Kast 222 PI. F Nquot;. 8

2820 581 7

am

BfKNOPÏE GESCHIEDENIS

DER

Hmum

MET EEN • |

\' i

CHRONOLOGISCHE TABEL DEK VOORNAAMSTE SCHRIJVERS

DOOR

W, -ft. Bt.BEHTS,

I.KLIiAAU AAN DE RIJKS tlOOGERE BURGERSCHOOL TE ZWOLLE.

DEVENTER, A. J. VAN DEN SIGTENHORST. 1879.

Snelpersdruk van H. (J. A. Thieme, te Nijmegen.

VOORBERICHT VOOR 1)KN ZKSDEN DRUK.

Het voortdurende debiet van dit werkje heeft een zesden druk noodiy gemaakt, dien we, nauwkeurig herzien , gewijzigd en bijgewerkt , op nieuw den gebruikers aanbieden, We herhalen nogmaals dal deze handleiding bloot een leerboek is, geen leesboek, geen volledige letterkunde: verder dat de korte, critische aanmerkingen op de werken der schrijvers voornamelijk geschreven zijn voor hen die door zelfoefening zich willen of moeten vormen. Of ze te onbeduidend, of te scherp, of onjuist zijn , kunnen wij niet beslissen ; ondoelmatig en daardoor overbodig zijn ze niet. De leerling kan zelf niet oor-deelen; hem is een leidsman noodig bij de keuze zijner lectuur. Of hij die leiding nu vindt in zijn boek, dan of hij napraat wat de docent hem voorzegt, is in den grond der zaak hetzelfde. Kunnen sommigen zich met ons oordeel niet vereenigen , men vergete niet dat het een moeielijke zaak. is zich ex officio aan zulke doorgaande oordeelvellingen te wagen en dal op eenstemmigheid van oordcel niet te rekenen valt.

Ten slotte melden we nog dat de vierde kolom vereenvoudigd is; door het weglaten van de titels der woordenboeken en der algemeen bekende werken en handleidingen over de geschiedenis onzer letteren.

Zwolle , Maart \'79.

_ü

BEKNOPTE GESCHIEDENIS

DER

NEDERLANDSCHE LETTERKUNDE.

INLEIDING.\'

Met liet oog op de leerlingen voor wie deze handleiding bestemd is, zullen we een enkel woord sjweken over den stijl en zijn hoofdvereischten, de figuurlijke taal en de gebruikelijkste woordfiguren. AVat is stijl? Gelijk altijd, zoo ook hier, is \'t moeilijk een juiste definitie te geven. Ue kortste is wellicht : door stijl verstaat men de wijze waarop iemand zijn gedachten uitdrukt met het doel om bij anderen gedachten te wekkeu. Men heeft aangenomen tot de vereischten van een goeden stijl te brengen; duidelijkheid en zuiverheid. In de eerste plaats moet de rede duidelijk wezen, dat is: de spreker of schrijver moet zijn gedachten aan anderen op een bevattelijke wijze kunnen verstaanbaar maken. Daarom wachte men zich voor alle onbepaalde uitdrukkingen, dubbelziunigheden, gewrongen constructiën enz.; met andere woorden, men lette nauwkeurig op een juiste, keuze en rangschikking van woorden en hun verbinding tot zinnen. Schrijvers, die men met moeite kan volgen, die ons noodzaken den zin meer dan eens te lezen, zondigen tegen een duidelijken stijl eu huu werken zullen weinig lezers vinden.

1

2

Dikwijls geeft de zucht naar beknoptheid aanleiding tot onduidelijkheid, maar ook meermalen gebeurt het dat juistde te groote uitvoerigheid van stijl aan de duidelijkheid niet bevorderlijk is. Ter loops stippen we hier aan dat gemis aan duidelijkheid geen verschooning vindt ia de zoo dikwijls gehoorde klacht; „ik begrijp het wel maar kau het niet uitdrukken.quot; Wat men begrijpt, kan meu ook anderen, althans op schrift, mededeelen. Dat zoo-velen minder grif spreken, vindt zijn oorzaak in gemis aan oefening. Zonder deze krijgt men in geen enkele kunst eenige vaardigheid; Zijn echter onze denkbeelden verward, dan moet de stijl er de sporen van dragen. Nog een kleine opmerking : \'t gebeurt enkele malen dat een wetenschappelijk man, toegerust met de helderste denkbeelden aangaande het onderwerp dat hij behandelt, in zijn stijl onduidelijk is; van waar dit verschijnsel? Het komt omdat zulk een man niet bedenkt dat de zaken die hem helder zijn , door zijn minder vlugge lezers dikwijls eerst na veel inspanning begrepen worden.

De stijl moet zuiver wezen, d. i. men bezige zulke woorden en spreekwijzen die door de taalregels gewettigd en met het gezond verstand niet strijdig zijn. Men zij dus omzichtig in \'t gebruik van verouderde of nieuw gesmede woorden; men ver-mijde alle barbarismen of uitdrukkingen en spreekwijzen aan vreemde talen ontleend en men onthoude zich zooveel mogelijk van basterdwoorden, \'t Behoeft nauwlijks gezegd te worden dat de duidelijkheid gebiedend de zuiverheid vordert.

Yan andere meer toevallige eigenschappen des stijls zullen wij niet spreken, omdat, onzes inziens, het geven van regels tot verkrijging dier eigenschappen, een nutteloos werk is. Onmogelijk toch kan men algemeene voorschriften geven voor sierlijkheid , juistheid, gepastheid , eenvoud , en andere eigenschappen, daar deze geheel en al afhangen van den aard des onderwerps dat behandeld wordt en nog meer van de individualiteit des schrijvers. Het woord toegeschreven aan Buffon: le siyle c\'esl l\'homme, is en blijft een waarheid.

quot;Verreweg de meeste woorden hebben een dubbele beteekenis. Het werkwoord kruipen bijv. in zijn eigen beteekenis genomen, beduidt; zich in hel slof wentelen. Maar de behoefte der sterve-

lingen om ook het niet zinnelijke (abstracte) zinnelijk voor te stellen gaf aanleiding, om ons bij het gegeven voorbeeld te blijven bepalen, dat men de lage vleierij en de bukkende onderdanigheid van den eenen mensch voor den anderen insgelijks met den naam van kruipen bestempeld heeft, als ware de vernedering zoo laag , dat hij gelijk stond met het dier dat aan de voeten zijns meesters kruipt. Deze tweede opvatting van het werkwoord kruipen noemt men de oneigenlijke of overirachielijke be-teekenis, ook wel den figuurlijken zin van het woord. Voor zoover nu de woorden in oneigenlijken zin gebruikt worden, dragen ze den naam van tropen, dat keeringen of keerwoorden beteekent, dewijl de eigenlijke beteekenis in een oneigenlijke is verkeerd.

Tropische uitdrukkingen zijn eigen aan alle talen en vele dier overdrachtelijke woorden hebben door langdurig gebruik bun figuurlijk voorkomen geheel afgelegd. Men denke slechts aan zooveel bijvoegelijke naamwoorden die oorspronkelijk alleen stoffelijke eigenschappen aanduiden , en iiu even goed op onstoffelijke voorwerpen toegepast worden, bijv. hard, zaehl, scherp enz. Hetzelfde geldt van de zelfstandige naamwoorden; we wijzen op hurt, hoofd, licht, enz. Ook onder de werkwoorden treft men ze aan , zoo als gloeien , zwellen , koken , bruisen , enz.

De behoefte van den mensch om zijn gedachten op een levendige , aanschouwelijke wijze voor te stellen heeft aanleiding gegeven tot het veelvuldig gebruik der tropen. Zoo spreekt men van den ochtend des levens, de hitte van den strijd, de straal der hoop enz. Ofschoon een gepast gebruik der figuren veel kan bijdragen tot de schoonheid van den stijl, eu in \'t geheel niet te ontraden is, vergeten we echter niet dat de taal eenvoudig en verheven kan zijn, ook zonder tropen. Men herinnere zich slechts het „God. sprak: „Daar zij lieht \\quot; en daar tcerd ticht.quot;

Men verdeelt de figuren in twee soorten: figuren der woorden en figuren der gedachten. Tot de eerste soort, die alleen voor ons doel in aanmerking kan komen , behooren de Metaphora, de Allegorie, de Hijperbola, de Metonymia, de Synecdoche en de Ironie,

Onder al de tropen verdient de Melaphiora of overdrachtelijke

4

spreekwijze wegeus haar meuigvuldig gebruik in de eerste plaats genoemd te ■worden. De Metaphora is die figuur waardoor een woord van zijn eigenlijke beteekeuis, tengevolge van eene in\'t oog vallende gelijkheid of overeenkomst, overgaat, overgedragen wordt in een figuurlijke. In zeker oplicht behooren alle tropen tot de Metaphoren, wijl bij allen de eigenlijke beteekenis in een figuurlijke overgaat en zoo laat het zich verklaren dat het woord Metaphora dikwijls in ruimeren zin wordt opgevat. Voorbeelden van Metaphoren zijn : de avond van heL leven, de verbolgen zee, het fonkelend staal, de zilveren maan , enz.

Neemt men een aaneenschakeling van overdrachtelijk gebezigde woorden, dan verandert de Metaphora in een Allegorie. Oudtijds was deze figuur zeer in zwang; fabels en parabels zijn eigenlijk allegorieën. Deze figuur is ook toegepast geworden op de schoone kunsten. Zoo stelt men de rechtvaardigheid voor als eene vrouw die een blinddoek voor de oogen en een weegschaal in de haud heeft. Zelfs in de bouwkunst vindt men allegorieën; men denke slechts aan de veelvuldige kruiskerken iu vroegere eeuwen gebouwd, die niets anders dan een allegorie zijn op het kruis van Christus.

De Hyperbola (overdrijving) bestaat daarin dat men een zaak buiten hare palen, soms lot in het overdrevene vergroot. De verbeelding is van nature geneigd de meeste zaken te vergrooten : hoe levendiger dus de verbeelding van een natie is , des te meer maakt zij gebruik van hyperbolische wendingen. Oostersche volken gebruiken deze figuur zeer veel. Ook in het dagelijksche leven bezigt men haar heel dikwijls en door hun veelvuldig gebruik worden dergelijke uitdrukkingen niet of ter nauwernood opgemerkt, b. v. sneller dan de bliksem, een vloed van tranen storten, enz.

Door Metonymia (vernoeming) verstaan wij zulk een verwisseling van zaken dat men de werking voor de oorzaak of omgekeerd, de oorzaak voor de werking stelt, zoo ais een fraaie hand voor fraai selirift, blinde woede, voor woede die blind maakt. Of men plaatst het bevattende voor hetgeen er in vervat is, zooals de Kamer voor de vergadering der Staten-Generaal. Of het voorgaande voor het volgende : zij hebben geleefd voor zij zijn gestorven. Of het afgetrokkene (abstracte) voor het saam-

5

gevatte (concrete) bijv.: Waarheid vindt zelden een gastvrij dai, voor : zij, die de waarheid sjreken, enz.

De Synecdoche (samenvatting) heeft plaats wanneer het deel voor het geheel wordt gesteld ; bijv. zeil voor schip, dah voor huis of omgekeerd. Europa juicht voor: vele menschen, enz. Of het geslacht voor de soort: het enkel- voor het meervoud , de stof voor hetgeen er uit vervaardigd wordt; bijv. de gierigheid is belachelijk; het marmer leeft, enz.

De Troyiie (Spotrede) is een figuur waarbij het omgekeerde gedacht wordt van hetgeen men zegt, bijv. V is een schrandere bol, voor: \'t is een domoor.

Kiet zelden gebeurt het dat een redekundig figuur tot verschillende soorten gébracht kan worden. In de uitdrukking: men moet niet gelooven wat booze tongen zeggen, gebruik ik een synecdoche, daarentegen behoort het gezegde : de booze tong bereikt zelfs den braafste tot de Metonymia gebracht te worden.

De classificatie of de naam der figuren doet echter weinig ter zake, alles hangt af van de schoonheid en doelmatigheid der aangewende tropen. Dat hierbij een goede smaak en een juist oordeel van dienst kunnen zijn, ligt voor de hand

Het woord poezie komt van een Grieksch woord dat maken of scheppen beteekent. Een juiste bepaling van deze kunst te geven is hoogst moeielijk, zoo niet onmogelijk. De poezie vereenigt eenigszins alle andere kunsten in zich ; zij heeft zoowel iets van de bouw- als van de schilderkunst, van de beeldhouwkunst als van de muziek. Doch zij overtreft allen door het middel dat ze bezigt, de taal. Ue poezie zou men een sprekende kunst kun-! en noemen. Den dichter alleen is het gegund uit te spreken wat er in zijn binnenste omgaat. Aangezien echter ook de wetenschap en het gezellig verkeer zich van de taal tot mededeeling bedienen, streeft de poezie er meer bepaald naar om het innerlijke leven , het gevoelsleven aanschouwelijk te maken. De dichter spreekt tot het hart zijner hoorders of lezers : terwijl de taal van

6

\'t verstand met den naam van proza bestempeld wordt. Het gebruik heeft eenmaal aangenomen dat men dien kunstenaar dicliter noemt, welke zijn scheppingen in gebonden stijl, d. i. in maat en rijm voordraagt. Dat zulk een opvatting van het woord dichter onjuist is, dat menig schrijver niets dan berijmd proza geleverd heeft, terwijl menig kunstenaar ook in ongebonden stijl waarlijk dichter was, zal ons uit de geschiedenis der letteren dikwijls genoeg blijken. Alle kunstwerken in gebonden en ongebonden stijl te zamen genomen worden Fraaie Kunsten genoemd en met de geschiedenis dier werken , voor zoover ze in de Nederlandsche taal geschreven zijn, zullen we ons in de volgende bladzijden bezig houden.

