerde hij toch Hortense, en de manier, waarop hij met haar omging of over haar sprak , strekt ten duidelijkst bewijs, dat de beschuldiging der Bonapartes laster was. Ii\\ haar bijzijn veroorloofde hij zich geen enkel onbetamelijk of onvoegzaam woord. Dikwijls riep hij hare scheidsrechterlijke hulp iu tusschen zich en zijue gemalin, wijl hij van haar wilde hooren , wat zich niemand tegenover hem veroorloofde. «Hortense,quot; zei hij, »dwingt mij aan deugd te gelooven.quot;

s

quot;KeRSTB j3oEK,

HOOFDSTUK I. 1802—1803.

PAMILIEBIJZONDERHEDEN. — MIJN EERSTE AVOND OP ST. CLOtJD. —■

DE GENERAAL MOREAU. - MIJNHEER DE RÓMUSAT WORDT

BENOEMD TOT PREFECT, IK TOT HOFDAME. - GEWOONTEN VAN DEN EERSTEN CONSUL EN VAN MEVROUW BONAPARTE. — MIJNHEER DE TAILLEYRAND. — DE FAMILIE VAN DEN EERSTEN CONSUL. — DE JONGE DAMES GEORGE EN DUCHESNOis. — JALOERSCHHEID VAN MEVROUW BONAPARTE.

Ik zal mijne Gedenkschritten niet beginnen met eene rechtvaardiging te zoeken voor de beweegredenen, die mijn echtgenoot er toe brachten, zich aan den persoon van Bonaparte te verbinden. Ik zal die alleen trachten te verklaren. In de staatkunde hebben verontschuldigingen niet veel te beduiden. Een aantal personen, die eerst sinds drie jaren\') in Frankrijk zjjn teruggekeerd, of pas sinds dien tijd deel hebben genomen aan het openbare leven, hebben een harde veroordeeling uitgesproken over hunne medeburgers, die zich in de laatste twintig jaren niet hebben onthouden van alles , wat hen in betrekking bracht met het gouvernement. Zegt men hun, dat men geheel in het midden wenscht te laten, ot zij met hunue onthouding in hun recht waren al dan niet, maar dat zij van hun kant ook het tegendeel niet mogen

Mevrouw de Rémosat schreef ilat in 1818.

lOEHSTK liOKK.

beoordeeleu, dan geven zij op hoogen toon een bcleedi-gend antwoord, dat zij thans zonder gevaar kannen geven, terwijl zij zich wol zouden hebben gewacht, dienzelfden toon aan te slaan iu de jaren , dat dit niet ongemoeid geschieden kon. En daarenboven, wie is er, die zou durven beweren, dat liij, in tijden van revolutie, altijd den rechten weg heeft bewandeld? Wie moet niet, ten deole althans, zijn handelingen wijten aan de omstandigheden, waarin hij zich geplaatst vond? De men-schen moesten elkander beter verdragen en zachter be-oordeelen. Do eerste steen moest niet zoo gemakkelijk worden geslingerd tegen den schuldige, want waar alles in zijn werkelijk verband wordt gekend en gezien , daar dragen de menschen veel meer gemeenschappelijke verantwoordelijkheid dau zij oppervlakkig wel meenen.

liet is wel niet een van de minste rampen, door troebele tijden gekweekt, dat er een geest van bitterheid , een scherpe partijgeest heerscht, die in de eerste plaats het onderling goed vertrouwen doodt en daarbij minachting doet koesteren tegen de openbare meening. In den strijd der hartstochten bekommert men zich weinig om haar, en toch worden dan de meeste menschen zoo geschokt en geslingerd, dat zij, bij de moeielijkheid om hun geweten onpartijdig te raadplegen, juist in do stem der openbare meening misschien den veiligslen leiddraad bezitten. In dagen van kalme rust, wanneer alles zijn gewonen, dagelijkschen gang gaat, wordt naar die stem gemakkelijk geluisterd, maar in dagen van geweld, als moord en doodslag aan de orde zijn, wie hoort er dan naar wat do openbare meening heeft te zeggen? Het is best dan te rade te gaan met het geweten en noch mijn man, noch mij heeft dat geweten iets te verwijten. Het verlies van zijn fortuin, de loop der omstandigheden, het verlangen naar een minder bezorgd

EERSTE HOEK.

leven bewogen den heer de llemusat 1802 eeue betrekking te zoeken. Zonder twijfel was het zelfbedrog, als men de hoop voedde, dat de rust, door Napoleon tijdelijk aan Frankrijk goscbonken, een blijvende rust zou ziju ; maar men stond in elk geval in dat zelfbedrog niet alleen. Weinigen slechts is het gegeven, een juisten blik in de toekomst te slaan, en toen Bonaparte, na de herstelling van den vrede, het leger, voor zoo ver het niet naar huis was gezonden , gebruiken kon voor de veiligheid der grenzen , wie was er, die toen twijfelde aan den duur van zi.jne heerschappij en aan de kracht van zijn recht, dat een zekere legitimiteit scheen verkregen te hebben ? Bonaparte heeft over Frankrijk geregeerd, krachtens Frankrijks eigen wil; alleen blinde haat, of kinderachtige trots kon het loochenen. Hij heeft geregeerd tot ons ongeluk en tot onze glorie. De verbinding dier twee woorden is natuurlijker dan uien denkt, althans wanneer men daar militaire glorie onder verstaat. Men haalde ruimer .adem, toen hij consul werd en iedereen was vol vertrouwen; langzamerhand maakte dat plaats voor een zekere onrust, maar men zag zijn lot aan dat van Frankrijk verbonden. Wie eerst op hem hunne hoop hadden gevestigd, omdat zij, zelven te goeder trouw , in goede trouw geloofden, begonnen bang te worden; de burgerij begon in stilte te verlangen naar zijn val, al wist zij ook , dat die val voor haar noodlottig kon zijn. Ziet daar de geschiedenis van mijnheer de Rémusat en mjj. Er ligt niets vernederends in ; het was eervol zich gerust gesteld te gevoelen, toen eindelijk het land tot rust kwam, en daarna naar de verlossing van dat land te verlangen, ten koste van eigen lijden, ontbering en zorg.

Niemand kan beseffen , wat ik geleden heb, gedurende do laatste jaren der tyrannic van Bonaparte, onmogelijk

EERSTE BOEK.

kan ik bet verlangen beschrijven, waarmee ik beb uitgezien, naar den terugkeer van den koning, die ons, naar ik vast geloofde, rust en vrijheid brengen moest. Ik voorzag zeer goed, wat ik er bij moest verliezen. Mijnbeer de Rémusat misschien nog beter dan ik. Wij verspeelden de toekomst onzer kinderen, maar wij hebben daar geen oogenblik over geklaagd. Het leed, dat Frauk-rjjk droeg , deed al het andere vergeten, en ongelukkig hij, wie eigen voorspoed wenscht ten koste der vernedering van zijn vaderland!

Hoe het ook zij, wij hebben Bonaparte gediend , wij bobben hem zelfs lief gehad en bewonderd; noem het trots, noem het verblinding, ik schaam mij die bekentenis niet. Het komt mij niet vernederend voor, te belijden, wat men waarlijk heeft gevoeld, en dat mijne beschouwing anders was, in een tijd, geheel tegenovergesteld aan dien, dien wij nu beleven , is niet onnatuurlijk. Mjja verstand is niet sterk genoeg, om zich nooit te vergissen; wat ik gedacht en geloofd heb, heb ik altijd in volle oprechtheid en te goeder trouw gedacht. Dat is mij voldoende voor God, voor mijn zoon, voor mijne vrienden, voor mij zelve.

Toch aanvaard ik nu een moeielijk werk. Ik moet mij dat tal van krachtige en levendige indrukken voor den geest roepen, die ik eens ontving en die, even als de ruïnes, die men hier en daar aantreft van door den tijd of andere oorzaken verwoeste gebouwen, geen vasten grondslag meer hebben en geen ouderling verband. En zeker is er niets, dat meer aan verwoesting doet denken , dan wanneer men ziet, dat aandoeningen, eenmaal diep gevoeld, geheel en al veranderd, ja, spoorloos verdwenen zijn.

Ik zal, nu ik aan mijne Gedenkschriften begin , zoo kort mogelijk zijn over hetgeen ons persoonlijk betreft,

EERSTE BOEK.

tot dat wij aau het hof van den eersten consul kwamen. Een enkel woord slechts tot verklaring van het standpunt, waarop ik mij, bij bet schrijven heb geplaatst. Van eene vrouw wacht men geene uiteenzetting van het staatkundig leven van Bonaparte. Was hij een raadsel voor al wie hem omringden, zoodat men zelfs in de salon, die aan de zijne grensde, niet wist, wat men, als men weder in Parijs terugkeerde, te weten kwam, of wat men misschien nog beter begreep, nis men over de grenzen was, ik was te jong toen ik te St. Cloud vertoefde , om iets anders te zien, als op zich zelf staande feiten, waarvan ik niet altijd het verband kon begrijpen. Daarom verhaal ik, wat ik zag, of geloofde te zien. Is myn verhaal daarom niet altijd waar, oprecht is het zeker.

Op tweeëntwintigjarigen leeftijd werd ik hofdame bij mevrouw Bonaparte. Ik was vroeg getrouwd en aan een kalm, rustig leven gewoon. Do gevaren der revolutie, de dood van mijn vader op het schavot, het verlies van ons vermogen en de leiding van mijne voortreffelijke moeder hadden mij ver verwijderd gehouden van de wereld , die ik niet kende en waar ik ook geen behoefte aan had. Op eens uit\' dat stille, vreedzame leven op een zoo zonderling tooneel verplaatst, zonder dat de maatschappij mij eenigen langzamen overgang had aangeboden, was ik bij dien geweldigen keer in mijn leven geweldig geschokt en nooit heb ik de gewaarwording vergeten, die ik toen heb gevoeld. Ik beminde miju man en mijne moeder hartelijk en ik was gewoon vrij en rond daarvoor uit te komen; bij Bonaparte heb ik daarom ook nergens belang gesteld dan in hetgeen, wat mij werkelijk trof; de zoogenaamde groote wereld, met haar uiterlijk vertoon en inwendige ledigheid heeft mij in mijn binnenste altijd koud gelaten.

EERSTE HOEK,

Mijne moeder had veel zorg besteed aan mijne opvoeding , mijn man, zestien jaren onder dan ik en met een even edul hart als helderen blik begaafd, had dat werk voortgezet. Van nature was ik zeer ernstig, wat bij vrouwen van eeuigszins hartstochtelijken aanleg dikwijls het geval is. Toen ik dus eerst bij mevrouw Bonaparte kwam en dagelijks met haar en haar echtgenoot omging meende ik niet nauwgezet genoeg te kunnen zijn ten aanzien van hetgeen ik mij voorstelde als de verplichting , die op mij rustte. Men zal, na alles, wat ik reeds over beider karakter en leven heb meegedeeld, gemakke lijk begrijpen, dat ik menige teleurstelling ondervond en menige misrekening maakte.

Men weet, in welke betrekking ik tot mevrouw Bonaparte stond, toen haar echtgenoot in Egypte was. Wij verloren haar later uit het oog, totdat mijne moeder, bij gelegenheid, dat zij mijne zuster wenschte uit te huwelijken aan een van onze bloedverwanten, die uit was geweken en, zonder daartoe verlof te hebben bekomen , in Frankrijk teruggekeerd , hare hulp inriep om hem op de lijst te krijgen. De zaak kwam spoedig in orde. Mevrouw Bonaparte, die zich er op toe lei, lieden van rang, die nog op een afstand bleven van den eersten consul, met hem in aanraking te brengen, noodigde mijn moeder en mijnheer de Kétnusat uit. Bonaparte een bezoek te brengen, om hetn te bedanken. Het sprak van zelf, dat hier aan geon weigering te denken viel. Wij trokken dus op zekeren avond naar de Tuilerien. De eerste consul had het paleis nog pas tot zijn residentie gekozen. Toen hij er den eersten avond te bed zou gaan, zoo vertelde mij later mevrouw Bonaparte, zei hij lachende tot haar: »koiu, kleine creoolsche, leg u in het bed uwer koningen.quot;

Wij vonden hem in de groote salon van de beneden-

EERSTE HOKK. 95

appartementen, hij zat op een kanapee, tlrok pratende met generaal Moreau, die naast hem zat. Die beiden deden toen nog hun best, om op een goeden voet te staan met elkander. Men herinnert zich daarbij een hoogst beleefd woord, dat men anders van Bonaparte weinig gewoon was. Hij had een paar prachtige pistolen laten maken en in het goud , waar zij mee beslagen waren , de namen der veldslagen laten graveren, die Moreau had bijgewoond. sNeen mij niet kwalijk,quot; zei hij, toen hij Moreau die pistolen gaf, »dat ik er niet meer sieraden op heb laten aanbrengen, de lijst van al uwe overwinningen nam te veel plaats weg.quot;

Er bevonden zich in de salon eenige ministers, generaals en enkele mooie jonge vrouwen: mevrouw Louis Bonaparte, mevrouw Murat, beiden pas getrouwd , en mevrouw Maret, die eene volmaakte schoonheid was. De vrouw van den eersten consul nam de honneurs waar, met een onberispelijken smaak. Zij was keurig gekleed , naar de mode van die dagen, in eenig.-zins antieken vorm. De mannen van de kunst hadden toen nog iets te zeggen op het punt van de mode.

Bij onze nadering stond de eerste consul even op, sprak een enkel woord en ging weer zitten, zonder zich verder om du dames te bekommeren. Ik moet eerlijk bekennen, dat ik, bij die eerste ontmoeting, minder getroffen was door zijn persoon, dan door de pracht en weelde, die mij omringden.

Van dien dag af brachten wij van tijd tot tijd een bezoek in do Tuilerien. Langzamerhand rijpte bij ons het plan, waar ook anderen ons op wezen, voor mijnheer de Rémusat een of andere betrekking te vragen, waardoor wij met minder zorg zouden kunnen leven. Voor de revolutie was mijn echtgenoot werkzaam geweest bij do magistratuur en dat werk lachte hem ook nu het meest

96 EJSRSTJi BOEK.

toe. Hij zag er echter tegen op , Parijs te verlaten en mij daardoor te dwingen afscheid van mijne moeder te nemen; daarom vroeg hjj, in stede van eene benoeming tot prefect, eene plaats in den raad van state. Wij wisten er echter nog weinig van, wie eigenlijk het gouvernement uitmaakte. Mijn moeder had met mevrouw Bonaparte over onzen toestand gesproken. Deze begon zich hoe langer hoe meer met mij bezig te houden, zij vond mijnheer de Rémusat een aangenaam man en besloot ons aan den bijzonderen dienst van den eersten consul te verbinden. Tegelijkertijd trouwde mijne zuster, wier vroeger voorgenomen huwelijk was afgesprongen, met de brigade-geueraal de Nansouby, een officier, die bij het leger zeer goed aangeschreven stond. Dit huwelijk was oorzaak , dat wij nog meer met het consulair gouvernement in aanraking kwamen, en kort daarop vertelde mevrouw Bonaparte aan mijne moeder, dat mijnheer de Rémusat kans had tot prefect van het paleis te worden benoemd en wel spoedig ook. Mij deed die tijding geen pleizier en mynheer de Rémusat schikte zich er meer in dan dat hij er zich over verheugde. De benoeming kwam werkeljjk weinige dagen daarna en mjjn man aanvaardde zjjne nieuwe en ongewenschte betrekking met het altijd volvoerde voornemen, om die met de meest ernstige nauwgezetheid trouw te vervullen, ook daar, waar de plichten, die op hem rustten, soms al een zeer kinderachtig aanzien hadden.

Niet lang na de plaatsing van mijn man ontving ik het volgende schrijven van generaal Duroc, gouverneur van het paleis:

»Mevrouw 1

»De eerste consul heeft u aangewezen, om deel uit te maken van het huis van mevrouw Bonaparte.

»Do persoonlijke kennis, die hij met u maakte en die

EERSTE BOEK.

hem een blik gaf op uw karakter en uwe beginselen , boezemt hem de overtuiging in , dat gij uwe betrekking zult waarnemen met de fijne beleefdheid , die de fransche .vrouwen eigen is en met de waardigheid , die aan het gouvernement voegt. Het verheugt mij, dat het mij is vergund, op deze wijs, u te verzekeren van zjjne achting en zijn vertrouwen.

«Ontvang, mevrouw! de verzekering enz.quot;

Eu zoo zagen wij ons beideu geplaatst aan dat zonderlinge hof. Ofschoon Bonaparte het iedereen zeer euvel zou hebben geduid, die in die dagen zou hebben durven twijfelen aan de oprechtheid zijner republeinsche beginselen, bedacht hij toch alle dagen iets nieuws, dat zijn bof een bijzondere gelijkenis liet vertoonen met dat van een of ander souverein. Als het zijn persoon maar niet aan banden lei hield hij veel van een schitterenden hofcirkel , waarbij zijne omgeving al den last droeg van een nauwgezet ceremonieel. Daarenboven wist hjj wel, dat de Franscben veel houden van glanzende vertooning. Zelf altijd zoo eenvoudig mogelijk gekleed , moesten zijn generaals en andere militairen uniformen dragen vol goud en kleuren. Tusschen zich en de twee andere consuls, zijne ambtgenooten, had hij een behoorlijke afscheiding weten te maken, en evenals op al de stukken, die van het gouvernement uitgingen: hij besluit der consuls enz. altijd alleen de handteekening van Bonaparte voorkwam, zoo hield hij ook alleen een hof, nu in de ïuilerien, dan te St. Cloud, ontving de ambassadeurs met de aan koninklijke hoven gebruikelijke plechtigheid, verscheen nooit in het publiek, als onder geleide van een talrijke garde, vergunde aan zijne ambtgenooten niet meer dan twee grenadiers voor hun rijtuig, en, om op alles de kroon te zetten, gaf aan zijne gemalin een rang in den staat.

Hém us at , Gedenkschriften» I. 7

HEUSTE BOEK.

lu het begin verkeerden wij in een eenigszins moeie-1 ij ken toestand , die toch weêr zijn voordeelige zijde had. De militaire glorie en de rechten, die daar nit voortvloeiden , hadden vrij wat je zeggen bij de generaals eu de aides de camp, die Bonaparte omringden. De heeren meenden, dat zij \'alleen aanspraak hadden op beloouiug en onderscheiding. De eerste consul echter, die de ovei-winning en de verovering in eiken vorm waardeeide, trachtte alle klassen der maatschappij gunstig te stemmen en stelde de mannen van het zwaard meer dan eens opzettelijk te leur , door ook zulken, die de werken des vredes beoelenden, in zijn raad te roepen. Daarenboven werd mijnbeer de Rémusat — een man door zijn helder verstand, geleerde ontwikkeling, vlug begrip en fijn gekozen taal boven al zijn ambtgenooten staande — al spoedig bijzon-dor opgemerkt door zijn meester, die zeer goed zijne menschen wist te kiezen. Bonaparte had graag, dut men voor- hem wist, wat hem onbekend was. Bij mijn man vond hij de kennis van verschillende gebruiken, die hij weêr wenschte in te voeren, gepaard aan veel tact en on • berispelijke vormen. Gat\' hij hem maar even zijne wen-schen of plannen te kennen, dan werd hij aanstonds begrepen en onmiddellijk gehoorzaamd. Die ongewone wijs van den eersten consul te gemoet te komen veroorzaakte den militairen, vooral iu het begin, vrij wat zorg. Zij voorzagen, dat zij niet de cenige gunstelingen zouden blijven en dat hun de eisch zou worden gesteld beschaafder vormen aan te nemen dan op het slagveld worden opgedaan. Wij waren hun daarom nog al in den weg. Wat mij betreft, ik was wel zeer jong, maar veel beschaafder dan hunne vrousven; de meesten mijner mededienaressen wisten weinig van de wereld af\', waren schroomvallig en stil en voelden zich tegenover den eersten consul nooit op haar gemak. Ik voor mij lotte, met mijn

J5EKSTE BOEK.

levendige verbeelding, opgeruimdeu geest en mijn belangstelling in het vreemde en nieuwe schouwspel, nauwkeurig op allen en alles wat mij omgaf, eu stond al spoedig op goeden voet met mijn souverein\', wijl ik, gelijk ik al gezegd heb, slag had om naar hem te luisteren. Mevrouw Bonaparte hield van mij als van de dame harer keus en achtte zich zelfs gestreeld, dat zij op mijne zeer hoog bij haar geachte moeder een soort vau overwinning had behaald, door mij aan haar persoon te verbinden. Zij toonde spoedig veel vertrouwen in mij te stellen, en ik van mijn kant hechtte mij telkens meer aan haar. Met een blij gemoed, omdat zij iemand had , waar zij geen onbescheidenheid van had te vreezen, deelde zij mij hare geheime gedachten eu ervaringen meê. Schoon ik hare dochter had kunnen zijn, wist ik haar van tijd tot tijd goeden raad te geven, wijl de gewoonte van een stil en zedelijk leven al vroeg de ernstige zijde van het karakter tot rijpheid brengt. Zoo stonden mijn man en ik spoedig in een zeker aanzien , dat men ons niet zoo gemakkelijk kon vergeven. Wij deden ons best, zoo eenvoudig en beleefd mogelijk te zijn eu vooral alles zorgvuldig te vermijden, wat den schijn kon opleveren , dat wij ons voordeel wenschten te doen met de ons betoonde onderscheiding. Zoo slaagden wij althans hier en daar.

Mijnheer de Jiémusat bewoog zich vriendelijk en welwillend te midden van het stuurscho hofpersoneel, ik van mijn kaut deed mijn best nooit eenige aanspraken te maken , die de vrouwen elkander zoo kwalijk nemen. De meeste hofdames waren schooner dan ik, enkelen zelfs opmerkelijk mooi. Zij spreidden gaarne in haar toilet een groote weelde ten toon. Mijn gezicht, dat alleen aan mijne jeugd eenige frissche bevalligheid ontleende, en mijn eenvoudig toilet, zeiden dadelijk, dat ik op sommige punten volstrekt niet gevaarlijk was, zoodat wij stilzwijgend een vredeverdrag aangingen, waarbij zij recht hadden, de

7*

EERSTE BOEK.

oogen van den eersten consul door hare bekoorlijkbeden tequot; verblinden, terwijl ik hem mocht zoeken te behagen door mija geest; altijd natuurlijk, als ik daai de vermogens toe had. Heel moeilijk viel dit echter niet, want men weet, met luisteren alleen bracht men het al ver.

1ü het hoofd eener vrouw van twee en twintig jaren rijzen zeer zelden denkbeelden over staatkunde op. Vandaar dat ik op dien leeftijd tot geen partij hoegenaamd behoorde. Ik bemoeide mij niet met de vraag naar de rechten van Bonaparte, die hij, naar ik van verschillende zijden hoorde, op waardige wijs wist te gebruiken. Mijnheer de Ruinusat, die met bijna geheel Frankrijk veel vertrouwen in hem stelde, koesterde de meest gunstige verwachtingen van zijn bewind. Een ieder was vol van schrik en afschuw voor de gruwelen der revolutie en begroette daarom het consulair gouvernement-, dat ons van die gruwelen had verlost, als de opening van een nieuw en gelukkig tijdvak in de geschiedenis van het vaderland. De proeven, op verschillende wijs met de vrijheid genomen , boezemden een , schoon ook onverstand igen , toch vrij natuurlijken afkeer voor haar in. Men vergat, dat de vrijheid altijd ten onder was gegaan, wijl men baren naam misbruikte, om de tyrannic in te voeren onder een anderen vorm. Over het algemeen verlangde men m Frankrijk naar rust, naar de gelegenheid, om ongestoord werkzaam te zijn aan do ontwikkeling van verstand en hart, en tegelijk aan de langzame herstelling van de groote verliezen, die er geldelijk geleden waren. Mijn hart klopt nog altijd sneller, als ik mij de schoone verwachtingen voorstel in die dagen door mij en duizenden gekoesterd. Met weemoed zie ik er op terug , gelijk men dat kan doen op do rijke droomen der jeugd, wanneer men , om oen vergelijking van Bonaparte te gebruiken , alle dingen ziet door een vergulden sluier, die over alles

EERSTE BOEK.

oen helderen, vroolijkeu glans verspreidt. «Langzaam, langzaamzoo placht hij er bij te voegen »wordt die sluier al dichter en dichter, tot dat hij ten laatste geheel zwart geworden is.quot; Helaas! hij zelf heeft wel gezorgd, dat het een bloedige sluier was, waardoor Frankrijk de dingen om zich heen bezag.

In den herfst van 1802 kwam ik voor het eerst te St. Cloud, waar de eerste consul toen zijn verblijf hield. Met de dames de Talhouet , de Lu9ay, en Cauviston nam ik den dienst waar bij mevrouw Bonaparte , ieder op onze beurt een week. Do dienst van de prefecten van het paleis, de generaals, van de garde en de aides de camp was even zoo geregeld. De gouverneur van het paleis, generaal Duroc, woonde te St. Cloud. Hij stond aan het hoofd der hofhouding en wij aten bij hem. De consul at alleen met zijne gemalin; twee raaien in de week noodigde hij eenige leden van het gouvernement aan zjjn tafel; eens in de maand was er op de Tuilerien een diner van honderd couverts in de galerij van Diana. Na afloop van dat diner was er receptie, waar allen zich vereenigden, die tot de militaire of burgerlijke autoriteiten behoorden, en de aanzienlijke vreemdelingen , die te Parijs vertoefden. Gedurende den winter van 1803 waren wij nog niet in oorlog met Engeland en een menigte Engelschen was het kanaal overgestoken , om Frankrijk , waar zulke vreemde dingen waren voorgevallen, te bezien.

Bij die gelegenheden werd de grootst mogelijke weelde ten toon gespreid. De eerste consul zag de dames graag in groot toilet, en was er, hetzij uit smaak, hetzij uit berekening, op gesteld, dat zijn vrouw en zuster met een goed voorbeeld voorgingen. Mevrouw Bonaparte en de dames Bacchiochi en Murat kwamen söliitterend voor den dag. Aan verschillende staatslichamen werd een officieele kleediug voorgeschreven , de uniformen der offi-

EERSTE 130 EK.

eieren was rijk eu smaakvol, en juist die weelderige pracht, die een tijd verving, waarin men bijna een verdienste had gezien in walgelijke vuilheid eu verwaarloozing van alle vormen , scheen een waarborg te meer tegen den mogelijken terugkeer van liet noodlottig bewind , dat met al zijn bloed en tranen nog lang niet vergeten was.

De kleeding van den eersten consul in dien tijd verdient vermelding. Gewoonlijk droeg hij de uniform van zijne garde, maar hij had voor zich en zijne twee ambt-genooten bepaald, dat zij zich bij groote gelegenheden zonden vertoonen in een rood met goud geborduurd kostuum , des winters van fluweel, des zomers van een lichtere stof. De beide consuls, Cambacêres en Lebrun, deftige, gepoederde mannen van leeftijd, droegen dit kostuum met kanten jabot en degen, zooals men dat in de goede dagen van het oud régime gewoon was te doen. Bonaparte , die er zich volstrekt niet in t\'huis gevoelde, trachtte het zooveel mogelijk naar zijn zin te veranderen. Hij had kort afgeknipt, plat en vrij slordig haar. Bij het fraaie kostuum droeg hij een zwarte das, een smal kantje aan zijn overhemd en geen manchetten. Soma had hij een wit geborduurd vest er bij aan , maar gewoonlijk een uniformvest met den militairen degen, korte broek , zijden kousen en laarzen. Met dat toilet maakte zijne korte gestalte een vrij belachelijk figuur, schoon natuurlijk niemand het zou gewaagd hebben, er meê te spotten. Toen hij keizer geworden was heeft men hem een galakostuum gemaakt met een korten mantel eo een hoed met pluimen , dat hem zeer goed kleedde. Hij had daar gewoonlijk een prachtigen met juweelen bezetten band bij om van het grootkruis van het legioen van eer. Op gewone dagen droeg hij alleen het zilveren kruis.

Ik herinner mij, dat op den dag vóór zijne kroning, de toen onlangs benoemde maarschalken, allen even fraai

EERSTE BOEK.

uitgedost, hem een bezoek kwamen brengen. Die schitterende kleedij, waarbij zijne eenvoudige uniform zeer afstak, riep hem een glimlach op do lippen. Ik stond dicht bij hem en toen hij zag, dat ik ook lachte, fluisterde hij mij too : »het recht om zich eenvoudig te mogen kleeden, komt lang niet (ian alle menschen toe.quot; Een oogenblik later riepen de maarschalken den keizer nis scheidsrechter in, ten einde hun plaats en rang te bepalen bij de plechtigheid van morgen. Al hunne aanspraken, liet moot gezegd worden, grondden zich op den rechtma-tigen titel van hior of daar gewonnen veldslagen. Bonaparte luisterde, toen zij hunne overwinningen opnoemden, en keek mij weder even aan. »Het heeft er iets van ,quot; zei ik, »of door u met den voet op den grond is gestampt, onder het uitspreken van de woorden : laat alle ijdelheden uit den grond verrijzen !quot; — »Gij hebt gelijk was zijn antwoord, »maar zonder die ijdelheden is Frankrijk niet te regeeren.quot;

Gedurende de eerste maanden van mijn verbljjf te St. Cloud of te Parijs kwam het leven mij vrij gemakkelijk en aangenaam voor. De dag was zeer regelmatig verdeeld. Des morgens ten acht uur verliet Bonaparte de gemeenschappelijke slaapkamer en begaf zich naar zijn kabinet. Te Parijs ging hij altijd weer bij zijne vrouw ontbijten. Te St. Cloud ontboet hij alleen, gewoonlijk op het terras, dat door tot den grond openslaande ramen aan het kabinet grensde. Bij zijn ontbijt ontving hij kunstenaars en tooneelspelera. Hij sprak dan veel en was meestal zeer welwillend. Na den afloop ging hij aan het werk tot zes uren. Mevrouw Bonaparte bleef in hare vertrekken en ontving veel bezoek, meest van dames, hetzij vrouwen van gouvernementsambtenaren, hetzij adellijke dames behoorende tot de kringen van het oud régime en daarom weinig geneigd, in aanraking te komen

EERSTE BOEK.

met, deu eersten consul, maar toch niet te trotsch, om de voorspraak zijner gemalin in te roepen tei verkrijging van de gunst, om van de lijst der uitgewekenen te worden geschrapt, of een deel van het verbeurd verklaarde vermogen terug te ontvangen. Mevrouw Bonaparte had er slag van hare gasten met de meeste bevalligheid te begroeten. De verzoekschriften raakten wel eens weg en dan kwamen er nieuwe , maar zij was nooit moede om te luisteren.

Ten zes uren werd er te Parijs gedineerd. Te St. Cloud giug men rijden, de eerste consul met zijne vrouw alleen in een calèche, terwijl wij in andere rijtuigen volgden. De broeders van Bonaparte , Eugène de Beauharnais en de zusters werden op het uur van het diner toegelaten. Van tijd tot tijd kwam mevrouw Louis, maar bleef te St. Cloud nooit een nacht over. De jaloerschheid van Louis Bonaparte , zijn bitter wantrouwen en kwaad humeur maakten haar toen reeds bang en bedierven haar leven. Een paar malen in de week zond men den kleinen Napoleon, die later in Holland gestorven is. Bonaparte scheen veel van dit kind te houden , hij had er in zekeren zin de toekomst zijner dynastie op gebouwd. Misschien dat hij er juist daarom hart voor had. Immers Tailleyrand heeft mij later verteld, dat Bonaparte, die de tijding van het overlijden te Berlijn ontving, er zoo weinig door getroffen was, dat Tailleyrand tot hem zei: »gij vergeet, dat er een ongeluk in uwe familie plaats heeft gehad en dat gij dus in het publiek een weinig bedroefd dient te zijn.quot; — »Ik houd er niets van,quot; luidde Bonaparte\'s antwoord, »om aan de dooden te denken.quot; Het is niet onaardig, dit woord te plaatsen naast de schoone redevoering van den heer de Pontanes, wien het was opgedragen, het woord te voeren bij het overbrengen van de op Pruisen veroverde vaandels naar het

EERSTE BOEK.

hoLel der iüvaliden, ou die zoü tiaudoeuiiik sprak over de verhevene smart van den overwinnaar, die te midden van den glans der victorie, tranen stortte over den dood van een kind\').

Als het diner van den consul af was geloopen kwam men ons waarschuwen, dat wij binnen konden komen. Al naarmate zjjn humeur was werd er veel of weinig gepraat. Na een poos gezeten te hebben ging hij weg en men zag hem gewoonljjk niet weer terug. Hij werkte weder in zijn kabinet, gaf eene of andere particuliere audientie, ontving een van zijne ministers en ging vroeg naar bed. Mevrouw Bonaparte maakte een partijtje. Tusschen tien en elf uren kwam men haar zeggen: »Me-vrouw, de eerste consul is naar bed gegaan,quot; en zij ontsloeg ons voor dien dag.

\') De keizer, die toen te Finkcnstein was, schreef bij den dood van dit kind in Mei 1807, aan keizerin Jozellne het volgende;

\'/Ik begrijp ten volle, dat de dood van dien armen Napoleon u erg bedroeft, en kan u nauwelijks zeggen, hoe ik er onder lijd. Het spijt mij, dat ik niet bij u ben, om u te troosten en te sterken onder dat leed. Gij zijt gelukkig genoeg geweest, va» nooit een kind te verliezen, maar het schijnt eene der voorwaarden en ellenden van het menschelijke leven te zijn. Ik hoop maar, dat ik van u mag hooren, dat gij u verstandig houdt en goed. Gij zult zeker mijn smart niet willen verdubbelen. — Adieu, mijne lieve.quot;

Op 20 Mei schreef hij aan de koningin van Holland: «Mijn kind, al wat ik uit den Hang verneem zegt mij, dat gij niet verstandig te werk gaat. Hoe rechtmatig uwe smart ook zij, gij moet er toch niet te zeer aan toegeven. Denk om uwe gezondheid, zoek alleiding en vergeet niet, dat het leven zoo veel moeielijkheden heeft en de oorzaak is van zoo vele rampen, dat de dood zeker niet do grootste is van allen.quot;

Op dienzclfden dag schreef hij aan Fouchc; «de dood van den kleinen Napoleon heeft mij innig leel gedaan. Ik had wel gewenscht, dat zijn vader en moeder van de natunr evenveel moed hadden ontvangen als ik , ten einde de rampen des levens te kunnen dragen. Maar zij zijn jonger dan ik en hebben misschien daarom minder nagedacht over de wisselvalligheid van de dingen dezer aarde.quot;

EERSTE BOEK.

In hare tegenwoordigheid werd nooit over staatkundige aangelegenheden gesproken. Duroc, Maret, die toen sekretaris van staat was, de particuliere sekretarissen, allen zwegen er over. Ik geloof, dat de meeste militaire heeren , uit angst, om er over te spreken, er ook maar niet over dachten , en over het algemeen had de geest, bij dien geregelden gang van eenzelvige dagen, weinig door inspanning te lijden.

DiSwijl ik aan het hof kwam zonder dat lichter of zwaarder gevoel van beklemdheid, dat de tegenwoordigheid van den eersten consul veroorzaakte bij allen , die al langer met hem in aanraking waren geweest, voelde ik mij in zijn bijzijn meer op mijn gemak en kon mij volstrekt niet dadelijk t\'hnis vinden in dat stelselmatige kort en afgemeten antwoorden, dat door iedereen zoo nauw-gezet en eigenlijk zoo voorzichtig mogelijk in acht werd genomen. In het eerste heeft men mij er wel om uitgelachen , zonder dat ik het wist, later heb ik zelf wel geleerd , mij er naar te schikken.

Op zekeren avond sprak Bonaparte over de geleerdheid van den heer de Portales, die een werk ouder handen had over het burgerlijk wetboek. Mijnheer de Rémnsat maakte de opmerking, dut Portales alles te danken had nan den voorarbeid van de Montesquieu. De eerste consul wendde zich op eens tot ecu van mijne medehofdames en zei lachende: »ik zou wel durven wedden, dat gij niet weet, wie Montesquieu is?quot; »Pardon ,quot; antwoordde zij, »wie zou le Temple de Guide niot hebben gelezen?\'\' De eerste consul schaterde van het lachen en ik lachte onwillekeurig mee. Dat zag hij en riep mij toe: »en gij mevrouw?quot; Ik zei natuurlijk, dat ik le Temple de Guide niet kende, dat ik de Beschouwingen over de Romeinen had gelezen, maar dat ik toch niet geloofde, dat mijn-

EEUSTE BOEK.

heer de Remusat, dat werk had bedoeld¹). sDrommels hernam Bonaparte, »gij zijt eeu geleerde darae!quot; Ik schrikte, toen hij dat zei, want ik voelde dadelijk, dat ik groot gevaar liep dien naam te houden. Een oogen-blik later bracht mevrouw Bonaparte een treurspel ter sprake, dat in die dagen nog al opgang maakte. Ik heb vergeten, wat het was. De eerste consul liet naar aanleiding daarvan een aantal nog levende schrijvers de revue passeeren en noemde eindelijk Ducis, dien hij _t volstrekt niet bewonderde. Hij waa van meening, dat al de dichters van dien tijd hoogst middelmatig waren en verzekerde, dat hij het een geluk zou achten, als hij eens een prijs mocht uitreiken voor een waarachtig schoon treurspel. Ik waagde de opmerking, dat Ducis de Olhello van Shakespeare bitter had verminkt. Die vreemde cn-gelsche naam, die vrij wel onbekend was aan onze militaire hoeren, wekte een bijzonder opzien in deu eerbiedig luisterenden kring. Bonaparte kon het niet goed velen, dat men het werk van een Engelschman prees. Wij hadden maar weinig gesproken , maar ik had Shakespeare genoemd, ik had met den eersten consul gediscussieerd , ik had het werk van een engelschen dichter geprezen — welk een stoutmoedig vertoon van geleerdheid ! Dagen lang hield ik mij zoo veel mogelijk achter af en sprak haast geen woord, om zoo de fout weer goed te maken, dat ik iets meer wist dan de anderen , wat bijna een onvergefelijke zonde was.

Als ik van het hof t\'huis kwam trof ik bij mijne moeder dikwijls een kring mannen en vrouwen aan, waar geestig en aangenaam over allerlei onderwerpen werd ge-

\') Le Temple des Guides ia oen werk van de iMoutesqnien, dat, om zij» liehtzinnigen, haast ontuolitigen inhoud den geleerden sehrijver de meest rechtmatige veroordeeling op den hals heeft gehaald. - Het hier bedoelde wei!; is de beleende Esprit des Lois. Veut,

HKUSTE BOEK.

praat en die mij onwillekeurig vergelijkingen liet maken tusschen het leven in den huiselijken kring en dat aan het hof.

Intusschen had dat gewone zwijgen toch dit goede, dat wij ons minder afgaven met allerlei gebabbel. De dames waren haast niet coquet, want de heeren hadden het veel te druk met zich in hunne nieuwe ambten en plichten te oefenen, en Bonaparte zelf scheen toen nog te denken, dat een geregeld leven voor zijn aanzien onder het publiek niet onverschillig was. Ik heb hem daardoor eerst voor veel zedelijker aangezien dan hii eigenlijk was. Hij hield, zoo dacht ik, te veel van zijne vrouw, om nog naar eene andere te verlangen. Toch ontdekte ik bjj de laatste al spoedig een zekere ongerustheid , die mij eerst verwonderde. Zij had eeo sterken aanleg tot ja-loerschheid en ik geloof\' niet, dat liefde daar de hoofdoorzaak van waa. Het was een groot ongeluk voor haar, dat zij aan Bonaparte geen kinderen schonk. Hij liet meermalen zijn teleurstelling daarover zoo duidelijk bljj-ken , dat zij hare toekomst soms donker in begon te zien. Zijn familie, die zeer tegen de Boauharnais was ingenomen, prikkelde zijn ontevredenheid op dat punt, waar zij kon. Vandaar stormen in huis, die wel spoedig wegwaaiden, maar toch stormen. Tusschenbeiden vond ik mevrouw Bonaparte in tranen en zij kon zich bitter beklagen over hare zwagers en over mijnheer en mevrouw Murat, die den eersten consul van haar poogden af te trekken, door hem opmerkzaam te maken op eene of andere schoonheid en zoo de hand leenden, tot het aanknoopen van betrekkingen, die mevrouw Bonaparte een doorn in bet oog waren. Ik ried haar altijd , kalm en bedaard te blijven, wijl ik zeer goed zag, dat de liefde, die Bonaparte voor zijn vrouw koesterde, haar voornaamsten grond vond in haar zacht humeur, dat

EERSTE BOEK,

hem rust liet genieten, en dat dus eene of andere scherpe aanmerking voor die liefde zeer gevaarlijk zou kunnen worden. In bet eerste jaar van mijn hofleven kwamen er van tijd tot tijd kleine geschillen voor, die echter spoedig werden bijgelegd en aan de onderlinge verstandhouding geen schade deden.

Sindsquot; 1802 heb ik generaal Moreau nooit weder bij Bonaparte gezien , zij waren toen al geen goede vrienden langer. Moreau had een schoonmoeder en eene vrouw, beiden van leveud^:,quot;;e natuur en zeer intrigant. Bonaparte kon dat laa,. .h in een vrouw volstrekt niet verdragen. Op zekeren dag had de moeder van mevrouw Moreau, bij een bezoek op Malmaison , zich een boosaardige toespeling veroorloofd op het bestaan eener misdadige betrekking tusschen Bonaparte en zyne jongste zuster Caroline , die op het punt stond van te gaan trouwen. De eerste consul vergaf dat nooit en behandelde sinds dien tijd moeder en dochter zeer onvriendelijk. Moreau had zich daarenboven beklaagd over hetgeen hij zijne achteraitzetting noemde, terwijl eenige lieden hem telkens tegen Bonaparte opstookten. Murat, hoofd van de geheime policie, ging dat alles na en kende al de ontevredenen. Al had ook hun klagen en morren niets te beduiden, hij bracht dagelijks uitvoerige en kwaadwillige rapporten op de Tuilerien.

De uitbreiding en vermenigvuldiging der policie, dat echt verspiederswezen , \'tgeen door hem, als vrucht van zijn aangeboren wantrouwen werd ingevoerd, was zeker een der grootste fouten van Bonaparte. De verschillende policiebeainbten bespiedden elkander, klaagden elkander wederkeerig aan, zochten zich ieder op zijn beurt onmisbaar te maken en kweekten allerlei booze vermoedens in Bonapartes hoofd. Nadat de geschiedenis van het helsche werktuig had plaats gehad (24 December 1800) was

EERST li BOEK.

Pouché, op aandrang van Tailloyrand, verwijderd en Kegnier aan het hoofd der policie geplaatst. Regnier was minister van justitie en Bonaparte meende, dat men een goeden dunk van zijn liberalisme krijgen zou, als het ministerie van policie, dat eene echte revolutionaire uitvinding was, werd opgeheven. Spoedig kreeg hij berouw en voerde zelf nieuwe manieren van bespieding in, die hij zelfs in stand hield, toen Fouché weêr in zijn rang was hersteld. Zijn prefect van policie, Murat, Duroc , Savary , die de keur-gendarmerie kommandeerde , Marei;, die er nog eeu geheime policie op na hield, met mijnheer do Sémonville aan het hoofd , en anderen, die ik niet meer ken, waren allen op hun manier bij het verspiedersleger ingedeeld. Fouché, die er recht slag van had, zich onmisbaar te maken, werd al spoedig voor de tweede maal benoemd. Het proces van generaal Moreau, dat hoogst, onhandig werd geleid, kwam hem, gelijk men later zal zien, daarbij zeer te stade.

In dien tijd hadden de beide andere consuls, Camba-cères eu Lebrun, al weinig meer te zeggen. Do laatste, die op hoogen leeftijd was, stond Bonaparte weinig in den weg; de eerste, eeu knap man, bemoeide zich bij voorkeur met administratieve zaken. Bonaparte trok partij van zijn kunde en zag wel iu, dat Camba-cères zelf zich hoe langer hoe onmogeliiker maakte, door zijne even kinderachtige als bespottelijke ijdelheid. Men kan gerust zeggen, dat zijne alle grenzen te buiten gaande eigenliefde hem een waarborg van veiligheid is geweest.

Tailleyrand stond in die dagen hoog aangeschreven en geen belangrijks zaak werd behandeld zonder hem. Niet alleen bestuurde hij de buiteniandsche aangelegenheden eu bepaalde de nieuwe staatsregeling, die toen aan Duitsch-land gegeven werd, welk werk den grond voor zijn groot

EHUSTK BOEK.

vermogen heeft gelegd, maar hij had ook eiken dag een lang gesprek met Bonaparte over de verscliillende maatregelen, die tot bevestiging der nieuwe regeering konden genomen worden. Ik weet zeker, dat zij er in die dagen al druk over spraken, of een monarchaal gouvernement voor Frankrijk niet het best zou zijn. Tailleyrand had altijd de overtuiging, dat dit eenig en alleen voor Frankrijk paste, terwijl hij tegelijkertijd inzag, dat het hot van een autokratisch vorst de meeste kansen aanbood voor invloed en macht.

Ik kende Tailleyrand niet en wat ik van hem hoorde nam mij niet bijzonder voor hem in. Zoodra ik hem zag troffen mij zijne elegante manieren eu fijne vormen, die zoo geheel in tegenspraak waren met de militaire ruwheid om mij heen. ïe midden van die militaire heeren, maarschalken en generaals, droeg hij altjjd den onuitwisch-baren stempel van den echt voornamen man. Tegen wil eu dank dwong hij iedereen, door eeu minachtend stilzwijgen of een genadige, afgemetene beleefdheid, tegen hem op te zien; hij scheen eenig en alleen het recht te hebben, om de lieden met zijn fijne spotternij te vervolgen. Tailleyrand, werkelijk meer geveinsd dun iemand anders, wist onder alles den schijn aan te nemen , of hij volkomen oprecht was. Enkele met studie eu opzet aange-nomene gewoonten vertoonden zich als uitvloeisels van zijne natuur. De gewichtigste zaken behandelde hij met een schijn vau onverschilligheid, dien hij voor zich zelve nuttig achtte, maar die dikwijls aan de zaken zelveu groot nadeel toebracht.

Verscheidene jaren zijn er omgegaan, eer ik eenigen omgang met hem had; ik wantrouwde hem onwillekeurig en toch luisterde ik gretig als hij sprak en zag hem graag met zijne bevallige manieren , die een gemakkelijkheid hadden, om jaloersch van te worden.

EERSTE BOEK.

De winter van 1803 was in die opzichten schitterend. De eerste consul drong er op aan, dat er leesten van allerlei aard werden gegeven en gat zich daarbij veel moeite voor de opbeauing van de schouwburgen. De prelecten van het paleis werden met de administratie er van belast. Mijnheer de Remusat kreeg de Comedie Francaise voor zijn rekening. Er werden weêr een aantal stukken op het repertoire gebracht, die de republiek in den ban had gedaan. Langzamerhand keerden zoo de oude maatschappelijke manieren en toestanden terug. Daardoor raakten er velen met de nieuwe regeering verzoend en voelden de echt beschaafde lieden zich meer op hun gemak. De oppositie verminderde dan ook gedurig in kracht en invloed. De royalisten gaven de hoop niet op, dat Napoleon tea laatste, als hij de orde geheel had hersteld, de kroon zou terugschenken aan den waren eigenaar. Onder alles wat hij in het land liet terugkee-ren zou toch zeker ook het bourbousche huis behooren. En zagen zij ook al, dat zij zich op dit punt vergisten, zij waren hem dankbaar, dat hij de orde herstelde en rekenden er op, dat de tijd zou moeten aanbreken, waarop zij hem den voet zouden kunnen lichten, om dan de opengevallen plaats, waar natuurlijk niemand zich meester van kon maken, plechtig aan te bieden aan den wettigen souverein.

Die geheime verwachting eener partij, even vol vertrouwen in hare hoop als onvoorzichtig in hare pogingen, maakte, dat de correspondentie met de verdreven prinsen levendig werd onderhouden en lokte tegelijk eenige beweging uit in de Vendee, waar Bonaparte altijd met do meeste zorgvuldigheid het oog op gevestigd hield.

Van den anderen kant zagen de voorstanders der le-deratieve republiek met steeds toenemende onrust, dat het consulair gezag meer en meer al het aanzien eener

EERSTE BOEK.

monarchie begon te verkrijgen ; om dat gevaar te voorkomen sloten zij zich aan bij het kleine aantal der zul-ken, die, niettegenstaande de overdrijving en de afdwaling hunner partijgenooten , in de groote revolutie een heilzatuen schok erkenden en bang waren, dat Bonaparte er al do, werking van zou verlammen. Nu en dan kon men hier en daar woorden vernemen, die, hoe gematigd zij ook klonken, toch duideljjk te. verstaan gaven, dat Bonaparte met zijn geheime plannen nog op andere vijanden kon stuiten dan op de royalisten. Eindelijk bestonden er nog volbloed Jakobijnen, die in toom moesten worden gehouden , en militairen , die , vol van inbeelding en aanmatiging, zich er over verbaasden, dat er ook nog andere rechten konden bestaan als de hunne. Al die partijwoelingeu waren zeer goed bekend aan Bonaparte, die er behendig tusschen door wist te zeilen, en langzamerhand zijn doel naderde, zonder dat iemand er eigenlijk het rechte van begreep. Iedereen lette op hem, zonder hem te doorzien. Hij verstond de kunst, de aandacht tot zich te trekken en die ook weer af te leiden , nu de goedkeuring van den een, dan die van den ander te verwerven, onrust te verwekken hier, hoopvolle verwachting elders, al naar dat het best met zijne plannen strookte. De Franschen waren in zijn oog kinderen, die, bij het zien van een nieuw stak speelgoed, al het andere vergaten. De betrekking van eersten consul had dit voor, dat zij eigenlijk in hare rechten en plichten niet zuiver omschreven was en niemand dus zijn onrust of ergernis kou rechtvaardigen. Toen Bonaparte later keizer was geworden hield dat op. Frankrijk had toen zijn geheim ontdekt en hij had niets, om het land tevreden te stellen en te verzoenen, als de noodlottige militaire glorie , waaronder hij het begroef. Vandaar zijn aanhoudende oorlogen en veroveringen. Tot eiken prijs moest de aandacht wor-kémusat, Gedenkschriften. 1. 8

EERSTE BOEK.

den afgeleid. Vandaar ook de tragische noodzakelijkheid die hem altijd droef eu die hein terughield vau den vrede te teekenen ie Dresden of zelfs te Oliatillou, wijl bij zeer goed wist, dat voor hem niets gevaarlijker was, dan dat Frankrijk tijd had oin rustig na te deuken over hem eu ziju gezag.

In een van de nommers van den Moniteur van hot laatst van 1802 of hot begin vau 1803 kon men een gesprek lezen tusschen een Pranschman, die opgewonden was van geestdrift voor de eugelsche constitutie , en een zoogeuaatud verstandig Engolschman, die aantoonde, dat Engeland eigenlijk goone constitutie had, maar alleeu sommige instellingen, die naar de behoeften van het volk berekend waren, terwijl Frankrijk niet zonder de grootste bezwaren do eugelsche toestanden zou kunnen overue-raen. Op die wijs trachtte Bonaparte de zucht naar de vrijheid, die in veler harten leefde, in toom te houden.

Tegen het einde van 1802 kwam het bericht, dat generaal Leclerc te St. Domingo aan de goeie koorts gestorven was. In Janaari keerde zijne jonge, schoone weduwe Pauline, zustor van Bonaparte, naar Frankrijk terug. Zij was toon al lijdende aan eene kwaal , die haar nooit heeft verlaten , maar schoon zwak en teer zag zjj, er in haar rouwgewaad allerbekoorlijkst uit. Bonaparte waarschuwde haar, om niet weer in de fouten te vervallen, die, naar ik geloof, de reden waren geweest van haar vertrek naar St. Domingo; maar schoon zij aandachtig naar zijne vermaning scheen te luisteren, al spoedig bleek het, dat zij er zich weiuig aan stoorde.

De dood van den generaal gaf onwillekeurig aanleiding, dat de vijanden van het oude koningschap hoe langer hoe banger wordeu. Bonaparte natn don rouw aan en het hof ontving den last, hom daarin te volgen. Dit was op zich zelf al een feit, dat do aandacht trok,

EERSTE BOEK

maar er kwam bij, dat het plau werd gevormd , dat de gezanten op de Tuilorieu zouden verschijaen, om officieel rouwbeklag te doen. Men liet hua weten, dat do diplomatieke beleefdheid vorderde, dat zij daar ook in den rouw verschenen. Zij kwamen bijeen, om er over te spreken, maar wijl de tijd ontbrak, om hunne hoven te raadplegen , besloten zij te gaan en te handelen , volgens bestaand gebruik in dergelijke gevallen. Zij verschenen dus in het zwart en werden met hoofsche ceremonien ontvangen. Sinds December 1802 was de eugelsche gezant, lord Whithwort, door een zaakgelastigde vervangen. Men rekende op de duurzaamheid van den vrede, de banden tusschen do beide volken werden telkens nauwer toegehaald en toch zagen zij, die den toestand nauwlettend gadesloegen, zwarte stippen in het verschiet. In het engelsche parlement was sprake geweest van het aandeel , dat Frankrijk luid gehad in de nieuwe zwitsersche constitutie, en de officieele transcho Moniteur beklaagde zich over het onrecht, dat te Londen tegenover fransche onderdanen was gepleegd. Desniettemin gaf men zich te Parijs en op de Tuilerien zorgeloos over aan allerlei feesten en vermaken. Men leefde rustig en tevreden, totdat op eens de neiging, die de eerste consul voor eene jeugdige actrice van het Theatre Francais had opgevat, mevrouw Bonaparte in hare rust verstoorde en vrij heftige tooneelen in het leven riep.

Twee actrices, de dames Duchesnois en Georges, deden tegelijkertijd haar eerste debut in het treurspel. De eerste was leelijk, maar bezat een vrij opmerkelijk talent, dat baar het vereischte getal stommen bezorgde; de tweede was middelmatig, maar zeer schoon. Het parjjsche publiek ijverde voor de eene of voor de andere, doch over het algemeen ging het talent boven de schoonheid. Bonaparte daarentegen verklaarde zich voor de laatste en

8*

HEUSTE BOEK.

mevrouw Bonaparte had al spoedig, door hare gedienstige geesten, vernotnon, dat de schoone actrice des avonds in het geheim in een van de kleine vertrekken van de Tui-lerien een bezoek had gebracht. Dit veroorzaakte haar een pijnlijke kwelling en terwijl zij mij het geval verhaalde stortte zij meer tranen dan zulk een voorbijgaande neiging scheen te verdienen. Toen ik haar trachtte te overtuigen , dat zachtheid en geduld de eenige middelen waren, om herhaling van het kwaad te voorkomen, deelde zij mij eene en andere bijzonderheid omtrent haren echtgenoot mede, die mij geheel nieuw waren, en die ik grootendeels op rekening meende te moeten stellen Imrer ergernis. Indien zij waarheid sprak ^bezat hij geen 7,ede!ijk beginsel hoegenaamd. Hield hij zich in, dan geschiedde het alleen, omdat hij er belang bij had, maar bestond dat belang niet, dan zou hij zich, zonder eenig zelfverwijt, aan de laagste hartstochten overgeven. Had hij zijne zusters niet, de eene na de andere, verleid en onteerd? Geloofde hij niet, dat hem het recht toekwam, aan al zijn neigingen en lusten te voldoen ? Zou zijn familie or niet op uit zijn, hem meer en meer aan het echtelijk leven met zijne vrouw te ontwennen?quot; Aan het einde van dat alles zag zij reeds het ontzettende onheil, dat haar in echtscheiding boven het hoofd hing. »Mijn grootste ongeluk is,quot; zei ze, ïdat ik Bonaparte geen zoon heb geschonken, daarin zal de haat altijd het wapen vinden, dat op mij is gericht.quot; «Maar, mevrouw,quot; voerde ik haar te gemoet, »do zoon van mevrouw uwe dochter vergoedt dat ongeluk; de eerste consul houdt van hem en zal hem misschien als zijn kind aannemen.quot; »Helaas,quot; antwoordde zij, »ik zou niets liever willen dan dat, maar de verschrikkelijke jaloerschheid van Louis zal dat nooit gedoogen. Zijn familie heeft hem allerlei ia het oor geblazen omtrent het gedrag van mijns dochter

EKUSTE BOEK.

en de geboorte van dat kind. De haat maakt het tot een zoon van Napoleon en daarom juist treedt Louis nooit in een schikking. Gij ziet immers wel, hoe uiterst voorzichtig mijne dochter zich gedragen moet; maar hoe dat ook zij, de ontrouw van\'Bonaparte spiegelt mij altijd een zee van ongelukken voor in het verschiet.quot;

En werkelijk, altijd heb ik opgemerkt, dat de eerste consul, zoodra hij zich eene andere vrouw tot minnares had gekozen, hard en liefdeloos was tegenover zijne echt-genoote , hetzij dan, dat hij het denkbeeld niet kon verdragen , dat zij zich gevoelig toonde over hetgeen hg zich in zjja onafhankelijkheidsgevoel veroorloofde, hetzij, dat de natuur hem zoo weinig vermogen had geschonken om lief te hebben , dat de voorraad aanstonds was verbruikt door de persoon, die er op het oogenblik het voorwerp van was, zoodat er voor een ander niets overschoot. Zonder eenige terughouding of schaamte vertelde hij het haar, als zijne aandacht op een ander was gevallen , en toonde zich dan uitermate gebelgd, wanneer zij niet onvoorwaardelijk goedkeurde , wat hem als afleiding niet alleen geoorloofd, maar zelfs noodzakelijk was. »Ik ben geen man als een ander,quot; zei hij, »en ik heb met de wetten van betamelijkheid niets te maken.quot; Natuurlijk wekten zulke woorden ontevredenheid en klacht bij mevrouw Bonaparte, die hij soms beantwoordde op een wijs, tot welker omschrijving mijne pen zich niet leenen kan , terwijl hij , als de voorbijgaande neiging was verdwenen, weer tot haar terugkeerde, als ware er niets gebeurd. Dan liefkoosde hij haar even innig als hij haar hard mishandeld had en , wijl zij met dien terugkeer zich gelukkig gevoelde, kwam dan alles weer in rust.

Maar als de storm aan het woeden was ben ik meer dan eens zeer verlegen geweest, niet alleen door de zonderlinge mededeelingen, die mij in vertrouwen werdeq

EERSTE HOEK.

gedaan, maar vooral door de handelingen, waar ik soms deel aan moest nemen. Ik herinner mij nog een voorval, dat mii eerst kinderachtig bang maakte, maar waar ik later, in mijn eenzaamheid, over heb gelachen.

Het was in den winter en Bonaparte had nog de gewoonte eiken nacht bij zijne vrouw te slapen; zij had hem weten te overtuigen, dat dit voor zijne persoonlijke veiligheid van belang was. Zij had, zoo zei ze, een zeei lichten slaap , en wanneer iemand soms in den nacht iets te^en hem in den zin kreeg, dau was zij aanstonds bij de hand om hulp te roepen. Des avonds, gelijk men weet, ging zij niet naar hare kamer, voor Bonaparte te bed lag. Toen hij nu verlield was geraakt op de actrice Georges liet hij die bij zich komen, als hij des avonds zijn werk afhad en ging dus zeer laat in den nacht naar zijn slaapkamer. Op zekeren avond had mevrouw Bona-\' parte mij bij zich gehouden, om iemand te hebben, waar zij zich tegen kon beklagen. Het was één uur, wij warén alleen in de salon en het geheele paleis was in stille rust. Op eens stond zij op. »Ik kan het niet langer uithouden,quot; riep zij uit, »jnffrouw Georges is zeker boven. bij hem, ik wil hem overvallen.quot; Ik schrikte nog al, toen ik dat hoorde en deed mijn best, om haar tot bedaren te brengen. »Ga mee,\' gebood zij, »wij zullen zaraen gaan zien!quot; Ik bracht haar onder het oog, dat indien een dergelijke bespieding van haar kant al niet zonder bedenking was, voor mij zoo iets volstrekt niet te pas kwam en dat ik, wanneer wij soms iets ontdekten, dat niet ontdekt mocht worden, er al een heel ongelukkig figuur bij zou maken. Maar niets hielp. 1^ moest wel meê, indien ik althans, zooals zij zei, haar ook al niet aan haar lot overliet, zooals ieder ander. In de stille hoop, dat de noodige maatregelen wel genomen zouden zijn, om alle verrassing to voorkomen, volgde ik

EERST K BOEK.

haar en zoo slopen wij, zij vooruit vol brandende ja-loerscbheid en ik bevende van angst voor de dwaze rol, die ik spelen moest, achter haar aan, de kleine trap op naar de vertrekken van Bonaparte. Op eens hoorden wij, midden op de trap staande, een zacht gedruisch. Mevrouw Bonaparte keerde zich om. »Ik denk,quot; zei ze, »dat het Rustan, de Mameluk, is, die op de deur past. Hij is in staat, ons allebei te vermoorden.quot; Bij dat woord schrikte ik zoo, dat, hoe kinderachtig het ook was, ik mij dadelijk met de kaars in de hand omkeerde en haastig weer naar de salon liep, terwijl mevrouw Bonaparte alleen en in donker achterbleef. Een oogenhlik later kwam zij ook, niet begrijpende, waarom ik zoo op eens op den loop was gegaan. Toen zij zag, dat ik bleek was van den schrik, begon zjj te lachen en ik ook, maar wij besloten toch, den tocht niet voor den tweeden keer te ondernemen. Onder hot zeggen , dat mijn schrik haar goed had gedaan en dat ik dat heel aangenaam vond , ging ik heen.

Die jaloerschheid, die het vriendelijk humeur van mevrouw Bonaparte geheel bedierf, bleef voor niemand in het paleis een geheim. Ik kwam daardoor in den minder eervollen toestand eener vertrouwelinge, die men eigenljjk niet vertrouwt, en laadde den schijn op mij, of ik de ontevredenheid, waar ik de getuige van was, deelde. Bonaparte dacht, dat de eene vrouw onwillekeurig moest gevoelen, wat een andere vrouw leed, en was knorrig, omdat ik zoo goed op de hoogte was van wat er in het paleis omging. Intusschen trok het parijsche publiek meer en meer partjj voor de leelijke actrice. De mooie weid van tijd tot tijd uitgefloten. Mijnheer de Rémusat trachtte beiden zoo veel mogelijk op gelijken voet te behandelen, maar wat hij voor de eene deed werd kwalijk genomen door het parterre, en wat voor

EHK8TE BOKK.

de andere gedaan werd, door den eersten consul. Al die kleingeestigheid baarde ons vrij wat last en moeite. Bonaparte beklaagde zich, zonder hem juist de ware reden te zeggen, over mij bij mijnheer de liemusat, en vond het wel goed, dat ik de vertrouwde was zjjner vrouw, maar dan moest ik ook zorgen voor verstandigen raad. Mijn man antwoordde, dat ik werkelijk zeer goed opgevoed en zeer verstandig was en dat ik zeker mevrouw Bonaparte nooit zou opstoken. De eerste consul, die ons toen nog wel mocht lijden, wilde mijuheer de Ré-sat wel gelooven, maar daar werd juist weer een andere onaangenaamheid uit geboren. Hij begon mij te spreken over zijn huiselijke geschillen en meende, dat mijn verstand mij moest doen gevoelen, dat zijne vrouw krankzinnig was , met zoo jaloersch te zijn. Ik was nog gewoon ronduit te zeggen , wat ik dacht, en toen hij mij dus deelgenoot maakte van zijn verdriet, antwoordde ik, dat ik mevrouw Bonaparte oprecht beklaagde en dat hij, of zij gelijk ot ongelijk had, in elk geval medelijden met haar moest hebben, maar ik liet er op volgen, dat ik het beneden hare waardigheid vond, dat zij hare lakeien zelts tot verspieders gebruikte. De eerste consul vertelde dat alles over aan zijne echtgenoote, en zoo stond ik, met al de levendigheid aan mijn leeftijd eigen en met werkelijk goeden zin voor beiden, tusschen hen in, nu den een hoorende, hoe hij zich beklaagde, dan luisterend naar de andere, die een gelijken toon aansloeg.

Dat alles lokte een vloed van woorden en een tal kleine tooneelen uit, waar ik al veel van vergeten heb, maar waarbij ik Bonaparte nu eens hard, redeloos en ou-billijk voud en dan weer geneigd, om het gepleegde onrecht op de liefderijkste manier te herstellen, zonder er echter afstand van te doen. Ik herinner mij, dat hij mij, omdat hij niet graag met zijn vrouw alleen wilde zijn ,

EERSTE HOEK. 121

op zekeren middag aan tafel noodigde; mevrouw Bonaparte was zeer ontstemd over de raededeeling, dat hij voortaan alleen wilde slapen , en hij haalde mij als scheidsrechter in, bij de vreemde vraag, of een man verplicht is toe te geven aan de gril van zjjn vrouw, die altijd het bed met hem verkiest te deeleu ? Ik was op zulk een vraag volstrekt niet voorbereid en wist bovendien, dat mevrouw Bonaparte het mij nooit zou vergeven, als ik haar ongelijk gaf. Daarom trachtte ik een bepaald antwoord te ontwijken en zei, dat het mij niet mogeljjlc was en dat ik hot ook niet voegzaam vond , in zulk een zaak te beslissen. Maar Bonaparte, die iemand graag in de war bracht, gaf niet op , en ik wist niets beters te zeggen, dan dat het hoogst moeielijk te bepalen viel, waar de grenzen stonden van de eischen der vrouwen en van de inschikkelijkheid van den man , maar dat een verandering van gewoonte altijd aanleiding zou geven tot allerlei praatjes in het paleis. Bonaparte .;begon te lachen en trok mij aan het oor. »Kom , kom,quot; riep hij, »gij vrouwen zijt het altijd eens en daar valt met u niets te beginnen !quot;\'

Toch deed hij, wat hij besloten had en nam voor zich een afzonderlijk slaapvertrek. Voor mevrouw Bonaparte bleef hij desniettemin even hartelijk, als hij soms wezen kon , en zij raakte aan den toestand meer en meer gewoon, vooral omdat zij liet met mij eens was, dat de vrouwen, waar haar man op verliefd raakte, te ver beneden haar stonden, om hare jaloerschheid te verdienen. »Het zou iets anders zijn,quot; zei ik, »als de eerste consul betrekking aan zocht te knoopen met een der dames van het hof.\'\' Twee jaren later werd dit, mee tot groot verdriet voor mij, toch het geval.

HOOFDSTUK II.

TEBUGKEER TOT DE GEWOONTEN DER MONARCHIE. — MIJNHEER DE FONTANES. — MEVROUW D\'IIOUDETOÏ. —• GERUCHTEN VAN OORLOG. — BIJEENKOMST VAN HET WETGEVEND LICHAAM. — VERTREK VAN DEN ENGELSCHBN GEZANT. — MIJNHEER MARET. — MAARSCHALK BERTHIEU. — REIS VAN DEN EERSTEN CONSUL DOOR BELGIE. — ONGEVAL MET HET RIJTUIG. — FEESTEN TE AMIENS.

Na dien lichten storm ging de winter vrij kalm voorbij. Enkele nieuwe instellingen toondea , dat men steeds terugging naar de monarchie. De lyceums werden geregeld, de magistraatspersonen herkregen hun deftig ambtsgewaad. Alle fransche schilderijen werden in de Louvre geplaatst en daaraan den naam van Museum gegeven, mijnheer Denon werd belast met het oppertoezicht over deze nieu\\fe verzameling. Aan letterkundigen werden pensioenen en belooningen toegekend, in welke zaak mijnheer de Fontanes dikwijls geraadpleegd werd. Bonaparte hield er veel van, met dien geleerde te praten en het was prettig daar naar te luisteren. De eerste consöl plaagde den heer de Fontanes met zijn zuiveren, klassieken smaak, en deze verdedigde de meesterstukken der fransche kunst met een vuur, dat hem in de hofkringen den naam bezorgde van een moedig man; want er waren er, die zich reeds zoo in het vak van hoveling hadden weten te bekwamen, dat men in hun oog iets had van een oud Romein, wanneer men Mérope of\' Mithridales durfde be-

EEK3TK HOEK.

wonderen, terwijl de meester verklaarde, dat hij noch bet een, noch het andere werk mooi vond. Toch had Bonaparte pleizier in dien letterkundigen twist en dacht er zelfs een oogenblik over, om zieh dat genot twee malen in de week te verschaffen, door eenige letterkundigen uit te noodigen tot de bijwoning eener soiree bij mevrouw Bonaparte. Mijn echtgenoot, die de meest uitstekende mannen te Parijs kende, moest hen verzoeken, en zoo verschenen op zekeren avond eenige leden der academie en andere geleerden aan hot hof. Bonaparte was goed geluimd, hij sprak veel, liet veel spreken, en was werkelijk een aangenaam gastheer. Het deed mij goed, dat hij zich zoo beminnelijk voordeed en aldus bij hen, die hem nooit hadden ontmoet, een vooroordeel wegnam, dat maar al te zeer tegen hem bestond. Wijl hij een fijnen geest van opmerking had viel zijn aandacht onder anderen spoedig op den abbé Morellet, een oud man met een helder verstand en een zuiver logischen geest, die beweerde, dat op het gebied van de redelijke ontwikkeling van den mensch voor de verbeelding geen plaats was. Bonaparte kwam daar krachtig tegen op. Aau zijn eigen verbeelding den vrijen teugel latende, en dikwijls wel zeer vrij, raakte hij alle onderwerpen aan, wist zich soms hoog te verheffen of verloor zich in de diepte, veroorzaakte den abbé de grootste moeite, om hem te volgen, maar was in allen geval belangwekkend om te hooren. Den volgenden morgen sprak bij met veel ingenomenheid over dezo soiree en zei, dat hij van plan was zoo iets vaak te herhalen. Weinige dagen later werd er weer een bepaald. Ik weet niet meer, wie het was, die zich op vrij lioogen toon begon uit te laten over de vrijheid van denken en schrijven en over de voordeden, die daarvan konden gewacht worden. Dit onderwerp was eenigszins pijnlijk en maakte, dat het gesprek meer gedwongen was

EERSTE BOEK.

dan (I0 vorige koer, terwijl de eerste consul tusschen-beiden zoo stil was, dat allen er een onaangenamen indruk van kregen. Toen voor de derde maal zulk een soiree werd gehouden kwam Bonaparte laat binnen ^ was afgetrokken en sprak slechts nu en dan een enkel woord. Iedereen verveelde zich, en den volgenden dag zei hij, dat bij er eigenlijk geen nut in zag , om die letterkundigen aan bet hof te balen en dat zij dus niet weei zouden worden uitgenoodigd. Hij kon geen tegenspraak verdragen en het was hem een ondragelijke dwang, als hij zich op vaste tijden moest aanstellen als een aangenaam man met een goed humeur.

In don loop van den winter stierven twee uitstekende leden van de akademie, de H.H. de la Harpe en de St. Lambert. Ik was vooral bij den dood van den laatste zeer bedroefd, omdat ik hem dikwijls had ontmoet bij mevrouw d\' Houdetot, in wiens buis hij ook stierf. Iti de salons dezer beminnelijke vrouw vereenigde zich het aangenaamste en beste gezelschap van Parijs. Ik kwam daar dikwijls en vond er, wat hoe langer hoe meer schoen te verdwijnen, een prettig en tegelijk zeer leerzaam gesprek. Mevrouw d\' Houdetot, die door leeftijd en karakter vreemd bleef aan alle partijzucht, genoot van de rust, die ons na veel storm was gegund, en verzamelde om zich heen, wat er goeds en belangwekkends uit den strijd over was gebleven. Het was mij een zekere weelde, bij haar ontspanning te vinden van den dwang, dien het verkeer in de ïuilerien mij meer en meer begon te doen gevoelen.

Intusschen begon men te mompelen over de mogelijk , heid van een oorlog met Engeland. Geheime stukken over bewegingen in de Vendée werden publiek gemaakt. Vrij duidelijk werd het engelsche gouvernement daarin beschuldigd, dat het die beweging aanmoedigde en George

EERSTE BOEK.

Oadoudal werd er ia genoemd als geheim agent tusschen dat gouvernement en de chouaus. Tegelijkertijd sprak meu van den heer d\' Andre, die in Frankrijk had weten binnen te sluipen , na reeds vroeger de royalistische zaak te hebben gediend. Onder die omstandigheden vergaderde het wetgevend Lichaam. Het verslag, dut daar gedaan werd over den toestand der republiek was zeer opmerkelijk. De toestand van algemeenen vrede, de ratificatie te Regensburg door do Mogendheden aan de nieuwe verdeeling van Duitschland gegeven, de zwitsersche constitutie, het konkordaat, de inrichting vau hot openbaar onderwijs en van het institunt, de betere reehtsbedeelinsf , de rese-

\' o ^ o

ling der financien , hot burgerlijk wetboek , waarvan deze vergadering een gedeelte onder behandeling zou nemen, onderscheidene publieke werken aan de grenzen en in het midden des lands begonnen, plannen omtrent Antwerpen, den Mont Cenis, de Rijnoevers, de in bezit neming van het eiland Elba, ontwerpen van wet op de belastingen, op kamers van koophandel, op de uitoefening der geneeskunst — dat alles met elkander bood een tafereel aan, waar het gouvernement met rechimatigen trots op kon wijzen. Aan het einde van bet rapport echter werd mot een enkel woord gesproken over de mogelijkheid van een oorlog met Engeland en over de noodzakelijkheid om het leger te versterken. Van de zijde van het wetgevend Lichaam kwam geen verzet, terwijl luide ingenomenheid te kennen werd gegeven raet zooveel goeds, als in het landsbelang was uitgevoerd en ondernomen.

In de eerste dagen van Maart bevatten onze dagbladen vrij heftige klachten over schotschriften, die tegen den eersten consul in Engeland in omloop werden gebracht. Natuurlijk had men, bij die klachten, behooren to denken aan do vrijheid, die de pers in Engeland geniet, maar men zocht een voorwendsel; de bezetting van Maltha en

EERSTE BOEK.

onze inmenging in liet bestuur vim Zwitserland waien de eigenlijke redenen van den vredebreuk. Op 8 Maart 1803 kondigde de koning van Engeland het parlement aan, dat er ernstige stukken tussehen de beide goavernemen-ten waren gewisseld en dat hij met leede oogen de bewapening zag der nederlandsche havens. Bij die gelegenheid had plaats, wat ik vroeger heb verteld over de houding van den eersten consul tegen den engelschen gezant. Kort daarop verwisselde Bonaparte Parijs met St. Cloud.

De publieke zaak had hem echter niet zóó geheel ingenomen, of hij dacht er nog aan, een van do prefecten van het paleis een brief van gelukwensching op te dragen aan den componist Paesiello voor zijne opera Proser-pina. Hij was er zeer op gesteld beroemde mannen uit verschillende landen om zich heen te hebben en betaalde

hen vorstelijk.

Kort daarop werd de oorlog verklaard en de engelsche gezant, voor wiens deur dagelijks eenige troepen volks stonden, om te zien, of er ook toebereidselen tot vertrek werden gemaakt, verliet eensklaps Parijs, lailleyiand maakte aan den senaat de beweegredenen bekend, die tot den oorlog hadden geleid. De senaat antwoordde, dat hij de matiging en tegelijk de vastberadenheid van den eersten consul op hoogen prijs stelde en vaardigde eone commissie uit zijn midden af, om de betuiging van zijn dankbaarheid en toewijding over te brengen naar St. Cloud. Mijnheer de Vaublanc sprak vol geestdrift in het wetgevend Lichaam: »welk regent toonde ooit grooter liefde voor den vrede! Indien het mogelijk was, de onderhandelingen door den eersten consul geleid al te scheiden van zijne veldtochten, dan zou men daar het beeld in zien van den meest vredelievenden man.quot; Men drong aan op de krachtigste maatregelen en na al die

EERSTE BOKK.

betuigiugen van bewondering en gehoorzaarnlieiJ giug het wetgevend Lichaam uiteen.

Van toen af kwamen ons die bittere en beleedigende nota\'s onder de oogen , die elkander slag op slag volgden en die in heftigheid van taal wedijverden met wat de londen^che bladen te lezen gaven. Bonaparte gaf ge-woonlijk den inhoud op en Maret zorgde voor de redactie. Op die wijs werd het minder stichtelijke schouwspel vertoond van een souverein, die officieel strijd voerde met dagbladschrijvers en die aldus zijn eigen waardigheid vergat tegenover aanvallen, die hij geheel beneden zich had moeten rekenen. Het viel den Eugelschen niet moeielijk te ontdekken, wat het meest kwetsbare punt bij den eersten consul of later bij den keizer was , en zij maakten daar onbarmhartig gebruik van. Wat heb ik hem dikwijls buiten zich zelve van ergernis gezien, als hij zich bij mevrouw Bonaparte beklaagde over een of ander artikel in de Courner of de Sun! Hij stelde pogingen in het werk, om de engelsche bladen tegen elkander op te ruien, hij betaalde londensche schrijvers, gaf een massa geld uit en misloidJe niemand noch in Engeland, noch in Frankrijk. Ik zei, dat Bonaparte den inhoud dicteerde van de nota\'s in den Moniteur, en hij had daar een zonderlinge manier op. Hij schreef zelf\' niets. Zijn schrift was voor anderen en hem zelve volkomen onleesbaar en zijn spelling hoogst gebrekkig. Hij had er geen geduld voor, en daarenboven had de gewoonte van op de minuut af te worden gehoorzaamd, hem ongeschikt gemaakt voor.eenige handeliiig, waarbij een deel van zijn eigen ik zich aan een ander deel moest onderwerpen. De heeren, die onder hem werkten, Bourienne, Maret en zijn particuliere secretaris Menneval, hadden zich toegelegd op allerlei verkortingen, ten einde hem bij te kunnen houden. Al heen en weer loopende dikteerde hij.

EERSTE BOEK.

Was hij opgewonden dan vloclit bij verwenschingen en zelfs vloeken tussclien zijn woorden in. De secretaris won daardoor althans een oogenblik tijd. Nooit herhaalde hij , wat hjj eens had gezegd, zelfs al was dit niet verstaan, en wijl hij zich altijd goed herinnerde, wat hij gezegd had , leverde dat een groot bezwaar voor zijn secretaris op. Op zekeren dag las hij het handschrift van een t\'-eurspel, dat hem toe was gezonden, en hij was er zoo meê ingenomen, dat hem de lust bekroop, er enkele veranderingen in te maken. »Neem papier en pen,quot; zei hij tot mjjnheer de Rémusat, »en schrijf dan op, wat ik vi voor zal zeggen.quot; En zonder dat mijn man haast tijd had om te gaan zitten , begon hij zoo snel te dicteeren , dat mijnheer de Rémnsat, die er anders wel aan gewoon was, do grootste moeite had hem te volgen, terwijl hem het zweet uitbrak van inspanning. Bonaparte merkte dit zeer goed en riep eenvoudig nu en dan: »doe vooral uw best, om mij te verstaan, want ik heb geen plan, het twee malen te zeggen.quot; Hij vond het altijd prettig, als hij iemand verlegen zag. Zijn vaste stelregel was, dat men den meesten ijver ontwikkelde, als men zich niet op zijn gemak gevoelde, en hij paste dien regel, zoo bij gewichtige als bij minder beteekenende aangelegenheden, altijd toe.

Gelukkig vergat hij ten slotte het papier te vragen , waar zijn aanmerkingen op stonden. Mijn man en ik hebben dikwijls beproefd het te ontcijferen, maar wij konden er volstrekt niet wijs uit worden. Mijnheer Maret, secretaris van staat, een zeer middelmatig man want Bonaparte had niets tegen middelmatigheid; hij kon zelf wel aanvullen, meende hij , wat zijn dienaren aan geest ontbrak — mijnheer Maret stond zeer in zijn gunst, omdat hij uitmuntend slag had van redigeeren. Hij hoorde juist, begreep spoedig de bedoeling en maakte

liERSIH BOEK.

nooit eenigo opmerking. Daarbij was hij, of schecu althans, vol toewijding en bewondering, iets wat Bonaparte bijzonder behaagde¹). Deze man had het, naar men zegt, zoo ver in de kunst der vleierij gebracht, dat hij, als hij met den keizer op reis was, zich, volgens door hem opgegeven model, door zijn vrouw liet schrijven, dat zij jaloersch was op zijn gebieder, dewijl deze al zijn tijd en gedachten zoo in beslag nam, dat hij haar geheel scheen te vergeten. En wijl op reis de brieven allen werden ter hand gesteld aan den keizer, die volstrekt geen bezwaar maakte ook die van anderen te openen, bereikte de heer Maret gewoonlijk zijn doel.

Toen mijnheer Maret minister van buitenlandsche zakeu was, volgde hij het voorbeeld niet van Tailleyrand, die dikwijls zei, dat hij met niemand lastiger onderhandelingen had aan te knoopen , dan met zijn eigen meester. Integendeel, hij eerbiedigde al dc begeerten en hartstochten van zijn souverein, en hield zich uiterst verbaasd, als vreemde vorsten er tegen op durfden komen, dat men hen beleedigde, of hen van hun gebied wilde berooven. Do belangen van zijn land of van Europa gingen hem weinig ter harte, als hij maar kans zag, zijn eigen belang te dienen. Het scheen, dat hij altijd een koerier naast zich had staan, om de eerste de beste uitbarsting

Bernard Maret, lator\'hertog van Bassauo, was eerst advokaat en ecu vriend van den luitenant dor artillerie Botiaparte. Als secretaris en vertrouwde van Napoleon nam schier aan alle onderhandelingen en congressen deel. Na den v Idtocht in Uusland werd hij minister van oorlog en was, na de Julirevolutie, zelfs eeaige dagen eerste minister onder Louis Pliilipi)e. Zijn oudste zoon was opperkamerheer en acnateiir onder Napoleon III. Tailleyrand plagt te zeggen: quot;ik ken maar een mcnsch zoo dom als de hertog van Bassano, eu dat is myiiheer Maret.quot;

(Ter voorkoming van verwarring diene, dat deze eu enkele voorafgaande noten onder aan sommige bladzijden van den Vertaler zijn. In het vervolg zal hij dat er bijvoegen.)

Rémusat, Geclenkschri/ten. I. 9

EERSTK BOEK.

van toorn, die hij bij zijn meester waarnam, aan de vreemde souvereinen over te brengen. Natuurlijk was dit juist niet altijd in het voordeel van Bonaparte. Er is moer dan eens een miuder goede gezindheid door ontstaan , waar men later berouw over had , en misschien heeft het meegewerkt aan des keizers val. Immers -toen deze in het laatste jaar van zijne regeering , te Dresden aarzelde, niet wetende wat hem te doen stond, vertraagde Maret acht dagen lang den noodzakelijken terugtocht, doordien hij den keizer niet durfde meêdeelen, dat Beieren afvallig was geworden, wat toch voor het te nemen besluit zoo hoogst gewichtig was.

Tailleyraud behandelde de zaken anders eu was handig genoeg, om te weten, hoe hij met Bonaparte moest omgaan. Een kleine proeve daarvan vinde hier hare plaats.

In het voorjaar van 1802 werd te Amiens onderhandeld over den vrede tusschen Frankrijk en Engeland, Eenige nieuwe moeielijkheden tusschen de gevolmachtigden maakten, dat men ongerust werd over den uitslag. De eerste consul verlangde met ongeduld naar den koerier. Deze kwam eindelijk en bracht het onderteekende stak aan het Ministerie van Buitenlandsche Zaken, waar Tailleyrand het-ontving. Onmiddellijk begaf de minister zich naar de ïuilerien. Met hetzelfde onverschillige of liever ondoorgrondelijke gezicht als altijd kwam hij bij den eersten cousul eu was daar een uur lang bezig met de bespreking van allerlei belangrijko onderwerpen; toen hij eindelijk daumeó gedaan had, zei hij lachende; »en nu heb ik nog iets, dat u pleizier zal doen, het traktaat is geteekend, hier is het!quot; Bonaparte stond verbaasd over die manier van mededeeling. »En waaromvroeg hij, »hebt gij mij dat niet dadelijk gezegd?quot; sOch,quot; was het antwoord, »dan hadt gij naar de rest toch niet geluis-

EERSTE BOEK.

terd; als gij in uw schik zijt is er met u niet te han-deleu.quot; Bonaparte was verbaasd over do zelfbeheerschiug van den minister, maar boos was hij niet, want hij begreep , dat er in vele gevallen partij van viel te trekken.

Een ander man aan het hof, met hard en ziel Bonaparte toegedaan, maar ook altijd er op uit, zijn ongeveinsde bewondering aan den dag te leggen, was maarschalk Berthier, prins van Wagram. Hij had den veldtocht in Egypte meegemaakt en was daar zeer gehecht geworden aan zijn generaal. De vriendschap, die hjj voor den eersten consul koesterde, was zelfs van dien aard, dat deze, anders weinig gevoelig voor dergelijke uitingen van het hart, im en dan behoefte had, om die vriendschap te beantwoorden. Echter bleef er een groote ongelijkheid in dit vriendschapsbetoon , want de machthebber vond er boven alles een aanleiding in, om altijd meer toewijding te eischen als blijk van waarachtige gehechtheid. Toen Bonaparte keizer was geworden zei hij op zekeren dag tot Tailleyrand: »ik weet waarlijk niet, hoe het komt, maar daar is iets tusschen Berthier en mij, dat wel wat op vriendschap lijkt. Ik houd anders niets van die nuttelooze gemoedsaandoeningen; daarbij is Berthier zoo middelmatig, dat ik eigenlijk niet weet, waarom ik van hem houden moet, en toch komt het mij voor, dat hij mij niet onverschillig is.quot; »Weet gij, waar het vau daan komt, dat gij van hem houdt?quot; vroeg Tailleyrand, «eenvoudig, omdat hij in u gelooft.quot;

Die kleine bijzonderheden, die ik meedeel, naar ze mij invallen, heb ik meest later eerst vernomen, toen ik op vertrouwelijken voet kwam met Tailleyrand. In den eersten tijd van mijn verblijf aan het hof\' oordeelde ik heel anders over Bonaparte als later. Ik vond hem geestig; ik zag, dat hij het ongelijk, dat hij zijne vrouw

9*

HEUSTE BOEK.

aandeed, graag weer goedmaakte, ik was ingenomen met zijn vriendschap voor Berthier; hij liefkoosde denkleinen Napoleon, van wion hij veel scheen te houden; ik verbeeldde mij, dat hij voor natuurlijke en zachte aandoeningen vatbaar was en in mijue gedachten tooide ik hem op met al die eigenschappen en hoedanigheden, die ik liefst in hem had gezien. Toch raag bij de teleurstelling niet vergeten worden, dat de sterkte zijner macht hem heeft verblind, dat zijne hartstochten te heftiger werden, naarmate het hem gemakkelijker viel er aan te voldoen , en dat hij, jong en nog onzeker omtrent zijne toekomst, enkele gebreken zorgvuldig trachtte te bedekken en den schijn aan te nemen, alsof sommige deugden met ijver door hem werden aangekweekt.

Ik weet niet, wie het is geweest, die, nadat de oorlog aan Engeland was verklaard, aan Bonaparte den raad gaf, om platboomde schepen voor den aanval op zijn vijand te gebruiken. Ik weet ook niet, of hij met dat plan ingenomen was, dan of hij het alleen gebruikte, ten einde een voorwendsel te hebben, om zijn leger te vereenigen in het kamp van Boulogne. Er waren evenwel zoo vele lieden, die meenden, dat met platboomde vaartuigen een landing kon worden ondernomen, dat Bonaparte, bouwende op zijn fortuin, het ook kon gaan gelooven. Er worden op eens groote werken ondernomen in (tize havens en in sommige belgische plaatsen; het leger marcheerde naar de kust, de generaals Soult en Ney werden aangewezen, om op twee verschillende puu-ten het kommando te voeren. Iedereen meende, dat het rechtstreeks op Engeland los zou gaan, en in Engeland zelf begon men zich ernstig ongerust te maken. De volksgeest werd opgewonden door de vertooning van anti engelsche stukken in de schouwburgea. Willem de

BK HST 15 HOISK. 133

Veroveraar kwam herhaaldelijk teu tooneele \'). Hanaover werd intusscheu zonder veel moeite door generaal Mortier veroverd, maar terstond daarop begon ook de blokkade van onze zeehavens, die ons veel kwaad heelt gedaan.

In den zomer van dat jaar werd er besloten tot een reis door Belgie. Do eersüe consul was er op gesteld , dat daarbij groote pracht zou worden ten toon gespreid , en mevrouw Bonaparte was gemakkelijk te bewegen, hierin haren echtgenoot ter zijde te staari. Mevrouw Talhouet en ik moesten voor het toilet zorgen en wij ontvingen 15,000 gulden om de noodige inkoopen te doen. Op 24 Juni 1803 werd de reis aanvaard, met een tal van rjjtuigen, twee generaals van de gardes, eeuige aides de cauip, Duroc en twee prefecten van het paleis, de H.H. de Rémusat en een Piemontees Salmatoris. Niets was gespaard, om alles zoo schitterend mogelijk te maken.

Vóór het vertrek brachten wij een dag door op Monte-fontaine, een landgoed van Jozef Bonaparte. De geheele familie was daar bijeen en er had een vrij zonderling voorval plaats.

Des morgens had men een wandeling gemaakt door de prachtig aangelegde tuinen. Toen hot diaer een aanvang zou nemen werd men het oneens over de plaatsen aan tafel. De moeder der Bonapartes was ook aanwezig en Jozel deelde zijn broeder mee, dat hij zijne moeder zou geleiden naar de eetzaal, terwijl zij aan zijn rechterhand zou zitten aan tafel , en mevrouw Bonaparte tevreden

\'j Willem do Veroveraar, hertog vau NormanJie, ging in 106ö met 700 sohopen en 00,000 man bij St. Valery uil Jeu mond der Somme onder zeil cu landde bij Hastings op de engelsche knst, waar het onmiddellijk tot een grootcD veldslag kwam, in welken Hnrali viel en Willem den troon van Engeland won. Evenals bij de Krim- en audiro oorlogen moest het volk , vooral te Parijs, door dergelijke krijgshaftige vertooningtn tot een kunstmatige geestdrift word an opgewonden. Verï,

EICRSTE HOEK.

moest zijn met de linker. De eerste consul werd boos, dat zijne vrouw de tweede plaats, zou hebben en gebood ziju broeder, de moeder aan zijn linkerhand te nemen. Jozet weigerde en was volstrekt niet te bewegen, van plan te veranderen. Toen er werd aangekondigd, dat het diner gediend was, bood Jozef den avm aan zijne moeder en Lucien geleidde mevrouw Bonaparte. De eerste consul, die hoe langer hoe knorriger was geworden, liep op eens haastig de zaal door, nam zijn vrouw bjj den arm, ging toen voor allen uit en plaatste zijne vrouw naast zich aan tafel, terwijl hij mij met harde stem toeriep bij hem te gaau zitten. Het geheele gezelschap was verstomd, ik vooral, en dat nog te meer, toen ik zng, dat men de beleefdheid zoo ver uit het oog had verloren, mevrouw Jozef Bonaparte onder aan de tafel te doen zetten, alsof zij in het geheel niet bij de familie behoorde. Men begrijpt licht, dat het diner niet vroolijk was. De broeders waren boos, mevrouw Bonaparte was verdrietig en ik was zeer verlegen met mijn veel te hooge plaats. Onder het eten sprak Bonaparte met geen enkel lid van zijne familie. Nu en dan zei hij iets tot zijne vrouw of tot mij en koos zelfs deze gelegenheid, om mij te vertellen, dat hij aan mijn neef, den vicomte de Vergennes, die uitgeweken was en wiens goederen verbeurd waren verklaard, dieu morgen zjjne bosschen, voor zoover zg nog niet verkocht waren, terug had gegeven. Ik was hem zeer dankbaar voor die schikking, maar het speet mij, dat hij daar toen juist over sprak. Immers de betuiging mijner dankbaarheid, die mij anders zoo van harte zou zijn gegaan en die ik toch niet terug mocht houden , gaf mij den schijn, alsof ik mij nu eens recht op mijn dreef gevoelde, terwijl ik toch indedaad zeer weinig met de onderscheiding was ingenomen. De dag ging vrij koel voorbij en wij vertrokken den volgenden ochtend.

EERSÏU BOIOK. 135

Een klein ongeval bij het begin van de reis droeg er toe bij, dat ik mij nog meer aan den eersten consul en zijne vrouw verbonden gevoelde. Hij zat met haar eu een van de garde-generaals in hetzelfde rijtuig. Voor hem uit reden in een ander rijtuig Duroc met drie aides de camp. Achter zijn rijtuig volgden mevrouw de Tal-houet, mijnheer de Rémusat eu ik. Nog twee andere rijtuigen besloten den trein. Op eenige mijlen afstand van Compiegne, waar wij een bezoek hadden gebracht aan de militaire school, reden de postillons met zulk een geweldige vaart, dat wij bij een kromming van den weg met ons rijtuig omvielen. Mevrouw Talhouet kreeg een wond aan het hoofd, mynheer de Rémusat en ik kwamen met enkele kleine schrammen en kneuzingen vrij. Met moeite trok men ons onder het gebroken rijtuig weg, terwijl men den eersten consul kennis gaf van het ongeluk. Dadelijk liet hij zijn rijtuig stilhouden. Mevrouw Bona-parse vroeg met de grootste ontsteltenis, hoe ik er af was gekomen , en de eerste consul haastte zich naar de kleine boerenwoning, waar men ons heen had gebracht. Ik was zoo geschrikt, dat ik, zoodra ik Bonaparte zag, dringend verlof vroeg, om weer naar Parijs terug te mogen keeren; ik was toch geen vriendin van reizen en riep herhaaldelijk uit, dat ik mijne moeder en mijne kinderen niet kon verlaten.

Bonaparte sprak mij eenige vriendelijke woorden toe, om mij tot bedaren te brengen, doch toen hij zag, dat dit niets hielp, lei hij mijn arm over den zijne, gaf de noodige bevelen omtrent mevrouw Talhouet, overtuigde zich, dat mijnheer de Rémusat geen ernstige gevolgen van den val had ondervonden , en leidde mij toen naar zijn eigen rijtuig, waar ik bij hem plaats moest nemen. Wij zetten de reis voort en hij deed zijn best, om zijne vrouw en mij het ongeluk te doen vergeten. »Kust

EURSTE BOEK.

elkander maar eens en schreit eens uit, dat doet de vrouwen altijd goedriep hy vrooliik en langzamerhand weken dan ook ontsteltenis en schrik. Mevrouw Bonaparte sprak over de smart, die mijne moeder zou hebben ondervonden, als mij eeu ongeluk was overkomen, en dit gaf den eersten consul aanleiding met de meeste achting en onderscheiding over mijne moeder te spreken, wie hij, zooals hij zei, dankbaar was, dat zij er in toe had gestemd , dat ik, tegen zeker vooroordeel ip., hofdame was geworden. Op dat oogenblik was ik in zijn oog eene dame van aanzien, wier voorbeeld hij hoopte, dat door meerderen zou worden gevolgd. -

Tegen den avond kwamen wij te Amiens, waar wij met een onbeschrijfelijke geestdrift werden ontvangen. Men was op het punt van de paarden voor het rijtuig weg te spannen, om die te vervangen door de menschen, en dit schouwspel trof mij te meer, omdat ik nooit zoo iets had gezien. Immers sinds ik eenig begrip had van wat er om mij henen gebeurde, hadden mijne oogen weinig anders aanschouwd als tooneelen van verwoesting en schrik, mijne ooren weinig anders gehoord als kreten van verweasching en haat. En nu, die bloemkransen, die festoenen, die vlaggen , die opschriften ter eere van den redder des vaderlands, dat vreugdegeschal en dat gejuich, veel te luid en veel te algemeen, dan dat het een bevolen vertooning kon zijn, dat alles bewoog mij tot tranen toe; mevrouw Bonaparte was er evenzeer door ge-troffen als ik — ik geloof zelfs, dat het oog van den eersten consul een oogenblik verduisterd werd.

V

HOOFDSTUK III. 1803.

VERVOLG VAN DIS REIS DOOR BELG IK. - HET GEVOELEN VAN

DEN EERSTEN CONSUL OVER DANKBAARHEID, GLORIE EN DE FRANSCHEN. — VERBLIJF TE GEND, MECHELEN EN BRUSSEL. — DE GEESTELIJKHEID. •— DB HEER Dl! RÜQUKLAURE. — TERUGKEER NAAR ST. CLOUD. — VOORBEREIDSELEN VOOR, EENE LANDING IN ENGELAND. — HUWELIJK VAN MEVROUW LECLERC. — REIS VAN DEN EERSTEN CONSUL NAAR BOULOGNE. — ZIEKTE VAN DEN HEER DE BEMÜSAT. - IK

GA HEM OPZOEKEN. — GESPREKKEN VAN DEN EERSTEN CONSUL.

Als Bonaparte in eene of andere stad zijn intocht had gehouden, werden door een der prefecten van het paleis de verschillende autoriteiten nitgenoodigd, om hunne opwachting te maken bij den eersten consul. De prefect, de burgemeester, de bisschop , de presidenten der gerechtshoven hielden eene aanspraak en wendden zicli dan naar mevrouw Bonaparte, om ook haar een kort woord toe te spreken. Al naarmate hij min of meer goed geluimd en geduldig was luisterde Bonaparte korter of langer, soms tot aan het einde toe, maar gewoonlijk viel hjj den spreker in de rede met een of andere vraag naar zijn ambt of naar het land, waar hij dat ambt bekleedde. Zelden vroeg hij als iemand, die belang stelde in het antwoord; meestal nam hij een houding aan , of hij alles wel wist en alleen begeerig was te weten, op welke wijs het ant-

EERSTE BOEK.

woord zou worden ingekleed. In al de toespraken kwam wel de naam republiek voor, maar er was weinig verandering noodig, om ze tot een souvereinen vorst te kunnen richten. Sommige steden van Vlaanderen hadden zelfs zulke stoutmoedige burgemeesters, dat zij den eersten consul rondweg den raad gaven, zijn werk voor de wereld te voltooien en dien titel aan te nemon, die meer dan die van consul met zijn waardigheid en verdienste strookte. Toen dit voor de eerste maal geschiedde stond ik toevallig dicht bij Bonaparte. Ik zag, dat hij met moeite een tevreden lachje terug drong, terwijl hij den spreker op strengen toon ten antwoord gaf, dat hij de aanmatiging van een gezag , \'t geen de republiek omver zou werpen, geheel en al zijns onwaardig achtte. Als Cesar weigerde hij de kroon, al was het hem niet ongevallig, dat zij hem werd aangeboden. Toch hadden de eenvoudige burgemeesters der door ons bezochte steden geen schuld, want nl de pracht, die ons omringde, do etiquette, die men handhaafde, de strenge toon van den meester, die zich nooit verloochende, de hulde aan de vronw van den eersten consul, die men nooit vergat, getuigden immers met elkander meer van een vorst dan van den eersten magistraatspersoon eener republiek.

Na afloop der audientie reed de consul meestal te paard de stad rond, om zich aan het hem toejuichende volk te vertoonen. Daarbij bezag hij dan de openbare monumenten en bracht een bezoek aan sommige fabrieken, maar altijd met een zekere gejaagdheid , die hij zich zoo tot gewoonte had gemaakt, dat zij overal weer voor den dag kwam. Vervolgens ontving hij eenige gasten aan zijn tafel, om daarna het een of ander feest bij te wonen , dat te zijner eer werd gegeven. Dat laatste vond hij het vervelendste van alles, want, zooals hij zelf, droefgeestig genoeg, zei, hij was niet geschapen voorliet pleizier,

EBUSTE BOEK.

Eindelijk, na verzoekschriften te hebben ontvangen en geschenken of belooningen te hebben rondgedeeld, verliet hij de stad, echter niet, dan nadat hij eerst had onderzocht, welke stichtingen van publiek nut er ontbraken, en den bouw daarvan te hebben aanbevolen. Zoo nam hij de zegenwenschen. der bewoners mede bij zijn vertrek. Korten tijd daarna kwam het officieel schrijven : »In overeenstemming met de gunst u door den eersten consul — later den keizer —\'bewezen,quot; zoo gebood de minister van binnenlandsche zaken, »is u opgedragen, mijnheer de burgemeester, dit of dat gebouw tot stand te doen brengen en de kosten daarvan voor rekening uwer gemeente te nemen.quot; En zoo werd de burgerij genoodzaakt een deel harer fondsen voor een bijzonder doel te gaan besteden, terwijl zij misschien nauwelijks genoeg had, om in de dagelijksche behoeften te voorzien. De prefect zorgde er voor, dat aan de lastgeving werd voldaan , en al werd er ook veel nuttigs of noodigs voor achterwege gelaten , toch ging, van het eene eind van Frankrijk tot het andere, alles vooruit in schoonheid en bloei, doch onder dat alles de lasten niet het minst. Te Arras, Rijssel, Duinkerken werden wij overal op gelijke wijs ontvangen, maar het kwam mij voor, dat de geestdrift verflauwde, toen wij het oude Frankrijk uit waren. Te Gend was de ontvangst zelfs eenigszins koel. Het stadsbestuur deed wel zijn best, om de inwoners op te winden, maar zij toonden meer nieuwsgierigheid dan geestdrift. De eerste consul nam dit kwaljjk en had zelfs een oogenblik het plan, zich er niet op te houden , maar spoedig bedacht hij zich en zei des avonds tot zijne echt-genoote: »het volk hier is bijzonder vroom en geheel onder den indruk der geestelijkheid. Wij zullen morgen een heelen tijd in de kerk moeten doorbrengen en aan de priesters een of ander pleizier doen, dan zal het wel

140 EERSTE BOEK.

gaan.quot; Den volgenden morgen woonde hy, met de meest eerbiedige aandacht, de mis bij, sprak lang met den bisschop, die daar zeer mee gevleid was, en langzamerhand kwam het gejuich wel, waar hij te vergeefs op had gewacht bij zijn komst. Te Gend trof hij de dochters aan van den hertog de Villequier, eersten kamerheer van Lodewijk XVI, nichten van den bisschop, die, bij deze gelegenheid, het schoone en rijke landgoed Villequier van hem terugkregen. Ik was gelukkig genoeg geweest, op dit gunstige besluit eenigen invloed te oefenen, door den eersten consul en mevrouw Bonaparte op de beide dames opmerkzaam te maken , en des avonds deelde ik Bonaparte meê, hoe dankbaar zij waren en boe gelukkig hij haar had gemaakt. »Dankbaar,quot; riep hij uit, »dat is niets als een dichterlijke uitdrukking zonder eenigen zin. Wees er zeker van , dat uwe beide vriendinnen zich recht hartelijk /zouden verheugen , als ik op deze rondreis hier of daar voor goed door een dolk getroffen werd.quot; Toen ik het hoofd schudde en togen die bittere woorden iets wilde inbrengen vervolgde hij: »gij zvjt nog jong en weet niet, wat staatkundige haat is. Het is een soort van gekleurd glas, waardoor de menschen en de meeningen eenig en alleen bij het licht der hartstochten worden gezien. Vandaar dat niets in zich zelf goed of kwaad is, maar dat dit geheel afhangt van de partij, waar men toe behoort. Hoe lastig of hoe onaangenaam dit ook schijne , het heeft toch ook zijn gemakkelijken kant, Wij zien ook door de gekleurde glazen, is het al niet door de kleur der hartstochten, althans door die onzer belangen.quot; — »Maar als dat uwe meening is,quot; vroeg ik, »waar schrijft gij dan al die toejuichingen aan toe, die u toch pleizier doen ? Voor welk soort van menschen doet gij dan uw groot en dikwijls zoo gevaarlijk werk?quot; — »0, dat is iets anders,quot; hernam hij, »ieder mensch heeit zijn noodlot eu moet

*

EERSÏE DOEK. 141

zLju gesternte volgeu. Daar valt uiet tegeu te doen. En daarenboven schept zich de menschelijke trots een ideale wereld, die hij de nakomelingschap noemt. Zoo de mensch denkt, dat over honderd jaren zijn glorie zal worden bezongen, dat een schilderij zijn daden aan het nageslacht zal verhalen , dan telt hij de gevaren van het slagveld niet, dan uiag het kanon om hom henen brommen, op de kogels slaat hij geen acht, doch dit geluid brengt zijn naam over honderde jaren over aan het nageslacht.quot; — »Ik begrijp niet,quot; zei ik, »wat men om de glorie geeft, als men de menschen eigenlijk met minachting beschouwt.quot; Op eens viel Bonaparte mij in de rede: »Ik beschouw de menschen uiet met minachting, mevrouw, dat is bet woord niet en den Franschen draag ik bepaald achting toe!quot;

Ik lachte bij dien levendigen uitval en als had hij de reden van dien lach geraden, trad hij op mij toe, greep mij bij het oor, dat een outwjjfelbaar teeken was van zijn goed humeur, en zei: «begrepen, mevrouw? Ik wensch niet gezegd te hebben, dat ik de Franschen minacht.quot;

Van Gend trokken wij naar Antwerpen, waar wij oen zeer eigenaardige plechtigheid bijwoonden. Bij den intocht van koningen en prinsen en bij andere zeer buitengewone gelegenheden voeren de Antwerpenaars een ontzettenden reus langs de straten. Schoon wij prinsen noch koningen waren moest dit nu toch ook gebeuren en Bonaparte voud dit even vleiend als aangenaam, zoodat hij bijzonder ingenomen werd met de goede stad Antwerpen en met groote belangstelling de plannen onderzocht tot verbetering van de haven en tot uitvoering van andere publieke werken . die later ondernomen werden.

Op de reis van Antwerpen naar Brussel hielden wij eenige uren stil te Mechelen, waar wij den nieuwen

EKRSTE BOEK.

aartsbisschop aantroffen, deu heer do Eoquelaure. Onder Lode wijk XVI was hij bisschop van Seclis en een groot vriend van mijü oud\'oom _t den graat de Vergennes, Als kind had ik hem dikwijls gezien en ik was blij, toen ik heiu hier weêr ontmoette. Bonaparte was heel vriendelijk tegen hem; hij scheen bij dezen tocht door Belgie veel met de geestelijkheid op te hebben. Natuurlijk. Het koningschap vindt zijn steun in den godsdienst en door middel van de priesters moest eens het geloof onder het volk worden verbreid, dat wie deu keizer niet lief had en gehoorzaamde hier en hier namaals ongelukkig zou zijn. Voor de geestelijkheid was het, na de revolutie, de eerste maal, dat het gouvernement zich hare belangen aantrok en eenige achting voor haar toonde. Van hare zijde is zij daarvoor dankbaar geweest en heeft zij het gouvernement van Bonaparte naar vermogen ondersteund, totdat hij, door zijn despotisme verbijsterd , de geestelijkheid den weg wilde voorschrijven, dien zij te bewandelen had en haar in de noodzakelijkheid bracht te kiezen, tusschen hem en haar plicht. Maar op het tijdstip, waar ik nu van spreek, klonk het uit der vromen mond als Bonaparte\'s hoogste lof: »hij heeft den godsdienst in eer hersteld!quot; De kardinaal Caprara maakte de reis door Belgie met ons mee en was den eersten consul van veel dienst.

Schitterend was onze intocht in Brussel. Bij de pooit der stad werden wij door eenige schoone en voltallige regimenten opgewacht. Bonaparte klom te paard, mevrouw maakte gebruik van een prachtig rijtuig, dat de stad haar ten geschenke gaf\'. De stad was overal versierd, het kanon bulderde, de klokken luidden , de geestelijkheid van elke kerk stond in plechtgewaad voor den ingang, de straten waren vol van inwoners en vreemdelingen en een heerlijke zon bescheen dat fraaie geheel. Ik was buiten mij zelve van vorrukking. De tijd van

EERSTE BOEK, 143

ous verblijf te Brussel was aan eeu reeks van feestelijk-hedeu toegewijd. De frausche ministers, de consul Lebrun , de gezanten der vreemde boven kwamen naar de hoofdstad van Belgie. Bij die gelegenheid boorde ik een uiterst snedig antwoord van Tailleyrand op eeu onverwachte vraag van Bonaparte. De eerste consul vroeg hem, hoe bij toch zoo spoedig zijn groote fortuin bijeen had gebracht. »Dood eenvoudig,quot; was het antwoord; »ik kocht rente op 17 en verkocht op 19 Brumaire.quot;

Op den eersten Zondag zouden wij in groote statie de mis bijwonen in de brusselsche kathedraal. Mjjnbeor de Remusat was er al vroeg heengegaan, om de plechtigheid te regelen. Hij had last, om zich tegen geen enkelen maatregel te verzetten, dien de geestelijkheid bij die gelegenheid nemen zou. Toen er intusschen twijfel ontstond , of mevrouw Bonaparte aan de zijde zou gaan van den eersten consul, dien men met den troonhemel en het groote kruis aan den ingang zou ontvangen, achtte Bonaparte het raadzaam nog niet zoo ver te gaan en wees zijne vrouw een plaats aan in eene tribune met den consul Lebrun. Tegen het bepaalde uur op den middag verliet de geestelijkheid het altaar en schaarde zich bij de hoofddeur. Daar wachtte zij de aankomst van den sou-verein, die niet kwam. Men verwonderde zich, men maakte zich ongerust, tot men op eenmaal zag, dat hij de kerk door eene andere deur binnen was gekomen en op den voor hem bestemden troon was gaan zitten. De niet weinig in verlegenheid gebrachte priesters begaven zich naar het koor, om den dienst te beginnen en wat was nu het geval? Toevallig had Bonaparte dienzelfden morgen gehoord, dat keizer Karei V , bij eene dergelijke plechtige gelegenheid, een zijdeur was binnen gekomen en dat die deur, sinds dien tijd zijn naam had gedragen. Bonaparte besloot dat verheven voorbeeld na te volgen.

EERSTE BOEK.

in de hoop inisschieu, dat het nageslacht zou spreken van »de deur vaa Karei V en Bonaparte.quot;

Op zekeren morgen zag ik, dat de eerste consul, of hier liever de generaal, de troepen de revue liet passeeren. Nooit en nergens werd hij met meer geestdrift ontvangen dan door militairen; maar het was ook merkwaardig te zien, hoe hij met hen omging, hoe hij den een na den auder aansprak en vroeg naar veldslagen of wonden, waarbij hij altijd hen, die den egyptischen veldtocht hadden meêgemaakt, met bijzondere onderscheiding bejegende. Mevrouw Bonaparte heeft mij wel verteld, dat haar man lang de gewoonte had gehad , voor hij ging slapen , zich de namen te herinneren van hen, die tot de kaders van het leger behoorden. Hij had de namen van de corpsen en van velen, die er bij dienden, in ziju hoofd , wat hem in de gelegenheid stelde, menigeen een onuitsprekelijk genoegen te doen, met te toonen , dat de generaal hem kende. Tegenover do militairen van minderen rang was hij vol welwillende vriendelijkheid, hij sprak hen gemeenzaam aan en riep hun de veldslagen in het geheugen, die zij met hem hadden bijgewoond, Toen zijn legers te talrijk werden en de gevechten daardoor zoo moorddadig, hield hij zich met die vriendelijke bemoeiing niet langer op. Daarenboven httd de dood een zoo geweldige slachting in de gelederen aangericht, dat hij vele oude krijgsmakkers toch niet terug vond , en dat bij zijn soldaten toesprak, als zulken, die hunne dappere voorgangers vervangen hadden en op wie daarom een deel hunner glorie was overgegaan. Toch vond ook die manier toejuiching bij een volk, dat zich nu eenmaal in hot hoofd had gezet, dat het Bonapartes noodlot moest helpen vervullen en elk jaar op nieuw bereid moest zijn voor hem te sterven.

Ik zei, dat Bonaparte liefst over den veldtocht in

liURSÏE BOEK.

Egypte sprak en dat de iierinnering daaraan hem het meest genoegen deed. Op deze reis door België bad hij den heer Monge meêgenomen, een geleerde, die door hem senator was gemaakt eu dien hij altjjd onderscheidde , omdat hij tot de leden van hot instituut behoorde, die meê waren geweest naar Egypte. Dikwijls sprak hij met hem over de expeditie naar »het dichterlijke landquot;, als hij zei, »waar Cesar en Pompejus den voet hadden gezet,quot; Met geestdrift herinnerde hij zich het oogenblik, waarop hij aan de Oosterlingen was verschenen als een nieuw profeet. De macht, die hij daardoor oefende en die haast onbegrensd kon heeten, had iets onuitsprekelijk verhevens en schoons in zijne oogen. »In Frankrijk moeten wij alles aan onze zijde zien te krijgen langs den weg van het betoog. Niet waar, Monge, in Egypte hadden wij met al die mathesis niets noodig.quot;

Te Brussel kwam ik ia nauwere aanraking met mijnheer Tailleyrand. Zijn hooghartig uitzicht en zijn spotzieke toon hadden mij altijd op een afstand gehouden. Maar wijl het hofleven een dag soms honderd uren lang kon maken zaten wij dikwijls in dezelfde salon te wachten, tot het den meester behaagde zich te vertooneu. In een van die lange uren beklaagde Tailleyrand zich over zijn familie, die hein en zijn bedoeling of niet op prijs gesteld, of niet begrepen had. Zijn broeder, Archim-bald de Férigord, was uitgeweken of eigenlijk uitgebannen. Hij had zjjn zucht tot spotternij — een familiezwak naar \'t schijnt — zelfs tegenover hooge personages niet kunnen weêrstaan, en daarenboven had hij de hand zijner dochter geweigerd aan Eugèue de Beauharnais, terwijl hij haar uithuwelijkte aan den graaf de Noailles. Tailleyrand , die in overeenstemming met mevrouw Bonaparte het huwelijk met Eugène in orde had gemaakt, was ver-

IthMusAT, Gedeukschri/lcn. 1. 10

EERSTH BOEK.

ontwaardigd op zijn broeder; bet was dan ook duidelijk genoeg, dafc deze verbintenis voor hem geen onverschillige zaak zou zijn geweest.

Wat mij het meest trof, toen ik met Tailleyrand meer aan het spreken was geraakt, was dit, dat hij zich omtrent den bestaanden toestand in het geheel geen illusies maakte en alles zonder eenige geestdrift beoordeelde. Met ieder ander aau het hof scheen dit anders te zijn. De stille, gehoorzame onderworpenheid der militaire heeren had althans den schijn van toewijding. Bij sommigen was ze dat misschien ook wel. De ministers veinsden ot voelden een hooge mate van bewondering. Mijnheer Maret maakte er zelfs een soort van eeredienst van. Berthier was vol geloof aau werkelijke vriendschap. In één woord iedereen voelde iets. Mijnheer de Kémusat deed zijn best ingenomen te zijn met zijn betrekking en achting te koesteren voor den man, die hem er in had geplaatst. Wat mij betreft, al wat mij omringde boezemde mij genoeg belangstelling in, om mij voor onverschilligheid te vrijwaren. Vandaar dat de koelheid van Tailleyrand mij geheel onverklaarbaar voorkwam.

»Maar, mijn hemel,quot; zei ik op zekeren dag, »hoe is het mogelijk , in zulk een omgeving te leven en werkzaam te zijn als gij, terwijl alles u even koel en onverschillig laat?quot; — »Och, wat zijt gij toch een vrouw en wat zijt ge nog jong!quot; riep hij en lachte mij uit, gelijk hij het iedereen deed. Ik was inwendig boos en lachte toch onwillekeurig meê. Aan den eenen kant verweet ik het mij zelve, dat ik zijne spotternijen aardig vond, en aan den anderen kant werd mijne eigenliefde er door gestreeld, dat ik blijkbaar zijn geestige opmerkingen beter verstond en te recht wist te brengen dan menig ander. Daarenboven kende ik hem toen nog maar teu halve. Later toen tie omstandigheden van dien aard

EERSTE BOEK.

waren geworden, dat men zijn woorden minder op een goudschaaltje behoefde te leggen, zag ik telkens met meer belangstelling de zonderlinge mengeling en de werkelijke tegenstrijdigheden van zijn karakter.

Na Brussel te hebben verlaten, bezochten wij Luik en Maastricht en kwamen door Mezières en Sedan ons oude Frankrijk weer binnen. Mevrouw Bonaparte heeft, door hare vriendelijke welwillendheid op die geheele reis, eene herinnering bij mij nagelaten, die nooit is uitgewischt.

Wat was ik gelukkig , tosn ik te Parijs teruggekeerd mij weêr te midden van mijn vrijen en lieven familiekring bevond. Mijn mau en ik waren moê van al de feestelijkheden en tegelijk opgetogen over al de geestdrift, waar wij de getuigen van waren geweest. Maar niets, dat ons onder al het schoone en schitterende welkomer was, dan de hartelijke omgeving in het eigen huis.

Al spoedig na zijne aankomst op St. Cloud ontving Bonaparte afgevaardigden uit verschillende staatslichamen, om hem met de wel volbrachte reis geluk te wenschen en welkom te heeten in Frankrijk. Het eerst, waar hij zich meê bezig hield was de benoeming van een kanselier voor de orde van het legioen van eer, waartoe de heer de Lacepède werd gekozen. Na Bonapartes val hebben enkele liberale schrijvers, o. a. mevrouw de Stael, zich over de instelling dier orde vroolijk gemaakt; een engel-sche plaat zelfs stelde den keizer voor een roode muts aan stukken snijdend, om er kruisen van te maken. Toch was het middel om verschillende verdiensten op weinig kostbare wijs te beloonen niet zoo slecht gekozen, wanneer er maar geen misbruik van was gemaakt. Wonderen van moed heeft dat kleine stukje lint in het leven geroepen, en ware het altijd oen onderscheiding gebleven, waar gunst en gril geheel bij waren buiten gesloten , dan had er werkelijk iets schoons gelegen iu de

lü*

KEUSTH BOEK.

gedachte, om eiken dienst aan het vaderland bewezeu op gelijke wijze te beloonen. Bonapartes instellingen en scheppingen moeten onpartijdig worden beoordeeld. Het meerendeel had een goed doel en was geschikt om iets goeds uit te werken, jammer, dat zijn eigen heerschzucht zooveel van dat goede bedierf, en dat juist de meest ge-wensehte gevolgen, die uit zijn werk konden voortvloeien, dikwijls verlamd en verijdeld werden, omdat willekeur eu tyranuie zich maar al te veel en te krachtig lieten gelden.

Wyl hij ook in den loop van dit jaar verschillende leden van den senaat had benoemd stelde hij een kanselier , een schatiueester en praetoren bij dat lichaam aan. Kanselier werd de heer de Laplace, uitstekend geleerde eu handig vleier te gelijk. De generaals Lefebvre en Serrurier werden praetoren, schatmeester de heer de Fargues.

Als naar gewoonte eindigde het jaar der republiek in het midden van de maand September.^ Er werden groote volksfeesten aangericht en op de ïuilerien werd een vorstelijke pracht ten toon gespreid. Tegelijkertijd vernam men , dat in Hannover , \'twelk door Mortier veroverd was, do verjaardag van den eersten consul feesteljjk was gevierd. Op die wijs gewende hij er Europa langzamerhand aan , Frankrijk eenig en alleen te zien ia zijn persoon, die de eenige vertegenwoordiger was van het geheele land.

Wijl Bonaparte zeer goed begreep, dat hij op den tegenstand stuiten moest van hen, die de oude instellingen hadden gekend en liefgehad, droeg hij zorg, de jeugd voor zich te winnen door haar allerlei wegen en vooruitzichten in de maatschappij te openen. Zoowel in burgerlijke als militaire betrekking kon, onder zijn bewind, fortuin worden gemaakt. Meer dan eens vor-

JSEltSÏK BOEK.

klaarde hij, dat er een onuitsprekelijk voordeel in gelegen was, te mogen regeeren over een nieuw volk, en hij trachtte dat nieuwe volk uit de jeugd in het leven te roepen.

In den loop van het jaar kwam de instelling der jury meer dan eens ter sprake. Men zei, dat Bonaparte er eigenlijk tegen was, maar de staatsraad hield op dit punt ferm voet bij stuk, en wijl het in Bonapartes geheime plannen lag in het vervolg veel meer te regeeren met dit lichaam dan niet vertegenwoordigende vero-a-deringen, achtte hij het raadzaam van zijn kant toe te geven. Onderscheidene wetten werden door de ministers eenvoudig aan den staatsraad voorgelegd en dan in besluiten veranderd, die door geheel Frankrijk gehoorzaamd werden. Of, indien men het zoogenaamd wetgevend lichaam niet geheel kon voorbijgaan, dan werd aan een of ander lid van den staatsraad opgedragen, bij de indiening der wet eene rede te houden, waarin de noodzakelijkheid dier wet werd aangetoond, zonder dat aan de goedkeuring mocht worden getwijfeld.

Door het gansche land werden lyceums opgericht en de studie der oude talen, die sinds de revolutie verwaarloosd was, weder meer op den voorgrond gesteld.

Intusschen maakte men groote toebereidselen voor de landing op de engelsche kust. De mogelijkheid van bij een kalme zee met platbodem vaartuigen die kust te naderen werd wijd en breed besproken. De eerste consul zelf, zei men, zou de expeditie aanvoeren, wat bij zijn bekende stoutmoedigheid en zijn geluk volstrekt niet vreemd was. Onze dagbladen vertelden ons dag aan dag, dat geheel Engeland in de grootste onrust verkeerde en zeker is het, dat bet engelsche gouvernement zich niet geheel op zijn gemak gevoelde. De Moniteur bevocht onophoudelijk Je vrije engelsche bladen en van weers-

150 KKBSTK BOEK.

kanten wierp men elkander met felle woede den handschoen toe. In Frankrijk werd de wet op de conscriptie ten uitvoer gelegd en een talrijk leger onder de vaandels vereenigd. Soms werd de vraag gehoord, waartoe toch die groote legermacht moest dienen, en men dacht er over na, wat korte aanmerkingen in den Moniteur, als de volgende, eigenlijk beduidden: »de engelsche bladen geven het vermoeden te kennen, dat de toebereidselen, door den eersten consul op zoo groote schaal gemaakt, bestemd zijn voor een tocht naar Egypte.quot;

Aan het fransche volk werd in het geheel geen rekenschap gegeven; het bezat een soort van blind vertrouwen op Bonaparte, als een onnoozele op het woord eener waarzegster, en wijl men bij hem aan een gelukkigen uitslag gewoon was, viel het hem, bij een volk, dat langzamerhand op de glorie verzot raakte, in het geheel niet moeielijk, stilzwijgende goedkeuring te vinden op alles, wat hij ondernam. Van dien tijd af echter begon bij sommige nadenkende lieden twijfel te ontstaan, of Bonaparte eigenlijk wel de nuttige man was; maar wijl do schrik voor een revolutionair gouvernement hem toch altijd voor den noodzakelijken man hield, zweeg men stil, ten einde, door tegenstand of verzet, den terugkeer van de gruwelen der revolutie niet in de hand te werken.

En hij, die den geesten de gelegenheid niet gunde, door rust tot nadenken te komen, hield de onrust op alle punten levendig. Men verspreidde een brief van den graaf d\'Artois, voorkomende in de Morning Chronicle, waarin deze aan den koning van Engeland, bij eene mogelijke landing, de hulp aanbood der uitgewekenen. Men spiak over woelingen iu sommige oostelijke departementen, en sinds de oorlog in de Vendée vervangen was door de roemlooze strooptochten der chouans had men do overtuiging gekregen, dat men met zoodanige

EE HST IC (5\'OEK.

woelingen nooit iets anders bedoelde als roof en moord. Men zag geen anderen waarborg voor het behoud der rust als in de vastheid van bet gouvernement, en wanneer sommige vrienden van de vrijheid er over treurden, dat vrijzinnige instellingen van hare kracht beroofd werden, wijl zij werden toegepast door een despotieke macht, voerde men hun te gemoet: »na al de stormen en tus-schen al de partijtwisten door kan alleen de kracht ons de vrijheid hergeven. Zoolang die kracht steunt op hot beginsel van orde en zedelijkheid behoeven wij niet bang te zijn , dat wij van den goeden weg afdwalen: eindelijk verdwijnt de schepper, maar wat hij geschapen heeft blijft.quot;

Terwijl men aldus zijn doen en laten met zekere bezorgdheid gadesloeg bleef hij zelf uiterlijk volkomen rustig en ging bedaard zijn gang. Wij woonden op St. Cloud en de dagen verliepen er met dezelfde eentonige regelmatigheid, als vroeger, toen er schijnbaar geen donker wolkje aan de lucht was. Zijn broeders hadden allen hun werk. Jozef was in het kamp van Boulogne, Louis zat in den raad van state, Jerome, de jongste, vertoefde in Amarika, waar hij heen was gezonden en hartelijk ontvangen. Zijne zusters, die langzamerhand fortuin begonnen te maken, verfraaiden de huizen, die zij van den eersten consul hadden gekregen, ieder op hare manier , en wedijverden met elkander, wie de meeste weelde in pracht van meubelen zou vertoonen. Eugène de Beau-harnais hield zich met militaire oefeningen bezig en zijne zuster leefde eenzaam , stil en treurig.

De jonge weduwe, mevrouw Leclerc, had neiging opgevat voor prins Borgheze, die onlangs uit Rome naar Frankrijk was verhuisd en haar terstond met in het oog loopende voorkomendheid had bejegend. Hij vroeg hare hand aan Bonaparte; waarom weet ik niet, maar deze

EERSTE BOEK.

weigerde. Misschien dat zijne ijdelheid hem y.ei, dat hij niet dadelijk moest toegeven, wijl dat den schijn kon hebben , of hij met eene zijner bloedverwanten verlegen was. Wyl echter de gemeenzame omgang tusschen de weduwe en den prins van algemeene bekendheid was geworden gaf hij zijne toestemming tot het huwelijk, dat, tijdens zjjn verblijf te Boulogne, te Mortefontaine werd voltrokken.

Op 3 November 1803 ging hij op reis tot inspectie van leger en vloot. Eenige generaals van de garde en eenige aides de camp maakten met mijnheer de Rémusat zijn geleide uit op dezen militairen tocht.

Toen zij te Pont-de-Briques gekomen waren, een klein dorpje op een uur afstands van Boulogne, waar Bonaparte zijn hoofdkwartier had opgeslagen, werd mijn man gevaarlijk ziek. Ik reisde er onmiddellijk heen en kwam midden in den nacht in het hoofdkwartier aan. In mijn eerste ontsteltenis had ik aan niets anders gedacht als aan de ziekte en het gevaar, maar toen ik daar op eens alleen, midden in den nacht in een militair kamp stond , schrikte ik onwillekeurig en dacht er met zekeren angst over, wat Bonoparte er wel van zon zeggen. Gelukkig stelden de bedienden mij op dit punt dadelijk gerust, met de mededeeling, dat men op mijne komst had gerekend en dat er al een kamertje voor mij in orde was gemaakt. Ik bleef daar tot het licht begon te worden, wijl ik bang was, dat ik mijn man misschien in een weldadigen slaap zou storen. Des morgens vond ik hem zeer zwak, maar hij was zoo blij, toen hij mij bij zijn bed zag zitten, dat ik er mij weinig over bekommerde, of men het ook kwalijk zou nemen, dat ik deze reis bad ondernomen, zonder verlof te vragen.

Toen de eerste consul op was gestaan liet hij mij ontbieden. Ik zag er eenigszins tegen op hem te ontmoe-

EERSTE BOEK.

ten en hij merkte dat dadelijk toen ik binnen kwam. Vriendelijk kwam hij naar mij toe, bood mij een stoel aan en zei: »ik heb u wel verwacht. Uwe komst zal het beste drankje zijn, dat uw man kan innemen.quot; Bij die woorden begon ik te schreien en hij deed zijn best, om mij gerust te stellen. Ik ontving den last alle dagen het ontbijt en het middagmaal bij hem to gebruiken. »Ik dien toch wel een beetje het oog te houden op een dame van uw leeftijdzei hij lachende, »zoo geheel alleen tusschen al die militairen in.quot; Daarop vroeg bij mij, hoe het zjjn vrouw ging. Kort voor zijn vertrek hadden herhaalde bezoeken van juffrouw Georges minder aangename tooneelen uitgelokt. »Zjj wordt veel boozer,quot; riep hjj uit, ïdan noodig is. .Tozefine schijnt altijd bang te zijn, dat ik ernstig verliefd zal worden. Zij weet niet, dat de liefde voor mij eigenlijk niet geschapen is. Want wat is liefde? Een hartstocht, die het gansche heelal voorbijziet en alleen oog voor het beminde voorwerp heeft. Werkelijk, ik hond niet van dat uitsluitingssysteem. Wat gaan haar dan die vluchtige neigingen aan, die met hartstocht of liefde niets hebben temaken? Hare vrienden,quot; zoo vervolgde hij, terwijl hij mij zeer ernstig aanzag, »moesten haar daar meer van trachten te overtuigen en vooral zorg dragen, dat zij hare ongerustheid niet erger maken dan zij al is.quot; In die laatste woorden lag een wantrouwen en een verwijt opgesloten, dat ik niet verdiende, en ik geloof, dat hij dit ook vrjj goed wist, maar hij kon zjjn gewone liefhebberij, om een zekere onrust en gejaagdheid in het leven te roepen , niet bedwingen.

Nog tien dagen na mijne komst bleef hij te Pont-de-Briques. De toestand van mijn man was nog altjjd zeer ernstig, maar de dokters verklaarden, dat er geen dadelijk gevaar bestond. Met uitzondering van den zeer

eeestk boek.

korten tijd van het ontbijt, zat ik don gelieelen morgen bij het ziekbed. Bonaparte reed alle dagen naar het kamp, onderzocht de vloot, woonde eenige kleine gevechten bij, of liever wisselingen van kanonkogels tusschen ons en do Engelschen, die gedurig in de nabijheid van de haven kwamen, om het werkvolk te bemoeielijken, door er nu en dan een kogel tusschen te werpen.

Tegen zes uur keerde hij terug en liet mij dan roepen. Nu en dan ontving hij eenige generaals of de ministers van marine en van bruggen en wegen, die mee gereisd waren, aan zijn tafel. Op andere dagen dineerden wij met ons beiden en hij praatte dan druk over allerlei dingen. Onder anderen vertelde hij mij, dat hij van zgn jeugd at aanleg had gehad tot droefgeestigheid en nooit zoo recht vroolijk had kunnen zijn als zijn kameraads. Ik heb schier woordelijk onthouden , wat hij daarvan zei: »Ik ben opgevoed op de militaire school en had nergens lust in als in de exacte wetenschappen. Iedereen plagt van mij te zeggen, dat ik een jongen was, die voor niets zou deugen als voor de mathesis. Met de andere jongens hield ik mij weinig op. In de nabijheid van de school had ik een klein hoekje ontdekt, waar ik op mijn gemak kon zitten droomen , want dat is altijd mijn zwak geweest. Als een ander zich van mijn hoekje meester wilde maken verdedigde ik het met kracht en geweld. Ik had een soort van instinkt, dat mij zei, dat mijn wil het moest winnen, en dat, wat mij behaagde ook mijn eigendom moest zijn. Men hield niets van mij op school. Er behoort tijd toe, om zich te doen beminnen en zelfs als ik niets te doen had begreep ik toch , dat ik geen tijd moest verliezen.

»Toen ik in dienst kwam vond ik het garnizoensleven vervelend. Ik begon romans te lezen, telkens met meer pleizier. Zelfs poogde ik soms er een te maken en dat

EERSTE 1SÜEK.

werk prikkelde mijn verbeelding, die zich allengs met mijn opgedane mathematische kennis begon te vermengen , zoodat ik mij met zekere weelde kon overgeven aan mijne droomerij, om dan later die droomerijen bedaard na te meten. Ik verplaatste mij in een ideale wereld en berekende het verschil tusschen deze en de werkelijke. De ontleding is altijd mijn lust geweest, en ware ik ooit verliefd geworden, ik geloof, dat ik mijn liefde ook ontleed zou hebben stuk voor stuk , als \'t kon. Waarom en hoe zijn zulke praktische en nuttige woorden, dat men die niet genoeg kau gebruiken. Ik bestudeerde de geschiedenis minder, dan dat ik haar aan mij dienstbaar maakte, dat wil zeggen, dat ik er eenig en alleen uit onthield, wat mij nuttig kon zijn, terwijl ik al het andere als ballast over boord wierp.

»Van de revolutie begreep ik niet veel, maar zij beviel mij. De gelijkheid, die mij tot de hoogeren zou opheffen, had in mijn oog iets zeer aantrekkelijks. Op 20 Juni was ik te Parijs en zag het volk optrekken naar de Tuilerien. Volkstumult viel nooit in mijn smaak en ik ergerde mij aan al de ruwe en lompe grofheid, die ik hoorde on zag. Er was, dat zag ik dadelijk in, iets zeer onvoorzichtigs gedaan door hen, die er Jan Rap bij hadden gehaald, en ik was overtuigd, dat het volk volstrekt geen voordeel van de revolutie zou hebben. Toen men mij vertelde, dat de koning de roode muts had opgezet, begreep ik, dat het met zijn regeering gedaan was, want wie zich eens zóó heeft verlaagd kan nooit weer opstaan.

»Als men mij op 10 Augustus er bij had geroepen, dan geloof ik, dat ik den koning zou hebben verdedigd. Ik kon mij niet yereenigen met hen, die de republiek tot stand wilden brengen door het volk, en toen ik zag, dat het gepeupel in hemdsmouwen de soldaten in uniform aanviel walgde mij dit gezicht.

KKUSTE HOEK.

»Later leerde ik het oorlogsbedrijf. Ik trok naar Toulon en mijn naam werd nu en dan genoemd. Toen ik uit Toulon kwam had ik een lui leven en ik had tegelijk een geheim gevoel, \'t geen rajj zei, dat ik er aan moest deuken, om mijn tijd le gebruiken.

»Op een avond, het was 12 Vendemiaire (October), was ik in de komedie. Ik hoorde zeggen, dat men den volgenden dag beweging wachtte. Gij weet, dat de Parij-zenaars dit woord hadden ingevoerd voor de verwisseling van gouvernement, welke verwisseling hen vrij onverschillig liet, als zij hen maar niet stoorde bij hun eten , hun vermaak en hun werk. Na het schrikbewind was men met alle verandering licht tevreden.

»Meu zei in mijn nabijheid, dat de nationale vergadering zich permanent had verklaard. Ik liep er heen en zag niets als aarzeling en wanorde. In het midden van de zaal stond iemand op en riep : »als iemand het adres weet van generaal Bonaparte laat hij er dan heen gaan en zeggen hem, dat men hem hier wacht,quot; \'t Is mij altijd aangenaam geweest, als het toeval zich met de gebeurtenissen bemoeide, en ik trad dus dadelijk vooruit en bevond mij spoedig bij een commissie uit de vergadering.

»Er waren onderscheidene afgevaardigden bijeen, de meesten heftig ontsteld , o. a. Cambacères. Zjj verwachtten, dat zij zonden worden aangevallen en waren geheel besluiteloos. Men vroeg mij om raad en ik antwoordde: kanonnen. Voor dien maatregel deinsden zij terug en de nacht ging voorbij, zonder dat er eenig besluit werd genomen. De ochtend bracht slecht nieuws. Toen gaf men mij algeheele volmacht en begon er toch weer over te beraadslagen , of men recht had, geweld met geweld te keeren. »Wilt gij wachten,quot; zei ik, »tot het volk u verlof geeft, het te beschieten? Mijn goede naam is

EEUSÏK JiOKK.

er meê gemoeid, wijl gij mij genoemd hebt; liet is niet meer dau billijk, dat gij mij mijn gang laat gaan.quot; Met die woorden liet ik de advokaten aan hnn pleiten en tegenpleiten over, deed de troepen oprukken en richtte twee kanonnen op St. Roch. De uitwerking was verschrikkelijk, het burgerleger en de opstand waren iu een oogenblik uitetn gejaagd.

»Maar ik had parijsch bloed vergoten en dat was een heiligschennis! Het sprak van zelf, dat de herinnering daaraan moest worden uitgewischt. Ik voelde mij al meer\' en meer geroepen, iets te doen, en vroeg het bevel over het leger in Italië. Alles had bij dat leger hervorming noodig, de zaken en de menscheu. De jeugd kan dit alleen met geduld ondernemen, wijl zij nog een toekomst voor zich heeft. Ik vertrok naar Italië met een ellendige troep soldaten, maar die allen vol moed waren. Midden tussclien de troep plaatste ik een paar dicht gesloten rijtuigen, door een zwaar geleide bewaakt. Dat was de schatkist van het leger, zei ik, maar de rijtuigen waren ledig. Ik zette op de dagorder het bevel, dat aan de rekruten schoenen moesten worden uitgereikt, niemand verkoos die natuurlijk te dragen. Ik beloofde aan mijne soldaten, dat aan de overzijde der Alpen fortuin en glorie oas te wachten stonden, ik hield woord en van dien tijd at zou het leger mij volgen tot aan het einde der aarde.

»Ik maakte een schitterenden veldtocht en was iets geworden in de oogen van Europa. Aan den eenen kant hield ik, door mijne dagorders, de herinnering aan de revolutie levendig, aan den anderen kant toonde ik mij, in het geheim natuurlijk, welwillend voor de uitgewekenen en vleide hen met de hoop , dat zij zouden mogen terug-keeren in hun vaderland. Het is niet moeielijk van deze partij gebruik te maken, wij! zij nooit rekening houdt met hetgeen wat is, maar met hetgeen wat zij wenscht. Mij

EERSTE BOEK.

werden door haar schitterende offers gedaan, als ik het voorbeeld wilde volgea van den generaal Monk *). De pretendent schreef mij eigenhandig een brief in zijn gewonen aarzelenden en pronkerigen stijl. Den paus kreeg ik op tuijn haud , toen ik, in plaats van Rome te bezetten , die stad geheel met mijn leger vermeed. Zoo werd ik een man, die ontzien diende te worden, terwijl toch het Directoire, dat baug voor mij was, geen grond van beschuldiging tegen mij had. Men heeft mij te laste gelegd, dat ik 18 Fructidor heb begunstigd; dit is hetzelfde, of men mij verweet, dat ik de revolutie levendig heb gehouden. Men moest partij trekken van die revolutie, die waarlijk fransch bloed genoeg had gekost. Het was een prachtig denkbeeld voorwaar, om zich zoo maar onvoorwaardelijk over te geven aan de prinsen uit het huis van Bourbon, die ons al do rampen, sinds hun vertrek geleden , voor de voeten zouden werpen en ons daarbij het stilzwijgen opleggen, omdat wij hen weer terug hadden geroepen. Prachtig, voorwaar, om de zegevierende driekleur te verruilen voor de witte vlag, die naast den vijand tegen het vaderland had gestreden, en mij, die het leger tot de overwinning had geleid, te laten afschepen met eenige millioenen en een hertogdom bier of\' daar! De rol van Monk was zoo moeielijk niet en zou mij geinakkelijker zijn gevallen dan de tocht naar Egypte; maar welke ervaring bezitten prinsen, die zich nooit op het slagveld hebben doen gelden? Wat heeft de terugkeer van Karei 11 voor de Engelschen andérs

1) George Monk herstelde iu 16(10 bet geslacht der Stuarts weder op deu troou van Engeland, toea hij, na Cromwells dood, zich met Fairfax vereenigde, Londen bijna zonder slag of stoot bezette, de in 1648 verdrevene parlementsleden weder op het kussen plaatste eu door het vernieuwde parlement Karei U tot koning deed uitroepen. Tot belooning werd hij door den koning tot hertog van Albemarle benoemd, een eerbewijs, waai* hij mee tevreden was, dewijl hij, als eerlijk un rechtschapen man, niet zich zeUe, maar het heil van ?ijn vaderland zocht. Veut.

EERSTE BOEK.

uitgewerkt, als dat zij Jakobus nog eens hebben kunnen onttronen ? Zeker had ik, als het noodig was geweest, de Bourbons voor de tweede maal kunnen verjagen en de beste raad, die hun gegeven kon worden, zou deze zijn geweest, dat zij mij maar hoe eer hoe liever onschadelijk maakten.

»Bij mijne terugkomst in Frankrijk vond ik de gemoederen zachter gestemd dan ooit. Te Parijs, en Parijs is Frankrijk , stelt men nooit belang in de zaken , wanneer men het in personen doet. De oude monarchie heeft Parijs er aan gewend, in alles den persoon te zien. Een kwaad ding voor een volk, dat ernstig de vrjjheid begeert, maar Frankrijk begeert eigenlijk niets ernstig, tenzij misschien de gelijkheid. En ook die zou het wel weêr willen missen, als iedereen zich maar kon verbeelden, dat hij de eerste was. Gelijk zijn, zoodat iedereen boven aan is, dat is Frankrijks ijdel streven , en het best ia, iedereen met de hoop te vleien, dat het hem zal gelukken. Het groote bezwaar voor de direkteuren was, dat niemand zich om hen bekommerde en de geheele wereld om mij. Ik weet niet, wat mij zou zijn overkomen, als ik niet den gelukkigen inval had gehad, van naar Egypte te gaan. Toen ik mij voor dien tocht inscheepte dacht ik een oogenblik, dat ik wel eens voor eeuwig afscheid kon nemen , maar ik twijfelde niet, of men zou mij wel terugroepen.

»Ilet verleidelijke denkbeeld van veroveringen te maken in het Oosten trok mjjne aandacht, meer dan ik zelf wist, van Europa af\'. Mijn verbeeldiug was op dat punt nauw verbonden met de werkelijkheid. Ik geloof, dat zij to fet. Jean d\'Acre voor goed is gestorven \') en ik wensch haar eigenlijk niet terug.

\') Bij do vruchtelooze belcgoring van St. Jean d\'Acre, die Cl dageu duurde tu veel offura vroeg, stiet Uuaaparte het hoofd eu vielcu al de jjlau-

160 EERSTE BOEK.

»ln Egypte was ik niet omringd en belemmerd door een hinderlijke beschaving; ik droomde, om zoo^te zeggen , allerlei dingen en ik zag de middelen om te deen, wat ik droomde. Ik schiep een godsdienst, ik was op weg naar Azie, op een olifant gezeten, met een tulband op het hoofd en een eigen gemaakten koran in de hand. Ik zou bij mijn onderneming gebruik hebben gemaakt van de wijsheid en de ervaring der twee werelden , terwijl ik in de geschiedenis rondzocht naar wat mij dienen kon; ik zou do engelsche macht in Indie hebben aangetast en zoo den ouden band met Europa weêr vastgeknoopt. De tijd in Egypte was de schoonste in iniju leven, wijl hjj het rijkst iu idealen was. Maar het lot wilde iets anders met mij. Ik kreeg brieven uit Frankrijk en zag, dat er geen oogenblik viel te_verliezen. Uit de ideale keerde ik iu de werkelijke wereld terug en ik kwam weêr te Parijs, waar men de belangrijkste zaken afdoet in de pauze tusschen de bedrjjven van de opera.

»Het directoire schrikte toen ik terugkwam en ik ben nooit handiger en voorzichtiger geweest dan toen. Ik ontmoette den abt Sieyes en beloofde hem de invoering vau zijn langdradige constitutie; ik ontving de hoofden der Jakobijnen en de agenten der Bourbons, ik gaf iedereen raad, maar zoo dat die raadgeving altijd met mijne plannen strookte. Ik vertoonde mij niet aan het volk, ik wist wel, dat de tijd zou komen, dat het nieuwsgierig naar mij zou worden. Iedereen viel in mijn strik en toen ik het hoofd van den staat was geworden was er geen partij ia Frankrijk, die hare hoop niet op mij gevestigd had.

nen op verovering in het Oosten en fmiiking van Engtlands macht in

Indie in duigen. Vlrt.

_• _

HOOFDSTUK IV. 1803—1804.

VERVOLG DER GESPREKKEN MET BONAPARTE TE BOULOGNE. —

VOORLEZING VAN HET TREURSPEL PHILIPPUS AUGUSTUS. -

NIEUWE INDRUKKEN. — TERUGKOMST TE PARIJS. - JA-

LOERSCHHEID VAN MEVROUW BONAPARTE. - FEESTEN IN

DEN WINTER VAN 1804. — MIJNHEER DE FONTANES. —• MIJNHEER FOUCllé. - SAVARY. — PICHEGRU. — GEVANGENNEMING VAN DEN GENERAAL MOREAU.

Op een anderen avond bracht Bonaparte het gesprek op de letterkunde. De dichter Lemercier had mij opgedragen , den eersten consul een pas door hem voltooid treurspel, Philippus Augustus getiteld, over te geven. Er kwamen toespelingen in voor op Bonaparte zelve. Hij wilde het hardop lezen, terwijl wij met ons beiden alleen waren. Het had iets vreemds, een man , die altijd haast had, op een oogenblik, dat hij eigenlijk uitrustte, gedwongen te zien onophoudelijk door te spreken, hem alexandrijnen te hooren lezen, waar hij de maat niet van vatten kon en de woorden daarbij zoo te hooren radbraken, dat het er veel van had, of hij er zelf niets van begreep. Er kwam bij, dat hij meende een boek te kunnen beoor-deelen, zoodra hij het open had geslagen. Ik vroeg hem om het handschrift en las zelf; nauwelijk was ik begonnen, of hij nam het mij weer at, maakte allerlei aanmerkingen, haalde geheele stukken door en keurde het plan in zijn geheel af. Ongelijk had hij niet, want bet Rémusat, Gedenkschriften. I. 11

EERSTE BOEK.

stuk was slecht en is dan ook nooit opgevoerd , maar toch vond ik het minder aangenaam, toen hij ten slotte zei, dat de dichter niet mocht weten, dat de doorhalingen en aanmerkingen van een zoo hoog geplaatsten recensent waren en dat ik die dus voor mijn rekening moest nemen. Ik kwam daar, zooals zich denken laat, krachtig tegen op en had veel moeite, hem tot andere gedachten te brengen en hem te doen begrijpen , dat het al eenigs-zins vreemd was, dat luj zoo in het handschrift huis had gehouden, maar dat liet volslagen ongepast kon worden genoemd, als ik dat had gedaan. »A. la bonne henre zei hij, »maar ik moet u zeggen, dat ik bitter weinig op heb met dat vage woord ongepast, dat gij, evenals ieder ander gedurig in den mond hebt. Dat woord is, naar mij voorkomt, uitgevonden voor de dwazen, om zich den schijn van verstandigen te geven, een soort van maat-schappelijkèn knevel, die den krachtige belemmert en den middelmatige te stade komt. Het is mogelijk, dat het voor u, die geen dingen van belang hebt te doen, gemakkelijk is, maar gij begrijpt, dat er voor mij omstandigheden zijn, waaronder ik het met minachting verschop.quot; — »Maar,quot; antwoordde ik, »zou dat woord niet evenzeer van toepassing zjjn op ous gedrag, als er b.v. vaste regelen zijn voor een dramatischen arbeid? Zij leggen dien aan zekeren band en staan toch het genie volstrekt niet in den weg, als alleen dan, wanneer het zich zou willen gaan bewegen op een weg, waarop de goede smaak het niet kan volgen. \'\'— »Och wat,quot; riep hij uit, »goede smaak! Dat is alweer een van die klassieke woorden, waar ik niets meê op heb\'). Misschien is het mijn eigen schuld, maar daar zijn regelen en voorschrif-

\') Taüleyrand zei oj) zekeren dng tot den keizer; «de goede smaak is uw persoonlijke vijand en zon zeker al laog uit de wereld zijn, als er met kanonnen iets aan te doen was.quot;

HEESTE BOJSK.

ten, waar ik mij niet naar kan schikken. Daar hebt ge den stijl. Ik weet niet, het gaat my ook niet aan, of hij mooi of leelijk is, voor mij geldt alleen de kracht, die in de gedachte ligt. Vroeger hield ik veel van Ossian, maar dat was om dezelfde reden, waarom ik graag luisterde naar het ruischen van den wind door de hoornen of het getnurtnel der golven van de zee. In Egypte heeft men mij den Ilias willen laten lezen , maar ik vond hem ondragelijk van verveling. Onder de fransche dichters heb ik nog het meest op met Corneille, dien ik het best begrijp. Hij had aanleg voor de staatkunde; was hij bij het vak geplaatst geweest dan was er een goed diplomaat uit gegroeid. Ik denk, dat ik hem daarom het meest op prijs stel, wijl ik, als ik hem lees, volstrekt, aan geen dramatische eischen of vormen denk. Nog niet lang geleden is mij de ontknooping van Cinna duidelijk geworden. Eerst zag ik daar niets anders in als een middel, om een pathetisch vijfde bedrijf klaar te maken; daarenboven is de lankmoedigheid op zich zelve, als zij geen grond vindt in de staatkunde , een zoo povere deugd, dat die van Augustus, op eenmaal een goedhartigen prins vertoonend, mij weinig geschikt scheen, om er een zoo fraai treurspel mee te besluiten. Maar toen ik Monvel den Augustus zag spelen heb ik het groote geheim van de heerlijke opvatting begrepen. Hij sprak de woorden: Soyons amis, Cinna, jzoo handig, zoo listig uit, dat ik er aanstonds uit begreep, dat men hier met de misleiding van een tiran had te doen, en zoo leerde ik als berekening beschouwen, wat ik vroeger een kinderachtige gevoelsaandoening vond. Die woorden dienen op een manier te worden uitgesproken, dat alleeu Cinna er door wordt bedrogen.

»Racine bevalt mij vooral in zijn Iphigénie. Men denkt bij dat geheele stuk aan echte grieksche kunst. De Bnt-

11*

EERSTE BOEK.

tannicus is te veel doortrokken van den geest van Tacitus, die mij weiüig aantrekt, omdat hij gewoonlijk meer beweert dan bewijst. De treurspelen van Voltaire hebben iets hartstochtelijks, maar toonen weinig menschen-kennis. Zoo is zijn Mahomed geen profeet en ook geen Arabier. Het is een man vol aanmatiging, die zijn opleiding schijnt ontvangen te hebben aan een polytechnische school. Hij beschrijft de middelen, waardoor hij zijne macht zal ontwikkelen, met gelijke kleuren, als ik dat in deze eeuw zou doen. De moord van den vader door zijn zoon is een geheel noodelooze misdaad. Groote mannen zijn nooit wreed, als de noodzaak hen niet dwingt.

»Het blijspel beduidt niet veel en maakt op mij altijd den indruk, ol uien wij wil dwingen in allerlei salonge-babbel belang te stellen. Ik kan mij begrijpen, dat gij Molière bewondert, als ik het maar niet behoef te doen. Hij plaatst zijn personen in lijsten, waar ik hen nooit in

begeer te zien.quot;

Men zou uit al die oordeelvellingen kunnen opmaken , dat Bonaparte de menschelijke natuur alleen dan hoog schutte, als zij in den meest ernstigen levensstrijd is gewikkeld en dat hij om den gewonen, alledaagschen mensch

weinig gaf.

Onder zulke gesprokken ging de tijd te Boulogne spoedig om en op het einde van die reis viel mij de eerste misrekening te beurt met betrekking tot het hof, waar ik aan verbonden was. De militaire heeren verwonderden zich, dat een vrouw zoo lang met hun gebieder alleen kou zijn en dan met hem over allerlei ernstige dingen zitten praten. Zij opperden dus vermoedens , die voor mij nog al beleedigend waren, vooral, omdat ik mij mets te verwijten had. Ik durf gerust zeggen, dat de reinheid van mijn ziel en do hartelijke liefde voor mijn man ray

EERSTE BOEK.

zelfs iu de rerte niet deden denken aan aardigheden of spotternijen in de voorkamer van den eersten consul, terwijl ik bij hem in zijne salon was. Toen Bonaparte te Parijs terug kwam zinspeelden de aides de camp op onze lange gesprekken. Mevrouw Bonaparte werd boos, als men haar er over sprak en toen mijn man sterk genoeg was geworden, om de reis te doen en ik met hem van Pout-de-Briques weer t\'hnis kwam was de ontvangst van mevrouw Bonaparte tamelijk koel.

Mijn gevoel van dankbaarheid jegens den eersten consul was op die reis vooral niet minder geworden. Hij had mij zoo vriendelijk behandeld, zoo veel belangstelling getoond in mijn man, ik was gevleid door de manier, waarop hij met nijj over allerlei onderwerpen had gesproken, zoo geheel anders, als hij anders gewoon was, dat ik, met mijn levendig gemoed van twintig jaren oud, er rond voor uit kwam, dat Bonaparte zeer lief en hartelijk voor mij was geweest. Een van mijn medehofdames, die het goed met mij meende, ried mij, mij een beetje te matigen, in die betuigingen van dankbaarheid en eens op te letten, welke uitwerking zij deden. Ik weet nog heel goed, dat die vriendelijke waarschuwing mij als koud water op het lijf viel. Hetquot;was de eerste maal in mijn leven, dat ik verkeerd werd beoordeeld, mijn jeugd, mijn gevoel, alles kwam tegen die onredelijke verdenking in verzet. Daar is een droeve ondervinding voor noodig, om de valsche oordeelvelling der wereld met zekere kalmte te verdragen en misschien zou men er niet ongelukkiger om zijn, als zij altijd evenveel pijn veroorzaakte.

Intusschen werd mij nu de houding van mevrouw Bonaparte tegenover mij duidelijker. Op zekeren dag, toen ik er nog meer door getroffen was dan anders riep ik met tranen in de oogen uit: »maar, mevrouw, verdenkt

10ERSTE BOEK.

gij mij dan werkelijk?quot; Zij was goedhartig van natuur en licht bewogen: zonder een woord te zeggen omhelsde zij mij en was weer, evenals vroeger. Maar zij begreep mij niet, zij had geen gevoel voor mijn verontwaardiging, eu zonder er zich verder meê in te laten, of de betrekking tusschen haar man en mij te Boulogne ook minder onschuldig kon zijn geweest, stelde zij zich gerust met de gedachte, dat het in elk geval een neiging was van voorbijgaandeu aard, omdat ik immers nu weêr op dezelfde wijs met den eersten consul omging als dat voor de reis altijd het geval was geweest. Om zich zelve in mijn oog te rechtvaardigen deelde zij mij meê, dat de familie Bonaparte de eerste was geweest, die de booze praatjes in de wereld had gebracht. »Gij ziet niet in, mevrouwzei ik, »dat men hier te \'recht of ten onrechte van oordeel is, dat mijne hartelijke gehechtheid aan uw persoon, mij zeer goed doet letten op alles, wat er om u heen gebeurt, en dat mijn raad, hoe gebrekkig die dan ook zijn moge, altijd meewerkt, ora u voorzichtig te doen zijn. Ja-loerschheid maakt op alle punten wantrouwend en ik houd het er voor, dat, al ben ik een nog zoo nietig persoon, men toch graag tweedracht tusschen ons zou willen stoken.quot; Mevrouw Bonaparte vond, dat ik gelijk had, maar had er toch niet het minste begrip van, dat zij mi;, met hare jaloerschheid, kon beleedigd hebben. Zij vertelde mij zelfs, dat zij haar man ver wijtingen had gedaan, met betrekking tot zijn omgang met mij te Boulogne, en dat hjj geen enkel woord had gezegd, om haar in dat opzicht van dwaling te overtuigen. Ik moet zeggen, dat deze ongelukkige ervaring mij minder aangenaam stemde tegenover mijne geheele omgeving aan het hof. Ik gevoelde een soort van beweging in den grond, dien ik betrad en dien ik tot nu toe met het volste vertrouwen

EERSTE BOEK.

had bewandeld. Daar ontstond een onrnst in mijn binnenste , die nooit wedr wijken zou.

Bij het verlaten van Boulogne vaardigde de eerste consul een dagorder uit, om zijne tevredenheid te betuigen over de houding van het leger en in den Moniteur van 12 November 1803 las men bet volgende:

»Men heeft het als een schoon voorteeken aangemerkt, dat bij het graven in het kamp, een oorlogabijl is gevonden, die waarschijnlijk afkomstig is van het romeinache leger op zijn tocht naar Engeland. Bjj het plaatsen der teut voor den eersten cousul vond men, te Ambleteuse, medailles van Willem den Veroveraar. Men moet erkennen , dat men hier met een zonderlingen zamenloop van omstandigheden te doen heeft en dat zij nog vreemder worden, als men bedenkt, dat toen generaal Bonaparte de ruines van Pelusa_l in Egypte bezocht, hij daar eene camee vond van Julius Gesar.quot;

De herinnering was minder gelukkig gekozen, want, al vond Bonaparte de camee van Julius Cezar, hij was toch genoodzaakt zich uit Egypte terug te trekken; maar die kleine toevalligheden, die vooral mijnheer Maret heel aardig wist te ontdekken , vielen bijzonder in den smaak van zijn meester, die er geen oogenblik aan twijfelde of zij maakten een diepen indruk op de Pranschen.

Over het algemeen werden alle middelen in het werk gesteld , om de landing in Engeland populair te maken. Of Bonaparte zelf aan de mogelijkheid geloofde, zou ik niet durven zeggen. Zeker is het, dat hij er al den schijn van aannam en dat er ontzettende kosten werden gemaakt voor de platbodem vaartuigen. De oorlog in de bladen der verschillende landen werd op heftige wijs, nu beleedigend, dan uittartend voortgezet. De Times zei: »men zegt, dat de Pranschen van Hannover een woestijn hebben gemaakt en dat nij op het punt

EKIISTK BOEK.

staan, het weêr te verlateu.quot;\' — «Tegelijkertijd als gij Maltha verlaatantwoordde de Moniteur.

De bisschoppen vaardigden mandementen uit, waarbij het volk werd aangespoord, de wapenen op te vatten voor een rechtvaardigen oorlog. »Kiest dappere mannen sprak de bisschop van Arras , »en verslaat den Amalekiet! Wie zich aan de gestelde machten onderwerpt, onderwerpt zich, naar het woord van Bossuet, aan God , die koningen en keizers op den troon heeft geplaatst.¹\'

Die aanhaling uit Bossuet brengt my een kleine anecdote in het geheugen, die de oude bisschop van Evreux, de heer Bourbier, heel aardig wist te vertellen. Het was ten tijde, dat men het concilie te Parijs bijeen riep, om de bisschoppen te bewegen, dat zij zich tegen de uitspraak van den paus zouden verzetten. »Tusschenbeiden verhaalde de bisschop, »liet de keizer ons bij zich ontbieden en begon dan echt theologische gesprekken te houden. Bij voorkeur wendde hij zich tot de meest weêr-spannigen. »Mijne heeren bisschoppen, mijn godsdienst is die van Bossuet, hij is mijn kerkvader, hij heeft onze vrijheden verdedigd. Ik wil zijn werk voortzetten en dat om den wil van uwe eigene waardigheid. Verstaat gij, heeren?quot;

»En terwijl hij ouder het spreken bleek werd van drift, sloeg hij de hand aan het gevest van den degen; ik sidderde van aandoening, als ik hem zoo opgewonden zag, in ons belang, maar tegelijk zou die zonderlinge mengeling van Bossuet, de vrijheid en do hand aan het gevest van den degen mijne vroolijkheid hebben opgewekt, indien ik niet zoo diep bekommerd was geweest ovor het lot, dat do kerk tegemoet ging.quot;

Ik kom op den winter van 1804 terug. Hij ging voorby als zijn voorganger, onder allerlei feestelijkheden aan het hof on in de stad, terwijl men tegelijk een aantal nieuwe

EERSTE BOEK.

wetten voorlei aan het wetgevend Licliaara. Mevrouw Bacciochi, die zeer met mijnheer de Fontanes was ingenomen , wist bij haar broeder te bewerken, dat hij tot voorzitter van het wetgevend Lichaam werd benoemd. Sommige lieden vonden dit een vreemde keus, maar bij het plan, dat Bonaparte met de vergadering had, kon hij niet beter doen, dan dat hij een letterkundige aan haar hoofd plaatste. Onder alle omstandigheden, zelfs onder de meest kiesche, wist hij op waardige wijs tot deu keizer het woord te richten. Bezat hij weinig standvastigheid van karakter, als hij in Lst publiek sprak scheen zijn talent hem die overvloedig te verleenen, terwijl zijn fijne smaak iets zeer schoons en verhevens aan zijn stijl bijzette. Misschien was dit een ongeluk, want er is voor de vorsten niets gevaarlijker, dan wanneer het misbruik, dat zij maken van het gezag, voor de oogen des volks onder deu mantel der welsprekendheid wordt bedekt, en vooral in Frankrijk, waar men meer dan ergens elders aan de vormen hecht, is dat gevaar werkelijk zeer groot. Hoe dikwijls is het niet gebeurd , dat de Parijzenaara zich, als het ware met open oog, lieten misleiden, dat het gouvernement blijkbaar komedie met hen speelde en dat zij dit verdroegen, eenvoudig en alleen, omdat de acteurs hun smaak wisten te vleien en te rade gingen met hun verlangen, dat iedereen de rol , die hem is op gedragen , zoo goed mogelijk spelen moest.

In den loop van Januari bevatte de Moniteur een artikel aan engelsche bladen ontleend, waarin gesproken werd over een geschil tusschen Beieren en Oostenrijk en de mogelijkheid van een oorlog op het vaste land. Van tijd tot tijd werden dergelijke stukken, zonder eenige aanmerking, onder de oogen van het publiek gebracht, om het voor te bereiden op de dingen, die misschien in de toekomst lagen, gelijk de wolken, die de toppen der

lOBliSTE BOEK.

bergen bedekken, hier en daar even van elkander scheuren , om te laten zien, wat er achter ligt. Zoo werd aanstonds de minste moeielijkheid, bier of daar ontstaan, aan het publiek vertoond, opdat het niet al te verrast zou zjjn, als er iets ernstigs volgde. Maar dadelijk sloten zich de wolken weder eu wij bleven in donker, tot de storm losbarstte.

Ik ben nu genaderd tot een gewichtig, pijnlijk tijdvak en zal moeten spreken over de zamenzwering van Georges\') en de misdaad waar zij de aanleiding toe gaf. Van generaal Moreau zal ik alleen vertellen, wat ik er van bo orde; ik stel mij voor de volle waarheid niet verantwoordelijk. Een korte beschrijving van den toenmaligen stand van zaken ga aan dat verhaal vooraf.

Daar waren eenige lieden, niet geheel buiten aanraking met de omgeving van den eersten consul, die er over begonnen te spreken, dat Frankrijk behoefte had aan erfelijkheid bij bet bewind. Politiseerende hovelingent revolutionairen te goeder trouw, maakten de opmerking, dat de rust van Frankrijk geheel afhankelijk was van het leven van een enkel mensch en vonden dat een zor-gelijken toestand. Zoo naderde men onwillekeurig hoe langer hoe meer tot de monarchie, dat niet kwaad zou zijn geweest, als die monarchie tempering wilde ondergaan door de wet. De revolutie heeft gewoonlijk deze

i) D_e hier door de schrijfster eenvoudig Georges genoemde is de bekende Georges Cadoudal, een 3er aanvoerders van do royalistische insurgenten (chouans) in dc Vendee. Na in 179G, ten gevolge van een mislukte landing bij Quiberon, naar lüngelaud gevlucht le zijn, keerde hij in 1803 heimelijk naar Frankrijk terng, en verbond zich met Pichegrn en enkele andere royalistische olliciers en edellieden, om Bonaparte te dooden. In Maart 1801 werd hij gevangen genomen en ter dood veroordeeld. Hij wilde aan een Boiiaiiarte geen genade vragen en onderging dus zijn vonnis. Zijne afstammelingen werden door Lodewijk XVIII in den ndeUland verheven. Vert,

EERSTE BOEK.

schaduwzij, dat zij de openbare meening splitst in tal-looze deelen, die allen ia verband staan met wat de eeu of de ander heeft ondervonden of beleefd, en die oorzdak zijn, dat het despotisme, op de revolutie volgende , veel kans heeft van slagen. Ten einde de macht van Bonaparte binnen voegzame grenzen te houden had men eenvoudig het woord »vrijheidquot; luid uit te spreken, maar wijl nog zoo kort geleden onder die leus, door geheel Frankrijk heen, de grootste gruwelen waren gepleegd, was iedereen bang dat woord te noemen en had niemand den moed, het, trots het vooroordeel, op den voorgrond te zetten.

üe royalisten waren niet minder bekommerd, wijl zij Bonaparte telkens verder zagen afdwalen van den weg, waarop zij quot;hem liefst hadden gezien. De jakobijnen, wier tegenstand de eerste consul het meest vreesde, morden in stilte. Zij zagen wel, dat het gouvernement er op uit was, den zekersten waarborg te verschaffen aan hunne vijanden. Het konkordaat, de toenadering tot den ouden adel, de geringschatting van de revolutionaire gelijkheid en wat al niet meer stonden hun geweldig in den weg. Gelukkig, driewerf gelukkig Frankrijk, als Bonaparte niets anders op het oog had gehad, als de bestrijding dier partijen ; maar daartoe behoorde een gemoed, dat, zonder eenige bijbedoeling, enkel en alleen gehoor gaf aan de stem der rechtvaardigheid en der liefde tot het vaderland.

Als eeu souverein, wat overigens zijn titel ook zij, met een of andere partij tracht te heulen , dan kan men er zeker van zijn , dat hij kwade bedoelingen koestert tegenover het land, dat zich aan hem toevertrouwde. Bonaparte, vast van plan zijne despotieke voornemens uit te voeren, zag zich gedwongen de gevreesde jakobijnen te ontzien, en daar zijn lieden, die in niets anders een

EERSTE BOEK.

voldoenden waarborg erkennen als in de misdaad alleen. Men bevredigt hen niet, wanneer men er tegen opziet bun handlanger te zijn. Door die berekeniqg is de moord op den hertog d\'Engbien uitgelokt; ik ben innig overtuigd, dat alles wat in dat tijdperlj is voorgevallen , geenszins bet uitvloeisel was van eeiuge wreedaardige opwelling of van eeu verlangen naar wraak, maar eenvoudig van die gruwelijke maebiavellistische staatkunde, die alles op zij ruimt, wat haar plaö ifl den weg kan staan. Daarom was het ook in de eerste plaats geen onverzadelijke ijdelheid, die er Bonaparte toe droef, den titel van consul tegen dieu van keizer te verwisselen. Men wane niet, dat hij zich altijd door zijne hartstochten liet meêslepen, hij wist die integendeel ^eer goed te onderwerpen aan zijne koele berekening, en indien hij in Interen tijd meer en meer de slaaf dier hartstochtua werd, dan kwam dat hier van daan , dat de gelukkige uitslag en de steeds toenemende vleiery zijne zinnen benevelde. De republikeinsche komedie van gelijkheid eu, broederschap, die bij als eerste consul spelen moest, verveelde hem in den hoogsten graad en misleidde ook eigenljjk niemand , als die misleid wilde worden. Zij herinnerde aan die vertooning in het oude Rome , toeu de keizers zich van tijd tot tijd door den senaat wedei\' lieten verkiezen. Ik heb menschen ontmoet, die, zicli tooiend met zekeren vrijheidszin en niettemin trouw het hof makend aan den eersten consul, verklaarden , dat Bonaparte hunne achting had verbeurd van het oogfjnblik al, dat hij zich den titel van keizer gaf. Begfepen heb ik dat nooit. Zouden zij dan de macht niet bebbeti opgemerkt , die bij zich van het begiu af aan hud aangematigd ? Lag er niet veeleer eeu soort van goede trouw in, dat men er op gesteld was , de dingen ook maar te gaan noemen bjj hun waren naam?

EERS\'iE HOEK.

Hoe het ook zij, de eerste consul moest op een of andere manier zgn gezag bevestigen. Het bedreigde Engeland deed zijn best, om door afleiding te bezorgen, veiliger te zijn; met de chouans werden iu het geheim betrekkingen aangeknoopt; de royalisten konden in bet consulair gouvernement niets anders zien als den overgang van het direktoire tot het koningschap. De houding van een enkel man dreigde al hunne berekening te doen falen; wat natuurlijker, clan dat men zich van dien man moest trachten te ontdoen.

Ik herinner mij, dat Bonaparte in den zomer van 1804 verklaarde, dat do omstandigheden hem hadden voortgedreven en dat zijn eigenlijk plan daardoor twee jaren was vervroegd. Hij had. als men weet, de policie toevertrouwd aan het bestuur van den minister van justitie. Op zich zelf was dat even verstandig als goed, maar onverstandig en onredelijk was de eisch, dat de magistratuur de policie zou uitoefenen , als ten tijde, toen deze eene revolutionaire instelling was. De eerste denkbeelden van Bonaparten hadden vaak iets goeds en groots. Aan die denkbeelden leven te geven — dat was macht; later zich zelve daaraan onderwerpen — dat was afstanddoen, en hij kon geen heerschappij verdragen , al ging die van zijne eigene instellingen uit.

Door de omslachtige en regelmatige vormen van de justitie in zijn bewegingen belemmerd, teleurgesteld door de zwakheid en middelmatigheid van den minister , schiep hij allerlei vormen van policie om zich heen en kreeg hoe langer hoe meer vertrouwen in Pouché, die er uitstekend slag van had, zich onmisbaar te maken. Fouché, een man met een helderen blik en een fijn verstand , rijk geworden jakobijn en dientengevolge in strijd met sommige beginselen zijner partij, die hij toch altijd, voor geval van nood, bleef toebehooren, zag er niet het

EERSTE BOEK.

minste bezwaar in Bonaparte tot het hoogste gezag te helpen verheffen. Zijn natuurlijke plooibaarheid maakte, dat hij zich gemakkelijk naar eiken vorm van gouvernement wist te schikken , als hij maar kans zag er een rol bij te vervullen. Hij was meer revolutionair uit gewoonte dan uit beginsel, en het eenige bewind, dat hij niet zou kunnen verdragen, was dat, waarbij hij niets had te zeggen of te doen. Men. diende dat wel in het oog te houdeu, als men zich van hem wilde bedienen ; men moest tegenover hem nooit vergeten, dat dagen van onrust en beroering voor hem de wenschelijkste dagen waren. Hij was zonder hartstocht en zonder haat en was juist daardoor krachtiger dan zoo velen, die zich, in woelige en troebele tijden, door hartstocht of haat

lieten verblinden.

Fouclie heeft altijd ontkend, dat hij den moord van den hertog d\'Enghien heelt aangeraden. Waar men van het tegendeel niet zeker is komt het mij onbillijk voor, iemand die zich zoo stellig voor onschuldig verklaart, van zulk een misdaad te verdenken. Daarenboven kon Fouche, die verder zag dan den dag van heden, zeer goed berekenen, dat deze daad slechts een zeer voorbijgaande waarborg zou zijn in het oog-der partij, ter wier wil zij bedreven werd. Hij kende Bonaparte te goed, om uiet te weten , dat de ledig staande troon voor niemand bestemd was als voor hem zelve , en het laat zich begrijpen, dat iu het oog van Fouché de bedreven moord een fout moet zijn geweest.

Tailleyrand had veel minder reden dan Fouché, Bonaparte van het koningschap af te houden. Hij kon er zich integendeel geheel in vinden. Zijne vijanden, ja, Bonaparte zelf, hebben hem beschuldigd , dat hij den moord zou hebben aangeraden, maar volkomen ten onrechte. Het karakter van Tailleyrand was geheel iu strijd met

EERSTK (SOEK. ] 75

een daad van uoodelooze wreedheid. Later heeft hij mij meer dan eens verhaald, dat Bonaparte aan hem en aan zijn beide medeconsuls had gezegd, dat hij den hertog d\'Enghien had laten gevangen nemen en wat zijn plan met den ongelukkige was. Hjj voegde er bij, dat geen van drieën een woord had gesproken, om Bonaparte van die misdaad terug te houden, wijl zij zagen, dat zij met een onveranderlijk besluit hadden te doen. Zeer zeker kwamen zij dus in hun plicht te kort, maar het strookte weer geheel met den geest van Tailleyrand, die volstrekt geen behoefte gevoelde, alleen om zijn geweten te stillen , woorden te spreken, die hij toch wist, dat tot niets konden leiden.

Een moedige, mannelijke tegenstand mist anders zelden zijn werking op wien het ook zij. De bloeddorstige tyran kan zijn plannen laten varen tengevolge van een krachtig verzet. Maar Bonaparte was uit den aard niet wreed of bloeddorstig, hij wilde alleen doen, wat hem het best en veiligst scheen en, volgens zijn eigen zeggen in die dagen , voor goed breken met jakobijnen en royalisten. De onvoorzichtigheid der laatstgenoemden kwam hem uitnemend te stade en hij wist er maar al te goed gebruik van te maken. Zonder wreed te willen zijn, of aan bloeddorst te voldoen heeft de meest bedaarde berekening hem tot het gruwzaam feit gedreven.

Kort na de terugkomst van den koning liet de hertog de Rovigo zich op een morgen bij mij aandienen¹) en

\') Kéiié Savary, hertog de Rovigo, waa adjudant van Bouaparlc bij zijn veldtocht in Egypte, li ij werd later kommandant vau de gendarmes d\'ciite en was ah zoodanig voorzi\'tcr van den krijgsraad , die de hertog d\'Enghien veroordeelde. Nooit heeft hij zich knnncu reinigen vau de smet, dat hij alle jjogingen in het werk heeft gesteld , om het vonnis in zijn uitvoering te verhaasten. In 18!i:i te Parijs overleden heelt hij uitgebreide Gedenkschriften nagelaten, maar hoe hij ook zijn gedrag poogt te rechtvaardigen, hij heeft er niet in kmmeu slagen zich vrij te pleiten van medeplichtigheid aan den moord. Vert.

TWEKUE BOKK.

jonge koningin van Pruisen, die in de legerbulletins op de smadelijteste wijs werd verguisd. De dood vi.n prins Lodewijk, dien vele dames in de dagen, toen zij uitgeweken waren geweest, hadden gekend, werd met veel deelneming betreurd, en zoo vormde zich onwillekeurig aan het hot der keizerin eeue kleine oppositie-partij, aan wier hoold mevrouw de la Kochefoncauld op in het oog loopende wijs hare plaats innam. Mijn man, die met het toezicht op het geheele paleis belast was, ontving telkens klachten van de keizerin, over minder aangename uitdrukkingen , die men zich soms in hare tegenwoordigheid veroorloolde en die zij, kinderachtig genoeg, hare aandacht waard schatte. Hij ried haar te doen, of zij niets hoorde en vooral den keizer niets er van te melden, omdat het bij dezen noodelooze onrust zou kunnen wekken. Maar mevrouw Bonaparte , die veel te boos werd, schreef alles aan haar man, en toen later Tailleyrand poogde te spotten met de dames-oppositie, ten einde den kei/er te doen gelooven, dat de zaak niets te beteekenen had, bleek het, dat Bonaparte de geschiedenis zeer ernstig opnam. Ik vertel dit, omdat wij er later persoonlijk de gevolgen van onderbonden.

Het was natuurljjk , dat dit leven vol krakeel en drukte, zonder veel bezigheid van eenig belang, rrijti man geducht verveelde. Ten einde zich eenige afleiding te kunnen bezorgen begon hij duitsch te leeren en sloot zich hoo langer hoe meer aan bij Tailleyrand, die hem dagelijks meer blijken gat van zijn vertrouwen en vriendschap. Het behoort als het ware tot de overlevering omtrent Tailleyrand, dat men genoodzaakt is, er een woord van bevestiging by te voegen, als men aan hem eenige aandoening oi gevoel toesshrijtt. De wereld heeft hem te dien opzichte veel te streng beoordeeld en ik duif gerust

tweedk b0j5k,

zeggen, d t ik meer dan eeus de getuige ben geweest van ongeveinsde aandoening en oprecht gevoel bij deu om veel dingen lachenden minister.