De poezie laat zich gevoeglijk in drie hoofdsoorten verdeelen : de Epische poezie (Heldendicht), de Lyrische (Lierdicht) en de Dramatische (Tooneeldicht). De Epische poezie is het dichterlijk ver-haal eener belangrijke gebeurtenis ; zij stelt eenvoudig voor hoe anderen handelden en spraken, zonder dat de dichter optreedt om zijn eigen gevoel te ontboezemen, gelijk dit in de Lyrische poezie \'t geval is. De Homerische zangen, de Ilias of de toorn van Achilles, en de Odyssea of de terugtocht van Ulysses naar Ithaca, zijn de oudste voorbeelden der Epos bij de Grieken. Zij konden ook de eenige zijn die niet mislukten, want zij waren oorspronkelijk vervaardigd om gehoord en niet om gelezen te worden, juist sluitende in de eeuw waarin ze ontstonden. Het toenmalig geslacht geloofde wat de dichter hun verhaalde : geloofde aan een fatum, aan de mede- of tegenwerking der goden en was ontvankelijker voor zinnelijke indrukken dan het tegenwoordige. De letterkundigen van Alexandrië en de kunstrechters der oudheid dachten regels voor de Epos uit; als of een tweede proeve, van welken aard ook, met geen onoverkomelijke zwarigheden zou te worstelen hebben. De latere dichtstukken, tot de epische dichtsoort behoorende, verschillen in zooverre van de Ilias en Odyssea, als een middelmatige navolging van een uitmuntend model verschilt. — Na \'t geen hierover gezegd is zal het wel niet meer noodig zijn mijn lezers opmerkzaam te maken dat de nieuwe letterkunde ons geen eigenlijk gezegde Epos kan aanwijzen, en dat, al hadden de latere, dichters niet te worstelen gehad met dat gebrek aan bovennatuur-.

lijke wezens, wier deelneming in de handeling door de menschen die er handelend in optreden, gevorderd wordt, zij toch steeds over den geest des tijds zouden gestruikeld zijn. Het valt na al het aangevoerde niet moeielijk om te begrijpen dat het onderwerp van de echte Epos in het grijs verleden moet gezocht worden.

Tot de Epische dichtsoort wordt gebracht: ïle Poehsche Verlet-ling, He Legende, de Ballade, de liomanee, de Idylle enz. De Poeti-sche Tertelling is de Epos in het klein; de Legende ontleent haar stof aan de sagen van de Christenheid : de Ballade en Romance verplaatsen ons in de middeleeuwen en den riddertijd. Ook onze Ridderromans behooren tot die soort. Nog moeten wij hier met een woord van de Idylle (Herderszang) spreken. Zij is de schildering van voorvallen uit het leven van eenvoudige herders, die zich geheel naar de natuur bewegen en leven zonder dat de maatschappelijke beschaving daarop invloed oefent. Hieruit volgt dat de nieuwere Tdyllendichters hun tooneel in een denkbeeldig Arcadia moesten verplaatsen, welks bewoners geen kinderen der natuur, maar kinderen hunner verbeelding waren. Evenmin konden zij zicli verplaatsen in deu geest en de gewoonten dier oude Grieksche herders, bij gevolg missen hun verzen dat eenvoudig naïeve, waardoor deze dichtsoort zich kenmerkt. De naam Idylle of Idyll komt van een Grieksch woord dat klein tafereel beteekent.

De Lyrische poezie ontleent haar naam almede van een Grieksch woord dat lier beteekent, omdat de Grieken kleinere dichtstukken, door de klanken der lier ondersteund, op gastmalen of gedenkfeesten voordroegen. De eigenlijke lyrische poezie is de taal des gevoels. Zij drukt uit wat er in het gemoed van den dichter omgaat, \'tzij haat of liefde, vreugde of smart, verachting of aanbidding. Tot dese dichtsoort brengt men de Ode, zich kenmerkende door ernst en verhevenheid, de hymne, een lofzang aan God, het Lied, zoowel het geestelijke als het wereldlijke, de Elegie of treurzang₎ van een Grieksch jvoord dat rielfiuit beteekent, onder wier bege leiding de treurliederen bij de ouden gezongen werden. Bij de Grieken vindt men echter ook liederen van andereu aard die elegiëu genoemd worden. Ook de cantate die uit Italië tot ons gekomen is, behoort tot de lyrische poezie. Zij heeft min of meer een dramatisch karakter, dewijl de dichter zijn verschillende gewaarwor.

8

dingen door verschillende personen laat uitspreken. De cantate bestaat uit reeitativen, aria\'s, wisselzangen en koren. Meu kan gemakkelijk begrijpen dat alleen de geest der poezie beslissen kan , wat tot liet lierdicht behoort of wat er niet toe gerekend moet worden; het opschrift dat de dichter goedvindt boven zijn gewrocht te plaatsen , zal wel nooit tot de classificatie van zijn gezang iets afdoen.

De dramatische poezie vereenigt de beide andere soorten in zicli; beschrijft de epische poezie wat anderen bejegent en de lyrische wat de dichter zelf gevoelt en beleeft, in het drama treedt de dichter achter de handelende personen terug; hij laat hun voor Jch zeiven spreken en handelen. Zij storten hun gewaarwordingen uit en leggen de redenen bloot van hun doen en laten en in zoo verre bestaat er verwantschap tusschen lyrische en dramatische poeiie. Met de -Epos heeft liet drama de stof gemeen: een feit, erquot; gebeurtenis of een verdichting ligt ten grondslag. Die stof, vroeger ook wel fabel genoemd, wordt in het drama uiteengezet maar niet in een verleden tijd. Het woord drama, van Qriekschen oorsprong, beteekent haudeliug ; het stelt ons de feiten voor op \'t zelfde oogenblik dat ze gebeuren en elk breed ingevlochten verhaal stremt die handeling en benadeelt haar. Het drama berust op de voorstelling eener handeling van zelfstandig werkende men-schen die onderworpen zijn aan de algemeene wetten der natuur.

Bij de ouden en bij de Eransche kunstrechters uit den tijd van Lodewijk -XIV waren de zoogenaamde drie eenheden in het drama een hoofdvereischte. De eenheid van kandeling werdr verkregen door een persoon als held of heldin op den voorgrond te plaatsen; om hem of haar, als om een middelpunt, wordt de handeling geconcentreerd ; daarom moest de dichter zorgen dat den hoorder of lezer door alles wat zijn held doet of lijdt of zegt, een bepaald karakterbeeld voor oogen gesteld werd. Tot bereiking van dit doel rekende men de eenheid der -plaats waar en des tijjds wanneer de handeling geacht werd te geschieden , volstrekt noodzakelijk. De gebeurtenissen moesten, zoo samen geperst worden dat alles binnen een etmaal kon afioopen en dat er in de verschillende bedrijven geen sprongen noodig waren van de eene stad naar de andere, noch zelfs van het eene huis naar het andere. De dichters uit lateren

tijd en vooral die der Romantische school (waarop we terugkomen) zijn van deze vastgestelde kunstregelen afgeweken, en met reden, want het vasthouden aan die wetten gaf tot allerlei onwaarschijnlijkheden aanleiding.

De Tragedie is van Griekschen oorsprong. Letterlijk vertaald beteekent het woord tragedie Boksgezang, omdat de dichter, wiens verzen op de feesten van Bacchus de overwinning behaalden, een bok tot prijs bekwam , dien hij dadelijk aan den god des wijns opofterde, of omdat dergelijke feesten plaats hadden rondom het altaar, waar men den wijngod een bok offerde. De naam tragedie drukt dus volstrekt niet datgene uit wat er door verstaan wordt. De vertaling van treurspel in het Nederlandsch is eenzijdig, dewijl het doel der tragedie niet gelegen is in den eisch dat alle personen die in de handeling voorkomen, een treurig uiteinde moeten hebben. Immers wat verstond men bij de ouden door een tragedie? Een dramatische voorstelling van een ernstige en belangrijke hand^ ling die bij de toeschouwers schrik en medelijden opwekte. In de antieke tragedie wordt de mensch voorgesteld, strijdende met een vijandelijke macht, die hem eindelijk ten val brengt. Daartoe bedienden zich de dichters vau het Fatum (Noodlot), waaraan alle geschapen wezens, zelfs de goden, onderworpen waren en aan wiens eeuwig vaste besluiten niets te veranderen viel. Wat baten dan deugd en wilskracht tegenover zulk een macht; aan het plegen van de gruwelijkste misdaden kon de mensch zich niet onttrekken en niet zelden boette hij voor de zonden zijner voorvaderen. Bij de oude Grieken was zulk een tragedie mogelijk, omdat hun dichters de stof voor hun stuk ontleenden uit het heldentijdperk hunner geschiedenis, toen men aan den alvermogenden invloed van het Fatum geloof sloeg. In het moderne treurspel kan natuurlijk van geen ïatum sprake wezen, de dichter stelt ons zijn held voor als iemand wiens wil of hartstocht in strijd is met zijn besef van plicht en die in zulk een worsteling bezwijkt.

De Comedie (Blijspel) is mede van Griekschen oorsprong; de naam beteekent dorpsgezang. Haar doel is of een karaktertrek, of een maatschappelijke of zedelijke dwaasheid, of bloot een intrigue belachelijk voor te stellen. Vandaar de vroegere onderscheiding van Comedie de curactere, de moeurs et d\'intrigue. Gewoonlijk

10

ontwikkelen zich de gebeurtenissen in liet blijspel ten voordeele van de daarin betrokken personen. In liet hoogere blijspel worden ons meest personen voorgesteld die geen kennis dragen van hun belachelijke eigenschappen of ze althans met de uiterste zorgvuldigheid trachten te verbergen. Treden de personen op met volkomen zelfbewustheid hunner dwaasheden en belachelijke eigenschappen, dan daalt het blijspel af tot de gewone klucht.

Het hedeiidaagsche drama of schouwspel staat eigenlijk tusschen de tragedie en coniedie in, ernst en jok wisselen elkander af en een gelukkige ontknooping is gewoonlijk het einde van het stuk.

Onder de meer gemengde soorten van poezie, bthoort het leerdicht (didaktische poezie). Zij behandelt wetenschappelijke onderwerpen met het doel om te leeren. Hier geeft de poezie den iw?», de wetenschap het onderwerp aan. \'t Spreekt van zelf dat de didaktische poezie een onderwerp moet kiezen, \'t welk algemeen belang kan inboezemen en voor een dichterlijke behandeling vatbaar is. Tot haar zou men kunnen brengen de Sahjre, het Epigram, de Epistel, de Fabel, de P om hel, de Allegorie en \'t Beschrijvend gedicht.

Omtrent den oorsprong van de benaming der Satyre zijn twee onderscheiden meeningen, waarbij men om juist te zijn een onderscheiding moet maken tussehen de oude Latijnsche Satyre van Bnnius en Varro en de latere Latijnsche van Horatius, Juvenalis en Persius. l)e oudere, welke uit een grillige ondereenmenging van allerlei zaken en versmaten bestond, noemde mén Sature, een soort van spijs, bestaande uit een mengelmoes van alles ; de latere werd Salira of Satyra genoemd, omdat men meende dat die dichtsoort haren naam ontleende van de Satyrs, wegens de belachelijke en somtijds onkiesche zaken die er in behandeld, en vooruamelijk wegens de schier losbandige vrijheid, waarmede de gebreken der menschen bespot en gehekeld werden. Ue voorstelling nu van het werkelijke leven met zijn zedelijke misslagen en dwaasheden , in tegenoverstelling van het ideaal van \'t ware, schoone en goede is het doel der Satyre. Naarmate zij deze dwaasheden ernstig berispt of geestig bespot, wordt zij in ernstige of luimige satyre onderscheiden. Het begrijpt zich dat hare onderwerpen van algemeen belang moeten zijn , dat zij geen personen mag hekelen of zoo zij

11

ze geeselt, tocli steeds de zaak die zij bestrijdt, in \'t oog moet houden; anders daalt ze af tot het Paskwil.

Het Epigram was oorspronkelijk , zooals zijn naam te kennen geeft, niets anders dan een opschrift of bijschrift op gedenkteekens, waarbij het den dichter te doen was om met korte, kernachtige woorden de beteekenis van \'t gedenkteeken aanschouwelijk te maken. Later heeft het Epigram meer de strekking gekregen om de aandacht op een enkel voorwerp te vestigen en gespannen te houden, totdat de lezer op een verrassende wijze met een korten, puntigen, hekelenden trek bevredigd wordt. Daarom wordt zulk een gedicht ook wel puntdicht genaamd.

De poetische Epistel is een dichtvorm die vroeger veel gebruikt werd, maar thans niet meer voorkomt. De dichter stelde zich een persoon voor aan wien hij schreef, \'t zij in vertrouwelijken, \'t zij in schertsenden toon, en die persoon vertegenwoordigde alsdan het gansche menschelijke geslacht, of althans een groote klasse of soort van mensehen.

De Fabel en de Parabel zijn nauw aan elkander verwant; beide hebben het leeren ten doel, doch in de Fabel kiest de dicliler zijn voorbeelden ter navolging of waarscliuwing uit de onbezielde natuur, planten, bergen, lichaamsdeelen en vooral de dierenwereld die hij met denk- en spraakvermogen doet optreden; terwijl in de Parabel een feit of gebeurtenis uit het dagelijksch leven wordt verhaald ter bevestiging of ter levendige voorstelling van een of andere zedelijke waarheid.

Tot geen der boven behandelde dichtsoorten is de Parodie te brengen; zij bestaat in \'t veranderen van een of meer woorden van een bekend dichtstuk, om er een geheel anderen, gewoonlijk een comischen zin aan te geven.

De prozastijl, die minder voor de verbeelding dan voor het koude overwegende verstand geschikt is, vertoont zich voornamelijk onder drie karakters: geschiedschrijving , toijshegeerte en redekunst of toel-sprekendheid. De geschiedschrijver onderzoekt — indien hij den naam van geschiedschrijver waardig wil zijn — bij hem moet vooral de stijl de mensch wezen; uit dien stijl moet hij zich overal doen kennen als de man, wien het om de waarheid te doen is, die zijn overtuiging aan niets opoffert, zelfs niet aan de zucht om onpartij-

12

dig te schijnen, waar hij het als mensch niet wezen kan. Eenvoud, ernst eu waarheidsliefde zijn de kenmerken die zijn schrijven moeten onderscheiden. Dat we onder het proza des geschiedschrijvers ook het proza der verdichting, \'t zij roman, \'t zij drama, rangschikken, zal den lezer allicht in \'t oog vallen.

De wijsgeerige voordracht of het didactisch proza tracht aan niet ingewijde lezers door een boeiende voordracht alles mede te deelen wat de wetenschap aan het licht heeft gebracht. Spreekt men tot ingewijden, tot de mannen van de wetenschap, dan kan men vreemde termen of uitdrukkingen bezigen die voor lezers niet altijd begrijpelijk zijn ; is daarentegen de vorm hoofdzaak dan zullen duidelijkheid, eenvoud, en sierlijkheid hoofdvereischten van den stijl zijn. Tot deze soort van proza behooren niet alleen philosofische werken iu den engeren zin van het woord, maar ook alle letterkundige vertoogen , oordeelkundige beschouwingen , biografische essays, artikels over maatschappelijke of zedelijke vraagstukken enz., die of afzonderlijk uitgegeven of in allerlei periodieke geschriften worden neergelegd.

Spreken wij eindelijk nog met een woord over het oratorisch of lyrisch proza. Is \'t voor een dichter behoefte om uit te storten wat er in zijn gemoed omgaat, ook bij den redenaar kan die aandrang bestaan. Die behoefte om te spreken, maakt hem welsprekend ; immers hij is een waar redenaar die, bij de overtuiging dat hij een edele, ware en nuttige zaak verdedigt, zonder gezochte en dus kleingeestige versierselen zijn gevoel en zijn overtuiging zoo in zijn toehoorders weet over te storten, dat hij ze niet overtuigt maar overreedt, en zij, zonder zich aan koude twijfelingen over te geven, voor de zaak door hem verdedigd, alles willen opofferen. De kunstrechters van lateren tijd, die meenden dat deze gave — misschien nog verhevener dan het dichterlijk genie — kon ouderwezen worden, hebben haar in drie soorten onderscheiden : welsprekendheid van den kansel, van de balie en van het volk, doch deze onderscheiding is noodeloos. Elk redenaar die aanspraak maakt op welsprekendheid, begrijpt dat hij anders moet spreken voor de balie dan in de vergaderzaal der Staten, en dat de redevoeringen, op de laatste plaats gehouden, aanmerkelijk verschillen van die, welke op den kansel worden uitgesproken.

13

Bijna alle Europeesche talen kunnen gebracht worden tot den voornaamsten van alle taalstammen, den Indo Grermaansclien stam. Deze taal werd vele eeuwen voor Christus\' geboorte door de bewoners van het hoogland van Midden-Azië gesproken , splitste zich vervolgens in verscheiden dialecten en drong oostwaarts tot diep in India door; terwijl de Germaansche volksstammen haar westwaarts over bijna geheel Europa verbreidden. Hier ontstonden drie hoofdgroepen ; het Grieksek Latijn , de moeder vau het Ita-liaanscli, Spaansch, Portugeesch , Pransch en Romaansch (in de Donau-vorstendommen en in Grauwbunderland), het Slavonisch, waartoe behooren : het Russisch , het Poolsch , het Boheemsch , het Servisch, enz.; en het Germaansch waaruit meest alle Noord-sche taleu ontstaan zijn ; het Hoogduitsch , liet Zweedsch, het üeeusch, het IJslaudsch, het Nederlandsch en het Engelsch voor een gedeelte.

Dat onze taal nog in de eerste helft van deze eeuw de Ne-derduitsche genoemd werd, is vrij algemeen bekend. Deze naam echter gaf aanleiding tot begripsverwarring bij onze oostelijke naburen; zij beweerden dat het Nederduitseh niets anders dan een dialect van het Hoogduitsch was en de gevolgtrekking lag voor de hand dat het Nederlandsehe volk als zelfstandige natie geen recht van bestaan had. \'t Laat zich gemakkelijk verklaren, hoe deze dwaling in de wereld kwam. Het Nederduitseh toch is vroeger de taal ge weest van alle Germanen, maar van lieverlede verdrongen door het Hoogduitsch, dat zoowel de spraak- als de schrijftaal dei-beschaafde wereld in Duitschland werd. Wel bleef het Nederduitseh in de noordelijke streken van Duitschland iu zwang, doch meestal bij den minbeschaafden stand en onder den naam van Platduitsch. Onze taal echter droeg in de Middeleeuwen den naam van quot;Vlaamsch, omdat zij zich voornamelijk in de Vlaamsche steden, zelfstandig , deels uit het Saksisch, deels uit het ïrankisch dialect heeft gevormd. In de zeventiende eeuw heette die taal de Hollandsche , naar do provincie die haar invloed , ook met betrekking tot de taal, altijd gelden deed. Thans draagt zij den officieelen naam van Nederlandsch, ofschoon de meeste menschen haar nog de Hollandsche taal noemen. Het

14

woord Buiisch of Dielwh komt van Diet, \'t welk volk betee-kent. Dat het Nederlandsch , gelijk\' elke levende taal, groote tijdperken doorloopen en vele veranderingen ondergaan heeft, behoeft geen betoog, en op grond hiervan spreekt men zoo wel bij ons als bij de Daitschers van een Oud-, Middel- en Nieuw-Nederlandsche taal. \')

Van het Oud-Nederlandsch, of om met deu heer Jonckbloet te spreken van het Oud-Nederduilsch, dat van het oud Saksische weinig verschilde, is bijna geen spoor overgebleven. Wel spreekt Tacitus van de strijdliederen der Germanen en berichten Jornan-dus van de quot;Westgotlien en Warnefried van de Longobarden hetzelfde, doch van deze zangen die in den mond des volks voortleefden, is nagenoeg niets tot ons gekomen. ïe vergeefs gelastte de voor zijn tijd ontwikkelde Karei de groote de overblijfselen der oude Germaansche liederen op te schrijven, zij gingen later alle, op een enkele uitzondering na, het Hildebranddied, weer verloren. Van dit lied is slechts een fragment bewaard, behelzende den strijd tusschen den Oost Goth Hildebrand en zijn zoon Hasdruband die weigert, zijn vader welke hem als kind verliet, te erkennen en dien hij als een indringer beschouwt. Er ontstaat hierover een gevecht van welks uitslag wij niets met zekerheid weten , want het fragment houdt midden in den strijd op.

Intusschen trachtte de Geeslelijkheid de pas bekeerde christenbevolking in de landstaal toe te spreken en ook van hun pogingen zijn nog eenige sporen overgebleven uit fragmenten van bijbelvertalingen en een psalmvertaling, bekend onder den naam van de Wachiendonchsche Psalmen , (aldus genoemd omdat ze door Justus Lypsius werden uitgegeven naar een manuscript van Arnoldus Wachtendonck , dat weer verloren is). Eindelijk worden nog tot de voortbrengselen der Oud Nederlandsche taal gebracht : het Lodewijkslied en de Hêljand (Heiland). Het eerste is een loflied op Lodewijk III, die de Noormannen bij Sancourt in

\') De Heer Jonckbloet ontkent in zijn werk over Nederlandsche letterkunde ten stelligste het bestaan van een Oud-Nederlandsch tijdperk, niet alleen op grond van een volslagen gemis aan taaloverblijfsels of letterkundige voortbrengselen van die periode, maar ook omdat er nooit Oud-Nederlandsch geschreven of gesproken ia.

15

881 versloeg en is gemaakt in het Fi-ank-Saksisch dialect door Hucbald, eeu monuik uit de abdij van St. Amand , tusschen Doornik en Valenciennes. Het laatste gedicht is een oude Saksische Evangelie-harmome , vervaardigd op last van Lodewijk den Vrome , ter bevestiging van liet pas ingevoerde Christendom bij\'deze volken.

Ofschoon de hierboven genoemde fragmenten van geen belang ontbloot zijn wat de vorming der taal betreft, onze eigenlijke letterkunde vangt eerst met de Middel-Nederlandsche letteren aan. Alvorens hiermede een begin te maken zullen wij tot bevoi\'ilering van een geregeld overzicht de geschiedenis der letteren in de volgende tijdvakken verdeelen:

I. Midden-Nederland sche Letteren 1150—1600.

II. Latere Nederlandse he Letteren waarin eeu tijdperk van Bloei 1600 — 1700 en Verval 1700—1790.

III. Nieuwe Nederlandse he Letteren ] 790—1879, dat insgelijks in twee tijdperken wordt verdeeld eu waartusschen het jaar 1830 i-en scheiding maakt.

\'t Ligt in den aard der zaak dat men aan deze jaartallen niet al te angstig hechten moet, dewijl de grenzen tusschen de verschillende tijdvakken onmogelijk nauwkeurig te trekken zijn.

§ 1-

Naar de oudste lettergewrochten in de Nederlanden te oor-deelen, schijnt Duitsehland aanvankelijk veel invloed op ons land te hebben uitgeoefend. Immers tot liet gebied der Luitsche volkspoëzie behoort de bekende legende van den heiligen Bran-daan die, abt van een rijk klooster zijnde , door het lezen van een boek vol wonderen over Gods schepping, belust wordt om te gaan reizen, als een tweede Ulysses allerlei avonturen en ontmoetingen heeft en eindelijk na negen jaren zwerveus weer te huis komt. Het schijnt dat Brandaan werkelijk bestaan heeft. In de tweede plaats vermelden wij het Nevelingenlied [Nibelungen) waarvan slechts twee kleine fragmenten, elk van 72 regels, in »t Nederlandsch vertaald zijn , maar welk gedicht wereldberoemd is geworden om zijn eenheid en grootschheid van opvatting De

16

geschiedenis van den Austrasischen koning Siegfried schijnt ten grondslag van die Epos te liggen en Heinrich van Offerdingen wordt voor den maker er van gehouden. Gelijk alle Epische liederen van de Middeleeuwen is dit gedicht voortgekomen uit verschillende volksgezangen, die langzamerhand zijn vereenigd geworden. Onder de gestalte waarin het nu voorkomt schijnt het van t jaar 1200 of daaromtrent te dagteekenen.

Op liet einde der twaalfde eeuw begon de beschaving in Vlaanderen van lieverlede toe te nemen en daar dit gewest leenroerig aan Frankrijk was , laat het zich gemakkelijk verklaren dat de quot;Vlaamsche graven die in macht en rijkdom voor hun leenheeren niet onderdeden, meer smaak vonden in de voortbrengselen der Fransche letterkunde dan in die der Duitsche. De worstelstrijd der Franken tegen de Romeinen, later de rooftochten der Koormannen en vooral de herhaalde invallen der Arabieren in het zuiden van Frankrijk, gaven den dichters stof ze in volksgezangen te bezingen. Al de helden echter die zich bij die verschillende gélegenheden onderscheiden hadden, werden overtroffen door den uitstekenden Keizer Karei den groote, den verbreider en verdediger van het Christendom, en het is te begrijpen dat de verschillende helden van vroeger en later tijd in de groote persoonlijkheid van dezen vorst verloren gaan. Zoo ontstond er een cyclus van gedichten die men chansons de gesles noemde en wier inhoud allen in meer of mindere mate op den grooten keizer betrekking hebben.

Men houde wel onder het oog dat nagenoeg al de producten der Middel-jNederlandsche letterkunde vertalingen zijn uit het Latijn of uit het Fransch. Strikt genomen, zouden zij dus niet tot onze letterkunde kunnen gebracht worden, ware het niet dat de inhoud van vele der Karelromans op Nederlandsche overleveringen gebouwd waren; terwijl de Arthurromansridderdeugden vereerden die in Nederland even sterk gehuldigd werden en weerklank vonden als elders, echter meer bij den adel dan bij het volk, \'t geen genoeg blijkt uit het verschijnsel dat ze spoedig plaats moesten maken voor de didaktische en voor lt;!e geestelijke poezie. Van toen af kwamen de ridderromans, wier invloed op onze latere letteren van geen beteekenis is, in minachting, en

17

de handschriften , die ze bevattea, geraakten verloren of werden tot sclmtbordeu gebruikt, \'t Is opmerkelijk dat.de didakfische en de stichtelijke poezie het voornaamste element onzer volgende letterkunde uitmaken.

Tot de Karelromans beliooren 1) het Holanddied (chanson de Roland) naar den Tlorwu- de Uoneemur. el des XTI pairs de France, oorspronkelijk iu de ïransche taal vervaardigd, waarschijnlijk van de elfde eeuw dagteekeuend, samengesteld uit verschillende volkssagen en nagenoeg letterlijk in liet Neder-landscli overgezet. De inhoud van het stak heeft betrekking op de vernietiging van Kareis achterhoede in de vallei van Kon-cevalles (778), waar Roelaud, \'s Keizers neef, door de Sarracenen verraderlijk aangevallen en verslagen werd. Dat Karei, als een waar geloofsheld, die nederlaag op een geduchte wijze en met behulp van den Engel Gabriel wreekt, laat zich begrijpen. Wij bezitten vau het Eolandslied slechts fragmenten, waarvan het grootste, 565 verzen groot, in 18C4. op het archief te Loos gevonden is. Tot aan de zestiende eeuw bleven de heldendaden van Karei en lloelands tragischen dood in den mond des volks voortleven, doch met de Hervorming hebben hun namen voor anderen plaats gemaakt.