Intusschen leefde ik rustig en kalm te Parijs met mijne moeder, kinderen en zuster en ontving daar veelbezoek, vooral van mannen, die in de letterkunde naam hadden gemaakt en die, door de betrekking van mijn man als intendant van de schouwburgen , met ons in kennis waren gekomen. De eenige vorstelijke persoonlijkheid, die er op gesteld was, dat men bij haar zijne opwachting maakte, was prinses Caroline, hertogin van Berg, die het Elysée bewoonde en een luisterrijken staat voerde. Men ging naar haar toe, even als naar mijnheer de Cam-bacères. Nu en dan bezocht men enn minister en overigens deed men, wat men liefst wilde. De tijdingen van den oorlog werden, zonder veel geestdrift, maar niettemin met groote belangstelling ontvangen, omdat de meeste families een of meer harer leden in het leger hadden.

Bij de zekerheid , dat de geheime policie ooren had in elk salon, was men buitengemeen voorzichtig in zijn spreken, men sloot zich dus weinig aan elkander en leefde ieder op zich zelve, juist overeenkomstig met dat, wat den keizer het aangenaamst was.

Tech had er ia die overigens niet zeer vermakelijke dagen een voorval plaats, dat Parijs nog eens deed lachen. Op 23 October werd de kardinaal Maury gekozen tot lid van het instituut, nu weder de Academie Franpaise, in de plaats van deu overleden heer Target. Toen de dag aanbrak, dat hij door de vergadering zou worden opgenomen , ontstond de vraag , of men hem moest aanspreken met den titel van monseigneur. Velen waren daar ernstig tegen. Vóór de revolutie was diezelfde vraag al meer dan eens ter sprake gebracht. D\'Alembert en de meeste

Bémusat, Gndenkschrijlen. 11. 13

EK HST K BOEK.

van Oorneille met ziju: soyons amis, Cinna! dau was zij toch billijk en verstandig geweest. Bonaparte echter was overtuigd, zooals hij zei, van liet zedelijk verraad van Moreau en hij meende, dat dit voor de wet en de justitie voldoende was. Meu had niet de minste moeite, omhein te doen gelooven, dat er overvloedig bewijs van schuld bestond. Daarom zag hij in de billijke uitspraken der rechters niet anders als partijdigheid, terwijl hij meende, dat hem niets nadeeliger kon zijn, dan dat deze beschuldigde vrij werd gesproken. Eenmaal op dat hellend vlak kon hij zich niet meer tegenhouden en vandaar al do ongelukkige omstandigheden, waarvan dit proces vergezeld is gegaan.

Sinds eenige dagen hoorde men mompelen van een zamenzwering. Op den morgen van 17 Februari ging ik naar de ïuilerien. De eerste consul was in de vertrekken zijner vrouw en ik werd binnen gelaten. Mevrouw Bonaparte zag er uit, of zij geschreid had. Bonaparte zat bij den haard, met den kleinen Napoleon, den zoon van Louis en Hortense, op zijn knie. Zijn gelaat toonde diepe ernst, maar geen drift. Werktuigelijk zat hij met het kind te spelen.

»Weet gij, wat ik gedaan heb ?quot; vroeg hij mij, en toeu ik ontkennend het hoofd schudde, liet hij er op volgen: »ik heb Moreau gevangen laten nemen.quot; Onwillekeurig maakte ik een beweging van schrik. »0 zoo, gij schrikt er ook al van!quot; riep hij uit. »Ja, daar zal vrij wat over gepraat worden. Men zal gaan zeggen, dat ik jaloersch ben op Moreau, dat ik mij heb willen wreken en allerlei aardigheden meer. Ik, jaloersch op Moreau. God inden hemel, hij is haast al zijn roem verschuldigd aan mij alleen. Ik heb hem het mooie leger overgelaten en ben met een troep rekruten naar Italië getrokken. Nooit heb ik iets anders verlangd , als met hem op een goeden voet

EE11ST1! BOEK.

te stiian. Zeker ben ik riooit bang voor hem geweest. Ik vrees uiemaud en Moreau nog nnnder dan een ander. Meer dan twintig malen heb ik hem terug gehouden van zijn goeden naam weg te gooien; ik heb hem gewaarschuwd , dat men tusschen ons stookte, hij wist het even goed als ik. Maar hij is trotsch en zwak, hij laat zich door vrouwen regeeren en door de partijen gebruiken..

Terwijl Bonanarte zoo praatte was hij opgestaan en had hij zijne vrouw bij de kin gevat en haar hoofd opgebeurd. »Iedereeu,quot; vervolgde hij, »heeft niet zulk een goede vrouw als ik. Gij schreit, Jozefine. Waarom? Zijt ge bang?quot; — »Neeu, maar ik zie tegen al het gepraat op.quot; — AVat is daar tegeu te doen?quot; Toen keerde hij zich weer naar mij. jgt;Ik haat Moreau volstrekt niet eu heb niet de minste zucht om mij te wreken. Ik heb er lalig over gedacht, eer ik een besluit nam. Ja, ik had mijne oogen dicht kunnen doen en hem laten vluchten, maar dan zou men gezegd hebben, dat ik er tegen opzag, dat hij voor de rechtbank verscheen. Er zjjn bewijzen genoeg tegeu hem, hij is schuldig en alles moet zijn loop hebben.quot;

Ik weet niet, of de macht der herinnering zich nog by mij doet gelden, maar ik kom er rond voor uit, dat ik nog geloof, dat Bonaparte op dat oogenblik te goeder was. Zijn vooruitgang in do kunst van veinzen heb ik genoeg kunnen gadeslaan; daar lag toen nog iets waars in den klank zijner stem, dat er later uit was. Misschien was het ook eenvoudig, omdat ik toen ook nog in hem geloofde.

Een oogenblik later ging Bonaparte weg en liet ons alleen; mevrouw Bonaparte vertelde mij, dat hij bijna den geheelen nacht op eu neer had gewandeld, al bezig zijnde met de vraag, of hy Moreau zou laten gevangen nemen, al dan niet. Nu was hij er voor, dan ertegen, maar geen oogenblik had het zelfs den schijn, of eenige

12*

eerste boek.

persoonlijke wraak of ijvorzucbt hem dreef. Toen het dug begon te worden had bij generaal Berthier laten roepen en na een vrij langdurig gesprek werd tot de gevangenneming besloten.

Natuurlijk gaf dit voorval aanleiding tot veel gepraat en zeer verschillende beoordeeling: In het tribunaat viel de broeder van generaal Moreau, die tribuun was, op heftige wijs den maatregel ran. De drie groote staats-lichamen vaardigden een deputatie naar den eersten consul uit, om hem geluk te wenscheu met zijn redding. In Parijs was een groot deel der burgerij, benevens de ad-vokaten en de letterk jndigen , in één woord al wat tot het meer ontwikkelde en liberale deel van het volk behoorde , voor Moreau gestemd. Er viel zelfs een soort van stelselmatige oppositie op te merken in dat partij kiezen voor den gevangen generaal. Men sprak af, op den dag der terechtzitting, bij de bebandeling der zaak tegenwoordig te zijn, en men uitte zelfs dreigende woorden voor het geval, dat hij mocht veroordeeld worden. Bonaparte hoorde door zijn policie, dat er over gesproken was, om den kerker los te breken. Hij raakte uit zijn humeur en verloor langzamerhand zijn kalmte. Zijn zwager Murat, gouverneur van Parijs, baatte Moreau en stookte Bonaparte alle dagen tegen hem op. Murat kwam met den prefect van policie, Dubois, overeen, om Bonaparte allerlei verontrustende geruchten omtrent deze zaak mee te deelen en ongelukkig genoeg vonden zij er stof in overvloed toe. Eiken dag werden nieuwe vertakkingen van de zamenzwering ontdekt, en de parijsche wereld had zich uu eenmaal in het hoofd gezet, er niets van te ge-loovcn. Een kleine oorlog dus tusschen Bonaparte en de Parijzenaars.

Op 29 Februari ontdekte men de schuilplaats van Pi-chegru, die, na een wanhopende verdediging, door de

eerste boek.

gensdarraes gevangen werd genomen. Men begon d nar-door meer aau de zamenzwering te gelooren , maar koos desniettemin nog altijd de zijde van Moreau. De vrouw van den gevangen generaal spreidde hare smart op bijna theatrale wijs ten toon eu wekte daardoor de belangstelling van het publiek. Intusuchen vond bonaparte, dat de vormen der justitie bijzonder langdradig en noodelooa omslachtig waren. De minister had, onvoorzichtig genoeg, beloofd, dat het proces in korten tijd zou afloopen , en toch kwam mea maar niet verder, dan tot de staving van het feit, dat Moreau briefwisseling had gehouden met Pichegru, dat hij hem in het geheim had gesproken, dat Pichegru hem vertrouwelijke mededeeHngen had gedaan , maar verder ook niets. Natuurlijk was dit niet genoeg, om een veroordeelend vonnis uit te lokken, hoe men daar ook op aandrong. Altijd kwam men tot de overtuiging, dat, al poogde men ook den naam Moreau er in te trekken , Georges Cadoudal het eenig werkzaam hoofd van de zamenzwering was geweest.

Moeielijk kan men zich de opgewondenheid in de Tni-lerien voorstellen. Men raadpleegde iedereen en lette angstvallig op ieders woord. Op zekeren dag nam Savary mijnheer de Rétnusat ter zijde en zei: »gij zijt vroeger bij do rechterlijke macht geweest en kent dus de wetten; vindt gij, dat de rechters redenen genoeg hebben, om een vonnis uit te spreken ?quot; — »Men heeft nog nooit iemand veroordeeld,quot; was bet antwoord, »omdat hjj een ander niet heeft willen aanklagen. Zeker ligt daar een tekortkoming in tegenover liet gouvernement, maar het is nooit een misdaad, waar de dood op staat. Als dat werkelijk de eenige beschuldiging is maakt ffijj tegenover Moreau een treurig figuur.quot;— »Dan heeft de minister ons een groote gekheid laten begaan hernam Savary, »wij hadden Moreau maar liever dadelijk voor een krijgsraad moeten brengen.quot;

EURSTE BOKK.

Van den dag af, dat Pichogra gevangen was genomen bleven de poorten van Parijs gesloten, ten einde ook Cadoudal ui ach tig te worden. Men ergerde zich aan de behendigheid, waarmee hij aan alle vervolging wist te ontkomen. Pouché spotte gedurig met de onhandigheid van de policie en lei zoo langzamerhand den grondslag voor de macht, waar hij met gespannen verwachting naar uitzag. Bonaparte, die toch al uit zijn humeur was, ergerde zich aan de spotternij van Fouché; overtuigd dat hij werkelijk gevaar had geloopen en dat de Parijzenaars het maar niet wilden gelooven, voelde hij een neiging tot wraak in zich oprijzen. »Ziet nu eens,quot; riep hij uit, »of de Franschen werkelijke en gematigde instellingen kunnen verdragen! Ik heb een revolutionair, maar nuttig ministerie afgeschalt en aanstonds begint de zamen-zwering. Ik heb mijn persoonlijke inzichten niet doen golden; aan een van mij geheel onafhankelijk lichaam heb ik de bestraffing opgedragen van een man, die mijn ondergang zocht, en, in plaats dat men zich ijverig tegenover mij betoont, spot men met mijne gematigdheid en maakt mijne beweegredenen verdacht. Ha, ik zal er wel voor zorgen , dat men mij in het vervolg beter begrijpt en vlugger dient. Ik zal zelf al de macht in handen nemen en laten zien , dat ik, ik alleen, de man bed, om te regeeren, te besluiten en te straffen!quot;

De toorn van Bonaparte nam van oogenblik tot oogeu-blik toe en dat te meer, omdat hij begon in te zien, dat hij zich vergist had. Hij had gedacht de openbare meening te beheerschen en die meening ging haar eigen weg. Bij het begin van de treurige zaak had hij werkelijk gepoogd zicli zooveel mogelijk te matigen en niemand had hein daarvoor bedankt. Verontwaardigd over dat alles beloofde hij zich zelve, dat dit hem nooit weer overkomen zon. Voor iemand, die niet weet, hoe de

EERSTE BOEK.

uniform den mensch de oefening van het denken verleert, zal het vreemd klinken, dat het leger in die dagen niet de minste onrust aan den dag lei. De militaire hee-ren zijn gewoon alles op kommando te doen en onthouden zich van wat hun niet bevolen wordt. Daar was maar een zeer klein getal officiers, die zich nog wisten te herinneren, dat zij onder Moreau hadden gestreden en overwonnen; de eigenlijke burgerij nam het levendigst deel in de geheele geschiedenis.

De heeren de Polignac, de Rivière en enkele anderen werden gevangen genomen. Dit was oorzaak, dat men hoe langer hoe meer aan de zamenzwering begon te hechten en tevens te begrijpen , dat zij zuiver royalistisch was. Toch maakte de republikeinsche partij nog altjjd aansjiraak op Moreau. De adel was bang en hield zich met opzet achter af; hij berispte de grove onvoorzichtigheid der heeren de Poliguac, die later erkenden, dat zij niet zoo krachtig gesteund waren geworden, als zij zeker hadden gewacht. De groote fout bij de royalistische partij was altijd, dat zij de dingen zich voorstelde, niet zooals die waren, maar zooals zij zich die wenschte. Dat is meer het geval bij lieden , die zich door hartstochten of ijdelheid laten leiden.

Wat mij aangaat, ik beleefde treurige dagen. De eerste consul was stil en somber gestemd, zijn vrouw gedurig iu tranen en de familie knorrig. De zuster van Bonaparte prikkelde hem met hare hatelijke toespelingen. Duizend meeningen, gevoelens en gewaarwordingen kruisten elkander; de een was wantrouwend , een ander boosaardig blij, een derde teleurgesteld over den ongelukkigen afloop. Ik was bedroefd en verontwaardigd tegelijk over hetgeen ik hoorde en zag, en bemoeide mij haast met niemand als met mijn moeder en mijn man. Wij deelden elkander trouw meê, wat wij hier of daar gewaar wer-

KKIISTU UOKK.

den. Mijn man, even edel vau hart als helder van geest, betreurde den geheelen loop der zaken en de fouten, die er bij werden begaan, terwijl hij mij tegelijkertijd zijn vrees meodeelde voor de toekomst, wanneer bet karakter, dat bij nauwlettend gadesloeg, zich op eene wgs ontwikkelde, als nu waarschijnlijk scheen. Ik vond, dat hij overdreef, want ik was al zoo uit het veld geslagen door allerlei achterdocht en verraoedeas, Helaas! Lang zou het niet duren , dat ik op noodlottige wijs tot een ander inzicht werd gebracht.

_-

HOOFDSTUK V. 1804

GEVANGENNEMING VAN GEORGES CADOUDAL. — ZENDING VAN DEN HEER COÜLAINCOURT NAAR. ETTENHEIM. - GEVANGENNEMING VAN DEN HERTOG D\'ENGHIEN. — MIJN ANGST EN MIJN SMEEKINGEN BIJ MEVROUW BONAPARTE. — AVOND OP MALMAISON. — DOOD VAN DEN HERTOG D\'ENGHIEN. — MERKWAARDIGE WOORDEN VAN DEN EERSTEN CONSUL.

Nadat onderscbeidene gevangennemiDgen hadden plaats gehad werden in den Moniteur artikelen overgenomen uit den Morning Chronicle, waarin de dood van Bonaparte en het herstel der Bourbons als zeer nabij werden voorgesteld. Men voegde er bij, dat lieden, pas uit Londen overgekomen, hadden gezien, dat men op de londensche beurs er al op speculeerde, terwyl daar bepaald genoemd werden Cadoudal, Pichegru en Moreau. Tegelijk drukte men in de Moniteur een brief af, door een Engelschman aan Bonaparte gezonden en waar boven stond Mijnheer Consul, Deze brief moest dienen om te herinneren aan een vlugschrift over de dagen van Cromwell, waarin gezegd werd, dat personen zooals Cromwell en Bonaparte niet vermoord konden worden, omdat er volstrekt geen misdaad in was gelegen, een gevaarlijk dier of een tyran te dooden. »Dooden is geen vermoorden,quot; zei het vlugschrift, »het onderscheid is groot.quot;

Intusschen kwamen van alle kanten uit Frankrijk adres-

EBKSTIi BOBK.

sen in v.an gelukwenschiug. Gemeenteraden , militairen , bisschoppen wedijverden met elkander, om den eersten consul te doen hooren, hoe gelukkig het land was met zijne redding. Al die adressen werden opgenomen in den Moniteur.

Op 29 Maart werd Georges Cadoudal eindelijk gevat bij het Odéon. Hij zat in een kabriolet en het gevaar bemerkende zette hij zijn paard aan met alle kracht; een agent vau policie greep het hollende paard moedig in de teugels, maar werd op hetzelfde oogenblik door Cadoudal doodgeschoten. Toch gelukte het hem niet te ontkomen, want een hoop volk hield het rijtuig staande en leverde hem aan een paar agenten over. Een som van ongeveer 30,000 guldens in bankpapier, die hij bij zich had, werd aan de weduwe van zijn ongelukkig slachtoffer gegeven, ter vergoeding van het door haar geleden verlies. Den volgenden dag werd door de dagbladen meegedeeld, dat hjj aanstonds had bekend, met geen ander doelin Frankrijk te zijn gekomen als om Bonaparte te vermoorden. Toch meen ik mij zeer goed te herinneren, dat Cadoudal, die gedurende hc-t geheele rechtsgeding een groote koelbloedigheid aan den dag lei en rond voor zijne gehechtheid uitkwam aan de Bourbons, bepaald ontkende, dat hij den eersten consul naar hot leven had willen staan. Zijn plan was, zoo mogelijk Bonaparte op te lichten, zonder hem verder leed te doen.

Omstreeks denzeltden tijd werd de koning van Engeland gevaarlijk ziek. Ons? gouvernement hoopte, dat zijn dood de aftreding ten gevolge zou hebben van het ministerie Piti\').

\') George UI, die intusschen eerst in 1820, blind naar lichaam en geest, overleed, was do grootste tegenstander der franecho revolutie en een onverzoenlijke vijand van Bonaparte. William Pitt, een der grootste engel-gelio staatsman tien van den nieuweren tijd, deelde geheel in het gevoelen \\aii den koning eu heeft, schoon hij den val de3 keilers niet beleefde,

EERST K HOEK.

Even voor de gevangenneming van Cadoudal las men in den Moniteur: »de prins van Condé heeft de uitgewekenen opgeroepen , om zich te verzamelen bij den Rijn. Ten einde daarbij behulpzaam te zijn houdt zich een vorst uit het bourbonsche huis aan onze grenzen op.quot;

Daarbij drukte men de geheime correspondentie af van den engelschen gezant in Beieren, Drake, waaruit duidelijk aan het licht kwam, dat het de bedoeling van Engeland was, onlusten in Frankrijk te verwekken. Tailleyrand zond copie van die brieven, die men op de eene of andere wjjs machtig was geworden, aan al de leden van het corps diplomatique. De antwoorden, die daarop inkwamen eu die van groote verontwaardiging ge-tuignen, werden mede in den Moniteur geplaatst.

Zoo naderde de stille week. Zondag voor Pasohen, 18 Maart, begon mijn werk bij mevrouw Bonaparte. Ik ging al vroeg naar de ïuilerien, om de mis bij te wonen, die toen -altijd met veel plechtigheid werd gevierd. Na de mis vereenigde zich gewoonlijk een talrijke kring van de leden der hofhouding in de salons van mevrouw Bonaparte, die dan met den een en de ander een woord of wat sprak en spoedig weg ging.

Toen mevrouw Bonaparte in haar boudoir terug was gekeerd zei zij mij, dat wij do week zouden gaan doorbrengen op Mahuaison. »Ik verlang daar naar,quot; voegde zij er bij, »want alles maakt mij tegenwoordig bang te Parijs.quot; Een paar uur later waren wij al op reis, Bonaparte in zijn eigen rijtuig voorop, mevrouw Bonaparte en ik in het hare. Ik zag wel, dat zij iets had, dat haar hinderde en vroeg haar, of zij zich niet wel gevoelde. Na eenig aarzelen antwoordde zij: »ik zal u een

zeker door de door hem gevoerde staatkuude, aan dien val een groot aandeel gehad. In een levensbeschrijving van Pitt wordt gezegd, dat «z\'vakke navolgers hebben geoogst, wat de krachtige voorganger had gezaaid.quot; Vert,

EEKSTV! BOHK.

seu in v.an gelukwenschiug. Gbmeenteraden , militairen, bisschoppen wedijverden met elkander, om den eersten consul te doen hooren, boe gelukkig het land was met zijne redding. Al die adressen werden opgenomen in

den Moniteur.

Op 29 Maart werd Georges Cadoudal eindelijk gevat bij het Odéon. Hij zat in een kabriolet en het gevaar bemerkende zette hij zijn paard aan met alle kracht; een agent van policie greep het bollende paard moedig in de teugels, maar werd op betzelfde oogenblik door Cadoudal doodgeschoten. Toch gelukte het hem niet te ontkomen, want een hoop volk hield het rijtuig staande en leverde hem aan een paar agenten over. Een som van ongeveer 30,000 guldens in bankpapier, die hij bij zicbhad, werd aan de weduwe van zijn ongelukkig slachtoffer gegeven, ter vergoeding van het door haar geleden verlies. Den volgenden dag werd door de dagbladen meegedeeld, dat bij aanstonds bad bekend, met geen ander doel in Frankrijk te zijn gekomen als om Bonaparte te vermoorden. Toch meen ik mij zeer goed te berinneren, dat Cadoudal, die gedurende het geheele rechtsgeding een groote koelbloedigheid aan den dag lei en rond voor zijne gehechtheid uitkwam aan de Bourbons, bepaald ontkende, dat hij den eersten consul naar bet leven had willen staan. Zijn plan was, zoo mogelijk Bonaparte op te lichten, zonder hem verder leed te doen.

Omstreeks denzeitden tijd werd de koning van Engeland gevaarlijk ziek. Ons gouvernement hoopte, dat zijn dood de aftreding ten gevolge zou hebben van het ministerie Pitt\').

\') George UI, die intiusohen eerst in 1820, blind naar lichaam en geest, overleed, was du grootste tegenstander der fransche revolutie en een onverzoenlijke vijand van Bonaparte. William Pitt, een der grootste engel-selie staatsmaunen van den nieuwereu tijd, deelde geheel in het gevoelen van den koning en heeft, schoon hij den val des keilers niet beleefde.

KERSTK HOEK.

Even voor de gcvangenneniing van Cailondal las men in den Moniteur: »(le prins van Condé heeft de uitgewekenen opgeroepen, ora zich te verzamelen bij den Rijn. Ten einde daarbij behulpzaam te zijn houdt zich een vorst uit het bourbonsche huis aan onze grenzen op.quot;

Daarbij drukte men de geheiaie correspondentie af van den engelschen gezant in Beieren, Drake, waaruit duidelijk aan het licht kwam, dat het de bedoeling van Engeland was, onlusten in Frankrijk te verwekken. Tailleyrand zond copie van die brieven, die men op de eene of andere wijs machtig was geworden, aan al de leden vau het corps diplomatique. De antwoorden, die daarop inkwamen en die van groote verontwaardiging ge-tuignen, werden mede in den Moniteur geplaatst.

Zoo naderde de stille weck. Zondag voor Paschen, 18 Maart, begon mijn werk bij mevrouw Bonaparte. Ik ging al vroeg naar de Tailerien, ora de mis bij te wonen, die toen -altijd met veel plechtigheid werd gevierd. Na de mis verecnigde zich gewoonlijk een talrijke kring van do leden der hofhouding in ^fle salons van mevrouw Bonaparte, die dan met den een en de ander een woord of wat sprak en spoedig weg giug.

Toen mevrouw Bonaparte in haar boudoir terug was gekeerd zei zij rag, dat wij de week zouden gaan doorbrengen op Mahuaison. »Ik verlang daar naar,quot; voegde zij er bij, »want alles maakt mij tegenwoordig bang te Parijs.quot; Een paar uur later waren wij al op reis, Bonaparte in zijn eigen rijtuig voorop, mevrouw Bonaparte en ik in het hare. Ik zag wel, dat zij iets had, dat haar hinderde en vroeg baar, of zij zich niet wel gevoelde. Na eenig aarzelen antwoordde zij: »ik zal u een

zekci\' door de door hem gevoerde staatkuude, nan dien val een groot aandeel gehad. Ia een levensboschrijving van Pilt wordt gezegd , dat «zwakke navolgers hebben geoogst, wat dckraelitige voorganger had gezaaid.quot; Virt.

EERSTE BOEK.

groot geheim vertellen. Bonaparte heeft mij straks gezegd, dat hij Caulaincourt naar de grenzen heeft gestuurd, om den hertog d\'Enghien gevangen te nemen¹). Hij wordt hierheen gebracht.quot; — »0, mijn God, mevrouw ,quot; riep ik uit, »en wat zullen zij met hem doen?quot; — »Ik geloof, dat hij veroordeeld zal worden.quot;

Nooit iu mijn leven heb ik mij zoo ontsteld gevoeld, als op dat oogenblik. Mevrouw Bonaparte dacht, dat ik flauw viel en liet de raampjes neer, om lucht te krijgen. »Ik heb gedaan, wat ik kon, om Bonaparte te bewegen, dat deze prins niet zou gedood worden,quot; zei ze, »maar ik vrees, dat zijn lot al beslist is.quot; — »Wat, gelooft gij dan, dat meu hem ter dood zal brengen ?quot; — »Ik ben er bang voor.quot; Toen mevrouw Bonaparte dat zei barstte ik los in tranen en ik stelde mij al de gevolgen voor, die deze treurige geschiedenis hebben zou: dat noodeloos vergieten van koninklijk bloed, waar niemand over voldaan zou zijn als de Jakobijnen, de bijzondere belang ■ stelling, die deze prins altijd had verwekt, de doorluchtige naam Condé, de algemeene ontsteltenis, de wederopleving van den doodelijken haat, och, en wat niet al meer! Mevrouw Bonaparte had aan dat alles niet eens gedacht en was alleen van schrik vervuld voor het denkbeeld van een moord. Ik stelde haar al de noodzakelijke gevolgen voor en zij beloofde mij, haar uiterste best te zullen doen, om de ramp nog te keeren.

Bleek van aandoening kwamen wij op Malmaison aan,

\') De hertog d\'Enghien, een prins van Bourbon, in 1772 geboren, wns bij het begin der revolutie uitgeweken en had gediend in het leger van Condé. Later trouwde hij met eene prinses de Kohan en leefde stil oj) een kasteel bij Ettenheim in Baden. Bij de zamenzwering van Cadoudal viel de verdenking van medeplichtigheid op hem, of liet men die op hem vallen. Althans Bonaparte gaf last hem op te lichten, dat, onder do leiding van Caulaincourt, door generaal Ordener met 400 gensdarmen werd volbracht. Veut.

EEliSTE BOEK.

eu ik ging terstond naar miju kamer, om eens uit te weenen. Miju geheele ziel was in oproer, ik hield van Bonaparte en ik bewonderde hem. Een hoogere macht had hem, in mijn oog, tot groote diugen bestemd en het was mij altijd lief, mijne levendige verbeelding op dat punt te laten werken. Op eens was het, of mij een blinddoek voor de oogen weg werd geschoven , en ik voelde, waar ik maar alleen met mij zelve te rade ging, welk een diepen, noodlottigen indruk deze staatkundige moord maken moest.

Er was niemand op Malmaison met wien ik er over kon spreken. Mijn man had geen dienst en was dus te Parijs gebleven. Ik moest mij dus inhouden en nog een opgeruimd gezicht zetten er bij. want mevrouw Bonaparte had met nadruk verboden, er iets van te doen blijken, dat zij mij over de zaak had gesproken.

Toen ik tegen zes uur in de salons kwam , zat Bonaparte te schaken. Hij zag er aoo kalm mogelijk uit en ik kon dat kalme gezicht nu niet velen. In de laatste uren was er zoo veel in mijn gemoed omgegaan , omver geworpen en vernietigd, dat ik aanstonds voelde, dat Bonaparte mij een geheel ander man was geworden als vroeger. Er kwamen eenige militaire heeren aan tafel, de maaltijd liep zeer stil en gewoon at, en na het diner begaf Bonaparte zich naar zijn kabinet, om met zijn policie te werken. Toen ik afscheid nam van mevrouw Bonaparte herinnerde ik haar nog eens aan de belofte van gisteren.

Den volgenden morgen ging ik al vroeg naar haar toe, maar vond haar zeer ter neder geslagen. Bonaparte had volstrekt niet naar haar willen luisteren. De vrouwen moesten zich, had hij gezegd, met die dingen niet bemoeien. Deze staatsstreek was geen willekeur, maar voor zijne staatkunde een gebiedende noodzakelijkheid. Juist

EERSTE BOEK.

daardoor zou hij litter grootmoedig kuuueu zlju. Hij moest kiezen tusscben deze beslissende daad of een lange reeks van zamenz we ringen, waarbij hij alle dagen zou moeten vonnissen. Straffoloosbeid vuurde de partijen aan, bij zou dan moeten vervolgen, veroordeelen, straffen, zonder einde, bij zou alles moeten terugnemen , wat bij voor de uitgewekenen bad gedaan en zich gebeel moeten overgeven aan de jakobijnen. De royalisten hadden hem al meer dan eens kwaad gedaan bij de revolutionairen, wijl by te toegevend was geweest, en deze daad zou hem losmaken van al de partijen. Daarenboven was de hertog d\'Enghien in Cadoudals zamenzwering gemoeid, hij stookte onrust in .Frankrijk en heulde met Engeland, zgn naam als militair gaf hem een zeker aanzien bij bet leger, als hij dood was hadden de soldaten gebroken met al wat Bourbon heette. In de staatkunde is een noodzakelijke terdoodbrenging geen misdaad en de bevelen waren ook al zoo gegeven, dat er niets aan kou worden veranderd.

Mevrouw Bonaparte maakte haar man er opmerkzaam op, dat de daad een nog zwarter aanzien kreeg, wijl de familie van de Caulaincourt, die baar moest uitvoeren, vroeger aan het koninklijk hof verbonden was geweest. »Dat wist ik niet,quot; was het antwoord, »eu bet gaat mij ook niet aan. Waagt Caulaincourt ziju naam , bij zal er mij te beter om dienen , en de republikeinen zullen hem te eer vergeven, dat bij een edelman is. Maar de Caulaincourt weet mijn gebeele plan niet en deukt, dat de hertog gevangen zal worden gezet.quot;

De moed ontzonk mij gebeel en al. Ik hield nog al van de Caulaincourt en sidderde, toen ik dat alles boorde. Het kwam mij voor, dat ik mijne betrekking aan bet hof voor goed diende neer te leggen.

De dag ging treurig voorbij. Mevrouw Bonaparte, die

li ER ST li BOEK,

veel van bloemen en boomen hield, had het druk met het verplanten van een cypres en wierp zelf een paar schoppen aarde op den wortel, om te kunnen zeggen, dat zij eigenhandig dien boom daar geplant had. »Mi)n hemel, mevrouw,quot; zei ik, »hoe is het mogelijk, dat gij daar van daag lust in hebt Fquot; Ik ben sinds dien dag die cypres nooit voorbij gegaan, zonder een beklemd gevoel.

Mevrouw Bonaparte begreep uiet, waarom ik zoo diep treurig was. Vluchtig en lichtzinnig van karakter bad zij daarenboven een vast vertrouwen op het helder inzicht van haar man en was alkeerig van alles, wat haar in een onaangename stemming bracht. Zjj gevoelde levendig, maar kort. Overtuigd dat de hertog d\'Enghien sterven moest, achtte zij een treurigheid, die toch niet kon helpen, overbodig. Toch gunde ik haar die baatzuchtige rust niet, maar viel haar onophoudelijk lastig. Zij luisterde naar mij met het grootste geduld, maar zonder mij eenige hoop te geven. Het bleek, dat zij Bonaparte vrij wat beter kende dan ik. Met tranen in do oogen bezwoer ik haar toch te doen, wat zij kon, en zeker, omdat zij nog al van mij hield, beloolde zij my nog een laatste poging te wagen.

»Als het moet noem dan mijn naam,quot; zei ik, »ik weet wel, dat die niet veel beteekent, maar als de eerste consul hoort, welken indruk de treurige geschiedenis op mij heeft gemaakt zal hij er over gaan deuken, dat anderen er even zoo over zullen oordeelen als ik. En ik kom er voor uit, ik ben zeer aan hem gehecht, ik zou er alles voor geven, als ik eene verontschuldiging voor hem kon vinden, maar hoe ik zoek, ik vind er geen!quot;

Den tweeden dag kregen wij Bonaparte maar weinig te zien. De minister van justitie, de prefect van policio en Murat kwamen op het kasteel en vertoefden lang in

EERSTE BOEK.

zijn kabinet. Allen zagen er even somber uit. Ik ging bijna den ganschen naclit niet naar bed; als ik even insliep had ilc allerlei akelige droomen. Telkens dacht ik, dat ik iets hoorde. Nu en dan kwam de gedachte bij mij op, dat ik naar Bonaparte moest gaan, dat ik mij aan zijne voeten moest werpen, om medelijden af te smeeken, medelijden met den jongen prins, maar vooral ook met zijn eigen goeden, beroemden naam, waar ik tot hiertoe in had geloofd. Zeker heb ik zelden pijnlijker nacht doorleefd.

Dinsdag morgen zei mevrouw Bonaparte: »alles is vruchteloos. Van avond komt de prins, hij wordt onmiddellijk naar Vincennes gebracht en daar voor den krijgsraad gesteld. Murat heeft de geheele leiding op zich genomen. Hij is de hatelijkste van allen in deze zaak en hitst Bonaparte onophoudelijk aan. Volgens hem zou toegevendheid zwakheid zijn en de jakobijnen woedend maken. Men zegt, dat bij Moreau volstrekt niet is gedacht aan zijn groote verdienste en dat er dus niet de minste reden is, een Bourbon te sparen. Bonaparte heeft mjj streng verboden, mij er verder mee te bemoeien. Ik heb hem verteld, dat ik er met u over heb gesproken en dat gij er zoo treurig over zijt. Doe uw best, om u wat in te houden.quot;

Ik ergerde mij over die waarschuwing. »Laat hem van mij denken, wat hij wil, het gaat mij weinig aan , mevrouw , en als hij vraagt, waar ik om schrei, zal ik ronduit zeggen : om u 1quot;

Mevrouw Bonaparte begon werkelijk ongerust over mij te worden. Haar zelve waren die hevige gemoedsaandoeningen vreemd en als zij mij wilde troosten herhaalde ik gedurig: »och , mevrouw, gij begrijpt mij niet!quot; Zij verzekerde mij, dat Bonaparte, als deze geschiedenis maar voorbij was, dezelfde zou zijn van vroeger. Maar

HEUSTE UOJiK.

daar bekommerde ik mjj niet over, ik wist immers wel, dat bij dezelfde zou blijven.

Eindelijk kwam bet uur van bet diner en daar beboerde een effen gezicht bij. Het mijne stond vrij treurig. Bonnparte zat weer te schaken , en zag my nauwelijks binnen komen, of bij riep mij, om hem raad te geven bij zijn spel. Ik kon baast geen woord uitbrengen , terwijl bij zoo zacht en vriendelijk tot mij sprak, dat ik er geheel door in de war raakte. Toen wij aan tafel gingen moest ik naast hem zitten eu hem op allerlei vragen antwoorden over mijne familie. Het bad er veel van, of hij zijn best wilde doen, mij bet geheele geval te doen vergeten. De kleine Napoleon was ook binnen gebracht en werd midden op de tafel gezet, waar bij, tot groot vermaak van Bonaparte, met zijn kleine bandjes in aide schotels greep.

Na het diner giag bjj met bet kind op den grond zitten spelen, maar zijn vrooljjkbeid was blijkbaar gemaakt. Mevrouw Bonaparte, die bang was geweest, dat haar man knorrig tegen mij zou zijn , omdat ik het had gewaagd aan mijn droefheid den vrijen teugel te laten, zag mij lachende aan, of zij zeggen wou: »ziet ge wel, dat hij toch zoo kwaad niet is, als hij schijnt.quot; Ik voor mij wist niet recht goed , of ik waakte of droomde , en zag er zeker bleek en treurig uit, want op eens riep Bonaparte mij toe: »waarom hebt gij niet een beetje rood aangelegd, gij zijt zoo bleek als de dood?quot; Ik antwoordde, dat ik bet geheel had vergeten. »Wat!quot; riep hij uit, »kau een vrouw zoo iets vergeten? Na, Joze-fine, dat zou u zeker niet gebeuren!quot; Een oogenblik zweeg bjj ea zei toen: »er zjjo. twee dingen, die een vrouw goed staan, rood en tranen.quot; Ik raakte hoe langer hoe meer in de war.

Als Bonaparte vrooljjk was miste bij allen goeden

Kémusat, Gedenkschijien, I. 13

194 EBRSTK BOKK.

smaak, ea toonde echte kazernemanieren. Hij begon op eens zoo vrij met zijn vrouw te stoeien, dat het beter was geweest, als hij dat uiot in gezelschap van anderen had gedaan , en vroeg mij toon om een partij met hem te schaken. Hij spoelde slecht, want hij kon zich niet schikken naar den loop vau de stukken. Ik liet hem stil ziju gang gaan; iedereen zweeg ea hij zat zacht te neurien. Op eens kwam hem Corneille voor den geest, fluisterend sprak hij: *Soyons amis, Cinnaquot; waarop hij de verzen van Guzman en Alzire liet volgen;

»Manr zelfs , wanueer uw haat mij dreigend stond naar \'t leven.quot; !)

Onwillekeurig sloeg ik de oogen op en zag hem in bet gezicht. Ik dacht werkelijk, dat hij zijn vrouw en de geheele wereld bad bedrogen en dat hij plan had een tooneel van grootmoedigheid te laten zien. Dat denkbeeld gaf mij voor het oogenblik een waro rust en mijn jeugdige verbeelding zei mij al, dat het zeker zoo zou gaan. »Houdt gij van verzen ?quot; vroeg Bonaparte. Ik had grooten lust, om te antwoorden: »vooral, als er een toepassing bij valt te maken ,quot; maar ik durfde niet.

Wij speelden door en ik werd , als ware zijne vroo-lijkbeid aanstekelijk, hoe langer hoe opgeruimder. Op eens hield er een rijtuig stil voor de groote deur. Men meldde generaal Hullin ; Bonaparte duwde de tafel hard op zij, stond op en begaf zich naar ziju kabinet, waar hij het overige gedeelte van den avond bleef met Murat, Hullin en Savary. Geruster dan straks ging ik naar

\') De verzen bier bedoeld luiden in haar geheel:

Heel anders is de wet van uw\' cu mijnen Gol:

Uw godsdienst wil den moord en wraak in ziju gebod.

Maar zelfs, wanueer uw haat mij dreigend stond naar \'t leven, Gebiedt myn godsdienst mij , grootmoedig te vergeven.

Alzire. Bedr. V, Toon. 7.

HEKSTE BOISK.

mijn kamer. Ik kon het mij niet voorstellen, dat Bonaparte niet geroerd zou worden, als hij dacht aan het slachtoffer, dat hij in handen had , en ik hoopte zoo , dat de prins zou vragen, om Bonaparte te spreken. Later hoorde ik, dat hij dit werkelijk deed, »Wanneer de eerste consulzoo heeft hij gezegd , »er in toestemde , mij te ontvangen , dan zou hij mij gelijk geven , wetende , dat ik mijn plicht heb gedaan.quot; Misschien gaat hij zelf nog wel naar Vincennes, dacht ik; zeker spreekt hij daar een luid klinkend .genade\'. Want waarom anders toch die verzen van Guzman.

De nacht, de verschrikkelijke nacht, ging voorbij. Des morgens al vroeg begaf ik mij naar de salon. Ik vond er Savary alleen, hij was bleek, en ik ben verplicht het te zeggen, hij zag er ontroerd uit. Zijn lippen trilden, tpen hij tot mij sprak, en toch zei hij niets als eenige onbeteekenende woorden. Ik vroeg hem niets. Tegen-ofer zulke lieden helpt vragen toch zoo weinig. Zonder dat men hen vraagt, zeggen zij, wat zij kwijt willen wezen en antwoorden niet.

Mevrouw Bonaparte kwam binnen, zij zag mij treurig aan, en zei, terwijl zij ging zitten, tot Sayary: »Is het afgeloopen?quot; — »Ja, mevrouw,quot; was hot antwoord, »hij is dezen morgen gestorven, en ik moet zeggen , hjj zag den dood moedig onder de oogen.quot; Ik stond als aan den grond genageld.

Mevrouw Bonaparte liet zich eenige bijzonderheden meêdeelen. Men had den prins naar een der droge grachten gebracht bij het kasteel. Toen men hem een zakdoek voor de oogen wilde binden wees hij dat met waardigheid af en zei tot de gensdarmen: »gij zijt Fran-schen en zult mij den dienst niet weigeren van goed te mikken.quot; Een ring, een haarlok en een brief voor zijne vrouw gaf hij aan Savary, die dat alles aan mevrouw

43*

E El! STli liOEK.

Bonaparte liet zien. De brief was open , en even kort als hartelijk, Ik weet niet, of men aan de laatste wen-scben van den ongelukkige heeft voldaan.

»Toen hij dood was,quot; vertelde Savary , »gaf men aan de geusdarmen vrijheid ziju kleederen, horloge eu geld te nemen, maar niemand stak er een hand naar uit. Men mag zeggen, wat men wil, maar het sterven van zulke menschen doet toch meer aan , dan anders het geval is.quot;

Er kwamen langzamerhand anderen binnen. Eerst Eugene, die nog te jong was, om er veel over te denken , eu die ook in den hertog niets anders zag als een gewoon zamenzweerder tegen zijn meester, entoen eeuige generaals, wier naam ik maar zal verzwijgen en die op zoo luiden toon hunne onverdeelde goedkeuring te kennen gaveu, dat mevrouw Bonaparte zich wezenlijk begon te schamen, dat zij er om schreide en even onhandig als ongepast zei: »ik beu maar een vrouw en daarom kan het niet anders, of ik moet er om schreien.quot;

In den loop van den morgen kwamen de consuls , de ministers en Louis Bonaparte met zijn vrouw. Hij was zeer stil en scheen het feit af te keuren, zij zag er verward uit, als wist zij niet, hoe zij er over oordeelen moest. Over het algemeen bukten de vrouwen uog het diepst voor dat tooverwoord van Bonaparte: mijne staat\' kunde. Met dat woord sloeg hij alles dood; overtuiging, verbeelding, indrukken zelfs, en als hij het gebruikte was er geen schepsel, die eenvoudig durfde vragen, wat hij er eigenlijk meé meende.

Mijn man kwam ook eu dat deed mij goed. Hij was even ontroerd en ter neder geslagen als ik. Wat was ik hem dankbaar, dat hij mij niets aanried of zei, omtrent de houding, die ik ouder deze omstandigheden moest aau-pemen. Wij begrepen elkander zoo goed. Mijn man

EERSTE BOEK.

deelde mij mee, dat het te Parijs heel roerig was en dat de jakobijneu openlijk uitriepen; »nu behoort hij tot de onzen!quot; Hij voegde daar het volgende bij, waar ik latei-dikwijls over heb gedacht: »cle eerste consul heeft zich nu op een weg begeven, waarop hij , om het gebeurde te doen vergeten , het nuttige zal moeten ter zijde laten en het buitengewone zal dienen te doen.\'\' Tot mevrouw Bonaparte zei mijn man : »het zal goed zijn , als gij den eersten consul zegt, dat er geen oogenblik moet gewacht worden , met Parijs gerust te stellen. Men moet weten , dat dit niet het werk is van een bloeddorstig karakter, \'t geen nu aan het licht begint te komen , maar van eene berekening, die ik niet mag beoordeelen, doch die hem in elk geval tot groote voorzichtigheid raadt.quot;

Mevrouw Bonaparte nam dien raad goed op en bracht hem ook over aan haren man. Met veel welwillendheid luisterde deze er naar en zei toen ; »Reinusat heeft gelijk.quot; Even voor het diner vond ik mevrouw Bonaparte met hare dochter en mijnheer de Oaulaincourt in de galerij. Oaulaincourt was juist gekomen, hij had de gevangenneming van den prins bestuurd, maar was niet met hem naar Vincennes gereisd. Ik ging onwillekeurig achteruit, toen hij op mij toekwam. »Gij dus ook !quot; riep hij uit, »gij veroordeelt mij ook en toch ben ik niet schuldig, maar ongelukkig, doch dat ook zeer. Tot loon voor mijn toewijding heeft de eerste cousul mij onteerd. Ik ben jammerlijk misleid en na een verloren man.quot; Hij begon werkelijk te schreien, zoodat ik medelijden met hem kreeg.

Mevrouw Bonaparte vertelde mij, dat hij even zoo tot den eersten cousul had gesproken, en ik heb gezien, dat hij een tijd lang zeer ontevreden en verontwaardigd scheen. De eerste consul begon van zijn kant met vriendelijk te zijn, maar Oaulaincourt stoorde er zich niet

EEllSTE BOEK.

aan. Bonaparte sprak hem van zijn plannen, Caulain-court luisterde met blijkbare onverscliilligheid. Bonaparte deed hem schitterende aanbiedingen, zij werden eerst van de hand gewezen. Was het altijd maar zoo gebleven!\')

Dit alles nam niet weg, dat de volksstem Caulaincourt veroordeelde. Daar waren er, die om den meester te sparen, op den dienaar aanvielen. Die onbillijkheid verdroot hem. Voor eene onpartijdige of moedige veroordeeling bad hij het hoofd gebogen, maar toen bij zag, dat men er op uit was, al de schuld op hem te werpen en den waren schuldige te vleien, vatte hij een diepe minachting jegens de menschen op en nam het vaste besluit, zich zoo hoog mogelijk te verheffen, ten einde zoo de velen, die beneden hem stonden, tot stilzwijgen te dwingen. Zijn eerzucht en Bonaparte sterkten hem bij de uitvoering. »Wees toch zoo dwaas niet,\'\' zei de laatste. ïAIs gij bukt onder de slagen , die men u toebrengt, moet gij vallen. Niemand zal u er om prijzen, dat gij wat laat tegen mij in verzet zijt gekomen en naarmate men u minder behoeft te vreezen zal men meer op n afgeven.quot; Door al dergelijke redeneringen, gepaard met de belofte vau schoone en streelende vooruitzichten, slaagde Bonaparte er in, het gevoel van berouw bij Caulaincourt tot zwijgen te brengen. Men kan de zwakheid afkeuren , waarmee de Caulaincourt den eersten con-

\') Het is opmerkelijk, dat allen de schuld van den moord van den hertog d\'Ënghien op anderen hebben trachten te schuiven. Caulameonit op II ul-lin, Vlullin op Murat, Murat op Savary enz. Allen schamen zich de onwaardige daad, die Bonaparte deed verrichten Vxnchtews zijne slaaikimde. De dood van den prins was door dm cetsten consul zoo vast besloten en bevolen, dat, naar men zegt, het graf in dc gracht reeds was gegraven, eer de prins op het kasteel kwam. Tailleyrand , die geen aandeel in de bloedige daad heeft gehad, zei: «het geheele geval is een drama, üa held (de hertog) alleen heeft een mooie rol, de anderen spelen voor bedieuden. De schrijver is Bonaparte.quot; Virt.

EERSTE BOEK.

sul de verlagende rol vergaf, die hij hem had doen spelen , dit moet tot zijn eer worden gezegd , dat hij nooit een vleiende hoveling is geworden en onder de zeer weinigen heelt behoord, die Bonaparte do waarheid durlden zeggen. \')

Voor het diner verzochten mevrouw Bonaparte en hare dochter mij , mij toch vooral goed te houden. Dö eerste vertelde mjj, dat haar man haar des morgens had gevraagd, hoe ik de treurige geschiedenis had opgenomen , en dat hij, toen zij antwoordde, dat ik had geschreid , had gezegd: »dat spreekt van zelf, daar is zij vrouw voor; gij verstaat er niets van met elkander, maar dat zal wel bedaren en men zal leeren inzien, dat ik geen dwaasheid heb begaan.quot;

Eindelijk gingen wij aan tafel. Behalve hel gewone personeel van dienst waren er Louis Bonaparte met zijne vrouw, Eugène de Beanharnais, Gaulaincourt en Hnllin , die toen kommaudant was van Parijs.²) Het gezicht van dien man deed mij pijn. Ik vond, dat hij er onverschil-

\') De Caulaincourt is altijd dezelfJc gebleven en heeft de staatkunde evenzeer ais den persoon van Napoleon dikwyis streng veroordeeld. Mijn vader heoft mij verhaald, dal Caulaincourt, toen hertog de Vieenza, iu 181S als lid van den gencralen staf, aan de zijde van Napoleon reed, toen er een bom vlak naast den keizer nederviei. In een oogwenk drong hij zijn paard tnssohen den keizer en den dreigenden bom, ten einde zoo het gevaar der uitbarsting voor Napoleon te verminderen. Niemand werd gewond. Toen men des avonds Caulaincourt de opmerking maakte, dat hij zijn leven voor den keizer had gewaagd, antwoordde hij: «dat is waar, cn het wns m\\jn plicht, maar daar is geen God in den hemel, indien die mensch op zijn troon mag sterven.quot; Paul db Hémusat.

²) Hnllin, als nnrwerkmaker uit Geneve te Parijs gekomen, nam deel aan de bestorming der bastille, word toen militair en volgde Bonaparte op al zijn veldtochten, terwijl hij gedurig opklom in rang. Hij was voorzitter van den krijgsraad, die den hertog d\'Bughien veroordeelde. Tn 1814 heeft hij een klein geschrift uitgegeven, ten einde zich te verdedigen en de schuld op Savary te werpen. In 18-i2 stierf hy tn Parijs arm en blind. Vüiit,

200 KEKSTli liOEK.

lig uitzag, schoon men zei, dat hij zich de zaak nog al aan had getrokken. Misschien meende hij noch een slechte, nog een goede daad te hebben gedaan. Hij leefde later zeer eenvoudig, schoon Bonaparte, door titels en eerbewijzen, den bloedigen dienst, dien hij bewees, heeft trachten te beloonen. Men zegt echter , dat Bonaparte later meer dan eens heeft gezegd: »die man hindert mjj, ik houd niet van de herinnering, die hij in mij opwekt.quot;

De eerste consul kwam uit zijn kabinet aan tafel; dien dag toonde hij in het geheel de vroolijkheid van gisteren niet. Zoolang het diner duurde was hij zeer stil en er werd haast door niemand een woord gesproken. Toen wij van tafel op zouden staan , zei hij op eens, met harde en ruwe stem; »zij zullen ten minste zien , waartoe wij in staat zijn en ous. hoop ik, voor het vervolg met rust laten.quot; Hij ging naar de salon, waar hij lang met zijn vrouw zat te praten, terwijl hij mij tusschenbeiden aanzag, zonder eenige afkeuring in zijn blik. Ik hield mij stil en op een afstand, ik was eigenlijk te ziek, om een woord te spreken.

Langzamerhand kwamen Jozef Bonaparte, mijnheer en mevrouw de Bacchiochi \') en mijnheer de Fontanes. Lucien was in die dagen op minder aangenamen voet met zijn broeder, wegens Kijn huwelijk met mevrouw Jouborthon , hij kwam niet meer aan het hof en men zei, dat hij van plan was, Frankrijk te verlaten. Tegen den avond verschenen nog Murat, de prefect van policie Dubois en eenige leden van den staatsraad. Allen hadden het gewone gelegenheidsgezicht, er werd zeer weinig en zacht gesproken, de dames zaten en zeiden geen woord, de

\') Prins Bacchiochi was toon kolonel van een regiment dragonders. Hij hield zich in het geheel niet bezig raet de staatknnde, maar was een groot en hnrlstochtelijk violist.

EERSTE 1!0 EK.

lieeren stouden er in een lialveti cirkel omheen, Bonaparte liep bestendig van den eenen kant van de salon naar den andere en begon een gesprek met Fontanes over een historisch onderwerp. Terwijl er enkele namen uit de oudheid werden genoemd knoopte Bonaparte daar eenige beschouwingen aan vast over sommige fransche koningen en veldheeren. Ik maakte in mij zelve de opmerking, dat hij dien dag een bijzonderen aanleg had tot onttronen, zelfs van hen, die hij anders bewonderde. Hij wijdde uit in den lof van Karei den Groote, maar beweerde, dat Frankrijk onder de Valois altijd achteruit was gegaan. De naam van Hendrik IV moest er ook onder lijden. »Hij was niet genoeg vervuld van het gevoel zijner waardigheid , want het is te dwaas om van te spreken , dat een koning den gewonen burgerman uithangt, of zich voordoet als net een mensch gelijk een ander. Zoodra hij koning is staat hij op veel verhevener standpunt , dan iemand om hem heen, en Alexander de Groote begreep dit bij uitnemendheid goed, toen hij beweerde, dat hij van een god afstamde.quot; Lode wijk XIV, meende hij, kende de Franschen vrij wat beter dan Hendrik IV, maar, zoo liet hij er op volgen: »hij liet zich toch beheerschen door de priesters en een oud wijf,quot; en aan die laatste uitdrukking voegde hij eenige minder fatsoenlijke woorden toe. Toen kwam hij op het krijgsmanstalent van Lode wijk XIV en op enkelen zijner generaals.

»De militaire wetenschap,quot; zei hij, »bestaat hierin, dat men van te voren allo kansen berekent en dan zuiver mathematisch het toeval er bij inhaalt. Op dat punt moet men zich nooit vergissen, een kleinigheid meer of minder kan alles veranderen. Evenwel kan die zuivere verdeeling van berekening en toeval alleen door een genie worden gemaakt. Tot schoppen is het genie alleen in

HEESTE ISO UK.

staat ea de stoutste werking van den menschel ijken geest is deze, dat hij het aanzijn geoft aan wat niet is. Voor den middelmatige blijft het toeval altijd een ondoorgron-deli]k geheim, voor den denkenden geest wordt het een werkelijkheid. Turenne heeft daar nooit over gedacht en had niets als methode. Ik geloof, dat ik hem zou hebben geslagen. Condé had er meer denkbeeld van, maar was niet kalm genoeg. Prins Eugenius is een van de weinigen, die het geheim kende. Hendrik IV bezat niets als dapperheid; gevechten heeft bij genoeg geleverd, een geregelden veldslag nooit. Catinats roem heeft een demo-kratische kleur en ik heb een overwinning behaald, waar bij zich liet slaan. De heeren wijsgeeren hebben zijn naam opgesierd naar hun welgevallen , eu dat valt te go-makkelijker, wijl men vau middelmatige menschen, die door de omstandigheden naar de hoogte zijn gebracht, licht wat zeggen kan. Om, op welk gebied ook, een groot man te zijn, moet men een deel van zijn roem zelf hebben geschapen en blijken boven de toestanden te staan, die men zelf in het aanzijn heeft geroepen. Gesar, bij voorbeeld, heeft nu en dan een zwakheid getoond, die mij doet twijfelen , of bij den lof, dien men voor hem over heeft gehad, wel verdient. Uwe historieschrijvers, mijnheer de Fontanes, komen mij nu en dan vrij verdacht voor. Uw Tacitus verklaart niets, hjj trekt eeu besluit, zonder te zeggen, hoe hij er aan komt; ik houd hem voor een handig schrijver , maar staatsman was hij in \'t geheel niet. Hij schildert Nero als een onverdra-gelijken tyran , en verhaalt dan, terwijl hij zegt, dat de tyran Rome in brand liet steken , dut het volk veel met bom op had. Dat rijmt niet. Geloof maar vrij, dat de schrijvers de dingen ons meestal hebben voorgesteld naar hun eigen inzicht. Weet gij, wien ik wel zou willen lezen, als hij eeno geschiedenis had geschreven? Den

EE!tSïl3 liOEK ■

koning van Pruisen , Frèderik. \') Dat was er een , die in alle opzichten zijn vak verstond. De dainos hier,quot; en hij keerde zich naar ons , »ziju dat zeker niet eens, omdat lijj een droog, stug man was, maar een staatsman moet niet sentimenteel zijn, dat deugt hem niet. Hij is immers als het ware een persoon , die aan den eenen kant staat, terwijl de wereld aan de andere zijde ligt. Zijn bril is de staatkunde, hij moet alleen maar zorgen, dat zij noch verkleint, noch vergroot, en terwijl hij de dingen nauwkeurig beziet moet hij te gelijk voorzichtig acht geven op de draden , die hij in de baud heeft. De kar, die hij rijdt, wordt soms door heel ongelijke paarden getrokken, boe zou bij zich dan kunneu inlaten met allerlei gevoelsaandoeningen, waar gewone inenschen zich aau overgeven ? Kan hij zich bekommeren om bloedverwantschap, gehechtheid en al zulke kinderachtfghedeu meer ? En wat moet hij , in zijn zoo geheel bijzonderen toestand, somtijds geen daden verrichten, die men niet begrijpt en daarom veroordeelt, terwijl zij toch een onmisbaar deel zijn van het plan, waarnaar hij werkt! Eens zullen juist zulke daden liet groote werk verklaren en hem den lof bezorgen van het geslacht, dat na hem leeft. Ongelukkigen, die gij zijt! Gij houdt uwen lof terug, omdat gij vreest, dat de beweging der groote machine u zal verpletteren, gelijk de voet van Gulliver het de Lilleputters deed. Ziet goed voor u uit, laat uwe verbeelding vrij spel en gij zult erkennen , dat wat gij wreedheid noemt, niets als staatkunde is. Groote mannen kennen en beoordeolen elkander juister, dan gij in

gt;) liet is bekend, dat Napoleon er uooit toe kon komen van den Groote te spreken, schoon hij den tilol Napoleon le grand gaarne droeg. Bij Charlemagne kon liij niet anders. Hij kon zelfs niet verdragen , dat men een man van langer gestalte dan de zijne grool noemde. Zei iemand : »die man ia groot,quot; dan was zijn haastig antwoord: quot;lang, wilt gij zeggen.quot;

veut.

204 EERSTK BOEK.

staat zijt te doen, eu zijn zij werkelijk bekwaam, dan toornen zij hun hartstocht in, wijl zij die in al hare gevolgen weten te berekenen.quot;

Men kent uit dit manifest Napoleons geest en ziet te gelijk , hoe het eene denkbeeld altijd weer een ander voor den dag bracht. Op andere dagen sprak hij gewoonlijk niet zoo lang achter elkander en kon best verdragen, dat men hem in de rede viel, maar nu waren alle gemoederen te vol van het gebeurde, dan dat iemand lust had, de toepassing uit te breiden, die Bonaparte duidelijk genoeg begon.

Mijn geheugen brengt mij niet alles te binnen, wat hij dien avond sprak, maar ik weet wel, dat hij langer dan een uur op en neer liep, al pratende. Op eens hield hij stil en beval mijnheer Fontanes de correspondentie van Drake betrekkelijk de zamenzvvering voor te lezen.

Toen dat gedaan was riep hij uit: »dat zijn bewijzen, waar niets tegen kan worden ingebracht. Die lieden wilden alles in Frankrijk omverwerpen ea de revolutie , in mijn persoon, vermoorden; gelukkig, dat ik haar heb weten te verdedigen en heb doen zien, waartoe zij in staat is. De hertog d\'Enghien was even goed een zamen-zweerder als de anderen, daarom heeft hij don dood verdiend. Voor het overige zijn zij met weinig overleg te werk gegaan en kenden de kaart van het land niet. Eenige onbeduidende correspondenten en oude dames hebben hun brieven geschreven en die hebben zij geloofd. De Bourbons zien nog alles door het Oeil de boeuf van hun paleis te Versailles en daarom alles verkeerd. De Polignacs droomden, dat hier alle huizen zouden openstaan , om hen te ontvangen , en toen zij hier kwamen hielden alle adellijken de deur gesloten. Als die domooien mij dood geslagen hadden, dan hadden zij nog niets gewonnen en de vertoornde jakobijnen waren een-

EEESTIi BOEK.

voodig in mgn plaats gekomen. De tyd van de etiquette is voorbij, maar de Bourbons kunn9u er niet buiten. Ik wed, dat het eerste , wat zij bij hun terugkomst bij de band namen, de etiquette zon ziju. O, het was heel iets anders, als men hen gelijk Hendrik IV had gezien, met stof en bloed bedekt. Men herneemt geen koningrijk met een uit Londen gedagteekenden brief, met Lo-dewijk er onder. En toch brengen juist zulke brieven het leven der onvoorzichtigen in gevaar, die ik beklaag en desniettemin moet straffen. Ik heb bloed vergoten. Ik moest, ik zal nog meer vergieten, maar ik zal het doen zonder haat of toorn, alleen omdat de republiek die lating noodig heeft. Ik ben staatsman , ik ben de fran-sche revolutie, en ik zal baar handhaven!quot;

Na die laatste woorden kregen wij ons afscheid eu een ieder ging stil zjjns weegs. Zoo eindigde deze noodlottige dag.

HOOFDSTUK VI.

1804.

DK INDllUK VAN DEN\' MOORD VAN DEN HERTOG U\'ENGHIEN 01\' DE BEVOLKING VAN PAfilJS. - POGINGEN VAN DEN EERSTEN CONSUL OM DIEN TE VERZACHTEN. - BEZOEK VAN

DE OPERA. — BOOD VAN PICHEGRU. - VERWIJDERING

TUSSCHEN BONAPARTE EN ZIJN BROEDER LUCIliN. - PLAN

A\'-AN AANNEMING VAN DEN JONGEN NAPOLEON. — VESTIGING VAN HET KEIZERRIJK.

De eerste consul deed wat hij kon, om den indruk van het gebeurde te verzachten. Hij merkte duidelijk, dat men zijn gedrag tegenover den vermoorden hertog in verband bracht met zijn karakter , en liet daarom in zijne openbare en bijzondere gesprekken zoo veel mogelijk uitkomen , dat de staatkunde den dood van den hertog dEnghien had geëischt en dat er volstrekt geen wreedheid bij in het spel was geweest. Zooals ik reeds zei, kwam hij de Caulaincourt overal tegemoet, en toonde zich jegens mij zoo vriendelijk eu welwillend als nooit te voren, zoodat ik onwillekeurig moest erkennen, dat de vorsten een zonderling sterke macht uitoefenen op gewone menscheu. Hoe zij ook zijn, ons gevoel, misschien onze ijdelheid , voelen zich, bij hunne minste toenadering, gestreeld. Ik leed ouder de pijnlijke herinnering en voelde mij toch onwillekeurig tot hem getrokken. Wij keerden naar Parijs terug en daar vernam ik eerst recht,

EERSTE BOKK. 207

welken indruk de moord had te weeg gebracht. Ik kon het noodlottige, dat er in lag , niet ontveinzen, en toch kon ik ook niet toestemuien, dat deze bloedige daad het uitgangspunt zou zijn van een reeks van dergelijke gruwelen. Ofschoon het haast onmogelijk scheen, de daad te hard te veroordeelen , ging toch do partijzucht zoo ver, dat ik mij gedwongen gevoelde, nu en dan te wijzen op den loop der omstandigheden, die haar hadden uitgelokt, ook al wist ik te voren, dut mijne woorden bij hen, tot wien zij gericht waren, niets zouden uitwerken.

Zoo had ik onder anderen een vrij onaangenaam too-neel met mevrouw de eene nicht van mevrouw

Bonaparte. Zij behoorde onder die personen, die des avonds nooit een bezoek brachten op de ïuileriën , en die , terwijl zij het paleis in twee geheel van elkander gescheiden deelen hadden verdeeld, er geen bezwaar in zagen des morgens in de vertrekken van mevrouw bonaparte te verschijnen , terwijl zij de houding aannamen, of de andere vertrekken voor hen niet bestonden.

Zij was een levendige en vrij opgewoudene vrouw. Op zekeren morgen trof ik haar aan bij bevrouw Bonaparte, die door hare heftige uitdrukkingen geheel uit bet veld was geslagen. Nauwelijks was ik de kamer binnen getreden, of zij richtte den stroom harer verwijtingen ook tot mij en zei, dat zij ons diep beklaagde, wijl wij, als met een onverbrekelijken keten, aan zulk een tyran waren vastgekluisterd. Daar lag iets zoo beleedigends in hare woorden , dat ik niet laten kon haar op het ongepaste te wijzen van de houding, die zij tegenover hare nicht durfde aannemen. Driftig gaf zij mij ten antwoord, dat ik al het gruwelijke, dat er in den moord lag, niet scheen te kunnen of te willen inzien. »Wat mij aangaat,quot; liet zij er op volgen, »als uw eerste consul op het oogenblik hier binnen kwam , dan zoudt ge mij voor

EERSTE liOÜK.

hem zien vluchten, ala voor een vergiftige slang.quot; »Mevrou\\v,quot; zei ik, weinig denkende aan het profetische, dat in mijn woorden lag, »Tergeet niet, dat er een tijd kan komen, waarop het u spijten zal, u zoo te hebben uitgelaten. Betreur met ons de noodlottige geschiedenis , maar bedenk, dat de woorden, die wij in opgewondenheid uiten, somtijds zeer lastige gevolgen kunnen hebben. Zeker kom ik u op dit oogenblik veel te bedaard en te gematigd voor. Misschien duurt mijne droefheid langer dan de uwe.quot; Niet lang daarna was deselfde dame aangesteld bij het hof van hare nicht, die toen keizerin was geworden.

Hume zegt ergens, dat toen Cromwell zich een soort van hofhouding had gemaakt, hij aanstonds een tal van voorname lieden om zich heen zag, die van meening zijn, dat zij in het paleis t huis behooren, zoodra de deuren open gaan. Zoo gaf ook de eerste consul, toen hij zich de souvereine macht toeeigende, een soort van vrijbrief aan het geweten van menigen edelman , wiens ijdelheid hem dreef naar een hof. Waarom toch den rang ontvloden, waarvoor men zich door zijne geboorte bestemd gevoelt ? De vergelijking klinkt wel wat plat, maar zij is toch juist: in het karakter van de zoogenaamde groote heeren ligt iets van de kat, die altijd aan het huis gehecht blijft, al verandert het ooi gedurig van eigenaar. Toen Bonaparte , de moordenaar van den hertog d\'Eughien, keizer was geworden , kreeg hij van den franschen adel, wat hij als consul te vergeefs had gevraagd, en hij had misschien gelijk, toen hij latei-tot een van zijne ministers zei: »die moord was een misdaad, maar geen fout, want al de gevolgen zijn er juist zoo uit voortgekomen, als ik mij die had voorgesteld.quot;

Toch waren de gevolgen , van een hooger standpunt

EHItSTK iïOEK.

beschouwd, ernstiger dan hij dacht. Zeker werden er enkele al te levendige verwachtingen door gesmoord , wijl er lieden zijn, die niets meer gevoelen, waar zij niets meer hebben te hopen; maar, zooals mijn man zei, hij moest, door een tal van buitengewone daden , het stilzwijgen opleggen aan de bloedige herinnering, hij was verplicht tot het voortdurend behalen van een schitterenden uitslag, wijl die alleen zijn schuld kon verzachten. En als wij zien, welken weg hij voor het vervolg moest bewandelen, dan wordt daardoor de overtuiging in ons gesterkt, dat alleen die staatkunde, die op edele grondslagen rust en die het heil des volks beoogt, zegen en vrede brengt ook aan den machtigsten vorst.

Bonaparte is er, bij den moord van don hertog d\'Enghien, iu geslaagd eerst ons, toen den Iranschen adel, eindelijk de gansche natie, ja, geheel Europa in zekeren zin tot medeplichtigen te maken. Allen hebben zich aan hem, aan zijn lot verbonden, maar terwijl wij aldus deelden in zijn smaad, verloor hij het recht op onze toewijding in de dagen van zijn val. Hoe kou hij ook rekenen op een onverbrekelijken band, als die ten koste der edelste aandoening van do ziel had moeten worden geknoopt? Ik ga alleen met mijne eigen ervaring te rade. Van dien nood-lottigen dag af heb ik mij meer dan eens geschaamd over rnijne betrekking, en datzelfde gevoel, \'tgeen ik in het geheim koesterde, is langzamerhand het deel van allen geworden.

De eerste consul werd onaangenaam getroffen, toen hij te Parijs komende, den indruk bemerkte, dien de moord had gemaakt; hij zag al spoedig, dat de gezichten anders stonden als vroeger. Zelf verlangende, om een pijnlijke heriiiuering zoodra mogelijk op zij te zetten , meende hij niet beter te kunnen doen, dan de volksmeening te ge-moet te gaan en zich , schoon sommigen het hem ont-

Kéuusat, Gedenkschriften. 1. 14

eerste hoek.

raadden, in het publiek te vertoonen. »Het is van belang,\' zei hij, »de zaak te doen verouderen, zij blijft altijd nieuw, zoolang er nog iets over te zeggen valt. Ik wil niets in mijne gewoonten veranderen en het publiek dwingen tot een zuiverder beoordeeling der feiten.quot; Men zou dus naar de opera gaan. Ik vergezelde mevrouw Bonaparte. Haar rijtuig reed onmiddellijk achter dat van haar man. Gewoonlijk wachtte hij haar niet, om zamen de trap op te klimmen en in de loge te verschijnen, maar nu vertoefde hij in eene kleine salon bij den ingang, tot zij er was. Zij was doodelijk bleek en in \'t geheel niet op haar gemak, en het scheen, of hij op ons gezicht wilde lezen, wat onze gedachte was over de ontvangst, die hem iu de zaal verbeidde. Eindelijk ging hij voorwaarts, als iemand, die een batterij zal gaan bestormen. Men ontving hem als altijd, hetzij, dat zijne verschijning de oude werking te weeg bracht, hetzij dat de policie hare maatregelen had genomen — ik weet het niet. Ik was bang, dat men hem met een diepe stilte zou ontvangen en voelde toch een onaangename gewaarwording , toen men hem toejuichte.

Hij bleef maar v kort te Parijs en vestigde zich te St. Cloud , waar hij zijne groote plannen voorbereidde. Het kwam hem noodzakelijk voor, tegenover Europa een macht te stellen, die niet betwist kon worden, en nu hij, door enkele daden, die hij eenvoudig gewelddaden noemde, met al de partijen had gebroken , meende hij meer open en rond te kunnen vertoonen, wat tot hiertoe voorzichtig verborgen was gehouden. Vooreerst vroeg en verkreeg bij van het Wetgevend Lichaam eene lichting van zestig duizend man; niet wijl hij die noodig had voor den oorlog met Engeland, \'t welk toch voornamelijk ter zee moest worden bevochten, maar omdat hij zich een krachtig aan-zien wenschte te geven op het oogenblik, dat hij Europa

BlillSTE BOEK.

een treffende verrassing bereidJo. Het burgerlijk wetboek, een algemeen bewonderde arbeid, kwam gereed. De tribunes der drie staatslichamen weerklonken van Bonaparte\'s lof. Mijnheer Marcorelle, lid van de Wetgevende vergadering, stelde op 24 Maart, drie dagen na den moord van den hertog d\'Eughien, eene motie voor, die met gejuich werd ontvangen. Volgens die motie moest de buste vau den eersten consul in do zaal worden geplaatst. »Opdat,quot; zoo sprak de voorsteller, »een schitterende handeling vau toewijding van onzen kant aan geheel Europa toone, dat hij, wiens leven door den dolk der moordenaars werd bedreigd , het voorwerp onzer liefde en bewondering is.quot;

Weinige dagen later nam de staatsraad Fourcoy het woord, om namens het gouvernement de sluiting der zitting aan te kondigen. Bij die gelegenheid sprak hij over de prinsen uit het huis Bourbon, als over »leden van dat ontaard geslacht, dat Frankrijk met strooraen bloeds zou willen bezoedelen, om zelf weer te kunnen regeeren.quot; Het was noodig, zoo verklaarde hij, dat men de prinsen met den dood bedreigde, zoodra zij het waagden, een voet te zetten op Frankrijks grond. \'

De instructie van het monsterproces werd intusschen voortgezet. Dagelijks werden in de Vendeé of te Parijs chouans gevangen genomen en Georges, Pichegru en Moreau waren al meer dan eens verhoord. De eersten waren, zoo men zei, kloekmoedig en mannelijk in hunne antwoorden, de laatste was zeer ter neder gedrukt.

Op zekeren morgen vond men Pichegru geworgd in zijn cel en die geschiedenis wekte veel opspraak. Men meende, dat dit een gemakkelijke manier was, om zich van een vijand te ontdoen, te meer, wijl het te vreezen stond, dat Pichegru op den dag zijner veroordeeling dingen aan het licht zou kunnen brengen, die men liever

14*

EERSTE BOEK.

verzwegen hield. Misschien zou hij daardoor velen ten zijnen gunste bobben kunnen stemmen en misschien zou ook de onschuld blijken van Moreau, wiens schuld toch al zoo raoeielijk te bewijzen viel. Van den anderen kant zeiden de vrienden van Bonaparte: »niemand trekt het in twijfel, dat Pichegru te Parijs is gekomen, om een opstand uit te lokken, hij heeft dat zelf volstrekt niet ontkend, hot is jammer, dat zijn onverwachte dood de geheele toelichting der zaak zeer in den weg staat.quot;

Jaren daarna vroeg ik Taiüeyrand , wat hij van den dood vau Pichegru dacht. »Dat hij zeer onverwacht en ten juisten tjjde gestorven is,quot; was het antwoord, maar Tail-leyrand stond toen op geen goeden voet met Bonaparte en verzuimde geen gelegenheid, om hem in een minder aangenaam daglicht te plaatsen. Ik hecht dus aan zijn oordeel niet bijzonder. Op St. Cloud werd over het geval niet gesproken.

Omstreeks dienzelfden tijd verliet Lucien Bonarparte, die met zijn broeder in onmin was geraakt, Parijs en Frankrijk. Het huwelijk met mevrouw Jouberton, dat Bonaparte niet tegen had kunnen gaan , had eene groote verwijdering tusschen de beide broeders te weeg gebracht, zoodat zij elkander zelden zagen. Toen Bonaparte met zijn groote plannen bezig was deed hij nog eene poging tot toenadering, maar Lucien was onverzettelijk. Te vergeefs stelde men hem de aanstaande grootheid voor van zijn geslacht en sprak hem zelfs over een huwelijk met de koningin van Etrurië 1). Zijn liefde was te sterk

1) Na hel verdrag van Luneville in 1801 was Toskaiie verheven tot een koningrijk Etruriu, onder den zoon van den hertog van Panna., In 1803 stierf de koning, en zijne weduwe, Maria lionise, dochter van Karei IV van Spanje, volgde hein op. In 1807 werd bet koningrijk ingelijfd bij het keizerrijk en in 180\'J er weder van losgemaakt, ten gunste van mevrouw Macchioclii, die den titel kreeg van groothertogin van Toskane.

DEUSTE HOEK.

en deed hem al die aanbiedingen van de band wijzen. Er volgden een heftig tooneel, bepaalde vijandschap eu verbanning uit het land.

Bij die gelegenheid heb ik bij den eersten consul eeu aandoening van teederheid waargenomen.

Het was op St. Cloud laat in den avond. Mevrouw Bonaparte, die met mijn man en mij alleen was, wachtte met zekere angst den afloop van het laatste gesprek tns-sohen de beide broeders. Zij hield niet van Lncien, maar nog veel minder van opspraak in de familie. Tegen middernacht kwam Bonaparte in de salon; hij zag er treurig uit, viel op een stoel neder en riep op smart-vollen toon: »Het is gedaan I Ik heb geheel gebroken met Lucien en hem uit mijn huis weggejaagd.quot; Toen mevrouw Bonaparte hem tot bedaren poogde te brengen, drukte hij haar aan ssijn hart en zei: »gij zijt een goede vrouw, dat gij hem nog poogt te verdedigen,quot; en tegelijk liet hij zijn hand rusten op het schoone hoofd, dat zoo zeer afstak bij zijn hard eu streng gelaat. Hij vertelde, dat hij al had gedaan, wat hij kon, om Lucien tot andere gedachten te brengen, maar dat alles vruchteloos was geweest. »Toch is het hard,quot; liet hij er op volgen, »als men bij zijn familie zooveel tegenstand ontmoet. Ik zal voor het vervolg op niemand kunnen rekenen, als op mij zelf alleen. Welnu , ik zal trachten alleen te staan en daarbij troost zoeken bij u, Josefine.quot;

Van dat tooneel is mij altijd eene aangename herinnering bijgebleven. Bonaparte had tranen in de oogeu en was toen als ieder ander inensch. Kort daarop veroorzaakte zijn broeder Louis hem vrij wat bitterder teleurstelling, die eeu treurigen invloed had op het lot van mevrouw Bonaparte.

De consul, vast besloten den troou van Frankrijk te beklimmen en er eeu erfelijken troou van temaken, had

EERSTE BOEK.

nu en dun liet denkbeeld aan echtscheiding al in do verte aangeroerd. Evenwel, -— hetzij, dat hij nog te veel van zijne vrouw hield , hetzij dat de toestand van Europa hem niet op een verbintenis kon doen hopen, die aan zijn macht een grootscher aanzien gaf — hij schoof dat denkbeeld op zij en vatte het plan op, den kleinen Napoleon, tegelijk zijn neef en kleinzoon, tot zoon aan te nemen.

Nauwelijks had hij op dat plan gezinspeeld , of de ge-heele familie kwam in opstand. Jozef beweerde, dat hij het recht niet had, op die manier over een erfopvolging te beschikken , die hem als oudsten broeder van rechtswege toekwam. Bonaparte, altijd juist door tegenstand geprikkeld tot volharding, bleef te vaster bij zijn plan en deelde het mee aan zijn vrouw, die, vol blijde vervulling , in de verwezenlijking er van een waarborg vond van geluk. Mevrouw Louis keurde het plan goed, zonder er bepaald meê ingenomen te zijn , zij was een vrouw zonder eerzucht, en koesterde daarbij de vrees, dat die grootsche toekomst misschien voor haar kind niet zonder gevaar zou zijn. Op zekeren dag hield Bonaparte, die zijn familie om zich heen had, den kleinen Napoleon op zijn knie en zei, terwijl hij het kind de wangen streelde: »weet ge wel, kleine deugniet, dat gij mogelijk nog eens koning wordt?quot; — »En mijn zoon Achilles dan?quot; riep Murat. — »Achilles! O, Achilles wordt een uitstekend soldaatantwoordde Bonaparte, tot diepe verontwaardiging van mevrouw Murat. Bonaparte deed, of hij daar niets van merkte en wijl hij wel wist, dat al de tegenstand van zijn broeders vooral door haar werd aangestookt, keerde hij zich weer tot den kleinen jongen en zei: »In allen geval, jongen, als gij lust hebt om te bljjven leven, neem dan geen lekkers aan van uw neven.quot;

Men voelt, welke bitterheid door zulke gezegden werd opgewekt. Van dat oogenblik af liet de familie Louis

EEltóïK HOEK.

geen oogeublik rust; men herinnerde hem, wat er al gezegd was, bij de geboorte van zijn zoon; men drong er op aan, dat hij toch de belangen van de familie niet ten offer zou brengen aan de toekomst van een kind, dat toch in allen geval voor de helft een Beau-harnaia was, en, wijl Louis niet zoo geheel van eerzucht was ontbloot, als men dat wel heeft willen doen ge-hoven, ging hij even als Jozef naar zijn broeder met de vraag, waarom hij juist gedwongen moest worden voor zijn kind een recht prijs te geven , dat in de eerste plaats hem zelf toekwam. »Watirom zou ik, ten gevalle van mijn . zoon , mijn erfenis laten varen ? Heb ik soms verdiend, dat ik onterfd word? Wat maak ik voor een figuur, als dit kind door u tot het uwe aangenomen, in waardigheid ver boven mij zal staan, en, van mij geheel onafhankelijk, misschien den neus voor mij optrekt, als het ziet, dat ik achteraan komen mag. Ik zeg u, het gebeurt nooit en liever dan dat ik mijn recht op de erfenis afsta, of ooit mijn hoofd zou moeten buigen voor mijn kind, ga ik weg, het land uit en ik neem mjjn kind mee. Ik zou dan wel eens willen zien , of gij den moed zoudt hebben, een vader met geweld van zijn kind te berooven!\'\'

Hoe groot zijn macht ook was, de eerste consul was niet in staat, dien tegenstand te overwinnen en maakte zich vruchteloos boos, terwijl hij wel gedwongen was, zjjn plan to laten varen, wilde hij de Franschen niet onthalen op het vermakelijke schouwspel van een familie, die elkander onderling het recht betwistte op een troon, waar toch eigenlijk nog niemand op zat. Bonaparte hield zich voorloopig stil, en regelde de erfenis, met de mogelijkheid eener aanneming tot opvolger in het besluit, dat later het licht zag, toen bij zich van cousul tot keizer verhief.

EE It STIC BOEK.

De baat tussclien de Bonapartes en de Beauliarnais werd door dat alles niet minder. De eersten dachten, dat bier niets anders in het spel was, als eene intrige van mevrouw Bonaparte. Louis werd strenger dau ooit en verbood zijne vrouw allen omgang met bare moeder. »Als gij er soms over denkt, hare belangen boven de mijne te stellen,quot; zei hij op ruwen toon, »weet dan, dat ik u dat zal laten voelen. Ik zal beginnen met u uw kind af te nemen en dan zal ik u ergens laten opsluiten, waar geen sterveling u vinden kan, zoodat gij in een ellendig en verborgen leven boete kunt doen voor uwe liefheid jegens uw familie. Pas op, dat mijn broeder niets van al deze bedreigingen hoort, ik verzeker u, dat zijn groote macht u geen oogenblik zal kunnen beschermen tegen mijn toorn!quot;

Mevrouw Louis boog machteloos het hoofd. Zij was juist zwanger, maar al het verdriet en de angst tastten haar zoo aan, dat zij voor goed hare gezondheid verloor. De frischheid van haar gelaat, het eenige, wat er bekoorlijk aan was, werd fiets en bleek en hare natuurlijke vroolijkheid ging geheel verloren. Duarbij durfde zij hare moeder niet tot hare vertrouweling te maken, wel wetende , dat die veel te heftig en opgewonden was. Den eersten consul kou zij er ook niet over spreken, en deze, die alles wel vermoedde, was haar dankbaar voor die ontwijking , terwijl hij geen gelegenheid voorbij liet gaan, om haar de blijken te geven van zjjn hoogachting en belangstelling. Ik weet wel, dat al wat ik daar zeg, in \'t geheel niet strookt met het gewone oordeel over deze ongelukkige vrouw, maar ik weet ook, dat de familie haar bitter haatte en dat het publiek, vertoornd ovev de keizerlijke tyrannie, met beide handen de gelegenheid aangreep, oin een lid der keizerlijke familie, als het maar eenigszins kon, door het slijk te halen. Haar man, die

EEUSTK HOEK.

gedurig wreveliger werd , als hij haar zoo verdrietig zag , die daarbij wel wist, dat ziju dolle jaloerschheid het middel niet was om zich bemind temaken, verzwaarde, met zijn lastig humeur en ziekeljjk gestel, dag aan dag het lijden der ongelukkige vrouw. Hy omringde haar van alle kanten met spionnen, las al hare brieven, eer zij die iu handen kreeg en kon het zelfs niet verdragen, als zij lang met een dame stond te praten; toen zij zich eens over dit alles beklaagde, had hij de ombeschaamdheid van te zeggen: »gij kunt mij niet liefhebben, gij zijt maar een vrouw en dus een schepsel vol kwaadaardigheid en list. Daarbij zijt gij het kind eener zedelooae moeder en behoort tot een familie, die ik verfoei, wat natuurlijker, dan dat ik op u pas, zooveel ik kan!quot;

Mevrouw Louis, die mij dit alles later vertelde; vond nergens troost als bij haar broeder, waar de Bonapartes , hoe jaloersch ook, toch niets van wisten te zeggen. Eugène, een jong man van een opgewekt, vroolijk, oprecht karakter, die, wars van alle overdreven eerzucht, zijn plicht deed , waar men hem plaatste , en zich nooit met intriges inliet, gaf zich op geenerlei wijze bloot voor eenige verdachtmaking of beschuldiging en bemoeide zich bijna nooit met de dingen, die in het paleis gebeurden. Zijn zuster hield hartstochtelijk veel van hem en als zij een oogenblik had, dat zij al haar leed voor hem kon uitstorten, dan was \'t haar een bron van vertroosting.

Intusscheu had de eerste consul zich bij den keurvorst van Beieren beklaagd over do betrekking, die Drake nog altijd met Frankrijk onderhield, en het duurde niet lang, of deze Engelschman, voor zijn veiligheid beducht, verdween op eens , even als de engelsche gezant aan het hof van Wurtemburg, sir Spenser Smith. Lord Morpoth vroeg in het parlement inlichting omtrent Drake\'s gedrag en de kanselier der schatkist verklaarde, dat deze zaakgelas-

1

218 EERSTE BOEK.

tigde volstrekt geen volmacht had ontvangen , om te doen, wat hij gedaan had en dat er, na gehouden onderzoek, meer van zou worden bekend gemaakt.

De eerste consul had in die dagen drukke overleggingen met Tailleyrand, die, volbloed monarchaal, er steeds op bleef aandringen, dat de eerste consul zijn titel verruilde voor dien van koning. Hij heeft mij later geiegd , dat hij voor den keizerlijken titel bang was en dat hij daar iets vaags en onbeperkts in zag, wat juist de verbeelding van Bonaparte streelde. »Maar,quot; zei Tailleyrand , »er woelde hem iets van de romeinsche republiek en van Karei den Uroote tegelijk door het hoofd. Op zekeren dag voelde ik een on weersta anbaren lust, Berthier eens een poets te spelen, en zei: »ge weet wel, niet waar, wolk grootsch plan ons bezig houdt. Ga er ook bij den eersten consul eens op aandringen, dat hij den titel mn koning aanneemt, dat zal hij prettig vinden.quot; Berthier, die naar niets liever verlangde, dan Bonaparte iets aangenaams te zeggen, ging aanstonds naar hem toe en wijl ik den storm wel aan zag komen, bleef ik op een eerbiedigen afstand. Berthier was nauwelijks begonnen te spreken, of bij het liooren van het woord koning, zette Napoleon hem, met gloeiende oogen, de vuist onder de kin, duwde hem tegen den muur en riep: »domkop, wie heeft n geleerd, om mij zoo te tergen? kom mij nooit weer met die gekheid aan, begrepen!quot; De arme Berthier keek mij aan, als een jongen , die z^n oortje had versnoept en het duurde lang, eer hij mij die aardigheid vergat.quot;

Eindelijk, 30 April 1804, stelde de tribuun Curee, wien de les was opgegeven en die er spoedig voor werd beloond met een plaats in den senaat, in het tribanaat een zoogenaamde motie van orde voor, waarbij gevraagd werd, dat het bestuur van de republiek zou worden toe-

EERSTE BOEK

vertrouwd aan een keizer en het keizerschap erfelijk verklaard in het geslacht van Napoleon Bonaparte. De toelichting van dit voorstel was handig bedacht. De erfelijkheid wilde hij, om alle kuiperij van pretendenten zoo veel mogelijk tegen te gaan en de titel van keizer beduidde eigenlijk niets anders als; overwinnend en glorierijk consul. Bijna al de leden van het tribunaat lieten zich inschrijven, om het woord te voeren, en er werd eene cotnmissie\'be-noemd van dertien leden. Carnot was de eenige, die zich rnannelijk en krachtig tegen het voorstel verzette. Hij verklaarde, dat, eveneens ais hij tegen het consulaat voor het leven was geweest, hij ook tegen het keizerrjjk zon stemmen, \') zonder dat hij iets had tegen den persoon van Bonaparte, en met het vaste voornomen, om den keizer gehoorzaam te wezen, zoodra die gekozen zou zijn. Hij wijdde uit in den lof van het regeerstelsel van Amerika, dat Bonaparte, bij den vrede van Amiens, in Frankrijk had moeten invoeren. De misbruiken van het despotisme waren , zoo verklaarde hij, veel gevaarlijker voor een volk , dan die van de vrijheid, en daarom was het noodzakelijk instellingen in het loven te roepen, die dat gevaar konden verhoeden, te dreigender, wanneer het despotisme zijn grootsten steun vond in militairen roem. Niettegenstaande de waarschuwing van Carnot werd Curee\'s voorstel in stemming gebracht en aangenomen.