2) Karei en Elegasl, een gedicht^ dat uit ruim 1400 verzen bestaat en de geschiedenis behelst van een samenzwering door Kareis zwager , Eggerik van Eggermonde, tegen den Keizer gesmeed en welke Elegast, een door Karei verbannen krijgsman, ontdekt. De verrader wordt naar verdienste gestraft en Elegast voor zijn trouw beloond. Velen hielden dit stuk voor een oorspronkelijk Nederlandsch werk doch ten onrechte; het is even als het voorgaande, omstreeks het jaar 1240 in Brabant vertaald naar een Eransche chanson de -gestes , die verloren schijnt gegaan te zijn.

3.) Willem van Oranje. Dit stuk dat tusschen de jaren 1200 en 1220 schijnt vervaardigd te zijn, maakt ons bekend met de lotgevallen en wapenfeiten van quot;Willem van Aquitanië (een tijden strijdgenoot van Karei den groote) die in zijn veelvuldige oorlogen tegen en veroveringen op de Sarracenen den naam van Willem van Oranje droeg. Verscheiden chansons de gesles zijn

18

lüer blijkbaar aaueengeregeu, zouder dat ze tot eeu geheel verwerkt zijn. Aangaande de vertaling in het Nederlandsch weten wij iets uit Maerlants Spieghel Historiael, die ons als de bewerker noemt Claas , vrouw Brechtens zoon van Haarlem, een Hollandsch edelman, tijdgenoot van Graaf Willem I en die waarschijnlijk met dezen den tocht uaar Damiate medemaakte (1217). Slechts twee fragmenten van dit dichtstuk zijn tot dusverre bekend en geplaatst in Willems Belgisch Museum.

In de klere Karelssageu is reeds een sterke vermindering op te merken van de hulde aan den grooten Keizer bewezen. Duidelijk zichtbaar is iu deze producten de pogingen der menestreelen om de Kroonvasallen te verheffen en te vereeren ten koste van den leenheer. Reeds in den Willem van Oranje is die verandering merkbaar; sterker echter nog in den Roman der Lorreinan, de veete schetsende tusschen de huizen van Lotharingen en Bordeaux. Men plaatst de Nederlandsche omwerking van de fragmenten omstreeks 1240, .Ruim 8000 verzen zijn er van bekend. Moge de inhoud van het dichtstuk ontaard zijn van de oorspronkelijke heldendichten, aan den uiterlijken vorm, de zuiverheid der taal en do vloeiendheid der verzen is veel zorg besteed. Van den Roman van Aiol zijn nog geen 300 verzen bekend en uitgegeven.

Voorts behoort tot de Karelromans , hier te vermelden, de kloris en Blancejloer. De schrijver bezingt de ongelukkige liefde en de eindelijk bekroonde trouw van twee gelieven. lieeds het onderwerp wijkt geheel af van de andere Karelromans, die over niets dan vechten en oorlogen handelen. Diederik van Assenede, klerk aan het hof van de Henegouwsche gravin Zwarte Margriet, heeft omstreeks 1260 het werk in \'t Nederlandsch overgezet. — Het geheele gedicht is waarschijnlijk van Byzan-tijnschen oorsprong en heeft met Karei den groote niets te maken dan alleen dat uit het huwelijk van ïloris en Blancefloer werd geboren Baerthe met de groote voeten, de moeder van den grooteu keizer. Even min als de Moris en Blancefloer tot de Karelromans te rekenen is , even weinig aanspraak maakt daarop Parthe.nopeus en Melior, dat ons insgelijks in het Oosten verplaatst en de trouwe liefde tusschen den Westerschen ridder Parthenopeus en de Oostersche schoone Melior verhaalt. Het

19

werk schijnt iu de eerste helft der dertiende eeuw te zijn vervaardigd en munt uit door de eenheid van verhaal en de natuurlijkheid der geteekende karakters.

iSIog behoort tot de Karelromans lieinout van Monlalhaen of de Roman der vier Heemskinderen. Van den roman zeiven bezitten wij slechts eenige fragmenten ; de sage der vier Heems kinderen is ons bewaard gebleven in volksleesboeken; geen dei-Karelromans is ooit zoo populair geweest, noch zoo lang bekend gebleven als de kinderen van Heime van Dardanië, waaronder Reinout van Montalbaen met zijn wonder strijdpaard Beyaerd het meest bekend is. De Midden Nederlandsche bewerking valttus-schen de jaren 1240—1280.

Een tweede cyclus van Midden-Xederlandsche romans sluit zich aan Arthur, een der kleine koningen van Brittanje die bij de komst der Angelen en Saksen de. wijk nam naar Wallis en wiens verrichte of verzonnen heldendaden aldaar in den mond des volks voortleefden. Bij de verovering der Norinandiërs, na den slag van Hastings, (106fi) rakelden de opvolgers van Willem den veroveraar die sagen weer op en bezigden ze tot een hefboom tegen den Angel-Saksischen geest. Op deze wijze ontstonden er verschillende romans samengevlochten uit verscheiden sagen en zich allen groepeerende om Ivouing Arthur en zijn wapenbroeders de Ridders van de Ronde Tafel.

Ten gevolge echter van de Kruistochten was er een gansch andere geest over het Westen gekomen. Onder vele andere zaken had zich ook het Kidderwezen ontwikkeld en tegelijk hiermede een overdreven, bijna afgodische vereering van het schoone geslacht. Ter liefde van deze of gene schoone dame op avonturen uit te gaan, reuzen en draken te bestrijden om haar hart en hand te winnen , maakt de schering en inslag uit van bijna al de Artaurromans. Zij zijn in dat opzicht de getrouwe afspie geling van den geest huns tijds en worden daarom terecht conles d\'avetdures genoemd. l)e zucht naar het wonderbare doet haar invloed in die verhalen duidelijk gelden en de symboliek der Druiden, vermengd en verhaspeld met christelijke overleveringen, speelt er een groote rol in. Op deze wijze ontstond de Graalroman, aldus genaamd naar den Heiligen Graal, den schotel dien Jezus

20

bij het brekeu des broods in den laatsten avond van zijn leven gebruikte, en waarin men zijn bloed (sang real) opving.

Zoo wordt in alle Arthurromaus ook gesproken van de Tioncle Tafel waarvan de legende ons het volgende vertelt. Toen Jozef van Arimathea naar Engeland vliiclitte om er liet Evangelie te, verkondigen, verdwaalde hij met de zijnen in een woestijn, waar velen zijner volgelingen van kommer\' en ellende omkwamen. Op Gods bevel vervaardigde hij eeu Ronde Tafel, gelijk aan die welke de Heer bij het instellen van het H. Avondmaal gebruikt had, en hij plaatste op het midden daarvan, maar overdekt, den H. Graal. De kracht van dezen schotel was zoo groot dat ieder die hem aanstaarde, verzadigd werd en al zijn wenschen vervuld zag. Eeu plaats aan die tafel werd opengelaten voor Christus zeiven. Toen de Graal later verdween, hielden de ïafelgenooten zich onledig met het opsporen van dit kostbaar reliquie en het zijn deze helden wier daden in den Graalroman, die met den ro ■ man van Merlijn eeu geheel uitmaakt, verheerlijkt worden. Op Jozefs voorbeeld stelde Arthur ook zulk eeu tafel voor vijftig ridders in. 1)

Van de Arthurromans ziju iu \'t Nederlandsch overgezet de Roman van Lancelot, ougeveer 1)0000 verzen groot; hij bestaat eigenlijk uit eeu samenvoeging van verschillende andere ridderromans, die in den Lancelot zijn gelascht, zooals de Moriaen, de Wrake over Rayisel, de Ridder metier Monroe, de roman van Toren, de PerchiKael, ook stukken uit de geschiedenis van de Graal, want Lancelot was de aangewezen ridder om den Graal terug te vinden. Ziju zedeloosheid verhinderde dit en de eer van het terugvinden werd weggelegd voor Galand, zijn zoon. Voorts de Walewein, ruim 11000 verzen groot, misschien de beste van de Arthurromaus door den samenhang der afzonderlijke deelen die een goed geheel vormen. Het origineele stuk is van het laatst der i2e eeuw en de zeer goede Midden Nederlandsche tekst verscheen vijftig jaar later.

De derde roman is de Fenjunl welke naar den Eranschen roman de Jfrejus vertaald is en de heldendaden van Eerguut, een boerenknaap, bevat, die door de kracht der liefde tot een volmaakt ridder wordt gevormd.

1) Het eenig manuscript van deze lomans wordt te Burg Steinfurt bewaard De vorst van Bentheim, de eigenaar , wil liet niet ter uitgave afstaan.

21

En hiermede sluiten wij ons overzicht over de Ridderromaus. quot;Dat vele romans van die tijden tot dusverre verloren voor ons zijn, blijkt uit de titels van werken door Maerlant en anderen vermeld, zooals de Mathc, de AmacJas of Tristram, de Fierabras enz.

Onder de merkwaardigste voortbrengselen onzer Midden-Neder-landsche letteren noemen wij het Dieren-Epos Reinaart de quot;Vos, hierin van de Dierenfabels der ouden onderscheiden dat de toe-passing van het verhaal aan den lezer zeiven wordt overgelaten. Reeds had de geestelijkheid tussehen de jaren 1000 en 1200 zich op dat terrein bewogen: onder anderen bestaat er een gedicht waarin de wolf, Tsengrimva genaamd, de hoofdpersoon is, en een ander dat een omwerking van het eerste schijnt te zijn en de Reynardus Vidpes genaamd wordt: een minder juiste benaming omdat de wolf er weer de hoofdrol in speelt. Pierre de St. Cloud, pastoor te Croix en Bie, schreef omstreeks 1200 twee gedichten, waarvan Reinaart dé Vos de heidis; het eerste, 9600 verzen groot, heette Les avenlmes (h Reinart; het laatste le Plaid, een vervolg op het eerste, en misschien niet van denzelfden schrijver, bevat 4850 verzen. Aan dit laatste werk ontleende de Ylaamsche dichter, Willem, die ook den ons onbekenden Madoc schreef, de stof voor zijn roman van den Vos Reinaart, een gedicht dat in alle talen, tot zelfs in het IJsIandsch, is overgezet en omgewerkt. Het behelst de lotgevallen van den sluweu Reinaart die zich door zijn roove-rijen en lage streken den haat van groote en kleine dieren op den hals gehaald heeft, voor Koning Nobels rechterstoel gedaagd wordt, maar door zijn listen de lagen zijner vijanden ontkomt en naar een woestijn vlucht. De koning der dieren is woedend en Reinaart wordt vogelvrij verklaard.

§ 2-

Het laat zich gemakkelijk begrijpen dat de geestelijkheid geen vrede kon hebben met de romantische zangen der irouvères die in liefde en zingenot het grootste heil des levens stelden. De vrees voor \'t vermindereu van hun invloed en de zucht om ook andere dan wereldsche behoeften alleen te bevredigen dreef de geestelijken aan om tegenover de helden van den wereldschen roman, den

22

Zaligmaker dev wereld: tegenover de adellijke jonkvrouwen, de hemelsche jonkvrouw, de Maagd Maria , en tegenover de Edelen en Bidders, de Heiligen en Martelaren testellen. Daaruit laat zicli de menigte van berijmde Legenden en Levens van Heiligen verklaren, die er gedurende die tijden geschreven of vertaald zijn en die ons bestek niet toelaat allen te noemen. Genoeg zij liet te zeggen dat het leven van Jezus, de Sproke van Theop/rilus en die van Betilnjs gunstig afsteken bij al wat in de kloosterpoezie voorkomt. quot;Vooral de laatste, in \'t midden der veertiende eeuw dooreen onbekend schrijver bewerkt, munt uit door een boeienden verhaaltrant en een plastische voorstelling der feiten. Doch al hadden wij over meer ruimte te beschikken, dan nog zoude de poezie der kloosters ons weinig of geen stukken meer opleveren, die uit het oogpunt van kunst beschouwd, eenige aesthetische waarde hebben.

In de tweede helft der dertiende eeuw kwam er een geheele omwenteling in de poezie. Ten gevolge van de kruistochten begonnen de poorters meer zelfstandig op te treden : hun stoffelijke welvaart deed de zucht naar vrijheid eu den haat tegeu al wat adellijk was met onweerstaanbare kracht uitkomen ; de vorsten, door eigenbelang en vrees voor de machtige vasallen gedreven, begunstigden dit streven naar emancipatie der burgers en schonken hun vele voorrechten en vrijheden; eu de ontwikkeling van verlichting en beschaving ging met dit alles hand aan hand. Maaide praktische zin der burgerij vond geen behagen meer in de overdreven ridderpoezie van den adel; reeds bij den Ileinaart zagen wij hoe het eigenlijke volk degelijker kost voor den geest verlangde dan de idealisecrende letterkunde van den adel. Naar mate echter de inhoud der nieuwe richting, die men de didaktische noemt, het zoeken naar waarheid duidelijk aan het licht brengt, naar diezelfde mate neemt de poezie in gehalte af; de didaktische school redeneert maar schildert niet: het verstand beheerscht de fantasie en verlamt misschien te\' veel de dichterlijke vlucht.