Op 4 Mei bracht een deputatie van het tribunaat het voorstel over naar den senaat. De vice-president, Fran-9ois de Neufchateau, zei, dat de senaat het voorstel had verwacht on dat hij het in overweging zou nemen. Den volgenden dag richtte do senaat een adres aan den eersten

\') Nailat het consulaat van Bonaparte in Mei 1802 met tieu jaren was verlengd, werd hij in Augustus van dat zelfde jaar, bij volksstemminj;, tot consul voor zijn leven benoemd. Drie en een half inillioen stemmen hadden zich daarvoor verklaard. Vürï.

EEKSTE HOEK.

consul, waarbij, zonder eenige nadere verklaring , liet verzoek werd gedaan , dat hij eene laatste beslissende handeling zou doen, om aan Frankrijk de rust blijvend te verzeke-keren. De Moniteur bevatte het antwoord op dit adres: »Ik verzoek u, duidelijk uwe gedachte bloot te leggen. Ik verlang, dat wij op 14 Juli aan het fransche volk kunnen verklaren: »de goederen, die gij, vijftien jaren geleden, u hebt verworven, vrijheid, gelijkheiden glorie, zijn u van nu al gewaarborgd.quot; De senaat antwoordde met eenparige stemming voor het keizerschap , »dat in het belang van geheel Frankrijk aan Napoleon Bonaparte behoort te worden opgedragen.quot;

Tegen 8 Mei kwamen op St. Cloud de adressen van de steden, Lyon vooraan, een weinig later Parijs en andere steden. Tegelijker tijd liet zich ook het leger hooren, eerst Klein, die later onder de restauratie pair van Frankrijk werd , toen het kamp van Montreuil, onder bevel van generaal Ney. De overige legercorpsen volgden onmiddellijk. Mijnheer de Fontanes richtte zich tot den eersten consul in naam van het Wetgevend Lichaam, dat toen niet vergaderd was, en de te Parijs aanwezige leden kwamen bijeen, om zich voor het voorstel van den senaat te verklaren.

Men kan deuken , welke beweging door dit alles ontstond in het paleis van St. Cloud. Ik zei reeds, wat bittere teleurstelling de hardnekkige weigering van Louis bij zijne schoonmoeder had verwekt. ïoch hoopte zij altijd, dat haar man zijn zin zou krijgen, als hij raaar volhield en deelde mij mee, hoe gelukkig zij zich gevoelde, nu Bonaparte een ander plan voor oogen had, als de ontzettende echtscheiding. In die oogenblikken , waarin do eerste consul zich het meest over zijne broeders te beklagen had, rees altijd de schaal van zijne vrouw, om hare onverstoorbare zachtmoedigheid. Nooit deed zij eene poging ,

EEHSTE BOEK.

om hem iets te laten beloven, noch nan haar , noch aan hare kinderen, en het vertrouwen, dat zij aan den dag lei, maakte, naast de bescheidenheid van Eugène , een diepen indruk op Bonaparte, waar hij nan al de eischen en de aanmatiging dacht van zijne eigene familie. De dames Bacchiochi en Murat zochten van Tailleyrand en Fouchó te weten te komen, wat toch wel de toekomstige plannen van don eersten consul waren; en ik moet bekennen, dat ik mij soms in stilte verheugde, als ik zag, in welke spanning de zusters en broeders verkeerden.

Eindelijk werd ons aangekondigd, dat den volgenden dag de senaat in plechtigen optocht op het palei^ zou komen, om zijn besluit aan Bonaparte over te brengen, liet is mij, of ik nu nog al de aandoening ondervind , die mij toen door de ziel ging. De eerste consul had aan zijne vrouw gezegd, dat hij plan had zich te omringen met een talrijke hofhouding, maar dat hij de later nnn-gestelden wel zou weten te onderscheiden van hen , die al aanstonds hun lot aan het zijne hadden verbonden. In het bijzonder had hij haar aanbevolen, dit te zeggen aan mijnheer de Rémusat en aan mjj. Men weet, hoe goed hij mijn verdriet over den moord van den hertog d\'Enghien had verdragen en bet was, of hij zijn best deed, mij ra eer en meer voor zich te winnen. Ik voelde mij nog altijd zeer aan hem gehecht, nl betreurde ik zijn noodlottige handeling, doch toen ik zag, dat hij, om zoo te zoggen, zachter en beter was dan vroeger, was ik van oordeel, dat hij, door een verkeerde berekening, van den goeden weg was gebracht, en dankte ik hem in mijn binnenste, dat hij, volkomen in overeenstemming met zijne belofte , zoo goed en welmeenend was geworden. Eigenlijk had hij in die dagen iedereen noodig. Bij den heer Caulain-court ging het hem, als bij mij. Langzamerhand keerden ook daar de vroegere opgewektheid en het vertrouwen

222 EERSTE BOEK.

terug, zoodat hij dan ook meer dan eenig ander omtrent de plannen vau deu eersten consul was ingelicht. Kort na den moord had Bonaparte zijne vrouw gevraagd, wat de een en do ander onder de leden der hofhouding en onder anderen ook mijnheer de Rémusat er wel van hadden gezegd, en toeu mevrouw Bonaparte antwoordde , dat mijnheer de Rémusat, die zich anders zeer weinig uitliet, sdjne verontwaardiging niet voor zich had gehouden , sprak bij mijn man er over aan en trachtte hem te overtuigen, dat de bloedige daad voor de rust van Frankrijk gebiedend noodzakelijk was geweest. Toen mijn man mij dit vertelde voegde hij er bij: »ik ben het niet met hem eens, dat het noodig was voor het vaderland, en heb dat ook gezegd, maar ik voel mij verlicht bij de gedachte, dat het geen zucht tot wraak is geweest, die hem dreef en dat wij goen vrees behcoven te koesteren , dat ooit weer zoo iets zal gebeuren. Ik heb hem ronduit als mijn gevoelen te kennen gegeven, dat men in een tijd en bij een volk als het onze een gevaarlijk spel speelde, wanneer men door een bloedig schouwspel indruk poogde te weeg te brengen, en het was mij eeu zeer aangename gewaarwording, toen ik zag, dat hij met aandacht naar mij luisterde.quot;

Men ziet, hoe wij beiden reden meenden te hebben, het goede te verwachten. Zonder twijfel zullen zij, die gewoon zijn, anderen met zekere gestrengheid te beoor-deelen, beweren , dat wij met weinig tevreden waren en dat die gemakkelijke tevredenheid in verband stond met ons persoonlijk belang. O , zeker, het valt zoo hard zich te moeten schamen over de betrekking, die men bekleedt het is zoo zoet de plichten, die ons zijn opgelegd, met liefde te betrachten, het is zoo natuurlijk, Izich zelve en zijn vaderland graag een schoone toekomst te droomen , dat er wel veel voor geleden en gestreden moet worden,

EERSTE J5GEK.

eer men zich zelve eene waarheid belijdt, die over het geheele leven een sombere tint werpt. Toch is die waarheid voor onzen geest verrezen; langzamerhand heeft zij zich meer en meer aan ons vertoond, maar hoe langzaam zij kwam, zij naderde met een onweerstaanbare macht, en wij hebben onze dwaling duur betaald en diep betreurd.

Doch hoe dat ook zjj, 18 Mei 1804 begaf de tweede consul, Cambacères, voorzitter van den senaat, zich met den geheelen senaat en onder geleide van een talrijk militair escorte, naar St. Cloud , hield een toepasselijke rede en gaf voor het eerst aan bonaparte den titel van Majesteit. Deze luisterde er naar met een kalmte, of hjj met dien titel geboren was. De senaat begaf zich vervolgens naar de salon van mevrouw Bonaparte, die op haar beurt tot keizerin werd uitgeroepen. Zij antwoordde met al die gratie en bevalligheid, die haar van nature eigen waren.

Tegelijkertijd werden de grootwaardigheidsbekleeders benoemd. Jozef Bonaparte werd grand-électeur, Louis connetable, Cambacères aartskanselier enz. De ministers, de kolonels, de gouverneur van het paleis eu anderen deden den eed van trouw, en den volgenden dag stelde de connetable eeu tal hoofdoflicieren aan den keizer voor.

De moeielijkheden, waar Bonaparte, bij zijn plan tot aanneming van den kleinen Napoleon, opstuitte, noopten hem dit voorloopig op te geven. De erfelijkheid werd verklaard in het huis van Napoleon Bonaparte en kwam die zonder mannelijk oir te sterven, dan in dat van Jozef of Louis, die keizerlijke prinsen werden. Het senaatsbesluit hield in, dat de keizer naar believen een zij nor neven tot opvolgers kon benoemen , doch alleen, wanneer die achttien jaren oud was, terwijl voor het vervolg zoodanige aanneming verboden bleef.

De civiele lijst was gelijk aau die des konings in 1791

EERSTE BOEK.

en de prinsen moesten worden behandeld volgens do wet van 20 December 1790. Do grootwaardiglieidsbeklee-ders kregen een derde gedeelte van de som, die den prinsen was toegestaan. Zij namen liet voorzitterschap waar bij de kiescolleges van de zes voornaamste steden des rijks, en de prinsen werden op hun achttiende jaar leden van den senaat en van raad van state.

Er werden zestien maarschalken benoemd, behalve enkele leden van den senaat, die den titel van maarschalk ontvingen.

Het besluit luidde als volgt:

«Napoleon, bij de gratie Gods en krachtens de instellingen van de republiek, keizer der Pranschen , aan allen , die dezen zullen lezen of hooren lezen, heil.

»De senaat, gehoord hebbende de redenaars van den raad van state , heeft besloten en wij bevelen , wat volgt: »Het onderstaande besluit zal het fransche volk ter goedkeuring worden voorgelegd :

»Het fransche volk wil de erfelijkheid der keizerlijke waardigheid in de rechte lijn, natuurlijk, wettig en aangenomen van Napoleon Bonaparte, en in de rechte lijn, natuurlijk en wettig van Jozef en Louis Bonaparte, zooals dat geregeld i.i bij raadsbesluit van 20 Moreal van het twaalfde jaar.quot;

Dit senaatsbesluit werd afgekondigd in geheel Parijs en wijl aan alles tegelijk moest worden gedacht, deelde een artikel in de Moniteur mede, dat de prinsen den titel zouden dragen van keizerlijke hoogheid, de grootwaardig-heidsbekleeders dien van monseigneur en hoogheid, de ministers enkel dien van monseigneur, de maarschalken die van mijnheer de maarschalk.

Zoo verdween voor goed de titel van turgiej\', die eigenlijk reeds door dien van mijnheer was verdrongen, maar dien Bonaparte altijd zorgvuldig in eere had gehouden.

Ü1SRSTK liOEK.

Op denzelfden dag dag 18 Mei waren zijne broeders, Caiubacères, Lebrun en de ministers van zijn buis om do keizerlijke tafel vereenigd en daar hoorden wij voor het eerst uit zijn mond het woord mijnheer, terwijl het afgeschafte burger hem nooit weer over de lippen kwam.

Onmiddellijk daarop riep men de namen in het leven van de grootofficiers van het keizerrijk en werden er benoemd acht inspecteurs en kolonels-generaal van do artillerie, de genie, de kavallerie en de marine, benevens de burgerlijke grootofficiers van de kroon, over wie ik later spreken zal.

-•©©amp;; ------

kémusat, Gedenksohrijlm. 1.

HOOFDSTUK VII.

1801.

UITWERKING DER VERHEFFING VAN BONAPARTE 01\' DUN KEIZEUS-

TROON. - GESPREKKEN VAN DEN KEIZER. — VERDRIET

VAN MEVROUW MURAT. — KARAKTER VAN MIJNHEbR DE REMUSAT. — HET NIEUWE HOF.

De verheffing van Bonaparte tot keizer van Frankrijk gaf iu en buiten liet land aanleiding tot zeer niteenloo-pende beoordeeling. De meerderheid des volk.s scheen er wel mee gediend. De Jakobijnen, zeiven altijd gewoon, de zaken, als het geluk huu diende, tot het uiterste te drijven, verwonderden zich niet over het gebeurde, de royalisten verloren den moed, eu dat was juist, wat Bonaparte het liefst wilde. De echte vrienden van de vrijheid waren bedroefd en geërgerd. Jammer genoeg waren zij, gelijk bijna altijd met hen liet geval is, onderling te zeer verdeeld, om kracht te kunnen oefenen. De eene partij, wie de dynastie vrij onverschillig was, wilde Bonaparte even graag als een ander, wanneer zijn macht maar in eene coustitutie haar grond en teugel vond. Met een bezorgden blik zagen zij, die daarbij behoorden, dat een krijgszuchtig en ondernemend man zich meester maakte van het bewind, terwijl van de kamers geen waarborg tegen eenig misbruik te wachten viel. De senaat was lijdelijk gehoorzaam, het tribunaat wankelde óp zijnen grondslag en het wetgevend lichaam zei geen

EERSTE BOEK.

woord. De ministers, heel en al onverantwoordelijk, waren weinig anders als eerste kommiezen , en men kon zonder moeite voorspellen, dat de raad van state voortaan de fabriek zou zijn, waar de wetten, naar de omstandigheden geregeld, kant en klaar nit voor den dag zouden komen.

Waren deze liberalen talrjjker en beter georganiseerd geweest, dan hadden zij ongetwijfeld invloed gehad, al was het maar alleen, door er bij het volk op aan te dringen, dat het aanhoudend vroeg, wat nooit door een volk vergeefs wordt gevraagd: de ordelijke en wettelijke regeling zijnor rechten.

Daar waren echter nog anderen, die hot met de eersten alleen eens waren, wat het begrip vrijheid betrof, maar die voor het overige theorien huldigden, waarvan de gevaarlijke en bloedige toepassing het overdrevene, zoo niet het onmogelijke had aan het licht gebracht. Het anglo-amerikaansch gouvernement was hun ideaal. Zonder tegenstand duldden zij het consulaat, wijl dat herinnerde aan het presidentschap van de republiek; zij geloofden, of dachten te gelooven, dat Bonaparte de gelijkheid en het recht voor allen zou bljjven handhaven, en er waren er onder hen te goeder trouw, ofschoon persoonlijke ijdelheid en belangzucht bij die partij een groote rol speelde.

Waarom toch hadden zij een afkeer van den keizer, terwijl zij den consul hadden verdragen en zich, ten aan -zien van de wijze, waarop Bonaparte die betrekking opvatte, moedwillig blind hielden?

Was Bonaparte ooit iets anders als een diktator met schier onbeperkte mach\':? Besliste hij niet over oorlog of vrede, zonder de natie er in te kennen? Had hij niet het recht om de conscriptie op te roepen? Liet hij de vrijheid van discussie toe? Mochten de dagbladen eeu artikel opnemen tegen zijn ziu? Deed hij het niet

15*

EKIlS\'i\'Ji BOKK.

uitkomen, dat hij ziju macht grondde op zijn militaire glorie, en konden dus ernstige republikeinen zich ooit in hem vergissen?

Ik begrijp, dat er menschen waren, moê van de revo-utionaire woelingen, bang voor een vrijheid, die langs bloedigen weg naderde, en dus blij, dat er rust kwam onder een bekwamen meester ; ik begrijp, dat Bonaparte\'s verheffing hun om die rust zóó welkom was, dat zij met het feit vrede sloten, en ik meen, dat zij de meest oprechten waren, die in Bonaparte, consul of keizer, den man zagen, die de partijen wist te beheerschen en de regeeringloosheid tegen te gaan.

Men durfde haast het woord republiek niet noemen, ■too had het schrikbewind die bezoedeld; de vorige hoofden waren onder de algeroeane verachting van het too-neel verdwenen; de terugkeer der Bourbons kon niet plaats hebben zonder revolutie en de gedachte daaraan wekte afschuw bij de meeste Franschen. In de mannen, waarop men gerekend had, had men zich bedrogen, nu althans gaf men zich over aan een man, wiens kracht boven allen twijfel verheven was.

Dit gevoelen, oi liever do dwaling, dat het despotisme alleen in staat was, de orde in Frankrijk te handhaven, werd toen vrij algemeen gedeeld. Bonaparte vond er een krachtigen steun in , te meer, wijl hij het misschiem zelf ook geloofde. Zeker wist hij er handig gebruik van te maken en als de partyen hier of daar een onvoorzichtigheid begingen, voelde hij zich te krachtiger op zijn post. Was Frankrijk het met hem eens, ook de europeesche mogendheden zagen in hem een rem voor de republi-keinsche denkbeelden, wier verspreiding zij met den groot-sten angst trachtten tegen te gaan. Er was geen vorst in Europa, die de kroon niet wat vaster 02J zijn hoofd voelde, toen Bonaparte het zyne met de keizerskroon

EEIISTE 150RK.

dekte. Had de nieuwe keizer aan de kroon een liberale constitutie toegevoegd, ik geloof, dat zijn rijk langer had geduurd en de rust veiliger was gewaarborgd geweest.

De ernstige verdedigers van het bonapartistische stelsel — en daar ziju er nog altijd — beweren, dat men van Bonaparte niet kon vergen, wat alleen een wettig ot legitiem souverein kan geven; dat de vrijheid, om te beraadslagen over onze belangen, aanleiding kon geven tot beraadslaging over onze rechten; dat Engeland, jaloersch op onzen voorspoed , onrust zou hebben gestookt, dat de prinsen niet afgezien zouden hebben van hunne gevaarlijke ondernemingen en dat de traagheid van een constitutioneel gouvernement allerminst geschikt ia, om de partijen in bedwang te houden. De reeds genoemde Ffume zegt ergens, dat do groote moeielijkheid van een geüsurpeerd gouvernement hierin ligt, dat het altijd verplicht is, een persoonlijke staatkunde er op na te honden, in strijd met de belangen van het land. Het ware voor do volken te wenschen, dat zij juist hierin de waarde zagen vaa een erfelijk boven een aangematigd bewind. Bonaparte was echter geen gewoon troonoverweldiger en zijn verheffing geleek niets op die van Cromwell. »Ilv hob de kroon van Frankrijk op den grond vinden liggen,quot; zei hij, »en ik heb haar met mijn degen opgeraapt.quot; Zelf voortgekomen uit een onvermijdelijke revolutie had hij geen deel genomen aan hare gruwelen, en tot aan den dood van den hertog van Enghien toe had hij aan zijn macht nu en dan een zeker aanzien bijgezet, door enkele weldaden , die hij het land liet ondervinden. Zijn despotisme sleepte hem mee, maar hij was de eenige niet. De schijn om hem heen verblindde hem. Sommigen spraken in zijn byzijn wel eens van vrijheid, maar die het deden, waren de lieden niet, aan wie het volk zijn vrijheid te danken wenscht te hebben, Do eerlyke Franschen

:I4KUSTE BOKK.

vroegen hem om veiligheid en rust, de vorm ging hun minder ter harte. Er kwam bij, dat ons volk een ijdel volk is en zeer vatbaar voor den indruk van koninklijke pracht. Bonaparte riep daarom allerlei ouderscheidingen in het leven, alleen in zoo ver demokratisch, als zij voor iedereen verkrijgbaar waren en geen privileges gaven, en de blijdschap, waarmeê titels, rangen en kruisen werden ontvangen, gisteren nog bespot, omdat alleen de buurman die in zjjn bezit had, was wel in staat den nieuwen keizer omtrent de ware gezindheid des volks in te lichten. Was het wonder, als hij, ziende, dat hij met een weidsch klinkenden titel of een klein stukje lint de menscheu kon winnen, ook dacht, dat hij zoowel den royalistischen als den jakobijnschen tegenstand onderwerpen kon? 7iijn wij zelven geen medeplichtigen gewor den, toen wij, dankbaar voor de veiligheid, die wij genoten, hem de kracht toeschreven, om de revolutie voor goed onmogelijk te maken? »Mija opvolger, laat het zijn, wie het wil,quot; zei hij, »zal gedwongen zijn, met zijn tijd mee te gaan en zal zich alleen kunnen staande houden , door middel van de liberale denkbeelden. Ik zal die denkbeelden hem nalaten , maar ontdaan van hunno oorspronkelijke ruwheid.quot; Ongelukkig heeft Frankrijk gemeend, dat dit waar was.

Intusschen was er een geheime stem, voor hem die van het geweten, voor ons die van het eigenbelang, die hem en ons scheen te waarschuwen. Om die stem te smoren moest er steeds iets buitengewoons worden gedaan. Van daar de gedurige oorlogen, wier langen duur hij wenschte en die hij nooit anders noemde als een halt op den weg van den vrede, terwijl hij geen enkel vredestraktaat teekende, waar hij niet, door de handigheid van Tailley-rand, toe werd gedwongen. Als hij te Parijs terugkwam en zich alleen met het inwendig landsbestuur had te be-

KEHSTE BOEK.

moeien, was hij niet alleen verlegen met het leger, dat door al de behaalde overwinningen al stouter en veeleischender werd, maar voelde ook de werking van dien stillen, doch machtigen tegenstand, dien onze tijd. het despotisme bicden moet. Gelukkig is het gebleken , dat er geen onpraktischer regeeringsvorm is dan de despotieke. Met de fortuin van Bonaparte is zij ook gevallen en zeer juist zegt mevrouw de Stad: »de verschrikkelijke knods, dien hij alleen zwaaien kon, is hem eindelijk op het eigen hoofd neergekomen.quot;

Langen tijd werd Bonaparte gesteund en verblind te ge lij Ij door den oorlogzuchtigen geest der fransche jengd. De hartstocht voor overwinning en verovering, die een booze geest in ons had opgewekt, om den weg van den waarachtigen voorspoed te versperren, joeg ons op, oü Bonaparte te volgen. Het valt, den Franschen moeielijk, de glorie te laten varen , en te meer, als die glorie een kleed is , waar zelf verlaging mee kan worden gedekt. Was Bonaparte in rust dan zagen wij onze slavernij; werd de zegerijke driekleur op de wallen geplant van alle groote steden van Europa , dan verdween het treurige gezicht, en er was tijd noodig, om den nieuwen schakel te zien, dien elke overwinning aan den keten smeedde, waar wij meê waren gebonden. Als de oogen open gingen was het te laat; het leger, dat de medeplichtige der tyrannic was geworden, had als het ware met Frankrijk gebroken en hoorde niets als een oproerkreet in den luid geuiten wensch naar bevrijding.

De groote fout [van Bonaparte was deze, dat hij zijn geheele gedrag regelde naar zijn fortuin. Misschien is het in hem meer dan in iemand anders verschoonbaar, dat hij aan geen tegenspoed dacht. Zijn natuurlijke trots verbood hem zich iets anders als wélslagen voor te stellen, ofschoon een man van karakter zich alle kansen denkt,

eerste boek.

Wijl zijn ziel den waren iidel miste on hij die waarachtige grootheid niet bezat, die ook den tegenspoed weet te gebieden \'), kon het niet anders, of hij moest als leus aannemen : »het z.il mij gelukken.quot; Zeker is het juist daardoor dikwijls gelukt, zoodat ten laatste zijn fortuin voor hem een voorwerp werd van bijgeloovige vereering en hg geen offer te duur achtte, dat op het altaar werd neder-gelegd. En wij, wij hebben immers in dat bijgeloof gedeeld!

Met de liefde jegens hem was het spoedig gedaan, maar de tijd, dat vorsten regeeren door de liefde der volken is ook voorbij en Bonaparte, die alles strafte , tot bedoelingen toe, voelde zich sterker, waar hij de vrees levendig hield, dan waar hij liefde zag. Men bewonderde de stoutmoedigheid van zijn open spel en toen hij, uit de bloedige gracht van Vinceimes, zich op den keizerstroon verhief, als met den juichtoon op de lippen: »ikhebde partij gewonnen!quot; toen juichte het verbaasde Frankrijk onwillekeurig mee en meer dan dat verlangde hij niet.

Kort nadat Bonaparte den titel had aangenomen van keizer, (waar ik hem van tijd tot tijd bij noemen zal, om der duidelijksheidswil en dien hij in allen geval langer heeft gedragen dan dien van consul 2) liet hij zich in een van die oogenblikken van openhartigheid, die hij

1) Hoe hant dit ooidccl klinkt, de waarheid kan niet worden geloochend. Napoleon vluchtte uit Rusland met een angstige gej aagdheid, of de kozakken liem tot midden in Duitschland op de hielen zaten. Na den slag van Waterloo liet hij alles in den steek en kwam als een lafhartig vluchteling le Parijs. Toen alles voor hem gedaan was wist hij geen mannelijk besluit to nemen en viel zelfs zoo diep, dat hij, naar men zegt, aanbood onderdo Bourbons te dienen als generalissimus van het fransche leger. Zeker treden do Napoleons al zeer treurig van het tooneel. vkrt.

²) Men moet bedenken, dat dit geschreven werd ouder de restauratie, toen het niet tot den goeden toon behoorde, van den keieer te spreken.

P. i). R.

EEUSTE HOEK.

hebben kon, over zijn nieuwen rang open en rond uit tegenover zijn vrouw, mijnheer de llérausat en mij. Ik zie hein nog zitten in een der vensternissen van St. Cloud, schrijlings op een stoel en met de kin op de leuning, terwijl mevrouw Honaparte op een kimapee dicht bij hem zat en ik op een leuningstoel, waar mijn man achter stond. Hij had een poos gezwegen en begon toen op eens tot mij: »welnu, gij zijt boos op mij geweest om den dood van den hertog d\'Enghien/\' — »Dat is waar, Sire,quot; antwoordde ik, »en eigenlijk ben ik het nog. Ik houd het er voor, dat gij daar u zelve kwaad mee hebt gedaan.quot; — »Maar weet gij wel, dat hij er op wachtte, dat ik vermoord werd?quot; — »Dat kan wel zijn, sire, maar hij was in allen geval niet in Frankrijk.quot; -- »0 , het kan geen kwaad , als men ook buiten af eens laat zjen , dat men er is.quot; — »Ik bid u, sire, laat ons daar niet meer over spreken , want ik zon er nog om kunnen schreien.quot; — »Schreien 1 dat is ook het eenige, wat de vrouwen weten te doen. .lozeStie denkt ook, dat zij allea heeft gewonnen, als zij tranen voor den dag weet te brengen. Vindt gij ook niet, mijnheer de Itémusat, dat de vrouwen haar krachtigste bewijzen altijd uit de tranen putten ?quot; — »Sire, er zijn tranen, waar men eerbied voor heeftquot; — »0 zoo , ik zie, dat gij de zaak ernstig opneemt. Voor het overige is het dood eenvoudig: gij hebt andere tijden en toestanden gekend , ik niet; ik dag-teeken van het oogenblik, dat ik zelf iets begon te doen. Wat beduidt voor mij een hertog d\'Enghien? Een uitgewekene , die misschien een beetje meer beteekent dan een ander , ziedaar alles, maar ziedaar ook een reden, om krachtiger toe te slaan. Hadden die domme royalisten niet verteld, dat ik de Bourbons weêr op den troon zou helpen? De jakobijnen waren er werkelijk bang voor en Pouché is mij zelfs uit hun naam komen vragen , wat

EEUSTE BOKK.

ntiju iilaii was. Mijne gestrengheid alleen heeft hen ge rustgesteld. Men heeft gedacht, dat ik wreed of bloeddorstig was, niets is minder waar dan dat, en als ik er eenige kans toe zag verleende ik morgen genade aan Cadoudal, schoon bij nergens anders om naar Par js is gekomen , als om mi] te dooden. Als men rust en veiligheid op de veroordeeling van d\'Enghien ziet volgen zal men mij die niet langer kwalijk nemen en over een jaar zal men het een daad noemen van wijze staatkunde. Toch is het waar, dat ik er eenigszins door gehaast ben geworden. Wat ik nu heb gedaan lag nog niet lang in mijn plan. Ik wilde het consulaat nog een poos handhaven , ofschoon die vorm van bewind in strijd was met het wezen en elke onderteekening, die ik, krachtens het consulaat , plaatste , een leugen was. Evenwel hadden Frankrijk en ik nog een tijd lang zoo voort kunnen gaan en wij waren vrij wel met elkander tevreden, maar die samenzwering heeft alles veranderd. Ik had te kiezen tusschen allerlei vervolging ot een flinken slag, en mijn keus kon niet twijfelachtig zijn. Daardoor heb ik voor altijd het stilzwijgen opgelegd nan de royalisten en de jakobiinen. De republikeinen bleven over, die zonderlinge plannenmakers, die meen en, dat men een republiek kan bouwen op de grondslagen eener oude monarchie. Die lieden win ik nooit, maar zij zijn te weinig in getal, om er bang voor te zijn. De overige Pranschen, zooals gij , zijn aan de monarchie gehecht, als het eenige ware gouvernement. Ik zou wel durven wedden, mijnheer de Rémusat, dat gij het veel aangenamer vindt, sinds gij mij sire noemt, en ik u mijnheer.\'\' Mijn man begon te, lachen en zei, dat werkelijk de souvereine macht het best was in zijn oog. »Inderdaad vervolgde de keizer, bijzonder goed gehumeurd, »ik geloof, dat ik niet best in staat ber. gehoorzaam te zijn. Ik herinner mij , dat bij gelegenheid

EEltSTK BOEK.

van het verdrag van Campo-Porniio, mijnheer de Co-benzl \') en ik, die te zamen de ouderhandelingen ten einde zouden brengen , ons in eeu zaal bevonden , waar. naar oostenrijksche gewoonte, een troon ouder een troonhemel was geplaatst. Toen ik binnen kwam vroeg ik, wat dat beduidde. »De troon van den keizer van Oostenrijk,\'\' was liet antwoord. »Laat als bet u belieft dadelijk dien stoel wegnemen ,\' zei ik , »ik heb nog nooit een zetel gezien, booger dan de mijue , of de lust bekroop mij, er op te gaan zitten.quot; Zoo ziet gij, dat ik al vroeg een juist voorgevoel heb gehad. — Frankrijk en ik zullen voortaan op duidelijken voet staan met elkander. Tailley-rand wilde, dat ik mij zelve koning zou maken, dat is zijn geliefkoosd woord , en hij meende dadelijk eeu groot beer te worden onder een koning; ik bedank voor de groote heeren , die ik zelf niet heb gemaakt, üaarenboven-is de titel koning geheel verouderd en bet zou er iets van hebben gehad, of ik dien had geërfd . wat in \'t geheel niet in mijn smaak valt. Mijn tegenwoordige titel laat veel meer voor do verbeelding over. En zoo is de revolutie door mij op kalme manier ten einde gebracht. Ik heb geen enkel belang te kort gedaan en er velen in het leven geroepen. Men moet bij u de ijdelheid altijd een beetje wakker houden. De sobere gestrengheid van de republiek zou u op den duur onverdragelijk zijn geworden. Wat veroorzaakte de revolutie? De ijdelheid; wat zal haar doen ophouden ? Al weder de ijdelheid. De vrijheid is niets als een voorwendsel. Gelijkheid, dat is

\') Graaf Lodewijk vau Cobenzl was do oostenrijksche ininister, die, na in 175)5 het verbond tussohen Oostenrijk, Engeland en llnaland togen Frankrijk tot stand te hebben gebraeht, twee jaren later, 18 October 1727 , het traktaat van Campo-Formic onderteekende, waarbij Oosteniijk zijn bewind over do Nederlanden en het grootste gedeelte van Lombardije aan Frankrijk moest afstaan. Vekt.

EEltSTE BOEK.

hot ideaal en het volk is bo.st in /.iju scliik, a\'s het een koning krijgt uit de gelederen der soldaten. Daarom heb ik het volk en het leger op mijne zij , ik zou wel eens willen weten, wie daar niet\' mee zou weten teregeeien.quot;

Bonaparte stond op. Tot cp dit oogenblik had h j op denzelfden opgeruinulen toon en met een lachend gezicht geprokea, zoodat wij ons volkomen op ons gemak gevoelden, maar op eens veranderde zijn gelaat, en het was, of de ernstige plooi ook zijn kleine gestalte langer maakte; met al de gestrengheid van een meester ga[ hij mijn man een onbeteekenend bevel, als had hij er behoefte aan ons te toonen , dat hij voor het bevelen ia de wieg was gelegd.

De toon dier stem, zoo geheel verschillend van zoo even, joeg mij bijna een siddering aan, en toen wij ons verwijderden zei mijn man., die dit wel had gemerkt , dat het hem even zoo was gegaan. »Gij ziet,quot; zei hij, »dat liij altijd bang is, dat de vrees voor hem zal verdwijnen. VVy mocbten niet heen gaan, zonder te gevoelen, dat hij de meester is.quot; Die opmerking, die mij door hare waarheid trof, heb ik nooit vergeten en zij was mij altijd een juiste bijdrage tot de kennis en de waardeering van het karakter van Bonaparte.

Ik keer terug tot den dag, dat Bonaparte keizer werd en tot de zonderlinge tooneelen, waar ik de getuige van was.

De personen , die den eersten dag aan zijne tafel werden genoodigd , heb ik reeds opgenoemd. Een oogenblik voor wij aan tafel gingen , kwam de gouverneur van het paleis, Duroc, naar ons toe, om ons te vertellen, dat wij den titel van prins en prinses moesten geven aan Jozef en Louis Bonaparte en hunne echtgenooten. De dames Bacchiochi en Murat waren blijkbaar diep verontwaardigd door het onderscheid, dat er dus ontstond tusschen haar

KEUSTK BOEK.

en h ire scbooazusters. Mevrouw .Vfurat vooral kon zich moeiolijk iuhouden. Tegen zes uur kwam de nieuwe keizer Linnen en sprak ieder bij zijn pas verkregen titel aan, alsof hij dit al jaren gewoon was geweest. Waar het van daan kwam weet ik niet, maar toen ik hem met zoo veel gemak die hooge titels boorde uitspreken , ging mij een voorgevoel vau bange dingen door de ziel. Het was een fraaie, maar zeer warme dag geweest. Toen de senaat op St. (Houd kwam werd de lucht op eens donker en er kwam een hevig onweêr van een geweldigen storm vergezeld. In al dat donkere en sombere lag een droevig voorteeken , meerde ik, en ik had zelfs moeite mij goed te houden. De keizer was goed in zijn humeur; ik geloof zelfs, dat hij liet wel aardig vond , dat wij nog niet zoo dadelijk t\'him waren in de nieuwe toestanden. De keizerin was vriendelijk en beminnelijk als altijd. Jozetine en Louis schenen hoogst tevreden , mevrouw Jozef bereid om alles te doen en te ondergaan, wat men haar vroeg, mevrouw Louis stil als altijd. Eugène de Beauharnais, en men merke dit wel op, toonde niet de minste geraaktheid , dat hij maar zoo eenvoudig kolonel was gebleven, terwijl daarentegen de maarschalk Murat blijkbaar moeite had , met een tevreden gezicht aan tafel te zitten.

Mevrouw Murat was werkelijk wanhopend en toen zij den keizer, alsof bij het met opzet deed, de dames Jozef en Louis gedurig als prinses hoorde aanspreken, sprongen haar de tranen in de oogen. Zij dronk het eene glas water na bet andere, maar bleef\' even ontroerd. Iedereen zag dat wel en haar broeder, de nieuwe keizer, keek haar nu en dan met een spotachtigen glimlach aan. Ik voor mij was verbaasd en geërgerd, dat een zoo jonge en schoone vrouw zich zoo weinig wist te beheerscben. Zij was toen 22 jaar, het lelieblank gelaat, het blonde baar met frisscbe bloemen gekapt, du licbtrose japon, die haar

1SKRSTE HOEK.

zoo keurig zat, dit alles gaf haar een zoo jeugdig, bijna kinderlijk uiterlijk, dat ik bijna niet kon begrijpeu, hoe zoo veel jeugd reeds zoo veel afgunst voedde. Ik geloof niet, dat er iemand was, die medelijden met haar had. Mevrouw Bacchioclii, die wat ouder en wijzer was, wist zich beter in te houden, raaar had tegeuover ons allen iets spijtigs in haar toon , dat ons op eerbiedigen afstand hield.

Eindelijk werd don keizer de houding der beide zusters onverdragelijk en hij maakte het niet beter, toen hij, door allerlei toespelingen, de ontevredenheid versterkte. Ik heb op dien dag voor bet eerst leeren inzien, tot welke zonderlinge ongepastheden de eerzucht sommige nienschen verleiden kan.

Nadat men den volgenden dag en familie bad gedineerd had er een zeer heftig tooneel plaats, waar ik niet bij was, maar dat ik toch in de kamer, waar ik mij bevond , duidelijk boorde. Mevrouw Murat barstte op eens los in tranen en verwijtingen, en vroeg, waarom zij en hare zusters in zulk een staat vau vernedering werden gelaten, terwijl -vreemdelingen met eer en titels werden overladen. Bonaparte was ongemeen hard in i.ijn aut woord eu zei eenvoudig, dat hij dit alles zou doeu , go-lijk hij zelf verkoos.- Bij die gelegenheid liet bij zich het woord ontvallen, dat nooit vergeten is; »als men u zoo hoort aangaan , mevrouwen, zou men waarachtig denken, dat wij de kroon van wijlen onzen vader geërfd hadden.\'

De keizerin vertelde mij later de geheele geschiedenis, en hoe goedhartig zij ook was genoot zij toch een beetje in het verdriet van eene vrouw, die haar haatte met een volkomen haat. Toen de twist op bet hevigst was viel mevrouw Murat, die geen woord meer wist te zeggen, in onmacht, en Bonaparte schrikte daar zoo van, dat zijn

KKltóTli BOEK.

toorn op eens bedaarde en lig haar trachtte bij te brengen met de belofte, dat bij voor haar wel iets zou bedenken , waardoor zij tevreden zon worden gesteld. En werkelijk, nadat er een overleg met Tailleyrand, Camba-eères en eenige andere heeren had phiats gehad, werd er bepaald en in den Moniteur afgekondigd, dat de zusters van den keizer voortaan den titel van keizerlijke hoogheid zouden voeren, en zoo achtte men alle partijen bevredigd.

Tcch bleef er nog een grief over voor mijnheer en mevrouw Murat. De reglementen op den inwendigen dienfit van het paleis St. Cloud verdeelden de keizerlijke afdeeling in verschillende salons, waar men toegang had in overeenstemming met zijn nieuwen rang. De salon vlak naast het kabinet van den keizer werd de salon van den troon of van de prinsen, en maarschalk Murat, schoon getrouwd met eene prinses, mocht daar geen voet zetten. Aan mijn man werd de minder aangeuame taak ■opgedragen, hem tegen te honden, als hij er soms in mocht willen gaan. Ofschoon mijn man slechts deed, wat hem bevolen was en daarbij natuurlijk uiterst beleefde vormen gebruikte, voelde Murat zich diep gekrenkt en zoowel hij als zijne vrouw, die ons onze gehechtheid aan de keizerin nooit konden vergeven, wreekten hunne ergernis op ons, gelijk later bij meer dan eene gelegenheid bleek. Mevrouw Murat echter, die gezien had, op welke wijs zij haar zin van haar broeder kon krijgen , gaf ook hier den moed niet op, en de uitkomst heeft gebeerd , dat zij aan haar man heeft weten te bezorgen, wat hij maar verlangde.

Al de nieuwe rangen brachten vrij wat onrust aan in het anders kalme paleis. Wij beleefden in de omgeving van mevrouw Bonaparte een soort van parodie op de eerzuchtige aanspraken der keizerlijke zusters.

240 EERSTE HOEK.

Behalve de hofdames noodigde mevrouw Bonaparte de vrouwen der bij den eersten consul dienstdoende officiers van tijd tot tijd bij zich. Men ontmoette er mede mevrouw Maret, die om de betrekking door haar man bekleed , altijd op St. Cloud woonde, en de dochter van den markies de Beauharnais, die uitgehuwelijkt was aan den heer de la Valette. Deze, een man van nederiger afkomst , maar van een fijn ontwikkelden geest, had den militairen dienst vaarwel gezegd, omdat zijn zachtaardig karakter zich noode naar het ruwe leven schikte. De eerste consul had hem voor sommige diplomatieke zendingen gebruikt en staatsraad gemaakt 1). Met hart eu ziel was hij de,Beauharnais toegedaan. Zijn vrouw was een eenvoudig, vriendelijk wezen, maar het scheen wel, dat ijdelheid en eerzucht allen die aan het nieuwe hof waren verhouden, aan zich zouden onderwerpen.

Een keizerlijke beschikking had aan de hofdames enkele voorrechten verleend boven de andere dames en dat gaf aanleiding tot allerlei jaloersche tooneelen. Mevrouw Maret, een stijve , trotsche vrouw, kon maar niet verdragen , dat wij voor haar uitgingen en deelde haar ergernis meê aan mevrouw Murat, die daar natuurlijk best in kon komen. Zooals het meer gaat werd een derde het voorwerp van beider haat, Tailleyrand namelijk, die Maret altijd bespotte, omdat hij werkelijk bespottelijk

\') Maric , graaf du la Valette was iu den italiannschcu oorlog adjudant van lionajiartc. Hij wuril ulet alleen staatsraad, maar ook generaal-post-uieestcr , wat hem later iu stuat stelde, de terugkomst van den keizer van Elba met den meesten spoed door het land te verspreiden en zoo de koene onderneming te doeu gelukken. Na do 100 dagen ter dood veroordeeld werd hij door zijne vrouw gored, die iu zijn kerker toegelaten, met hem vau kleeding wisselde, zoodat bij ongemoeid heen kou gaan. Minder gelukkig dan onze Maria van Reigersbergen , hield men de arme vrouw opgesloten eu behandelde haar zoo slecht, dat zij iu stompziuuigheid verviel en in de gevaugeui» stierf, tot loon harer trouw. Vukt.

EKKSTK BOEK.

was, en die Murat niet kon uitstaan, om zijn plebejische afkomst. \') De keizerin , die mevrouw Murat niet kou verdragen , werd uitermate koel tegenover mevrouw Maret, die zich aan de eerzuchtige zuster des keizers nauw scheen aan te sluiten.

Eindelijk ontving de keizerin op een Zondag morgen bevel, de mis bij te wonen, alleen door hare vier hofdames vergezeld. Mevrouw de k Valette, die altijd met hare tante was meegegaan en nu op eens van die eer verstoken werd, stortte bittere tranen. Ik moet eerlijk zeggen, dat ik mij met die kinderachtigheden vermaakte, maar men was al zoo gewoon alle humeuren en toestanden in verband te brengen met bevredigde of onbevredigde eerzucht, dat toen ik op zekeren dag hartelijk lachte, om een geestigheid, die door den een of ander werd gezegd, een aide de camp van Bonaparte naar mij toe kwam en mij fluisterend vroeg, of ik ook toezegging had gekregen van een hoogere betrekking. Ik kon niet laten, hem te antwoorden met de wedervraag, of dan voortaan op het paleis iedereen moest schreien, die nog geen prinses was geworden.

Dat wil niet zeggen, dat ik voor mij ook mijn eerzucht niet had, maar die was klein en zeer matig. Do keizer had mij door de keizerin laten zeggen en door de Coulain-court aan mijn man , dat hij degenen niet zou vergeten , die hun lot van het begin af aan het zijne hadden verbonden. Op die belofte vertrouwende bleven wij stil afwachten, waar wij eigenlijk verkeerd aan deden, wijl niemand wachtte. Mijnheer de Uémusat was een man zonder eenigen zin voor intrige, wat bijna een gebrek is voor iemand» die aan een hof verkeert. Er ziju zekere goede eigenschappen

\') \'.Dut ia een maarschalk, die altijd uaar den stal ruikt,quot; placht Tailley-rand te zeggen, ziusjielende op de betrekking van stalknecht, door Muiat vroeger in het vaderlijke huis bekleed. Vekt.

Eémusat, Gedenkschri/lm. i. lli

EKUS\'i\'E 110KK.

van het karakter, die tegenover een souvereiu schadelijk zijn. De souverein houdt in den regel niet vau verhevene gevoelens of van die wijsgeerige kalmte, die ten bewijze strekken, dut men zich altijd tot op zekere hoogte onafhankelijk van hem gevoelt. Bonaparte, naijveriger dan iemand op algeheele toewijding, merkte zeer goed, dat mijn man hem eerlijk en oprecht diende, maar zich niet naar al zijne nukken verkoos te schikken. Die overtuiging , gepaard aan enkele omstandigheden, waar ik latei-van spreek, was de oorzaak, dat hij zich tegenover ons van zijn verplichting ontslagen achtte. Hij hield mijn man hij zich, hij bediende zich van hem, omdat dit gemakkelijk voor hem was, maar hij verhief hem niet tot den rang, dien hij aan anderen verleende, zeker, wijl hij zag, dat hij met al zijn gunsten nooit zou verkrijgen, dat de heer Kémusat zijn kieschheid aan zijn eerzucht ten offer bracht. De hoveling lag niet in den aard van mijn man, die het ernstige, stille familieleven lief had en die het dikwijls betreurde, dat hij zijn kostbaren tijd moest besteden aan al die kleingeestige nietigheden, die de hofetiquette van hem vorderde. Door de revolutie aan den werkkring, die hem lief was, onttrokken, was hij aan de toekomst zijner kinderen verplicht, te houden, wat hij had; maar daarom te meer voelde hij al de bezwaren eener betrekking, die hij waarnam met onkreukbare trouw, maar zonder veel liefde. Hoe meer hij Bonaparte leerde kennen, hoe dieper hij dit gevoelde, en natuurlijk schaadt niets meer aan de bevordering van den hoveling, dan wanneer hij zijn eigen zedelijk gevoel nog altijd laat gelden als een kracht, die hem drijft.

In den tijd, waar ik nu van spreek, was dat alles in ons binnenste nog vaag en onbestemd, wij meenden nog altijd, dat de keizer ons iets schuldig was en rekenden er op, dat Jiij zijn schuld zou voldoen. Toch naderde do

EEllSTK liOEK.

tijd, waarop -wij onzen vroegeren invloed langzamerhand zagen verminderen. Al spoedig kwamen er lieden, in afkomst aan ons gelijk, of boven ons staande, die naar de gunst dongen van aan dit hof een plaats te krijgen, en het sprak van zelf, dat men dus niet meer zooveel waarde kon hechten aan de toewijding van hen, die hot eerst waren gekomen, bonaparte voelde zich gestreeld door de toenadering van den franschen adel. Mevrouw Bonaparte , zeker anders vatbaarder voor hartelijke gehechtheid dan haar man, was toch een weinig in de war, toen zij zulke voorname dames haar met al den eerbied der étiquette zag naderen. Waren wij handiger geweest, wij hadden juist in die dagen te meer ons best gedaan, om het eens veroverd terrein te behouden; maar in plaats van dat te doen verheugden wij ons over de meerdere vrijheid, die wij kregen, en maakten daar onvoorzichtig gebruik van, zonder te bedenken, dat het uiterst moeielijk is, in het gewoel zijn stoel weêr te krijgen, als men even is opgestaan.

Tailleyrand, die Bonaparte bestendig aanspoorde, zich te omgeven van al den glans van het oude koningschap, wees hem op de noodzakelijkheid, om toch vooral de ijdelheid te vleien van hen, die men aan het hof wenschte te zien , en de fransche adel is wel te winnen, als hij ziet, dat men hem in zijn hoogheid erkent. Daarom moest de onderscheiding, die hij zijn recht geloofde, in elk opzicht schitterend zijn. De Montmorency\'s, de Montesquieu\'s en anderen kwamen wel, als men hun maar de plaats wedergaf, waar zij vroeger aan het hof der koningen gestaan of ge\'-eten hadden. En het kon zeker moeielijk anders als zoo, nu er toch weêr een werkelijk hof in het leven was geroepen.

Daar waren er, die meenden, dat het verstandiger was geweest, als de nieuwe keizer althans een tijdlang de

16*

EERSTE BOEK.

oude eenvoudige hofhouding had doen blijven. Wel ware de ijdelheid minder gestreeld geworden, maar het had meer achting ingeboezemd. Men dacht echter nergens liever aan, dan hoe men de omgeving van den keizer zoo schitterend mogelijk kon maken. Duroc noodigde mijn man uit een schriftelijk plan daarvoor in te dienen. Mijnheer de Rémusat voldeed aan den opgedragen last, maar zijn voorstel was veel te eenvoudig. »Daar is niet genoeg pracht bij,quot; zei Bonaparte, toen hjj het las. »Dat is niet in staat, hun zand in de oogen te werpen.quot; Bepaald afkeerig van het plan, om aan de Franschen eene constitutie geven, moest hij hen wel door schitterende pracht verblinden, en wijl er altijd iets kleins in den hoogmoed is, was hem de hoogste macht niet genoeg; hij wilde daar ook in alle opzichten den uilerlijken stempel opzetten. Een groote hofstoet, kamerheeren in met goud geborduurde rokken, vrouwen in fluweel en satijn, dat alles zou den parvenu gemakkelijker doen vergeten en zou hem te beter in staat stellen, zijn despotieke re-geeringstelsel naar hartelust te kunnen vasthouden. Wat hem wel door het hoofd ging! »Het fransche keizerrijk,quot; zei hij, »zal een tweede vaderland worden voor alle sou-vereinen, die zich te Parys een prachtige woning zullen laten bouwen. Bij de kroning van den franschen keizer zullen de koningen van alle kanten overkomen, om hem hunne hulde te brengen.quot;

Bonaparte heeft zoo dikwijls gezegd, dat hij in zyn persoon de geheele revolutie vertegenwoordigde, dat hij eindelijk zelf geloofde, met voor zijn eigen persoon te zorgen, ook de vruchten der revolutie te bewaren. Overigens scheen de ziekte der étiquette zich meester te maken van al de bewoners van St. Cloud. Uit de oude bibliotheek werden de reglementen van het hof van Lodewijk XIV voor den dag gehaald, om tot leiddraad te dienen.

HEUSTE liüEK.

Mevrouw Bonaparte zond om mevrouw Campan, die de eerste kamervrouw van de koningin was geweest, en die nu een druk bezocht instituut voor jonge meisjes hield. Men ondervroeg haar naar de gewoonten en gebruiken bij het laatste hof, en ik zat op te schrijven, wat zij iu de pen gaf, terwijl Bonaparte dat geschrijf bij de andere stukken voor hetzelfde onderwerp bewaarde. Er heerschte een ongekende drukte en levendigheid door het geheele paleis en wij verbeeldden ons allen zonder onderscheid, dat wij wel iets meer waren geworden dan vroeger.

Nu en dan kwamen wij wel wat tot ons zeiven, als wij zagen, hoe belachelijk de nieuwe beweging soms werkte, en vooral hoe buitenaf de spot gedreven werd met al de nieuw getitelde heeren en dames, met de prinsen en prinsessen vooral. Men troostte zich met de gedachte, dat de nyd altijd dezelfde wapenen heeft gebruikt.

Zietdaar nu onzen toestand bij het einde van het eerste tijdvak , dat ik hier sluit. In het volgende zullen wij er de getuigen van zijn, hoe wjj allen — ik bedoel daar-meê Frankrijk en Europa — al verder en verder vooruitgingen op den weg der glanzende dwaling, waarbjj wij do waarachtige vrijheid en de echte grootheid voor langen tijd moesten verliezen.

HOOFDSTUK VIII.

1804.

1\'IiOCES VAN DEN OliNEUAAL MOUEAXT. - VEROORDEELING VAN

DE H.H. DE POLIQNAC, DE RIVIÈRE ENZ. — GRATIE VERLEEND AAN DEN HEfcR DE POLIGNAO. — BRIEF VAN LODE-WIJK XVIII.

Do schcpping van het nieuwe keizerrijk had de aandacht afgeleid van het proees-Moreau, dat intnsschen was voortgezet. Meermalen waren de beschuldigden voor de rechtbank verschenen, maar elke ondervraging maakte de veroordeeling van Moreau , die steeds noodzakelijker werd, moeielijker. Ik ben overtuigd, dat de keizer zijn dood niet wilde. Veroordeeling en vergeving zonden hem voldoende zijn geweest, maar door een rechterlijk vonnis moest het bewijs worden geleverd , dat in deze zaak niet met partijdigheid en overijling te werk was gegaan.

Alle onbevooroordeelden zijn het eens, dat Moreau blijken heeft gegeven van veel zwakheid en vooral van veel middelmatigheid. Hij bezat de grootheid niet, die men van hem had gewacht. Hij was noch een Georges Cadondal, die rond eu open beleed, wat zijn plannen waren geweest, noch een onrechtvaardig beschuldigde, die zijn kracht ontleende aan zijne verontwaardiging. Hij was aarzelend in zijn antwoorden en werd daardoor zelf de oorzaak, dat de belangstelling van het publiek zeer verminderde. Evenwel won Bonaparte daar niets bij en

EERSTE BOEK.

bleef bet altijd veler meening, dat men hier met niets anders te doen had, als met eene persoonlijke veete.

Eindelijk verscheen de acte van beschuldiging in den Moniteur (30 Mei). Er waren brieven bijgevoegd, door Morean in 1795 gesclireveu , waaruit bleek, dat degene-raai , die de overtuiging bad, dat Pichegru onderhandelde met de bourbonsche prinsen , bem bij het Directoire had aangeklaagd; en wijl Moreau, bij deze tweede zamen-zwering, verklaarde, dat hij het niet noodig had gevonden , den eersten consul een komplot te verraden, waar hij geweigerd had, zich bij aan te sluiten, rees natuurlijk de vraag, waarom hij nu tegenover Pichegru zoo geheel anders handelde, als hij in 1795 had gedaan.

Op ö Juni werd het slot verhoor publiek gemaakt. Er waren er, die verklaarden, dut Pichegru niet twijfelde aan de medewerking van Moreau, dat juist daarom Pichegru naar Frankrijk was vertrokken en dat de beide generaals meer dan eens met Cadoudal zatnen waren gekomen. 7j\\] gingen zelfs zoo ver van te beweren, dat Pichegru na die zamenkomsten dikwijls zeer ontevreden was geweest, omdat Moreau geen ijver genoeg aan den dag lei en voor zich zelve uit den val van Bonaparte de meeste winst scheen te willen behalen. Een zekere Rolland lei Moreau de woorden in den mond: «voor alle dingen is het noodzakelijk, dat de eerste consul van het tooneel verdwijnt.quot;

Moreau van zijn kant verklaarde, dat Pichegru hem uit Engeland had laten vragen, of hij hem van dienst wilde zijn, wanneer hij oen poging deed, om in Frankrijk . terug te keeren, en dat hij hem daartoe zijne hulp bad toegezegd. Zeker lag er wel iets vreemds in, dat Pichegru, nog niet zoo heel lang geleden door Moreau aangeklaagd, hem nu te hulp riep. Pichegru ontkende, dat hij die vraag aan Moreau bad laten doen en verklaarde

UERSÏE HOEK.

daarbij, dat hij Moreau niet had ges2n^-oken, en dat hij alleen naar Frankrijk terug had verlangd, omdat hij het in den vreemde niet langer kon uithouden, — Kort daarop werd Pichegru dood in zijne gevangenis gevonden en het rechte licht is over dien dood nooit opgegaan.¹) Moreau erkende, dat hij Pichegru, die onverwachts gekomen was, had ontvangen, maar verklaarde tegelijk, dat hij bepaald had geweigerd, deel te nemen aan eene bonrbonsche zamenzwering. Hij voegde er bij, dat hij het plnn te dolzinniger vond, omdat men eerst zou moeten beginnen, met den eersten consul, zijn beide ambt-genootcn, den gouverneur van Parijs en, de garde uit den weg te ruimen. Meer dan eenmaal had hij Pichegru niet gezien, wat er ook van verdere bijeenkomsten werd gezegd, en hij hield zich altijd aan dit stelsel van verdediging , schoon hij niet wist te verklaren, wat de reden was geweest, dat zijn bijzondere sekretaris, Fresniêres, in drukke briefwisseling had gestaan met Pichegru. Deze sokretaris was, zoodra het proces op touw werd gezet, gevlucht, zonder dat iemand wist waarheen.

Georges Cadoudal kwam er rond vooruit, dat zijn plan was geweest, een aanval te doen op den eersten consul en dat hij daarbij gerekend had op de ondersteuning van de ontevredenen te Parijs, terwijl hij verder al zijne krachten had willen inspannen, om Lodewijk XVIII op den troon te brengen. Hij ontkende de medeplichtigheid

\') Men twijfelde in die dagen, of men aan zelfmoord denken kon, wijl toch de keizer, na den moord van den hertog d\'IOnghien, tot alles in staat werd geacht. Er is echter niet eéne reden, waarom do keizer een openlijk verhoor van Pichegru te vreezen had. Thiers meent zelfs, dat dit voor den keizer zeer gewenscht zon zijn geweeit. De geneesheeren verklaarden, dat zelfmoord op do wijs, zooals Pichegru dien zou gepleegd hebben, onmogelijk was, maar de gerechtelijke geneeskunde voor 70 jaren bc.iniddc nitt veel en men is het tegenwoordig vry wel eens, dat de ver-worging licht met eigen hand geschieden kan, P. u. H.

EEUSTE HOEK.

van Pichegru eu Movoau, en eindigde met te zeggen: »gij hebt reeds slachtoffers genoeg, ik ben niet van plan, het getal te vergrooten.quot;

Bonaparte was werkelijk getroffen door de moedige vastberadenheid van dezen man en zei tot ons: »indien liet mogeljjk was, een van die moordenaars gratie te ver-leenen, dan deed ik dat in de eerste plaats aan Ca-doudal.quot;

De oudste de Polignac lei de getuigenis af, dat hij te Parijs was gekomen, om de stemming der gemoederen te polsen en de kans van slagen te berekenen, maar dat hij zich aanstonds terug had getrokken, toen hij hoorde, dat het denkbeeld vau moord in het spel was en dat hij, als men hein niet gevangen had genomen, naar Engeland zou zijn teruggekeerd.

De heer de Rivière legde eene gelijke verklaring af, terwijl Jules de Polignac zei, dat hij eenvoudig zijn broeder was gevolgd. \')

Eindelijk werden, 10 Juni, twintig beschuldigden ter dood veroordeeld, waaronder Cadoudal, de markies de Eivière en de hertog de Polignac. Het vonnis luidde , dat Jules de Polignac, Louis Léridan, Moreau en Rolland deel hadden genomen aan de samenzwering, maar dat er voor hen verzachtende omstandigheden bestonden, waarom zij tot eene correctioneele straf veoroordeeld werden.

Ik bevond mij op St. Cloud, toen daar de tijding kwam. Iedereen ontstelde bij het hooren van het vree-selijke vonnis. De minister van justitie had, voorbarig

\') De jongste (Jules) de Polignac is dezelfde die do bcruchte ordonnantiën in het leven riep, die aan Karei X de kroon kostten en Louis Philippe koning deden worden. Men verhaalt van dezen de Polignac, dat hij, toen do gealUeerden in 1814 hun intocht hielden in Parijs, aan den staart van zijn paard het kruis van liet legioen van eer liet vastknoopeu, om het op die wijs door het slijk te sleuren. Veel eergevoel zat in zulke lieden zeker niet, Vert,

250 EERSTE BOEK.

genoeg, den eersten consnl verzekerd, dat ook Moreau zou worden ter dood veroordeeld , en Bonaparte was nu zoo verontwaardigd, dat hi] zich niet in kon houden. Bij de eerste openbare audiëntie op den volgenden Zondag overlaadde hij den rechter Lecourbe, broeder van den generaal, die de onschuld vau Moreau met vuur had bepleit, met de heftigste verwijten, schold hem voor eervergeten rechter, joeg hem de audiëntiezaal uit eu ontsloeg hem kort daarop uit zijn betrekking.

Geheel verslagen over dat alles kwam ik te Parijs terng eu vernam daar al spoedig, hoe velen met innig leedvermaak de teleurstelling van deu keizer hadden vernomen, terwijl de adel in rouw was gedompeld over de veroortleeling van de Polignac.

Nog niet lang was ik t\'huis en besprak met mijne moeder eu mijn man de treurige geschiedenis eu het bange verschiet, dat zich bij zoo vele terechtstellingen opende, toen mij het bezoek werd aangediend van mevrouw de Polignac, de echtgenoote van den hertog, en hare tante, mevrouw Dandlau, eene dochter van deu bekenden Helvetius. Beide vrouwen traden snikkende binnen en ik had het innigste medelijden, te meer toen ik zag, dat de arme hertogin zwanger was. Zij kwam mijne hulp inroepen, om toegelaten le worden tot den keizer, zij wilde hem om genade bidden voor haar man, maar wist niet, hoe zij de deuren van het paleis voor zich geopend krijgen zou. Wij zagen alien de groote moeielijk-heid in, maar begrepeu toch , dat er iets gedaan moest worden, en wijl de veroordeelden eenige dagen voor zich hadden, door de aanteekening vau appel, stelde ik de dames voor, den volgenden dag naar St. Cloud te gaan. Ik zou zorgen, er een tijdlang voor haar te zijn en mevrouw Bonaparte trachten te bewegen, haar te ontvangen.

KERSTJJ BOEK.

Het kistte mij den volgenden dag weinig moeite , de goedhartige keizerin te bewegen , de dames bij zich toe te laten, maar zij verklaarde mij tegelijk, dat zij er zeer tegen opzag, den keizer er over te spreken, wijl deze zoo bitter uit zijn humeur was.

»Was Moreau veroordeeld,quot; zei ze, »dan bestond er grooter kans, maar hij is nu zoo buiten zich zelve van toorn, dat ik vrees, dat hij ook n dezen stap niet licht zal vergeven.quot; De droeve toestand van mevrouw de Po-lignnc had echter op mij een zoo diepen indruk gemaakt, dat ik er al de gevolgen door over het hoofd zag. Ik schilderde de keizerin den indruk, dien liet vonnis te Parijs had gemaakt, ik herinnerde haar den dood van den hertog d\'Enghien, ik stelde haar voor, hoe treurige inwijding het was eener nieuwe regeering, als er zoo veel bloed werd vergoten, en hoe men hef. zegenen zou, als vorstelijke genade de gestrengheid van den rechter verving.

Terwijl ik zoo met vuur mijne zaak bepleitte en mijne tranen daarbij niet weerhouden kon, kwam op eens de keizer binnen. Hij zag, dat wij beiden zeer ontroerd waren. Op een anderen tijd zou ik, door die onverwachte verschijning, verstomd zijn geweest van schrik, maar mijne levendige aandoening maakte, dat ik hem moedig alles vertelde, en toen zijn gelaat zoo streng begon te staan, dat een heftige uitbarsting te wachten stond, nam mevrouw Bonaparte op eens het woord en zei, dat zij et-in had toegestemd, mevrouw de Polignac te ontvangen.

De keizer begon met te zeggen, dat hij de hertogin niet verkoos te zien en dat wij hem een zeer treurigen dienst bewezen met den schijn op hem te laden van bloeddorstigheid. »Ik wil die vrouw niet zien,quot; riep bij mij toe, »en ik verleen geen gratie. Gij ziet toch ook wel, dat die royalistische partij wemelt van roekelooze dwazen, die elk oogenblik gereed staan , onrust te zaaien en moord

252 EERSTE BOEK.

te plegen, ah zij niet eeu zeer strenge les ontvangen. De Bourbons zijn lichtgeloovig, gemald«e]ijk laten zij zich door allerlei intriganten misleidea omtrent den waren geest van het fransclie volk en zenden mij zoo telkens weder nieuwe slachtofïers.\'\'

Dit antwoord, hoe bepaald het ook klonk, deed mij niet van mijn voornemen afiien; ik was uitermate opgewonden , zoo door de zaak zelve, als misschien ook door het gevaar, waar ik mij aan blootstelde, met my tegen den gedachten gebieder te verzetten. Om persoonlijk belang wilde ik niet zwijgen en juist die gedachte vuurde mij te sterker aan. Al voortsprekende geraakte ik zoo in vuur, dat de keizer, die de kamer op en neder liep, op eens vlitk voor mij stil bleef staan en, mij scherp in de oogen ziende, op koelen toon vroeg: »Welk belang hebt gij toch bij die lieden V Als zij uwe bloedverwanten niet zijn vind ik uwe houding onverantwoordelijk.\'\'

»Sire,quot; antwoordde ik langzaam, maar vast, »ik keu hen niet en heb gisteren mevrouw de Polignac voor de eerste maal van mijn leven gezien.quot; — »Zoo, en toch bepleit gij de zaak van iemand, die hier kwam, om mij te vermoorden.quot; — »Neeu, Sire, maar ik bepleit de zaak van eena zeer ongelukkige vrouw en, ik durf zeggen, ook de uwe.\'\' Toen herhaalde ik, wat ik reeds tot de keizerin had gezegd en deze voegde hare bede bij de mijne, maar al ons pogen was vruchteloos , de keizer ging toornig weg en verbood ons ten strengste, hem ooit weer daarover lastig te vallen.

Een oogenblik later kwam men mij zeggen, dat mevrouw de Polignac was aangekomen. De keizerin ontving haar in een ander vertrek en, zonder haar mee te deelen, hoe treurig de kans stond, beloofde zij haar alles te doen, wat in haar vermogen was, om het leven van den hertog gespaard te zien.

EERSTE norSK.

lu den loop van diea morgen , zeker een der moeielijkste uit mijn geheele leven, begaf de keizerin zich twee malen naar het kabinet van baron echtgenoot, maar keerde ook beide keeren ongetroost terug. Zij bad den moed opgegeven en ik sidderde bij de gedachte aan het weigerend antwoord, dat mevrouw de Polignac zou moeten hooren. Eindelijk vernamen wij, dat de keizer alleen was met de Tailieyrand. Ik noodigde de keizerin dringend uit, nog een derde poging te wagen, in de gedachte, dat de Tailieyrand ons misschien helpen zou. Inderdaad stond deze de keizerin aanstonds ter zijde, zoodat Bonaparte, door zoo sterken aandrang bewogen, er eindelijk in toestemde, dat mevrouw de Polignac tot hem werd toegelaten. Dit was alles wat wij konden verlangen, want het was onmogelijk , tegenover eene smeekende vrouw en moeder een ■hardvochtig ineenquot; te zeggen. Toen mevrouw de Polignac bij den keizer binnen kwam viel zij in onmacht. De keizerin stond er bij en schreide. Tailieyrand heeft er in het toenmalig Journal de l\'Empire een kort, maar trouw verslag van gegeven.

Toen Tailieyrand uit het keizerlijk kabinet kwam vond hij mij in de salon der keizerin en vertelde mij alles, wat er gebeurde; te midden van mijne tranen en zijn eigen diepe aandoening kon hij niet nalaten mij te wijzen op een belachelijke kleinigheid, die zijn spotzieke geest niet was ontgaan. De arme mevrouw Dandlau, die met hare nicht meê was gekomen en van haar kant toch ook iets wilde doen, boog zich voorover naar de gevallen hertogin, en riep, terwijl zij alles deed, om haar weêr bij te brengen, bjj herhaling en hard: »Sire, ik bende dochter van Helvétius Iquot; Zij dacht zeker met die herinnering alles te winnen en zette eenvoudig nan het treurige tooneel iets zeer belachelijks bij.

De straf van dj Polignac werd veranderd in een vierjarige gevangenschap, door verbanning gevolgd. Men\'iet

EERSTE BOEK.

hem mot zijn broeder te zameu. De ballingschap volgde niet, maar de kerkerstraf werd langzamerbaud al zachter en zachter toegepast, zoodat beiden in 1814 met niet al te veel moeite ontsnapten. Men meende in die dagen, dat de hertog de Rovigo, die toen minister was van policie, de ontsnapping had begunstigd, om zoo in een goed blaadje te komen bij de regeering, die, ua Bonaparte\'s val, de teugels in handen kreeg.

Zonder mij al te groote verdienste toe te schrijven in dit geval dacht ik toch, dat mijne bemoeiing het hare had gedaan , en dat de familie Polignac de gedachtenis zou bewaren van mijne bereidwilligheid om haar te helpen. Ik heb echter gezien, dat de partijgeest, de ellendigste geest der wereld vooral bij hovelingen, kracht genoeg had, om alle andere aaudosningen te verstikken. Mevrouw dc Polignac bracht mij een bezoek en herhaalde dit een paar malen, toen was het uit. Tentijde der restauratie zond de koning den hertog de Polignac naar Malmaison, om de keizerin Josefine te bedanken voor de pogingen, die zij in het werk had gesteld, om den hertog d\'Enghien te redden. Tegelijkertijd dankte hij ook voor zich zelve. De keizerin, die mij dit bezoek meedeelde, zei, dat de hertog zeker ook bij mij zou komen, en ik dacht dit ook, maar te vergeefs. De hertog scheen mij niet te kennen, of zich mijn naam niet te herinneren. Op zekeren avond ontmoette ik mevrouw de Polignac bij den hertog van Orleans \'). Deze hield eene receptie, die bijzonder druk bezocht was. Het palais-royal was glanzend versierd, do geheele fransche adel was er tegenwoordig en al die groote heeren, dien men hunne titels terug had gegeven , bewogen zich met een gemakkelijkheid

i) Du latere koning Louis Philippe, die terstond na de restauratie in het Palais-royal een eigen hofstaat voerde, eu buiten deu adel, aanzijn gastvrije tafel gaarne de pitricisolie Imrgerij en kunstenaars en schrijvers van mjam vereenigde. Vert.

HEUSTE BOEK,

en een trots in de sjilons, of zij nooit audere dagen hadden gekend en voor geeu anderen meester ooit den trot-schen nek hadden gebogen.

Te midden van al dien glans zag ik mevrouw de Po-lignac. Zij was, najaren wachtens, in haren rang hersteld en ontving gelukwenschingen van alle kanten. Ik herinnerde mij, hoe zij er uitzag, toen zij op dien onver-getelijken avond, als eeue ootmoedige smeekelinge bi] mij kwam, en was diep getroffen bij de vergelijking. Wijl ik dicht bij haar was, ging ik een paar voetstappen vooruit, en geheel weggesleei^t door de gedachte aan toen en- thans zei ik een zeer hartelijk woord van deelneming over dien gezegenden omkeer. Ik wenschte tot antwoord niets als een enkel gezegde, dat eenigszins in overeenstemming zou zijn, met wat ik zoo diep gevoelde, maar als een koude rilling ging hot mjj door de leden, toen zij een hooghartigen blik op mij sloeg en mij niet meer kende of wilde kennen. Toen ik dus wel gedwongen was, mijn naam te noemen, zei ze niets! Ik keerde mij om en ging weg vol bittere aandoening over zoo veel gebrek aan gevoel.

Te Parys maakte de manier, waarop aan de Polignac gratie was verleend, een goeden indruk en iedereen weidde uit in den lof van het voortreffelijke hart der edele keizerin. Het duurde niet lang, of de moeders, vrouwen, dochters en zusters der overige veroordeelden, belegerden St. Cloud, om toegelaten te worden tot de vrouw, die allen zou kunnen helpen, gelijk zij de Polignac geholpen had. Men wendde zich ook tot hare dochter en beiden waren gelukkig genoeg, nog voor een paar anderen verzachting van straf te krijgen. De keizer zelf scheen te begrijpen, dat do uitvoering van zoo talrijke doodvonnissen aan het begin zijner regeering een al te droevig voorteeken zouden zijn. De zusters van den keizer, jaloersch op de keizerin, lieten aan de veroordeelden weten, dat men zich ook tot haar zou kunnen wonden, en namen

EERSTE HOEK.

zelfs wauhopende vrouwen iu hare rijtuigen meê naar St. Cloud, om toch aan de wereld het verkwikkelijke schouwspel niet te onthouden harer barmhartigheid. Hadden die vertooningen een geheel ander aanzien, als de stille werkzaamheid der keizerin, de keizer vergunde die toch en zij spaarden meer dan een veroordeelde het leven. Murat, die door zijn houding tegenover Moreau de algemeene verontwaardiging had opgewekt en dat ook wel wist, trachtte dien indruk een weinig uit te wisschen, door gratie te vragen en te krijgen voor den markies de Riviere. Tegelijk bracht hij den keizer een brief van Ca-doudal, dien ik heb hooren voorlezen. De brief was op waardigen toon geschreven en zonder dat Cadoudal genade vroeg, verklaarde hij toch niets anders te hebben gedaan, als wat hij verplicht meende te zijn aan God en aan zijn geweten. Bonaparte was er zeer door getroffen en betuigde nog eens zijn innig leedwezen, dat hij Cadoudal niet begenadigen kon.

Het hoofd der zam enz wering stierf met onwrikbaren moed. Zeven ter dood veroordeelden kregen verandering van straf, de anderen werden te recht gesteld. Moreau werd naar Bordeaux gebracht, om daar te worden ingescheept naar N. Amerika, Zijne familie verkocht zijne bezittingen. De keizer kocht er een gedeelte van en schonk het landgoed Grosbois aan maarschalk Berthier.

Eenige dagen daarna bevatte de Moniteur een protest van Lodewijk XVIII tegen de troonsbestijging vau Napoleon. Dit protest werd openbaar gemaakt op I Juli 1804, maar maakte bitter weinig iudruk. De zamenzwering vau Cadoudal had de weinige sympathie, die voor het oude vorstenhuis bestond, nog verflauwd. Zij was in de daad zoo slecht ontworpen, er was zoo weinig rekening bij gehouden met den waren toestand van Frankrijk en de gevoelens der natie, de naam en het karakter der zaam-gezworenen wekte zoo weinig vertrouwen en men was

EERSTE BOEK.

daarenboven zoo bang voor nieuwe beroering, dat, met uitzondering van enkele edellieden, die belang hadden bij het herstel van het ancien régime, schier niemand met verlangen uitzag naar de ierugkorast der Bourbons. O in welke redenen dan ook — behoefte aan rust, of onderwerping aan het waarlijk grootsche geluk van den nieuwen keiler — van alle kanten kwamen de blijken van ingenomenheid met de instelling van het keizerrijk. De vijandige partijen werden hoe langer hoe meer ontmoedigd en zooals dat gewoonlijk gaat, ging die ontmoediging gepaard niet allerlei geheime pogingen, om heil en heul te vinden bij de verafschuwde nieuwigheid. Aristokraten en plebejers, royalisten en republikeinen, allen begonnen uit te zien naar eene of andere plaatsing; eerzucht en ijdelheid sloggen de handen in een, o\'m dichter bij den nieuwen troon te komen en Bonaparte beleefde het belangrijke schouwspel, dat zij, die het langst van verre waren blijven staan, \'t zich een eer verklaarden, als zij hem mochten dienen.

Toch haastte hij zich niet bij zijn keus, hij wachtte lang, misschien om bet aantal der vragers nog te ver-grooten. In dien tijd zei ik een maand lang het hof vaarwel en vertoefde dien tijd bij mevrouw d\'Houdetot te Montmorency. Het kalme leven daar bracht mjjne zenuwen tot rust, waar ik werkelijk behoefte aan had. Mijne gezondheid, die altijd wankelend was, werd er niet beter op, en dit, gepaard met allerlei ongewenscht licht, dat er voor mij opging, deed mij mjjne vroegere opgeruimdheid bijna gelieel verliezen. De vergulde sluier, waar Bonaparte vroeger van sprak , als hangende voor de oogen der jeugd, begon voor mij zijn glans al te verliezen. Ik treurde daar om, totdat ik later meer onverschillig alles om mij heen kon waarnemen en gadeslaan.

11

HOOFDSTUK IX.

1804.

VEKZAMELING VAN DE VLOOT XE BOULOGNE. — AllïIKEL IN

DEN MONITEUR. - DE GHOOÏOFFIOIEREN DER KROON. —■

DE HOFDAMES. — VERJAARDAG VAN 14 JULI. — SCHOON-

IIEID DER KEIZERIN. — PLAU ÏOÏ [ECHTSCHEIDING. -

TOEBEREIDSELEN VOOR DE KRONING.

Langzamerhand verzamelden zich de in onze verschillende havens verspreide schepen allen te Boulogne, waarbij hun nu en dan de tocht door de engelsche kruisers werd beraoeielijkt. De kampen te Boulogne, Mon-treil en Compiegne leverden een werkelijk indrukwekkend schouwspel op eu het leger werd dag aan dag meer versterkt.

Het sprak van zelf, dat geheel Europa daardoor in onrust en spanning werd gehouden eu dat men ook in Frankrijk de zaak druk besprak. Op 10 Juli, denzelfden dag, waarop de keizer de gezanten ontving, die hem hunne nieuwe geloofsbrieven ter hand stelden, verscheen het volgende artikel in den Moniteur:

ȕen allen tijde is de hoofdstad hot geboorteland der geruchten geweest. Van daag wordt er een in het leven geroepen, dat morgen weer sterft. Ofschoon die geruchten in den laatsten tijd een meer stelligen vorm hebben aangenomen en daardoor meer geloof hebben gevonden, zou men misschien best doen, met eenvoudig te zwijgen

JSEttSTK BOEK.

en aldus die geruohten te laten fcerugkeeren naar de plaats van wfiar zjj gekomen zijn. Welk Franschman , met gezonde zinueu en met eenige liefde voor de waarheid , ziet niet in, hier kwaadaardigheid en eigenbelang in het spel zijn? Wie het land kent weet te beoordeelen, wat waarheid , en wat leugen is; voor hem heeft de dwaling geen lang leven, tenzij dan alleen, als het hem aan het oordeel des onderscheids ontbreekt.

»Maar de vreemdeling, de leden van het corps diplomatique vooral, voor wie dezelfde bron van kennen en oordeelen niet open staat, worden er onwillekeurig door misleid. Ofschoon zij kunnen zien, dat de toestanden om hen heen in strijd zijn met wat men vertelt, toch wordt alles naar hun land overgebracht en daardoor allerlei verkeerde oordeelvelling over Frankrijk in het leven geroepen. Daarom ujeenen wij, dat het niet onvoegzaam is, ons over al die geruchten te laten hooren.

»Het gerucht wil, dat de keizer de italiaansche en de ligurische republiek, Lucca, het koningrijk van Etrurie, den Kerke)ijken Staat, Napels en Sicilië onder zijn bewind wil brengen; het gerucht wil, dat Holland en Zwitserland hetzelfde lut te gemoet gaan; het gerucht wil, dat Hannover, door zijn aanhechting aan het keizerrijk, den keizer in de gelegenheid zal stellen, lid te worden van den duitschen bond.

»Men maakt bij dit alles verschillende gevolgtrekkingen. De paus zal afstand doen en kardinaal Fesch of kardinaal Rivffo zullen den pauselijken zetel innemen.

»Wij hebben vroeger al gezegd en wij herhalen het hier, dat wanneer Frankrijk invloed moest oefenen op de bekleeding van het pauselijk gezag, dit eenig en alleen zou geschieden in liet belang van den heiligen Vader en tot verhoogiug van deli eerbied voor den pauselijken troon, nooit om dien te schaden.

17*

EEHSTK BOEK.

»Wat Napels betreft geeft Je vijandelijlce houding van den minister Acton zeker aanleiding genoeg, om dat land -den oorlog aan te doen, al werd die oorlog ook nooit begonnen met het plan, om dat land en Sicilië aan Frankrijk te hechten.

»De italiaansche eu ligurische republieken en het koningrijk van Etrurie zullen hunne onafhankelijkheid niet verliezen.

»Men mag vragen, wie de vereeniging van Zwitserland met Frankrijk heeft tegengehouden ? Juist de keizer heeft te zijnen tijd aan dat land den waarborg gegeven van veiligheid en onafhankelijkheid.

»De keizer had Holland even goed als Belgie tot een fransch land kunnen maken, maar hij liet het ziju onafhankelijkheid, wijl hjj van oordeel was, dat het beter is aau dal land, eveu als aan Zwitserland, zijn eigen bestaan en eigen regeoring te doen behouden.

»Het bezit van Hannover zou voor Frankrijk nooit gewenscht iijn, omdat het eene militaire macht noodzakelijk zou maken, die niet in evenredigheid zou staan met de voordeeion er uit te trekken. Men zegt, dat de keizer daardoor lid zou worden van den duitscben bond. De titel van keizer der Franschen is antwoord genoeg op die dwaze bewering.

»Frankrijk zal met zijne legers den Rijn niet overtrekken.

«Worden nu de geruchten geboren uit verveling of praatzucht, dan hebben wij genoeg gezegd.

»Worden zij geboren uit die bestendige onrust, die er altijd op uit is, om te zoggen, dat Frankrijk streeft naar vergrooting van gebied, dan hebben wij dit te zeggen, dat Frankrijk bij twee gelegenheden, de traktaten van Campo Formio en Luneville, blijk beeft gegeven van eene matiging, die in de nieuwere geschiedenis zonder voorbeeld is.

EERSTE BOEK.

»Fraakrjjks hoofdstad ligt midden in het land. Zijn grenzen zijn omgeven door kleinere staten. Geografisch heeft bet niets van zijne buren te verlangen en staat dus met niemand op vijandigen voet.

»Tegelijkertjjd met al die geruchten over Prankrjjks veroveringszucht heeft men andere dingen gaan vertellen.

»In onze kampen heerscht een oproerige geest; dertig duizend soldaten hebben geweigerd te Boulogne te worden ingescheept. Misschien vertelt men er wel bij , dat onze schatkist ledig is, dat overal ontevredenheid en tweedracht heerschen en dat de keizer op reis gaat, om de rust te herstellen. Het is lastig. Blijft hij op de Tuile-rien, of verlaat hij het paleis, altijd worden er redenen bedacht, die even belachelijk als werkelijk verachtelijk zijn. Laat ons eindigen met de woorden door den keizer lieden tot een der vreemde gezanten gericht: »de keizer »van Frankrijk wil den oorlog met niemand, gelijk hij »dien ook met niemand vreest. Hij bemoeit zich niet »met de zaken zijner nabnren en verlangt voor zich het-szelfde. Een langdurige vrede is zijn oprechte wensch, »maar zijne geschiedenis is, daar, om te bewijzen, dat »hij geen beleediging of minachting duldt.quot; \')

Nadat ik eenigen tijd de rust op het land had genoten keerde ik terug naar het hof, waar de ziekte van ijdel-

\') .Zand in de oogen\' had de keizer gezegd en wellicht 13 er niets, dat beter aan die uitdrukking beantwoordt dan dit beruchte artikel. Keeds het volgende jaar trok do keizer Weenen binnen, had zich als koning van Italië laten kronen en het kouingrijk Napels opgeheven. Kort daarop volgden het .koningrijk Holland\', het overtrekken van den Rijn in do inlijving van den Kerkelijken Staat met de gevangenneming van den paus. En zoo ging het al verder en verder. Parijs was de eerste stad van het uitgestrekte rijk, Rome heette de tweede, Amsterdam de derde. Dat was het werk van deu man, die, met zijne grenzen tevreden, met zijne buren geen oorlog zocht. Tailleyraml had niet vergeefs gezegd, dat de taal is uitgevonden om do gedachten te verbergen. Vurt,

HEKSTE BOEK.

beid en eerzucht zich al meer en meer van ons allen meester scheen te maken. De keizer ging over tot de benoeming van de grootofiicieren der kroon. Generaal Duroc werd groot-hofmaarschalk, Berthier opperjagermeester\', Tailleyrand opperkamerheer, kardinaal Fesch groot-aalmoezenier, de Oaulaincourt opperstalmeester, de Ségur opperceremoniemeester, mijn man ontving den titel van eersten kamerheer. Hij nam das plaats onmiddellijk achter de Tailleyrand, die, veel te druk belast met de buitenlandsche aangelegenheden, hem de grootste zorg overliet aan het kamer heerschap verbonden. Dit werd eerst geregeld; toen volgde de benoeming der gewone kamerheeren, waaronder voorkwamen de baron de Tailleyrand, eenige senatoren, enkele Belgen van, hooge geboorte en iets later ook fiansche edellieden, Daarnseê namen de geschillen over de vooraanzitting eerst recht een begin. Mijnheer de Rémusat vooral bad daar den grootsten last van en verkeerde voortdurend in een staat van oorlog, die mij toen veel verdriet deed en waar ik mij nu bijna voor schaam. Evenwel elk hof, en wij hadden er een van belang, gaat gebukt onder die nietigheden , die er de noodzakelijke aanhangsels van schijnea te zijn. Een verstandig en eerlijk man ziet met zekeren afkeer neder op al de vreugde en het verdriet, die aan het hovelingschap zijn verbonden, en hij voelt toch tegelijk, dat hij zich er niet aan kan onttrekken. Een lintje, een kleine verandering in hot kostuum, het binnenkomen door de deur, do intrede in deze of die salon, en al dergelijke kleinigheden zijn de oorzaken van veel verdeeldheid en veel verdriet. Te vergeefs tracht men er onverschillig onder te worden, de belangstelling, die anderen er voor toonen, dwingt u, mee te doen , en al komt uw gezond verstand ook nog zoo krachtig in verzet, men moet mee tegen wil en dank en — wil men

EERSTE BOEK.

volstrekt niet, dan doet men het best voor goed de hofkringen te ontwijken.

Bij de lasten en moeielijkheden aan het paleisleven verbonden kwam nog het onaangenaam humeur van den keizer. Hij konimandeerde de étiquette, of bij niet militaire tucht te doen had. Het geheele ceremonieel liep af, als werd op de trom het signaal gegeven. en alles marcheerde in gemarkeerde pas. Die gejaagdheid, die be¹-stendige vrees, gepaard aan de onbekendheid van de grootste helft der hofhouding met al dergelijke vormen en gebruiken , gaven aan het hof meer een somber dan een deftig aanzien en legden op al de aangezichten een onrustige plooi, te midden van al de vermaken en al de schitterende pracht, die het nieuwe hof altijd vertoonen moest.

De nieuwe keizerin had als hofmeesteres hare nicht, . mevrouw de la Rochefoucauld, en als dame d\'atours mevrouw de la Valette. Verder werden er nog twaalf hofdames benoemd. Langzamerhand werd dit getal grooter en wij zagen eene vereeniging van personen, die voor een deel hoogst verbaasd waren, elkander op ééne plaats te ontmoeten. Zonder in bijzonderheden te treden, die nu slechts kwaad kunnen doen, moet ik toch zeggen, dat het opmerkelijk was, in die dagen, menschen om een betrekking aan het hof te zien bidden, die nu prat gaan op een zuiver en onvermengd royalisme. Lieden van allen rang verlangden hun deel bij do groote uitkeering , en zij, die den neus voor mij hadden opgetrokken, wijl ik mij in het huis van Bonaparte had laten opnemen, waren nu vaak de eersten, om te vragen, of er voor hen nog een plaatsje overbleef. De keizerin was verrukt over het talrijke gevolg, dat hare ijdelheid streelde. De overwinning, door haar behaald op mevrouw de la lloche-foueauld, het genoegen van den heer d\'Aubusson de Fouilliide haar kamerheer te zien en de dames de Segur

EEESXE BOEK.

en d\'Asberg onder de hofdames te tellen maakte haar wel wat dronken van vreugde en trots, die echter volstrekt geen afbreuk deden aan hare vriendelijke bevalligheid. Met een soort van instinct wist zij hare hooge waardigheid te handhaven en tegelijk een zekere onderscheiding te geven aan de dames van booge geboorte, die, door haren adellijken naam, luister bijzetten aan het keizerlijke hof.

Tegelijkertijd werd het ministerie van policie weêr hersteld eu Fouché met het ministerschap belast. De 18e Brumaire word bestemd voor den dag der kroning en ten einde te doen zien, dat merkwaardige gedenkdagen niet onopgemerkt voorbijgingen, begaf de keizer zich 14 Juli, den gedenkdag der bestorming van de bastille, metgroote pracht naar het hotel der invalidun, woonde daar de mis bjj en deelde een groot getal kruisen en lintjes uit aan mannen uit de administratie, bet leger of het hof. Gelijk mea in de Gedenkschriften eener vrouw wel niet anders kan wachten voeg ik hierbij, dat de keizerin, door bet smaakvolle harer kleeding en de bevalligheid van haar wezen een schoone figuur maakte aan het hoofd dor vrouwelijke hofhouding, die zoo vol jeugd en schoonheid baar nu voor het eerst met al haar glans omgaf. Het was dien dag prachtig weêr en de keizerin was gekleed in rose tulle met zilveren sterren bezaaid. Het kleed was, naar de mode dier dagen, zeer laag uitgesneden. Een kroon van schitterende diamrfnten sierde haar hoofd, en het prachtige, frissche toilet, de elegante houding, de liefelijke lach om den fijn gevormden mond gaven haar een zoo tieffend schoon aanzien , dat ik meer dan één heb hooren zeggen, dat zij het van bare geheele omgeving won.