Aan het hoofd dier school staat Jacob van Maerlant, der Dielscer dichter vader, gelijk zijn volgelingen hem ten onrechte noemden, die zijn naam ontleende aan de parochie Maerlant, ten oosten van Brielle gelegen en later met deze plaats saamgesmolten. Ofschoon

23

eeu Vlaming van geboorte was Maerlant met hart en ziel den Hol-landschen graaf toegedaan en stond hij misschien wel in dieijft van Koning Willem II. INa diens overlijden (1256) begaf hij zich naar Damrne waar hij, volgens de overlevering, schepenklerk geweest en gestorven is. Bijna in al zjjn werken treedt Maerlant als de bestrijder op van de J\'ransche leugenpoëten, docli het meest en breedvoerigst doet hij zulks in zijn Spiephel 7/(S/!oriae/, een proeve van een algemeene geschiedenis, welk boek hij bewerkte naar een I\'Vansch model van Vincent de Beauvais, doch dat hij wegens zijn gevorderden leeftijd niet voltooide; van de vier partieën waarin het verdeeld is, zijn de eerste en eenige hoofdstukken van liet derde en vierde van zijn hand.

Groot was de invloed dien Maerlant op letterkundig gebied uitoefende, want hij stichtte eeu school van schrijvers die hem navolgden of zijn roem verhieven. Ouder dezen noemen wij Melis Stoke 1) Jan vau Heelu, den vermocdelijken schrijver van den Grimbergschen oorlog, behelzende den veeljarigen strijd tussclien hertog Godevaart vau Brabant met de heeren van Grimberg in de 12e eeuw, Lodewijk van Velthem en Jan van Boendale ook wel Jan de Clerck geheeteu, de bekwaamste leerling uit Maerlants school en die den meester in zuiverheid van taal en vloeiendheid van stijl overtreft. Nog zij met eeu enkel woord vermeld als tot Maerlants school behoorende Jan de Weert, heelkundige van IJ peren, die in 1351 de Nieuwe Doclnuael of Spieghel der Sondeu en een Disputatie van Rogiere encle van Janne schreef. Wij zouden een lange lijst van didaktische werken kunnen opnoemen tot aan den Spieghel der Jongens toe die Lambertus (Joe,traan in 1488 opstelde; doch zullen ons daarmede niet bezighouden en van de didaktische richting afstappen met de opmerking dat zij op den verderen loop onzer letterkunde een belangrijken invloed heefr uitgeoefend.

De tijd voor het maken en de smaak voor het liooreu van meer uitgebreide gedichten was voorbij ; in hun plaats treedt de Sproke,

1) Met die aohrijvers welke in de Clu-onologisoho tabel afzonderlijk vermeld worden, zullen wjj ons hier niet breeder bezighouden dan voor een goed verband noodig is.

24.

eeu korte vertelling, even verschüleucl van inhoud als van vorm. Degenen die zulke gedichten meestal aan don disch voordroegen, heetten meuedreeleu (ininisteriales d. i. dienstlieden.) Men noemde ze ook wel mjgers, vinders of Irouv\'eres, Velen reisden rond van kasteel tot kasteel, zorgden tegenwoordig te zijn bij alle feestelijke gelegenheden en vonden in de giften der Edelen een bestaan: anderen genoten eeu jaargeld van aanzienlijke heeren of stonden in dienst van een bijzondere stad. Van eeu groot aantal hunner worden de namen genoemd, vooral onder de regeering van het lieiersche Gravenhuis, 1350—1430. Ouder deze noemen wij Uoudewijn van der Loreu, der stad spreker van Gent, den dichter vau de Mag/tel vau Gen(; Augustijnkeu van Dordt, een rondreizend sprookapreker, beschermeling van den Kuwaart Aelbrecht doch wiens vertelliugen niet boven het middelmatige verheven ziju en Willem van Hilde-gaersberch, (een dorp bij Rotterdam) die bij herhaling voorkomt in de grafelijke rekeningen van Hertog Aelbrecht van lieieren. Van dezen spreker, die lezen noch schrijven kon, zijn tot dusverre honderd zeventien gedichten bekend, waarvan melding verdienen : l/oe d\'iersle parlien in Hollaud quamen, belangrijk voor de geschiedenis der Hoeksche en Kabeljauwsche verdeeldheden, van Sinle Geerlruden minne en Mer is woert dal luüel vroemt.

Aan het einde van het tijdperk der eigenlijke middeleeuwen staat Dirk Potter met ziju Miuuenloep, waarin over verschillende soorten van minnen gehandeld en over allerlei liefdesgevallen onderhoudend gesproken wordt. De invloed van het Beiersche huis is zichtbaar in dit werk aan de vele Hoogduitsche woorden, die men er in aantreft, \'even als een halve eeuw later onder de Bourgondische hertogen een menigte Fransohe woorden onze taal ontsieren.

§ 3.

Terwijl Frankrijk en Duitschland eeu aantal adellijke minnezangers kunnen aanwijzen, ziju in de Nederlanden de minueliederen zeer schaarsch en voor zooverre bekend is, kunnen wij slechts een voornaam edelman noemen. Hertog Jan van Brabant, van wieu negen minneliederen in de volkstaal gezongen tot ons zijn gekomen. Schooner dan het minnelied bloeide hier te lande in de

25

veertiende en vijftiende eeuw het volksgezang: zoo wel wereldlijke als geestelijke liederen werden er in menigte gezongen. Van de weinige die tot ons zijn gekomen, is liet meest bekend het beroemde : Het chghel in den Oosle. De kerkliederen, die meest op de wijze der wereldlijke liederen werden gezongen, hebben of betrekking op Jezus\' geboorte en leven, of op de Moedermaagd Maria, of op de Heiligen en Martelaren der kerk. Al deze liedereu ziju een getrouwe afspiegeling van de zeden en gewoonten, deuk-wijsen en begrippen, of van de geschiedenis dier eeuwen, en hebben iets aantrekkelijks door het waas van kinderlijke uaïfheid dat er over verspreid ligt.

Bekend is het \'dat liet Middeneeuwsche drama in de kerk zijn oorsprong neemt. Sinds onheuglijke tijden was de geestelijkheid op liooge feestdagen na den atloop van den dienst gewoon fragmenten uit de Bijbelsche geschiedenissen, vooral uit het ieveu van den Zaligmaker of uit de legenden der Heiligen, aan het volk te vertoo.nen. De geestelijkheid werd hierin bijgestaan door school- of koorknapen of geestelijken van lageren rang. Zoolang dit geestelijke drama uit de gewijde geschiedenis putte, droegen deze stukken den naam van Mysteriën of Mirakelspelen en hadden ze plaats binnen de kerkgebouwen of op de kerkhoven. Het laatste Mysteriespel, waarvan in ons land gewag gemaakt wordt, werd voor de eerste maal gespeeld te Breda op St. Jansdag 1500, het droeg den naam van : \'t Spel van den Heiligen Sacramenle van der Nejnwervaart. Dr. O. E. Heremaus vond in 1867 het handschrift en Dr. E. Verwijs bezorgde er een oritische uitgave van. Wij vermelden dit dewijl de tekst der meeste raysteriëu is verloren gegaan, ten minste nog niet gevonden is.

Later bij den aanvang der veertiende eeuw toen de Mysteriespelen in grootte toenamen, verrezen er tooneelen op markten en pleinen en niet zelden speelde men verscheiden dagen over een stuk, hetzij achter elkander, hetzij met tusschenpoozen van een of meer dagen. Toen de leekeu er zich mede bemoeiden, namen de onderwerpen der vertoonde stukken eeu wereldsch karakter aan. Zoo ontstonden er in de meeste steden kerkelijke gilden of ver-eenigingen van ghesellen van den spéle, in wier plaats later de Eetkorijkers traden. Het duurde niet lang of men verkoos de voor-

20

stellingen op de bovenverdieping van een of ander gebouw boven de tooneelen in de open lucht. Van tooneel, tooneelschermeu, tijd van vertooniug en costumes weet men zeer weinig.

Een handschrift van de vijftiende eeuw bevat een tiental wereldlijke tooneelspelen , allen afkomstig van dezelfde hand, waaronder vier ernstige of ahele spelen en zes kluchtspelen of softer-nien gevonden worden, want elk abél spel of ernstig stuk werd door een boertig nastuk, sot/ernie of kluchi gevolgd. De titels der abele spelen zijn; Esmoreü, dat voor \'t beste gehouden wordt, Glorianl van Brunswjk, Lavcelool van Denemarken, en Van den Winter encle van den Somer; die der kluchten ; die Hussen/Aaser , die Sotternie van Lippijn, die Uexe, Drie datyhe here, die irti-wante en liubheu.

Kaar mate de maatschappelijke toestand den burgers meer bezigheden oplegde, geraakten de Mysteriespelen om hun langen duur meer en meer in onbruik en traden in hun plaats de Spelen van Sinne , waarin allerlei Eigenschappen en Deugden als personen worden voorgesteld. Deze sinnespelen , die altijd een zedelijk godsdienstige strekking hadden , vonden in het volgende tijdvak zeer veel bijval omdat ze dienstbaar gemaakt werden aan de verspreiding der nieuwere denkbeelden op \'t gebied van Kerk en Staat en in hun allegorische voorstelling de publieke opinie teruggaven of er invloed op uitoefenden.

Spreken wij hier met een enkel woord van de eerste pogingen om in proza te schrijven , die tot de dertiende eeuw opklimmen. Zonder de Charters uit die tijden te noemen, welke moeielijk tot het letterkundig gebied te brengen zijn, vermelden wij de oudste prozavertaling van den Bijbel of liever van een gedeelte der Heilige Schrift. Hierop volgt Hel leven van Jezus, een Evangeliën harmonie, dagteekenend van het begin der veertiende eeuw. Als vruchtbaar prozaschrijver verdient genoemd te worden .Tan van lluysbroek (1291.—1381) die in het dorp van dien naam geboren, prior was in een klooster door hem dicht bij Brussel gesticht. Hij schreef vele preeken en geestelijke tractaten die uitmunten door vloeiendheid van stijl en hartelijkheid van taal, waarin hij door geen prozaschrijver der Middeleeuwen overtroffen wordt. Moge al de inhoud zijner geschriften niet van christelijke

27

mystiek vrij te pleiten zijn, te ontkennen valt het niet dat liij een hoogst merkwaardig persoon was en dat zijn werken, ondanks dit gebrek, overvloeien van nuttige en practiache wenken voor het leven. Als kanselredenaar wordt hij echter overtroffen door Jan Brugman, pater bij de orde der Minnebroeders en in 1478 overleden. Deze merkwaardige man preekte in eenige voorname steden van ons vaderland, en maakte zulk een indruk op zijn hoorders dat het spreekwoord Al kan je kallen als Bnigmau er door ontstaan is. Het weinige dat er van dezen redenaar in geschrifte is overgebleven, getuigt van zijn levendigen en beeldrijken stijl.

]Nog vermelden wij onder de prozageschriften uit *lit tijdvak Hel Bijenboec, Bes Conincks Somm.e; het eerste uit liet Latijn, het tweede uit het ïransch vertaald. Eindelijk werden op het laatste van dit tijdvak en in \'t begin van \'t volgende vele ridderromans in proza omgewerkt en als volksboeken onder de menigte verspreid. Deze omwerkingen hebben weinig of geen verdienste.

§ 4.

Keeds spraken wij met een enkel woord van de t/lieselleii van den spele, die zich met het vertoonen der mysteriën onledig hielden en van lieverlede in de steden vaste vereenigingen of letterkundige gilden vormden, bekend onder den naam van Kamers van Rhelorica. De naam is van i\'ranschen oorsprong en met de Bourgondische hertogen tot ons gekomen ; hun bestaan en hun bloei valt tusschen de jaren 1400 —1600 en hun aantal klom tot een zeer hoog cijfer, want in de noordelijke Nederlanden en in de Vlaamsche gewesten werd geen stad gevonden die minstens niet één Kamer bezat; terwijl in het Zuiden zelfs vele dorpen zich op het bezit van lietkorijkers mochten beroemen. Vele vorsten en aanzienlijken maakten zich populair door leden of be-schermheeren van zulke kamers te zijn ; zoo gaf Filips de schoone \' een blazoen aan de Kamer te Gent genaamd : de Balsem : Karei V deed hetzelfde te Amsterdam met de Kamer : i/e Ëglanlier onder de zinspreuk : Tn liefde bloeiende: Willem van Oranje was prins (bestuurder) van de Antwerpsche Kamer de Violieren enz.

28

i\'ilips dquot;e Schoone richtte zelfs in 1493 te Meohelen een sou-vereine kamer Jezus met de Balsembloeme op, aan wier toezicht Ril uitspraak al de andere onderworpen waren. Vele vrije ka-rners verzetten zich te vergeefs tegen zulk een baud, blijkbaar verordend met het doel om de kamerbroeders binnen de palen eener gepaste vrijheid te houden.

Tn het Zuiden tierden deze inrichtingen weliger dan in het noorden: zij vonden er ook krachtiger bescherming en bevorderden van huu kant door vertooningen en optochten bij openbare feesten de algemeene vreugde. Hun invloed op het volk nam nog meer toe na de uitvinding der boekdrukkunst, waardoor den kamerbroeders een ruimer en goedkooper keus van allerlei gedichten en tooneelstukken verschaft werd.