Een paar dagen daarna reisde de keizer af naar Boulogne en het gerucht zei, da¹, de Engelschen nu werkelijk

EERSTE BOEK.

bang begonnen te worden voor een voorgenomen landing op hunne kusten. Een maand lang hield hij zich bezig met de inspectie der uitgebreide en schitterende armee en was daarbij meer dan eena de getuige van een aanval onzer vloot op de vijandelijke schepen, die onze havens blokkeerden. Terwijl hij met dat militaire werk bezig was vaardigde hij tegelijk allerlei bevelen uit ten aanzien van den rang, die aan de onderscheidene betrekkingen moest worden toegekend. Hij vergat werkelijk niets. Zoo had hij ook het plan gevormd, den paus uit te noo-digen, naar Parijs te komen, om zich door hem te doen kionen, eu ten einde dat doel te bereiken, richtte hjj niet alleen zijne vraag zoo in, dat de paus zich over eene weigering wel zeer ernstig diende te bedenken, maar bezigde daarbij ook andere middelen van overreding. Aan den pause-lijken gezant, den kardinaal Caprara, zond hij het kruis van het legioen van eer met een begeleidend schrijven, waarin hij uitweidde in den lof van den paus en dat in den Maniteur werd opgenomen.

Toen hij echter dat plan eener kerkelijke kroning meedeelde aan den staatsraad kwam er een levendig verzet. Een van de leden, vooral de heer Treilhard, kwam er met alle kracht tegen op, daar hij de godsdienstige vertooning misplaatst vond. De keizer liet hem uitspreken en zei toen: »gij kent de kaart van het land veel minder dan ik. De godsdienst heeft lang zoo veel niet van zijn kracht verloren, als gij wel gelooft, en gij weet niet, hoe veel ik al gedaan heb gekregen, met behulp der priesters. Daar zijn in Frankrijk minstens dertig departementen , waarin ik den strijd met den paus nog niet zou kunnen aanvaarden, en ik meen, dat wij het recht der revolutie en daarmeê mijn recht het zekerst bevestigen, wanneer wij langzamerhand doen zien, dat alle gezag voor het mijne wijken moet.quot;

EEHSTK BOEK.

De keizer had zijn tocht naar het leger en de havens nog niet volbracht, toon de keizerin naar Aken vertrok, om daar de baden te gebruiken. Een gedeelte van de nieuwe hofhouding reisde met haar mee en mijnheer de Kémusat ontving den last, de keizerin te vergezellen, ten einde den keizer te Aken af te wachten. Ik voor mij was met die tijdelijke afwezigheid der keizerin nog al ingenomen ; moeielijk kon ik mij de minder aangename waarheid ontveinzen, dat de nieuw aangekomenen mij niet in waarde hadden doen rijzen. Men kon nu, wat vroeger niet mogelijk was, vergelijkingen gaan maken, en schoon ik nog niet zoo bijzonder veel ervaring had voelde ik toch, als bij instinct, dat een niet al te lange scheiding mij niet onvoordeelig zon zijn.

L)e keizerin nam mevrouw de la Kochefoucauld mee, eene vrouw van tusschen de zevenendertig en veertig jaren, klein, mismaakt, met een levendig uiterlijk, niet bijzonder veel geest, maar eene meer dan gewone vrijmoedigheid, zooals die bij gebochelden dikwijls wordt aangetroffen. Daarbij had zij de bijzondere verdienste van opgeruimd en niet kwaadsprekend te zijn. Zij was eene echte aristokrate tegenover de revolutie, en wijl dat moeielijk te rijmen viel met hare tegenwoordige betrekking, had zij de wijze partij gekozen van er zelve in de eerste plaats om te lachen eu mee te spotten. Do keizer had veel met haar op, wijl zij vrij nuchteren en leukweg iets zeggen kon en volstrekt goene intrigante was. Daar dient echter bij opgemerkt te worden, dat, hetzij toeval, overleg, of onmogelijkheid er aanleiding toe gavea, aan geen hof minder werd geïntrigeerd dan hier, waar toch zoo vele vrouwen bijeen waren. De staatszaken werden behandeld eu .afgedaan in het kabinet van den keizer; meu wist er dus weinig van eu had er zich niet meê te bemoeien. In eigenlijke bijzondere gunst stond niemand, en zij, die

EERSTE BOEK.

bepaald in het vertrouwen des keizers deelden, waren haast ongenaakbaar voor anderen. Duroc, Savary, Maret lieten z.ch nooit een woord ontvallen eu deelden eenvoudig de bevelen mee, die zij hadden ontvangen. Wij hadden, waar wij ala machines de ons voorgeschreven taak volbrachten, wel iets van de prachtige vergulden meubels, waar het paleis te St. Clond en de Tuilerien mee pronkten, niets minder, maar ook niets meer.

Ik had in die dagen meer dan eens de gelegenheid, een opmerking te maken, waar ik in mij zelve dikwijls om lachte, dat namelijk de groute heeren, die toegang kregen tot het hof, allen zonder onderscheid een kleine teleurstelling ondervonden. Als zij voor het eerst daar verschenen en zich t\'hnis schonen te gevoelen ia die koninklijke atmosfeer, tusschen al die kruisen, rangen en titels in, dachten zij zich daar op hun gemak te zetten, als in de dagen van onds. Maar al spoedig kwamen zij, door een streng woord of een kortaf gegeven bevel, van die gelukkige verbeelding terug en merkten zij, dat alles zeer veranderd was. Aardig was het om te zien, hoe zij dan het trotsche zelfvertrouwen verloren en een gevoel schenen te hebben, of de grond ouder Juinue voeten wankelde. Aldus in de war gebracht en niet in staat om de vroegere gewoonten te vervangen door die waardige deftigheid, die niet de luchtige zeden van het voormalige hofleven niets gemeens had, begrepen zij soms niet, wat zij zeggen of zwijgen moesten. Het hovelingschap bij Bonaparte beduidde niets, het leidde tot niets en gaf geen kracht op eeuig gebied. Alan te blijven in zijn tegenwoordigheid, dat wil zeggen, zijn eigen oordeel te ge-bruiken, viel zeer moeielijk. Daarom was het maar bet eenvoudigste de gedaante der dienstbaarheid aan te nemen, en als ik durfde, zou ik gemakkelijk kunnen zeggen aan welke soort van lieden dat het lichtste viel, maar deed

eerste boek.

ik dit, dau kregen mijne gedenkschriften al het aanzien eener satire, wat noch in mijn smaak valt, noch in mijn plan ligt.

Tijdens de keizer te Boulogne was zond hij zijn broeder Jozef naar Parijs, die daar, evenals zijne vrouw, door al de officie^le lichamen plechtig ontvangen en toegesproken werd. Op 3 September kwam Bonaparte zelf te Aken eu vertoefde daar eenige dagen, te midden van een schitterenden hofstoet, terwijl ook eenige duitsche vorsten hem daar hunne hulde kwamen aanbieden. Mijnheer de Re-musat moest het tweede Theatre Pra^ais, onder leiding vau Picard, over laten komen, en er werd een reeks van schitterende feesten gegeven. De keurvorst, aartskanselier vau Mainz en de keurvorst van Baden vertoefden al dien tijd aan het keizerlijke hof. De keizer en de keizerin bezochten Keulen en Maintz, waar zij eenige duitsche vorsten en een aantal aanzienlijke vreemdelingen ontmoetten. \')

\') Te Keulen, 15 Septcmtcr 1804, schveeï de keizer eigenhandig aan den paus, om hem te verzoeken , naar Parijs te komen en hem daar te kroonen. Deze merkwaardige brief luidde dus :

«Heiligste Vader! De zegenrijke invloed, dien de herstelling van don ehristelijken godsdienst op de zedelijkheid en het karakter van mijn volk uitoefent, noopt mij Uwe Heiligheid te verzoeken, mij, bij een der belangrijkste voorvallen uit de geschiedenis der wereld, een nieuw bewijs te geven van de deelneming , door Uwe Heiligheid mij en het fransehe volk altijd betoond. Ik bid daarom Uwe Heiligheid, aan de pleehtige ceremonie der zalving en der kroning van den eersten keizer der Franschen , door Uwe liooge tegenwoordigheid, den waardigen en verheven glans dor kerk bij te zetten. Dit zal op onze volken eu ons zelven deu zejjen doen afdalen van God, die de lotgevallen der wereld en van iederen mensch in bet bijzonder regelt en bestuurt.

«Sinds langen tijd is Uwer Heiligheid mijne trouwe en liefhebbende gezindheid jegens Uw hoogen persoon bekend en het zal n duidelijk zijn , hoezeer het mij zou verheugen, wanneer ik daarvan op nieuw een blijk kan geven.

»De vroom onderworpen zoon Uwer Heiligheid, Napoleon,quot; Vert.

EEUSTE BOEK,

De reis duurde tot Octobor. Op den Sisten dier maand beviel mevrouw Louis Bonaparte vau haar tweeden zoon. \') Mevrouw Bonaparte voelde zich, door die bevalling barer dochter, van veel zorg ontheven en zag de toekomst helderder in , schoon juist toen tegen haar een komplot werd gesmeed, dat haar veel zorg en verdriet zou verwekken.

Toen men vernomen had, dat de paus te Parijs zou komen, spande de keizerlijke familie zamen, om te beletten , dat aan de keizerin do hooge eer der kroning zou te beurt vallen. De ijverzucht onzer rieuwe prinsessen kon dat niet gedogen. Zij waren bang, dat de pauselijke kroning hare schoonzuster al te veel boven haar zou verheffen en hare haat gunde mevrouw Bonaparte die onderscheiding niet. De keizerin zelve stelde in die kroning zeer veel belang, zij zag er de blijvende bevestiging in van haren hoogen rang en verlangde daar te meer naar, omdat haar echtgenoot in den laatsten tijd bijzonder stil was tegenover haar. Het scheen, dat hij nog geen besluit had genomen. Jozef deed al wat hij kon, om zijn broeder te bewegen, dat Jozefine eenvoudig getuige van de kerkelijke plechtigheid zou zijn. Hij mengde er zelfs het vraagstuk in der echtscheiding, en vond het raadzaam, juist deze gelegenheid aan te grijpen, om daartoe te komen. Voor den keizer, zoo zei hij, was het hoogst gewenscht, een huwelijk aan te gaan met eene of andere vreemde vorstin, of althans met de dochter van een der oudste en aanzienlijkste geslachten van Frankrijk. Misschien had de keizer dan nog het geluk, een rechtstreekschen erfgenaam te kriigen , ofschoon, zoo voegde Jozef er bij, dit ook het persoonlijk belang van de keizerlijke broeders niet was.

\') Najioleou Louis, in 1831, tijdens den opstand in de pauselijke staten, plotseling gestorven. De derde zoon , Napoleon III, werd geboren 20 April 1808. p _J)i

EERSTK BOJiK.

De keizer, dagelijks lastig gevallen, scheen wel ooren te hebben naar de influistering van zijn familie en liet zich uu en dan in het bijzijn der keizerin woorden ontvallen, die haar ten hoogste bezorgd maakten. Zij deelde mij al hara bekommernis meê en, terwijl ik veel medelijden met haar had, voelde ik tegelijk, hoe moeielijk het was, haar een goeden en verstandigen raad te geven. Een onverwacht voorval scheen den slag te zullen verhaasten. Mevrouw Bonaparte had al eenigen tijd gemerkt, dat haar man zich zeer aangetrokken gevoelde door me-viouw ***. Ik bezwoer haar, toch hoogst voorzichtig te zijn en aan den keizer niet de minste aanleiding te geven, om twist met die dame te zoeken. Maar de keizerin, by hare jaloerschheid haar eigenlijk belang vergetend, spande al hare pogingen in, om achter de waarheid te komen. Op St. Cloud bewoonde de keizer een apartement, dat aan den tuin uitkwam. Vlak daar boven had hij een kamer laten inrichten, die hij langs een verborgen trap kou bereiken. De keizerin had een kwaad vermoeden omtrent dat geheimzinnige kamertje. Op zekeren morgen , toen het vrij vol was in haar salon en mevrouw *** de week van dienst had, zag de keizerin, dat deze dame de kamer uitging. Een oogenblik later stond zij ook op, om heen te gaan , eu fluisterde mij in: »ik ga mij met oigeu oogen overtuigen, bliji hier in de salon en als men naar mij vraagt, zeg dan, dat de keizer mij heeft laten roepen.quot; Ik deed mijn best om haar tegen te houden, maar er viel niets aan te doen. Zij ging weg en liet mij in de grootste onrust achter. Na verloop van een half uur kwam zij op eens van een anderen kant de salon weer binnen; zij had blijkbaar moeite, om zich goed te houden cn nam werktuigelijk haar borduurwerk in de hand. Met opzet bleef ik op een afstand en druk aan het werk, maar ik zag wel, dat zij zat te beven en te trillen van drift.

EERSTE BOEK.

Zij was de vrouw niot, ora een heftige aandoening in stilte te laten uitwerken, en nadat zij een poos voor zich had zitten kijken, zonder een woord te spreken, stond zij op, riep mij luid bij mijn naam en gelastte mij haar te volgen. Nauwelijks waren wij in de aangrenzende kamer alleen, of zij barstte uit in lang weêrhouden tranen. »Alles is verloren,quot; riep zij »Wat ik vermoedde is maar al te waar. Ik ben den keizer gaan opzoeken in zijn kabinet, maar hij was daar niet; toen ben ik de verborgen trap opgeklommen naar de bovenkamer. De deur was gesloten, maar ik hoorde de stem van Bonaparte en die van mevrouw ***. Ik tikte hard tegen de deur tn zei, wie ik was. üij begrijpt, hoe ik hen hinderde; het duurde lang, eer de deur open ging, en toen dut eindelijk gebeurde lieten do gloeiende kleur van mevrouw *** en de wanorde der kleeding geen den minsten twijfel meer over. Ik weet wel, dat ik mij had moeten inhouden, maar ik kon niet en ik barstte iu allerlei ver-wijtingen los. Mevrouw *** begon te schreien en Bonaparte werd zoo verschrikkelijk driftig, dat ik niet wist, hoe spoedig ik maken zou , dat ik wegkwam. Ik beef er nog van, want ik weet niet, wat hij mij wel had willen doen. Zonder twijfel komt hij op \'t oogenblik hier en ik voorzie al een vreeselijk tooneel quot;

De opgewondenheid der keizerin had iets aanstekelijks, naar het scheen, althans vrij driftig riep ik uit: »bega nu , in \'s hemels naam, geen tweede fout en laat den keizer niet merken, dat iemand er iets van weet; hij zou het u nooit vergeven. Zend mij weg mevrouw. Gij moet hem alleen afwachten en met uwe gewone zachtmoedigheid de fout trachten te herstellen.quot; Met die woorden ging ik weg en trof in de salon mevrouw ***, die mij met blijkbare onrust in de oogen zag. Zij was doodsbleek en sprak bijna niets, terwijl zij haar best deed, om er

EERSTK BOEK.

achter te komen , of ik er iets van wist. Kalm en bedaard, of er niets was gebeurd, ging ik weer aan liet werk, en het gezelschap in de salon scheen onder den indruk van het gebeurde, zonder er iets van te begrijpen.

Een oogenblik later hoorden wij een geweldig rumoer in de kamer der keizerin en ik wist aanstonds, wat ei-gaande was. Mevrouw *** had haar rijtuig laten inspannen en was naar Parijs gereden. Dat spoedig vertrek maakte de zaak niet beter. Voor ik tegen den avond wegreed liet de keizerin mij roepen en vertelde mij, onder zuchten en tranen, dat Bonaparte, na haar, onder het stuk gooien van wat hij in handen kreeg \'), voor alles leelijk uitgemaakt te hebben, had gezegd, dat zij zich er op voor kon bereiden, St. Cloud te gaan verlaten , wijl hij bedankte voor dergelijke tooneelen van dolle jaloersch-heid en daarenboven een vrouw verkoos te hebben, die hem kinderen gaf, wat zij niet deed. Hij had om Eugène de Beauharnais gezonden, die op bet kasteel moest komen, om alles voor liet vertrek zijner moeder in orde te maken. Ik moest nog dienzelfden avond naar hare dochter gaan en haar alles vertellen , wat er dien dag was voorgevallen.

Onmiddellijk reed ik naar mevrouw Louis Bonaparte, die juist haar broeder, na zijn terugkomst van St. Cloud, bad gesproken. Engène had haar verteld, dat de keizer

\') Gelijk meer driftige meusclien had Bonajiarte de dwaze gewoonte, in zijn woede alles op den grond te werpen, wat hij in handen kreeg. Bij de onderhandeling met graaf von Cobenzl (zie dc noot op bladz. 236) geraakte hij zoo buiten zich zelve van woede, dat hij verschillende voorwerpen in de audiëntiezaal verbrijzelde. «Ik was genoodzaakt toe te geven,quot; schreef d.e graaf naar Weenen, «anders was er geen stuk heel gebleven en ik zelf licht ook niet.quot; Toen Bonaparte met den paus te Fontainebleau onderhandelde over de aanstelling van bisschoppen en de paus de bijtende woorden sprak: «comedianie, tragediantegreep de keizer een prachtige vaas van Sèvres-porceleiu eu smeet die stuk voor de voeten van den paus.

Vekt.

EERSTE tfOEK.

hem zijn voornemen tot echtscheiding had meegedeeld. Met ziju gewone, stille onderwerping had hij naar den keizer geluisterd eu toen deze ten slotte had gezegd, dat Eugène niet ongerust behoefde te zijn, want dat er goed voor hem gezorgd zou worden, had deze eenvoudig geantwoord, dat hij voor alles bedankte, want dat hij zijne moeder in haar ongeluk niet alleen zou laten, maar overal, waar zij heen ging, al was het naar Martinique, met haar mee zou gaan. Bonaparte scheen door dat edelmoedige antwoord getroffen en staarde somber voor zich heen. Mevrouw\' Louis was minder ontsteld, dan ik gedacht had. »Ik kan er mij niet mee bemoeien,quot; zei ze, »mijn man heeft het mij bepaald verboden. Moeder heeft zeer onvoorzichtig gehandeld, het kan haar een kroon kosten, maar zij zal er rust bij winnen. Geloof maar, dat er vrij wat ongelukkiger vrouwen zijn.quot; Daar lag iets zeer treurigs in den klank harer stem, maar wijl zij nooit een woord duldde over wat haar persoonlijk betrof moest ik mij houden , of ik hare bedoeling niet begreep. «Bestaat er overigens eenige kans, dat die zaak weer in orde komt, dan kan die alleen daarin liggen, dat de zachtheid en de tranen mijner moeder den keizer treffen. Men moet hen aan zich zeiven overlaten en ik raad u in een paar dagen niet naar St. Cloud te gaan; te meer geef ik u dien raad, wijl mevrouw *** u al licht bij den keizer beeft genoemd en misschien wel gezegd, dat gij de eigenlijke oorzaak zijt van het heftige optreden der keizerin.quot;

Overeenkomstig dien raad bleef ik twee dagen t\'huis. Op den derden dag had ik behoefte mijne geliefde meesteres te zien.

Zij was een weinig bedaarder dan eerst. Bonaparte was, door Inre stille onderwerping, voor een deel ontwapend geworden, er werd over het geheele voorval niet

ukmusat, Gedenkschriften. i. 18

KI0118TE BOKK.

meer gesproken. Maar nadat de verzoening was gesloten had de keizer al heel spoedig gezegd, dat echtscheiding werkelijk iu het belang zijner dynastie noodzakelijk was. »Ik heb deu moed nietzei hij , »er voor goed toe te besluiten, en als gij al te bedroefd zijt en niets doet, als mij gehoorzamen, dau zal ik de kracht niet hebben, u er toe te dwingen , dat gij mij verlaat. Daarom kom ik er graag voor uit, dat ik hoop, dat de staatkundige belangen ook bij u zwaar zullen wegen en dat gij van uwen kant het oneindig moeielijke der scheiding zult verlichten.quot; Toen hij dit zei, zoo verzekerde mevrouw Bonaparte, had hij de tranen in de oogen gehad.

Terwijl zij mij dat alles verhaalde dacht ik, dat zij in staat zou zijo, zich zelve te verloochenen en een grootsch plan op te vatten. Overtuigd dat het lot van Frankrijk onafscheidelijk aan dat van Napoleon verbonden was, zou ik, ware ik de vrouw geweest aan wie men het vroeg, de kracht hebben gevoeld, het groote offer te brengen, mijn hoogen rang af te leggen en in stille eenzaamheid de zelfvoldoening te smaken, dat ik voor mijn vaderland alles over had gehad. Zoo meende ik. Maar toen ik op het schoone gelaat van mevrouw Bonaparte al de smart las, die de woorden van den keizer hadden veroorzaakt, herinnerde ik mij het woord mijner moeder, dat wie een goeden raad wenseht te geven, daarbij geheel handelen moet overeenkomstig het karakter van degeen wie dien raad ontvangt. Ik bedacht, hoe de stille afzondering geheel en al in strijd was met dien zin voor weelde en genot der schier alleen voor de wereld levende vrouw, en zoo kwam ik van het denkbeeld van het offer, dat zij zou brengen, terug. Twee dingen, zei ik, schoten haar over om uit te kiezen. Vol waardigheid afstand doen van den tot hiertoe bekleeden rang en dan ook den volgenden dag vertrekken naar Malmaison, van waar zij den keizer schrif-

EEIIÖTK BOEK.

telijk zijne vrijheid kon hergeven, of, zoo zij dat niet wilde , zelve niets beslissen , maar de verklaring afleggen, dat zij bereid was te gehoorzamen, als men haar beval van den troon af te dalen, waarop men haar eens verheven had.

Den laatsten raad vond zij den boste en besloot dientengevolge , met stille onderwerping, maar ook zonder oenige medewerking van hare zijde, haar lot af te wachten.

Den keizer veroorzaakte dit eene moeielijkheid, waaruit hij niet zoo gemakkelijk uitkomst zag; maar toen hij merkte, dat zijne broeders zich al heimelijk verheugden, omdat zij meenden, dat de familie Beauharnais eene openbare vernedering te gemoet ging, toen hij daarbij het zachtmoedig gedrag zijner ochtgenoote vergeleek met de triomfeerende houding en het leedvermaak zijner zusters, kwam nog eens de oude gehechtheid bij hem boven en deelde hij, geheel onverwacht, aan mevrouw Bonaparte mede, dat de paus eerstdaags te Parijs zou komen, dat deze hen beiden kronen zou en dat zij dus zorgen moest, alles daarvoor in gereedheid te brengen.

Men stelle zich voor, met hoe groote blijdschap dit bericht werd ontvangen en welke teleurstelling het wekte aan den anderen kant, bij Jozef vooral. De keizer had , volgens zijne gewoonte, alles verhaald, wat de familie had gedaan, om zijne vrouw van de kroning uit te sluiten, en men begrijpt, hoe de wederzijdsche afkeer daardoor gedurig toenam.

Hij deze gelegenheid deelde de keizerin mij mede, hoe zij al lang had verlangd, dat haar huwelijk met Bonaparte kerkelijk zou worden ingezegend, wat bij de sluiting niet was geschied. Zij had er den keizer wel over gesproken en deze had er niets tegen, maar meende alleen, dat hij geen priester bij zich kon ontbieden,

18*

HEUSTE BOEK.

zonder dat het bekend werd, dat hij tot hiertoe voor do kerk niet getrouwd was geweest, eu hetzij dit de ware reden was, hetzij hij het beter vond, de zaak te laten rusten , omdat dit de echtscheiding gemakkelijker maakte, hij weigerde aan het verlangen zijner echtge-noote te voldoen. Nu de paus naar Frankrijk over kwam, dacht zij, dat eindelijk ook die wensch zou kunnen worden vervuld.

Het oeheele hof had de handen vol met de voorbereid-

o

selen voor de kroning, en de keizerin nam een tal van de beste modemaaksters en kleermakers in beslag. In overleg met de mannen van het vak bepaalde zij den vorm van het nieuwe hofkostuum en van have eigene kleeding. Men begrijpt wel, dat de hoepelrok niet weer kon worden ingevoerd; de keus viel op een mantel, mant eau de cour, die over alles heen werd geslagen en die onder de restauratie behouden bleef, verder een kraag van blonde, chér usque, die achter tegen het hoofd hoog opstond en, op de beide schouders vastgehecht, herinnerde aan de mode uit den tijd van Catharina de Médicis. Men heeft die kraag spoedig weer afgeschaft, ofschoon zij, naar mijn oordeel, iets zeer bevalligs en deftigs had te gelijk. De keizerin bezat al e^n schat van diamanten, de keizer voegde er nog eenigen bij van de fraaiste soort, terwijl hij er tevens op gesteld was, dat zij dien dag zich tooide met de kroonju weeion, waar een prachtige diadeem van werd gemaakt. Zeer in het geheim werden er repetities van de plechtigheid gehouden, onder de leiding vnn den schilder David, die er later eene sciiil-derij van maken moest. Voornamelijk de kroning van den keizer werd met de grootste zorgvuldigheid overwogen. Eerst was het plan, dat de paus eigenhandig hem de kroon op het hoofd zou zetten, maar Bonaparte kon zich niet schikken in de gedachte, dat er iemand ter wereld

KKUSÏli HOEK

zou zyn, uit wiens handen bij de kroon zou ontvangen , die hij igt;niet de punt van zijn degen van den grond had opgeraapt.quot;

Na veel beraad werd dus besloten, dat do keizer zich zolTe de kroon op het hoofd zou zetteu en dat de paus alleen zijn zegen er over uit zou spreken. Met do grootste zorg werd er gedacht over alles, wat aan het feest luister zou kunnen bijzetten. Van alle kanten stroomde de nieuwsgierige \'menigte naar Parijs, een aanzienlijke troepenmacht werd naar de hoofdstad ontboden, de voornaamste ambtenaren uil de provincie moesten er bij tegenwoordig zijn, terwijl er ook een toevloed van vreemde-lingen werd gewacht. Geheel Parijs was in rep en roer. Staatkundige meening week geheel op den achtergrond , bij de nieuwsgierigheid naar het schitterende schouwspel ; winkeliers en kooplieden deden prachtige zaken; de dichter Chénier kreeg in last een gelegenheidsstuk te maken, waarin hij Cyrus voor zijn held koos¹); in de opera werd een nieuw ballot ingestudeerd ; het hofpersoneel ontving een ruime geldelijke toelage voor de uoorzakelijke onkosten aan toilet, en de keizerin schonk aan de dames dor hofhouding kostbare .diamanten en edelgesteenten.

Voor de heeren van het gevolg des keizers werd een smaakvol kostuum bedacht. Do kleuren verschilden naar den aard van don dienst, zilveren borduursel was algemeen, oen fluweelen met satijn gevoerde mantel werd over den eenen schouder gehangen. De prinsen droegen gelijk de keizer een langen mantel met bijen er op gestikt. Zijn kroon was een lauriertak op de wijs van de Cesars der Romeinen.

\') M. J. Chéuier was overigens een volbloed revolutieman. l.)e aan hem verleende opdracht ia misschien een bewijs , dat Frankrijk toon zeer arm aan dichters was. Het gelegenheidsstuk Cyrus stond dan ook op gelijke lijn met ullo gelegenheidsstukken en werd naar verdieuste uitgelloten. Veut.

EEUSTE BOEK.

Het is mij nog in mijne herinnering, of ik een sprookje uit de Duizend en een Nacht voor mij zie, als ik aan al de schitterende pracht dier dngen terug denk, en tegelijk duizelt mij liet hoofd nog bij de gedachte aan al de geschillen over den voorrang, aan al de aanmatiging en aan al de kleingeestigheid. De keizer wilde, dat de prinsessen den mantel der keizerin zouden ophouden, waar deze zeer weinig lust in hadden, zoodat zij dit dan ook met opzet zoo onhandig deden, dat het gewicht van den mantel dei-keizerin haast te zwaar viel. Van haren kant eischten de prinsessen, dat hare kamerheeren haar sleep zouden dragen, en deze onderscheiding troostte haar een weinig voor het verdriet over het werk, dat zij hadden te verrichten. \')

Intusschen kwam de tijding, dat de paus op 2 November Rome had verlaten. De trage gang van de reis en de uitgebreidheid der toebereidselen deed de kroning uitstellen tot 2 December. Op 25 November werd de paus door het geheele hof te Foutainebleau ontvangen.

Eer ik dit hoofdstuk eindig heb ik nog op een kleine bijzonderheid te wijzen. Voor het oogenblik had de keizer van de echtscheiding afgezien, maar hij was zoo vervuld van den wensch naar een erfgenaam, dat hij aan zijne ochtgenoote vroeg, of zij een kind als het hare zou willen erkennen, dat wel zijn kind, maar niet het hare zou zijn, en of zij zich in staat voelde, de geheele wereld handig te misleiden, door eene voorgewende zwangerschap. De gedachte aan weigering kwam niet bij haar

\') De graaf de Méleto verliaalt in zyne gcdenkschvilten, dat er een crnslige beraadslaging plaats had tusschen den keizer en zijne aanzienlijkste dienaren, of do prinsessen ook heriuelijn zouden mogen dragen. Ue uitslag was deze, dat hermelijn alleen voegde nan gekroonde hoofden, dus aan den keizer en de keizerin. l)e prinsessen kwam men te gemoet mot de ofli-cieele bepaling, dat zij niet den mantel, maar do sleep der keizerin zouden hcetou to dragen. P. d. R.

EERSTE BOEK.

op, hoe monsterachtig het voorstel ook was. De keizer ontbood toen zijn eersten geneesheer, dr. Corvisart, in wien hij een onbepaald vertrouwen stelde , en deelde dien het plan mede. »Indien ik er in slaag, een jongen te krijgen , dun zou ik weuschen , adt gij alles deedt, wat noodig was, om het te doen voorkomen, of de keizerin van dat kind beviel.quot; Corvisart achtte dit in strijd met de eer en de roeping van zijn ambt, beloofde een onvoorwaardelijk stilzwijgen, maar weigerde zijne medewerking. Lang daarna, toen de zoon uit het tweede huwelijk was geboren, deelde Corvisart mij deze bijzonderheid mede, naar aanleiding van den hier en daar geopperden twijfel aan de echtheid der keizerlijke geboorte van dit kind, waar Corvisart zelf zijne diensten bij had verleend.

HOOFDSTUK X. December 1804.

AANKOMST VAN DEN PAUS TE PARIJS. - VOLKSSTEMMING. — HUWELIJK VAN KElZlllilN JOZEF1NE. — DE KUONING. ~ FEESTEN IN HET MAAET-VELD, DE OPE11A ENZ. — GEZEL-SCIIAPSKKINGEN DER KEIZERIN.

Flet is meer daa waarschijnlijk, dat men den paus niet had kunnen overhalen, naar Frankrijk te komen, iudien men niet bepaalde beloften ten voordeele van den godsdienst in de kerk had gedaau. Hij kwam te Fontaine-blean met het voornemen, alles te doen, wat men van hem zou vragen en wat met zijne waardigheid bestaan baar was, eu ofschoon de overwinnaar, die hem tot de reis had weten te bewegen, zich in zijn geest boven hem plaatste, ofschoou een groot deel van de hoflieden met zekere minachting van dien vorst spraken, die geen degen droeg, toen toch de paus te Fontainebleau kwam, was iedereen ouder den indruk van de deftige, bevallige waardigheid en van de echt vorstelijke houdiug van den paus. \')

\') Pius VII wovdt geroerad als een der voortreffelijkste pausen, die, met behulp van zijn uitstekenden stantssekretaris , kardinaal Consalvi, den kerkehjken staat, te midden van den groeten drnk der tijden, stoffelijk en zedelijk deed blceien. Otselioon Napoleon hem zijn kroning dankte voerde hij hem in 1808 als gevangene naar datzelfde Fontainebleau , waar hij nn als gast kwam. He gevangen paus lei vooral niet minder waardigheid aan den dag, dan de ala vorstelijk gast gevierde, eu Napoleon, schoon de

EERSTE liOEK. 281

De keizer reed hem te gemoet; toen de rijtuigen elkander ontmoetten verliet de keizer het zijne, welk voorbeeld door den paus werd gevolgd. Na eene omarming bestegen beiden hetzelfde rijtuig, waar de keizer eerst inklom, om, zooals de Moniteur zei, aan den paus de hooger hand te geven.

De paus was des Zondags tegen den middag aangekomen. Na een poos te hebben uitgerust in de voor hem bestemde vertrekken, waar de opperkamerheer (Tailley-rand dus), de hofmaarschalk en de opperceremoniemeester hem heen hadden geleid, lei hij een bezoek af bij den keizer, die hem op den drempel van zijn kabinet ontving en hem, na verloop van een half uur, naar de zaal der groot-officieren terugbracht. De keizerin had de order ontvangen, dat de paus aan hare rechterzij\'le moest zitten.

Nadat deze bezoeken waren afgedaan werden prins Louis, de ministers, de aartskanselieren opporschatmeester, kardinaal Fesch en de groot-officieren, die te Foutaiuebleau waren, aan den paus voorgesteld. Hij ontving allen met hoofsche beleefdheid, at daarop met den keizer en ging vroeg naar bed.

De paus was toen 02 jaren, lang van gestalte en zijn gelaat even eerwaardig als schoon. Een groot aantal italiaansche priesters was met hom meegekomen, meeren-deels mannen, die, wat hun uiterlijk en hunne manieren aanging, ver beneden de franscbe priesters stonden. Het kasteel te Pontainebleau bood toen een zeer zonderlintr

O

schouwspel aan , door het wonderlijk gemengde perhoneel,

overwinnaar tegenover den overwonneling, kwam in de gelegenheid om te ervaren, dat de macht van den sterkste niet ultyd de hoogste is. Opn.\'er-kelijk is het, dat, na den val van Napoleon, de meeste leden van het huis Bonaparte, te Kome, onder Pius VII een toevluchtsoord vonden. Pina stierf in 1823 , betreurd met eene oprechte droefheid, als maar zelden liet geval is. Vert.

EBRSÏE BOEK.

dat er vereenigd was, souvereinen, prinsen, priesters, vrouwen, alles bont dooreen. Den dag na zijne aankomst ontving de paus allen, die zich aan hem wilden laten voorstellen. Wij werden dus ook tot den handkus toegelaten en ontvingen zijn zegen. Ik weet zeer goed, dat ik, bij de eerste ontmoeting, eene diepe ontroering gevoelde.

Op dienzelfden Maandag werden de bezoeken van den paus bij den keizer en de keizerin herhaald en mevrouw Bonaparte maakte van dat tweede bezoek gebruik, om aan zijne Heiligheid mee te dealen, dat haar huwelijk door geen priester was ingezegend. De paus, die haar zeer prees om de werken der barmhartigheid, die zij verrichtte, en haar altijd zyne (iocWer noemde, beloofde baar, dat hij den keizer zou zeggen, dat de kerkelijke wijding van bet huwelijk aan de kroning vooraf moest gaan, zoo-dat Bonaparte wel gedwongen was toe te geven.

Tegen Maandng-avond waren er ee.nige zangers ontboden naar Fontainebleau, om een concert te geven in de vertrekken der keizerin. Voor het concert begon verklaarde de paus echter, dat hjj te vermoeid was en begaf zich te rust.

De keizer was in al die dagen zoo goed en vroolijk van humeur, als wij hem zelden zagen. Eensdeels was dit hieraan zeker te danken, dat hij zijne plannen zoo bij voortduring zag gelukken, van den anderen kant voelde hij misschien een onwillekeurige zucht om te behagen, want het is zeker, dat zijn liefde voor mevrouw *** er niet minder op werd. Toen de paus weg was gegaan bleef hij bij de keizerin en praatte druk met de dames. Mevrouw Bonaparte , wier jaloerschheid door de minste verandering opgewekt werd, vermoedde , dat haar man weer een nieuwe neiging koesterde, maar kon niet ontdekken, wie het gold, omdat hij ons allen beurt voor

EERSTE BOISK.

beurt aansprak, en mevrouw *** was zoo bij uitstek voorzichtig, dat ook de fijnste waarnemer niets merken kon. Daar waren er zelfs, die dachten, dat de keizer het oog had op de vrouw van den maarschalk Ney, de dochter van een oud ontvanger-generaal en mej. Auguié, eene kamervrouw van de laatste koningin, opgevoed in de kostschool van mevrouw Campan en eene vriendin van mevrouw Louis. Zy was toen 22 jaren, zag er goed uit, schoon een beetje mager. Verlegen van aard zocht zij volstrekt de nadere bekendheid met den keizer niet, maar was veeleer bang voor hem.

Gedurende ons verblijf te Fontainebleau werd de volksstemming gehouden over de vraag, of men het keizerrijk wilde, met Bonaparte als erfelijk troonopvolger aan het hoofd. Er werden 3,574,893 stemmen uitgebracht en 3,572,329 verklaarden zich er voor, 2,569 er tegen.

Het hof kwam 29 November te Parijs terug, de keizer en de paus in één rijtuig. De paus kreeg zijne vertrekken in het paviljoen van Flora, terwijl beambten van het keizerlijk huis tot zjjn dieust werden aangewezen. Gedurende de eerste dagen van zijn verblijf te Parijs werd hij door de bevolking niet met dien eerbied bejegend , dien men zou verwacht hebben. Nieuwsgierig verdrong de menigte zich , als hij zich in een kerk vertoonde , of op bepaalde uren op het balkon verscheen, om zijn zegen te geven. Maar al wat er verhaald werd van zijn waardige deftigheid, enkele goede en treffende woorden bij de eene of andere gelegenheid door hem geuit en den fijnen tact, waarmee hij zich in een voor het hoofd der christenheid zeker zeer vreemden toestand wist te schikken, brachten al spoedig een geheelen omkeer tot stand. Het plein voor de Tuileriën was van den morgen tot den avond bezet door een dichte menigte, die haren wensch te kennen gaf, om hem te zien en die eerbiedig

EERSTE BOEK.

knielde, als hij verscheen. Wie konden, naderden hem om zgn zegeu te vragen , en vele moeders hielden hare kinderen hoog opgeheven, opdat de pauselijke zegen het kind geluk zou brengen.

Heel Parijs weidde uit in des pausen lof, zoodat de keizer werkelijk jaloersch begon te worden en maatregelen verordende, schijnbaar in het belang vaa den paus, waardoor deze niet zoo gedurig genoodzaakt werd, zich aan het volk te vertooneu.

Twee dagen vóór de kroniug bracht mijn man, diei als eerste kamerheer, met het toezicht op de garderobe en dus ook op de keizerlijke kleediug bij de groote plechtigheid belast was, aan de keizerin den prachtigen diadeem, dien zij zou dragen en vond haar in een buitengewoon opgeruimde stemming. In vertrouwen deelde zij hem meê, dat al vroeg in den morgen in het kabinet van den keizer een altaar was geplaatst, en dat de kardinaal Fesch in tegenwoordigheid van twee aides-de-camp aan haar burgerlijk huwelijk de kerkelijke wijding had gegeven. Na den afloop had zij een schriftelijk bewijs van den kardinaal gevraagd en gekregen, dat zij altijd heeft bewaard en dat zij, hoe hij er ook op aandrong, nooit aan den keizer heeft willen afstaan.

Men heeft gezegd, dat geen godsdienstig huwelijk wettig was voltrokken, wanneer de pastoor van de parochie er niet hij tegenwoordig was en dat men dit met opzet had nagelaten, om later de scheiding niet ondoenlijk te maken. Als dat zoo was zou de kardinaal zelf in dat bedrog moeten hebben toegestemd , wat zeker niet waarschijnlijk was, te minder, omdat de kardinaal later de openlijke verklaring heeft afgelegd, dat het kerkelijk huwelijk geheel naar den vorm had plaats gehad.

Na de echtscheiding wilde de keizer het door kardinaal Fcsch afgegeven bewijs in zyu bezit hebben, maar do

EERSTE BOEK.

kardinaal raadde mevrouw Bonaparte, liet nooit af te staan, wat dan ook niet geschiedde.

Eindelijk brak de groote dag der kroning, 2 December, aan. Ik zal onmogelijk al de bijzonderheden der schitterende plechtigheid kunnen meêdeelen. Het weer was kond, mnar helder en zonnig, do straten wemelden van toe-achotawers, meer door nieuwsgierigheid, dan door belangstelling gedreven. De garde was onder de wapenen, keurig in orde.

De paus was lang vóór den keizer in de kerk en zat op den voor hem ingerichten troon te wachten, tot het den keizer behagen zou te komen. Warm was het niet in het groote, hooge gebouw, maar de paus klaagde niet, noch over de koude, noch over do minder beleefde manier, waarop zijn geduld op de proef werd gesteld, Do Notre Dame was met even veel smaak als pracht versierd. Aan het eene einde was een hooge troon geplaatst voor den keizer, die daar, door heel zijn hof omringd, door allen, die in de kerk waren, kon worden gezien. Voor wij naar de Notre Dame gingen werden wij toegelaten in de vertrekken der keizerin. Ons toilet was schitterend, maar al de glans verbleekte bij dien van het keizerlijk toilet, De keizerin, fonkelend en schitterend vanjuweelen en edelgesteenten, zag er roet het rijke haar in duizend kleine krullen om het schoone hoofd gelegd, niet ouder uit dan 25 jaren, schoon zij er 41 telde. Zij droeg een kleed en een manteau de cour van wit satijn met goud en zilver geborduurd. Langs het voorhoofd had zij een diamanten band, verder een ketting, oorbellen en ceintuur van de kostbaarste steenen en droeg dat alles met de haar aangeboren bevalligheid en gratie. De zusters blonken en schitterden ook in rijken overvloed en de keizer overzag met een vergenoegden blik ons aller toilet, dat om zijn kwistigen rijkdom geheel naar zijn smaak was.

KJillSTE 130 KK.

Hij zelf droeg een fraai gewaad. Wijl hij in de kerk zich eerst met het keizerskleed tooien zou, had hij een rok aan van rood fluweel, afgezet met goud, een witte sjerp, een korten mantel met bijen er op geborduurd \'), een hoed, waarvan de rand van voren was opgeslagen met een grooten, diamanten haak en den band van het legioen van eer, ook met edelgesteenten bezaaid. Het stond hem uitstekend goed. De manteau de cour, fluweel met zilver, werd dien dag voor het eerst door ons allen gedragen en het valt niet te ontkennen, dat wij onwillekeurig vpor elkander een soort vau vertooning maakten. Maar dit moet gezegd worden, de vertooning was werkelijk fraai.

De keizer ging met zijne vrouw en zijne beide broeders. Jozef en Louis, in een verguld rijtuig van alle kanten met glas. Daarna volgden alle anderen in de aangewezen orde en stap*oets reden wij naar de Notre Dame. Er klonken nog nl eenige juichtoonen op de straat, wel niet zoo luid, als een souverein zou wenschen, dien het om de liefde van zijn volk te doen was, maar luid genoeg voor een, wiens ijdelheid alleen naar een zekere streeling verlangde.

Bij de Notre Dame aangekomen vertoefde de kei.er eenige oogenblikken in bet paleis van den aartsbisschop, om daar het kostuum aan te trekken, dat hem nog al lastig zat. Zijn kleine gestalte kwam slecht uit in den grooten mantel van hermelijn. Met de eenvoudige laurierkrans om het hoofd had hij wel iets van een borstbeeld op een medaille. Hij was bleeker dan ooit en zijn streng gelaat toonde een zekere verwarring, verlegenheid zou ik

\') De eigenlijke kuizerskleur was groeu. lu jilaats vau de bourtonsehe lelie had Naiioleun de bij gekozen , als het beeld van werkzanien ijvei\'; gouden bijen op een groen veld. Ue purperkleur hield Na|joleou in eer, als koninklijk prerogatief. Zijn lievelingsbloem was het viooltje, dat onder het tweede keizerrijk zelfs een staatkundig zinnebeeld is geworden. Viim.

EKllSTi: BOEK.

*

haast zeggen, waar hij anders niet veel onder te lijden had.

De plechtigheid was indrukwekkend schoon. Het oogen-blik dat de keizerin werd gekroond ging er een zachte kreet van bewondering door het ruime gebouw, niet om de kroning zelve, maar om de onuitsprekelijke bevalligheid , waarmeê zij het altaar naderde en om de eenvoudige, maar gracieuse wijs, waarmeê zij er voor neder-knielde. Op het oogenblik, dat zij van het altaar weer terugging naar den troon, kreeg zij het even te kwaad met hare schoonzusters, die den mantel zoo bepaald onwillig vasthielden, dat het weinig scheelde, of de keizerin kon haast niet verder. Toen de keizer dit zatr richtte hij een paar duidelijke en krachtige woorden tot de beide dames , die al heel spoedig zich beter kweten van hare taak.

De paus zag er gedurende de geheele plechtigheid uit als een man, die een gedwongen arbeid doet, maar die daarbij zijn gevoel vau eigenwaarde niet ten offer bracht.

Tegen drie uur keerden wij naar de Tuilerien terug. De reeds donkere weg was schitterend verlicht door een heldere illuminatie en duizende fakkels. Wij aten bij den hofmaarschalk in het paleis; na afloop van den maaltjjd wenschte de keizer ons een oogenblik te ontvangen. Hij was opgewekt en vroolijk, bezag nog eeus onze toiletten, vond die mooi en riep ons lachende toe: »het is mjjn schuld, dat gij er van daag zoo fraai uitziet, dames!quot; Ofschoon hij geheel alleen met de keizerin at had zij den diadeem der kroning niet mogen afleggen, wijl die haar zoo bijzonder goed stond.

Toen ik t\'huis kwam waren er eenige kennissen, die zeiven niet aan het hof\' wenschten te komen, maar mij toch graag eens wilden zien in het nieuwe hofkostuum. Zoo was en bleef deze dag een dag van vertooning, maar ik voeg er nog eens bij, de vertooning was fraai.

Een maand lang volgde het eene schitterende leest

EERSTE BOEK.

op het andere. Op 5 December trok dezelfde stoet als bij de kroning naar liet Maartveld, {Champ de Mars), waar de arenden werden uitgereikt aan de regimenten. De geestdrift der soldaten uitte zich krachtiger dan die van het volk. Het weder Ijcguustigde die militaire vertooning niet, want de regen viel bij stroomen neder, slndien de toeschouwers veel last hadden van den regen en vooral van den geheel doorweekten grond, er was er uiet een, die niet ruimschoots schadeloos werd gesteld, door de gloeiende geestdrift, die de soldaten bezielde en zich van allen meester wist te maken,quot; zoo schreef mijn-lieer Maret in den Moniteur.

Onder de zonderlingste en lafste vleierijen, waar men de vorsten meo vervolgt, behoort deze, dat altijd de zon schijnt, als eene of andere plechtigheid te hunner eere of onder hunne leiding plaats heeft. Het kon niet anders, de zon moet schijnen , en toen op 5 December , waar ik van verhaal, de zon niet had geschenen, maar de regen den ganschen dag had gestroomd, kwamen er den volgenden dag lieden op de Tuilerien, die zeiden, dat zij de plechtigheid met de grootste geestdrift hadden bijgewoond en dat het, ja, wel had geregend, maar dat zij toch ni^t nat waren geworden.

Voor de keizerlijke familie en haar gevolg was een groote tribune opgericht, zoo goed en zoo kwaad als het kon, overdekt tegen den regen, die toch aan alle kanten doordrong, zoodat de keizerin met hare dochter en de pndere dames heen ging. Mevrouw Murat bleef, schoon zij niet bijzonder warm gekleed was, het weer trotseeren en zei lachende, dat zij zich wilde gewennen aan de bezwaren, die onvermijdelijk aan de kroon waren verbonden.

Dien middag was er een prachtig diner in het paleis. Onder een schitterenden troonhemel was in de galerij van Diana een tafel aangericht voor den paus, den keizer,

EERSTE BOEK. 289

de keizerin en den vorst-aartskanselier van het duitsche rijk. De keizerin zat tusschen den keizer en den paus. De tafel werd bediend door eenigen der groot-officieren. Op een kleinen afstand stond een tafel voor de prinsen, waaronder zich ook de erfgroothertog van Baden bevond, een derde tafel was voor de ministers, en een voor de dames en de heeren der keizerlijke hofhouding. Het geheel vertoonde de grootste weelde. Gedurende den maaltijd werd er muziek gemaakt, en na den afloop was er concert, dat ook de paus meê bijwoonde. Het geheel werd besloten met een groot ballet, uitgevoerd door de dansers en danseressen van de opera in een van de ruime zalen van het paleis. Toen het ballet begon ging de paus weg en als eindelijk de keizer opstond was dit voor allen het teeken, dat het feest af was geloopen. Door sommigen was een partijtje gemaakt.

Gespeeld werd er anders zeer weinig aan het hof. De keizer wilde volstrekt niet, dat het in het paleis om geld werd gedaan. Bij gelegenheden als nu werden er speeltafeltjes klaar gezet, maar dikwijls werden de kaarten haast niet in handen genomen en praatte men liever. De keizerin hield veel van een partijtje whist. Zij speelde met aanzienlijke vreemdelingen, gezanten of ministers. Twee hofdames zaten achter haren stoel en een kamerheer stond op een kleinen afstand. Terwijl zij speelde kwamen alle aanwezigen een buiging voor haar maken. De zusters en de broeders van Bonaparte lieten, door hunne kamerheeren, dam«s of heeren uitnoodigen met hen te spelen; even zoo deed zjjne moeder, die den titel had gekregen van Madame Mare, daarbij prinses was gemaakt en ook een hofhouding had. De keizer wandelde rond, nu hier dan daar, terwijl een kamerheer voor hem uitging, om zijne komst aan te kondigen. Als hij kwam, zweeg alles stil en men stond op, terwijl hij

Rémusat, Gedenkschrijten. I. 19

EERSTE BOEK.

eeuige niets beduidende, soms vrij onaardige woorden tot de dames zei. Hij kon zich gewoonlijk slecht de namen berinneren en vroeg meest altijd: igt;hoe beet gij ook?quot; De dames waren altijd blij, als hij maar weder weg was.

Dit doet mij deuken aun een aardig voorval met Grétry. Als lid van het instituut bezocht hij dikwijls de Zondagsreceptie. Herhaalde malen reeds was het gebeurd, dat de keizer, die hem goed kende, hem werktuigelijk zijn naam had gevraagd. Dit verveelde Grétry en op zekeren dag, dat bij weer aan het hof kwam eu de keizer op zijn gewonen ruwen toon hem vroeg: »en gij, hoe heet gij ook?quot; antwoordde hij eeu weinig ongeduldig: »Sire, nog altijd Grétry.quot; Na dien tijd kende de keizer hem altijd weder, zonder zijn naam te vragen.

De keizerin daarentegen had een uitstekend geheugen, wat namen en enkele kleine bijzonderheden betrof. \')

De partijen duurden gewoonlijk vrij lang, omdat zjj meestal met een concert of eeu ballet, later een komedie besloten werden. De keizer was er op gesteld, dat bij zulke gelegenheden de hofdames aangewenen plaatsen hadden, en ik zal wel niet behoeven te zeggen, dat er onder do gasten waren, die meenden, dat hun, ten gevolge dier vooraanzitting, te kort was gedaan.

De keizer was in de dagen na zijn kroning als overladen met allerlei ceremonieele plechtigheden, waar hjj bijzonder veel belang in stelde, omdat hij die zelf in het leven had geroepen en als zgne schepping beschouwde, schoon hij er ook zelf soms verwarring in bracht, ten gevolge van zijn ongeduld, of van vrees, dat alles niet

\') Opmerkelijk is hut, dut Naiioleou, die zoo öleclit namen onthield, zijne soldaten, vooral die met hein in Egypte waren geweest, gewoonlijk zeer goed kende en de namen van velen hunner nooit vergat. Wanneer hij , ua elt;;n gewonnen veldslag , beloouingen uitreikte eu daarbij de namen opriep van hen, die een onderscheiding ontvingen, gaf meer dau eeu oude soldaat zijn verbazing te kennen met de woorden: «hij weetalles.quot; Vi.Kï.

EKUSTJi BOEK.

ging naar de strenge regelen dor door hem ingevoerde etiquette. Op zijn troon gezeten, omgeven door de maar-schaiken, groot-officieren en leden van den senaat, ontving hij de hulde der prefecten en der presidenten van de colleges voor de verkiezingen en drukte bij die gelegenheid hun op het hart, de conscriptie met de meeste gestrengheid te doen plaats hebben; »want,quot; zoo zei hij volgens den Moniteur, »zonder haar is het niet mogelijk de nationale onafhankelijkheid te blijven handhaven.quot; Zonder twijfel koesterde hij toen reeds het plan, zich de kroon van Italië op het hoofd te zetten, en voorzag dus den oorlog. De onmogelijkheid van een landing in Engeland , ofschoon er nog altijd toebereidselen voor werden gemaakt, was hem duidelijk geworden en het leger in bestendige werkeloosheid te houden ging niet aan.

De Parijzenaars veroorzaakten hem in die dagen een kleine verdrietelijkheid. Hij had, als men weet, aan Chénier opgedragen een gelegenheidsstuk te vervaardigen bij de kroningsfeesten. Chénier had den Cyrus geschreven en iu het vijfde bedrijf werd de kroningsplechtigheid zoo getrouw mogelijk voorgesteld. Het stuk was vrij middelmatig, de toespelingen zeer gezocht. Het parterre, altijd even onafhankelijk, floot het stuk uit en lachte zelfs bij het tooneel van de kroning. De keizer was erover uit zijn humeur en toonde dat vooral aan mijn man, die met de zorg voor het tooneel was belast, alsof dia ook de stemming van het publiek moest regelen. Sinds dien dag wist het publiek, dat anders gedwongen was stil te zijn, waar en hoe het den keizer zijne ontevredenheid to kennen kon geven.

De senaat gaf een prachtig feest, het wetgevend lichaam volgde, en op 16 December werd namens de stad Parijs een feest aangericht, waardoor de stad diep in schuld werd gestoken, maar dat dan ook uitblonk door weelde

19*

EEllSTE HOEK.

en pracht. Aan den keizer werd bij die gelegenheid een zllver-vergnld tafelservies aangeboden, aan de keizerin een dergelljken toiletspiegel enkast, er werden toespraken gehouden en langs de wanden van de zalen waren overal vleiende spreuken aangebr.icht. Men heeft wel gesproken van de vlelerij, die Lodewijk XIV heeft gehoord, verdragen en geloofd misschien, maar ik durf\' gerust zeggen, dat zij nog niets was in vergelijking van die, die uien voor Bonaparte heeft over gehad. Eenige jaren later gaf de stad nog eens een feest aan den keizer. De vleierij was uitgeput, men wist niet meer, wat men zeggen zou, en schreef aan den wand boven de plaats, waar de troon was geplaatst, de woorden uit de Heilige Schrift: »Ik zal zijn, die ik zijn zal.quot; En niemand scheen zich daaraan te ergeren. \')

Heel Frankrijk was in die dagen aan het feestvieren. Men sloeg onderscheidene medailles, die kwistig verspreid werden. De maarschalken bleven niet achter en gaven hun feest in de zaal van de opera; ieder hunner betaalde er f 5000 voor. De zaal was gelijkvloersch gemaakt met het tooneel, de loges waren met zilvergaas behangen en schitterend verlicht. De keizerlijke familie zat op eene estrade en in de groote ruimte werd gedanst. De kwistige rijkdom van bloemen en diamanten, de pracht der

\') Exod. Ill, vs. 14. — Dat de ï\'ranschea het met dergelijke woorden zoo nauw niet nemen, getuigt vooral ook de geschiedenis van het tweede keizerrijk , toen men opschriften als: .aan den keizer der keizers\', ,aan den Messias van den vrede\', ,nls de menschen zwijgen zullen de steencn spreken\', iu menigte kon lozen. Merkwaardig is de geschiedenis van den luchtballon, die, 2 Uecemljer 1804 te Parijs opgelaten, \'2 December te Home neerkwam voor de Pieterskerk en waaromtrent Napoleon in een brief aan den pans zijn verlangen te kennen geeft, dat z(j ten eeuwigen dage bewaard zon blijven. Een luchtballon is er dus geweest, maar men gist twee, en dat te meer, omdat,\' zooals Tailleyrand verhaalt, op den dag der kroning de wind juist in de richting was, om van Kome af, in plaats van naar Rome toe te waaien. Veht.

E KUSTE BOEK.

kostumes, de glans van het hof —■ alles met elkander gaf aan dit schouwspel een tooverachtig aanzien. Wy hadden natuurlijk vrij wat onkosten in die dagen. De hofdames ontvingen f 5000 schadeloosstelling, dat lang niet voldoende was. De uitgaven voor de kroning beliepen ongeveer f 2,000,000.

De vorsten en aanzienlijke vreemdelingen, die Parijs bezochten, vergaten nooit hunne hulde aan den keizer te brengen en de keizer van zijn kant ontving hen op vorstelijke wijs. Prins Lodewijk van Baden was toen nog jong, een beetje verlegen en hield zich daarom gewoonlijk achteraf. De prins primaat was een opgewekt, levendig man van omstreeks 60 jaren, en een drukke prater. Hij was in Parijs t\'huis, wijl hij er in zijn jeugd lang had vertoefd en er met mannen van naam betrekking had aangeknoopt. Deze beiden werden met nog enkele anderen toegelaten tot den kleinen kring van de keizerin. Eens of twee malen in de week werden er dien winter een vijftigtal dames en gewoonlijk even zoo veel heeren op het souper genoodigd in de Tuilerien. Tegen acht uur ging men er heen, zonder hoftoilet. Men speelde in de zaal beneden aan de straat. Als Bonaparte kwam ging men naar een andere zaal, waar eenige italiaansche zangers, gedurende een half uur, een concert gaven en keerde dan weêr naar de speelzaal terug. Napoleon liep op en neer en nam ook een enkele maal zelf kaarten in de hand. ïegen elf uur werd er een groot souper gediend. Do dames alleen zaten daarbij aan tafel. De leuningstoel voor Napoleon bleef altijd ledig staan, hij liep de tafel rond, gebruikte niets en ging heen, zoodra het souper afgeloopen was. Bij die kleine soirees werden altijd de prinsen eu prinsessen genoodigd, de grootofficieren , enkele ministers en maarschalken, generaals en leden van den staatsraad met hunne vrouwen. Er

EBESTE BOEK.

werd geregeld een wedstrijd gehoudeu van elegante toiletten. De keizerin verscheen er, evenals hare schoonzusters, altijd met een nieuw versiersel van edelgesteenten. Zy bezat voor rueer dan een half inillioen guldens aan paarlen alleen. Men begon toen stoffen te dragen, doorweven met goud- of zilverdraad, terwijl ook aan het hof de mode werd ingevoerd van den tulband, wit of met heldere turksche kleuren en getooid niet goud en brillanten. In verband daarmee kreeg de geheele kleeding een oos-tersche tint. Over een rijk geborduurde neteldoeksche japon droegen wij een kort kleed, van voren open , en dat armen, schouders en hals bloot liet. liet gebeurde in den winter dikwijls, dat de keizer, die hoe langer hoe verliefder werd en die zijn voorkeur trachtte te verbergen, door zich met allen te bemoeien, alleen tusschen de dames zich het opgeruimdst vertoonde. De heeren van het hof\', die dat zagen, achtten het voegzaam, des keizers luimen te eerbiedigen en trokken zich naar een aangrenzende zaal terug. Het had er dan wel iets van, of de sultan zich bewoog te midden van zijn harem. Ik weet nog wel, dat ik op zekeren avond lachende die opmerking maakte. Bonaparte lachte er ook om, maar mevrouw Bonaparte vond bet volstrekt niet aardig.

De paus, die nog altijd te Parijs vertoefde, zonder de feesten, die er gegeven werden, bij te wonen, bezocht onderscheidene kerken, hospitalen en andere instellingen van liefdadigheid. Hij las de mis in Notre Dame en een groote menigte werd tot den voetkus toegelaten. Hij bezocht Versailles, andere omstreken van Parijs en het Invaliden-hotel, waar hij met een hartelijkheid en een geestdrift werd ontvangen , die den keizer jaloersch maakten. Men zei, dat de paus gaarne naar liome terug wilde keeren, maar dat de keizer die reis vertraagde; ik heb er nooit achter kunnen komen, wat daarvan de reden was.

EEESTE BOEK,

De paus, die vroeger monnik was geweest, droeg gewoonlijk een witte mounikenpij van linnen en daarover een soort van vest, neteldoek met kant, dat er vrij zonderling bi] stond. Op het hoofd droeg hjj een wit calotje.

Tegen het laatst van December werd het Wetgevend Lichaam met groote plechtigheid geopend. Breed werd er uitgeweid over den zegen , die, ten gevolge vnn den nieuwen toestand, aan Frankrijk wedervoer en tevens een gunstig en trouw verslag uitgebracht over den voorspoed dien het land alom genoot.

Intusschen hield de aanvraag om plaatsing of gunstbewijs bestendig aan en de keizer nam nu en dan een gunstige beschikking. Marmont werd kolonel-generaal van de jagers te paard , het grootkruis van het legioen van eer werd gegeven aan Cambacères, Lebrun, de maarschalken, kardinaal Fesch, Duroc, Caulaincourt, Taillej-rand, de Ségur en eeaige ministers. Men begrijpt, hoe de hoofden werden opgestoken en de halzen uitgerekt. De keuer, en het is zeker niet een van zij^ne geringste verdiensten , had er uitnemend slag van, verwachtingen op te wekken en uitlichten te openen, die de eerzucht prikkelden en den ijver aanvuurden.

■^NAA/VVVVVVXAA/V-^—

HOOFDSTUK XI.

VEULIEFDHEID VAN DEN KEIZER. — MEVROUW DE X. - MEVROUW DE DAMAS. — VERTllOUWELIJKE MEDEDEELINGEN

VAN DE KEIZERIN. - PALEIS-INTRIGES. — MURAT WORDT

PRINS.

De keizerin beklaagde zich tnsschen beiden tegen mij , dat haar zoon volstrekt niet deelde in al de bevorderingen en gunstbewijzen rondom ons heen; toch was zij verstandig genoeg, om haar verdriet niet te doen blijken en Eugeue was altijd even opgeruimd en tevreden, een volkomen tegenbeeld van Murat, die van spijt en ergernis haast verging, en wiens vrouw dag aan dag er bij den keizer op aandrong, dat haar man toch een rang verkreeg, waardoor hij boven zijn mede maarschalken verheven was. Met veel handigheid wist dit echtpaar den keizer van dienst te zjjn en zoo eindelijk zijn zin te krijgen.

Eugene had sinds eenigen tijd zijn bijzondere voorkeur geschonken aan eene hofdame, mevrouw X ... Zij was vier of vijf en twintig jaren en eene schoone blondine. De blauwe oogen namen elke uitdrukking aan, die zij eraan wilde geven, behalve die der oprechtheid, omdat de veinzerij al te diep in haar karakter lag. De fraai gevormde neus was iets te groot, de twee rijen tanden, die zij graag liet zien, waren onberispelijk van vorm en kleur. Hare geheele gestalte , een beetje te mager misschien, was uiterst bevallig en zij danste verrukkelijk.

EERSTE BOEK.

Had zij niet bijzonder veel geest, zjj was zeer gevat , daarbjj kalm, bedaard en niet licht verlegen.

De keizerin had haar eerst met veel onderscheiding bejegend ; zij roemde haar figuur, prees haar toilet, haalde haar, om Eugene\'s wil, nog al aan en werd zoo zelf de oorzaak, dat de aandacht van den keizer op haar viel. Sinds den tocht naar Fontainebleau bemoeide deze zich gedurig met haar. Mevrouw Murat, die dat al ras had opgemerkt, trachtte het vertrouwen der jonge vrouw te winnen en slaagde er in, de jaloerschheid der keizerin op te wekken. Ik geloof, dat Murat, in overleg met zijne vrouw, zich voordeed, of hij eigenlijk op mevrouw X ... verliefd was geraakt.

De keizerin, die wel het een of ander vermoedde, maar het rechte niet wist, verdacht, zooals ik al verhaald heb, de echtgenoote van den maarschalk Ney, en maakte mij, als naar gewoonte, deelgenoot van hare pijnlijke bekommering, terwijl zij zich bij hare dochter beklaagde over het valsche gedrag van mevrouw Ney. Mevrouw Louis nam de dame in verhoor en het bleek al spoedig, dat zij niets voor den keizer gevoelde als een onbestemde vrees, maar dat mevrouw X..., zeker omdat de keizer haar nu en dan toesprak, haar onlangs nog geluk had gewenscht met de groote verovering , die zij had gemaakt. Daardoor ging op eens een licht op over de geheele zaak. Met de meeste oplettendheid werd alles nagegaan en zoo kwam men er achter, dat Murat de vereerende rol had op zich genomen van zijn hof te maken bij mevrouw X .. . , alleen om de boodschappen van den keizer te veiliger aan haar te kunnen overbrengen. Do groote beleefdheid van Duroc voor mevrouw X.,. vloeide alleen voort uit de zucht, om zijn meester te behagen, en mevrouw Murat bemoeide zich met het geval, om zoo de rust harer schoonzuster te verstoren en haar leven te

EERSTE BOEK.

verbitteren. De keizer vertoefde in die dagen lang in de vertrekken zijner vrouw en sprak met woord en blik meer tot mevrouw X... dau tot de keizerin. In don schouwburg zat de dame bij bare meesteres in do keizerlijke loge en Bonaparte scheen er zich weinig om te bekommeren , of het publiek zag, hoe hij aan haai duidelijk de voorkeur gaf. Mevrouw X... bleef uiterlijk zeer koel, maar gedroeg zich werkelijk als eene volleerde coquette. Aan haar toilet werd telkens meer zorg besteed, haar lach gedurig fijner, haar blik warmer, zoodat de eigenlijke verhouding al spoedig geen geheim meer was. De keizerin verdacht mevrouw Murat van geheime bijeenkomsten te begunstigen en zei mij later, dat zij daar de zekerheid van had , zoodat ik hier , ik weet niet voor de hoeveelste maal, al de oude tooneelen op nieuw beleefde.

De keizerin trachtte met haar man tot een verklaring te komen, maar bracht het er bijzonder slecht af. Hij behandelde haar hard en ruw, verweet haar, dat zy hem niet de minste afleiding gunde, en lei haar een volstrekt stilzwijgen over deze geheele geschiedenis op. Terwijl zij met dien last op het hart in het publiek stil en afgetrokken was, was hij vroolijker en opgewekter dan wij hem ooit hadden gezien, en onthaalde ons daarbij soms op uitdrukkingen en gebaren, die met eigenlijke hoofsche galanterie weinig gemeen hadden. Hij gedroeg zich in de kamers der keizerin als een echte sultan. Aan een speeltafel gezeten noodigde hij gewoonlijk zijne zuster Caroline, mevrouw X... en mij uit, om met hem te spelen; dan nam hij de kaarten in de hand en begon op zijn manier allerlei sentimenteele gesprekken, met weinig gevoel, iets meerder geest, vrij wat slechten smaak en vooral veel opgewondenheid. Mevrouw X .. ., bang om zich zelve te verraden, antwoordde gewoonlijk maar met een enkel woord. Mevrouw Murat luisterde v/einig, wijl

EERSTE BOEK.

het haar niet aanging, als zij haar doel maar eens raocht bereiken. Ik voor raij vond het soms nog al aardig en antwoordde zoo vrijmoedig mogelijk, omdat ik ten aanzien van dit alles op een geheel onafhankelijk standpunt stond. Tussclienbeiden kwam Bonaparte ook op het woord jaloerschheid eu maakte dan zeer duidelijke toespelingen op zijn vrouw; ik deed mijn best, om haar, zonder haar natuurlijk te noemen, te verdedigen en. zag wel, dat mevrouw Murat en mevrouw X... mij dat lang niet vriendelijk afnamen.

Mevrouw Bonaparte, die aan een ander eind van de salon aan haar speeltafeltje zat, kon bijna de oogen niet van ons afwenden; ofschoon zij zeer goed wist, dat zij mij volkomen kou vertrouwen, was hare ijverzucht toch zoo sterk, dat zij bang was, dat ik, om den keizer plei-zier te doen , hare zijde zou verlaten, en in allen geval recht meende te hebben, als zij van mij eischte, dat ik den keizer het verkeerde van zijn gedrag onder het oog zou brengen.

Nu eens wilde zij, dat ik stoutmoedig naar den keizer zou gaan, om hem te berispen, dan weer, dat ik mevrouw X... zou bespieden in haar eigen buis, waar, zooals zij zei, de keizer haar gedurig bezocht. Op een anderen tijd dikteerde zij mij scherpe, naamlooze brieven, die ik, gelukkig, altijd weer verbranden kon, terwijl zij meende, dat zij den keizer in handen kwamen. Bedienden uit het paleis en vreemden zelfs werden door haar gelast, de geheime gangen van haar man na te gaan, en ik was te meer in angst over die onvoorzichtige manier van handelen , wijl ik merkte, dat mevrouw Murat mij verdacht, bij dit alles de keizerin behulpzaam te zijn.

Mevrouw Bonaparte ging onder deze omstandigheden nog dieper gebukt, wijl zij zag, hoe haar zoon er onder leed. Was

EERSTE BOEK.

het coquetterie of werkelijke genegenheid, in elk geval had mevrouw X... Eugène bijzonder vriendelijk bejegend en thans vermeed zij hem, zooveel zij kon. Misschien had zg zich bij den keizer wel beroemd op de liefde van den jongen de Beauharnais, althans Eugène werd thans altijd zeer koel door zijn stiefvader ontvangen. De keizerin nam dat ten hoogste kwalijk en mevrouw Louis was er bedroefd om; wie het met de meeste kalmte opnam was Eugène zelf.

Men ziet, dat ook hier weer de oude haat tuaschen de Bonapartes en de Beauharnais zich liet gelden en zooals bijna altijd stond ik er tusschen in. Ik zou haast durven zeggen, dat aan een hof bijna alles van bet toeval afhangt. Voorzichtigheid is geen voldoend wapen en men kan aan den laster of de verdenking niet ontkomen, tenzij de souverein zelf voor elke inblazing de ooien weet te sluiten. Ver van daar luisterde de keizer met bijzondere aandacht naar alles, wat men hem vertelde, en was vooral op het punt van het kwaad gerucht hoogst licht-geloovig. Men kon alles van hem gedaan krijgen, wanneer men hem alle praatjes wist te vertellen en ieders gangen toonde na te gaan. Daarom heeft mijn man het nooit ver bij den keizer kunnen brengen, schoon Duroe hem herhaaldelijk den weg er toe wees.

Op zekeren avond was er een heftig tooneel voorgevallen tusschen het keizerlijk echtpaar, en de keizerin, buiten zich zelve van toorn, had verklaard, dat zij mevrouw X... zou verbieden, ooit weer een voet in hare salons te zetten. De keizer had mijn man bij zich laten roepen en hem gezegd, dat ik lang niet genoeg gebruik maakte van den invloed, dien ik had, om de keizerin neer te zetten. Hij gelastte mijn man, mij te doen weten, dat hij zelf mij daarover wilde spreken en dat ik amlientie moest vragen. Natuurlijk werd aan die last-

EERSTE liOEK.

geving voldaan, ik vroeg audientie en zou den volgenden morgen worden ontvangen.

Er was op dien dag een groote jachtpartij bevolen. De keizerin was mot de vreemde vorsten vooruit gereden en wachtte den keizer bij het Bois de Boulogne. Juist toen de keizer ia het lijtuig zou stappen kwam ik bij het paleis en aanstonds keerde hij naar iijn kabinet terug, om mij te ontvangen, tot groote verbazing natuurlijk van het keizerlijk gevolg.

Hij begon met zich bitter te beklagen over zijn ellendig huiseljjk leven en voer daarbij heftig uit tegen de vrouwen iu het algemeen en tegen de zijne in het bijzonder. Hij verweet mij, dat ik haar hielp, om hem overal te bespieden, en wierp mij allerlei onaangename beschuldigingen voor de voeten. Ik merkte al aanstonds, dat mevrouw Murat mij verdacht had gemaakt, maar, wat erger was, dat mevrouw Bonaparte zelve mij bij den keizer had genoemd, als zou ik hebben gezegd, wat zij eigenlijk had gedacht. Dit trof mij zoo, dat ik bleek werd van ontroering en de tranen in de oogen kreeg. De keizer zag dat, maakte een afwerende beweging met de hand en zei minachtend: »ja, dat weten wij wel, de tranen hebt gijlieden altijd bij de hand!quot; Die woorden, die rnjj geheel van mijn stuk moesten brengen, deden juist de tegenovergestelde werking en op driftigen toon riep ik uit; »dat is niet waar, sire, maar wie onrechtvaardig beschuldigd wordt schreit van verontwaardiging !quot;

Ik moet den keizer, die weinig aan tegenspraak gewoon was, het recht doen wedervaren , dat hij het mij niet ten kwade duidde , toen ik hem dit antwoord gaf. »Als gij dan,quot; zei hij, »het niet goed vindt, dat de keizerin mij zoo van alle kanten laat bespieden, waarom doet gij dan uw best niet, om er haar van terug te houden? Wat zij doet is eene vernedering voor u beiden

EERSTK BOEK.

ea geeft aan de vijanden de wapens in de haud. Wijl gij geheel en al in haar vertrouwen deelt, zoo zijt gij ook mede verantwoordelijk.quot; Er lag iets vriendelijks in zijn toon by dat zeggen en ik waagde hem te antwoorden, dat ik de keizerin zeer lief bad en haar nooit op een verkeerden weg zou willen brengen, maar dat men met hartstochtelijke menschen slecht kan redeneeren. Daarbij deed ik hem opmerken, dat hij de keizerin niet goed behandelde en in elk geval veel te hard tegen haar was. Ik durfde niet aanroeren , wat ik werkelijk in de keizerin afkeurde, wijl ik zeker was, dat hij het haar over zou vertellen, en ik eindigde met hem voor te stellen, dat ik mij een tijd lang van het hof zou verwijderen en dut hij dan zou kunnen zien, of alles beter ging dan nu, — Zonder op dat voorstel te antwoorden begon hij mij te vertellen , dat hij niet verliefd was en ook nooit geweest was, zoodat mevrouw X. . . hem niets meer gold dan eene andere. De liefde was niet voor een man als hij, die geheel en al in de staatkunde opging. Hij bedankte voor vrouwelijken invloed aan zijn hof, zooals bij Hendrik IV en Lodewijk XIV. Zijn taak was vrij wat ernstiger dan die van deze vorsten en de Franschen waren ook anders geworden, zoodat zij de oude minnaressen der koningen met hare hooge titels en nog hooger invloed niet meer zouden willen verdragen. In het vuur zijner rede roerde hij even het verleden aan zijner vrouw en zei, dat zij weinig recht had, zoo streng te zijn tegenover hem. Ik kwam daar tegen op en hij nam dat niet kwalijk, maar vroeg mij, wie de lieden waren, die de keizerin als spionnen gebruikte. Dat kon ik niet zeggen, wijl ik het werkelijk niet zeker genoeg wist. Dan , zoo meende h\'j, heulde ik ook al met ziin vijanden, maar ik beweerde, dat ik hem meer waarachtige toewijding toonde, dan zij, die zich beijverden, hem alles aan te brengen,

EERSTE BOEK.

En zoo eindigde deze andientie beter en vriendelijker dan zjj begonnen was. Zij had iutusschon. lang geduurd en de keizerin, wie het wachten verveelde, had al een bode gezonden, om te vernemen, waarom do keizer niet kwam. Men zei baar, dat de keizer mij by zich bad ontboden, waarop zij vol onrust naar de Tuilerien terug keerde en door mevrouw Tulliouet mij liet vragen, wat ik bjj den keizer had moeten doen. Overeenkomstig bet verlangen van Bonaparte zei ik, dat de keizer mij hei een en ander omtrent mijnheer de Rémusat\' had gevraagd.

Des avonds was er een klein bal bij generaal Savary, waar de keizer ook beloofd had te zuilen verschijnen. Hij woonde dien winter graag dergelijke niet al te uitgebreide partijen bij en danste zelfs nu en dan mee, schoon hem dat nog al houterig afging. Even voor het hof verscheen, kwam ik bij mevrouw Savary. Duroc liep mij aanstonds te gemoet en bood mij zijn arm, de heer des huizes overlaadde mij met beleefdheden. De audientie van dien morgen had lang geduurd, wie weet, hoe de keizer mij in zijn vertrouwen bad genomen! Onwillekeurig lachte ik toch die lafl\'e hofmanhen uit. De keizer kwam binnen, in het voorbijgaan stond hij even bij mij stil en sprak mij vriendelijk toe. De keizerin zag dat en verteerde van onrust en ongeduld, mevrouw Murat wist blijkbaar niet, wat zij er van denken moest en ook mevrouw X ... was geheel in de war. Zonder aan den dag van morgen te denken bad ik pleizier in het heden. Maar de morgen kwam en do keizerin nam mij onmiddellijk in streng verhoor. Ik kon op al hare vragen niet antwoorden en zij werd boos, omdat ik baar verliet en ook al overging naar den kant, waar het meeste voordeel to halen was. Als ik baar werkelijk liefhad zou ik zulke dingen niet doen, en wat niet al meer! Ik was zeer bedroefd en klaagde mijn nood aan mijne moeder.

EfiRSTJS HOEK.

die mjj zocht to troosten en mij aanraadde, mij zoo veel mogelijk achteraf te houden, wat echter weinig hielp. De keizer sprak mij gedurig aan en verweet dan aan zijne vrouw hare onhandige jaloerschheid, even of ik dat woord had gebruikt; de keizerin werd hoe langer hoe koeler, en vermeed mij blijkbaar, als vertrouwde zij mij niet meer.

Wijl de keizer graag tweedracht stookte werd hij hoe langer hoe vriendelijker jegens mij. Ik geloof, dat mevrouw X... mij de eer aandeed vau een beetje jaloersch te worden, althans zjj zocht naar een gelegenheid om mij kwaad te doen, en wijl die doorgaands nog al gemakkelijk wordt gevonden slaagde zjj ook volkomen.

Er kwam uu nog ten overvloede bij, dat mevrouw Louis en Eugene ook al geloofden, dat ik hunne moeder had verraden, en wel, om daardoor mijn man bij den keizer in hooger aanzien te brengen. Mijnheer de Re-musat was juist aan alles vreemd gebleven, maar waar het een hofiutrige geldt, is spoedig het waarschijnlijke volkomen waar. Eugène, anders een vriend van mijn man , keerde hem den rug toe. Waren wij hovelingen geweest in den echten zin vau het woord, dan was onze toestand werkelijk benijdenswaardig te achten, maar wij waren beiden eerlijke menschen, daarom hadden wij verdriet.

Ik moet nu nog vertellen, welk kwaad mevrouw X... mij wist aan te doen. Onder de personen, waar mijne moeder en ik nog al veel meê omgingen, behoorde de gravin de Damas, wier dochter, met graaf de Vogué getrouwd, eene bijzondere vriendin van mijne zuster was Mevrouw Damas was eene volbloed royaliste en kwam daar rond genoeg voor uit. Men fluisterde elkander zelfs in, dat zij, bij gelegenheid van den aanval met het hel-sche werktuig (24 December 1800), eeuige chouans, die

EERSTE HOEK.

in de zaak waren gemengd, bij zich aan huis verborgen had gehouden. In den herfst van 1804 werd mevrouw Damas, wegens voor den keizer beleedigende woorden, op veertig mijlen afstacds van Parijs gebannen, wat de moeder en vooral dc dochter, die op het punt was van te bevallen, wanhopend maakte. Ik had medelijden en wist, door bemiddeling van de keizerin, de intrekking van het vonnis te verkrijgen. Mevrouw Damas, die mij, maar vooral de keizerin zeer dankbaar was, nam zich voor, behoedzamer te zjjn en een wacht voor hare lippen te zetten. Zij sprak met mij nooit weêr over staatkundige onderwerpen en eerbiedigde mij in mijne betrekking. De gravin had eene vijandin in de markiezin de ***, die vroeger nog al een rol had gespeeld aan het hof en hekend stond om hare zonderlinge uitvallen. De markiezin was op vrij goeden voet met mevrouw X... en deed haar best, om deze er toe te brengen, dat zij de minna-ressentijd van het ancient régime weer in het leven riep. Het gesprek viel op mij en de markiezin, die nog overal het oude Versailles meende te zien, dacht, dat ik aan het intrigeeren was, om mevrouw X ... te vervangen. Wijl ik den naam had van een beetje geestig te zijn, en mijne moeder nog meer dan ik, kon natuurlijk de stof voor de intrigante in mij niet ontbreken. De markiezin , die mevrouw Damas en mij te gelijk onaangenaam wilde zijn, vertelde aan mevrouw X..., dat de gravin Damas royalistischer was dan ooit te voren en dat zij zeker de eerste gelegenheid de beste zou aangrijpen, om den keizer, waar zij kon , kwaad te doen. Ik was veel vertrouwelijker met de gravin, zoo heette het, dan vroeger het geval was geweest. Dit alles werd den keizer verteld, die er boos om werd en mij niet alleen niet meer aan zijn speeltafeltje riep, maar mij zelfs op in het oog loopende wijs uitsloot van partijen, waarbij ik vroeger Kémusat , Gedenkschriften. I. 20

EERSTE BOEK.

niet gemist kon worden. Zonder te weten waarom was ik dus in ongenade gevallen. Mijn man onderging hetzelfde lot, werd even achteloos behandeld als ik, en ofschoon wij zochten de reden van dit alles te vinden, wij slaagden niet.

De koelheid van den keizer schonk mij het vertrouwen terug van de keizerin, die mij even lichtvaardig weêr aannam, als zij mij afgestooten had. Zij deelde mij meê, wat ik zoo zeer verlangde te weten, wat namelijk de eigenlijke reden was van de ongenade van den keizer. Mevrouw X... had het gedaan. Die dame heeft veel voor hare rekening en gelijk zij, door haar kwaadspreken , onrast en tweedracht heeft gezaaid, heeft zij te gelijk het karakter van Bonaparte, die van nature reeds zoo achterdochtig was, nog meer bedorven.

Zoodra ik de reden wist spoedde ik mij naar den keizer, om mij te rechtvaardigen, maar vond hem strenger dan ooit. Altijd had ik de zijde zijner vijanden gekozen, nu met d\'Enghien d^in met de Polignac, en ik was de ijverige agente der aristokraten en der royalisten. »Ik had u,quot; zoo zei hij, »tot eene hoogst aanzienlijke, rijke dame willen verheffen , maar dat kan niet gebeuren zonder volkomene toewijding. Met al uwe oude bekenden moet g\'j breken. Komt mevrouw Damas bij u, dan moet haar de deur worden gewezen. Gij moet zeggen, dat gij geen omgang kunt hebben met mijne vijanden, dan eerst zal ik gelooven, dat gij meer dan woorden voor mij over hebt.quot; Ik deed geen poging, om hem van zijn besluit terug te brengen, maar beloofde, dat ik den omgang met mevrouw Damns zou vermijden, schoon ik niet laten kon, te zegden, dat zij, na de haar verleende gunst, veel voorzichtiger was geworden. Toen ik heenging had ik schijnbaar iets gewonnen, maar zeker niet veel, misschien zou de tijd het zijne doen. — Weinige dagen

EERSTE EOEK.

later werd mevrouw Daniaa op nieuw verbanneu. Zij was ziek en hield het bed. Do keizer zond zijn lijfarts Corvisart er heen, om te onderzoeken, of zij buiten staat was, op reis te gaan. Corvisart verklaarde, dat men wachten moest, en na eenigen tijd zei zij Parijs vaarwel, waar zij eerst eenige jaren later weder terug kwam.

De Bonapartes wonnen langzamerhand; Eugène, het zeer onschuldig voorwerp hunner jaloerschheid, scheen verdacht te raken in de oogen van den keizer en ontving op het einde van Januari, in het midden van den winter dus, op eens het bevel, met zijn regiment naar Italië te vertrekken. Binnen 24 uren moest aan dat bevel ere-volg worden gegeven. Mevrouw Bonaparte, die bier het werk in zag van mevrouw X.. ., was buiten zich zelve van verontwaardiging en verdriet, maar Eugène wilde niet, dat zij de minste poging deed, om er verandering in te brengen. Hij nam afscheid van den keizer, die hem uiterst koel vaarwel zei, en den volgenden dag vernamen wij, dat het regiment guides, met den kolonel aan het hoofd, den tocht naar Italië had ondernomen. — Mevrouw Louis, die de gestrenge order betreurde, verheugde zich in de militaire gehoorzaamheid van baai-broeder. »Had de keizer,quot; zei ze, »zoo iets gevergd van een van zijn familieleden, dan zoudt ge eens gehoord hebben, hoe men er tegen op kwam ; ik geloof, dat Bonaparte door deze stille onderwerping diep getroffen zal zijn.quot; Eu dat was hij inderdaad, vooral toen hij het leedvermaak zag van zijn eigene familie. Hij hield er van, om de lieden te dwarsboomen, en had hij, in een aanval van jaloerschheid, zijn stiefzoon van het hof verwijderd, hij had behoefte, om ziju goed gedrag en zijn stille onderwerping te beloonen. Op 1 Februari 1805 ontving de senaat twee brieven van den keizer. In den eerste maakte hij bekend, dat de maarschalk Murat was

20*

EKRSTE BOEK.

Terheven tot prins, groot-ailrairaal van Frankrijk. In den tweede, die op zeer vleienden en liefdevollen toon was gesteld, werd gemeld, dat de prins Kugene benoemd was tot aartskanselier en dus een der aanzienlijkste betrekkingen kreeg. Eugène ontving het bericht daarvan op een paar uren afstands van Lyon, waar de koerier hem inhaalde, terwijl hij aan het hootd van zijn regiment door een sneeuwstorm marcheerde.

Alvorens de groote gebeurtenis mee te deelen, die mee aanleiding gaf tot den oorlog in den herfst van dit jaar, de zamenvoeging namelijk der kronen van Italië en Frankrijk, vertel ik nog even het slot der geschiedenis van mevrouw X... in hare betrekking tot den keizer.

Zij rees hoe langer hoe meer in de keizerlijke gunst en werd daardoor zoo overmoedig, dat zij zelfs meende straffeloos de keizerin te kunnen veronachtzamen. Het hof deed een uitstapje naar Malmaison, waar de dwang, dien men zich anders nog oplei, bijna geheel op zij werd gezet. De keizer wandelde, tot ieders verbazing, met mevrouw X... en de jonge mevrouw de Savary, voor wie men zich niet behoefte te ontzien, door het bosch en bemoeide zich veel minder dan anders met regee-ringszaken. De keizerin zat in hare kamer en allerlei sombere voorstellingen dwaalden haar door het hoofd. Zij zag de oude getitelde minnaressen voor haren geest verrijzen, zij dacht aan verwaarloozing, openbare minachting, echtscheiding in het verschiet en verkeerde in een onbeschrijfelijke spanning. De heftige tooneelen van vroeger wilde zij niet meer in het leven roepen, maar haar stil, onderworpen lijden werkte meer uit, dan hare drift ooit vermocht. Hetzij, dat hare zachtheid hem verteederde , hetzij dat hij langzamerhand- een gevoel van verzadiging kreeg, hetzij eindelijk, dat hij zich schaamde over de macht, die over hem geoefend werd, — op

EERSTE BOEK.

zekeren avond, dat bij bij de keizerin was en zij tranen in de oogen kreeg, om een bard woord, dat bij tot baai-sprak, viel bij op eens in dien vriendelijken, liefderijken toon, dien zij zoo goed kende en zoo hoog op prijs stelde, en zei baar, dat bij werkelijk zeer verliefd was geweest, maar dat bet uit was; bij voegde er bij, dat mevrouw X. .. bem had willen beheerschen, dat zij hem allerlei praatjes en geruchten had meegedeeld; bij ging zoo ver, van bijzonderheden meê te deelen, die met alle gevoel van kieschbeid in strijd waren en eindigde, met te vragen , dat de keizerin hem zou belpen, ten einde ontslagen te worden van eene vrouw, die bij niet meer beminde.

De keizerin, bet moet tot hare eer worden gezegd, was niet haatdragend. Zoodra hare vrees voorbij was week baar toorn ook en was zij aanstonds de zachtmoedige, vergevensgezinde vrouw. Zij wilde in het geheel geen opspraak en zei zelfs, dat wanneer hij tegenover mevrouw X ... eene onaangename bouding aannam, zij van baar kant te vriendelijker voor haar zou worden, omdat zij de zaak iu stilte wilde laten doodbloeden. Alleen was zij er op gesteld , mevrouw X ... te spreken , wat dan ook gebeurde. De keizerin sprak baar hartelijk, maar vrijmoedig aan, wees haar op al de gevaren, die zij, ten gevolge van jeugdige lichtzinnigheid, geloopen had, ried baar voor bet vervolg voorzichtigheid aan en beloofde baar te gelijk vergeving en vergeten. Mevrouw X... hield zicb volkomen bedaard en zei, dat zij de vermaning niet noodig had, want dat zij zich niets kwaads bewust was. Met eene koelbloedige onverschilligheid, of er niets was gebeurd, bleef zij bare dagelijksche taak verrichten en was zoo geheel en al meesteres over zich zelve, dat men niet kon merken , dat het gebeurde eenigeu invloed op haar had, schoon dan toch hare ijdelheid , al

eerste boek.

was het die ook maar alleen, een geduchten schok moest ondergaan. De keizer behandelde mevrouw X. .. met in liet oog vallende minachting, hij zag haar bijna niet aan en sprak haar nimmer toe , terwijl hij zich tegenover de keizerin en enkele hofdames op een wijs over haar uitliet, die, geheel onvoegzaam op zich zelf, tegelijk toonde , hoe hij zich in zijn binnenste schaamde, dat hij werkelijk verliefd en daardoor al te veel onder vreemden invloed was geweest.

Met mevrouw X. .. viel ook voorloopig de invloed der Bouapartes en Murats. De keizer was weêr vertrouwelijk met de keizerin en hoorde van haar velerlei, wat hem onbekend of verkeerd meegedeeld was. Ik kwam ook weêr een weinig in de gunst, een weinig slechts, want Bonaparte kon nooit de gedachte van zich weren, dat mijnheer de Rémusat en ik hem niet met al die toewijding dienden , die de eigen persoonlijkheid geheel ten offer weet te brengen. Misschien had hij gelijk en behoorden wij, met onze gedachten, die ook buiten den hofkring gingen, niet langer aan het keizerlijke hof; want noch mijn man, noch ik waren in staat, die versterving te ondergaan, die den zeltstaudigen mensch geheel begraaft, om er der volslagen hoveling weêr uit te doen verrijzen. Daarbij was de keizer in mijn oog niet meer, wat hij vroeger was geweest, ik vreesde hem meer dan dat ik hem lief had, en naarmate ik mij er meer op toelei, hem gehoorzaam te zijn, naar die mate voelde ik meer al het leed van bedrogen verwachting en zag ik de toekomst met hare duistere, maar steeds helder wordende waarheid, zorgvol in. Wij, mijn man en ik, voelden den grond soms onder ons trillen en beven , en hij vooral vervulde, dagelijks met meer tegenzin, het vaak zoo kleingeestige werk, d-t op hem rustte en dat zoo weinig met zijn aanleg en ,7cnschen strookte.

12KUSTE BOEK.

Als ik aan al die dingen terug denk, hoe gelukkig voel ik mij dan, nu ik mijn man een vreedzamen en nuttigen werkkring zie vervullen, waarin hij zich zoo geheel t\'huis gevoelt. \') Wat een onderscheid met dat kleingeestige , belachelijke, rustelooze werk aan een hof! Ik zeg, aaneen hof, want zij zijn allen aan elkander geljjk. De souve-reinen verschillen, en Lodewijk XIV, onze Lodewijk XVIII, Alexander en Napoleon zijn niet dezelfden. Maar is er onderscheid tusschen de meesters, de hovelingen gelijken allen op elkander, omdat ijdelbeid altijd hun machtigste drijfveer is. Afgunst, verlangen om de plaats van een ander in te nemen, vrees van niet te worden opgemerkt, al die gevoelens wekken altijd dezellde gewaarwordingen op. Daarom is een mensch, die zijn zelfstandigheid liefheeft , die daarom deuken en oordeelen wil, naar eigen hart en verstand hem ingeven, aan een hof ongelukkig, althans misplaatst.

Tegen het einde van den winter werd de hofhouding nog al meer uitgebreid. Een groot aantal lieden , waaronder ik zulken zon kunnen noemen, die nu met diepe minachting spreken over hen, die den keizer hebben gediend, vroeg om dj keizerlijke gunst. ïailleyrand en mijn man kregen de verzoekschriften in handen en maakten er lange lijsten van op voor den keizer, die niet laten kon te lachen, als hij er de namen op las van zulken, die tot heden voor volbloed liberaal hadden wilden doorgaan, van militairen, die de spoedige bevordering van den eersten consul openlijk hadden afgekeurd, of van edellieden, die met onze ,koninklijko parade\' hadden gespot enquot; nu vroegen of zij er aan deel mochten nemen. Aan veler aanvraag werd voldaan.

Natuurlijk was aldus ons hof uit zeer niteenloopende

\') Op het oogenblik , dat ik dit schrijl, September 1SJ.8, is niyu mau prefect van het departement du Nord,

HE HST li BOISK.

elementen zamengesteld, uilen eeliter óén in het ontzag, de vrees voor den meester. Onder de dames bestond weinig naijver, zij keuden elkander niet en gingen weinig met elkander om. Mevrouw Bonaparte stond tegenover allen op gelijken voet. De op perhofmeesteres, mevrouw de la Rochefoucauld, vroolijk en opgewekt van humeur, was niet jaloersch of lastig uitgevallen. De dame d\'atours was stil en goedhartig van natuur. Ik ging alle dagen een stapje achteruit voor de gevaarljjke vriendschap van de keizerin, en ik moet zeggen, dat, dank zij de vriendelijke welwillendheid onzer gebiedster, in onzen goeden kring weinig stuitends of onaangenaams ondervonden werd.

Bij den keizer was dat alles anders, vooral ook omdat hij zelf er van hield, wanneer men zich bij hem niet op zijn gemak gevoelde. Tailleyrand b.v. had eerst, zonder eenige persoonlyke bedoeling, en alleen om te voldoen aan het verlangen van later benoemde kamerheeren, die jaloersch waren op mijn man , den heer de Rémusat in allerlei kleinigheden tegen gewerkt.\' Later toen hij hem beter leerde kennen hield dat echter geheel op en toonde hij integendeel veel belangstelling. Bonaparte merkte dat, en wijl hij zelfs de schaduw van een vriendschappelijke betrekking tusschen zijne dienaren vreesde, sprak hij mijn man op zekeren dag met een vertrouwelijkheid aan, als wjj niet gewoon waren.

»Pas op,quot; zei hij. ^Tailleyrand schijnt met u nog al ingenomen, maar ik weet zeker, dat hij het niet goed met u meent.quot;— »Waarom zou Tailleyrand het niet met mij meenen ?quot; vroeg mijn man, toen hij mij dit vertelde. En toch werd het doel bereikt, want wij waren wantrouwender dan vroeger.

Zoo was ongeveer de staat van het keizerlijke hof in de lente van 1805. Ik ga nu over tot de mededeeling van verschillende toebereidselen en maatregelen met betrekking

tot de kroon van Italië.

~ ——

%

1805-1808.

HOOFDSTUK XII.

1805.

OPENING DER ZITTING VAN DEN SENAAT. RAPPORT VAN

TAILLE.YUAND. — BRIEF VAN DEN KEIZER AAN DEN KOniNG

VAN ENGELAND. - VEREEN1GING VAN DE KROON VAN

ITALIË MET HET KEIZERRIJK. — MEVROUW BACCHIOOHI WORDT PRINSES VAN PIOMBINO. — VOORSTELLING VAN DE

ATHALIA. - REIS VAN DEN KEIZER DOOR ITALIË. —

ONTEVREDENHEID DES KEIZERS. - TAILLEYRAND. — PLANVAN OORLOG MET OOSTENRIJK.

Den 4clen Februari van het jaar 1805 vernam Franlr-rijk, door middel van den Moniteur, dat de koning van Engeland, bij de opening van het parlement, had meegedeeld , dat de keizer nieuwe voorstellen had gedaan , om tot schikking te geraken , en dat het ministerie daarop had geantwoord, dat geene overeenkomst kon worden gesloten, buiten medewerking der mogendheden van het vasteland, in de eerste plaats Rusland, of liever keizer Alexander. Zooals gewoonlijk werden er, naar aanleiding dier troonrede, levendige nota\'s gewisseld en ofschoon daar gedurig in op den voorgrond werd gezet, dat Frankrijk op een goeden voet stond met de onderscheidene mogendheden, las men toch als tusschen de regels door, dat er een zekere koelheid heerschte tusschen de keizers van Rusland en Frankrijk, waarvan de oorzaak werd ge-

TWEEDE BOEK.

zocht bij de H.H. Marvoff en Woronzoff \'), beiden groote voorstandera van de engelsclie staatkunde. De koning van Engeland had ook gesproken over den oorlog tusschen Engeland en Spanje.

Bij de opening der zitting van den senaat op denzelfden dag bracht Tailleyrand een goed bewerkt rapport uit over den bestaanden toestand. Hij stelde de staatkunde in het licht, die de keizer tegenover Engeland had gevolgd en liet uitkomen, dat de keizer er altijd op uit was geweest, den vrede te handhaven, zonder daarbij echter ooit aan zijne eigene waardigheid of die van Frankrijk te kort te doen. Hij sprak verder over de noodzakelijke toebereidselen voor den oorlog, den bouw van transportschepen , die in de havens gereed lagen en de uitbreiding van het leger. De maatregelen door den vijand op eigen kust genomen gaven blijk, zei het rapport, dat ook daar aan de mogelijkheid eener landing werd geloofd. Na aan het slot te hebben uitgeweid in den lof van den keizer las hij vervolgens een brief voor, door den keizer, 2 Januari , aan den koning van Eugeland gericht.

»Mijuheer, mija Broeder ! Door de Voorzienigheid en de stemming van senaat, volk en leger op den troon van Frankrijk geplaatst, is mijn eerste wensch de handhaving van den vrede.

»Frankrjjk en Engeland doen zich beiden schade, al kunnen zij eeuwen lang den strijd volhouden. Maar is de strijd wel de heiligste der plichten van een sonverein en zou niet al het doel- en nutteloos vergoten bloed hun geweten een onophoudelijke klacht doen hooren ? Ik schaam

i) Graaf Szemon Woronzoff was gedurende een reeks van jaren gezant van lluslaud aan het engelscho hof en een der bitterste vijanden van Napoleon en van de franschc revolutie. Door zijn invloed vooral kwam, bij het zoogenaamde petersburger traktaat van 1805, de derde coalitie tegen yrank-rijk tot stand. Veut.

TWEEDK BOEK.

mij niet van mijn kant den eersten stap te doen , want ik meen aan de wereld genoeg te hebben getoond, dat ik de kansen van den krijg onder de oogen durf te zien. Ook nu heeft hij niets angstwekkends voor mij. De vrede is de wensch van mijn hart, maar de oorlog was altijd de voldoening mijner zucht naar glorie. Ik bezweer uwe Majesteit, zich zelve het gelukkige gevoel te bereiden van aan de wereld den vrede te geven. Laat die zoete zelfvoldoening niet over aan uwe kinderen. Want nooit was er schooner gelegenheid, nooit gunstiger oogenblik, om alle hartstochten te doen zwijgen en alleen te luisteren naar de stem van menschelijkheid en gezond verstand. Gaat dat oogenblik ongebruikt voorbij, wat zal dan het einddoel van den oorlog zijn ? In tien jaren tijds heeft uwe Majesteit grooter uitgestrektheid land aan haar rijk verbonden, dan bijna geheel Europa, en het engelsche volk staat op het toppunt van bloei. Waarom do oorlog, waarbij niets kan worden gewonnen ? Hoopt uwe Majesteit op een verbond met het vaste land ; maar men zal verstandiger zyn. Eene coalitie zou juist het overwicht van Frankrijk in de hoogste mate bevorderen. Hoopt uwe Majesteit op inwendige beroering in Frankrijk; maar do tijden zijn veranderd. Hoopt zij op de ruïne onzer financiën; maar de bron onzer financiën, die uit den rijken bodem gestadigen toevoer krijgt, droogt nooit op. Hoopt uwe Majesteit ons onze koloniën te ontnemen ; maar onze koloniën zijn voor ons niet van zoo groot belang en Engeland heeft er reeds meer dan het kan bewaren. Als uwe Majesteit al die omstandigheden nagaat zal zij erkennen , dat de oorlog geheel doelloos is en zonder eenige uitkomst van gewicht in het verschiet. Welk een verantwoordelijkheid, niet waar, de volken tegen elkander te laten vechten, alleen om te vechten !

»De wereld is ruim genoeg voor onze beide volken en

twkede boek.

de rede heeft niacht genoeg om het raiddel vfvn vrede en verzoening te vinden, wanneer men dat maar ernstig wil. Ik heb hiermee een mij heiligen plicht vervuld. Uwe Majesteit geloove aan de oprechtheid mijner gevoelens en aan mijn innig verlangen, om haar die te bewijzen.

Parij,, W W™?. *quot; ^XIIL Napoixos.quot;

2 Januari 1805.

Na de lezing van dezen brief, die een schitterend getuigenis gaf van. Bonaparte\'s gehechtheid aan de Fran-schen, zijn liefde voor den vrede en zijne edelmoedige zelfbeheersching, deelde ïailleyrand het antwoord mee, door lord Malgravo, minister van Buitenl. zaken, gezonden. Het was gedagteekend 14 Januari en luidde aldus:

»Zljne Majesteit de koning heeft het schrijven van het hoofd van het fransche gouvernementquot;) van 2 Januari jl. ontvangen.

»Ook zijne Majesteit verlangt niets liever dan dat hare onderdanen den zegen des vredes genieten en wel zoo, dat die vrede op vaste grondslagen steunt. Zijne Majesteit is overtuigd, dat dit dool alleen kan worden bereikt, wanneer er schikkingen kunnen worden getroflen, die de rust voor het tegenwoordige waarborgen, maar die ook voor het vervolg de dreigende gevaren voor Europa afwenden. Alvorens daarom te antwoorden op gedane voorstellen acht zijne Majesteit het raadzaam in overleg te treden met de Mogendheden van het vaste land, waarmee zij op goeden voet staat, in het bijzonder met den

\') Uut engeUclio kabinet , (Int don keizer niet liad erkend , weigerde Napoleon den titel. Vandaar zelfs dnt later Hudson Lowe, kleingeestig genoeg, den lait had ontvangen, den gevangen keizer niet anders te noe-men a!s generaal. Men herinnert zich , dat keizer Nikolaas van Rnsland ook aan Napoleon III den keizerstitel niet wilde geven. Zijn opvolger Alexander II erkende eerst het keizerschap van den sonverein van Frankrijk.

vlokt.

TWEK.OE BOEK.

keizer van Uusland, die de levendigste bewijzen heeft gegeven van /.ija helder doorzicht en die daarbij het hoogste belang stelt in de veiligheid en onafhankelijkheid van Europa.quot;

Dit vage, niets zeggende schrijven stak hoogst ongunstig af bij den duidelijken, flinken, oprechten brief van den keizer. Het spreekt van zelf, dat, bij de verschillende staatslichamen, waarbij zij achtereenvolgens ter tafel werden gebracht, het onderscheid tusschen de beide diplomatieke stukken duidelijk in het licht werd gesteld.

Het rapport van Regnault de St. Jean Angely, die als lid van den staatsraad de stukken bracht bij het tribunaat, was vooral merkwaardig. Do lof, daarin aan den keizer toegezwaaid, had, bij al het 0verdrevene, iets grootsch; de schildering van Europa\'s toestand was voortreffelijk bewerkt; dc gevaren, die de oorlog voor Engeland opleveren moest, waren juist geschetst en de voorstelling van den voorspoed, dien Frankrijk genoot, treffend door hare verhevene waarheid.

»Frankrijk,quot; zoo eindigde hij, »heeft van den hemel niets anders te vragen, dun dat de zon voortga te schijnen, dat de regen niet ophoude te vallen, zoodat de schoot der aarde vruchten voortbrengt als tot heden toe.quot;

Werkelijk, dat was toen waar! Een verstandig beheer, een bezadigd bewind, een liberale constitutie hadden aan al dat goede duurzaamheid kunnen verzekeren. Maar voor constitutioneele denkbeelden was geene plaats in het hoofd van Bonaparte. Hetzij, dat hij wezenlijk overtuigd was van de waarheid der bewering, dat het fransche karakter en de plaats, die Frankrijk inneemt onder de staten van het vasteland, in onoplosbaren strijd waren met de trage beweging van een vertegenwoordigend gouvernement, hetzij, dat hij zich zelve te krachtig en te bekwaam schatte, dan dat hij Frankrijks belangen

TWEEDE BOEK.

mocht toevertrouwen aan een bestuur, dat misscbien minder krachtig de teugels zou houden, hij liet geen gelegenheid voorbijgaan, om te doen uitkomen, hoe veel gezegender zijne monarchale regeering was, dan het en-gelsch parlementarisme.

»De noodlottige toestand, waarin gij uw volk hebt gebracht,quot; zoo verklaarde hij in een nota \\m den Moniteur aan de engelsche ministers gericht, »laat zich alleen verklaren uit de ellende van een staat, welks inwendige staatkunde in rotten toestand is, en van een gouvernement, dat de speelbal is van parlementaire factiën en van eene overmachtige oligarchie.quot;\'

Nu en dan had hij er wel een zeker gevoel van, dat hg in strijd was met den geest des tijds, maar hij voelde tegelijk de kracht, om dien strijd te bestaan. In latere jaren heeft hy zelf gezegd: »zoo lang ik leef zal ik regeeren, zooals het mij goeddunkt, maar mijn zoon zal liberaal moeten worden, of hij wil of niet.quot; En zoo ging hij voort met zich allerlei feodale scheppingen voor den geest te roepen. Hij geloofde, dat hij die kon verwezenlijken, hij geloofde zelfs, dat hij die scheppingen zou kunnen vrijwaren tegen de aanvallen der kritiek, als hij er maar in slaagde, er zulk een grootsch aanzien aan te geven, dat onze trots er door werd gestreeld in die mate, dat rede en verstand voor de ijdele ingenomenheid uit den weg wilden gaan. AI de vorsten van Europa leenmannen van den grooten leenheer, die in Irankrijk zetelde — oostersche, romeinsche denkbeelden verwezenlijkt — de dagen van Charlemagne teruggekeerd — wie weet, wat er zou gebeurd zijn, als die groote zee Engeland maar niet al te krachtig ten bondgenoot was geweest, bij een voorgenomen landing op zijn kust.

Kort na al het gebeurde met de brieven en nota\'s begon de keizer eenigszins openljjk uit te komen voor

TWEEDE 130EK.

het plan, dat hij reeds lang in het geheim had gekoesterd , de vereeniging van de IJzeren Kroon met die van Frankrijk.

Op 17 Maart verscheen de vicepresident der italiaan-sche republiek, Melzi d\'Exile, door een luisterrijke omgeving vergezeld, voor deu keizer, die, op zijn troon gezeten, den weusch van den italiaanschen senaat hoorde ontboezemen, dat het hem behagen mocht, de regeering over de republiek van over de bergen op zich te nemen.quot; »Wij kunnen,quot; zei Melzi, »het tegenwoordige gouvernement niet in stand houden, wijl het strijdt tegen de eischen van den tijd. Hoe langer hoe meer treedt bet wenschelijke van een constitutioneel koningschap aan het licht. De italiuansche republiek vraagt een koning en haar \' belang brengt meê, dat Napoleon die koning zjj, zoodat de beide kronen op één hoofd zijn geplaatst, en dat hij zich uit zijne verwanten een opvolger kieze, zoodra de Middellacdsche zee vrij zal zijn geworden.quot; \')

De keizer antwoordde, dat de eenheid van Italië hem altijd na aan het hart had gelegen en dat hij daarom de

\') Ue itdiaanscho, eerst cisalpyusche republiek genoemd, ontstond in 1779 en was gevormd uit Milaan, Mantua, een deel van l\'armaen Modena. Venotie heeft er tijdelijk toe behoord, maar kwam in 1801 weêr aan Oostenrijk. In 1802 werd Bonaparte president. Toen begon de scine lt;lt haute comédie, Relijk Tailleyrand haar noemde, op touw te worden gezet. Bonaparte moest de IJzeren Kroon dragen. Melzi d\'Exile, een geboren Spanjaard, was in I79S vicepresident der republiek geworden. Hij was een echt partijganger van Bonaparte ën toen deze in 1815 de kroon aannam , werd hij grootzegelbewaarder en hertog van Lodi. Op het Weener congres stelde Melzi voor, het koningrijk in stand te houden en Engene de Beau-harnais tot koning uit te roepen, welk voorstel afstuitte op de tegenwerking der verdrevene italiaansche vorsten, lie vermelding der vrijheid van de Middellandseho zee geschiedde met het oog op de vloot van Engeland, die, in die zee kruisende, Frankrijk daar in teugel hield. Overigens was do geheele aanbieding en aanneming van do kroon een te voren afgesproken vertoouing, waarin ieder zijn rol goed had geleerd, Vjïkt.

rémusaï, Gedenkschrijten. i. 31

ÏWEEDK BOEK.

kronen aannam , wijl weigering verdeeldheid ten gevolge kou hebben. Later, zoo verklaarde bi], zou hij gaarne de IJzeren Kroon op jeugdiger hoofd zetten, want hij zocht eenig en alleen het belang der staten, die onder zijn bestuur stonden.

Den volgenden dag trok de keizer, met groote staatsie, naar den senaat eu deelde daar het gebeurde mee. Melzi en de overige Italianen deden den gebruikelijken eed, de senaat bleef getrouw in zijn rol en juiehte het geval toe. De keizer hield een toespraak en verklaarde aan het slot: »dat de geest des kwaads te vergeefs zou pogen Europa door oorlog in vuur en vlam te zetten, en dat wat eenmaal aan het keizerrijk verbonden was er aan verbonden bleef.quot;

Buiten twijfel voorzag hij de waarschijnlijkheid van een oorlog met Oostenrijk, maar hij vreesde dien niet. De werkeloosheid van het leger begon iets bedenkelijks te krijgen; de landing ging blijkbaar van al te groote gevaren vergezeld, en zelfs als een zeer gunstige gelegenheid haar mogelijk maakte, hoe zou men zich staande houden in het vijandelijke land, waar nieuwe toevoer bijna ondoenlijk was, en hoe den aftocht gedekt, bij mogelijke nederlaag ? Bonaparte heeft bijna altijd gezorgd, zulke toestanden te vermijden, waarbij hij de schepen achter zich verbrandde. Daarom juist moest een oorlog hem redden uit de eenigszins belachelijke moeielijkheid, waarin hij zich, door de voortdurende bedreiging met een landing, die toch niet gebeurde, had gewikkeld. In deze zelfde senaatszitting werd Piombino afgestaan aan prinses Eliza. De keizer verklaarde, dat die staat al jaren lang zeer slecht geregeerd was, dat het franscho gouvernement er veel belang bij had, omdat hij de communicatie met Elba en Corsika gemakkelijk maakte, dat das deze opdracht niet geschiedde uit eenig familiebelang,

TVV-KEDJi ÖOEK.

maar eeaig en alleen, omdat een gezonde staatkunde voor kroon en volk die vorderde.

Hoe de keizer het oude leenstelsel steeds voor den «eest

O

had blijkt duidelijk uit het keizerlijk besluit, hetwelk bepaalde, dat de kinderen van mevrouw Bacchiochi, die hunne moeder zouden opvolgen, den leen zouden ontvangen van den franschen keizer, dat zij, zonder zijne toestemming, niet mochten trouwen, en dat de man der prinses, die den titel moest aannemen van prins van Piombino , den volgenden eed moest afleggen:

»Ik zweer trouw aan den keizer, ik beloof naar mijn vermogen het garnizoen van Elba te ondersteunen , eu ik verklaar, dat ik nooit of nimmer zal afwijken van den plicht, door mij als trouw onderdaan aan den keizer der Franschen verschuldigd.quot;

Weinige dagen later doopte de paus den tweeden zoon van Louis Bonaparte. Deze plechtigheid had plaats te St. Cloud, waar het park werd geïllumineerd en voor het volk opengesteld. Des avonds was er groote receptie en tevens eene eerste voorstelling van de Athalia in den schouwburg van St. Cloud.

Sedert de revolutie was dit stuk niet opgevoerd. De keizer, wien de lezing nooit veel belang had kunnen inboezemen , was door de voorstelling zeer getroffen en verklaarde op nieuw, dat hij het een geluk zou achten , als Frankrijk , onder zijne regeering, een treurspeldichter op kon leveren. Met zijne toestemming werd het stuk ook te Parijs gespeeld eu zoo keerden onze oude meesterstukken, die door de revolutie in den ban waren gedaan, langzamerhand weer op het tooneel terug, echter niet, dan nadat zij te voren van enkele minder aangename regelen gezuiverd waren. Luce de Lancival, dichter van Hector en Achilles op Scyros, benevens Esménard, dichter van de Naviyalion, werden belast met de verbetering van

21«

TWKEDE BOEK.

Corueille, Kacine eu Voltaire. Het gevolg was, dat, dank zij deze kinderachtige voorzichtigheid , die ook do bustes van Brutus en Cassins liet verwijderen, de verboden verzen veel bekender werden , dan zij zouden zijn geweest, indieu men hen aan hun lot had overgelaten.

Ten gevolge der gewichtige besluiten omtrent Italië kondigde de keizer aan, dat hij een reis door Italië zou doen en wel omstreeks het midden van Mei. Hij riep tegen dien tijd het wetgevend lichaam van Italië bijeen en vaardigde een aantal besluiten uit, aangaande gebruiken en ceremonien , die in het nieuwe koningrijk zouden worden ingevoerd. Aan zijne moeder gat hij hofdames en kamerheeren , ouder welke laatsten de heer de Cossé Brissac , een zeer hardnekkig royalist, die daar bepaald aanzoek om deed. Prins Borghèse werd tot fransch burger verklaard eu ouder de hofdames werd opgenomen mevrouw de Canisy, eene der schoonste vrouwen uit dien tijd.

Mevrouw Murat, die toen het hotel Thélusson in de rue d\'Arbois bewoonde, beviel van een zoon. Bij dgt;e gelegenheid bleek, met welke schitterende weelde de prinsessen zich hadden ingericht, schoon die toen nog niet op de hoogte van later dagen stond. Zij had de kraamkamer laten behangen met rose eatijn. Bed- eu venstergordijnen waren van dezelfde stof, alles bezet met de kostbaarste kanten in plaats van franjes.

Men bad het in dien tijd druk met de toebereidselen voor de reis. Het vertrek uit Parjjs zou plaats hebben, 2 April, tegelijk met dat van den paus. Eenige dagen vroeger reisde mijn man vooruit naar Milaan, om er de kostbaarheden en kroondiamanten heen te brengen, die bij de kroning dienst moesten doen. Ik was daar zeer verdrietig om, want ik was nooit lang van mijn man af geweest en had mij er zoo aan gewend, hem dagelijks

TWEKDJ5 BUEK.

mijne gewaarwordingen en ervaringen meê tedeelen, dat ik tnij nu eenzamer dan ooit aan het bof gevoelde. Mijn man had hetzelfde gevoel van eenzaamheid als ik en wij waren onverstandig genoeg, om dat aan elkander meê te doelen, liet leven van een hoveling wordt bepaald een onmogelijk leven, als hij de macht niet over zich zelf bezit, om zijn gemoedsaandoeningen geheel en al altjjd meester te blijven.

De onrust, die ik gevoelde, toen mijn man een zoo lange en in mijn oog gevaarlijke reis moest ondernemen , kwelde mij zoodanig, dat ik er op aandrong, dat hij een oud marine-officier, Salembéni, meê nam. Deze was een jong, bijna geheel onbemiddeld man, die nu en dan als sekretaris bij mijnheer de Rémusat werkzaam was geweest. Ik droeg hem op, vooral op de gezondheid van mijn man nauwkeurig acht te geven. Salembéni kon heel geestig zijn, maar zijn luim had vaak iets kwaadwilligs en hij had aanleg voor melancholie. Later heeft hjj ons vrij wat ongelegenheid veroorzaakt.

Mijne gezondheid was van dien aard, dat ik de reis niet kon meêmaken, hoe graag ik mijn man had vergezeld. Ik verheugde mij nu in het vooruitzicht, een tijd lang rustig en kalm te leven tusschen mijne moeder en mijn kinderen in.

De dames de Ia Rochefoucauld , d\'Aberg, de Serrant en Savary vergezelden de keizerin, benevens een tal van kamerheeren en grootofficieren en een uitgebreid vrij jeugdig hof. De keizer vertrok 2 , de paus 4 April. Op zijn geheele reis ontving de laatste de treffendste blijken van eerbiedige gehechtheid , en zeker dacht hij, dat hij Frankrijk voor goed vaarwel zei.

Murat bleef achter als gouverneur van Parijs en was belast met een gestreng toezicht, dat hij werkeljjk hield, zonder daarom gewichtige rapporten aan deu keizer op

TWICEDB BOEK.

te zenden. Fouché, liberaler in zijne policie, als men ten minste die uitdrukking kan gebruiken, behandelde de zaken minder kleingeest ig en had daarbij den slag , alle partyen te ontzien, wijl men immers niet vooruit wist, wien men nog eens noodig Lebben kon.

Cambacères bleel t\'huis, als voorzitter van den raad van state en om de bouneurs van Parijs waar te nemen. Hij kweet zich daar, naar bij meende, uitstekend van, ontving vele hooggeplaatste personen eu spreidde daarbij een voornaamheid ten toon , die hem in ieder ander als in zijn eigen oog iets zeer belachelijks gaf.

Voor het overige verkeerden toen Frankrijk en Parijs in een ongestoorde rust, als haakte alles naar orde en onderwerping. De keizer begon zijn reis door Champagne. Hij ging naar Brienne en vertoefde daar een dag in het prachtige kasteel van dien naam, om zoo de plaats nog eens weer te zien, waar hij een gedeelte van /iijn jeugd door had gebracht. De eigenares van het kasteel dweepte met Bonaparte en wijl een dergelijke eerbiedige hulde hem hoogst aangenaam was, toonde hij een goed humeur. Het was aardig, hoe de bloedverwanten van mevrouwde Brienne te Parijs schier te koop liepen met de opgewonden brieven door haar over den keizer geschreven, en tevens was dit toch een zeer geschikt middel, om den keizer te doen rijzen in de achting van de hoogste kringen. De grooten der aarde behoeven waarlijk weinig moeite te doen, om zich de toegenegenheid hunner onderdanen te verwerven. Een vriendelijk woord uit hun mond doet wondoren. .Tammer, dat er onder hen nog worden gevonden telinksch, te onhandig, of mogelijk ook te slecht van karakter, om dit te kunnen begrijpen.

Weinige dagen na het vertrek van den keizer verscheen het volgende artikel in den Moniteur:

»De heer Jerome Bonaparte is te Lissabon aangekomen

TWEEDE BOEK.

op eeu nmerikaanscb schip, waai\' nis passagiers waren ingeschreven »de heer en mejuffrouw Patterso\'n.quot; 11e heer Jerome is terstond door-gereisd naar Madrid, terwjjl de heer en mejuffrouw Patterson weder scheep zijn gegaan , zoo men meent naar Amerika.quot;

Ik geloof, dat zij toen naar Engeland zijn vertrokken. Deze mijnheer Patterson was niemand anders als de schoonvader van Jerome, welke laatste in Amerika verliefd was geraakt op de dochter van een handelaar en er mee getrouwd was , in de hoop, de goedkeuring op dat huwelijk van zijn broeder wel te zullen ontvangen. Maar Bonaparte , die geheel andere plannen had met zijn familie, was uitermate verstoord, verklaarde het huwelijk voor onwettig en beval Jerome onmiddellijk van zijne vrouw te scheiden. Jerome ging naar Italië en vond daar zijn broeder; hij werd bijzonder slecht ontvangen en kreeg last, zich naar een van de schepen te begeven, die in de Middellandsche zee aan het kruisen waren. Eenige maanden bracht hij dus in een soort van ballingschap door en werd toen weer in genade aangenomen \')

De keizer werd overal in Frankrijk met buitengewone geestdrHt begroet. Te Lyon, waar hij enkele besluiten

\') Do keizer schroef over dczo aangelegenheid den volgenden brief aan Fouehü (gedagtcekend uit Turin, 23 April.) quot;Jerome is aangekomen te Lissabon. Ik heb hem bevolen, zich terstond, over Toulouse cn Grénoble, hierheen te begeven. Gaat hij van dien weg af en trekt hij naar Bordeaux, dan moet hij onmiddellijk gevangen worden genomen en door een oflieier van de gensdarmerio naar Turin of Milaan gebraelit. Als de persoon , die met hem reist, tu liordeaux komt, dan mag zij niet aan land stappen, maar moet zij terstond terug worden gezonden naar Amerika. Men moet haar aanspreken als juffrouw Patterson. «Gij b grijpt, dat mij deze zaak zeer ter harte gaat.quot; — Aan den minister vaa marine sehrcel de keizer ook, om hem do terugkomst van Jerome te melden, cn tevens tr doen weten, dat Jerome, die berouw had getoond en beloofd had wonderen te zullen doen iil pro/nel de faire des miracles) voorloopig op een schip in do Mid\'lell. zee was geplaatst. , YeRt.

TWEIilJU KOEK.

in het belang van deu handel uitvaardigde, bleef hij eenige dagen en reisde toen over den Mont-Cenis naar ^% Turin, waar hij zich een tijd lang ophield.

Mijn man was intusschen te Milaan aangekomen\'en daar door prins Eugène met de gewone, oude hartelijk-lykheid ontvangen. De prins moest van alles weten, wat er in den laatsten tijd te Parijs was voorgevallen en vernam daarbij het een en ander omtrent mevrouw X ..., dat hem niet bijzonder aangenaam was. Ik kreeg een brief van mijn man, waarin hij mij schreef, dat bij een kalm en rustig leven had, in afwachting der aankomst van het hof. Hij bekeek Milaan van alle kanten en vond het eene sombere stad, even als het paleis. De inwoners waren vrij onverschillig omtrent de Franschen en de adel hield zich in zjjn paleizen opgesloten, onder voorwendsel , dat hij niet rijk genoeg was om te ontvangen, gelijk het tegenover den keizer zou behooren. Prins Eugène deed zijn best, om hem door toenadering van zijn kant te winnen, maar vond weinig beantwoording. De Italianen wisten blijkbaar niet, of zjj met de nieuwe inrichting ingenomen moesten zijn, dan wel het tegendeel.

Mijn man deelde mij in die dagen allerlei bijzonderheden meê, omtrent de Milanozen en hunne levenswijze. Hunne volkomene onbekendheid met de eigenlijke genietingen van het beschaafde leven, hunne algeheele vervreemding van het huisgezin , de zonderlinge gewoonte der mannen, om het geleide hunner vrouwen op te dragen aan een cavaliere servante, de sombere schouwburgen , de duisternis der zalen. waar men zonder toilet heengaat, wijl men toch niet gezien wordt, en waar in de loges dingen gebeuren , die liever het licht vermijden , het eenzelvige der vertooningen , de vergelijking van dit alles met de gewoonten in Parijs — dat alles gaf stof in overvloed tot opmerkingen van allerlei aard en tegelijk

TWEEDE iiOlSK.

een prikkel aan het verlangen, om toch spoedig uit het ongezellige, zonderlinge land naar Frankrijk terug te keeren.

De keizer bezocht in de eerste dagen van zijn verblijf in Italië de plaatsen, die de getuigen zijner eerste overwinningen waren geweest, en hield o. a. bij Marengo een groote revue, waarbij het legioen van eer in milde mate werd rondgedeeld. Deze revue, die het voorwendsel was eener groote troepenvereeniging, welke vervolgens naar de oevers van de Etsch werd verplaatst, gaf Oostenrijk aanleiding, om ook van zijn kant zijne linie van verdediging aan de andere zijde van de rivier duchtig te versterken.

Op 9 Mei kwam de keizer te Milaan. Zijn tegenwoordigheid bracht de geheele bevolking in beweging, terwijl de toekomstige kroning, even als te Parijs , allerlei verwachting en eerzucht had opgewekt. De milaneesche adel voelde langzamerhand de zucht oprijzen naar hoofsche onderscheiding met de daaraan verbonden voordeelen. Er werd druk gesproken over de onafhankelijkheid van Italië, bij een nauwen band met Frankrijk , en daar was niemand, die zich geroepen gevoelde, al die rooskleurige verwachtingen ijdele hersenschimmen te noemen. Al aanstonds na des keizers komst te Milaan bemerkte ik, dat de brieven van mijn man veel minder opgeruimd waren dan vroeger. Hij ging gebukt onder de keizerlijke ontevredenheid, die hij zich op eenmaal, en niet rechtvaardig, op den hals scheen gehaald te hebben. De brieven, die door de hofhouding werden verzonden, werden allen geopend en de marine-officier Salembéni, die mijn man vergezelde, en die met scherpen blik alles opnam, wat te Milaan gebeurde, schreef daarover op spottenden toon naar Parijs, zoodat mijnheer de Rémusat bevel kreeg, hem zoo spoedig mogelijk te zenden naar Frankrijk , zon-

330 TWKI5DJ5 BOEK.

der dat ruijn man wist waarom, wat hem eerst later gezegd werd. Do ontevredenheid van Bonaparte bepaalde zich echter niet tot den sekretaris, maar deed zich ook gevoelen aan hem , die dien sekretaris raeo had genomen.

Er kwam bij, dat prins Eugèae iich enkele bijzonderheden liet ontvallen, die hij door mijn man gewaar was geworden, en dat onze brieven de herhaalde bewijzen gaven , dat wij nog hart hadden voor andere dingen , als alleen voor die, die tot het hofleven behoorden. Dat alles met elkander maakte de ontevredenheid gaande van onzen licht geraakten en achterdochtigen meester, en het gevolg was, dat hij, gewoon de menschen, die in zijn dienst stonden, onvoorwaardelijk gehoorzaam te zien, mijn man den dienst zoo moeielijk mogelijk maakte. De etiquette aan het hof werd gedurig strenger, de keizer hechtte hoe langer hoe meer aan allerlei nietsbeduidende kleinigheden , en dat alles kwam meest aan op mijn man in zijn betrekking als eerste kamerheer. Tegelijkertijd behandelde hij hem alti]d even hard en onvriendelijk , en wanneer de een of de ander den ijver van mijnheer de Eemusat naar verdienste prees , zei Bonaparte: »dat kan alles wel waar zijn, maar hij is voor mij niet, wat hjj behoorde te zijn.quot; Zoo lang wij aan het hof verkeerd hebben heeft ons dat verwijt telkens in de ooreu geklonken , en misschien ligt er voor ons eenige verdienste in , dat het niet onverdiend was.

Het altijd drukke en toch eigenlijk nietsdoende hofleven was oorzaak, dat mijn man gedurig meer in aanraking kwam met Tailleyrand, waardoor langzamerhand een wederkeerige gehechtheid ontstond. De fijne opmerkingsgave van Tailleyrand bleef niet blind voor het gezonde verstand en den echten billijkheidszin van mijnheer de Ilemusat. Liepen ook hunne karakters zeer uiteen, toch ontmoetten zij elkander op zoo menig punt, dat beiden

TWEEDK ÜOKK.

in elkanders omgeving veel behagen schepten. Op zekeren dag zei Tailleyrand tot ruijn man: »ik merk heel goed, dat gij mij niet ten volle vertrouwt, en ik weet ook wel, waar dat van daan komt. Wij dienen zamen een meester, die er niet van houdt, dat zijne dienaren op te goeden voet staan met elkander. Hij beeft begre-pen_; dat ons gemeenschappelijk werk ons tot vrienden zou kunnen maken. Gij rajt een man vol geest en gezond verstand , en dat is voor hem reden genoeg om te willen, dat wij vreemd aan elkander blijven. Daarom heeft hij bij n en bij mij het zaad van wantrouwen trachten te zaaien , en wanneer dit zaad niet goed opkomt, zijne schuld is het niet. Dat is een van zijn zwakheden, waar men hem niet te hard om moet vallen, maar waar men men zich toch ook niet onvoorwaardelijk aan moet onderwerpen.quot; Het sprak van zelf, dat de oprechte en vriendelijke toon, waar Tailleyrand in zoo hooge mate het geheim van be^at, op mijn man niet zonder invloed bleef en dat de omgang met hem een vergoeding was voor veel telenrstelling en verdriet, die hij bij zgn lastig en vaak nietig werk ondervond quot;). Mijn man merkte in die dagen zeer goed op, dat Tailleyrand, die , ten gevolge van zijn echt staatsmanstalent, bij don keizer zeer in aanzien stond, niet goed kon verdragen, dat Bonaparte met Fouché zoo was ingenomen, en zag ook wel, dat hij de

^ Het Leeft werkelijk moeite gekost, om het door deu keizer gewekte wantrouwen te overwinnen. In een brief 5 Mei 1805 door mijn grootvader aan mijne grootmoeder uit Milaan geschreven , zegt hij : //sinds acht dagen is Tailleyrand hier ook. Hij doet zich aan mij voor als een oprecht vriend , deelt my allerlei vertrouwelijke opmerkingen en oordeelvellingen mee en is er op uit, zooals hij zegt, om mij aan het hof boven al de andere kamer-heeren te doen onderscheiden. Zeg mij eens, lieve, zou dat ernst zijn, of zou er iets achter schuilen?quot; Kort daarop, gedurende den oorlog met Duitschland, week echter dat wantrouwen geheel, om voor een vriendschappelijke gezindheid plaats te maken. P. d, 11.

TWEEDE BOEK.

diepste minachting koesterde voor Maret, een minachting , waaraan hij telkens door bittere en bijtende spotternij lucht scheen te moeten geven. Zonder juist met den keizer te dweepen diende hij hem toch goed en bezat een fijnen tact, om de luimen en hartstochten van zijn meester zoo te leiden, dat hij hem, en in den vreemde en in Frankrijk, instellingen in het leven deed roepen of maatregelen nemen, die werkelijk van groot nut waren, cn waar de keizer, die zich gaarne als schepper van al zulke dingen aanstelde, hoog mee was ingenomen ; maar waarbij het ook dikwyls gebeurde, dat het heerschzuch-tige en achterdochtige karakter van Bonaparte op eenmaal het goed begonnen werk omver wierp en verstoorde. Dan werd Tailleyrand boos, maar, niet ernstig en volhardend genoeg, om een eenmaal ter hand genomen werk ook ten koste van strijd en moeite te voltooien, haalde hij de schouders op en liet de puinhoopen waar zij waren. De loop der gebeurtenissen zal dat beter verklaren, dan ik het kan zeggen. Dit is zeker, dat mijn man dit omstreeks dien tijd hoe langer hoe duidelijker is begonnen in te zien.

Intnsschen was de oorlog tusschen Engeland en Spanje uitgebroken , en wij deden daarbij op zee, wat wij konden , soms met niet ongelukkigen uitslag; Een uit Toulon uitgezeild eskader slaagde er in zich te vereenigen met de spaansche vloot, een geval, waar in die dagen vrij wat ophef van werd gemaakt in de kranten \').

Op 23 Mei werd Bonaparte als koning van Italië gekroond. Het was een fraaie plechtigheid, bijna even als die te Parijs. De keizerin was er in eene tribune bij tegenwoordig. Mijn man vertelde mij later, dat er een

\') Hier wordt bedoeld de tocht van den admiraal Villencuve, die, op 30 Maart uit de haven van Toulon vertrokken, de cngelsche vloot in de Mid-ddlandsche Zee wist te ontzeilen. P. d. 11.

twkede boek,

onwillekeurige beweging ontstond in de kerk, toen Bonaparte , de kroon opnemende, die op zijn hoofd zette en daarbjj op harden, bijna dreigenden toon de oude formule uitsprak: II ciele me la diede, quai a chi la toccherd/ \')

De tyd, dien het hof te Milaan bleef, werd gewijd aan feestelijkheden van allerlei aard. Ook in Frankrijk werd de belangrijke gebeurtenis feestelijk gevierd, ofschoon er velen waren, die de toekomst angstig te gemoet zagen , wegens den nu dreigenden oorlog met Oostenrijk.

Op 4 Juni kwam de doge van Genua te Milaan , om te vragen, dat zijn republiek bij^het rijk werd ingelijfd. Natuurlijk eene komedie, een afgesproken of bevolen werk, maar dat toch niet de grootste plechtigheid geschiedde. Onmiddellijk werd dit gedeelte van Italië in verschillende departementen verdeeld; spoedig daarna werd aan het wetgevend lichaam van het koningrijk Italië eene constitutie voorgelegd, terwijl prins Eugène tot vice-koning werd benoemd. Men riep de orde van de IJzeren Kroon in het leven, hield daarvan eene ruime uitdeeling en nadat dit alles gedaan was verliet de keizer Milaan, om schijnbaar voor zijn genoegen een kleine rondreis te doen, maar eigenlijk om de oostenrijksche sterkten langs de linie van de Etsch op te nemen.

Bij het traktaat van Campo-Formio was Venetie gelaten aan Oostenrijk, dat aldus een gevaarlijk nabuur was voor het koningrijk Italië. Toen de keizer te Verona aangekomen was , welke stad door de Etsch doorsneden

^ Het oude devies der lombardische koniugeu; ,God heeft mij de kroon gegeven, wco die haar aanraakt!\' De kroon zelf was de IJzeren Kroon, die reeds afstamde uit de zesde eeuw en waar ook Karei de Groote mee gekroond werd. De kroon, die in den loop der tijden nog al verandering onderging en waarin een der nagelen van het kruis van Jezus is gesmeed , wordt bewaard in de keizerlijke schatkamer te Weeneu. Keizer Ferdinand was de laatste, die er mee gekroond werd, 0 September 1838, Vert,

ÏWEKDE BOEK.

wordt, ontving hij een bezoek van tien baron \\ iucent, komuiaudaut van het oostenrijksche garnizoen in het deel der stad, dat aan Oostenrijk behoorde. Het scheen, dat de baron onderzoek moest doen naar onze militaire krachten in Italië, gelijk de keizer het oog had op de oosten-rjjksche. Terwijl hij langs de oevers van de Etsch ging kwam hij tot de overtuiging , dat hier dringend forten noodig waren, tot beveiliging van het land; maar wijl de aanleg daarvan veel tijd en geld moest kosten liet hij zich ontvallen, dat het veel eenvoudiger zou zijn, de Oostenrijkers van de grenzen te verjagen. Toen hij dit zei had hij voor zich i^plve tot den oorlog besloten, die eenige maanden later losbarstte. Het sprak van zelf, dat ook den keizer van Oostenrijk de toenemende macht van Frankrijk en Italië niet onverschillig kon zijn, en Engeland, dat niets liever zag, dan dat wij in een oorlog op het vaste land werden gewikkeld, wist de vrees en den naijver van Oostenrijk bestendig te prikkelen, gelyk het Frankrijk ook verdacht maakte in de oogen van Ilns-land. De engelsche bladen vertelden eiken dag, dat de keizer van Frankrijk eenig en alleen zoo lang iu Italië bleef, om daar zijn leger op geduchten voet van oorlog te brengen. Oostenrijk liet van zijn kant troepen opmar-cheeren naar de zijde van de Etsch en zoo werd, terwijl de vrede nog schijnbaar gehandhaafd bleef, van beide zijden al het mogelijke gedaan, om bereid te zijn voor den oorlog, die onveimiiilelijk scheen.

HOOFDSTUK XIII.

(1805).

FEESTEN TE VERONA EN TE GENUA. - KARDINAAL MAURY. -

MIJN LANDLEVEN. —• MEVROUW LOUIS BONAPARTE. - LES

TJDMPLIEES. — TERUGKOMST VAN DEN KEIZER. - ZIJNE UITSPANNINGEN. — HUWELIJK VAN TAILLEYIIAND. — DE OORLOG WORDT VERKLAARD.

De keizer bezocht op zijn rondreis Cremona , Verona, Mantua, Eologna, Modena, Puma, Pluisance en kwam zoo. te Genua, waar hij vol geestdrift werd ontvaogen. Hij nam daar afscheid van zijn zustor Elisa, die hem op reis had vergezeld en aan wie hij de kleine republiek Lucca schonk, die aldus verbindend aan de staten van Piombino. Omstreeks dien tijd begonnen de Pranschen zich weder te vertoonen met vreemde kruisen en lintjes. De keizer ontving pruisische , beiersche en spaansche ordes, om die naar welgevallen te verdeelen. Eenige grootofB-cieren, ministers en maarschalken waren de bevoorrechten.

Te Verona onthaalde men den keizer op een gevecht tusschen honden en stieren , welke vertooning plaats had in het oude amfitheater, dat 40,000 menschen bergen kon. Toen de keizer verscheen ging er een gejuich op uit die duizenden, \'tgeen den keizer, en om.de ontzettende kracht, en om de plaats waar hij zich bevond — de oude circus uit den tijd der Romeinen — diep scheen te treffen. De feesten te Genua hadden iets tooverachtigs. Op groote vlotten waren drijvende tuinen aangelegd , welke tuinen een tempel omgaven, insgelijks drijvende op de

TWEEDE BOEK.

scboone wateren, en waar do keizer met zijn gevolg iü werd ontvangen. Langzaam verwijderde zich alles van den oever en zoo zag de keizer uit het midden van een verrukkelijk eiland, de stad Genua voor zich, met duizeude lichten helder verlicht en met het prachtigste vuurwerk, dat nu hier en dan daar werd ontstoken. Gedurende het verblijf te Genua was ïailleyrand bijzonder in zijn schik, omdat hij er overvloedig stof vond ter voldoening aan zijn onverzadelijke spotzucht. Kardinaal Maury was na zijn verbanning naar Home gegaan eu was daar bekend en geëerd, om den vurigen ijver, waarmee hij in de constituerende vergadering zijne gevoelens had weten te verdedigen. Toch verlangde hij zeer, terug te mogen keeren naar Frankrijk. Tailleyrand schreef hem uit Genua en noodigde hem uit, den keizer een bezoek te brengen. Hij kwam eu nam dadelijk die ootmoedige houding aan, die hij later altijd heeft weten te bewaren, terwijl hij met luider stem te kennen gaf, dat hij den ,grooten man\' wenschte te aanschouwen. Hij kreeg audien-tie. De ,groote man\' begreep hem spoedig, wist hem naar waarde te schatten eu vond er een bijzonder genoegen in, den moedigen kardinaal met zijn verleden in strijd te brengen. Moeielijk viel dit niet, en wij zijner allen getuigen van geweest, welke belachelijke houding Maury, na zijn terugkeer, aannam. Tailleyrand, bij wien de herinnering aan de constituante nog niet was uitgewischt, zocht elke gelegenheid op , om den kardinaal zijn verandering van standpunt lachend en spottend onder den neus te duwen \').

\') Men zou anders zoggen, dat niemand meer rede» had, om den sjiot met standpuntverwisseling zorgvuldig te vermijden , dan juist Tailleyrand. l)c kardinaal boette, na de restauratie, zijn keizerdienst, met eene gevangenis van zes maanden op deu Engelenburg\'te Rome. Vekt.

TWEEDIS BOEK.

Terwijl aldus de keizer zijne macht iu Italië dagelijks meer bevestigde en de geheele wereld om zich heen vermoeide door zijne eindelooze eischen van de strengste etiquette, en terwijl de keizerin, blij om de verheffing van haar zoon, zich bijzónder vermaakte met al de feesten, waar zij, schitterend vau juweelen en edelgesteenten, en omgeven door een prachtigen hofstoet, altijd de eerste plaats bekleedde, leidde ik een kalm en aangenaam leven op het landgoed van mevrouw d\'Houdetot, in de vallei van Montmorency. De herinneringen dezer beminnelijke vrouw boezemden mij veel belang in en met graagte hoorde ik haar vertellen vaa de mannen en vrouwen , geleerden , wijsgeeren en geletterden, waar zij in vroeger dagen meê had omgegaan. Soms verwonderde ik mij, als ik haar zoo koel hoorde spreken over .lean Jacques Kousseau, met wiens Conjessions ik zoo ingenomen was geweest. Ofschoon zij misschien meer reden had dan menig ander, jegens Kousseau vergevensgezind of toegevend te zijn, was het toch ver daar van daan , en ik moet zeggen , dat ik sinds dien tijd bijna onverschillig ben geworden ten aanzien van den wijsgeer, die alleen in zijn talent iets verhevens en achtenswaardigs had.

Parijs was stil en verlaten. De keizerlijke familie was verstrooid. Nu en dan ontmoette ik mevrouw Louis Bonaparte op St. Leu, dat haar man had gekocht. Louis dacht aan niets anders als aan de verfraaiing van zijn tuin, zijn vrouw zat meest alleen, voelde zich zwak en was bang een woord te zeggen , dat hem minder aangenaam was. Zij had hare vreugde over de verheffing van haar broeder Eugène niet durven uiten, evenmin als haar verdriet over zijn heengaan. Schrijven deed zij bijna nooit, omdat zij bijna zeker wist, dat hare brieven open gemaakt en gelezen werden. Bij gelegenheid, dat ik haar

rémusa.t, Gedenkschriften. 1. 23

TWEEDE BOEK.

eeu bezoek bracht, vertelde zij mij, dat de heeren de Polignac een pogiug haddea gedaan, om uit het kasteel Ham te ontsnappen en dat men hen had overgebracht naar de gevangenis, den Tempel, terwijl men mevrouw Bonaparte beschuldigde, dat zij, door mijn toedoen, veel te veel belang in die znmenzweerders stelde. Die beschuldiging, die uit Murats koker scheen te komen, was even valsch als ongerijmd. Mevrouw Bonaparte dacht niet meer aan de Polignacs en ik had de hertogin geheel en al uit het oog verloren.

Mij kwam voor het best te zijn, dat ik zoo stil en afgetrokken mogelijk leefde, ten einde zoo aan al die praatjes een eind te maken; maar ik werd hoe langer hoe treuriger juist door dien maatregel van voorzichtigheid en door de gedachte, dat ik ia die volslagcne afzondering volstrekt van geen nut was, noch voor den keizer, noch voor hen, die dikwijls, en niet te vergeefs, mijne voorspraak bij hem vroegen. Ik durf zeggen, dat ik vrij welwillend ben en daarenboven streelde het mijne eigenliefde — of dat kwaad was, weet ik niet — wanneer ik hen, die vroeger op mij hadden afgegeven, van dienst kon zijn en daardoor het stilzwijgen opleggen aan niet altijd billijke beoordeeling. Ik dacht ook, dat de keizer die koppige en onwillige lieden, die lang vau verre stonden, aan zich zou verbinden, als hij hun op eene of andere wijs zijn gunst betoonde, en, ofschoon mijne vroegere gehechtheid aan hem door een zekere vrees werd verdrongen, was ik er toch nog altijd op gesteld, dat men hem genegen was. Nu begon ik in te zien, dat ik zelt het slachtoffer werd , en dat ik er eer op uit diende te zijn mij zelve te verdedigen, dan andorer voorspraak te zijn. Ik was soms, als ik aan alles dacht, zeer neêrgedrukt, terwijl ik ook weer oogenblikken vond, waarin ik alles van den lichten kant trachtte te bezien.

t

TWEEDE BOEK, 339

Ik stelde mij voor, dat ik in eenig aanzien stond bij de wereld, en dat ik mot weinig zorg mij veel levenegenot kou verschaffen. Zorg was er natuurlijk altijd» wat wel niet anders kau , als men somtijds tot groote uitgaven gedwongen wordt. Daarbij was ik jong en bekommerde ik mij niet al te zeer om de toekomst. Ik bewoog mjj iu een aangenamen kring van vrienden, laad eene volmaakte moeder, een echt beminnelijk, lief man, een heerlijken jongen en een hartelijke, geestige zuster. Al die diugen deden mij de onaaugenaamliedeu van het hof vergeten, zoodat de eenige bekommering, die mij op den duur kwelde, mijne gezondheid was, want ik voelde zeer goed, dat ik iu krachten achteruitging. Eigenlijk weet ik niet, waarom ik al die kleine bijzonderheden over mij zelve mededeel. Leest soms een ander die, als mijn zoon, hij ga die dan voorbij, zonder er veel opmerkzaamheid aan te schenkeu.

Tijdens de keizer in Italië was werden er in het Theatre Francais twee stukken opgevoerd , die nog al opgang maakten: le Tartuffe de moeurs, naar het engelsch van Sheridans School of scandals en Les Templiers. Het eerste was vertaald door Oheron, een geestvol man, lid van hot wetgevend lichaam, getrouwd met eene uicht van den abt Morellet, en dien ik dikwijls ontmoette. De abt had aan den keizer geschreven, om eene betrekking te vragen voor Cheron. ïoen de keizer terugkwam woonde hij een voorstelling bjj van le Tartuffe de moeurs en vond het stuk zoo uitstekend goed, dat hij aanstonds bij mijn man onderzoek deed naar den schrijver, eu toen deze hem naar waarheid inlichtte omtrent Chérons verdiensten, benoemde hij hem onmiddellijk tot prefect van Poitiers. Ongelukkig genoot de jonge prefect slechts kort van deze onderscheiding, want hij stierf spoedig daarna.

Les Templiers van Kaynouard was door mijnheer de

2-2*

TWEEDE BOEK.

Fontaues voorgelezen aan den keizer, die wensclite, dat de schrijver er eenige veranderingen in maakte. Toen deze daar weinig lust in tooude te hebben raakte Bona-\' parte uit zijn humeur en kon \'t niet verdragen, dat het stuk zoo in den smaak viel. Hij schimpte er op, evenals op den schrijver, eu gaf daarin een van die bij hem niet ongewone ^blijken van kleingeestigheid en despotisme , die telkens voor den dag kwamen, als zijn zin niet volkomen werd gedaan. Daarenboven kon hij er niet togen, dat, wanneer hij over eeuig kunstwerk zijn oordeel had uitgesproken , het publiek daar niet onvoorwaardelijk mee instemde.

De keizer verliet Genua, om van daar onmiddellijk door te reizen naar Parijs. Dit was de laatste maal, dat hij het schoone Italië , waar hij als generaal, vredestichter en souvereiu zulk een verheven figuur had gemaakt, te zien kreeg. \') Hij trok weder over den Mont Cénis en gaf zijne bevelen omtrent de groote werken, die daar even als op den Simplon moesten worden aangelegd, om de gemeenschap tusschen de beide landen gemakkelijker te maken. De hofhouding was vermeerderd met eenige aanzienlijke heeren en dames uit Italië. Wijl zich onder de kamerheeren ook al eenige Belgen bevonden hoorde men aan het hof langzamerhand dezelfde woorden en betuigingen met verschillenden tongval uitgesproken. Dezelfde zeg ik, waut de hoftaal is altijd één.

Te Fontainebleau kwam de keizer 11 Juli en trok spoedig van daar naar St. Cloud. Hij was nog niet lang t\'huis, toen de Moniteur allerlei artikelen begon te leveren, wier dreigende toon maar al te zeker den naderenden

i) De schrijfster verliest hier uit het oog, dat zij «elf in h.«re Gcilenk-schriftcn later meliliug maakt van een kort bezoek dour den keizer aan Milaan en Venetie gebracht iu December 1807. Voor 1 Januari 1808 was Napoleon al te Parijs terug. Vüut,

TWEEDK BOEK.

storm aankondigde. Er kwamen daar nu en dan zulke eigenaardige uitdrukkingen in voor, dat meu geen moeite bad den steller te herkennen. Een er van trof mij bijzonder.

Engelsche bladen vertolden, dat te Londen eene val-sche geslachtslijst was gedrukt van het geslacht Bonaparte, welks adel tot zeer hoogen ouderdom zou opklimmen.

De nota antwoordde: sdat onderzoek zou al zeer kinderachtig zijn. Op de vraag, hoe oud het huis Bonaparte is, luidt bet antwoord eenvoudig: het dagteekent van 18 Brumaire.quot;

Met een zeer gemengde, bijna pijnlijke gewaarwording zag ik den keizer terug. Onwillekeurig gevoelde men altijd den invloed zijner tegenwoordigheid , maar nu mengde zich daar een aandoening tusschen van wantrouwen en vrees. \') De keizerin ontving mij zeer hartelijk en ik

\'j De onvoorzichtighoiJ vuu Salcmbéni was niet de cenige reden Jier vrees. liet volgend sehrijven van mijn grootvader geeft eenige nadere verklaring.

«Milaan, 7 Jnni 1805.

//Mijne beste Claire I Ik kan Corvisart niet laten vertrekken, zonder hem een brief voor u mee te geven. Gelukkiger dan ik zal hij u over 8 of 10 dogen ontmoeten en het zal met mij nog wel 5 weken moeten dnren. Hond goed voor u, wat ik over mijn terugkomst schrijf. J)c keizer wil, dat men hem eerst over twee maanden te Parijs verwacht, terwijl de waarheid is, dat hij 22 of 23 Juli te Kontainebleau denkt te zijn. Ik schryf daarom ook met Corvisart, omdat al onze brieven gelezen worden, ten minste kunnen worden, wat alleronaangenaamst is, als ik mij met n bezig hond. Een brief van Salcmbéni, dien ik in het paket had ingesloten, is op do post opengebroken en het gevolg was zijne terugzending naar Frankrijk. Dit heeft mij dikwijls belet, openhartig te zijn tegenover u. Ik zou u anders al eer hebben doen weten, mijne lieve, dat men u bij deu keizer weer heeft belasterd , iu de rapporten, die hij uit Parijs krijgt, en wel met betrekking tot uwen omgang met mevrouw Damas. Ue keizer heeft er mij geen woord van gezegd, maar wel aan anderen. Hij schijnt te willen, dat gij geheel met die familie breekt. Gij begrijpt , dat ik weinig heb kunnen antwoorden, mi do keizer zelf er mij niet over sprak, Aan den laster heb

TWO.DE HOEK.

deelde haar onvorliolen mijne geheime bekommering mee, terwijl ik verklaarde er over verwonderd te zijn, dat vroeger betoonde toewijding en trouw bij don keizer geen waarborg leverden tegen allerlei kwaad vermoeden. Zij verhaalde hem, wat ik gezegd had, en zeker omdat mijn woord even oprecht als waar was luisterde hij met eenige welwillendheid. Altijd kwam hij op bet woord toewijding terug, -waardoor hij, zooals hij zonder omwegen verklaarde, niet anders verstond, als dat al onze voorstellingen, meeningen, verwachtingen en neigingen zich om hem als een middelpunt van aantrekkingskracht bewogen. Tegenover die toewijding stelde hij de beloito van eer, aanzien, fortuin, in één woord van allea , wat eerzucht en trots kunnen verlangen. »Ik wil hunzoo zei bij over ons , met zijne vrouw sprekende, »al!es geven , wat ben boven hunne lasteraars kan verheffen, indien zij voor altijd mot mijne vijanden willen breken.quot; Men begrijpt overigens, dat do publieks aangelegenheden hom genoeg bozig hielden, om hem niet veel tijd te laten tot bemoeiing met do kibbelarijen en afgnnstigbeden zijner hofhouding. Vandaar dat van den terugkeer uit Italië tot

ik niet gcloofil, manr wie is do lasteraar V Ik heb gedacht, Fouché, maar ik vermoed nn M(urat), dien wij genoeg hebheu leeren kennen. O/schoon gij hierover noeh aan den keizer, noch aan de keizerin kunt schrijven, zondt ge toch Fonché rondweg kunnen vragen, ol hij in zijne rapporten n heeft hesclmldigd. Als gij aan de keizerin schrijft, wat gij niet dikwijls genoeg doet, laat er dan iets invloeien over uwe manier van leven. Tk vermoed, dat men nwe znster, dio hij de Damns komt, met n heeft verward. Hoe wat gij het heste vindt en troost n met do gedachte, dat do moester mij er niets onaangenaams om zegt. 11 ij kon vriendelijker zijn , maar ik heb mij toch niet to beklagen. Wat do keizerin aangaat, zij spreekt nltijil over zich zclvo on over hetgeen hftav persoonlijk aangaat. Moeidijk zon men zich iemnnd kannen vcoratellon, dio mcor met haar eigen persoon bezig is dan zij. Toch vertelt zij mij altijd met ingenomenheid , als zij een brief van u heeft ontvangen en Iaat dien ook altijd aan den keizer lezen.quot; P- D. R.

TWEED li BOEK.

Ansterlitz do dagen voor ons kalm en rustig voorbij gingen.

Mij schiet, terwijl ik dit schrijf, eene kleine anekdote te binnen, die wel niet zoo heel belangrijk is, maar toch een helderder blik doet slaan op het karakter van dezen vreeraden man.

Bonapartes despotisme werd sterker naarmate do kring zijner hofhouding zich uitbreidde, liet is zonder eenige overdrijving waar, dat hij beer en meester wenschte te zijn over den goeden naam zijner dienaren, om dien te handhaven of af te breken naar zijn welgevallen. Zonder eenige aarzeling stelde hij, mot een enkel woord, eender heeren of dames van de hofhouding, op dikwijls zeer ergerlijke wijs, ten toon. Daarentegen kon hij niet verdragen, dat het publiek oordeel velde over hem of haar, die hij onder de bescherming had geplaatst van de stralenkrans , waarvan hij zich omgeven wist.

Op do reis naar Italië hadden ledige tijd en meer ver-trouwelijldieid bij de hofhouding aanleiding gegeven tot de aanknooping van enkele galante verbintenissen van meer ot minder erustigen aard, waarmee men zich te Parijs, toen men er de lucht van kreeg, nog al ver-maakto. Op zekeren dag zaten wij met een groot getal dames om de ontbijttafel dor keizerin. De dames, die mee naar Italic waren geweest, maakten ook deel van hot gezelschap uit. Terwijl wij ontbeten kwam op eens Bonaparte binnen met een opgewekt., vroolijk gezicht en , met de armen leunende op don stoel zijner vrouw, richtte hij, nu tot de eene, dan tot do andere, con onschuldig, onbeteekenond woord. Daarop begon hij eouige vragen te doen, omtrent ouzo manier van leven en zei, eerst onder bedekte termen, dat er onder ons waren, waarover nog al wat gepraat werd door het parijsche publiek. Do keizerin, die haar man wel kende en dus wist, dut hjj,

TWEKDK BOKK.

eenmaal op dit terrein zijude , lioe langer lioe verder placht te gaan ea dan zijn woorden niet altijd met de meeste zorg wist te kiezen, trachtte een einde aan dit gesprek te maken, maar de keizer zette het door en maakte het al spoedig onuitstaanbaar ergerlijk. »Ja, dames,quot; zei hij, »de goede bewoners van den Fauhourg St. Germain hebben het druk over u. Zoo vertellen zij b.v., dat gij, mevrouw ***, op zeer goeden voet staat met M. ***, en dat gij, mevrouw *** —quot; en zoo ging hij voort tot twee of drie uit ons gezelschap het woojfd te richten. Men vat, hoe wij allen daar meê verlegen werden, en ik geloof, dat de keizer pleizier had, toen hij zag, welke bedrukte gezichten hij had gemaakt. »Maar,quot; zoo liet hij er op eens op volgen, »men moet uiet denken , dat ik van die praatjes houd! Wie mijn hof aantast, tast mij aan, en ik verkies niet, dat men zich veroorlooft over mij, mijne familie of mijn hof te babbelen.quot; Zijn gelaat had bij dit zeggen een zeer strenge uitdrukking aangenomen, en, zonder dat iemand van ons er een woord tusschen voegde, sprak hij door, over dat deel der bevolking van Parijs , dat nog altijd er op uit was op het keizerlijke hof met minachting neer te zien en over zijn plan, om elke vrouw, die het waagde, op smadelijke wijs over eene der hofdames te spreken, de stad uit te jagen. Onwillekeurig werd hij hoe langer hoe driftiger, tot de keizerin opstond , om er een eind aan te maken. Toen de keizer ons het voorbeeld der keizerin zag volgen, ging hij weg en eene van onze dames, gelukzalige bewonderaarster van al wat Bonaparte deed, scheen een poging te willen doen, om, met tranen in de oogen, ons te wijzen op de verhevene goedheid van den meester, die ook onzen naam heilig hield. Maar mevrouw *** viel haar onraiddellijk in de reden met de fijne opmerking: »o zeker, mevrouw, als de keizer op

TWEEDE BOEK.

dergelijke wijs onzeu goeden uaam uog eens verdedigt dan zijn wij voor goed verloren!quot;

Hij was zeer verwonderd, toen de keizerin hem in den loop van den dag op het onvoegzaiue wees van zijne woorden tégenover ons, en hij beweerde, dufc wij hem dankbaar moesten zijn voor de manier, waarop hij zich onzer aantrok.

Gedurende zijn verblijf op St. Cloud werkte hij vee! en vaardigde een tal van besluiten uit, omtrent het bestuur der door hem in Italië gevormde departementen. Het getal leden van den staatsraad werd vergroot en wijl hij wel wist, dat hij ten slotte met dat lichaam deed , wat hij verkoos, gat hij het telkens meer invloed op don gang van zaken. De opera werd nog al eens bezocht en het pa-rijsche publiek ontving hem goed, maar toch altijd koeler, dan hij elders gewoon was. Overigens leidde hij een druk en even ernstig als geregeld leven, ging nu en dan op de jacht, wandelde anders daags een uur en ontving eenmaal in de week. Op dieu dag kwam de Comedie Fran-j;aise op het kasteel en gaf er, op een klein, keurig ingericht tooneel, een blij- of treurspel. Dat waren moeielijke dagen voor mijn man, wie zijn best moest doen , om iemand te vermaken, die, volgens Tailleyrand, volkomen onvermakelijk (inamusable) was. ïe vergeefs zocht men nit den rijkdom der voorhanden stukken het voortreffelijkste, te vergeefs spanden de sprekers hunne beste krachten m, hij luisterde soms niet, of was blijkbaar zoo afgetrokken, dat hij alles om zich vergat, en werd dan boos op zijn eersten kamerheer, of op Racine of\' Oorneille, of\' op de acteurs, wijl het stuk hem niet boeide. ïulma, met wien hij in zijn jeugd veel had omgegaan , stelde hij op hoogen prijs, gat hem veel geld, ontving hem op zeer vertrouwe-lijken voet, maar daarom slaagde ook deze er niet altijd in, de keizerlijke belangstelling gaande te houden. Even

TWEEDE BOEK.

als een zieke liet soms niet kan verdragen, dat een ander gezond is en het leven geniet, raakte bonaparte uit zijn humeur, waar hij een ander vermaak zag scheppen in dat, wat hem koud of onverschillig liet, en dacht hij, langs den weg van dreigen en plagen, te vinden wat hem ontbrak. De man, die voor de uitspanning van den keizer moest zorgen, was wel te beklagen; ongelukkig voor ons was dat mijnheer de Rémusat.

Bij den keizer was intusschen het denkbeeld gerijpt, dat hij den Engelschen ter zee eenig nadeel zou kunnen toebrengen. De h^-ansche en spaansche vloten waren zamen vereenigd en deden nu en dan een aanval op engelsclie schepen. Nelson, die ons overal vervolgde, deed gedurig die aanvallen mislukken, wat echter zorgvuldig werd verzwegen, zoodat wij bijna dag aan dag slagen toebrachten aan Engeland.

Het lanclingsplan scheen opgegeven en het engelsche ministerie wist ons zeer machtige tegenstanders te bezorgen op het vaste land. De keizer van Rusland, een jeugdig en onafhankelijk man, begon er zich aim te ergeren, dat juist onze keizer altijd de eerste zou zijn , en sommigen zijner ministers waren zeer ingenomen met de engelsche staatkunde, die verlangde, dat wij met Rusland in oorlog zouden komen. De vrede met Oostenrijk hing aan eeu zijden draad, Pruisen alleen scheen onze bondgenoot te zullen blijven.

»Waaromzoo vroeg eene nota in den Moniteur, »mag Frankrijk geen invloed uitoefenen op een gedeelte van Italië, gelijk Rusland dat doet op de Porte t¹ Wanneer de keizer van Uusland met den teleskoop van Her-schell gewapend, van het terras van zijn paleis, alles

waarneemt, wat er voorvalt tusschen Frankrijk en gindsche

zij der Apennijnen, mag dan de keizer van Frankrijk geen oog hebben op dat, wat er wordt van het oude,

TWEEDE BOEK.

machtige rijk van Soüman eu van Perzie? Men houdt er van, om van Frankrijks eerzucht te spreken; weet men wel, welke matiging het zich heeft opgelegd enz. enz.quot;

In Augustus vertrok da keizer naar Boulogne, minder met het doel, om aan de vloot een bezoek te brengen, dan wel, om het groote leger, dat daar gekampeerd was en dat hij spoedig op marsch zou laten gaan, te inspek-teeren. Gedurende zijne afwezigheid begaf de keizerin zich naar de baden van Plombières en ik maak van die badreis gebruik, om enkele bijzonderheden meê te deelen over Tailleyrand.

Men weet, dat Tailleyrand, die sinds 1797 in Frankrijk was teruggekeerd, ten gevolge eener aanbeveling van mevrouw ile Stael aan den direkteur Barras, tot minister van Buitenlandsche Zaken werd benoemd. Tijdens het directoire maakte hij kennis met mevrouw Grand. Ofschoon niet zeer jong meer trok toch deze indische dame de algemeene aandacht, door hare bijzondere schoonheid. Z\\j had plan naar Engeland te gaan, waar haar man zich ophield en vroeg een pas aan Tailleyrand. Haar bezoek maakte zulk een indruk, dat het paspoort niet werd afgegeven, wijl het niet noodig was. Mevrouw Grand bleef te Parijs, bezocht gedurig het hotel van Buitenlandsche Zaken on nam daar eindelijk voor goed haar intrek. Bonaparte werd intusschen eerste consul; zijne overwinningen en zijne traktaten hadden de gezanten der groote mogendheden en een menigte aanzierlijke vreemdelingen naar Parijs gevoerd. De mannen, die ten gevolge van hunnen rang verplicht waren, Tailleyrand te bezoeken , getroostten het zich, mevrouw Grand aan tafel en in de salons de honneurs te zien waarnemep; alleen was hun de zwakheid onverklaarbaar van den minister, die er toe komen kon eene vrouw zoo op den voorgrond te stellen ,

TAVJiKDK UO.\'

wier eenige verdienste bestoud in hare sclioonlieid, maar die overigens telkens blijken gaf van een slechte opvoeding en een ongemakkelijk humeur. Tail ley rand is vrij zacht van aard eu kan veel om zich heen onverschillig zijn gang laten gaan, met een ruw, onbescheiden woord laat hij zich als het ware dwingen, wijl hij van geen opspraak en onaangenaamheid houdt, en mevrouw Grand was handig genoeg, om dat spoedig te begrijpen.

Intusschen bestond er groot bezwaar voor de vrouwen der gezanten, om zich aan den minister te laten voorstellen. Sommigen onder haar bedankten er voor, door mevrouw Grand te worden ontvangen. Zij beklaagden zich daarover en de zaak kwam den eersten consul ter oore. Onmiddellijk ontbood deze den minister eu beval hem mevrouw Grand uit zijn huis te verbunnen. Nauwe-lijks had zij dat vonnis vernomen, oi\' zij meldde zich aan bij mevrouw Bonaparte, die, door hare smart en tranen bewogen, haar beloofde, dat zij den eersten consul zou verzoeken aan de verstootene vrouw een gehoor te ver-leenen. Zoodra mevrouw Grand bij Bonaparte was toegelaten viel zij voor hem op de knieën en smeekte hem, het harde bevel in te trekken. De eerste consul kreeg medelijden met de schoone vrouw en zei: »Ik zie maar één middel, om alles in orde te brengen. Laat Tailley-rand u trouwen, dan is de zaak geschikt. Gij moet of zijn naam dragen, of\' zijn huis uit, een derde is niet mogelijk!quot; Mevrouw Grand was met die schikking zeer ingenomen, en Bonaparte gaf aan Tailleyrand vier en twintig uren, om zich te bedenken. Men zei, dat de eerste consul blij was met de gelegenheid, die zich hier voor hem aanbood, om Tailleyrand door dit huwelijk te vernederen en hem dus, volgens zjjn vaststaand beginsel, vaster eu trouwer aan zich te verbinden. Het is best niögelijk, dat dit het geval was, maar zeker heeft mevrouw

TWEEDE BOEK.

Bonaparte, die medelijden met mevrouw Grand had, veel tot dit besluit bijgedragen. \')

Tailleyrand kwam t\'huis , lang niet op zijn gemak over den dwang, die hem was opgelegd, om zoo spoedig te moeten besluiten. En daar wachtten hem heftige tooneelen ! Hij werd op alle manieren gedrongen , gedwongen, geplaagd en gaf eindelijk toe. Zij het, dat hij mevrouw Grand altijd nog een weinig liefhad, zij het, dat hij er tegen opzag, zijn huiselijk leven geheel te veranderen, of eindelijk, dat hij bang was voor de vrouw, die onwillekeurig achter menig geheim was gekomen, hij deed, wat van hem werd verlangd en liet in een klein dorpje in de vallei van Montmorency het huwelijk voltrokken. Twee dagen later hoorde men, dat mevrouw Grand mevrouw Tailleyrand was geworden , eu zoo was het corps , diplomatique gerustgesteld. Mynheer Grand, die in Engeland woonde en iu \'t geheel niet naar de terugkomst van zijn vrouw verlangde, schijnt toch de echtgenooten nog al eens lastig te zjjn gevallen om geld, waar hij zijn voortdurend stilzwijgen voor verkocht. Al spoedig na zijn huwelijk liet Tailleyrand een jong meisje, dochter van een overleden vriendin , uit Londen overkomen, dezelfde Charlotte, van wie men dikwijls, maar ten onrechte, heeft geloofd, dat zij zijn dochter was. Hij hechtte zich zeer aan het meisje, liet haar een zorgvuldige opvoeding geven en huwelijkte haar op zeventienjarigen leeftijd met een ruime bruidschat uit aan zijn neef, den baron de Tailleyrand.

\') Tailleyrand, schoon de oudste zoon uit het aanzienlijk geslacht der Tailleyrands-Perigord, werd aan den geestelijken stand gewijd, wijl een val in zijn jeugd hem voor het krijgsmansleven ongeschikt had gemaakt. Op 33-jarigen leeftijd werd hij bisschop van Antun, raaar sloot zich aan hij de revolutie en leende zich a!s bisschop tot de wijding der eerste consti-tutioneele priesters, waarom hij door Pins VI in den ban werd gedaan, zoodat hij zijn bisschoppelijk ambt ncderlei, schoon hij natuurlijk geestelijke bleef.

Vekt,

TWKEDE BOEK.

Zij dio Tailloyrand kennen niet zijn fijnen smaak, zijno behoefte aan geestigen omgang en geknischte taal, hebben er zich altijd over verwonderd, dat hjj zich voor zijn leven verbond aan een vromv, die hom elk oogenblik ergernis moest geven. De omstandigheden zijn sterker geweest dan hij, en do korte bedenktjjd, dien Bonaparte hem liet, wees hem als het ware, geen uitweg, om tot een scheuring te komen, die zeker gelukkiger voor hem was geweest. Men denko zich, dat Tailleyrand het zijns onwaardig juk eens had afgeschud en terug was gekeerd tot de kerk, die hij verlaten had ! Had hij dat ook al-niet uit volle overtuiging gedaan, hij ware toch bij allen in achting gerezen en de kardinaalshoed was hem niet ontgaan. Kardinaal, machtig heer, fijn ontwikkeld man had hij een sluier geworpen voor do gügeven ergernis en zijn loven was niet gekenmerkt geworden , door die gedurige wankeling en aarzeling, waaraan hij zich niet beeft weten te ontworstelen. Wat heeft heb hem oen moeite gekost, om als man van mevrouw Grand, c!o bespotting der wereld te ontgaan , al slaagde hij daar vaak gelukkiger in, dan met menig ander het geval zou zijn geweest. Een volkomen zwijgen over alles wat hem verdroot, een schijnbare onverschilligheid ten aanzien der min voegzame uitingen zijner levensgezellin, een niet te miskennen hoogheid tegenover iedereen, die het waagde over hem of haar te glimlachen, een zich nooit verloochenende, hoofscbe beleefdheid , een onmetelijke staatkundige invloed, een groot en vorstelijk besteed fortuin, een onuitputtelijk geduld bij onaangename bejegening, een onovertroffen handigheid om zich op zijn tijd to wreken — zietdaar wat hij tegenover het afkeurend oordeel steldo , met dit gevolg, dat hij de algemeeno minachting, die anderszijn deel was geworden , van zich wist te weren. Toch denke men niet, dat zijn kwaad ongestraft bleef! Verstoken

TWICE DE HO UK.

van alio echt hvriselijk geluk en op slechten voet met zijne familie, die mevrouw ïailleymml nooit als zoodanig erkende , genoot hij weinig of niets van dat, wat zoo groots waarde aan het loven geeft, en was hij gedwongen zich uiterlijk geheel anders voor te doen, als hij werkelijk inwendig was.

De landsaangelegenheden namen zijn leven in, de tijd, die hem overbleef, werd voor het grootste deel met het spel verdreven. Altijd door een talrijken kring omgeven besteedde hij den voormiddag aan de aaken, den namiddag en den avond aan het brengen of ontvangen van bezoek, een deel van den nacht aan de kaarten. Zoo vermeed hij het hem onverdragelijk geworden zamenzjjn met zijne vrouw en do misschien nog onverdrngelijker eenzaamheid. Altijd er op nit de gelegenheid tot nadenken, den tijd om zoo tot zich zelf te komen, te vermijden, ging hij nooit te bed, voor hij bijna zeker was, dat de vermoeidheid hem den slaap spoedig zon bezorgen.

De keizer stelde overigens zijn minister voor den hem opgelegdon dwang niet, schadeloos , door de houding, die hij aannam tegenover mevrouw Tailleyrand. Altijd behandelde hij haar koel, bijna onbeleefd. Blijkbaar kostte het hem moeite haar toe te laten in den kring, waarop zij, ten gevolge van haar huwelijk, aanspraak had, en zelfs in de dagen, toen Tailleyrand nog zijn volle vertrouwen genoot, ontveinsde Bonaparte zijn afkeer voorde echtgenoote van den onmisbaren staatsman op geenerlei wijs. Tailleyrand verdroeg dit, zonder zich ooit te beklagen ; hij zorgde maar dat zijn vrouw zoo weinig mogelijk aan het hot verscheen, bepaalde vaste dagen, waarop zij ontving, en bracht maar heel zelden tegenbezoeken in haar gezelschap, omdat eigenlijk ook niemand daarop gesteld was. Wanneer men beleefd boog voor zijn vrouw was Tailleyrand tevreden en honderd malen heb ik gedacht

352 TWUEUK HOEK.

aan liet »tu 1\'as vouluquot; uit de komedie. Ik zal later meer over Tailleyraud hebben te zeggen , omdat er nog eene innige betrekking tusschen ons ontstoDd. \')

Mevrouw Grand heb ik niet in den vollen bloei barer scboonbeid gekend, maar wel geboord, dat zij een der verrukkelijkste verscbijningen is geweest. Haar slanke gestalte bad al die bevallige lenigheid, aan de vrouwen van haar geboorteland eigen. Zij had een fraaie gelaatskleur en helder blauwe oogen, terwijl de korte, een weinig opgewipte neus haar, hoe zonderling bet klinkt, eenige gelijkenis gaf op Tailleyrand. De rijke, blonde haren waren langen tijd spreekwoordelijk schoon. Toen zij met Tailleyrand trouwde zal zij zes en dertig jaren zijn geweest. Langzamerhand begon toen hare gestalte , die naar gezetheid overhelde, de bevallige lenigheid te verliezen en haar gelaat werd zoo rood van kleur, dat do schoonheid er van verdween. Zy had een onaangename stem en iets grofs in hare manieren ; daarbij was zij zoo kinderachtig onnoozel, dat zy bijna niet in staat was ,

1) 1)0 betrekking tusschen mijne grootouders en Tailleyrand is eigenlijk begonnen te Milaan in 1805 en werd in het volgend jaar nog inniger. In een brief van mijne grootmoeder aan haar man, 28 September 1805 , zegt zij : .Ik ben over den minister nog al tevreden. Hij heeft mij ontvangen en zich oji zijn manier vriendelijk betoond. Gij kunt hem zeggen, dat ik u over zijne vriendelijke ontvangst heb geschreven ; mij dunkt dat kan nooit kwaad. Lachende zei ik tot hem: «houd maar veel van mijn man, liet zal u geen moeite kosten en mij pleizier doen. «Ik houd ved van uw man,quot; was zijn antwoord, en ik geloof, dat hij dit meende. In den loop van ons gesprek liet hij zich ontvallen, dat wij ons aan het hof te zeer verveelden, om niet een weinig toe te geven aan de zucht voor galanterie. «Ik voor mij niet zoo als een ander,quot; voegde hij er bij, »want ik ben gewoon over de dingen te denken en nadenken is een krachtig behoelmiddel.quot; Ik had wel lust hem te zeggen , dat hij dit niet had bewezen , en dat ik een heel ander middel had om mij te verdedigen , in do ware liefde, die ik koester voor u, en die het geluk van mijn leven uitmaakt, zelfs daai , waar zij mij het innigst verdriet, doet ondervinden.quot; — Hat verdriet was natuurlijk de tijdelijke scheiding der trouwe cehtgcnooten. P. D. R.

TWEKDE BOEK.

eon verstandig woord te zeggen. De vrienden van haren man werden door haar gehaat met een volkomen haat en ik zou haast durven verzekeren, dat dit wederkeerig was. Zoo was hare verheffing tot gemalin van den minister haar een zeer schrale bron van vreugde en geluk. \')

Terwijl de keizer het leger te Boulogne inspecteerde bracht mevrouw Murat hem een bezoek en hij beval, dat ook mevrouw Louis, die met haar man te St. Armand vertoefde, met haar zoon bij hem zou komen. Meer dan eens liep hij met dat kind op den arm langs de gelederen. Het leger was toen uitstekend in orde, goed onder de de tucht, van alles ruim voorzien en brandend van verlangen naar deu oorlog. En aan dat verlangen zou spoedig worden voldaan. Niettegenstaande de bijna dagelijksche gunstige rapporten was het maar al te zeker, dat onze vloot niets uitrichtte, de landing op de engelsche kust week hoe langer hoe meer op den achtergrond. Europa moest daarom door een ander feit uit de rust worden opgeschrikt.

»Wij zijn,quot; zoo zei een nota in den Monteur aan het adres van Engeland gericht, »wij zijn niet langer die Franschen van vroeger, die door hunne ministers werden verraden en verkocht en die de speelbal waren van hebzuchtige minnaressen en nietsdoende koningen. Gij gaat daarom een zekeren ondergang te gemoet.quot;

Bij kaap Finisterre leverden wij een zeegevecht. Franschen en Engelschen beroemden zich beiden op de over-

\') Henri Lytton Bulwer zegt, waai\' hij over ïailleyranil schrijft, vau z\\jne vrouw het volgende; «Zij was uit Imlie eo gescheiden vau haar man. In twee dingen muntte zij uit, namelijk iu schoonheid en in volslugeu gebrek aau gezond verstand, ledereen weet, dat zij sir George Kobiusou met belaagstelliug vroeg naar Vrijdag. Tailleyrand zelf verdedigde zijne keus met te zeggen: «Een geestige vrouw stelt somtijds haar man (en toon, een domme vrouw alleen zich zelve.quot; P. ». K.