Elke Kamer droeg een bijzonderen naam , had een eigen blazoen en kenspreuk. Aan haar hoofd stond een Keizer of Prins-, voorts was er een deken (schrijver), een fiskaal die de penningen beheerde en een factor (kamerdicliter). Hij zorgde voor al de gedichten die cr noodig waren en oefende jongere leden in de consle van rlelorica. Üok hadden de kamers een vaandrager, wiens dienst bij plechtige optochten gevorderd werd en een Nar of Zot, die bij openbare verlooningén het gemeen door zijn kluchten vermaakte en dikwijls aan hun kwelzucht blootstond. Verder waren zij aan wetten gebonden, door hen zeiven ontworpen en soms door hooger gezag bekrachtigd ; in \'t laatste geval droegen zij den naam van vrije Kamers, iu tegenoverstelling van die ver-eenigingen welke op eigen gezag en zonder bekrachtiging waren opgericht en die onvrije heetten. Niet zelden hield de een of audere Kamer een dichterlijken wedstrijd , die met groote pracht gevierd werd ; men schreef een prijsvraag uit voor een Sinnespel en men reikte den overwinnaars prijzen van meerdere of mindere waarde uit. Dergelijke wedstrijden onderscheidde men in Land-jmveelen en Haagspelen, waarvan de eerste met meer luister gevierd, eigenlijk tot de steden, de Haagspelen tot de dorpen behoorden. De geheele plechtigheid droeg den naam van Intrede. De beroemdste van die intreden had te Antwerpen in 1561 plaats, waar uit elf steden van Brabant veertien Retliorijkerskamers te zamen een geheel van 1473 personen uitmakende, verschenen

29

en het feest ruim eeu week duurde. Dit landjuweel was liet laatste dat liet Zuiden vierde. Weldra kwamen de bange tijden van den grooten worstelstrijd tegen Spanje die aan den bloei der meeste kamers een einde maakten.

Dat onze dichterlijke gezelschappen, ondanks de toenemende verbastering der taal, vooral in de zuidelijke gewesten , door de Bourgondische over heer selling, eeu belangrijken invloed op den volksgeest uitgeoefend hebben, laat zich uit den aard der zaak gemakkelijk afleiden èn wordt door de geschiedenis volkomen be vestigd. Vooral was deze invloed zichtbaar bij de opkomst der Hervorming welke de Kethorijkers in hun Spelen van Sinne of Moralüeilen, en hun Esballemenlen (kluchten) , waarin de gtoote vragen van den dag veelal behandeld werden , op alle mogelijke wijzen aanmoedigden. Geen wonder dat Alva\'s schrikbewind de doodsteek was voor vele van de Vlaamsche kamers, dat vele geleerden, dichters en kunstenaars, vooral na den val van Antwerpen (1585), naar Holland trokken en aan de kamers van llhe-torica aldaar een nieuwe vlucht gaven. Dit duurde echter niet lang ; de zin voor optochten en openbare vertooningen is iu Noord-Nederland nooit zoo groot en zoo .sterk geweest als bij de zuidelijke broeders; daarenboven vele lieden van smaak eu kunde onttrokken zich van lieverlede aan de kamers en eindelijk kwamen zij in groot verval en gingen in de steden, tijdens de kerkelijke twisten gedurende het twaalfjarig bestand , meest alle te niet. Op de dorpen hielden zij zich langer staande omdat de kasteleins er huu voordeel in zagen en de onkosten der voorstellingen of prijskampen droegen. Geen wonder dat het gedrag dier kamerbroeders nog al te wensclien overliet en zoo buitensporig werd dat de Staten van Holland in 1711 ten plakaa\' uitvaardigden waarbij de optochten en openbare voorstellingen der Rethorijkers verboden werden. Aan de dichtkunst en den opbouw der taal zelve hebben deze gezelschappen, zoo men de Amsterdam sche kamer /« liefde /Aoeiemle wil uitzonderen, weinig of geen diensten bewezen; integendeel het verzengekuutsel der llhetorij-kers wemelt van onduitsche woorden.

Onder de Kamerbroeders die zioh als schrijvers hebben doen kennen , noemen wij Matthjs de Casteleyn , die in \'t begin der

30

zestiende eeuw leefde eu zicli zeiven een cxcelknl poeel moderne noemde. Deze priester, van Oudenaarde geboortig, geeft ons in zijn Cons/e van li/elorica een reeks van voorschriften hoe meu de verschillende soorten van verzen bij de kamers in gebruik, Rondeelen •, Refereinen, Hclo graden, Balladen, Madrigals enz., moet maken. Zijn leerling Jean Baptista Houwaert (1531—99) tijdens den opstand, nu eens Oranjes, dan weer de Spaansche zijde hield, maakte een leerdicht in zestien zangen, getiteld: Pegasides Pleijn ofle den Lusthof der Maeclulen waarmee hij veel lof eu eer iuoogstte doch dat even als alle producten van de llhetorij-kers vol wansmaak en bastaardwoorden is. Even weinig verdienste hebben Coliju van Rijssele , Jau van Dale, Anthouius de llovere, Cornelis van Ghistele en zoo veel anderen wier werken geen andere lezers meer hebben dan enkele beoefenaars onzer letterkunde.

Al de bovengenoemde schrijvers stonden in dichterlijk talent en zuiverheid van taal verre ten achter bij de Antwerpsche dichteres Anna Bijns, die in hare covstige Refereinen op bijtenden toon Luther en zijn aanhangers hekelt, of met een innig v/oom gemoed en een diep gevoel van aanhankelijkheid haren Schepper haar talrijke zonden belijdt. Deze dichteres staat om zoo te zeggen met den eenen voet nog in hef tijdvak der Midden-Ne-derlandsche letteren, met den anderen reeds op het gebied der latere dichlkunde.

§ ⁵-

Gelijk we reeds vroeger aanmerkten , is het onmogelijk juiste jaargetallen vast te stellen , waar tusschen de verschillende tijdvakken onzer letterkunde afgebakend liggen. Wij herhalen deze opmerking aan het begin van het nieuwe tijdvak , dat der herleving onzer letterkunde , die nagenoeg twee eeuwen onder den verdoovenden invloed van de Kethorijkers en van de Bourgondische overheersching gezucht had. Op het einde der middeleeuwen veranderde de geheele maatschappelijke en godsdienstige toestand van Europa: de macht der Edelen was vernietigd : een welvarende, zich st«rk gevoelende volksklasse was opgestaan; de studie der oude talen, voornamelijk die van het Latijn , bevor-

31

derde don goeden smaak en deu zin voor het schoone ; er openbaarde zich een streven naar vrijheid van denken en zelfstandig onderzoek, \'t welk de groote scheuring in de Kerk teweeg bracht tusschen de Katholieke Kerk en de volgelingen van Luther, Zwinglius en Calvin. Weldra stonden ook in ons vaderland de twee godsdienstige partijen scherp tegenover elkander eu de strijd tusschen de aanhangers der oude en der nieuwe leer teekent zich het duidelijkst af in het volksgezang dier dagen; in de talrijke martelaarsliedereu eu de geuzenzangeu den dichters in de pen gegeven door de hevige vervolgingen waaraan de Hervormden blootstonden. Op iedere gebeurtenis van eenig bslang werd een lied gemaakt, getuige de rijke verzameling van Oeschiedzangen dooi-Ui\', van Vloten uitgegeven; ook Anna Bijns maakte reeds tegenzangen op bestaande geuzenliederen. Niet minder openbaarde zich de volksgeest in een groot aantal psalmberijmingen die elkander bijna onafgebroken opvolgden en wier rij geopend wordt met de Souier Liedekens van Jonkheer AVillem van Zuylen van Nienvelt, Heer van Bergambacht. Deze edelman bracht de psalmen in Kederlandsche versmaat over en stelde ze op allerlei gebruikelijke , wereldsche melodiëu van zijn tijd. Zij verschenen met keizerlijk privilegie in 1540 , waaruit genoegzaam blijkt dat de regeering het zingen en leeren dezer psalmen niet als ketterij beschouwde en dat ze geen ander doel hadden dan om voor het lichtvaardig volksgezang een beter, een ernstig lied te stellen. Deze Souier Liedelens beleefden verscheiden drukken. Zonder van al de psalmberijmingen dier tijden te spreken, mogen wij die van Petrus Dathenus (1531—9(1) niet onvermeld laten, een kreupele berijming der Fransche vertaling van Clément .Marot. Deze strenge ijveraar voor \'t Hervormde geloof, die in de (Jent-sche troebelen een treurige rol gespeeld heeft, stierf vergeten te Ëlbing in West-Pruisen, maar zijn psalmen werden door de Ge reformeerde kerk aangenomen eu bleven in gebruik tot 1773, toen zij, na veel tegenkanting, voor beter berijmde het veld moesten ruimen. Tallooze malen zijn Datheeus psalmen herdrukt, het laatste te Zierikzee in 1854. Te verwonderen echter is het niet dat deze berijming, ofschoon ze in voortreffelijkheid verre beneden die van Maruix van St. Aldegonde staat, welke

32

naar het oorspronkelijk Hebreeuwscli vervaardigd is, zoo gretig ontvangen en voortdurend gewild werd , zoo wij bedenken dat Datheeus woorden de weerklank zijn van al de Hervormden van die tijden en van velen onzer dagen.

Dezelfde Marnix gaf in 1569 zijn Biencorf tier H. Roomsche Kercke uit waarin hij onder den schijn van de Moederkerk te willen verdedigen, haar beschimpt eu waardoor hij zich als Ne-derlandsche prozaschrijver een welverdienden naam gemaakt heeft. Nog houdt men dezen dichter voor den maker van het oude en geliefkoosde Wilhelmuslied , dat als dichtstuk middelmatig, echter als volkslied onze helden menigmaal in den strijd heeft aangevuurd en ter overwinning geleid. Overal straalt in Marnix\' gedichten de zorgvuldig opgevoede, smaakvolle man door, die met de kennis der ouden zijn voordeel heeft gedaan, zonder ze slaafs na te volgen. De invloed toch der oude letteren op de onze, vooral in dit tijdvak , valt niet te miskennen en laat zich gemakkelijk verklaren , uit de richting welke de studie der oude talen en letteren sedert het laatst van de veertiende eeuw genomen had. In Italië ontwaakte die. zucht voor de studie der ouden het eerst: de val van Constantinopel (1453) dreef de Bijzantijn-sche geleerden met hun letterkundige schatten naar het gastvrije Italië en bevorderde de beoefening der oude schrijvers. Yan daar verspreidde zich hun licht over Duitschland, Frankrijk , Engeland en Nederland, waar een Gansvoort, een Agri-cola, een Hegius , een Erasmus en meer andereu de ouden met gelukkig gevolg bestudeerden en verspreidden. De beoefening der Latijnsche taal en harer letterkunde (aan het Grieksch liet men zich minder gelegen liggen) sleepte noodzakelijk een kleinachting voor de volkspoëzie der middeleeuwen na zich en gedichten, als het Nevelingenlied en de Reinaert de Vos vonden geen genade meer in de oogen der bewonderaars van Virgilius en Horatius. Niemand zal het betwisten dat de nieuwe richting in de letteren bevorderlijk was voor het aankweeken van den goeden smaak en voor de beoefening der eigenlijk gezegde spraakkunst, doch gelijk in bijna elke zaak — zoo ook in deze — maakte men zich aan overdrijving schuldig en volgde de ouden te slaafs na; \'t was fatsoenlijk, \'t werd „tonquot; om in \'t Latijn

33

te schrijven en zoodoende kwam er een scherpe afscheiding tusschen den geleerden en niet geleerden stand, en de eerste begreep dat men geen dichter of letterkundige kon zijn, zonder de kennis der doode talen. Bovendien menig geleerde, zoo hij zich aan de poezie overgaf, schreef zijn verzen in meer of minder vloeiend Latijn, en bevorderde de volksliteratuur even weinig als menig ander, die een of ander geliefkoosd Latijnsch schrijver bij voorkeur beoefende en in het licht gaf, begraven onder tal van taal- en letterkundige aanteekeningen. Geen wouder dat die republiek der geleerden — gelijk men ze wel eens genoemd heeft — weinig achting koesterde voor elke poging van een oningewijde om den zangberg te beklimmen en slechts aan een enkelen hunner de hand reikte om hem liet beklimmen gemakkelijk te maken.

Een tweede, niet minder groot nadeel bracht de studie der ouden aan, te weten ; den ganschen godenwinkel der Grieken en Romeinen. Geen gedicht, al was het nog zoo eenvoudig, geen bruiloftsdicht zelfs, zoude, zonder met Cupido of Hymen opgesierd te zijn, genade gevonden hebben bij de kunstrechters. Al had iemand nog zoo veel aanleg en liefde voor de poezie, de naam van dichter werd hem uiet gegeven, zoo hij niet in het gareel van al de goden der fabelleer liep.

Naast Marnix en met hem een ijsbreker voor taal en stijl noemen wij Dirck Volckertsen Coornhert, wiens gansche leven ecu lijden en strijden voor de vrijheid van denten geweest is en die zoowel de onverdraagzame Hervormden ua 1572, als de geloofsvervolgingen der Roomschen voor dit jaar, bestreed. In zijn bijbelsche poezie verheft hij zich zeer weinig boven de oude Rethorijkers, maar zijn vertalingeu van Cicero en Boëthius bewijzen hoe vertrouwd hij met de puden was; in zijn Wellevenlcunsle ontwikkelt hij ons zijn denkbeelden omtrent~christelijke zedeleer. Vooralver-dient Coornhert genoemd te worden om zijn kernachtigen, puutigen, ofschoon min of meer stroeven prozastijl en om zijn pogingen tot zuivering van de Nederlandsche taal zijner dagen in zijn Cort he-(jrip leerende recht Duitsch spreken.

Nagenoeg gelijktijdig met Coornhert te Haarlem leefden te Amsterdam de beide vrienden en verdraagzame aanhangers der oude leer Hendrik Xjaurensz. Spieghel en Roemer Visscher. De eerste,

3

31

om zijn reclitschapenheid bekend, genoot in zijn jeugd een goede opvoeding, leerde op mannelijken leeftijd Latijn en Griekscli en was een der ijverigste leden der Amsterdamsche Ketliorijkerskamer fn liefde bloeiende. Zijn hoofdwerk is een onvoltooid, na zijn dood uitgegeven leerdicht, de HeHspieghel genaamd, zijnde een lofdicht op de deugd, dat, hoe schoon ook van inhoud, bijna ongenietbaar is om Spieghels overdreven zucht naar gedrongenheid, woordenkoppelingen en omzettingen van volzinnen. Zijn vriend en geestverwant is Roemer Visscher, wiens roem door dien zijner uitstekende en veelbegaafde dochters wel wat overschaduwd is geworden. Deze levenslustige, opgeruimde dichter, door Hooft terecht met den naam van lionde Roemer bestempeld, heeft ons meest kleine dichterlijke werken, puntdichten en vertelsels nagelaten, waarbij hij zich den Latijnschen dichter Martialis voor oogen stelde. In zijn Sinne- en Minnepoppen daarentegen (prozaschriften onder prentjes) schijnt hij den toenmaligen smaak der Italianen in hunne Tmpreza\'s gehuldigd te hebben. Jammer dat men zijn Brabbelingh (den algemeenen titel zijner werken) kieschheidshalve niet herdrukken kan. Spieghel en quot;Visscher beiden stelden hun gastvrije woning open voor tal van jonge letteroefenaars: vooral werd Roemers huis druk bezocht door jonge lieden uit den gegoeden burgerstand, die niet alleen door de liefde tot de letteren maar ook door de drie bevallige dochters van den Amsterdamschen koopman zich aangetrokken voelden. Van deze drie is Truitje, de middelste, al vroeg getrouwd. Anna na op een reis door Zeeland en Holland kennis gemaakt te hebben met Jacob Cats, huwde in 1G24 met Dominicus Booth van Wesel, terwijl Maria Tesselschade een jaar vroeger het huwelijksbootje was ingestapt met Allard Jansz Krombalch. Beiden vestigden zich in jSfoord-Holland; de eerste in de Wieringerwaard, de tweede in Alkmaar. Beiden weduwe geworden, ging Anna te Leiden en Tesselschade weer te Amsterdam wonen.

§ 6.

Met den aanvang der zeventiende eeuw begint het eigenlijk gezegde tijdperk van bloei der renaissance en de eerste dichter van beteekenis dien wij daar ontmoeten is Pieter Cornelisz. Hooft, die

35

te Amsterdam uit een aanzienlijk geslacht geboren, het voorrecht eener wetenschappelijke opvoeding genoot en nog jong zijnde reeds blijken van aanleg gaf voor de schoone poezie. Zijn eerste treurspel de Achilles en Polyzena is nog in den trant der oude Rethorijkers gemaakt Eerst door een reis naar Italië, waar hij drie jaar vertoefde, kwam de dichterlijke kiem, in zijn eerste werk niet te miskennen, tot vollen wasdom. Hij vertoefde te Home, Venetie en Florence en reeds uit een brief door hem in 1601 vau daar aan de kamer In liefile hloeiende geschreven, bleek het welk een verba-zenden indruk de vloeiende en welluidende versregels der Italianen op hem gemaakt hadden. Teruggekeerd in het vaderland (1601) maakte hij zijn herdersspel Granida, waarvan de vloeiende verzen hun zuidelijke afkomst verraden. Niet minder zichtbaar is die invloed in zijn Minnedichten, die zich door losheid en bevalligheid onderscheiden. Elf jaar later volgde zijn Gerard van Velzen, die iu welluidendheid van klanken voor de Granida moet onderdoen en in 1617 door zijn Baelo gevolgd en overtroffen werd. Als blijspeldichter maakte hij zich gunstig bekend door zijn Warenar met de Pol, een gelukkige verhollandsching van Plautus\' Aulularia. Eenige jaren vroeger tot Drost van Muiden aangesteld, sleet hij op het Muiderslot gelukkige dagen en verzamelde er om zich eeu kring van uitgelezen mannen en vrouwen, dien men gewoonlijk den Muiderkring noemt. Doch meer nog dan door zijn poezie munt Hooft uit als geschiedschrijver.

Tot juiste waardeermg van zijn geschiedkundige werken moeten wij eenige schreden achteruit gaan en met eeu enkel woord gewagen van hetgeen er reeds belangrijks voor Hooft op\'t gebied van taal en geschiedenis was verschenen. Oe eerste krachtige pogingen totzuivering der Nederlandsche taal giii gen uit van de kamer In liefde bloeiend. Op haren last vervaardigde Spieghel met drie anderen een Ticespraack vande Nederdaitic/ie Lellcrhunsi ofte van H spellen ende eigenschap des Nederduijlschen taels; hij bezorgde ook de uitgave van het l\'u/ffh hewerp van de Bedenkaveling ofte Nederduylsche Dialeetike. Van Coornherts Cort begrip spraken wij reeds. In 1573 gaf Chris-toffel Plantijn, een Eranschman van geboorte en beroemd boekdrukker te Antwerpen, een woordenboek in \'t licht onder den titel van Thesaurus Teutonicae Linguae (schat der Nederduitsche sprake);

36

het bevat al de woorden en spreekwijzen welke te dier tijde iu Brabant gebruikt werden. Zijn corrector Cornelis Kiliaan, (1537— 1607) geboren te üutfel in Brabant, stond zijn meester getrouw ter zijde en verrijkte onze letterkunde met zijn woordenboek der Nederduitsche sprake (1588) dat zes malen, \'t laatst in 1777 , herdrukt is en zelfs heden nog op prijs gesteld wordt.

Ook het veld der geschiedenis werd ijverig bebouwd ; onder de eerste schrijvers die in hun moedertaal den opstand tegen Spanje beschreven hebben, noemen wij Pieter Chrittiaansz. üor (1559— 1635), geschiedschrijver der Staten van Holland, die in 1620 een oorsprong, begin en vervolg (Jcr Nederlanclsche oorlogen iu het licht gaf, welke hij tot 1600 voortzette. Ofschoon de stijl van dezen schrijver hard en stroef is, verdient Bor echter als geschiedvorscher een eerste plaats, wegens zijn strenge waarheidsliefde en den schat van echte stukken die hij aan het licht heeft gebracht, zoodat zijn boek nu nog als een nauwkeurige bron kan geraadpleegd worden. Naast het werk van Bor komt aan dat van Emmanuel vau Meteren een plaats toe in elke historische bibliotheek. Deze Antwerpsche koopman overtreft den dorren geschiedschrijver der Hollandsche Staten in vloeiendheid van stijl: zijn Hlslorie der Nederlanden, uitgegeven iu 1614, loopt van de regeering van het Bourgondische Huis tot aan het jaar 16IS1, doch verdient minder vertrouwen wegens zijn haat tegen Alva en diens handlangers.

De derde groote verzamelaar van geschiedverhalen is Everard van Keydt (Hij stierf in 1602). Even belaugrijk als Bor voor de (Jtrechtsche en van Meteren voor de Antwerpsche zaken is, kan van Reydt voor die van Friesland en Gelderland geacht worden te zijn. Jn levendigheid van stijl overtreft hij eenigszins zijn beide voorgangers maar van partijdigheid is hij niet vrij te pleiten. Na zijn dood zette de l\'riesche raadsheer van der Sande, neef van van Reydt, het werk voort tot aan den vrede van Munster. Al deze schrijvers echter worden overtroffen door P. 0. Hooft, den grondlegger van ons geschiedkundig proza, die zijn ledige uren aan de historie wijdende, den Latijuscheu historieschrijver Taeitüs tot voorbeeld nam en hem na een twee en vijftig malen herhaalde lezing, in het Nederiandscli vertolkte. Doch ook als

37

oorspronkelijk schrijver trad hij NeilerlanilsckeEistorren,

om van de andere werken niet te spreken, loopende van 1555 — 8\'t, die zich door rijkdom van beelden, kracht, beknoptheid, niet zelden echter ook door stroefheid en gewrongen zinbouw onderscheiden. Het laatste was waarschijnlijk het uitvloeisel van zijn herhaalde ley.ing van ïacitus die hij met een gedeeltelijk verlies zijner oorspronkelijkheid boeten moest.

Wij spraken hierboven van den Muiderkring; hiertoe behoorden Caspar van Uaerle, Laurens Reaal, .Toost van Vondel, ITuyghens, Vossius, Mostaert, Coster, de beroemde zangeres I\'ranciska Du-avte en vooral Maria Tesselschade Visscher. Ons bestek laat niet toe even uitvoerig over al die personen te spreken. Van liaerle of Barlaeus was meer Latijnsch danNederlandsch dichter; Eeael, meer beschermer dan beoefenaar der letteren. Mostaert was secretaris van Amsterdam, vriend van Vondel en heeft weinig geschreven. Van de gezusters Vissclter spraken we reeds met een woord : Truitje schijnt de lier niet gehanteerd te hebben; de beide anderen hebben slechts weinige gedichten nagelaten doch uit dat weinige mag men oordeelen met welke begaafdheden dit edele paar bedeeld was. Over het algemeen is Anna ernstiger dan haar zuster. Anna doet denken aan Oats ; Tesselschade aan Hooft; men denke slechts aan haar; Onderscheyl iusschen een wilde en eeti iamme zangster, waar met de wilde, de nachtegaal, met de tamme , de zangeres Maria Pilt, bedoeld wordt. Ondanks de schitterende gaven van beider verstand en geest, kan men niet zeggen dat deze dichteressen op den toestand der letteren cenigen invloed hebben uitgeoefend.

Dit kan men met meer recht zeggen van een anderen gast van het Muiderslot , van den Amsterdamschcn kousenkooper Joost van den Vondel die bestemd was ora al zijn tijdgeuooten te overtreffen. Hij begon zijn dichterlijke loopbaan in 1605 en kwam al spoedig in kennis met geleerde mannen die hem aanrieden de Latijnsehe taal te leeren, opdat hij zich de ouden tot model kon stellen. Hun raad werd opgevolgd en van toen af was het dat de jonge man zich op dramatische kunst toelegde en dat de rijkdom zijner dichterlijke gaven schitterde. Echter vond zijn groote geest geen genoegzame bevrediging in de werken der Latijnsehe

38

schrijvers en zoclit hij naar ander voedsel , naar een andere bron waaraan zich zijn zoo zeer tot ernst gestemde geest kon laven en deze vond hij in den Bijbel. Vandaar dat de dichter zijn onderwerpen voor het tooueel liefst aan de gewijde schrift ontleende; hij beriei) zich zelfs op den Bijbel als een geschikte bron voor tooneelpoezie, zeggende dat de bloote parabolen en gelijkenissen niets anders zijn dan makte comediën en tragediën. \') Zulk een nuttig gebruik had men tot dusverre nog niet gemaakt van de gewijde bladen, welke in die dagen meer dienden tot een magazijn van teksten om elkanders gevoelens te bestrijden of te bevestigen. Wat de belangrijke gebeurtenissen van zijn tijd Vondel niet koud konden laten , valt gemakkelijk te begrijpen ; hij nam er krachtig deel aan en slingerde menige hatelijkheid en menig scheldwoord den onverdraagzamen Contra-Remonstranten naar het hoofd, \'t geen hem tal van vijanden en onaangenaamheden berokkende. Men denke slechts aan zijn Palamedes en zijne Hekeldichten. Toen na Maurits\' dood de verzoenende politiek zijns opvolgers ïrederik Hendrik de binnenlandsclie twisten deed bedaren , kwam Vondels muze ook in eeu rustiger stemming : getuige zijn Qljsbreehl van Aemstel, het populairste zijner treurspelen, en tot welks vervaardiging het navolgende aanleiding gaf. In 16 i 7 stichtte Samuel Coster , een vrij goed maar door Vondel overschaduwd dichter, op eigen kosten den eersten Schouwburg, eigenlijk een nieuwe Kamer de Akademie genaamd onder de zinspreuk Yver. Het duurde niet lang of Costers Academie geraakte in verschil met de Oude Kamer in Liefde Bloeiende , van wie zij zich gescheiden had, welke twisten zoo hoog liepen dat de Vroedschap er zich eindelijk mede bemoeide, ten gevolge waarvan de twee inrichtingen in 1682 vereenigd werden ouder de zinspreuk Door yver in liefde bloedende en de voordeden aan het Oude Mannen- en aan het Weeshuis zouden gegeven worden. Er werd nu eeu nieuwe Schouwburg gebouwd en men noodigde Vondel uit voor de inwijding van dezen schouwburg een nieuw treurspel te vervaardigen. Dit gebeurde en het sohoone gebouw werd den 3 Januari 1638

\') Zie de toespraak aan den lezer voor het Pasche ofte Verlossing der kin deren Israels uit Egypte.

39

met den Qijsbrechl van Aemstel ingewijd, dat in spijt van de vele historische onnauwkeurigheden en onwaarheden, steeds een der voortreffelijkste dramatische gedichten onzer letterkunde zal blijven.