ÏWKliDli UOJJlv.

winning, doch, schoon wij ook de grootste heldhaftigheid tegenover de betere wapening en meerdere oudervinding van don vijand stelden, onze schepen waren genoodzaakt de haven te zoeken. Kort daarop hieven de bladen luide klachten aan over de beleedigiug, die de venetiaansche vlag had te verduren , sinds zij ouder Oostenrijks oppergebied wapperde. Men vernam al spoedig, dat de Oos-tenrijksche troepen iu beweging waren gesteld en dat Rusland en Oostenrijk tegen Frankrijk een verbond hadden gesloten. De engelsche bladen verkondigden met onverholen blijdschap den oorlog op het vaste land.

Door geheel Frankrijk heen werd in dat jaar de geboortedag van Bonaparte met den grootsten luister gevierd. Op 3 September keerde hij uit Boulogne naar Parijs terug. De senaat vaardigde een dekreet uit, waarbij bepaald werd, dat 1 Januari 1806 de gregoriaansche kalender den repu-blikeinschen weder zou gaan vervangen.

Zoo verdwenen langzamerhand alle sporen der republiek, die dertien jaren had bestaan , of liever schijnen te bestaan.

EINDE VAN HET EERSTE UEKL.

I isr i-I O U 3D.

Blz,

Inleiding....................1

POUTUETTEN Elf ANEHaOTES.......45

EERSTE BOEK.

HOOFDSTUK. I.

(180}—1803.) KamiHebijzoudcrheden. Mijn cerate avond oj) St. ( louil. De generaal Moreau. Mijnheer Je Kciunaat wordt benoemd tot iirefect, ik tot hofdame. Gewoouleu van den eersten consul eu van mevrouw Bonaparte. Mijnheer do Tailleyrand. Ue familie van den eersten consul. J)e jonge dames George en Duchesuois, Jalocnohheid van mevrouw Bonnparte.................89

HOOFDSTUK II.

Terugkeer tot de gewoonten dor monarchie. Mijnheer de Fontanes. Mevrouw d\'Uoudetot. Geruchtea van oorlog. Uijeenkomst van het wetgevend Lichaam. Vertrek van den Engelschen gezant. Mijnheer Maret. Maarschalk Berth iel\', lleia\' van den eersten consul door

Belgie. Ongeval mot het rijtuig. Feesten te Amiens......122

HOOFDSTUK III.

(1803.) Vervolg van de reis door Belgie. Het gevoelen van den eersten consul over dankbaarheid, glorie en do Franachcn. Verblijf te Gend, Mechelen en Brussel. De geestelijkheid. De heer de Koque-laure. Terugkeer naar St. Cloud. Voorbereidselen voor ecue landing in Engeland. Huwelijk van mevrouw Leclerc. lleis van den eersten consul naar Boulogne. Ziekte van den heer de Kémusat. Ik ga hem

opzoeken. Gesprekken van den eersten conaul........137

HOOFDSTUK IV.

(ISOJ —ISO\'l.) Vervolg der gesprekken met Bonaparte te Boulogne. Voorlezing van het treurspel Philippus Augustus. Nieuwe indrukken. Terugkomst te I\'arijs. Jaloerschheid van mevrouw Bonaparte. Feesten In den winter van 1801. Mijnheer de Foutanes. Mijnheer fonehc. Savary. l\'ichegru. Gevangenneming vun don generaal Moreau , . 101 HOOFDSTUK V.

(1804.) Gevangonnoaiing van Georges Cadoudul. /.\'ending van den heer Coulaincourt naar Ettcnheim. Gevangenneming vau den hertog d\'Engliien. Mijn angst en mijn smeckingen bij mevrouw Bonaparte. Avond op Malrnaison. Dood van den herlog d\'Engliien. Merkwaardige woorden van den eersten consul...........185

HOOFDSTUK VI.

(1804.) üe indruk van den moord van den hertog d\'Engliien op de bevolking van Parijs. Pogingen van den eersten consul om dien te

INHOUD.

Biz.

verzachten. Bezoek van de opera. Dood van Pichegru. Verwijdoring tusschen Bonaparte en zijn broeder J uoien. Plan van aanneming vau den jongen Napoleon. Vestiging van het keiierqjk ....

HOOFDSTUK VIL (1804.) Uitwerking der verhtfliug van Bonaparte op den keizerstroon. Gesprekken van den keizer. Verdriet von mevrouw Murat.

Karakter van mijnheer de Kénmsat. Het nieuwe hof......226

HOOFDSTUK VIII.

(1804.) Proces van den generaal Morean. Veroordeeling van de H.H. de Palignao, de Ilivière enz. Oratio verleend aan don heer do

Pulignac. Brief van Lodewijk XVIII...........246

HOOFDSTUK IX.

(1S01.) Verzamel\'ng vau do vloot te Boulogne. Artikel in do Mo-uiteur. De grootoflioieren der kroon. De hofdames. V erjaardag van 14 Juli. Schoonheid der keizerin. Plan tot echtscheiding. Toebereidselen voor de kroning...............258

HOOFDSTUK X.

(December 1804.) Aankomst vau den paus te Parijs. Volksstemming. Huwelijk van keizerin Jozefine. De kroning. Feesten in het Maart-vcld, de opera enz. Gezelschapskringen der keizerin .... 280 HOOFDSTUK XI.

Verliefdheid van den keizer. Mevrouw de X. Mevrouw de, Damns. Vertrouwelijke mededeelingen van de keizerin. Paleis-intriges. Murat wordt prins...................296

TWEEDE BOEK.

HOOFDSTUK XII.

(1805.) Opening der zitting vau den senaat. Rapport vau Tail-loyrand. Brief van den keizer aan den koning van Engeland. Ver-eeuiging vau de kroon van Italië met het keizerrijk. Mevrouw Baeehiochi wordt prinses van Piombino. Voorstelling van de Athalia.

Keis van den keizer door Italië. OutevredeuUeid des keizers. Tail-

leyrand. Plannen van oorlog met Oostenrijk........315

HOOFDSTUK XIII.

(1806.) Feesten te Verona en te Genua. Kardinaal Manry, Mijn landleven. — Mevrouw Louis Bonaparte. Les Templiers. Terugkomst vau den keizer. Zijne uitspanningen. Huwelijk van Tailleyrand.

He oorlog wordt verklaard..............335

--

GEDENKSCHRIFTEN

VAN

MEVROUW DE RÉMUSAT.

II.

BOEKDRUKKERIJ. — TER GUNNE amp; I\'LANTINGA, — DEVENTER.

GEDENKSCHRIFTEJSr

VAN

METEOUV BE RÉMÜSAT,

TIJDENS HAAR VERBLIJF AAN HET HOF VAN NAPOLEON I,

UITGEGEVEN DOOR

PAUL DE RÉMUSATi

LID VAN DEN SENAAT.

UIT HET FRANSCH.

\'Sweebf Hffl.

.........■ ■

DEVENTER, A. TER OUISTNE. 1881.

HOOFDSTUK XII.

1806.

ÏAILLEY1UND EN TOUCHÉ. — EEDE VAN DEN KEIZER TOT DEN SENAAT. — VERTREK VAN DEN KEIZER. — BULLETINS VAN HET GllOOTE LEGER. - ELLENDE TE PARIJS GEDURENDE DUN OORLOG, — DE KEIZER EN DE MAARSCHALKEN. ■— DE FAUBOURG ST. GERMAIN. — TRAFALGAR. — -REIS VAN DEN HEER DE REMUSAT NAAR WEENEN.

Ia Let tijdperk, waar ik nu van spreek, waren Tail-leyrand en Foache elkander vijandig en, het klinkt waarlijk vreerad genoeg, de laatste beschuldigde den eerste , van geen geweten te bezitten en niet te goeder trouw te zijn. Hij had nooit vergeten, dat Tailleyrand hem, bij gelegenheid van bet gebeurde met de helsche machine, vrij duidelijk achteloosheid tegenover Bonaparte had verweten en daardoor meê de oorzaak was geworden, dat bij ontslagen werd. Toen hij weer minister was geworden, bad hij een geheimen wrok behouden en liet geen gelegenheid voorbij gaan, om door bittere en lompe spotternij , waar bij bet ver in gebracht had, dien wrok te koelen. Tailleyrand en Fouché waren beiden opmerkelijke personen, die Bonaparte van grooten dienst zijn geweest; toch zou het raoeielijk zijn in twee mannen, die dagelijks schier met elkander in aanraking kwamen, minder werkelijke punten van aanraking te vinden. De een had zeer getrouw de bevallig onbeschaamde manieren — als

Kkmusat, GeUnnkschriJten, II. 1

TWEEDE BOEK.

ik mij zoo raag uitdrukken — van de groote heeren uit den tijd van liet ancient régime bewaard. Slim, stilzwijgend, afgemeten in zijn gesprek, koel van uiterliik, beniinuelijk in den dagelijkschen omgang en geheel zelfstandig tegenover elke partij, gelijk men hem kende, strekten zijn gebiekeu, zelts do smet door hem op zijn voormalig ambt geworpen, niet tot voldoenden waarborg voor do revolutionairen, die zeer goed begrepen, dat hij handig en buigbaar genoog was, om hen elk oogenblik, als hij het oorbaar achtte, te laten loopen. Daarenboven gaf hij, altijd even ondoorgrondelijk, ook ten aanzien zijner gevoelens over zijn meester, zich aan niemand bloot; en, om dit portret te voltooien, schijnbaar onverschillig, Was hjj hoogst zorgvuldig op zijn toilet, hield van een goede tafel en van andere genietingen des levens, haastte zich nooit, zelfs voor Bonaparte niet, verstond het gelieim , om ook dezen naar hem te doen verlangen en vleide hem zoo weinig in het openbaar, dat hij volkomen zeker scheen van zijne onmisbaarheid.

Poncho daarentegen was geheel een kind der revolutie, droeg weinig zorg voor zijn uiterlijk en spotte met al de borduursels en de versierselen, die zijn x\'ang hem gebood te dragen. Hij was druk, levendig, onrustig zelfs, praatte veel, loog gemakkelijk, spreidde een soort van rondborstigheid ten toon, die niet anders was als de meest kunstige veinzerij, hield van grootspraak en verklaarde zich onverschillig voor de wetten der zedeleer oi ook voor de goedkeuring van het publiek, waar het de beoordeeling zijner daden gold. Zorgvuldig hield hij, zeer tot ergernis van Bonaparte, de betrekking aan met eene partij, die de keizer zelfs ontzag. Bij dat alles bezat Fouché een zekere mate van welwillendheid en ontbrak het hem niet geheel aan enkele goede eigenschappen. Hij was een goed inun voor eeno leeljjke,

ÏWJSKDB HOEK.

vervelende vrouw eu een goedhartig, misschien zwak vader. De revolutie in haar geheel had hij lief, maar hij haatte de persoonlijke kleingeestigheden, die eruit voortvloeien; van daar zeker, dat zijne policie in het oog van den keizer dikwijls zoo veel gebrekkigs had. Waar hij werkelijke verdienste zag beloonde hij die , on hij heeft vau zijne betrekking nooit gebruik gemaakt ter voldoening van persoonlijke wraak. Bleef hij jaren achtereen de vijand van Tailleyrand, dan lag de grootste schuld daarvan bij den keizer, die niet gaarne zag, dat zij beiden op vriendochappelijken voet mot elkander omgingen. Toen die vijandschap langzamerhand ophield verminderde Bona-paite\'s vertrouwen.

In 1805 stond Tailleyrand hooger aangeschreven dau Fouche. Er moest een koningschap in het leven wordeu geroepen. Frankrijk en Europa moesten eerbied opvatten voor de fijne diplomatie eu den schitterenden glans van het hof, en de aanzienlijke man van ouden , echten adel, was do aangewezen persoon, om dat te bewerken. Tail-leyrand had door geheel Europa een geëerden naam en zijne bekende conservatieve beginselen waren juist geschikt, om de vreemde souvereinen met het nieuwe keizerschap te verzoenen. Wilde de keizer vertrouwen inboezemen _t dan moest de handteekening van den minister van Buitenlandsche Zaken onder de zijne staan, en zoo lang Bonaparte dat noodig vond, vergaf hij zijn minister die werkeljjk vleiende onderscheiding.

De spanning, die zich, na de breuk met Oostenrijk ea Rusland , van Europa meester maakte , bracht den keizer en Tailleyrand telkens nader tot elkander en toen do eerste te veld trok begaf zich do laatste naar Straatsburg ₁ om, wanneer het uur der onderhandelingen sloeg, te eerder bij don keizer te zijn.

Tegen hot midden van September verspreidde zich to

1*

i TWEEDE BOEK.

St. Cloud het gerucht, dat de keizer op vertrekken stond. Mijn man ontving last naar Straatsburg te gaan, ten einde daar het keizerlijk verbljjf in gereedheid to doen brengen, en de keizerin toonde zulk een levendig verlangen , om haar man te vergezellen, dat er besloten werd, dat zij tot Straatsburg mee zou gaan. Een groot gevolg zou zich bij het keizerlijk paar aansluiten. Toen mijn man vertrok had ik graag de reis mee gemaakt, maar ik was te ziek, en zoo kwam er een tweede scheiding, veel treuriger dan de eerste. Zoolang ik aan het hof was zag ik nu den keizer voor de eerste maal ten oorlog trekken. De gedachte aan de gevaren, die hij te gemoet ging, deed mijn oude genegenheid ontwaken; ik durfde er niet aan te denken, dat ik hem iets had te verwaten, en als ik den kring rondzag van die allen, die mee gingen en waarvan er licht velen niet weer zouden terug keeren, kromp myu hart van weedom ineen. Rondom mij zag ik moeders, vrouwen, zusters, die allen met de grootste moeite hare tranen weerhielden, omdat zij wisten, dat de keizer die niet verdragen kon. De militairen legden de grootste onbezorgdheid aan den dag en maakten parade met de zekerheid der overwinning. Toch waren er onder, die door de fortuin zoo hoog waren verheven, dat de oorlog hen moeielijk hooger heffen kon, en die daarom met inwendigen spijt, het rustig en weelderig leven gingen verruilen voor al de wisselvallige kansen van den oorlog.

De conscriptie werd door geheel Frankrjjk met da meeste gestrengheid toegepast. Do staatkundige partijen te Parijs vleiden zich met de hoop, dat de oorlog veel van de monarchale nieuwigheden zou doen verdwijnen en waren over het algemeen vrij koel voor de nieuwe glorie, waarmee het leger zich zou tooien; maar de soldaten en de officieren van minderen rang waren vol

TWEEDE BOEK.

hoop en moed en ijlden vol geestdrilt naar het oorlogsveld.

Op 20 September verscheen het volgende artikel in den Moniteur:

»De keizer van Duitschland heeft, zonder voorafgaande onderhandelingen en zonder oorlogsverklaring, Beieren be-inaclitigd; de keurvorst is teruggetrokken naar Wurzburg, waar zich het Beiersche leger bevindt.quot;

Op 23 September begaf de keizer zich naar den senaat en maakte het besluit bekend, waarbij de lichtingen dei-vijf laatste jaren werden opgeroepen. De minister van Oorlog, Berthier, las een rapport voor over den aanstaanden oorlog en de minister van Binnenlandsche Zaken toonde de noodzakelijkheid aan der bewaking van de kust door de nationale garde.

De rede van den keizer was kort, maar indrukwekkend en vond algemeene toejuiching. Al de redenen van klacht, die wij tegen Oostenrijk hadden, werden opgesomd in den Moniteur. Zonder twijfel had Engeland, dat zoo al niet ongerust, dan toch in spanning was, door de vereeniging van het groote aantal troepen bij Boulogne, zijn best gedaan, om het oorlogsvuur aan te stoken op het vaste land, terwijl de schepping van het koningrijk Italië en zijne nauwe aansluiting aan het keizerrijk , het Oostenrijksche kabinet een doorn in het oog was. Waarom de keizer van Rusland zich tegen ons verklaarde is mij, vreemdelinge in de eigenlijke staatkunde , nooit recht duidelijk gewerden. Waarschijnlijk heeft de hinderpaal, die den handel met Engeland belemmerde, het zijne daartoe bijgedragen.

Napoleon liet zich in die dagen aldus uit: «Keizer Alexander is jong en koestert een inwendig verlangen naar oorlogsroem, terwijl hij, als alle kinderen, liefst een anderen weg bewandelt als zijn vader.quot; De onzijdigheid van den koning van Pruisen is mij ook geen punt

TWEEDE BOEK.

vuu üuderzook; ik weet wel, dat zij voor ons eeue 011-sch\'itbarü waarde had en dat zij hem zeer noodlottig is geweest, terwijl zij zijn val slechts een jaar uitstelde. Mij komt voor, dat Europa zich vergiste. Men had den keizer beter moeten kennen en hem öf in alles moeten toegeven, öf hem aanstonds met vereende krachten moeten verpletteren.

Maar ik keer tot mijn verhaal terug, want ik merk wel, dat ik mij nu op een terrein beweeg, waarop ik veel te weinig t\'huis ben.

De laatste dagen voor het vertrek bracht ik door op St. Cloud. De keizer was onophoudelijk aan het werk; als hij moe was ging hij, ook midden op den dag, eenige uren slapen, om in den nacht weêr op te staan. Hij was opgeruimder en vriendelijker dan anders, ontving als naar gewoonte, woonde nu en dan een tooneelvoor-stelling bij en dacht er zelfs later aan, den tooneelspeler Fleury, uit Straatsburg een geschenk te zenden, omdat hij twee dagen voor de afreis den Leugenaar van Corneille zoo goed had gespeeld. De keizerin toonde al het goede vertrouwen, dat der vrouw van Bonaparte betaamde. Blij dat zij meê kon gaan en aldus ontsnappen aan de praatjes van Parijs, aan het toezicht der schoonbroeders en aan de verveling van St Cloud, beschouwde zij den oorlog als een soort van reis en bewaarde daarbij een kalmte , die niet voortsproot uit onverschilligheid, maar uit het vaste geloof aan de nimmer tanende gelukster van haar man. Louis Bonaparte, die niet sterk was, moest te Parijs blijven en kreeg, evenals zijne vrouw, last, om te ontvangen. Jozet bleef voorzitter van velschillende cominissien uit den senaat, woonde op het Luxembourg en hield daar een soort van hofhouding. De prinses Eorghèse hield zich bezig met het klaarmaken van geneesmiddelen op Trianon, mevrouw Murat trok

TWEEDE BOEK.

naur Neuilly en riclilte zich Uaur eeu prucbtigo woning in , Murat volgde den keizer, ïailleyrand moest zich tot uader order to Straatsburg ophouden, Maret, de hoofd-redaktear van du oorlogsbulletins, ging, waar de keizer ging.

Op 24 September vertrok do keizer en reisde zonder ophouden tot Straatsburg door. Ik keerde neerslachtig naar Parijs terug, naar mijne moeder, mijne kinderen en mijne zuster, die haar angst niet kon verhelen over het vertrek van haren man, mijnheer Nansouty, wien het bevel over eene afdeeling kavallerie was opgedragen.

Nauwelijks was de keizer weg, of er kwamen te Parijs allerlei geruchten in omloop, over een landing op onze kust, en zeker kon die niet onmogeljjk worden geacht, indien onze vijand even stoutmoedig en ondernemend was geweest als wij. De Engelschen stelden toen ia hun leger nog niet dat vertrouwen, wat het later heeft getoond ruimschoots te verdienen.

Al aanstonds, bij het begin van den oorlog, deed zich de schaarschte van geld duidelijk gevoelen, een weinig later werd de betaling door do bank geschorst en het geld werd zoo duur, dat het haast niet te koop was. Ik hoorde zeggen, dat onze uitvoerhandel onder den oorlog verschrikkelijk leed en dat alles wat ingevoerd werd, veel duurder was dan anders. In die staking van den handel lag, zoo men zei, de oorzaak van het gebrek, dat er geleden werd.

De angst in de huisgezinnen vergrootte de algemeene neerslachtigheid. Een aantal zonen uit rijke en aanzienlijke geslachten bevond zich ia het leger. Wat werdeu de legerbulletins met bange zorg te gemoet gezien, en wat heeft Bonaparte de moeders en de vrouwen bitter doen lijden! Hij heelt er zich wel eens over uitgelaten, dat hij den haat, dien velen hem toedroegen, niet be-

TWEEDE BOEK.

greep, maar waren dau die angst, die zorfr, die slapelooze nachten, die tranen — waren zij allen dan niets ? Als Bonaparte wilde nadenken, zou bij spoedig geuoeg zien, dat er geen meuschelijk gevoel is, dat niet door heai beleedigd werd.

Ten einde den adel een onderscheiding te bezorgen, riep de keizer, voor zijn vertrek, de garde d\'honneur in het leven. De opperceremoniemeester kreeg er het koin-mando over. Daar lag iets vermakelijks in de drift, waarmee mijnheer de Ségur zijn corps in orde trachtte te brengen, in het brandende verlangen van sommige lieden om er toe te behooren, en in den minder prettigen toestand van enkele kamorheeren, die wel wisten, dat de keizer het zeer in hen prijzen zou, als zij hun roode kostuum voor de uniform verruilden. Ik herinner het mij nog zeer goed , hoe geweldig ik schrikte, toen de prefect van bet paleis, mynheer de Luyay, een zachtzinnig en schroomvallig wezen, mij op zekeren dag vroeg, of mijnheer de Rémusat, huisvader, oud-magistraatspersoon en meer dan 40 jaren oud, er ook niet aan dacht, militair te worden, gelijk zoo velen deden. Wij hadden al zoo veel vreemde en schier onmogelijke dingen zien gebeuren, dat ik mij ongerust maakte, al zei mijn verstand mij ook, dat het te dwaas was. Ik schreef er dadelijk over aan mijn man, maar hij stelde mij gerust met de verzekering, dat hij vooreerst geen plan had, de uniform aan te trekken en dat de keizer ook nog andere diensten noodig had, als die van het leger alleen.

Bonaparte had zich in die dagen welwillender jegens ons betoond dan vroeger. Toen hij Straatsburg verlieï droeg hij het toezicht over bet buis der keizerin op aan mijn man, zoodat deze een rustig, schoon dan ook zeer eentoonig leven had. Intusschen bleef Tailleyrand ook te Straatsburg, \'tgeen voor mijn man zeer aangenaam was ,

TWEEDE HOEK.

wijl zij elkander schier dagelijks outmoetteu. Mijnheer de Reuiusat was een eenvoudig, bescheiden mensch , die zich nooit op den voorgrond drong, maar die te meer gewaardeerd werd, naarmate men hem beter leerde kennen, Tailleyrand zag spoedig, welke goede hoedanigheden van verstand en hart hij bezat en was zeer met hem ingenomen ; mijn man heeft van zijn kant die vriendschappelijke toenadering altijd op hoogen prijs gesteld, ook toen de verhouding van Tailleyrand tegenover den keizer gehee veranderde.

De kefzer had Straatsburg spoedig verlaten. Sinds 1 October was hij te velde getrokken, met het groote leger, dat den marsch van Boulogne naar de grenzen onbegrijpelijk spoedig had afgelegd. De keurvorst van Beieren , door den keizer van Oostenrijk gevraagd om doortocht voor zijn troepen, gaf een weigerend antwoord en werd daarop onmiddellijk aangevallen, maar vond ook even spoedig een krachtigen bondgenoot ia Bonaparte.

Al ras verscheen het eerste oorlogsbulletin, meldende een behaald voordeel bij Donauwerth, en proclamatien van den keizer en van den onderkoning van Italië. Masséna moest den laatstgenoemde steunen en de vereenigde fransche en italiaansche legers in Tirol doen doordringen. Nevens de taal, die onze soldaten met geestdrift moest vervullen, klonken de meest bittere beleedigingen en spotternijen op den vijand. Aan de Oostenrijkers werd gevraagd, om voor een ruime hoeveelheid pluksel te zorgen ; het stuk, waarin die vraag werd gedaan, eindigde aldus: »vvij hopen, dat de keizer van Oostearjjk er geen behoefte aan zal hebben, wijl hij naar Weenen ia teruggekeerd.quot; Ministers en aanzienlijke Oostenrykers bleven niet gespaard. Zoo werd den graaf Colloredo verweten ^ dat hij zich liet leiden door zijne vrouw, die do engelsche staatkunde van heeler harte was toegedaan. Deze kinder-

TWUKUK BOEK.

achtige kleingeostiglaedeü kreeg men te lezen tusscben soms werkelijk verheven zinsueden ia en had over het algemeen de stijl iets meer oud-romeinsch dan fransch, toch misten de proclamatien hare werking niet.

De rustelooze werkzaamheid, door Bonaparte in dezen veldtocht aan den dag gelegd, was waarlijk verwonderlijk-Van het begin af bemerkte bij de fouten der Oostenrijkers, die hem zoo veel voordeel boden, dat bij zich van de overwinning verzekerd hield. Al tegen bet midden van October schreef bij aan zijn vrouw: »maak u toch maar niet ongerust, ik beloof u, dat het een zeer korte en schitterende veldtocht zal zijn.quot;

Bij Wertingen behaalde onze cavallerie een overwinning en mijn zwager Nansouty had de gelegenheid, zich daarbij te onderscheiden. Een nog meer afdoende ontmoeting had plaats bij Guuzburg, zoodat de vijand al spoedig op alle punten achteruit werd gedrongen.

Het leger geraakte eiken dag meer in vuur en vergat daardoor alle vermoeienis en nood. Vóór de levering van den slag sprak de keizer, van de brug over de Lech, de troepen toe en aan het gejuich der soldaten kwam geen einde, al woei en sneeuwde het als in den winter¹).

De inneming van Ulm en de capitulatie van het groolo garnizoen sloegen geheel Duitschland den schrik om bet

\') Het vijfde bulletin luidde aldus:

«Augaburg, 12 October 1805.

De keizer stoud op do brug van de Lecli, toen het legerkorps van gent-raai Marmont defileerde. Elk regiment moest een cirkel vormen en hy sprak tot allen over de stellingen van den vijand , het gewichtige van liet oogenblik en liet vertrouwen, dat hij in hen stelde. Die toespraken werden gehouden , terwijl het verschrikkelijk sneeuwde en de soldaten tot de knieën door den modder waadden, liet was bitter kond , maar de woorden van den keizer ontstaken allen in warme geestdrift en deden koude en ontbering vergeten . . . Nooit werd gewichtiger gebeurtenis iu korter tijd beslist. Over M dagen zal dc strijd geslreden zijn.quot; T. u. U.

\'quot;VVKEDE BOEK,

hart eu bmclituu tegelijk Ue oproerige taal, die men te Parijs begon te hooreu, tot zwijgen. De Frauscben hebben ceu hart voor de glorie en ieder Pranscbman rekende zich eeu deel van die des legers toe. Toch begon het geldgebrek gedurig meer te nijpen, de handel stond stil, de schouwburgen bleven ledig. Het was duidelijk op de straten van Parijs te zieu, dat de ellende toenam met den dag, en alleen de hoop , dat de schitterende veldtocht zou gevolgd worden door een duurzamen vrede, kon het volk met den treurigen toestand verzoenen.

Na de inneming van Ulm dikteerde de keizer in eigen persoon deze zinsnede voor het oorlogsbulletin: »in eeu paar woordeu wordt de lof des legers duidelijkst uitgedrukt: het is zijn chef waardig.quot; Hij schreef aan den senaat, bij de overzending der veroverde vaandels, dat de keurvorst weêr in zijn staten was teruggekeerd, en noodigde tegelijk de bisschoppen uit, om God te dankeu voor de zegepraal.

Heeds toen de oorlog begon waren in alle hoofdkerken mandementeu voorgelezen, waarin de redenen van den oorlog werden uiteengezet en de jongelingen, die in de conscriptie vielen, aangemaand tot moed en vaderlandsliefde. De bisschoppen begonnen nu op nieuw de zaak ia de kerk te bespreken eu trachtten met allerlei aauhalin-geu uit de H. Schrift te bewijzen, dat de keizer de uitverkorene was van den God der heirscharen\').

Jozef had het schrijven van zijn broeder bij den senaat overgebracht en de senaat besloot, dat een commissie uit

^J) De keizer was daar maar half over tevreden eu schreef aan louche o. li., dat de priester, die iu do kerk bulletins afleest, ook recht meent te liebhen, daar zijne oinnerkingen hij te voegen; dat hij dit dus bij geleden Bodcrla^eu ook zon kunnen doen en dat zulks nergens toe dienstig was. Daarom liever geen bnlletins in de kerk. P. i). K.

TWEEDE HOEK.

zijn luidden eeu adres van golukwonschiug zou overbrengen naar het hoofdkwartier.

lutusschen outving de keizerin te Straatsburg een aantal duitsche vorsten, die haar hunne hulde kwamen aanbieden. Met niet onnatuurlijken trots toonde zij hun de brieven van den keizer, waarin bij zjjne te behalen overwinning te voren aankondigde, en dwong hen zoo onwillekeurig eerbied af voor eene helderheid van doorzicht, die zonder voorbeeld was, of voor een gelukkig gesternte, dat zjjn weerga vroeg.

Maarschalk Ney behaalde eene overwinning bij Elchin-gen en de keizer erkende zoo zeer de waarde en de verdienste er van, dat hij den maarschalk den titel gaf van hertog van EIchingen.

Ik zeg erkende, want Bonaparte was er lang niet altijd aan toe, aan zijne generaals de eer te geven, waar zij aanspraak op hadden. In een van zijn openhartige buien heb ik bem hooren zeggen, dat hij alleen eer wilde bewijzen aan hen, die het niet konden verdragen. Al naar mate het best met zjjne inzichten strookte ten aanzien der generaals , die onder zijne bevelen stonden, ging hjj hunne overwinningen met stilzwijgen voorbij, of maakte van de door hen begane fouten een zegepraal. Het gebeurde meer dan eens, dat een generaal in een bulletin werd genoemd in verband met een gevecht, waar hij geen deel aan had genomen, of dat hem woorden in den mond werden gelegd, die hij zich niet herinnerde, ooit te hebben gesproken. Een ander las , dat hij in de dagbladen werd geprezen, terwijl het hem een raadsel was, waarom. Men deed nu en dan een poging, om verkeerd voorgestelde feiten in het ware licht te doen plaatsen, maar de gebeurtenissen volgden elkander zoo spoedig op, dat er haast aan geen herzien of verbeteren te denken viel. Want Bonaparte\'s spoed in den oorlog gaf eiken

TWEEDE BOEK.

dag iets nieuws, en wanneer liij zag, dat hij in zijn onbillijkheid te ver was gegaan stelde bij door een of \'ander middel, een geschenk in geld of een verlof om oorlogscontributie te heffen, den kwalijk bejegende tevreden.

Deze wijze van handelen, die overigens geheel in het karakter van Bonaparte lag, laat zich tot op zekere hoogte verklaren en verontschuldigen, door do moeielijkheid, oin een aantal mannen van zoo uiteenloopende neiging, bekwaamheid en aanleg, als hij onder zijne maarschalken en generaals vond, en die daarbij allen gelijke aanspraken lieten gelden, te regeeren. Hij wist de talenten vau allen op hunne waarde te schatten eu was daardoor volkomen op de hoogte van de diensten, die zjj konden bewijzen, maar hij wist ook, dat hij, die diensten beloo-nende, hun trots en jaloerschheid moest intoomen en vooral, dat hij nooit eene gelegenheid moest laten voorbijgaan , om te toonen, dat hun lot, hun glorie en hunne fortuin geheel in zijne band lagen. De maarschalken hadden zich over het geheel niet te beklagen, dat zij te karig beloond of te laag geschat werden. Daar lag soms iets reusachtigs in de geschenken, die zij kregen, en wijl velen hunner, in den loop van don oorlog, op het slagveld tot hertogen en prinsen werden verheven , wisten zjj niet, waar en waarom het zou ophouden , en zagen zij in hunne verbeelding — wie weet het ? — misschien de koningskroon voor zich weggelegd. De rijkdom van velen, die werkelijk zeer groot was, is verdwenen met het gouvernement, waaronder zij werden verkregen. Natuurlijk! De schatten stroomden mild en gemakkelijk toe, uit dotation, contribution, afpersingen, overeenkomsten met leveranciers en wat niet al meer. De bronnen zouden immers zoo spoedig niet opdrogen, en zoo werd in ruimte verteerd, wat in ruimte werd gewonnen, maar toen de

TWIilSDK 150EK.

dagen van de wirist over waren stond do betrekkelijke

armoede voor do deur.

In dezen eersten oorlog door den keizer gevoerd stond het leger nog veel boter ouder de tucht dan later het geval is geworden; toch werd het overwonnen land als prooi en buit beschouwd , en menig oostenrijksch prius of edelman heeft do plundering zijner bezitting te dankeu gehad aan het sonas zelfs zeer kortstondig verblijf van een of anderen maarschalk of generaal op zijn kasteel. De soldaat werd in toom gehouden en de goede orde scheen te worden gehandhaafd; maar men kon toch mijnheer den maarschalk bij zijn vertrek niet beletten, mee te nemen, waar hij lust in had. Ik herinner mij zeer goed, dat de vrouw van maarschalk * * * mij , met de meeste openhartigheid vertelde, dat haar m.in, die wist, boe veel zij van muziek hield, haar een onuitputtelijken voorraad had toegezonden, dien hij had aangetroffen in een oostenrijksch kasteel en dat zij geen plaats meer wist voor al de kostbaarheden en fraaiigheden, die hij overstuurde, zoodat zij de kisten maar niet meer leeg pakte.

Tegelijkertijd dat aldus de keizer de vaste hand hield aan zijne maarschalken en generaals, deed hij wat hij kon, om zijne soldaten aan te moedigen.en tevreden te stellen. Na de inneming van Ulm verscheen een dekreet, dat bepaalde, dat de maand Vendemiaire\') als een op zich zelf staande veldtocht zou worden aangerekend. Op Allerheiligendag liet Jozef te Parijs een te Deum zingen in Notre-Dame en verdere feesten aanrichten.

Massena behaalde voordeel op voordeed in Italië en er bestond wel geen twijfel , dat de keizer van Oostenrijk zwaar voor dezen oorlog zou boeten. Het russische leger kwam wel tor hulp aanrukken, maar in afwachting van

i) Wijnmnaml, luopeuilc vim 23 September tot 21 October. Vkbt.

TWEEDE BOKK.

den bondgenoot werden de Oostenrijkers verslagen. Men heeft het keizer Frans als een groote fout aangerekend , dat hij den oorlog begon , eer Rusland hem kon ondersteunen.

Bonaparte wist van den koning van Napels onzijdigheid te verkrijgen en beloonde hem daarvoor met de wegneming der fransche garnizoenen, die de koning in velo steden van zijn rijk had moeten dulden. In het hoofdkwartier werden enkele administratieve besluiten uitgevaardigd en de doge van Genua werd benoemd tot lid van den senaat. De keizer hield er van, om do wereld te laten zien, dat hij verschillende dingen te gelijk kon doen en dat hij zijn arendsblik , gelijk hij zelf zoi, naar alle kanten wist te slaan. Otn diezelfde reden en daarbij komende jaloerschheid schreef hij aan den minister van policie, dat do Faubourg St. Germain goed in het oog moest worden gehouden, wijl hij wist, dat daar, tijdens zijne afwezigheid, veel kwaad van hem werd gesproken , en hij plan had, bij zijn terugkeer, een schitterende wraak te nemen.

Wanneer Fouché dergelijke orders ontving liet hij gewoonlijk de besuhuldigden , mannen of vrouwen, bij zich komen. Misschien vond hij het zelf kleingeestig en kinderachtig, dat de keizer den Franschen het stilzwijgen wilde opleggen, zeker is het, dut hij de bjj hem ontboden lieden aanried in het vervolg toch zeer voorzichtig te zijn, wijl do keizer oveitlreven nauwlettend was,. Op dio wijs kreeg hij den naam van een zeer gematigd man en maakte velo vroegere zonden goed. Als de keizer zulke dingen vernam werd hjj toornig op Fouché en vond iets zeer hinderlijks in het gedrag van een man, die, door groote matiging, alle partijen te vriend trachtte te houden.

Op 12 November trok ons zegevierend leger de stad Weenen binnen en de dagbladen gaven uitvoerige be-

TWEEDE BOEK.

schrijvingen van deze gebeurtenis. Deze beschrijvingen badden te meer waarde, als men weet, dat Bonaparte die onder zijne oogen liet opstellen en dat hij er goed slag van had, er allerlei bijzonderheden in te vlechten, waarvan hij wist, dat zij op het volk indruk zouden maken.

»De keizer,quot; zoo zei het bulletin, »heeft het paleis van Schonbrunn betrokken en werkt in een kabinet, waar het standbeeld in geplaatst is van Maria ïheresia. Toen hij dat beeld zag riep hij uit: »0, als deze groote vorstin nog leefde, zou zij zich niet hebben laten leiden door de intriges eener vrouw als mevrouw Colloredo. Omringd door de eerste mannen van haar land, kende zij de wenschen en belangen van haar volk. Zij zou zeker het land niet hebben opengesteld voor de verwoestende horden der Moskoviten . ..quot;

Te midden van dat alles kwam er op eens een noodlottige tijding, die de geestdrift aanmerkelijk bekoelde. Nelson sloeg onze vloot bij Trafalgar. Hadden de Fran-schen op zee wonderen van dapperheid verricht, aan de ontzettende nederlaag konden zij niet ontsnappen.

Dat nieuws maakte te Parijs een zeer slechten indruk en maakte den keizer voor goed afkeerig van elke onJer-neming te water, ja, gaf hem zulk een treurigen dunk van de Fransche marine, dat hij haar later het aanzien niet meer waard achtte. Te vergeefs deden de zeelieden die zich op dezen treurigen dag werkelyk dapper hadden gedragen , hun best, om eenige schadeloosstelling of aanmoediging te krijgen, bij de ramp, die hen had getroffen; het werd hun nauwelijks vergund over de zaak te spreken en geschiedde het later, dat zjj eenige gunst of onderscheiding vroegen , dan moesten zij er wel ernstig voor zorgen, dat in de verste verte niet op hun wan-hopenden strijd bij Trafalgar werd gewezen.

Zoodra de keizer te Weenen was ontbood hij Tailley-

I

TWEEDE BOEK. 17

rand, wyl de tijd voor onderhandelen was aangebroken en de keizer van Oostenrijk aan zijne ministers reeds de noodige bevelen te dien aanzien gegeven had. Zonder twjjfel had Bonaparte al bepaald, wat hij wilde. Onder zijne plannen behoorde de verheffing van den keurvorst van Beieren tot koning, met uitbreiding der grenzen van zjjn rijk, en het huweljjk van prins Eugène.

Mijn man ontving last naar Parijs te gaan. Hij moest er de kroonsieradien gaan halen, om die over te brengen naar Weenen. Ik zag hem slechts even, om tot mijn groot verdriet te hooren, dat hij zoodra mogelijk weer moest vertrekken. Toen hij weêr te Straatsburg kwam lag de order al klaar, om onmiddellijk door te reizen naar Weenen, terwijl de keizerin met hare hofhouding naar Munchen moest verhuizen. Op hare reis door Duitsch-land werd haar overal de grootste eer bewezen. De vorsten verdrongen elkander op haren weg en vooral de keurvorst van Beieren spande al zijne krachten in, om haar op waardige wijs te ontvangen. Te Munchen moest zij de terugkomst afwachten van den keizer.

Op zijn reis naar Weenen had mijn man overvloedig gelegenheid, om allerlei treurige opmerkingen te maken. De landen, die hij doortrok, droegen de jamtuerlyke sporen van den oorlog, die daar pas had gewoed. Verbrande dorpen, hier en daar op weg en veld nog onbegraven lijken schilderden voor zijn oog al de door den krijg veroorzaakte ellende. De armoede der bevolking vergrootte nog de gevaren, aan deze winterreis overvloedig genoeg verbonden. Op zijn zacht en menschelijk gemoed maakte die ervaring den treurigsten indruk en vermeerderde zijn innigen afkeer van alles, wat aan de hartstocht tot verovering voedsel geelt. De brieven, die hij mij zond, deden mij pijnlijk aan, en had ik ook gedeeld in de geestdrift en de vreugde bij de overwinning,

uémusat , Gedenkschriften. II. 3

TWEEDK BOEK.

ik moet zeggen, dat daar weinig van in mij overbleef.

Bij zijne aankomst te Weenen vond mijnheer de Rema-sat er den keizer niet meer. De onderhandelingen hadden kort geduurd en ons leger was weder in beweging gesteld. Tailleyra\'nd was met Maret in het paleis bij Schön-brunn gebleven, waar zij nu zamen vertoefden, zonder juist op zeer vertrouwelijken voet te staan. De gewoonte van altijd bij den keizer te zijn en de echte of geveinsde bewondering, die hij voor den meester koesterde en altijd en overal betuigde, gaven Maret een zeker gewicht. Tailleyrand kon niet laten daar op zijn manier meê te spotten, omdat \'hij Maret volstrekt geen gewichtig man vond, en Maret, in zijn waardigheid van sekretaris van staat beleedigd , vergaf hem dat nooit. Vandaar dat beide heeren een zeer teruggetrokken houding tegen elkander aannamen.

Tailleyrand, die zich te Weenen verveelde, wijl er niets voor hem te doen was, begroette mijn man bij zijn aankomst met eene aan hartelijkheid grenzende blijdschap, en Maret, die al spoedig zag, dat hier eene voor hem onbekende vertrouwelijkheid bestond, meldde dit aan den keizer, die, trouw aan zijne gewoonte, daar iets bedenkelijks en onaangenaams in vond.

Daar mijn man de eenige was, met wien hjj er over kon spreken, deelde Tailleyrand hem zijn gevoelens meê over de staatkundige gevolgen van de door ons behaalde overwinning. Het ernstige belang inziende, dat Europa bij den vrede had, vreesde hij, dat de zegevierende keiler ia zijne eischen te ver zou gaan en vooral, dat de hem omringende militairen al te belust zouden geraken op verderen krijg. »Gij zult zien,quot; zeide hij, »dat bij het sluiten van den vrede niemand onhandelbaarder zal zijn dan de keizer, en dat het veel moeite zal kosten, de beneveling van den kruitdamp te verdrijven. Rond en open liet Tailleyrand zich uit over hot karakter van

TWiUJSDJi J30JSK.

Bonaparte, in wion hg vele gebreken zag, maar wien hij tegelijk beschouwde als den man , die de revolutie moest voltooien en Frankrijk de zegeningen doen ondervinden van een gevestigd gezag. Nog altijd hoopte hij, dat hg invloed op den keizer kon oefenen. »Kan ik hem niet overtuigen«zei-hij, »dan zal ik hem, al is het ook tegen zijn zin, toch tot een tijd lang rust weten te bewegen.quot; Ik zal niet behoeven te zeggen, dat mijn man, met zjjn vreedzaam karakter en nog onder den indruk van wat hij op zijn reis door Duitschland gezien had, met liooge ingenomenheid naar ïailleyrand luisterde en den innigen wensch koesterde, dat de goede gevoelens van den minister ingang bij den keizer mochten vinden.

In mijn eenzaam en soms onrustig leven, waren de brieven van mijn man mij een waar genot. Ofschoon hij zeer voorzichtig moest zijn in zijn schrijven, kon ik toch merken, dat hij tevreden was. Hij vertelde mij van alles wat hij zag en ontmoette, en scheen bijzonder getroffen door de warme gehechtheid van de Weener bevolking aan keizer Frans. Iedereen beklaagde hem in zijn ongeluk, uit niemands mond werd een verwijt gehoord , en het oogenblik, dat hij weer te Weenen als keizer zou zijn gezeteld, zou zonder twijfel door allen worden gezegend.

Gelukkig was het zeker, dat te Weenen een ongestoorde orde bleef bestaan. Het talrijke garnizoen ging zich in niets te buiten en de inwoners hadden maar weinig last van de vreemde soldaten, ofschoon die als overwinnaars de hoofdstad waren binnen getrokken. De Franschen namen zelfs deel aan de Weener vermakelijkheden , en mijn man hoorde in den schouwburg den Italiaan-schen zanger Crescentini, met wien hij dadelijk een overeenkomst sloot, om hem aan de keizerlijke muziek te verbinden.

2*

HOOFDSTUK XV.

1805.

SLAG BIJ AUSTERXITZ. — KEIZEll ALEXANDER. — 0NDEU1IAN-

DELINGEN. — PllINS KAREL. - MIJNHEER B\'ANDRÉ. -

ONGENADE VAN MIJNHEER DE RÉMUSAT. — DUROC. — SAVARY. — VREDESTRAKTAAT,

De aantocht van het Russische leger en de hardo voorwaarden van Bonaparte hadden keizer Frans genoopt,, nog eens het geluk der wapenen te beproeven. Toen hij ïijn leger bijeen had en zich vereenigd met keizer Alexander , wachtte hij de tegen ben oprukkende Franschen af. In Moscovie ontmoetten de twee ontzettende legers elkander bij Austerlitz, een dorp, welks naam schier niemand kende, maar dat sinds dien dag onvergetelijk zal blijven. Op 1 December nam Bonaparte het besluit, dat de volgende dag, de verjaardag van zijn kroning, de getuige van den grooten slag zou zijn.

De keizer van Rusland had prins Dolgorouki naar het Fransche hoofdkwartier gezonden, om voorstellen te doen tot sluiting van den vrede. De keizer achtte die voorstellen, in verband met het feit, dat de hoofdstad van het rijk in zijne macht jWas,^ volkomen onaannemelijk. Spreekt het keizerlijk bulletin de waarheid, dan eiscbte de czaar de teruggaaf van Belgie aan Oostenrijk en de plaatsing van de IJzeren kroon op een ander hoofd. Met opzet liet men den russischen onderhandelaar een deel

TWEEDK BOEK.

zien van het leger, dat er oppervlakkig zeer ordeloos en verloopen uitzag en waaromtrent de prins dan ook een geheel verkeerd verslag aan de beide keizers overbracht.

Het bulletin , dat de gebeurtenissen dezer twee dagen, 1 en 2 December, vermeldt, zegt, dat de keizer, toen bij des avonds in het bivouac kwam, uitriep: »Dit is de schoonste avond van mijn leven, alleen betreur ik het, dat ik een groot deel dezer dappere mannen zal moeten verliezen. Ik voel het, dat zij als mijne kinderen zijn, en ik ben bang voor dit gevoel, omdat het mij tot krachtig handelen ongeschikt zou kunnen raaken.quot;

Den volgenden morgen hield hjj eene toespraak tot de soldaten: »Deze veldtocht moet eindigen als met een donderslag. Kan Frankrijk geen vrede krügeu, als alleen op de door prins Dolgorouki overgebrachte voorwaarden, dan krijgt Rusland dien vrede nooit, al stond zijn leger op de hoogte van Moutmartro.\'\' Toch stond het geschreven in het boek der toekomst, dat het Russische leger daar eens zou staan en dat Alexander te Belleville een gezant zou ontvangen van Napoleon, om hem, onder alle omstandigheden , den vrede aan te bieden.

Ik zal hier geen verhaal nederschrijven omtrent den loop van den geduchten slag. Men kan overal elders lezen, hoe hjj in waarheid de glorie van het Fransche leger verhoogde. Keizer Alexander heeft met de hem eigene edele en eenvoudige oprechtheid verklaard, dat de door Napoleon getroffen maatregelen onverbeterlijk wai-en en de dapperheid en het beleid der Franschen boven zijn lof verheven. De keur van drie volken stond hier tegen elkander over en streden met bittere hardnekkigheid, de twee keizers waren genoodzaakt te vluchten , om niet in de handen der Franschen te vallen, en waren niet spoedig onderhandelingen aangeknoopt, dan

TWKUDB ISO EK.

zou de aftocht van het Russische leger op bijna onoverkomelijke bezwaren zijn gestuit \').

Op het slagveld zelf dikteerde Bonaparte het oorlogsbulletin en schreef van tijd tot tijd zelf, wat hij een oogenblik, te voren had vergeten, er tusschen in. Vandaar dat dit rapport van vijf en twintig bladzijden lang, met zijn slordig schrift, doorhalingen en renvooien er allerzonderlingst uitzag. Het werd onmiddelljjk naar Weenen gezonden aan Maret, die er, met den meesten spoed, de reductie van moest opmaken voor den Moniteur.

Zoodra Maret het bulletin had ontvangen, haastte hij zich het mee te deeleu aan Tailleyrand en mijn man. Met hun drieën, allen tijdeljjke bewoners van het keizerlijk paleis, sloten zij zich op in het kabinet der keizerin, dat Tailleyrand in gebruik had, om het stuk te ontcijferen en er een goed aanzien aan te geven. Het schrift van den keizer, dat bijna onleesbaar was en krioelde van taalfouten, maakte dit een lastig en moeielijk werk. Minder voegzame uitdrukkingen werden vervangen door gepaste woorden , de wijze van voorstelling, die voor de vreemde souvereinen al te vernederend en beleedigend was , werd op raad van Tailleyrand en tot grooten schrik van Maret, verzacht en de lof, dien de keizer zich zelve met milde hand toezwaaide, binnen meer betamende perken terug gedrongen.

1) Niet ten onrechte wordt de slag van Austerlitz voor eon der schitterendste puutcn gehouden in het krijgsmansleven van Napolen. t)oor allerlei maatregelen wist hy tijd te winnen tot 2 December, toen Bernadotte en Uavoust met hunne divisien zich aan hst groote leger bij Urunn, waar het Fransche hoofdkwartier was gevestigd, aansloten. De vijand, die zelf, door gedurige verandering in zijne plannen van aanval, de goede kansen liet verloren gaan, was geheel op het dwaalspoor gebracht, eensdeels door de rapporten van prins Dolgorouki en ten anderen, doordien Napoleon zijne logcrmacht zoo dicht mogelijk bijeen trok , ten einde de uitgebreidheid te verborgen. Door de Kussen werd het grootste verlies geleJen aan man-schapprn en kanonnen. Vert,

TWEEDE BOEK.

Toch moesten natuurlijk enkele uitdrukkingen, die Bonaparte had onderstreept en waar hij dus bijzondere waarde aan hechtte, behouden blijven. Het werk duurde uren lang en mijn man deed er met de meeste belangstelling aan meê, wijl het hem de merkwaardige gelegen-lieid schonk op te merken, van welk zeer verschillend stelsel twee ministers uitgingen bij den dienst des keizers.

Na den slag had keizer Frans eene zamenkomst met den overwinnaar. Deze had plaats had in het bivouac. »Dit is het eenige paleis, dat ik sinds twee maanden bewoonzei Bonaparte. »Gij weet er zoo goed gebruik van te maken, dat het u wel zal bevallen antwoordde keizer Frans.

Men verzekert, zoo zegt het bulletin, dat de keizer , over den keizer van Oostenrijk sprekende, hoeft gezegd: »die man heeft mij een fout laten begaan ; want ik had de overwinning kunnen voortzetten en het geheele Russische en Oostenrijksche leger bemachtigen; maar, laat het zoo zijn, er zullen nu eenige tranen minder worden vergoten.quot;

Het schijnt, altijd volgens het bulletin, dat ^e czaar nog al ontzien werd. Van een bezoek, dat de aide de camp Savary hem moest brengen , wordt er gezegd:

»De aide de camp van don keizer had den Duitschen keizer, na de bijeenkomst, vergezeld, om te weten, of de keizer van Rusland in de capitulatie instemde. Hij vond het Russische leger in de grootste verwarring en zonder kanonnen. Het was middernacht, generaal Meer-feld was door maarschalk Davoust achteruit gedrongen en het Russische leger zoo omsingeld, dat niemand kon ontsnappen. Prins Czartoryski bracht generaal Savary bij den keizer.

»Zeg aan uwen keizer,quot; riep deze den aide de camp toe, »dat ik been ga; dat hij gisteren wondoreu heeft

TWEKDJ5 BOEK.

gedaan, dat de bewondering, die ik voor hem koester, nog is toegenomen, dat hij een uitverkorene van den hemel schijot te zijn en dat mijn leger wel honderd jaren noodig zal hebben, om met het zijne op éene Ijjn te worden gesteld. Maar kan ik er op rekenen, dat ik veilig kan heengaan?quot; — »Zeker, sire, wanneer door u mede wordt goedgekeurd, wat de keizers van Frankrijk en Duitschland hebben bepaald.quot; — »En wat is dat dan?quot; — »Dat; het leger van uwe Majesteit zich terug-trekke in dagmarschen door den keizer te bepalen , en dat het Duitschland en Oostenrijksch Polen ontrnime. Op die voorwaarde heb ik last van den keizer, mij naar onze voorposten te begeven en te bevelen, dat uwe al-tocht niet bemoeilijkt wordt. De keizer wenscht den vriend van den eersten consul een blijk vau achting niet te onthouden.quot; — »Welke waarborg wordt er vereischt?\'\' — »Uw woord, sire.quot; — Dat geef ik.quot;

«Aanstonds vertrok de aide de camp naar maarschalk Davoust, om hem last te geven, geen verderen aanval te doen. Moge dit bewijs van edelmoedigheid in Rusland niet spoedig worden vergeten!quot;

Generaal Savary had ongeveer een uur lang met den keizer van Rusland gesproken en had hem juist in de stemming aangetroffen, die een man met een eerlijk gemoed in den tegenspoed betaamt. De keizer vroeg hem bijzonderheden van den slag. »Gij waart minder in getal dan wij,quot; zei hij, »en toch zijt gij op alle punten overwinnaar gebleven.quot; — »Sire,quot; antwoordde de generaal, »dat is een gevolg van de oorlogskunst en van vijftien jaren glorie. Onze keizer leverde gisteren zijn veertigsten veldslag.quot; — »\'t Is waar, bij is een echt krijgsheld en ik kwam gisteren voor het eerst in het vuur. Ik heb mij ook nooit verbeeld, dat ik mij met hem zou kunnen meten.quot; — »Als gij in de school der ondervinding de

TWEEDE BOEK.

noodige lessen hebt opgedaan zult gij hem misschien oyer-treffen.quot; — »Ik keer terug naar mijne hoofdstad, die ik bad verlaten, om den keizer van Duitschland te bulp te komen. Is hij tevreden, ik des te eer.quot;

Men heeft in die dagen dikwijls gevraagd, waarom Bonaparte de overwinning niet vervolgde en zoo spoedig bereid was tot onderhandeling; want wat de Moniteur zei, dat er aldus eenige tranen minder zonden worden vergoten, was zeker de ware reden niet. Zou de slag van Austerlitz hem genoeg hebben gekost\', om hem niet weêr naar een dergelijken te doen verlangen, en was misschien het Russische leger niet zoo geheel verslagen, als de bulletins bet deden voorkomen ? Of zou het ook nu weêr zijn geweest als vroeger, toen hij, bij het sluiten van den wapenstilstand bij Leoben \'), op de vraag, waarom bij daartoe besloot, ten antwoord gaf: »ik speelde vingt et un en paste met twintig.\'\' Zou het ook mogelijk zijn, dat Bonaparte, pas een jaar keizer, nog zekeren eerbied bad voor het bloed der volkeren, \'tgeen hem later meer onverschillig werd , en zou zijn vertrouwen in Tailleyrand ook iets hebben bijgedragen, om hem een meer gematigde staatkunde te doen volgen dan in later dagen het geval was? Misschien dacht hij ook wel, dat bij Oostenrijks macht veel erger had geknot, dan hjj werkelijk deed. Toen hij naar Munchen terug keerde zei hij ten minste: »ik heb eigenlijk aan keizer Frans nog te veel onderdanen gelaten.quot;

Hoe het zij, Bonaparte verdient dank voor den geest van gematigdheid, die hem bezielde, te midden van een leger, dat, opgewonden door de glansrijke overwinning, niets liever verlangde dan de doorzetting van den tot

\') Eon voorlooiiige vrede tusschen Frankrijken Oostenrijk, gesloten in 1797. Een marmeren gedenktceken te Leoben opgericht, houdt dat feit in her« innering. Veet.

TWEEDE BOEK.

hiertoe zoo gelukkig gevoerdeu krijg. Al de maarschalken , ja, zijn geheele omgeving, drongen er op aan, den vijand geen rust te gunnen. Zeker van de zegepraal verlangden zij naar nieuwe gevechten , en terwijl zij den keizer aldus tusschen twee vuren stelden, bereidden zij Tailleyrand al de moeielijkheden, die hij hoe langer hoe meer voorzag.

Immers de minister, die naar het hoofdkwartier werd ontboden, vond hel geheele leger tegen zich. Ofschoon alleen staande hield hij vol, dat er vrede moest worden gesloten, want dat het bestaan van Oostenrijk onmisbaar was voor de bewaring van het Europeesche evenwicht. »Als gij de kracht van het midden hebt uitgeput,quot; zoo zei hij, »hoe zult gij dan de uiteinden, de Russen b. v., beletten, zich er meester van te maken?quot; Men wierp hem tegen, dat er ook bijzondere belangen waren en dat er een krachtige, onverzadelijke zucht bestond om de kansen der fortuin in den verderen oorlog te beproeven; enkelen waren er zelfs, die, met juiste beoordeeling van het karakter van den keizer, in het midden brachten: »Als wij nu niet voor goed een eind aan de zaak maken, moeten wij spoedig weer aan den gang.quot; De keizer zelf, die door al de tegenstrijdige raadgevingen heen en weêr werd geslingerd en in zijn binnenste volstrekt niet afkeerig was van verderen strijd, opperde tegenover Tailleyrand het vermoeden, dat deze , om welke reden dan ook, met opoffering van Frankrijk, het belang van Oostenrijk op het oog had. Maar Tailleyrand, die waar hij eens een gevestigde meening uitsprak , mannelijk op zijn stuk bleef staan, antwoordde rond en open: »Gij vergist u. Ik wensch eenvoudig aan de belangen van Frankrijk die van uwe generaals op te offeren, omdat de laatsten mij weinig ter harte gaan. Bedenk, dat gij u verlaagt met in gelijken geest te spreken als zij,

TWEEDE BOEK.

^en dat, gjj nog iets anders en iets meer zijtdnu bloot militair.\'

Door op dergelijke wijs Bonaparte boven zijne oude wapenbroeders te verheffen, wist^hij den voor vleierij zeer vatbaren keizer, tot zijn gevoelens over te halen. Te Presburg zouden de onderhandelingen worden gevoerd en Tailieyrand werd daar, na lang aarzelen, heen gezonden ; maar hoe vreemd en ongehoord het klinke, Bonaparte ontzag zich niet, zijn eigen gezant te misleiden en hem in de grootst mogelijke moeieljjkheid te brengen. Bij de ontmoeting der beide keizers daags na den slag , had keizer Frans toegestemd in den afstaud van Venetië, maar daarentegen gevraagd, dat Tirol door Masséna bemachtigd en bezet, hem zou worden terug gegeven. Bonaparte, in wien het zeker een zonderling vreemde aandoening verwekte, een overwonnen keizer als smeekeling voor zich te zien en die daarbij zelf ontroerd was dooiden treurigen blik op het slagveld, zooals het zich met al zijn ellende en lijden aan zijn oog vertoonde, stemde er in toe en zag af van Tirol. Zoodra keizer Frans weg was gegaan berouwde hem dit besluit en terwijl Tailieyrand op alie punten zijn vasten wil meedeelde, zoodat die te Presburg in naam van zjjn meester kon spreken, maakte hij een geheim van zijn plan met Tirol.

Terwijl Tailieyrand de reis ondernam naar Presburg keerde Bonaparte terug naar Wtenen en nam zyn intrek weder in het paleis bij Schönbrunn. Hij hield daar de revue over zijn leger, dat hij weder geheel slagvaardig maakte, door de verschillende corpsen, die hij inspek-teerde, op nieuw te organiseeren. Gelukkig en trotsch over den goeden afloop van den veldtocht, was hij aangenaam en vriendelijk voor iedereen, en veAelde, met de grootste ingenomenheid, bijzonderheden van den merlcwaardigen dag.

Eén ding hinderde hem bij dat alles: de Weeners legden tegenover hem een bijzondere mate van onverschillig-

TWEEDE BOEK.

heid aau den dag eu het kostte veel moeite, degene, die door deu keizer aan zijn tafel werden genoodigd, er toe te bewegen, dat zij aan die uitnoodiging voldeden. Hij kon zich niet begrijpen, dat zjj zoo gehecht bleven aan een overwonnen en verslagen keizer, en sprak daar openhartig over met mijn man. »Gij zijt nu al eenigen tijd te Weenenzei hij , »en hebt de bevolking eenigs-zins kannen leeren kennen. W elk vreemd soort van menschen is het toch, dat zij geheel onverschillig schijnen zoo voor glorie als voor tegenspoed en vernedering Mijnheer de Rémusat, die de gehechtheid der Weeuers ook aan den verslagen souverein op hoogon prijs stelde, prees hen om de door hen betoonde trouw. »Maar,quot; antwoordde Bonaparte, »al3 zij over mij spreken, wat zeggen zij dan?quot; — »Sire hernam mijnheer de Rémusat, zeggen: de keizer Napoleon is een groot man, dat is waar, maar onze keizer is een volmaakt goed man en wij zullen hem altijd blijven liefhebben.quot; Hoe edel dat woord ook klonk, de man, die alleen verdienste zag in den gelukkigen uitslag, kon zich die gehechtheid aan het ongeluk niet voorstellen. Toen hij later te Parijs hoorde, met welke geestdrift de geslagen keizer te W eenen was begroet, riep hij uit: »een wonderlijk volk, die Weeners! Ik weet zeker, dat men mjj in dat geval te Parijs heel anders zou hebben ontvangen !quot;

De keizer was reeds eenige dagen te Weenen, teen op eens Tailleyrand in het paleis verscheen. De Oosten-rijksche ministers hadden hem te Presburg natuurlijk gesproken over Tirol en terwijl hij op dat punt volstrekt geen instruction had ontvangen keerde hij, met een ontevreden gemoed, terug om die te halen \'). Donaparte

i) Tirol werd bij het eind-traktaat toegewezen aan Beieren\', vooral ten gevolge van hot huwelijk van prinses Augusta met Eugene do Beanharnais.

V. d. K.

TWEEDE BOEK.

deelde hem mee, dat hij, in een aanval van goedhartigheid, waar hjj nu berouw over voelde, den keizer van Oostenrijk de teruggave van Tirol had beloofd, maar dat hij niet van plan was, woord te houden. Mijn man, die natuurljjk Tailleyrand telkens ontmoette, verzekerde mjj later, dat deze verontwaardigd was over dat keizerljjk besluit. Niet alleen zou de oorlog op nieuw weer uitbreken, maar op het Fransche kabinet zou een blaam blijven rusten, waar iedereen in deelde, die er toe behoorde. Zijn reis naar Presburg kreeg iets belachelijks, en het aanzien, dat hij in Europa genoot en zeer op prijs stelde, zou er onherstelbaar onder lijden. De maarschalken hieven op nieuw hun oorlogskreet aan. Murat, Berthier, Maret, die allen wel zagen van welken kant de wind bij den keizer woei, dreven hem aan tot het behalen van meerdere glorie. Tailleyrand moest verwijtingen slikken van iedereen en zei meer dan eens op bitteren toon tot mijn man: »ik zie in u nog den eenige, die mij op vriendschappelijken voet behandelt en ik geloof , dat al die anderen mij eigenlijk voor een verrader aanzien.quot; Zonder twijfel verdienen zijn geduld, zijn ge-heele gedrag in die dagen allen lof. Het gelukte hem eindelijk, den keizer over te halen tot zijn gevoelen , en hem de noodzakelijkheid van den vrede te doen inzien. Toen hij voor de tweede maal naar Presburg vertrok zei hij op opgeruimden toon mijn man vaarwel, met de woorden: »ik zal de zaak van Tirol in orde krijgen , en den keizer er wel toe bewegen, dat hij den vrede teekent, al is het ook schier tegen wil en dank.quot;

Tijdens het verblijf van den keizer te Schonbrann ontving by een brief van prins Karei\'), die, gedreven door

\') Prins Karei, door de schrijfster hier bedoeld, was de broeder van keizer Frans, aartshertog van Oostenrijk en geuoraal-velJmaarschalk van het leger. In zijn jeugd ziekelijk en schroomvallig, ofkeerig vooral van

TWEEDE BOEK.

bewondering voor zijn persoon, een onderhoud niet hem vroeg. Bonaparte, die zeer gevoelig was voor den lot van een zoo geacht man als do aartshertog, bepaalde als plaats vau zamenkomst een klein jachtslot op korten afstand van het paleis, en beval mijnheer de Remusat met hem te gaan en een kostbaren degen meê te nemen. »Na ons gesprek moet gij dien uit mijn naam aan den prins geven.quot; Het gesprek duurde niet zeer lang en toen het af was geloopen, naderde mijn man den prins, zooals de keizer hem gezegd had, maar Bonaparte trok hem terug en zei, dat hij den degen weêr meê kon nemen. Onder het naar huis rijden verklaarde de keizer, dat hij tegen zijn verwachting den aartshertog een zeer middelmatig man had gèvonden, die den degen niet waard was.

Ik moet hier eene omstandigheid vermelden, die mijnheer de Rémusat persoonlijk betrof en die de keizerlijke gunst ten zijnen aanzien in groot gevaar bracht. Dikwijls heb ik opgemerkt, dat het ons lot scheen te zijn, dat er altijd iets tusschenbeiden moest komen, als wij een voordeelig gebruik van onze betrekking konden maken. Later heb ik daar de Voorzienigheid voor gedankt, wijl het ons tegen zwaarder val heeft behoed.

de zoogenaamde krijgswetenschappen veranderde dat later geheel en al, terwijl van zijne schroomvalligheid eene bescheidenheid overbleef , die den roem van zijn karakter heeft uitgemaakt. Tijdens den oorlog van 1805 voerde hij het opperbevel in Italië en streed daar, met tact en volhard\'ng , tegen Masse\'na, doch toon hij de tijding kreeg van den geweldigen tegenspoed bij Ulm en Austerlitz voerde hij , op eene wijs, die door deskundigen werd bewonderd, zijue troepen van den linkeroever van de Ktscb naar Kroatië om de Oostenrijksche landen te helpen bewaren. Prins Karei heeft zelf de geschiedenis van een deel zijner veldtochten beschreven. Hij stierf ■ n 1847 met den naam van een talentvol en echt rechtschapen man. Bonaparte, die met bescheidenheid minder goed te recht kou , had met den aartshertog niet op en noemde hem zelfs «nu imbécile.quot; Met dat oordeel trof hij zeker den veroordeelde niet. Vekt.

I WEK DE BOEK.

Gedurende de eerste jaren van het consulaat koesterde de royalistische partij altiid de hoop, dat de koning nog eens in Frankrijk terug zou keeren , en meer dan eens had zij een pogiug gedaan , om die hoop tot werkelijkheid te verheffen. Mijnheer d\'Andre, oud lid van de constitueerende vergadering, later uitgeweken, was met hart en ziel de zaak des konings toegedaan en had van tijd tot tijd royalistische zendingen aan verschillende hoven vervuld. Bonaparte was daaromtrent geheel op de hoogte. Mijnheer d\'Andre, die nit Provence was, even als mijn man, daarbij een oud schoolkameraad en ook voor de revolutie bij de administratie werkzaam, had wel nooit briefwisseling met mijn man gehouden, maar toch hadden beiden elkanders leven en lot met zekere belangstelling gevolgd. In de dagen, waar ik nu van spreek , had mijnheer d\'Andre allen moed opgegeven en beschouwde hij de zaak des konings voor verloren. Vermoeid en verdrietig onder het rusteloos zwervend leven , koesterde hij don wensch naar Frankrijk terug te mogen keeren. Ilij hield zich in Hongarije op en zond zijne vrouw naar Weenen, om daar, door bemiddeling van generaal Damas, een voormalig vriend, gedaan te krijgen, dat zijn naam van de lijst der uitgebannen en geschrapt werd. De generaal, die er nog al tegen op zag, zich met de zaak te bemoeien, beloofde nogtans zijn best te zullen doen en gaf aan mevrouw d\'Andre den raad, mijnheer de Rémusat in den arm te nemen. Op zekeren ochtend bracht zij mijn man een bezoek en hrj ontving haar als de echtge-noote van een ouden vriend. Haar verhaal omtrent het lijden en zwerven, en den treurigen toestand van mijnheer d\'Andre, trof hem diep en niet wetende, waarom de keizer onverzoenlijk zou zijn, ja, denkende, dat de behaalde overwinning hem tot zachtmoedigheid zou stemmen , beloofde hij, dat hij haar verzoek aan den keizer

TWEEDE BOEK.

ZOU overbrengen. Zijne betrekking als meester over de garde-robe gaf hem het recht bij den keizer binnen te gaan, terwijl deze toilet maakte. Hij haastte zich tot hem en vond Bonaparte half gekleed en goed gehumeurd. Aanstonds kwam hij met de reden zijner komst voor

den dag. . , . .

Zoodra de keizer den naam d\'Andre hoorde betrok zijn

gezicht. »Weet gij wel,quot; riep hij uit, »dat gij daar een mijner doodelijkste vijanden noemt?quot; — »Neen, sire, was bet antwoord. »Ik weet niet, of uwe Majesteit zich werkelijk over hein heeft te beklagen, maar in dat geval zou ik gratie voor hem vragen. Mijnheer d\'André is een arme banneling, hij zou graag rustig en stil leven in ons gemeenschappelijk vaderland.quot; - »Is hij familie van _UPquot; - »In het geheel niet, sire.quot; - »En waarom springt gij dan voor hem in de bres?quot; - »Sire, hij is Proven-caal even als ik, wij hebben zamon school gegaan, dezelfde betrekking bekleed en hij was mijn vriend.quot; — »Het is uw geluk,quot; hernam Bonaparte op ruwen toon, »dat gij zulke verontschuldigingen kunt aanvoeren, maar spreek er nooit weer over en weet, dat, wanneer hij te Weenen was en ik hem in handen kon krijgen , hij binnen vier en twintig uur zou worden opgehangen.\' Met die woorden keerde de keizer zijn kamerheer den rug toe.

De keizer had de vaste gewoonte, waar hij zich ook bevond, eiken morgen zijn hof te ontvangen bij het dus genoemde lever. Als hij gekleed was ging hij naar een salon en liet de dienst binnen komen. Deze bestond uit de grootofficiers, mijnheer de Rémusat als eersten kamerheer en de generaals van de garde. De tweede lever bestond uit de overige kamerheeren, de generaals van het leger, die aanwezig waren, en te Parijs bovendien uit den prefect van Parijs, den prefect van pohcie, de prinsen en de ministers. Soms ontving hij allen, zonder een

TWJSEDJi BOEK.

woord te spreken en boog even ten teeken, dat de plechtigheid was afgeloopen. Als het noodig was deelde hij bevelen uit, en tusschen beiden ontzag hg zich ook niet, den een ot den ander, in het bijzijn van allen, iets bitters of onaangenaams te zeggen.

Nadat mijn mau weg was gegaan liet hij de lever binnenkomen en zond spoedig allen de kamer uit, behalve den generaal Savaiy, wien hij vrij langdurig bij zich hield. Kort daarop bracht de generaal mijn man een bezoek in zijn kamer en had daar een onderhoud met hem, dat zeker zeer vreemd klinken moet voor iedereen, die de eigenaardige beginselen van mijnheer de Savary niet kende.

»Wel, wel,quot; riep hij mijnheer de Rémusat toe, »ik maak u mijn compliment over de gelegenheid, die zich aan u voordoet, ora fortuin te maken en die ik u vooral aanraad, niet ongebruikt voorbij te laten gaan. Zoo op het oogenblik hebt gij hoog spel gespeeld, met den keizer te spreken over mijnheer d\'Andre, maar alles kan terecht komen. Waar is hij?quot; — »Ik gis in Hongarije, ten minste, dat heeft zijn vrouw mij gezegd.quot; — »Kom, kom, veins maar niet! De keizer gelooft vast, dat hij zich te Weenen verborgen houdt en dat gij weet, waar hij te vinden zal zijn.quot; — »Ik betuig u, dat ik er niets van weet. Ik sta in geen de minste betrekking meer met hem. Zijne vrouw is heden voor het eerst mij komen opzoeken, om mij te vragen, bij den keizer een goed woord voor haren man te doen; dat heb ik gedaan en anders niet.quot; — »Welnu, als dat zoo is, laat haar dan nog eens bij u komen; zij vertrouwt u zeker volkomen, tracht haar dus eens uit te hooren, waar haar man zich ophoudt. Gij weet niet, welken on-schatbaren dienst gij daarmee aan den keizer zoudt bewijzen.quot;

Rémusat, Gedenkschri/len. II. S

TWEEDE BOEK.

Mijn man, die door dat voorstel diep getroffen was, ontveinsde zijne verbazing niet. »Wat!quot; riep hij uit. »Komt gij met zulk een voorstel bij mij? Ik heb den keizer gezegd, dat mijnheer d\'Andre in vroeger jaren mijn vriend is geweest; gy weet dat ook, en nu zoudt gij willen, dat ik hem verried, en dat nog wel door middel van zijn vrouw, die mjj haar vertrouwen heeft geschonken!quot; Savary koek verwonderd op over die verontwaardiging van mijn man, waar hij niets van begreep. »Hoe kinderachtig,quot; riep hij uit, »denk er om, dat gij uw fortuin met voeten schopt! De keizer heeft al meer dan eens getwijfeld aan uwe oprechte en onvoorwaardelijke toewijding, gij zijt nu in de gelegenheid, om daar voor goed een eind aan te maken en doet wel zeer onhandig, met die gelegenheid te laten ontsnappen.quot; Zg spraken lang op denzolfden toon voort, en ik zal niet behoeven te zeggen, dat mijn man standvastig bleef. Hij gaf den generaal de stellige verzekering, dat hij mevrouw d\'Andre niet weêr zou ontvangen en liet haar door middsl van den generaal Damas weten, dat haar verzoek voor goed was afgeslagen. Mijnheer Savary kwam, in den loop van den dag, nog eens op zijn voorstel terug en zei: Jgt;gij gooit werkelijk uw fortuin weg, ik moet zeggen, dat ik er niets van begrijp.quot; — »Ik kan bet niet helpen,quot; antwoordde mijnbeer de Kémusat.

Werkelijk nam de keizer het zeer kwalijk en ontving mijn man op die koele, stroeve manier, die hij ahyd had, als hij uit zijn humeur was. Mijn man verdroeg dat stilzwijgend en sprak er met niemand over als met den opperhofmaarschalk Duroc. Deze begreep zeer goed, dat Savary\'s voorstel onaannemelijk was, maar beklaagde myn man, die zich op die wijs den toorn van den keizer op den hals had gehaald. Op vleienden toon prees hij hem tegelijk over zijn moedig gedrag en hij meende dit

IWJiiSDü BOEK.

oprecht, want niets scheen in zijn oog van grooter moed te getuigen dan eenig verzet tegen den keizerlijken wil.

Duroc was een wonderlijk man. Veel verstand had hij niet en zijne denkbeelden bewogen zich gewoonlijk binnen een vrij beperkten kring, ofschoon het hem niet aan vlugheid en handigheid ontbrak. Meer onderworpen dan verknocht aan Bonaparte , meende hij, dat men zijn leven goed besteedde, wanneer men maar op alle punten gewillig gehoorzaam was. Ten einde in niets, wat hij zijn plicht achtte, te kort te komen, veroorloofde hij zich nooit de weelde van over iets te denken, als over dat, wat dadelijk in verband stond met de betrekking, die hjj bekleedde. Koel, teruggetrokken, nauwgezet in het bewaren van aan hem toevertrouwde geheimen , voerde hij de gegeven bevelen uit, als een werktuig, dat door de hand des drijvers in beweging wordt gebracht. Hij vleide den keizer nooit en trachtte nooit zijn gunst te winnen door schijnbaar belangrijke, doch eigenlijk nutte-looze rapporten, die enkel dienden, om het wantrouwen van den keizer op te wekken. Ala een spiegel kaatste hij voor zijn meester terug al wat in zijn tegenwoordigheid gebeurde en bracht elk woord over, op gelijke wijs haast uitgesproken, als hij het had gehoord. Ik geloof niet, dat hij er ooit over nadacht, of de keizer een groot man was, al dan niet, hij was zijn meester en dat was genoeg. Die onvoorwaardelijke onderwerping kwam den keizer zeer te stade; het inwendige bestuur van het paleis met de uitgebreide geldelijke administratie daaraan verbonden, berustte geheel bij Duroc en deze beheerde alles met een onberispelijke orde, terwijl hij, bij al de ten toon gespreidde pracht, de zuinigheid zeer in acht nam.

Duroc was getrouwd met een schatrijke, kleine, lee-lijke, maar niet onaardige spaansche vrouw, de dochter van den bankier Hervas, wien nu en dan staatkundige

3*

TWEEDE BOEK.

zaken van ondergeschikt belang waren opgedragen en die later als markies d\'Abruenara, onder Jozef Bonaparte in Spanje minister werd. Mevrouw Duroe was, evenals mevrouw Louis Bonaparte en de dames Savary, Davoust, Ney enz., opgevoed in de inrichting van mevrouw Campan. Haar man was goed voor haar, zonder dat echter tusschen hen die hartelijke vertrouwelijkheid bestond, die een schadeloosstelling oplevert voor den hoofschen dwang. Hij zou het volstrekt in haar hebben afgekeurd, als zij over het een of ander een eigen meening had geuit; hij zelf had er immers ook geen. Ik heb nooit iemand gekend, die zoo weinig begrip had van vriendschappelijken omgang; van het dagelijksche, gewone leven wist hij niets en wat kunsten of letterkunde te beduiden hadden was hem onbekend. Die volslagene onverschilligheid voor alles, wat buiten zijn eigenlijken werkkring lag, die stille gehooivaainheid, waarbij geen plaats bleef voor verveling of voor geestdrift, maakten Duroc tot een zonderling merkwaardig figuur in de hofhouding, die hem altijd zeer in eere hield. Hij was schier van allen de vertrouweling, gaf nooit raad, luisterde geduldig, bracht over, wat men van hem vroeg, en heeft daarbij nooit eenig blijk gegeven van kwaadwilligheid of baatzucht \').

Bonaparte, die er bjjzonder den slag van had, om uit de menschen te halen, wat er in zat, was zeer op den dienst van een zoo gesloten man als Duroc gesteld, en heeft hem dan ook overladen met rijkdommen en eerbewijzen van allerlei aard. Bewees Savary ook groote diensten , de belooning, die deze er voor ontving, had een andere reden. »Dat is een man,quot; zei Bonaparte, »dien

\') Toen Duroc in 1813 stierf schreef Napoleon: quot;de ilood vnn deu hertog de Frioul hoeft mij leed gedaan. Dit is sinds twintig jaren de eerste maal, dat hij iets doet, waarvan hij kou weten, dat het mij niet aangenaam kou zijn.quot; P. d. li,

TWEEDl\'; BOEK.

men gedurig moet omkoopen!quot; En toch, hoe vreemd het klinke, schonk hij hem altjjd een zeker vertrouwen of nam althans den schijn aan van hem te gelooven. Er kwam bij, dat hij de overtuiging had, dat Savary riooit iets zou weigeren. »Ik geloof,quot; zei hij op zekeren dag, »dat, als ik Savary gelastte, zijn vrouw en kinderen de deur uit te sturen, hij het dadelijk zou doen.quot;

Diezelfde Savary, waar allen bang voor waren , was, niettegenstaande zijn zonderling gedrag, in den grond geen slecht mensch. Geldzucht was de hartstocht, die hem beheerschte. Wijl zijne kameraden met zekere minachting op hem nederzagen om zijn gebrek aan alle militair talent, moest hij er wel langs een anderen weg trachten te komen, als zijn krijgsmakkers \'). En dien weg zag hij in de voldoening aan hot stelsel van list en achterklap, dat Bonaparte was toegedaan. Eenmaal op dien weg, kon hij niet weer terug. Hjj was echter werkelijk beter dan zijn naam, en had hij steeds zjjn eerste ingeving gevolgd, hij ware een geheel ander mensch geweest. Gezond verstand, verbeelding, geestdrift zelfs waren hem niet vreemd. Hij wist niet veel, maar leerde graag en oordeelde doorgaans juist. Zijn liegen ging als het ware buiten zijn karakter om en was hij soms hard in zijne uitdrukkingen, toch was hij eer bang dan moedig. Er bestonden redenen, waarom hij Bonaparte vreesde, en toch heeft hij het als minister wel gewaagd, zich tegen hem te verzetten, zoodat het den schijn kreeg, dat hjj meer om de openbare meening gaf, dan om het gevoelen van den keizer. Zooals het meerdelen is gegaan hebben de omstandigheden een kwaden invloed op hem gehad en

\') Gedurende den Oostenrijkschen veldtocht was hij ruim voorzien van geld, om de policie ie betalen in het leger en in de veroverde steden, en kweet zich van dien last met de meeste haudighcid. Kr gebeurde maar ïeer weinig, dat hij niet wist.

TWEKDE BOEK.

het goede, dat in hem was, onderdrukt. De keizer kweekte gewoonlijk de booze hartstochten, die hij in zijn omgeving opmerkte, met ijver aan. Vandaar dat zij onder zijn regeering zonderling krachtig bloeiden.

Keeren wij naar Weenen terug. De onderhandelingen van Tailleyrand gingen langzaam vooruit. Niettegenstaande alle tegenwerking wist hij toch den keizer te bewegen tot den vrede, terwijl de steen des aanstoots, Tirol, door keizer Frans aan Beieren werd afgestaan. Toen Bonaparte , eenige jaren later , op vijandigen voet was geraakt met Tailleyrand, verweet hij hem in zijn drift het traktaat van 1805 en zei, dat de minister hem al de vrtach-ten der overwinning had doen verliezen en dat de tweede oorlog met Oostenrijk alleen daardoor was veroorzaakt, dat het land na den vorige te machtig was\' gebleven.

Voor de keizer Wesnen verliet ontving hij daar in het ■ paleis van Schönbrun vier maires van Parijs, die hem met zijne overwinning kwamen gelukwenschen, en vertrok spoedig daarna naar Munchen, om daar, zooals hij zei, den keurvorst van Beieren de koningskroon op het hoofd te zetten en het huwelijk van prins Eugène te sluiten.

De keizerin, die al eenigen tijd te Munchen vertoefde, was zeer ingenomen met dit huweljjk, waardoor haar zoon verwant raakte met de aanzienlijkste vorstenhuizen van Europa. Zij had haar verlangen te kennen gegeven, dat mevrouw Louis bij de plechtigheid tegenwoordig zon zijn en deze had dat ook wel gaarne gewild , maar haar man verbood het en zij gehoorzaamde.

De keizer, die, naar het schijnt, ook iemand van zijne eigene familie te Munchen wilde laten zien, ontbood mevrouw Murat, die er met zeer gemerigde gevoelens aankwam. Het genoegen van zich te vertoonen en ook iets gerekend te worden werd haar bedorven door de verheffing van een Beauharnais, en zij had, zooals uit het

TWEEDE BOEK. 39

vervolg blijken zal, moeite om hare jaloerschheid te verbergen.

Na do teekening van het traktaat kwam Tailleyrand ook aan het hof en het scheen, dat Europa althans in de eerste jaren vrede zou hebben. Het traktaat werd ge-teekend 25 December 1805.

De keizer van Oostenrijk erkende daarbij keizer Napoleon als koning van Italië en stond Veaetie aan Italië af. De keurvorsten van Beieren en Wurtemberg werden koningen en Oostenrijk gaf aan de eerstgenoemde Tirol, de koning van Wurtemberg kreeg eenige steden, de keurvorst van Baden een gedeelte van Preisgau.

Keizer Napoleon nam op zich van den koning van Beieren het vorstendom Wurtzburg te verkrijgen voor aartshertog Ferdinand, die groothertog was geweest van Toskane. Venetie moest binnen veertien dagen geheel door Oostenrijk ontruimd zijn. Dit waren de voornaamste bepalingen van liet vredestraktaat.

X

HOOFDSTUK XVI. 1805-1806.

TOESTAND VAN PAKIJS GEDUKENDE DEN OORLOG. — CAMBA-

CÊRES, — LE BKUN. — MEVROUW LOUIS BONAPARTE. -

HUWELIJK VAN EUGÈNE DE BEAUHARNAIS. — BULLETINS EN PROCLAMATIEN. — NEIGING VAN DEN KEIZER VOOR DE KONINGIN VAN BEIEREN. - JALOERSCHHEID DER KEIZERIN. — DE HEER DE NANSOUTY. — MEVROUW DK * * *. —

VEROVERING VAN NAPELS. - TOESTAND EN KARAKTER VAN

DEN KEIZER.

Ik heb al gezegd, hoe treurig Parijs er uitzag gedurende den oorlog en hoe alle klassen van de maatschappij daaronder gebukt gingen. Het geld werd hoe langer hoe schaarscher, het werd zelfs zoo duur , dat ik, die geregeld geld moest zenden aan mijn man, op een billet van duizend franken, waar ik goud voor inwisselde, negentig franken moest verliezen. Natuurlijk, dat de kwaadwilligheid van dezen geldnood gebruik maakte, om allerlei valsche geruchten te verspreiden. Ik hoorde velerlei aanmerkingen en beoordeelingen, maar hield mij zooveel mogelijk achteraf, wijl de ondervinding mij wel geleerd had , voorzichtig te zijn.

Op de dagen , dat de prinsen en prinsessen ontvingen, ging ik er geregeld heen, eveneens als naar de receptie van den aartskanselier Cambacères, die het hoogst kwalijk nam, als men zich niet bij hem vertoonde. Hij gaf groote

TWEEDE BOEK.

diners en ontving twee malen iu de week. Zijn hotel was op de plaats van het Carousel, waar nu het gebouw staat voor de Gent-Suisses. \') ïegen zeven uur stond er gewoonlijk op het plein een lange rij rytuigen en Cambaceres keek met een zeker genot door zijn raam naar de haast onafzienbare reeks. Men had vrij lang werk, om door het voorportaal bij de groote trap te komen. Bij de deur van de eerste salon stond een deurwachter, die met luide stem den naam afriep der binnentredende gasten. Die naam werd herhaald tot bjj de deur der salon, waar zijn Hoogheid zich ophield. In die salon verdrong zich de menigte. De dames zaten op twee of drie rijen stoelen, de mannen stonden in gelid geschaard en vormden zoo een gang, waar Cambaceres in een deftige houding tusschen doorliep, met al zijn kruisen, de meesten in diamanten, op do borst en een hoogegepoederde pruik op het hoofd, terwijl hij nu rechts, dan links met gena-digen blik een woord tot zijn gasten zei. Als men zeker was, dat hij u gezien had, vooral als hij u een woord had toegevoegd, trok men zich terug, om plaats te maken voor anderen. Men had dan dikwijls veel moeite om zijn rijtuig te vinden en kon hem niet beter het hof maken, dan met hem een volgende keer te vertellen, dat het bijna onmogelijk was, tusschen de menigte rijtuigen terecht te komen.

De aartsschatmeester Lebrun werd lang zoo druk niet bezocht; hij was er veel minder op gesteld en leefde zeer eenvoudig. Was hij dus niet zoo belachelijk als zijn ambtgenoot, hij miste ook enkelen van zijne goede hoeJanig-heden. Cambaceres was beleefd jegens iedereen en wanneer hjj den een of ander zijn steun beloofde, dan kou men er ook zeker van zijn, dat hij zijn woord hield.

\') Dit gebouw is afgebroken onder de regeering van Louis Philippe.

1\'. D. K.

TWEEDE BOEK.

Lebrun dacht er meer aan om geld to maken en is daar dan ook bij uitstek in geslaagd. Hij was een baatzuchtig oud man, die, altijd zijn eigen belang zoekend, nooit iets deed of over had voor een ander.

De prinses, die ik het trouwst bezocht, was mevrouw Louis Bonaparte. Bij haar ging men gewoonlijk des avonds, om iets nieuws te hooren. In December 1805 werd het gerucht verspreid, dat de Engelschen plan hadden , een landing te beproeven op de hollandsche kust, en Louis ontving last, dat land te bezoeken en het noorder leger te inspekteeren. Die afwezigheid, die aan zijn vrouw en zijne geheele omgeving een ware verlichting gaf, omdat eigenljjk iedereen bang voor hem was, schonk mevrouw Louis de gelegenheid hare avonden aangenamer door te brengen, dan haar anders was vergund. Men maakte muziek of teekende op een groote tafel midden in de salon. Mevrouw Louis had veel smaak voor de schoone kunsten; zij heeft enkele aardige liederen gecomponeerd, teekende zeer goed en ging graag met kunstenaars om. Jammer, dat zij minder goed den slag had, aan alles dat vorstelijk aanzien te geven, dat haar rang vereischte. Misschien ten gevolge van de hartelijkheid, die zij aan hare voormalige medeleerlingen bewees, en van de gemeenzaamheid , waarmee zij de jonge dames, die haar bezochten , ontving, had zij iets behouden van die kostschoolmanieren, die weinig strookten met de deftigheid dei-vorstin.

Nadat er in eenige dagen niets van het leger was gehoord , wat natuurlijk een levendige onrust wekte in Parijs, kwam de aide-de-camp Lebrun op zekeren avond met de tijding van de overwinning bij Austerlitz, den wapenstilstand en het vooruitzicht op den vrede. Aanstonds werd het heugelijke nieuws in de schouwburgen afgekondigd en aangeplakt op de hoeken van de straten,

TWEEDE BOEK.

en aanstonds ook week de sombere stemming voor opgewondenheid en vreugde. Het kon niet anders, of iedereen moest getroffen zijn, bij het vernemen van die schitterende zegepraal, en zich onwillekeurig scharen aan de zijde van de fortuin en de glorie. De Franschen, weggesleept door de voorstelling van een overwinning, waar niets aan ontbrak , omdat er vrede op zou volgen, voelden de oude geestdrift weer ontwaken en de algemeene blijdschap behoefde zich ditmaal niet op kommando te vertoonen. Het volk plaatste zich nevens de soldaten en ik meen te durven zeggen, dat Bonaparte op dat tjjdstip het toppunt bereikte van zjjn geluk. De groote meerderheid van het volk juichte hem in zijn ondernemingen toe. Zeker is hij later nog gestegen in aanzien en macht, maar hij heeft de geestdrift en de toejuiching moeten dwingen , en schoon hij ook nu en dan in dien dwang scheen te slagen , toch was voor hem in het bijzonder de feestvreugd bedorven, wijl hij te goed achter de schermen der vertooners zag.

Men begrijpt, dat de groote staatslichamen bij deze algemeene opgewondenheid niet achterbleven met hunne weidsch klinkende frasen. Als men nu in koelen bloede de redevoeringen leest in senaat en tribunaat gehouden, de proclamation van maires en prefecten en de mandementen der bisschoppen, dan vraagt men zich onwillekeurig af, hoe het mogelijk was, dat een menschenhoofd bij zoo veel lof en hulde, niet in de war raakte. Alle glans en glorie van vroeger dagen taande en verbleekte bij die van Bonaparte; de meest beroemde namen verloren hunne be-teekenjs; ■ de faam, die den lof verkondigde van helden uit vorigen tjjd, zou blozen van schaamte, als zjj nu zag, wat eigenlijk lof verdiende enz, enz. \')

\') Do prefect van Pas-de-Calais liet zich aldus uit: om de rustverstoorders ia de beide werelden te vernederen en den vrede op aarde te brengen schiep God Napoleon en rustte, Vert.

44 TWEEDE BOEK.

Op 31 December kwam het tribunaat bijeen en de voorzitter Fabre de l\'Aude deelde meê, dat een aan den keizer gezonden deputatie terug was gekeerd, dat zij wonderen had te verhalen omtrent de dingen, die zij gezien had en een groot getal veroverde vaandels en standaards had meegebracht. De keizer schonk er acht aan de stad Parijs, acht aan het tribunaat en vierenvijftig aan den senaat. Het volledige tribunaat moest die vaandels den senaat gaan aanbieden.

Nadat de voorzitter gesproken had verdrongen zich de tribunen om het spreekgestoelte, om, gelijk men zei, moties uit te brengen voor ivenschen. De een stelde voor het slaan van een gouden medaille, de ander de stichting van een monument, een derde een triomitocht des keizers als in het oude Rome, een vierde, dat de geheele stad Parijs hem te gemoet zou gaan. »De tong is niet in staat,\' zei een der leden, »de woorden uit te spreken , die naar waarde prijzen, wat zoo ver gaat boven onzen lof!\'

Carrion-Nisas stelde voor, dat, ter viering van den algemeenen vrede, de degen, dien de keizer in den slag van Austerlitz had gedragen, plechtig zou worden gewijd en voor eeuwig bewaard, ledereen had nog iets te zeggen, dat het woord van zijn buurman in de schaduw stelde, en deze zitting, die onderscheidene uren duurde , heeft eene verzameling van vleitaal gehoord, als maar zelden zoo op eens voor den dag werd gebracht. En toch wekte datzelfde tribunaat nog de bekommering op van den keizer, omdat er een schjjn van vrijheid aan kleefde. Toch moest dat vleiende tribunaat spoedig daarna worden opgeheven, opdat het despotieke regeeringstelsel ten volle vrij spel hebben kon. Toen de keizer het tribunaat ontbond ontzag hij zich niet rondweg te zeggen: »ziedaar nu den laatsten band verbroken, waarmee ik nog aan do republiek verbonden was!quot;

, TWEEDE BOEK.

Het tribunaat, dat 1 Jauuari 1806 de veroverde vaandels moest overbrengen naar den senaat, besloot tegelijk voor te stellen de oprichting van een gedenkzuil. De senaat haastte zich dit voorstel aan te nemen en voegde daar de bepaling bjj, dat de brief van den keizer, die de toezending der vaandels vergezelde, in marmer zou worden gebeiteld en in de vergaderzaal opgehangen. De leden van den senaat toonden duidelijk, dat zij voor de leden van Let tribunaat niet wenschten onder te doen.

Men begon van verschillende kanten met de toebereidselen voor de feestelijkheden bij de terugkomst van den keizer. Mjjnheer de Remusat zond mij de noodige bevelen voor de schouwburgen, die de stukken moesten opgeven , welke men bij de terugkomst ten tooneele wenschte te brengen. Het Theatre Fr an fais koos Gaston et Bayard, waar de policie enkele noodzakelijke veranderingen in maakte, zoodat b.v. het woord Bourbons in den versregel:

«Et suivro les Bourbons, c\'cst marcher i la gloire,quot;

vervangen werd door

»Et suivre les Franfais, c\'cst etc quot;

De opera repeteerde een nieuw ballet.

Nadat de keizer het vredestraktaat had geteekend verliet hij Weenen, onder uitvaardiging eener voor de weener bevolking en haren souverein vleiende proclamatie, die met deze woorden sloot:

»Ik heb mij slechts zelden aan u vertoond; dit was geen gevolg van minachting of hoogmoed. Integendeel ! Ik heb op geenerlei wijs uwe gevoelens willen krenken tegenover den vorst, met wien ik op het punt stond een vasten vrede te maken.quot;

Men heeft op de voorgaande bladzijden kunnen lezen , welke waarheid in deze woorden aan de Weenors opgesloten lag.

TWEEDE BOEK.

Ofschoon het fransche leger te Weenen de tucht goed had bewaard , zag toch de bevolking, met een zeer na-tuurlrjk genoegen, het vertrek der menigte soldaten, die allen behoorljjk moesten worden gehuisvest en gevoed. Om een klein bewijs te geven van de onkosten, die men zich getroosten moest, kan dienen, dat de beide generaals Junot en Bessières hun intrek hadden genomen bij den prins Esterhazy, en dat zij eiken dag uit Hongarije het noodige outvingen, om hun talel schitterend te maken, waarbij vooral de echte , beste Tokayer niet vergeten was. De prins betaalde de rekening \'j.

Ik herinner mij, dat mijn man mij verteld heeft, dut terstond, toen de keizer te Weenen kwam, de keizerlijke kelders werden nagekeken, om te zoeken naar Tokayer. Men vond echter geen enkele flesch; keizer Frans had er voor gezorgd alles mee te nemen.

De keizer kwam op den laatsten dog van het jaar 1805 te Munchen, en den dag daarna werd de keurvorst uitgeroepen tot koniug van Beieren. De keizer deelde dit meê aan den senaat, tegeljjk met het bericht , dat hij het huwelijk van prins Eugene vóór zijne terugkomst wenschte voltrokken te zien.

Prins Eugène haastte zich naar Munchen, nadat hij eerst in even waardige als gematigde taal zijne nieuwe venetiaansche onderdanen had toegesproken. De keizer achtte het van zijn kant plicht een woord van lof te wijden aan het italiaausche leger, en zei in een bulletin ; ïdiet italiaausche volk heeft getuigenis gegeven van een bijzondere geestkracht.quot;

i) Junot, een ollicier, die door de fortuin begunstigd, alle rangen had doorloopen, had veel natuurlijk verstand. Op zekeren dag werd er in zijn bijzijn gesproken over de aanmatigingen van den fransehen adel. «Ik kan mij niet begrijpen, wat die lui togen ons hebben,quot; zei Junot. «Het cenige onderscheid, dat er tusschen ons bestaat, ia dit, dat zij a/staminelingen zijn, terwijl ik een voorvader ben.quot;

T\'-VEEDE BOEK.

Meermalen liet hij zich in gelijken geest uit. »Waarom zouden mijne Italianen zich niet roemrijk kunnen vertoonen op het wereldtooneel. Zjj bezitten geest en hartstocht en hebben dus allen aanleg, om goede militairen te worden.quot; Aan het geheele leger werd nog een uitvoerige proclamatie gewijd, wel op hoogdravenden toou gesteld, maar door de soldaten met geestdrift ontvangen. Een merkwaardig dekreet, waarvan ik echter niet weet, of het ooit is uitgevoerd, luidde aldus :

»Wij nemen de kinderen aan van al de generaals , officieren en soldaten, die bij Austerlitz zijn gevallen. Zij zullen hunne opvoeding erlangen te Kambouillet en te Saint Germain, en mede op onze kosten worden uitgehuwelijkt. Bij hun naam zullen zij dien dragen van Napoleon.quot;

De keurvorst, of liever de koning van Beieren, is een jongere prins uit het huis Zweibrücken. Door uitsterving van de regeerende tak werd hy op den troon geplaatst. Onder Lodewijk XVI kwam hij in Frankrijk en trad daar in den dienst des konings. Al spoedig kreeg hij een re-gement en vertoefde langen tijd in Parijs of in eene andere garnizoensstad in Frankrijk. Gelijk hij zich aan Frankrijk hechtte, was hij er, om zijne aangename, hartelijke manieren, bijzonder gezien en men kende hem onder den naam van Max. Hij wilde echter in Frankrijk geen huwelijk aangaan. De prins van Condé bood hem zijn dochter aan, maar in overleg met zijne familie weigerde hjj, en wel, omdat hij geen geld genoeg had, om op vor-stelijken voet leven, zoodat zijne dochters genoodzaakt zonden zijn stiftsdames te worden. Door het huwelijk van Lodewijk XIV met mevrouw de Montespan, was er echter minder hoog adellijk bloed in de familie gekomen, zoodat er kapittels konden zijn, waarin men mogelijk zou weigeren , die dochters op te nemen.

TWEE DU BOEK.

Toen hij later tot keurvorst werd verheven, behield hij altijd zijn gehechtheid aan Frankrijk jen de Franschen. Door den keizer der Franschen koning geworden, trachtte hij dezen zijne dankbaarheid te bewijzen, door een schitterende ontvangst en tegelijk door zeer welwillende bejegening van lederen Franschman. Men begrijpt, dat hij geen oogenblik aarzelde, zijne toestemming te geven tot het huwelijk van zijn dochter. De achttienjarige prinses paarde aan een bevallig uiterlijk rijkdom van talent, vandaar dat dit huweljjk, uit staatkunde gesloten, voor prins Eugene een bron is geworden van veel geluk. Augusta van Beieren hechtte zich met haar geheele hart aan haren echtgenoot en heeft er niet weinig toe bijgedragen, dat men hem in Italië zoo liet heeft gekregen. Schoon, verstandig, beminnelijk en godsdienstig kon zij niet anders als aller harten winnen , dat van haren man in de eerste plaats, en nog op het oogenblik, dat ik dit schrijf, leen beiden hoogst gelukkig en tevreden in Beieren, waar zij zich na al de slingeringen der fortuin gevestigd hebben\').

\') Prins Eugene stierf in 1824. De keizer wns altijd zeer ingenomen met de beiersche prinses. In 1800 o. a. schreef Lij aan Eugene: quot;gij werkt to veel, mijn zoon, en uw leven is te eentoonig. Dat kan voor u goed zijn, maar gij hebt eene jonge vrouw, die zwanger is. Mij komt voor, dat gij uw best moet doen , om de avonden met haar door te brengen en haar afleiding te bezorgen. Waarom gaat gij niet, ten minste eenmaal in de week, naar de komedie? Waarom houdt gij er geen jagermeester en geen honden op na, om vau tijd tot\'tijd op de jacht te gaan? Ik zal u gaarne de middelen er voor toestaan. ■ Er moet meer vroolijkhtid in uw huis zijn, dat is noodzakelijk voor het geluk van uwe vrouw en voor uw eigene gezondheid. Men kan veel afdoen in korten tijd. Ik leef op dezelfde manier als gij , maar ik heb een oude vrouw, die zich best kan vermaken zonder mij. Ik geloof, dat ik meer te doen heb dan gij, en toch houd ik nog tijd voor uitspanning en verstrooiing over. Een jonge vrouw moet afwisseling en ontspanning hebben, vooral in den toestand, waar nw vrouw is. Vroeger hieldt gij nog wel van vermaken, maak dat die smaak weèr terug komt; wat gij om n zelve niet zoudt verkiezen, doe dat om de prinses. Ik woon weer op St. Cloud. Stephanie en de prins van Baden houden

TWEEDE BOEK.

Toen de keizer te Munchen was beving hem de lust, om een tijdlang het werk, dat hem zeer had ingespannen, op zij te zetten. De koningin van Beieren gaf daar, naar het schijnt, de meeste aanleiding toe. Deze vorstin, \'s konings tweede vrouw, was niet bepaald mooi, maar zeer bevallig van gestalte en echt koninklijk in hare manieren. De keizer hield zich, — ik geloof niet , dat hij het bepaald meende — of hij verliefd op haar was. Die er hij waren hebben mij verteld, wat een zonderling schouwspel het opleverde, Bonaparte, met zijne niet altijd fijne vormen en vaak slecht gekozen woorden, het hot te zien maken aan eene prinses, die te zeer doordrongen was van de duitsche etiquette, dan dat het haar mogelijk zou zijn geweest, daar ook maar even tegen te zondigen. Vandaar dat de koningin den verliefden keizer op behoorlijken afstand wist te houden, al vond zij ook zijn verliefdheid niet onaangenaam. De keizerin had weinig op met wat zij coquetterie noemde in de duitsche vorstin, en verlangde terug naar Parjjs, omdat het gedrag van haar man haar de blijdschap bedierf over het huwelijk van haar zoon.

Mevrouw Murat begon zich op eens in te beelden, dat het weinig voegzaam was, dat de nieuwe vice-koningin, schoondochter van den keizer, bij hofplechtigheden vóór haar zou verschijnen. Zij hield zich ziek, om die vernedering te kunnen ontgaan , en haar broeder had moeite, om te beletten, dat zij openlijk met hare ontevredenheid voor den dag kwam. Waren wij niet meermalen getuigen geweest van de ontzettende aanmatiging van lieden,

veel van elkander. Twee dagen ben ik bij maarschalk Bcssibres geweest en wij hebben gespeeld als jongens. Gij hadt vroeger de gewoonte van nog al vroeg op te staan Ik zou u raden, dat weêr te gaan doen. De prinses zal er niets tegen hebben, als gij om 11 nnr met haar naar bed gaat, en zoo gij om 6 uur \'s avonds ophoudt met werken, blijven er toch, als gij om 7 of 8 nnr opstaat, nog 10 nren voor u.quot; P. d. K.

Rémusat, Gedenkschriften. 11, 4

TWEEDE BOEK.

die op eenmaal door de fortuin werden begunstigd, dan zouden wij ons misschien verwonderen over de lichtge-raaktheid dier prinsen en prinsessen van gisteren, denkende , dat zij eigenlijk nog niet gewoon konden zijn aan al de rechten ou voorrechten aan hun nieuwen stand verbonden , maar wij hebben daar zooveel van ondervonden en beleefd , dat wij ten volle overtuigd zijn geworden , dat niets gemakkelijker bij de menschen ontwaakt dan de ijdelheid. Bonaparte, die dat zeer goed wist, vond juist daar een groote regeerkracht in.

Te Munchen had een groote promotie plaats bij het leger. De zwager van den keizer, prins Borghèse, kreeg een regiment karabiniers. Vele officieren werden bevorderd in rang of in het legioen van eer. Mijnheer Nan-souty o. a. werd groot officier. Hij verdiende dat, als moedig, eerlijk, door het leger hoog geschat officier, die ook in veroverd land zich den naam wist te verwerven van een rechtschapen man.

Het militaire huis des keizers, zeker door het voorbeeld van den meester en den glans der overwinning aangemoedigd , toonde een groote toenadering tot de dames van het huis der keizerin. De liefde, zoo scheen het wel, wilde ook iets te zeggen hebben, wat tot nu toe al te weinig het geval was geweest. Als verzachtende omstandigheid moge gelden , dat men haar meestal te weinig tijd liet, om zich voor goed te vestigen , en dat zij dus te zeer gedwongen was tot haastigen aanval. Uit dien tijd dagteekent do liefde van mijnheer de Caulaincourt voor de schoone mevrouw de C .. . Zij was hofdame sinds den zomer van 1805 en al op zeer jeugdigen leeftijd getrouwd met haar neef, stalmeester van den keizer, die haar, schoon zij iedereen door hare bijzondere schoonheid bekoorde, zeer verwaarloosde. Mijnheer de Caulaincourt werd ernstig verliefd en misschien bleef zijne liefde niet

51

geheel onbeantwoord. Toen mevrouw C ... op boe langer hoe meer in het oog loopencle wijs door haar man werd veronachtzaamd besloot zij zich van hem te laten scheiden, en toen mijnheer de Caulamcourt, bij de terugkomst van den koning, gedwongen was, buiten Parijs in stille afzondering te gaan leven, ziju zij te zamen getrouwd.

Ik heb reeds gezegd, dat de keizer, tijdens den oosten-rijkschen veldtocht, er in toestemde, dat de fransche troepen het koningrijk Napels zouden verlaten. Het duurde echter niet laag, of de keizer raakte met den koning weer op minder goeden voet, hetzij dat de laatste zich niet aan zijn woord hield, al te zeer bukkend voor den invloed van Engeland, hetzij dat de eerste zijn plan tot geheele onderwerping van Italië met alle kracht wenschte door te zetten. Wat de oorzaak ook ware, zeker is het, dat op 27 December 1805 op eens eene proclamatie werd uitgevaardigd, waarbij bekend werd gemaakt, dat het fransche leger, onder aanvoering van Jozef Bonaparte, Napels zou gaan veroveren.

»Wij willen niet langer toezien en vergeven,quot; zei de proclamatie, »de napelsche dynastie heeft opgehouden te regeeren. Haar langer voortbestaan is strijdig met de rust van Europa en met de eer injjuer kroon. Rukt op, soldaten, en laat mij spoedig weten, dat geheel Italië aan mij, of mijne bondgenooten onderworpen isquot; •).

Terwijl dus Bonaparte den eenen vrede teekende verbrak hij den andere, lei de grondslagen voor een nieuwen oorlog, beleedigde al de vorsten van Europa en hitste bovenal de engelsche staatslieden tot nieuwe en altijd bitterder vijandschap op.

\') «Drie mttlou heb ik geduld gehad en heb ik vergeven,quot; zei de keizer. «Zal ik voor de vierde maal vertrouwen stellen op de woorden en beloften van een hof, zuuder trouw, zonder eer, zonder verstand?, .. Hukt op, soldaten, toont op welko wijs wij den meineed straffen on j\'aagt de sidderende bataillons, als zij u durven afwachten, in de zee.quot; P. u. K.

4*

tweede boek.

Op 25 Januari week de koning van Napels voor den even bekwamen als dapperen vijand en scheepte zich in naar Palermo, zijn hoofdstad in handen gevend van een nieuwen vorst, die er spoedig bezit van zou nemen. De keizer had, na U Januari het huwelijk van prins Eugène te hebben bijgewoond, Munchen verlaten, was op zijn reis door Duitschland met allerlei eerbewijs begroet en kwam in den nacht van 26 Januari te Parijs terug.

Ik heb gemeend hiermede mijn tweede Bonapaite-\'tjjdvak te moeten sluiten, en wel, omdat ik, na het eindigen van den oostenrijkscheu oorlog, mij den keizer voorstel op het toppunt van zijn roem. Immers toen was het nog de waarheid, dat geheel Frankrijk daarin deelde.

Misschien levert de geschiedenis geen tweede voorbeeld van een macht en aanzien, als den keizer te beurt viel na den vrede van Tilsitt\'); maar al boog zich toen ook voor hem geheel Europa, in Frankrijk was de vurige geestdrift voor de overwinningen reeds belangrijk verflauwd en onze legers , schoon uit onze medeburgers zamen-gesteld, begonnen iets vreemds voor ons te krijgen. De keizer, die met zijn mathematischen geest alles juist wist

\') Geelotcn 7 Juli 1807, nadat ten gevolge van den slag bij Kriedlaml op 14 Juni, aan al de hoop en veiwachting van Pruisen den bodem was ingeslagen. Keizer Alexander van Rusland, op wiens aandrijven vooral do slag was geleverd, sloeg een wapenstilstand voor, die door Napoleon verd aangenomen en de beroemde zamenkomst der beide keizers op een vlo; op de Niemen ten gevolge had. Tilait werd toen neutraal verklaard en Frankrijk , Rusland en Pruisen verlegden daarheen hun hoofdkwartier tijdens de onderhandelingen, liet vredestraktaat bevatte 7 artikelen, allen bijna zonder onderscheid in het voordeel van Frankrijk ec van de familie Bonaparte, in het nadeel vooral van Pruisen. Bij de 7 artikelen werd nog een geheim artikel gevoegd, meer bepaald tegen Engeland gericht en eerst in 1822, onder het ministerie Canning openbaar gemaakt. Dit geheime artikel bevatte, onder vele anderen, ook de bepaling, dat de wereldlijke macht aan dcu paus zou worden ontnomen, Vjjkt.

TWEEDE BOEK,

te berekenen, merkte dat zeer goed op. Bij zijn terugkomst van Tilsit hoorde ik hem zeggen: »de militaire glorie, die het langst leeft in het geheugen der nakomelingschap, gaat voor den tijdgenoot spoedig voorbij. Al de veldslagen vau den laatsten tijd hebben te zamen op Frankrijk niet den indruk gemaakt van dien van Marengo alleen.quot;

Had hij beter over die waarheid nagedacht, hij zou de overtuiging bebben gekregen, dat een volk alleen dan behoefte heeft aan glorie, als die werkelijk nut aanbrengt, maar dat een bewondering, die op niets anders als op glans en schittering berust, bjj gebrek aan gezond voedsel, spoedig kwijnt en sterft.

ïe recht of ten onrechte beschuldigde men nog in 1806 de engelsche staatkunde, dat zij er op uit was, ons vijanden te verwekken op het vaste land. In Frankrijk meende men, dat Engeland jaloersch was op onze macht en onzen voorspoed eu dat men daar de gematigdheid, die wij bij onze overwinningen aan den dag hadden gelegd, weinig telde. Wij van onzen kant waren van oordeel, dat de keizer een bewijs gaf van een helder staatkundig doorzicht, door Italië op allerlei wjjs aan Frankrijk te verbinden. Konden wij Engeland al nooit evenaren in zijn macht op de zee, de Middellandsche Zee was althans niet minder belangrijk voor Frankrijk dan zij voor Engeland was.

Natuurljjk daarom , dat de schitterende zegepraal bij den korten veldtocht behaald een diepen indruk maakte op het fransche volk. Oostenrijk bedwongen, twee legers voor het onze op de vlucht, de czar afgetrokken naar zijn land, de keizer van Oostenrijk in persoon den vrede vragend, een vrede, die de heldere blijken van matiging droeg, koningen door onze overwinningen geschapen, een fransch edelman de dochter huwend van een souverein ,

TWKUDK BOEK.

eindelijk de spoedige terugkomst van den overwinnaar, die daarin een waarborg scheen te willen geven voor de herstelde rust — dat alles met elkander was wel in staat geestdrift en bewondering te wekken voor den man, die dit alles had gedaan.

De keizer had ruimschoots gelegenheid op te merken, boe hij in de schatting vooruit was gegaan en werd daardoor gesterkt in de raeening, dat de glorie ons een voldoende vergoeding zou zijn voor het verlies aan vrijheid, door het despotisme geleden. De Franschen morren niet, dacht hij, als de keten, die hen boeit, maar een vergulde keten is; gaarne geven zij prijs alles, wat zij aan vrijheid bij de revolutie hebben gewonnen, als zij er de schitterende overwinningen maar voor in de plaats krijgen. Het ergste van alles was, dat hij in den oorlog voor ons een middel tot afleiding zag. Te midden van al de wisselvallige kansen van den strijd had het volk geen tijd, om er over te denken , op welke willekeurige en tyran-nieke wijs het onder zijn gouvernement werd geregeerd. Hij voor zich vreesde den oorlog niet, en zag er voor zijn persoon niet het minste gevaar in, en misschien bedrieg ik mij, maar ik geloof, dat hij er na de overwinning bij Austerlitz nog meer een noodzakelijk gevolg in zag van zijn stelsel; dan wel een voldoening aan een onweerstaanbaar verlangen. De bovendrijvende hartstocht van Napoleon was machtig te zijn. Had hij aan dien hartstocht kunnen voldoen door den vrede, hij had den oorlog niet gezocht. De menschelijke geest streeft onophoudelijk naar de volmaking van dat, wat hem meest bezig houdt. De keizer, altijd vervuld van de zucht naar meerder macht, greep elk middel aan, dat kon leiden tot het doel, en meer en meer gewoon aan de opvolging van zijn wil werd hij telkens feller tot toorn geprikkeld, waar hij tegenistaud ontmoette op zijn weg. Met de

tweede boek. 55

fortuin aan zijn zijde versloeg hij de groote legers, die zicli tegenover het zijne stelden en begon steeds vaster overtuigd te worden, dat hij alleen de man was, om het lot van geheel Europa te besturen. Met minachting nederziende op de denkbeelden, die de groote revolutie in het leven had geroepen, en het oor sluitende voor de stem, die sinds twintig jaren al luider en luider om vrijheid riep, deed bij, wat hem goed dacht, en trachtte in de revolutie niet anders te doen aanschouwen als eene verplaatsing van personen. Meer dan eens sprak hij het uit: »de fransche revolutie heeft niets te vreezen, want er zetelt een soldaat op den troon der Bourbons,quot; en tegelijkertijd stelde hij zich aan de vorsten voor, als den beschermer dur tronen: »ik heb,quot; zoo zei hij, »aan de republiek een einde gemaakt.quot; Intusschen speelde hem altijd het groote feodale plan voor den geest, dat hem gedurig tot den oorlog dreef en dat hem de eigenlijke belangen vun Frankrijk uit het oog deed verliezen. Frankrijk was hem niet anders als een groote provincie van het machtige keizerrijk , dat hij regeeren moest. Minder denkende aan onzen voorspoed, dan aan onze grootheid, die in den grond der zaak de zijne was, maakte hij in zijne verbeelding alle souvereinen tot de vazallen van den grooten leenheer. Daarom werden juist de leden van zijn geslacht op deu troon verheven en waren aldus zijn maaksel, terwijl de eed, dien zij moesten afleggen, hen tot onderwerping dwong. »Ik wil het zoo ver trachten ie brengensprak hij, »dat alle koningen van Europa gedwongen zijn, een paleis te bezitten binnen den kring van Parijs. De kroning van den keizer der Franschen zal er juist te schitterender om wezen, als allen daarbij tegenwoordig zijn, om hem hunne hulde te brengen.quot; Behalve de bezwaren, die Engeland hem in den weg lei bjj de verwezenlijking van zijne feodale plannen , was er

TWKIiDK BOHK.

editor uojf eeue moeielylihoitl, die haren oorsprong vond in zijn eigen karakter. Het had er iets van, of in zijn persoon twee menschen vereenigd waren. De eeue mensch, meer reusachtig dan werkelijk groot, krachtig in opvatting en uitvoering beide, openbaarde van tijd tot tijd een deel der grootsche plannen, die hem voor den geest zweefden. Door eene stoute gedachte voortgedreven lette hij weinig op hetgeen hem in de verwezenlijking kon belemmeren. Ware dat plan het heil der menschheid geweest, hjj zou raat de vermogens, die hij had, de grootste mensch zijn geworden, die ooit had geleefd, gelijk hij nu een der meest bnitengewonen is geweest.

De tweede Bonaparte, die onafscheidelijk aan den eersten verbonden was, had een kwaad geweten, werd door onrust en argwaan verteerd, bukte als slaaf voor zijne eigene hartstochten, en vreesde zoo alle macht, die tegen hem over kon staan, dat hij zelfs bang was voor de grootheid, die hij zelf in het leven had geroepen. Bleek hem de noodzakelijkheid van eene of andere instelling, dan duchtte hij tegelijk den invloed, dien zij aan personen schonk, en was er altijd op uit, dien stuksgewijze af te breken. Toen hij titels en majoraten ann zijne maarschalken had gegeven heeft men hem hooren zeggen: »zietdaar eenige lieden, die ik onafhankelijk heb gemaakt, maar ik zal er wel voor zorgen, dat zij niet ondankbaar worden.quot; Door zijn voortdurend wantrouwen verleid was hij er dan ook steeds op uit, verdeeldheid te zaaien. Hij was de zon, het glansrijke middelpunt, waar alle stralen van uitgingen, terwijl die stralen nooit elkander raakten. Die geduchte argwaan, die hem nooit verliet, knaagde als een worm aan al wat hij ondernam of tot stand bracht en was de groote hinderpaal, om iets blijvends en weldadigs voor de wereld in het leren te roepen.

TWEEDK BOKK. 57

Hoe dit alles ook zij, zeker is het, dat na den oos-tenrijkschen oorlog zijn despotisme zich krachtiger ontwikkelde dan ooit te voren. Men voelde overal, dat er een zwaar juk begon te drukken, en wie onwillekeurig hot hoofd had gebogen voor den schitterenden glans der overwinning, bemerkte al spoedig, dat hij niet in staat was, het weer op te heffen. Ten einde zich van de gewone menschen meer en meer te onderscheiden omgaf hij zich van steeds luisterrijker pracht. Er werden enkele duitsche gebruiken ingevoerd, die de etiquette hoe langer hoe lastiger maakten en die elke vrije beweging met geweld onderdrukten. Tot op zekere hoogte lag er voor hem een verontschuldiging in de omstandigheid , dat zijne maarschalken en generaals, na den afloop van een veldtocht, allerlei aanmatiging toonden, die tegengegaan moest worden. Het was natuurlijk, dat de bedwinging dier militaire heeren ook dwang op anderen lei, wijl de uit de glorie geboren ti-ots op die wijze eeuigszins werd ontzien. In een brief dien ik van mijn man kreeg, tjjdens zijn verblijf te Weenen, schilderde hij de opgeblazenheid der generaals en de moeite, om vrede met hen te houden. »De militaire loopbaan,quot; zoo schreef hij, »geeft een bijzonder openhartige plooi aan het karakter, waardoor natuurlijk ook de minst edele hartstochten aan het licht komen. Onze helden, die den vijand met open vizier in het open veld verslaan, raken er aan gewoon alles open te behandelen , en zien een soort van gevecht in eiken tegenstand, dien men hun biedt, van welken aard dan ook. Het is merkwaardig hen te hooren spreken over niet-militaire zaken en over elkander. Wat een ander deed en wat wij, leeken in het vak, naar behooren prijzen, is gewoonlijk niets als een bijzonder geluk, een toeval. Wat zij zeiven deden is zoo onmetelijk hoog boven onze gewone bevatting verheven, dat wij met diepen

TWEEDE BOEK.

eerbied en volslagen zelfverloochening hebben te luisteren en vooral niet te oordeelen.quot;

De koizer merkte die eeaigszins oorlogzuchtige houding bij zjjn officiers zeer goed op; hij was bang, dat de burgers zich er aan zouden ergeren, maar voelde volstrekt geen roeping hen te ontzien. Te Munchen reeds was hij gedwongen in verzet te komen tegen de aanmatigende trots der heeren maarschalken, eu bij die gelegenheid bracht zijn persoonlijk belang mede , dat hij met gezond verstand tegenover hen te werk ging. »Denkt er wel om,\' zei hij, »dat ik u alleen in het leger als militairen beschouw. De titel van maarschalk is een zuiver burgerlijke titel, die u aan mijn hof den rang verzekert, waar gij aanspraak op hebt, doch volstrekt geen recht geeft op eenig gezag. Generaals op het slagveld, zijt gij groote heeren aan mijn hof, en aan den staat zijt gij verbonden door een zuiver burgerlijken band, ten gevolge van den titel, dien ik u verleende.quot;

Hij had goed gedaan, als hij deze welverdiende vermaning had besloten met te zeggen;

»Vergeet niet, mijne heeren, dat gij zoowel op het oorlogsveld als aan mijn hof in de allereerste plaats burgers zijt!quot;

HOOFDSTUK XVII.

1806.

DOOD VAN PITT. - BERAADSLAGING IN IIPÏT JiNGKLSCHE PAll -

LEMENT. - OPENBARE WERKEN. —• TENTOONSTELLING VAN

NIJVERHEID. — NIEUWE ETIQUETTE. — VOORSTELLINGEN IN DE OPERA EN IN DB COMEDIE PRANpAISE. — EENTONIGHEID AAN HET HOP. - GEVOELENS DEIl KEIZERIN. - ME-

VIIÜUW LOUIS BONAPARTE. - MEVROUW MURAT. - DE

BOURBONS. — NIEUWE HOFDAMES. — DE HEER MOLÉ..

Toen de keizer tegen het einde van Januari te Parijs kwam stierf de engelsche minister Pitt in den ouderdom van 47 jaren. Zijn dood was voor zijn vaderland een groot verlies, en een algemeene rouw bracht hulde aan zijne nagedachtenis. Het parlement, dat pas was geopend, stelde een groote som beschikbaar, om zijne schulden te betalen, wijl hij arm gestorven was, en het lijk werd met groote pracht in de abtdij van Westminster begraven. Bij de vorming van bet nieuwe ministerie kreeg Pitts tegenstander Fox de portefeuille van Huitenlandsche Zaken. Bonaparte, die in Pitt zijn hardnekkigsten vijand zag, was blij bij het vernemen van zijn dood, maar zag al heel spoedig, dat de engelsche staatkunde tegenover Frankrijk niet was veranderd en dat het engelsche gouvernement er altijd op uit was, de Mogendheden op het vaste land tegen Frankrijk op te zetten.

TWEEDE BOEK.

De beraadslagingeu van bot engelsche parlement waren iu Januari 1806 vrij opgewonden. De oppositie vroeg, bij monde van Fox, verklaring van de houding van bet ministerie tijdens den jongsten oorlog, en beweerde, dat men den bevrienden keizer van Oostenrijk aan de willekeur van zijn vijand had overgelaten. De ministers legden toen de bepalingen over van een traktaat, door onderscheidene Mogendheden, bij het begin van den oorlog opgemaakt. Dit traktaat hield in , dat er ondersteuning zou worden verleend aan de coalitie, die den keizer zou dwingen tot de ontruiming van Hanover, Duitschland en Italië, den koning van Sardinië op z_ijn troon zou herstellen en de onafhankelijkheid verzekeren van Holland en Zweden. Onze spoedige overwinning verijdelde dat gansche plan. De keizer van Oostenrijk moest het verwijt hooren , dat hij te haastig was te werk gegaan, in plaats van op russische hulp te wachten, en de koning van Pruisen werd, wegens zijne onzijdigheid, als degroote oorzaak van al de ellende beschouwd. De czar was over die onzijdigheid zoo vertoornd, dat bij er waarschijnlijk wraak over zou hebben genomen, had niet de beminnelijke koningin van Pruisen dat gevaar afgewend. Zoo althans liep het gerucht. Keizer Napoleon, die den koning van Pruisen door bedreiging tot die onzijdigheid had gedwongen, meende hem daarvoor te moeten beloonen en stond hem llanover af, tot den nog in het duister liggenden tijd van den algemeenen vrede. Van zijn kant liet Pruisen Anspach aan Beieren en aan Frankrijk de hertogdommen Berg en Kleef, die gegeven werden aan prins Joachim , eertijds Murat.

Men begrijpt, dat onze dagbladen de mededeeling van bovennfenoemd traktaat niet zonder de noodige aanmerkingen in hunne kolommen opnamen en dat er menig bitter woord viel tegen de Mogendheden van het vaste

TVVEJSUH BÜI\'.K.

land, die zwak genoeg waren, om de belangen der Aoopiwi van Europa te dienen.

»Wanneer Engeland,quot; zoo sprak er eon, »er inslagen mocht, een vierde coalitie tot stand te brengen , zou Oostenrijk, dat bij de eerste coalitie Belgie, bij de tweede Italië en den linker Rijnoever, bij de derde Tirol verloor, eindelijk geheel ophouden te bestaan. De invloed van het fransche keizerrijk zal voor het vaste land van Europa gezegend zijn. Met dat keizerrijk begint een tijdvak van beschaving, wetenschap , licht en wet. Als een onberaden jongeling heeft de keizer van llusland deelgenomen aan eene gevaarlijke staatkunde. Wat Oostenrijk betreft, men kan het zijn fouten vergeven, wijl het er genoeg voor gestraft is. Toch mag de opmerking niet in de pen blijven, dat, wanneer het in Engeland openbaargemaakt traktaat bekend was geweest, de vrede niet zoo gemakkelijk zou zijn gesloten, en dat graaf Stadion, die het traktaat hielp sluiten, nog aan het hoold staat van het ministerie van keizer Frans.quot;

Al die op- en aanmerkingen , die maar al te duidelijk blijk gaven van een sterke gevoeligheid, baarden vrij wat onrust en deden liet treurig vermoeden rijpen, dat de gesloten vrede wel niet van langen duur zou zijn.

Met den czar was geen verbond gesloten. Onder voorwendsel, dat hij slechts hulptroepen aan Oostenrijk had willen leveren , weigerde hij aan de onderhandelingen over _t den vrede deel te nemen, en zeker is het niet vreemd, dat de keizer hem van dat oogenblik af beschouwde als den man , die zijn krachtigste tegenstander zou zijn en de oppermacht hem zou trachten te betwisten. Vandaar dat hij dan ook gedurig den schijn aannam hem laag te schatten.

In Rusland bestaat eene orde, die van den II. George, die alleen gedragen mag worden door generaals, wier

TWEEDE BOEK.

verdienste tegenover het rijk duidelijk is gebleken. Zoodia de keizer in zijae hoofdstad terug was gekeerd , kwamen de ridders dier orde hem de decoratie aanbieden. De keizer weigerde het aanbod, omdat hij , gelijk hij zei, geen hoofdaanvoerder was geweest en niets anders had gedaan, als het lot gedeeld zijner wakkere soldaten. Onze dagbladen , die deze bescheidenheid prezen , voegden er bij: »de keizer van Rusland zou de orde verdiend hebben , indien zij mocht worden gedragen door een aanvoerder, die geen overwinnaar werd. Men weet wel, dat keizer Frans den slag bij Austerlitz niet wilde en dat hij dien uog veel minder heeft geleid. Nam Alexander de orde aan, dan hechtte hij daarmee het zegel zijner goedkeuring aan de fouten van zijne generaals ; maar dat was misschien beter, dan de schuld van de nederlaag te werpen op het klein getal Oostenrijkers, dat dapper genoeg heeft gevochten en dat alles heeft gedaan, wat de bondgenoot kon verwachten.quot;

Op 2 Februari verscheen dit artikel in een onzer bladen; daags te voren had men er de proclamatie iu gelezen, waarbij de inval in Napels werd aangekondigd aan het leger. Jozef Bonaparte moest zich, in vereen\'ging met Masséna, zoo spoedig mogelijk van de hoofdstad meester maken. Prins Eugène nam bezit van Venetie en zoo stond geheel Italië onder de macht van Frankrijk. Aan den anderen kant was Noord Duitschland aan ons onderworpen, de door ons geschapen koningen dienden . onae belangen, en het zou niet lang duren, of \'men zou hooren van een nieuw huwelijk, dat de keizer, ter bereiking van zijn plannen, noodzakelijk achtte.

Op zijne terugreis van Munchen had hij enkele uren vertoefd te Augsburg. De voormalige keurvorst van Trier, oom van den koning van Saksen, had hem daar den jeugdigen erfgroothertog van Baden voorgesteld en deze had

TWEEDE BOEK.

in nederige houding en mefe van ontzag bevende stem gevraagd, dat het Napoleon mocht behagen hem eene prinses uit zijn hnis tot vrouw te geven. De keizer luisterde welwillend naar het eerbiedige verzoek, en beloofde, dat hij er zich, na zijn terugkeer te Parijs , meê bezig zou houden \'). Eindeljk zond hij zijn broeder Louis naar Holland, ten einde dezen bekend te maken met het land, dat spoedig gedwongen zou worden een troon te vestigen op de overblijfselen zijner oude republiek.

Zoo was op dit oogenblik de toestand van het keizerrijk. Men kon zeggen, een minder eerzuchtig man dan Bonaparte had er meê tevreden kunnen zijn, en de achttiende maand zijner regeering was niet ongemerkt voorbij gegaan.

Wat Frankrijk betreft schenen de partijen tot rust gebracht; alles bukte onder het ijzeren juk; niemand was ongevoelig voor aoo veel glorie, en de keizer trachtte den glans, die hem omgaf, nog te verhoogen door de onderneming van een aantal openbare werken. Zoodra hj) do oogen maar even kon afwenden van de buitenlandsche aangelegenheden wijdde hij de aandacht aan de verbetering der financien. De minister der schatkist Barbe Marbois, die zich ten onrechte den toorn des meesters op den hals had gehaald, werd vervangen door den heer Mollien , een scherpzinnig en handig man. Hij werd bij zijn werk flink gesteund door den minister van financien Gaudin, wiens eerlijkheid, goede trouw en kunde zeer ten bate kwamen van de regeling der belastingen. Men dacht eerst aan de indirecte belasting, en moedigde de weelde, die deze belasting in de hoogte moest drijven, op alle mogeljjke manieren aan, terwijl de geldelijke contribution, door den keizer den overwonnelingen opgelegd, hem in staat

\') l)c/.c WU\'iischc prins was verloofd geweest met prinses Aiignstu vim Beieren , die aan don onderkoning van Italië tot vrouw werd gegeven.

F. u. K.

TWEEDF, BOEK.

stelden voor zijn leger te zorgen en bier en daar verbetering en verfraaiing aan to brengen, zonder daarvoor het volk zwaarder lasten op te leggen.

Aan de wegen over den Mout Oénis en den Simplon werd met spoed gewerkt, bruggen werden gebouwd, wegen aangelegd, een stad gesticht in de de Vendée; de kanalen van Ourcq en van St. Quentin werden in verband gebracht en telegrafen opgericht, ten einde de gemeenschap te bespoedigen. St. Denis werd hersteld en aan de kolom op de plaats Vendome de eerste hand gelegd. Er werd een plan gemaakt, om nieuwe kaaien langs de Seine te metselen en het stadsgedeelte, waar de ïuilerien in gebouwd waren, te verfraaien, terwijl terstond met de daartoe noodige afbreking werd begonnen. Do rue Rivoli werd ontworpen en de kolonnade van de Louvre voltooid. De- beeldhouwer Lemot werd met dat werk belast. De brug der knusten werd gebouwd en aan die van Austerlitz begonnen. In de serres van den Plantentuin werden kostbare planten overgebracht uit die van bet kasteel te Schönbrunn , geleerden werden op allerlei wijs aangemoedigd bij hunne studiën en aan de schilders werd de taak opgedragen, onze overwinningen op het doek te vereeuwigen. Het muziekaal Conservatoire werd rijkelijk ondersteund, en de eerste zangmeesters uit Italië werden naar Frankrijk ontboden. Letterkundigen kregen pensioenen, komediespelers ontvingen ruime gratificatiën. Te Pon-taiuebleau en St. Cyr werden militaire scholen gesticht en de keizer bracht persoonlijke bezoeken aan de inrichtingen voor middelbaar onderwijs te Parijs. Ten einde de nationale nijverheid aan te moedigen werd er besloten in bet voorjaar eene groote tentoonstelling te houden, en de minister van Binnenlaudsche Zaken, mijnbeer de Cham-pagny, richtte een schrijven aan al de prefecten, waarbij zij werden uitgenoodigd bekend te maken, dat tegen

TWBUDT\') BOEK.

1 Mei op het plein der Invalieclen te Parijs, tenten zouden worden geplaatst, waarin allerlei voorwerpen van nijverheid, zoo voor dageljjksch gebruik, als voor weelde, konden worden ten toon gesteld. Op die wijs werd ook de handel, die ouder den oorlog veel had geleden, uit zijn kwijnenden toestand opgebeurd. De keizer was er op gesteld, dat zijn hof zou voorgaan in pracht en weelde. Het toilet der dames werd op zijn aandraug, gedurig kostbaarder en het ameublement in de paleizen schitterender dan ooit Het franscbe volk, van nature ijdel en weelderig, schikte zich gemakkeljjk naar al die veraangenamingen van liet leven, waar het een zoo bijzonderen aanleg voor heeft, en wij vooral, wier fortuin voor een groot deel van de luim des meesters afhing, wij leefden bij den dag, wedyverend met elkander in rijkdom en smaak van toilet, altijd gedreven door de vrees, om hem te mishagen en de gunsten, die hij ons verleende, meer om ons te binden, dan om ons genoegen te doen, gebruikend , zonder eenigen anderen regel, als die van den keizerlijken wil.

Ik zeg wij, maar mijn man en ik kregen eigenlijk niet veel mee van de giften en gaven. Mijnheer de Rémusat was nooit de rechte gunsteling en ik leefde te midden der steeds grooter wordende hofhouding, bijna onopgemerkt. Was ik eerst, toen ik pas aan het hof kwam, er zeer meê ingenomen, dat ik bij Bonaparte nog al in eenig aanzien stond , de ondervinding had mij later wel geleerd, dat het, bij geheel veranderden toestand, voorzichtiger was, zich een weinig op den achtergrond te houden. In een volgend hoofdstuk heb ik plan eenigszins uitvoeriger te spreken over onze levensmanier aan het hof, ik heb nu nog enkele voorvallen meê te deelen.

Zoodra de keizer in de hoofdstad terug was gekeerd ontving hij de hulde der verschillende hooge staatslichamen.

Kkmusat, Getleiikschrijl.cn. II. 5

TWJSISDE I50EK.

jvv^/vvvv v

Tijdens zijn verblijf te Muncheu was hij er getuige van geweest, hoe de koning en de koningin van Beieren op eeu troon gezeten, de geheelo hofhouding de revue lieten passeeren, waarby iedereen een buiging .maakte voor het vorstelijke paar. Dit gebruik weuschte bij ook in te voeren, en ons werd aangekondigd, dat wjj ons gereed moesten houden voor dezen nieuwen eisch der etiquette. Er moest waarlijk in dat opzicht iets worden gedaan. De revolutie met hare vrijheid en gelijkheid had schier eiken beleefdheidsvorm verbannen. Men wist niet recht meer, wat eigenlijk eeu buiging was, en wij hofdames bemerkten met schrik, dat wij daar zeer weinig in t\'huis waren. Do voormalige dansmeester der koningin Des-préaux werd ontboden , om ons les in het buigen te geven. Hij wees ons aan, hoe wij moesten wandelen en groeten. Onwillekeurig ontstond door deze in de daad kinderachtige bijzonderheid een kenmerkend onderscheid tusschen de dames van het hof en die, die er vreemd aan bleven. AVy kregen langzamerhand vormen en manieren, die anderen niet hadden, en zonder twijfel was het de geest van oppositie tegen het keizerschap, die oorzaak werd, dat de nieuwe vormen en manieren als met opzet werden verwaarloosd en de oude vrijheid behouden bleef. Frankrijk politiseert overal, en wanneer eene dame in een salon kwam kon men aanstonds weten , of zij aan het hof t\'huis behoorde, dan wel in den faubourg St. Germain. Laat men de \'politieke redenen er buiten, dan was het voordeel aan onzen kant. Bij de terugkomst van den koning heeft men het kunnen opmerken. De dames, die krachtens rang en geboorte toegang hadden tot het hof\', gedroegen zich daar, hetzij ten gevolge der vrijheid van manieren , die zij zich hadden aangewend, hetzij omdat zij zich t\'huis gevoelden, nu zij elkander weer op eigen terrein ontmoetten , zoo woelig ea zoo luidruchtig, dat het ko-

TWliEDE HOEK. 67

ninkliike hof eene zeer sterke tegenstelling vormde met wat men aau het stille en geregelde hof van Bonaparte gewoon was.

Op den bepaalden dag plaatste zich de keizer op zijn troon , met de keizerin aan zijn linkerzijde, de prinsessen en de eeredames op taboeretten gezeten, de groot-officiers staande aan beide kanten. De hofdames, de vrouwen van de maarschalken _i van de groot-officiers en van de ministers trokken langzaam in prachtig hofkostuum voorbij hunne majesteiten en maakten eene diepe buiging voor den troon. Daarop volgden de heeren. De plechtigheid duurde vrij lang en niemand had er meer behagen in dan de keizer, die hier iets nieuws inzag, iets, dat door hem bij liet fransche hof was ingevoerd. Toch begon het hem al heel gauw doodelijk te vervelen en er werd op haast aangedrongen. Hij had zelfs moeite, behoorlijk op zijn troon te blijven zitten tot het gedaan was, en het scheelde weinig, of hij was boos op ons allen geworden, om den dwang , dien hij, hij alleen, ons en zich zelve had opgelegd.

Weinige dagen later ging hij naar de opera en werd daar door het publiek met veel gejuich ontvangen. Er werd een divertissement nagegeven van Esménard, den dichter van de Scheepvaart.

De decoratien in het divertissement stelden de Pont Neuf voor. Lieden uit alle natiën ontmoetten daar elkander en zongen vol verrukking den lof van den overwinnaar; het parterre zoug meê en op het onverwachts werden er door de zaal een tal van lauriertakken verspreid, onder het luid gejuich van Leve de keizer! Hij was er door getroffen , het kon ook niet anders. Het was misschien de laatste uiting van geestdrift, die niet op kommando geschiedde.

Kort daarop ontying de keizer dezelfde hulde in het Theatre Francais, waar echter een kleine schaduw viel

5*

ÏWKKDK BOLK.

\'V \'w-.\'vrgt;/wwgt;y

op den glans. Men voerde de Athalie op en Talma vervulde de ro! van Abner. Ouder de voorstelling ontving Bonaparte , door een koerier, de tijding van den intocht der franscue troepen iu Napels. Oogenblikkelijk zond hij een aide de camp naar Talrua, met last, dat hjj zijn rol zou staken en voor bet voetlicht zou treden, om het heugelijke nieuws bekend te maken. Talma gehoorzaamde en las het bericht met luide stem, het publiek juichte, maar het was duidelijk, dat het weinig van harte ging.

Den volgenden morgen vertelden de dagbladen den val van »de moderne Athalia,quot; de koningin van Napels, en de diep vernederde vorstin werd op het schandelijkst gehoond en beleedigd, in strijd met alle ridderlijk gevoel en met allen eerbied aan het ongeluk verschuldigd. Bij de opening van bet Wetgevend Lichaam, die spoedig daarop volgde, viel het in het oog, datPontanes, Bonaparte prijzende, zorgvuldig vermeed, de gevallen en overwonnen souvereioen te smaden. Hij stelde de gematigdheid van den keizer in een heldor licht en wees op den wederopbouw der graven van St. Denis. Over het algemeen kan men zeggen, dat de redevoeringen van den heer f ontanes zich onderscheiden door bevalligheid en goeden smaak.

Na zich dus bij herhaling aan het publiek vertoond en met ruime teugen uit den beker der vleiende hulde gedronken te hebben, trok de keizer zich tevug in de Tuilerien en wijdde zich met inspanning aan zijn werk , gelijk wij aan ons leven vol etiquette, dat haast eiken dag meer oefening eischte. Bonaparte omgaf zich met een zoo wijdloopig en vormelijk ceremonieel, dat niemand onzer een vertrouwelijk woord meer met hem kon spreken. Hoe talrijker de hof houding werd des te eentooniger werd het hofleven, waarin iedereen op de minuut af wist, wat hij te doen had, en waarbij niemand er aan dacht, zich te bewegen buiten den cirkel, dien de etiquette om hem

TVVËKDE BOEK.

of haar had getrokken. Het despotisme, dat telkens drukkender werd en de vrees, die iedereen vervulde, om een berisping te krijgen voor een ot ander klein verzuim , maakten dat de onderscheidene dienstdoende personen in de Tuilerien, schier met elkander gelijk stonden, de een niet hooger of lager dan de ander. Geest en gevoel behoorden tot die artikelen van weelde, die men zich haast in bet geheel niet veroorloofde. De keizer, omtrent Frankrijk sseer gerust, liet zijn oogen gaan over Europa en zijn staatkunde was niet bevredigd met de onbepaalde macht, die hij over zijne landgenooten, stoffelijk en geestelijk, uitoefende. Stelde hij er vroeger prijs op in het paleis den een of den ander op zijn plaats te zetten of, door een min aangenaam woord , te kwetsen, thans werd hem dat ouverschillig, de hofhouding was veroverd en onderworpen terrein, hij kon die laten voor hetgeen zjj was. Kon hij een juk opleggen, hij deed het, hij had er zelfs den weg van vleierij en verleiding voor over; maar lag het juk, dan bekommerde hij er zich in het minst niet om , of het dragen ook veraangenaamd kou worden.

Toch had die afhankelijke toestand van de hofhouding dit voor, dat men zich bijna nimmer ophield met intrigeren. Iedereen wist, dat de meester gebood en daarom week niemand af van de lijn , waarlangs hij zich moest bewegen. De onderlinge omgang, buiten de etiquette om , gaf een te rustig gevoel, om dat te willen verstoren.

De vrouw van Bonaparte was bijna even afhankelijk als wij. Naarmate de zaken een grooter omvang kregen, naar die mate werd zij er minder in gemoeid, de euro-peesche staatkunde en het lot der wereld gingen haar dan ook weinig ter harte, en de kring, waarin hare denkbeelden zich bewogen, was niet ruim en lag niet hoog. Omtrent haar eigen lot weinig beangst, blij over de ver-

mv mo m? liorsic.

heffing van haar zoon, leidde zij een stil en onverschillig leven. Voor allen vriendelijk, was zij met bijna niemand vertrouwelijk. Naar vermaken zocht zij niet, gelijk de verveling haar niet hinderde. Zacht en opgeruimd van aard, zorgeloos van natuur was de liefde voor haren man langzamerhand bekoeld en werd zij niet langer door die jaloerschheid geplaagd, die haar leven zoo dikwijls verbitterd had. Het was, of zij hem juister had leeren be-oordeelen, en wijl zij daarbij de overtuiging had opgedaan, dat haar toestand veiliger en zekerder was, wanneer zij hem minder met hare klachten en verwijten lastig viel, hield zij zich stil. Een man als hij, ik heb het al meer gezegd, wist weinig van liefde, en do keizerin vergaf hem die afwijkingen, die nu en dan^bij de mannen de plaats van do liefde vervangen.

Zij ging zelfs zoo ver, dat zij zijne voorbijgaande neigingen begunstigde , zoodat zij, zonder ooit boos te worden, naar zijne vertrouwelijke mededeelingen kon luisteren. Hij had last gegeven, dat er bij hare vertrekken een salon iou worden ingericht, waar vrouwen in werden geplaatst uit de burgerklasse, die den titel kregen van aankondiging-dames. De hofdames waren in de eere-salons, zoowel in de Tuilerien als te St. Cloud, Daar achter was de salon, die naar de vertrekken der keizerin leidde, en waar de bedoelde dames zich ophielden. Zij hadden niets te doen, als de deuren te openen bij de komst der keizerin en haar aan te kondigen, evenals den keizer, wanneer die zijn eigen vertrekken verliet, om een bezoek aan de keizerin te brengen. De aankondiging-dames werden onder de schoonste jonge vrouwen gezocht en trokken nu en dan de aandacht van den keizer. Zijn vrouw wist dat, of wist het niet, al naar het hem goed dacht er over te spreken, maar zij trok er zich niets van aan.

Bij zijn terugkomst van Austerlitz zag hij mevrouw X ..,

\'quot;WICEDK BOEK.

weer terug, doch bji deed, of hij haar niet zag en de keizerin behandelde haar even als de andere hofdames. Men heeft wel verteld, dat Bonaparte nu en dan de oude herinnering nog eens in het leven riep, maar dit ging dan zoo in het geheim, dat niemand er iets van merkte, zoodat er ook niemand over sprak. De keizer, vast overtuigd , dat de vrouwen-regeering voor de macht der koningen van Frankrijk altijd noodlottig was geweest, had besloten, dat de vrouw aan zijn hof enkel en alleen tot sieraad zou dienen en hij hield woord. Hij beweerde, dat de vrouwen, in Frankrijk althans, meer geest hadden dan de mannen en dat de opvoeding, die zij kregen, haar een handigheid, of een slimheid schonk, waar men zeer voorzichtig mee moest zijn. Daarom was hjj er ook eenigszins bang voor en hield haar op een afstand , en meer dan eens heeft hij, weinig tot zijn eer, vrouwen de slachtoffers gemaakt van zijn ondragelijk humeur.

Hii verbande mevrouw de Stacl, omdut hij haar vreesde, en kort daarop mevrouw de Balti, omdat zij zich een aardigheid op hem had veroorloofd. Onvoorzichtig had zij zich uitgelaten tegenover een hoog geplaatst man , dien ik niet ;zal noemen en die het aan den keizer over vertelde. Die man was edelman en kamerheer; men ziet, dat Bonaparte onder alle klassen lieden vond, die hem dienden, zooals hij gediend wilde zijn.

In den loop van dezen winter begon het ongelukkig huiselijk leven van mevrouw Louis de aandacht te trekken. De tyrannic van haar man strekte zich uit tot de geringste kleinigheid. Zijn karakter was even heersch-zuchtig als dat van zijn broeder, maar hij moest zich beperken binnen de muren van zijn huis. Tot hiertoe had mevrouw Louis weinig of niet geklaagd, toen eene onvoorziene omstandigheid haar noopte haar hart voor hare moeder uit te storten.

TWKEDK liOElv.

Louis Bonaparte was zielceljjk. Sinds zijn terugkomst uit Egypte werd hy gekweld door een plaag, die men niet kende, maar die zijne handen en beenen zoo verzwakte, dat hij in al zijne bewegingen belemmerd was en zeer moeiolijk liep. De kunst spande vruchteloos pogingen in tot genezing. Corvisart, de lijfarts der geheele familie, ried hem aan een laatste middel te gebruiken, dat nog al walgelijk was \'). Hij dacht, dat een heftige huiduitslag misschien eeue goede afleiding zou géven en men besloot op het vorstelijk bed de lakens te leggen van een lijder aan besmettelijken huiduitslag uit een van de hospitalen. Zijn hoogheid moest zich daarin wikkelen en zells het hemd van zulk een walgelijken lijder aantrekken. Louis , die voor de buitenwereld niets van dit alles wilde weten, dwong zijn vrouw, in hare gewoonten niet te veranderen. Zij sliepen in dezelfde kamer, ieder op een afzonderlijk bed, dat echter door één gordijn wamp;,s omgeven. Hjj beval, dat dit op denzelfden voet moest blijven voortgaan, er in zijne onhebbelijke jaloerschheid bijvoegende, dat een man zijn vrouw , met hare gewone onstandvastige natuur, niet alleen kon laten. Mevrouw Louis, die zelf ziek was, onderwierp zich aan deze echtelijke willekeur, al kou zij moeielijk haar gevoel van walging overwinnen.

Dr. Corvisart, die haar behandelde en wel zag, dat zij telkens bleeker en lusteloozer werd, kwam , door vragen en vorschen, achter de waarheid van het huiselijk leveu. Terstond deelde hij deze vreemde geschiedenis aan de keizerin meê en zei, dat de ongezonde lucht in de slaap-

lt;) lu het Memuriaal van St. Helena leest men: «de schooue Ualiaansehe vrouwen deden wel haar best, maar ik was zeer ongevoelig voor hare verleiding. Zij stelden zich schadeloos bij mijn gevolg. Een harer, de gravin C. , heeft, toen wij Brescia doortrokken, aan Lonis een blijk van haar gnnst gegeven, dat hem lang zal heugen.quot; P. d. 11,

T WISE DE BOEK.

kamer van Louis zeker een hoogst schadelijken invloed moest oefenen op zijne vrouw.

Mevrouw Bonaparte maakte er hare dochter opmerkzaam op en deze verklaarde, dat zij dit al lang had gedacht, maar verzocht tegelijk dat niemand zich met de zaak zou bemoeien. Door haar gevoel overweldigd stortte zij eindelijk haar hart eens uit en hare moeder luisterde met innig medelijden over zoo veel verdriet en met bewondering te geljjk over een zoo trouw volgehouden zwijgen. Hoe kon het anders, of de keizerin deelde alles aan den keizer meê, die veel van Hortense hield en daarom zijn broeder een vermaning wilde toedienen, maar van dezen ten antwoord kreeg, dat hij, als men zich in zijn huiselijke zaken wilde mengen , oogenblikkelijk Frankrijk zou verlaten. Bonaparte was doodelijk bang voor schandalen in de familie en misschien niet minder voor het onverdragelijk humeur van Louis. Vandaar, dat de zaak hierop uitliep, dat Hortense met den raad om geduldig te zijn, naar huis werd gezonden. Gelukkig zag Louis van het walgelijke genezingsplan af. Het was hem ook te sterk, maar hij vergaf het zijn vrouw nooit, dat zij over hem had geklaagd.

Ware hare dochter gelukkiger geweest, aan het geluk der keizerin had in deze dagen niets ontbroken. De familie Bonaparte, die het veel te druk had met zich zelve, liet baar met rust. Jozef, die niet te Parijs was, maakte zich gereed, den troon van Napels te beklimmen; Lucien was voor altijd uit Frankrijk gebannen; Jerome deed een kruistocht op zee langs de kust, mevrouw Bacchiochi regeerde te Piombino; de prinses Borghéze, die of aan hare geneesmiddelen, of aan vermaken dacht, bemoeide zich overigens met niets. Alleen mevrouw Murat was nog in de gelegenheid hare schoonzuster te plagen, maar zij was veel te veel vervuld van allerlei groote plannen

TWEEDE liOEK.

en de keizerin zelve «.ou niets liever hebben gezien , clan dat Murat hier of daar ver vun Parijs, op een of anderen troon werd geplaatst.

Mevrouw Murat spande al hare krachten in, om dit van haar broeder gedaan te krijgen. Zij vleide hem, zij kwam zijn geheime wenschen te gemoet, zij leende hem haar huis, als hij dat om eene of andere reden noodig had, en spreidde bij de feesten, die zij gaf, een weelde ten toon als zij wist, dat geheel naar het hart des keizers was. Met de meeste belangstelling besprak zij met baai-broeder de kleinste bijzonderheden der étiquette, die aan het hof in acht moest worden genomen ; op vaak overdreven manier lei zy een deftigheid aan den dag, die haar broeder deed zeggen, dat zij voor koningin in de wieg was gelegd , en ten einde geen enkel middel te verzuimen om haar doel te bereiken vleide zij zelfs Maret, die vrij wat te zeggen had aan het hof, en streefde naar de vriendschap van Fouche. Deze verstandhouding van mevrouw Murat met twee mannen, waar hij niet goed meê te recht kon, verdroot Tailleyrand , die toch Murat al niet kon uitstaan, en die van zijn toen nog grooten invloed gebruik maakte, om de plannen van mevronw Murat te dwarsboomen. Murat, die dat zeer goed wist, liet do zorg voor zijn belangen geheel over aan zijn vrouw en was er alleen op uit, aan den keizer geen enkele reden van ontevredenheid te geven en alles van hem te verdragen. Dapper zonder wederga op het slagveld, bezat hij weinig echt veldheerstalent, maar vroeg altijd op den meest gevaarlijken post te worden geplaatst. Bij aangename manieren ontbrak het hem niet geheel aan geest, en ofschoon hij in zijn kleeding, evenals ia al zijn doen iets theatraals had, lag er toch een waas over hem van den echten gentleman, zoodat niemand er aan dacht, om hem te bespotten. De keizer vertrouwde hem niet,

TWKEDM BOliK. 75

ruaar gebruikte hem in menige lastiga omstandigheid, omdat hij niet bang voor hem was en omdat hij een wonderlijk sterke neiging had, iedereen te gelooven, die hem wist te vleien. Hoe vreemd het klinke, gaat die licht-geloovigheid dikwijls met een sterk wantrouwen gepaard, en de meest argwanende vorsten waren dikwijls voor vleierij bet meest toegankelijk.

Na de terugkomst van Austerlitz werden de belooningen aan de generaals niet vergeten. Sommigen hunner kregen rijke dotation, om hen voor de onkosten van den veldtocht schadeloos te stellen. Generaal Clarke werd grootofficier van het legioen van eer, omdat hij zich als gouverneur van Weenen verdienstelijk had gemaakt. Tot dien dag toe was Clarke altijd vrij kool en onverschillig door den keizer bejegend, omdat hij verdacht was van eene bijzondere voorliefde voor het huis Orleans. Clarke, die tijdens de restauratie vol toewijding voor het vernieuwde koningschap was, heeft echter , wat door niemand ooit is betwijfeld als door Napoleon alleen\', den keizer als een eerlijk en rechtschapen man gediend.

In den loop van den winter bracht de kroonprins van Beieren een bezoek aan ons hof. Hjj was jong, hard-hoorig en niet bijzonder beminnelijk, maar zeer beleefd en vol eerbiedige bewondering voor den keizer. In de Tuilerien als gast ontvangen werden er twee kamerheeren en een stalmeester ter zijner beschikking gesteld en hem alle mogelijke eerbewijzingen aangedaan.

In Februari werd mevrouw Maret, op verzoek van mevrouw Murat, tot hofdame benoemd, tegelijk met de dames de Chevreuse) de Montmorency cn de Montemart.

ïailleyrand had de hertogin de Luyues er toe weten te bewegen, dat zij hare toestemming gaf, dat hare schoondochter de Chevreuse een betrekking aannam aan het hof des keizers. De hertogin was volbloed royaliste en niets

TWEICDK liOJSK.

met den man ingenomen, die, naar bare meening, volstrekt ten onrechte op deu troon van Frankrijk gezeteld was. Maar Bonaparte dreigde, Tailleyrand raadde en slaagde, als naar gewoonte. Mevrouw de Cuevreuse was mooi, doch had rood haar \'). Geestig van aard en door hare geheele familie bedorven , wist zij op alle manieren altijd haar zin te krijgen. Toen zij aan het hof kwam bad zij al een zeer zwakke gezondheid. De keizer, waarschijnlijk wijl hij haar met geweld bad veroverd, was buitengemeen vriendelijk voor baar. Tusschenbeiden scheen het, dat zij geheel onder zijn invloed was, maar een oogenblik later liet zjj hem, even als ieder ander, het humeur ondervinden van een bedorven kind. Zeker verschafte zü hem een genot, dat hij bij zoo velen vruchteloos zocht, dat van strijd en overwinning. Als mevrouw Chevreuse nu en dan met een opgeruimd, lachend gezicht deel nam aan de prachtige en weelderige feesten van her, keizerlijke hof, zei Napoleon, die ook de minste zegepraal op prijs stelde : »wij hebben den afkeer van mevrouw de Chevreuse toch overwonnen!quot; Ik geloof niet, dat bij er ooit geheel in geslaagd is.

Mevrouw de Montmorency, vroeger barones, nu her-togiü, die in vriendschappelijke betrekking stond met Tailleyrand, werd mede door hem overgehaald, om aan het hot te komen. Achter den drang van Tailleyrand stond het verlangen, om een uitgestrekt woud terug te krygen, dat wegens uitwijking uit het land verbeurd was verklaard, maar nog niet verkocht. Zij nam een uitstekende houding aan in hare nieuwe betrekking, was noch trotsch, noch vleiend van natuur en liet in niets merken, dat zij geen volkomen vrjje keus had opgevolgd.

\') Op zekeren dag maakte de keizer haar daar een verwijt van. „Het is mogelijk, dat ik rood haar heb,quot; zei ze, \'/maar nog nooit heeft een man mij dat gezegd.** P. d R,

TWEEDE BOEK.

Het was dnidelijk te zien , dat hare omgeving Baar beviel en dat zij niet gaarne weer was heengegaan. Haar aanzienlijke naam verzekerde haar de meest mogelijke onderscheiding, te meer, wijl de keizer zelf bij herhaling verklaarde, dat hij eerbied had voor den ouden geschiedkundigen adel.

Dit roept mij een aardig gezegde van Bonaparte voor den geest. Toen hij eens aan het uitdeden en herstellen van titels bezig was bepaalde hij, dat al de hofdames gravinnen zouden zijn. Mevrouw de Montmorency, die in \'t geheel geen nieuwen titel noodig had of verlangde, vroeg hem, of het haar niet geoorloofd was, dien van barones te blijven dragen, wijl die zoo goed klonk bij haar naam. »Dat zal moeielijk gaanantwoordde Bonaparte lachende, »want gij zjjt eigenlijk niet christelijk genoeg, mevrouw,quot; \')

Weinige jaren later schonk Napoleon aan de Montmorency\'s en de Mortemarts een groot deel terug van het vermogen, dat zij hadden verloren. Mijnheer de Mortemart, die geweigerd had stalmeester te worden, omdat die betrekking hem te lastig viel, werd gouverneur van Ram-bouillet, en wij hebben een vicomte de Laval-Montmorency ontmoet, den vader van den latereneereridder van Madame ¹), die een der hartstochtelijke bewonderaars van Bonaparte was.

Van nu af aan werd het verlangen om aan bet hof te worden geplaatst hoe langer boe sterker en de hofkring werd gedurig uitgebreid. Eerzucht, vrees, ijdelheid , zucht naar genot, hoop om vooruit te komen, al ^ulke

1

) Madame was de titel der gemalin van den oudsten broeder des konings. Napoleon gaf dien aan zijae moeder, onder Louis Philippe was prinses Adelaide, de zuster van den koning, de ollicieele Madame, VeRi,

TWEEDE BOKK.

krachten werkten mee, dat de schoonste en edelste namen aan het hof werden gehoord. In Maart trad ook de laatste afstammeling der Molés in keizerlijken dienst. Mathieu Molé was toen zes en twintig jaar. Gedurende de revolutie , die aan zijn vader het leven kostte, geboren en al vroeg vrij in zijn doen en laten, had hij zich gewijd aan ernstige en degelijke studie. Op raad van zijn bloedverwanten huwde hij, negentien jaren oud, met mejuffrouw de la Briche, eene schatrijke erfgename en nicht van mevrouw d\'Houdetot, over wie ik een en andermaal sprak. Mynheer Molé, die ten gevolge eeuer moeielijke en treurige jeugd, zeer ernstig was van natuur, had niets op met gewone wereldsche genietingen en besteedde zijn tijd aan het maken van kleine of groote opstellen. Op het einde van 1805 schreef hij een werkje van wijsgeerigen aard, dat niet overal even helder was en over het kunnen en willen van den mensch handelde. Zijne vrienden, door menige opmerking, die er in voorkwam, getroffen gaven hem den raad het te laten drukken , en zijn schrijversijdelheid deed hem daartoe besluiten. Het publiek ontving het, met het oog op den jeugdigen leeftijd van den schrijver, vrij zachtmoedig en verschoonend. Men erkende, dat er werkelijk een wijsgeerige geest uit sprak, maar men merkte er tegelijk een neiging in op voor de absolute macht, en meende, dat hier het bewijs in lag, dat de schrijver de gunst zocht van den man, die de macht in banden had. Hetzij, dat hij daar werkelijk aan dacht, hetzij dat hij bang was geworden voor eene vrijheid, waarvan hij niets als ellende had gezien, de jonge Molé gaf zijn werk in het licht en werd druk besproken.

Op de terugreis uit Weeuen las mijnheel\' Fontanes, die veel met den jongen Molé ophad, het werk voor aan Bonaparte en deze was er zeer meê ingenomen. De daarin uitgedrukte gevoelens, de fraaie stijl, de beroemde naam

TWEEDE BOEK.

Mole, alles werkte mee, om dea keizer gunstig te stemmen, zoodat hij den schrijver wenschte te zien. Met dien eigenaardigen slag , dien hij had, om vooral jeugdige lieden voor zich te winnen , wist hij er Molé toe te bewegen , in staatsdienst te treden. Onder de belofte van spoedig vooruit te komen werd hij als auditeur geplaatst bij Bin-nenbudsche Zaken. De vriend van Molé , d\'Houdetot, werd, op zijn aandrang, tegelijkertijd benoemd tot auditeur bij Marine. De vader van mijnheer d\'Houdetot was, tijdens hij bevel voerde in de koloniën, gevangen genomen door de Engelsehen bij de verovering van Martinique. In Frankrijk teruggekeerd bracht hij eene vrouw meê en negen kinderen, waaronder vijf dochters, die meest allen zijn getrouwd. Een er van, mevrouw de Barante, wordt tegenwoordig voor de schoonste vrouw van Parijs gehouden.

Door al die benoemingen en plaatsingen kwam de parij-sche wereld tot zekere rust, omdat zij een band vlochten om den keizer en dat deel der maatschappij , dat zich lang op een afstand had gehouden. Ik voor mij was daar zeer meê ingenomen. De vooroordeelen weken op den achtergrond , de scherpe kanten der maatschappij werden afgeslepen, de eerzucht, de vermaken, de weelde werden het deel van allen en de afkeurende kritiek verloor in kracht. Had Bonaparte, die zoo handig zijue lieden wist te kiezen en te winnen, een stap verder gedaan, had hij zijne regeerkracht elders gezocht als in het geweld, had hij het verlangen naar rust, dat de edelste geesten vervulde, beter begrepen, had hij goede en degelijke instellingen geschonken aan het land, zoodat het niet langer van zijn luimen behoefde af te hangen, zeker ia het, dat de overwinning, die hij op menige herinnering, menig terug-wenschen, menig vooroordeel behaalde, even duurzaam ware geweest, als zij voor het oogenblik schitterend was. Helaas, de vrijheid, de waarachtige vrijheid ontbrak en

TWEEDE BOEK.

/

het was onze schuld, dat wij dit niet duidelijk in hebbeu gezien. De keizer bracht den toestand der financien in orde, hij beurde den handel op, moedigde kunsten en wetenschappen aan, erkende de verdiensten in elke klasse der maatschappij, maar drukte onwillekeurig op alles den stempel der slavernij. Terwijl hij alles zelf bestuurde en regelde was hij het altijd zichtbare middelpunt der nationale beweging. Men verhaalt, dat hij , toen hij zijn eersten veldtocht naar Italië ondernam, aan een bevrienden dagbladschrijver zei: »denk er om, dat gij, bij de vermelding onzer overwinningen, altijd over mij spreekt; begrijpt gij, over mijl\' Dat mij was de eeuwige kreet zijner persoonlijke eerzucht. »Noem niemand als mij, prijs niemand , bezing niemand, schilder niemand als mij !quot; riep hij tot den redenaar, den zanger, den schilder. »Ik zal u betalen, wat gij vraagt, maar aan mij zijt gij verkocht!\'\' Niettegenstaande zijn vurig verlangen , om zijne eeuw als een eeuw vol wonderen te kenmerken, riep bij zelf do worm in het leven , die aan den wortel knaagde van elk zich ontwikkelend talent. Want de slaafsche afhankelijkheid doet kwijnen en sterven , wat alleen in vrijheid tot bloei komt en vruchten draagt.

----ooojgooo-----

HOOFDSTUK XVIII.

1806.

CIVIELE LIJST VAN DEN KEIZER. - BIJZONDERHEDEN OMTRENT

ZIJN HUIS EN ZIJNE UITGAVEN. - TOILET VAN DE KEIZERIN

EN VAN MEVROUW MURAT. — LOUIS BONAPARTE. - ÏEESTEN

AAN HET HOF. — DE FAMILIE DER KEIZKRIN. — HUWELIJK VAN PRINSES STEPHANIE. — JALOERSCHHEID VAN DE KEIZERIN. — SCHOUWBURG VAN MALMAISON.

Het komt mij niet ongepast voor, hier enkele bijzonderheden mee te deelen , omtrent het inwendig beheer van het buis des keizers. Ofschoon tegenwoordig het personeel van zijn hof nog meer vergeten is dan al het andere, is het misschien niet onaardig om te weten, hoe nauwlettend hij de uitgaven en de bewegingen had geregeld van allen, die in zijn dienst stonden en in zjjne omgeving leefden. Men vindt hem overal terug aan zich zelve gelijk, en zeker is die volkomene toepassing van een eenmaal aangenomen stelsel niet een van de minst merkwaardige bijzonderheden in zijn karakter. Mijne mededeelingen betreffen onderscheidene tijdvakken van zjjn regeering, maar van 1806 af bleef alles bijna onveranderd ; kleine wijzigingen in zaken van ondergeschikt belang brachten geen verstoring aan van het algemeene plan , dat ik in enkele trekken wil meêdeelen.

De civiele lijst bereikte onder Bonaparte een som van

Rémusat, Gedenkschriften. II. (i

TWKliDJi BOEK.

25 millioen (franken) daar kwamen bij 3 millioen van bosschen eu domeinen en 8 millioen van de civiele lijst van Italië, van welke laatsten prins Eugène er 4 ontving. In Piemonfr was de opbrengst van de civiele lijst en de domeinen zatuen 3 millioen. Toen prins Borghese daar gouverneur was kreeg hij er de helft van. Eindelijk kwamen er 4 millioen uit Toskane, die met mevrouw Bac-chiochi als groothertogin werden gedeeld. Ue keizer had dus een inkomen van 35,500,000 franken \').

Hij had zelf de beschikking over de geheime uitgaven van het ministerie van Buitenlandsche Zaken en over de kas der schouwburgen, die 1,300,000 bedroeg en waarvan 1,200,000 aan het jaarlijksche budget van traktementen enz. werden besteed. Het overige werd gebruikt voor gratificatiën aan acteurs — Talma ontving meer dan eeuw 20 tot 30,000 franken —aan kunstenaars, letterkundigen eu ook wel aan beambten van het keizerlijke huis. De keizer beschikte mede over de gelden der policie, na aftrek van de traktementen der ambtenaren van het ministerie. De policie-kas bedroeg een vrij aanmerkelijke som. Zij werd bijeengebracht door de opbrengst der loterij, die jaarlijks op ruim 4,000,000 werd geschat, door de bijdrage, door de dagbladen aan het ministerie op te brengen, bijna 1,000,000 en eindelijk door de betaling voor buitengewoon zegel, paspoorten en het recht om wapenen bij zich te dragenquot;).

\') Meu zal do volgende mededeelingeu misschien eeuigszius nietig of kinderachtig vinden , maar zij maken een noodzakelijk bestanddeel uit van getrouwe gedenkschriften. Men dieut daarenboven niet te vergeten, dat mijne moeder op het oogenblik, dat zij dit schreef, door de herinnering aan de weelde van het keizerlijke hof te meer was getroffen , omdat zij de nan armoede grenzende eenvoudigheid der eerste jaren van de restauratie om zich zag. Thans is de weelde van het eerste keizerrijk wel zoo zter ovet-troffen , dat wij, die heel andere dingen zien, haast aan zuinigheid gaan deuken. 1\'. igt;- R.

\'^J) üe minister Fouché had zijn rijkdom te danken aan de opbrengst der loterij. Aan Savary leverde zij ongeveer 1000 franken eiken dag.

ÏWEJSDli BOEK.

De vergoeding door den overwonnen vijand te betalen vormde een afzonderlijk domein, waar Bonaparte geheel naar welgevallen over beschikte. Hij gebruikte er een groot gedeelte van ter goedmaking der kosten van den oorlog in Spanje on der krijgstoerustingen tegen liusland. Een ander deel verwisselde hij voor diamanten en edelgesteenten , die in de kelders der Tuilerien bewaard werden en die in 1814 de oorlogskosten goedmaakten , te noodzakelijker, wijl bet gezonken krediet alle hulpbronnen had doen opdrogen.

In het keizerlijke huis heerschte de meest mogelijke orde. Er werden groote traktementen betaald , maar alles was zoo ingericht, dat geen enkel ambtenaar misbruik kon maken van de hem toevertrouwde gelden.

De groot-officieren hadden een vast inkomen van 40,000 Ir. Gedurende de twee laatste jaren zijner regeering verbond de keizer aan het ambt eene belangrijke dotatie, behalve de dotatien, die de waarnemers persoonlijk ontvingen.

De betrekkingen van opperhofmaarschalk, opperkamerheer en opperstalmeester werden elk begunstigd met eene dotatie van 100,000 fr. De grootaalmoezenier en opperjagermeester 80,000 fr., de opperceremoniemeester 60,000. De intendant en de schatmeester kregen 40,000. De intendant was de heer Daru, later door den heer de Champagny vervangen. De eerste prefect van het paleis en de eereridder der keizerin ontvingen 30,000 fr.

Mijn zwager Nansouty heeft eenigen tijd de betrekking waargenomen van kamerheer bij de keizerin; toen die opgeheven werd benoemde de keizer hem tot zijn eersten stalmeester. De eeredame had 40,000 fr., de dame d\'atours 30,000. Er waren 18 kamerheeren. De oudsten hadden, naar eene regeling, die elk jaar werd opgemaakt, 12, 6 of 3,000 fr. De anderen hadden het eenvoudig als een eerepost te beschouwen. De keizer had de vaste gewoonte,

6*

TWEEDE 130EK.

voor al deze betrekkingen , de belooning elk jaar te bepalen , waardoor dus ieder ambtenaar afhankelijk bleef van de keizerlijke gunst.

De stalmeesters hadden 12,000 Ir., de prefecten van het paleis 15,000, even als de ceremoniemeesters. Ieder aide de camp had als officier vau het keizerlijke huis 24,000 fr.

De opperhofmaarschalk of grootmeester had het beheer der uitgaven voor mondbelioelten , dienstboden-personeel, verlichting, verwarming enz. Deze uitgaven beliepen ongeveer 2,000,000 fr.

De tafel van Bonaparte was altijd goed en ruim voorzien, liet servies prachtig en rijk. Bij gala-diuers werd verguld ziver gebruikt, dat de dames Murat en Borgliéze altijd op tafel hadden.

De opperhofmaarschalk was de chef der prefecten van het paleis. Hij had een kostuum van purperkleur met zilver geborduurd. De prefecten droegen hetzelfde kostuum met een weinig minder borduursel er op.

De uitgaven van den opperstalmeester beliepen 3 of 4,000,000 fr. Er bevonden zich ongeveer 1200 paarden in de stallen. De rijtuigen waren over het geheel meer stevig en sterk dan elegant. Groen was de hoofdkleur. De \'keizerin hud enkele fraaie rijtuigen voor zich zelve , maar geen eigen staldienst. De opperstalmeester en de stalmeester hadden een kostuum donker blauw met zilver.

De eerste kamerheer had het toezicht op de kamers, de kleeding, de feesten, de muziek der keizerljjke kapel, de tooneelvoorstellingen aau het hof, de kamerheeren van den keizer en de keizerin. Zijn uitgaven beliepen gewoonlijk 3,000,000 fr. Hij was gekleed rood met zilver. De opperceremoniemeester, die weinig uitgaven had, had een budget van 300,000 fr., zijn kostuum was violet met zilver. De opperjagermeester bracht in rekening

TWEEDK BOEK.

700,000 fv. Hij droeg groen met zilver. De kapel van het paleis kostte 300,000. Meubilair en gebouwen stonden onder het toezicht van den intendant. Hij besteedde jaarlijks 5 of 6,000,000 fr.

Jaar door jaar gerekend kostte het huis des keizers dus 15 of 16,000,000 fr. In de laatste jaren heeft hij eenigo nieuwe gebouwen moeten betalen, waardoor de uitgaven hooger werden.

Elk jaar werden te Lyon behangsels en meubelen besteld voor de verschillende paleizen, ten einde zoo de fabrieken in die stad te begunstigen. Evenzoo moesten er gedurig fraaie meubelen, bronswerken, porceleinen . worden geleverd, die in de magazijnen werden bewaard, ïoen do koning terugkeerde waren al de paleizen in uitstekende orde en de magazijnen vol. Toch hebben do duurste jaren, dat van de kroning en het huwelijk ei* onder begrepen, niet meer gekost dan 20,000,000 fr.

Bonaparte had voor zijn toilet 60,000 fr. noodig. Een enkel jaar iets meer. Als hij in het veld was werden hem schoon linnen en kleederen nagezonden. Hij was slordig en had dus veel schoon goed noodig. Zat een kleedingstuk ook maar eenigszins lastig dan werd het onmiddellijk weggegooid. Verschil van fijnheid in linnen of laken kon hij niet verdragen. Zijn wenach was juist gekleed te gaan als de officiers van zijn garde en hij was er altijd over uit zijn humeur, dat zijn kleeding zoo veel kostte, ofschoon hij, hetzij uit luim of uit onhandigheid, gedurig iets nieuws of iets anders noodig had. Zoo had hij de gewoonte hot vuur met zijn voet terecht te leggen en verbrandde dus gedurig zgn laarzen. Vooral als hij driftig was kon hij wonderlijk met zijn voet in het vuurwerken.

Mijn man is jaren lang zijn gardorobemeester geweest, zonder er ooit traktement voor te krijgen. Toen de ka-

TWEEDF, BOEK.

merheer de Tureune hem verving werden dezen onmiddellijk 12,000 fr. toegelegd.

Mef. de meesfc mogelijke nauwkeurigheid en een ernstig streven naar bezuiniging maakte de keizer zelf elk jaar het budget op voor zijn huis. Gedurende de drie laatste maanden van het jaar moest iedere chef van een of anderen tak van dienst zijn begrooting van uitgaven voor het volgende jaar opgeven. Als al die opgaven waren ingekomen werd er algemeene raad gehouden. Deze raad bestond uit den opperhofmaarschalk, als voorzitter, do groot-officiers, den intendant en den schatmeester van do kroon. De uitgaven voor het huis der keizerin kwamen voor op bet budget van den opperkamerheer. De opperhofmaarschalk en de schatmeester waren in den raad belast met de behartiging der belangen van den keizer. Als de discussies afgeloopen waren bracht de opperhofmaarschalk het budget aan Bonaparte, die het onderzocht en op den kant zijne aanmerkingen schreef. Kort daarop werd weder raad gehouden, onder persoonlijke voorzitting van den keizer en daarbij elke uitgaaf ter sprake gebracht. Dit liep gewoonlijk niet in eene zitting af; dan werden de onderscheidene budgetten in het net geschreven en de intendant bracht die later weder aan den keizer, onder wiens toezicht de laatste hand er aan werd gelegd. Bijna nooit gelukte het een groot-officier te krijgen, wat hij vroeg.

Bonaparte stond zeer ongeregeld op , maar meestal ten 7 uur. Gebeurde het, dat hij in den nacht opstond, dan ging hij aan het werk, nam een bad of liet zich iets te eten geven. Hij was zelden opgeruimd als hij wakker werd, en zeer dikwijls kwam het voor, dat hij des nachts last had van zijn maag. Meer dau eens was hij daar zeer ongerust over en dacht, dat men hem vergiftigd had, zoodat hy bij zijn geneesheer er op aandrong, dat deze

TWEEDE HOEK.

hem krachtige braakmiddelen zou geven, iets waar hij dan moeielijk was af te brengen.