Vondel was een genie en voor zijn verheven en toch dikwijls zoo eenvoudige taal moet de zwierige, min of meer gekunstelde Drost van Muiden onderdoen. Eeu breede uiteenzetting van al zijn stukken gedoogt ons bestek niet. Onder zijn twee en dertig treurspelen munten uit de Palairiedes, de Gijshrecht, de Lucifer, (zijn meesterstuk), de Jephta, de -Jozef in Dolhan, de Maria Slu-url en de Salrnoneus. Op middelbaren leeftijd beproefde hij zijn krachten aan een episch gedicht waarvan Constant ijn de Groote de held zoude zijn, doch het bleef onvoltooid door den dood zijner echtgenoote (1635). Zes jaar later ging onze dichter tot de •Roomsch-Katholieke Kerk over \'t geen hem veel onaangenaamheden berokkende en van de meeste zijner vrienden beroofde. Zijn arbeid werd weinig gewaardeerd , niet zelden scherp gecritiseerd ; zijn treurspel Maria Stuart haalde hein een boete van honderd-tachtig gulden op den hals. Zijn zake\'n verliepen door de zorge loosheid van zijn eigen zoon, en om een bankroet te voorkomen offerde hij zijn geheele vermogen op, zoodat de betrekking van boekhouder aan de bank van leening hem welkom was. Tien jaar sleet hij daar, zijn werk afwisselende met liet maken van gedichten. Eindelijk daalde onze dichter in 1079 oud en zat van dagen ten grave. Is het niet vreemd dat Vondels treurspelen langzamerhand van het tooneel verdrongen werden ? Wel gelooven wij dat de Protestantsche geestelijkheid, \'t zij uit misplaatsten godsdienstijver, \'t zij uit haat tegen den dichter die haar drijven en handelingen zoo hevig gegispt had, al haar invloed aanwendde om Vondels stukken te weren; maar dat eeu Jan Vos, een Am-sterdamsche glazenmaker, met zijn misgeboorten van treurspelen, met zijn Aran en Ti lus (1641) vol moorden en gruwelen, niet alleen zijn tijdgenooteu verbaasde en uitstekende dichters overschaduwde ja dat zelfs ziju opgeblazen taal met blijvenden bijval tot op het laatst der vorige eeuw aangehoord werd, vindt zijn oorzaak in behoeften van liet volk die door het zoogenaamde klassieke treurspel niet bevredigd werden. „Meermalen verzekerden,quot; zegt

40

de Heer Schimmel, \') „de Hegeuten der Weeshuizen dat de Gods-of Weeslmizeu te veel schade leden door het vertooneu vim alleen klassieke eu zedelijke tooneelstukkeu eu dat het weren van Jan Soets Jochem Jool of tie Jaloersche Pekelharing of van de toen nog onvervalsclite Bruilofl van Kloris eu Roosje zeker een deficit ofte wel te kort in de kasse der onschuldige weeskens zoude brengen.quot; liet stuk van Vos bleef op liet tooneel omdat het „werkelijk leven, omdat het een handeling bevat, omdat de voorgestelde figuren zich bewegenquot; en de handeling niet geschroefd was in de too-neelregels der ouden. En dit juist was een gebrek van Vondels tijd; zijn treurspelen en die zijner tijdgenooten behelzen beschrijvingen, schilderingen, verhalen, alleenspraken en de personen treden niet handelend maar pratend op, zoodat de schoonheden van de stukken in fragmenten moeten gezocht worden en\'t geheel meer indruk bij \'t lezén dan bij \'t vertoonen maakt.

Het blijspel der zeventiende eeuw kleven deze gebreken minder aan; ofschoon dikwijls onsamenhangend, zonder de minste eenheid, zijn de toestanden echter uit het leven gegrepen en krijgen de optredende personen gestalte voor hun toehoorders. Als zoodanig heeft in zijn dagen uitgemunt Gerbrand Adriaensz Brederoo. \'t Spreekt van zelf dat men thans aan den blijspeldichter andere eischen stelt en Brederoo\'s stukken als plat, onkiesch en onafgewerkt beschouwd worden, doch men houde onder het oog dat in zijn tijd andere begrippen van kieschheid heerschten dan thans en wij zullen, al hindert zijn platte taal ons verfijnd gehoor, erkennen moeten dat zijn grepen in het werkelijk leven en de uitwerking van enkele zijner karakters grooten lof verdienen. Zijn voornaamste blijspel, de Spaanschen Brabander, is een navolging van een Spaansch stuk. Rel leven van Lazarillo door Mendoza. Een zijner blijspelen, door zijn vroegen dood onvoltooid gebleven, is door Starter met veel talent afgewerkt geworden. Deze begaafde liederdichter heeft ons in zijn Frieschen Imslkof (in 1864. voor de zesde maal herdrukt) getoond hoeveel losheid, bevalligheid eu zangerigheid er in zijn liederen school, liederen die echter niet altijd van onvoeglijkheid eu weelderigheid zijn vrij te pleiten. Velé

1) Zie Gids i855 It p. 5.

41

zijner zangen zijn in de zoogenaamde Mopsjens, kleine in zat-formaat- gedrukte gezelseliaps-liederen boekjes van die dagen, te vinden.

Van een geheel anderen stempel waren de gedichten van Con-stantijn Huyghens, die, Secretaris zijnde van drie achtereenvolgende Stadhouders , met zijn verzen grooten lof inlegde en zich door kernachtige taal onderscheidde. Aan zijn zucht tot kortheid offert hij menigmalen de duidelijkheid op, en wil men hem genieten in zijn lossen, levendigen dichttrant, dan worde men niet afgeschrikt door het min of meer stroeve van den versbouw noch het onduidelijke zijner woordvoeging.

Van alle schrijvers uit dit tijdperk van bloei is Cats de populairste. Deze dichter, in Zeeland geboren, gedurende eene reeks van jaren raadpensionaris van Holland , vond , ondanks zijn talrijke beslommeringen , nog tijd om aan zijn zucht tot poëzie toe te geven en dat in een dichttrant die hem om zijn eenvoud en zoetvloeiendheid tal van lezers bezorgde. Huyghens noemde hem „aller dichtren bestevaer\'\' en dien naam heeft hij behouden. Jaren achtereen bleef Cats de geliefde volksdichter : men waardeerde in zijn werken dien schat van levenswijsheid en troost-woorden, die met den voorzichtigen, gemoedelijken aard dei-natie zoo zeer overeenkwamen en die hem door \'t gezond verstand en een lange ervaring in de pen gelegd waren. Noch zijn langdradigheid , noch zijne breedsprakigheid, noch zijn platheid, noch zijn veelvuldig gebruik van stopwoorden, noch zijn eentonigheid van versificatie hebben hem uit het hart der natie kunnen verbannen , getuige de jongste uitgaven zijner werken. En al is de bedenking gegrond dat wij in onze dagen het opkomend geslacht niet gaarne den ouden Cats in zijn geheel onder de oogen zouden brengen, men vergete niet dat platte uitdrukkingen en onge-kuischte taal bij al zijn tijdgenooten gevonden werden en geen aanstoot gaven.

§ 8.

Om deze hoofdfiguren op het tooneel onzer letterkunde groe-peeren zich een menigte andere verdienstelijke schrijvers en dich-

42

ters. Daar valt ous oog in de eerste plaats op Hugo de Groot, het Delflsch orakel, die in ziju Bewijs vun den christelijien godsdienst, iu dichtmaat opgesteld, ons een leerdicht schonk dat in de meeste Europeesohe talen en door hem in Latijusch proza overgezet is. Naast dezen uitstekenden geleerde noemen wij zijn bloedverwant Johau van Heemskerk, die de Minnekunst van Ovidius met veel talent in onze taal overbracht. Ziju Batavisch Arcadia behelst het verhaal van een plei«iertochtje vau den Haag naar Katwijk, onderuomen door zes herders en herderinnen en is doorvlochten met allerlei minneliedjes, waarbij de schrijver tegelijk de Holiandsche jeugd allerhande gedenkwaardige geschiedenissen tracht in \'t geheugen te brengen, opdat „zij eindelijk, onder \'t zoet van Minnepraatjes, al spelende komen tot kenuisse van (hare) vaderlandsche gelegentheeden, daar niemand een vreemde ■ ling in behoort te zijn.quot; Het denkbeeld van een Batavisch Arcadia had Heemskerk ontleend aan den Italiaan. Sannazaro, die het eerst zulke idealische herders en herderinnen in een bekoorlijk landschap laat optreden en spreken. Zijn werk maakte grooten opgang en vond vele navolgers, \'t Duurde niet lang of men kreeg een Dordtsch, eeu Zaanlandsch, een Kleefsch, een Walcherensch Arcadia en?,., die echter allen beneden het model gebleven ziju. Men kan gevoeglijk Heemskerks Arcadia als de eerste oorspronkelijke nederlandsche roman in proza beschouwen. Wat er voordien tijd op dat gebied verscheen, zijn vertalingen van oude ridderromans , die uit hit Spaansch of Fransch tot ons gekomen zijn.

Als minnedichter noemen wij Daniel Jonctijs, van wiens erotische poezie echter de opmerking geldt dat zij wat veel met minne- en huwelijksgoden gezegend is. Deze Dordtenaar heeft aanspraak op onze achting omdat hij in 1651 tegen de pijnbank schreef en liet zijne deed om de heksenprocessen uit de wereld te helpm.

Ook de geestelijke poezie werd in dit tijdvak niet verwaarloosd, ofschoon de meeste van de zoogenaamde Stichtelijke Rijmen onbeduidend kunnen geuoemd woeden en het harte koud laten. Een gunstige -uitzondering hierop maakte de om zijn liemonstrantsche gevoelens afgezette leeraar Dirk Rafaëlsz Camphuyzen, uit wiens Stichtelijke Rijmen ons ware godsdienstzin, edele verdraagzaamheid

43

gepaard aan een \'oliristelijke gelatenheid en lijdzaamheid te ge-moet waaien. Niet minder verdienste heeft Camphuysen als pro zaschrijver; zijn theologische werken doen hem ous kennen als een heldere, zelfstandige denker die den moed had voor zijn gevoelens uit te komen, ook al wist hij dat zelfs zijn geloofsge-nooten met hem in meeuing versohilden. Deze uitnemende man stierf na een leven vol verdriet en ontberingen te Dokkum.

Niet minder lof verdient de te \'s Hage geboren Eoomscli-Katholieke priester Johannes Stalpaert van der AViele(1579—1Ö30) die in zijn schal der geeslélijke lofsancjlien om Hecreu een reeks van geestelijke liederen naliet waarin zijn geloofsgenooten op alle hoogtijden en heiligenfeesten toepasselijke gezangen konden vinden. Zij munten uit door zoetvloeiendheid , warmte van gevoel en onberispelijkheid van versbouw. Na zijn dood (hij stierf te l^glft waar hij.in \'t koor van de Oude Kerk begraven ligt) herhaalde malen herdrukt, zijn zijn gedichten onder het volk verspreid en bewaard gebleven. Overigens verkeerde gedurende dit tijdvak de letterkunde in de zuidelijke Nederlanden in een treurig verval en kan men aldaar behalve Stalpaert geen dichters van eenigen naam aanwijzen dan Justus de Harduyn, lirycius Pu-teanus en Jacob van Zevecote. De laatste ontweek zijn vaderland en zocht zijn toevlucht bij Daniël Heinsius, die zijn dichterlijken aanleg in het gareel der ouden spande en van Zevecote niet alleen een Nederlandsch maar ook een Latijnsch dichter maakte. Hij ging tot de Hervormde leer over en stierf als hoogleeraar in de geschiedenis en welsprekendheid aan de Harderwijksche hoogeschool.

De eenvoudig schoone, dikwijls verheven taal van Vondel spoorde menig jeugdig dichter tot navolging aan en de voornaamste onder dezen is Antonides van der Goes, wiens Bellona aan bant, bij gelegenheid van den Bredaschen vrede (1667), een algemeene geestdrift verwekte en een opgang maakte, het best te vergelijken met dien van Helmers\' Hollanrhc/ie Natie in later dagen. En echter werd dit gedicht overtroffen door zijn IJslrootn (de eerste eener reeks van stroomzangen) waarin hij Neerlands en vooral Amsterdams bloei en grootheid door de zeevaart bezingt. Ware dezen oorspronkelijken dichter een langer leven beschoren geweest, dan zon zijn poezie zeer zeker gezuiverd zijn geworden

44,

van die overdrijving en gezwollenheid, van die overlading van inytliologische figuren, -welke men met reclit, reeds in zijn tijd en later , als gebreken heeft aangemerkt die zijn werk ontsieren. Docli niettegenstaande deze aanmerking is van al de dichters die zich Vondel tot model gekozen hebben, er geen die den meester zoo nabij komt als Antonides. Beiuier Anslo, bekend door zijn verblijf in Italië en zijn overgang tot de floomsche kerk, maikt zicli in zijn 1\'est ie Kapels aan dezelfde gebreken in nog grooter mate schuldig. Den Haagschen predikant Johannes van Vollen-hove , door Vondel als zijn zoon in de dichtkunst begroet, ontbreekt het reeds aan het echte dichtvuur, welk gemis hij tracht te vergoeden door hoogdravende quot;woorden, door deftigen ernst en gezochte uitdrukkingen. Zijn Kruishiotuf vestigde zijn naam als dichter, maakte grooten opgang en werd tijdens zijn leven vier malen herdrukt. Ofschoon verdraagzaam predikant was hij echter der Dortsche leer en der stadhouderlijke partij toegedaan, in tegenstelling niet zijn tijdgenoot Joachim Oudaen, die bij de Rijnsburger Collegianten gevormd , met hart en ziel de staatsgezinde richting aanhing. Deze dichter toonde in zijn Leeuw bevre\'l\'igd mei Britlanje en Londens lijkbus (na den geduchten brand van 1666) geen onwaardig volgeling van den grooten meester te zijn. In zijn overige stukken is hij ruw en stroef zooals in zijn Johanna Grey, of waar hij onder den invloed der partijen van zijn tijd schreef, zooals in zijn Haagsche Broedermoord, daar lijdt hij aan overdrijving en wansmaak. Oudaen stond hooger aangeschreven bij zijn tijdgenooten dan bij het nageslacht. Van vele andere navolgers vau Yondel kunnen wij volstaan met den naam te noemen , zooals de drie zonen van Geerard Brandt, die als middelmatige dichters maar goede kanselredenaars bekend staande, echter geen van allen hun vader Geerard Brandt op zij gestreefd hebben. Deze Amsterdamsche kerkleeraar maakte zich vooral een naam door zijn kernachtige bijschriften op groote mannen en onderscheidde zich bovendien als verdienstelijk prozaist waarvan hij ons in verscheiden werken, met name in zijn Leven van de Ruyier, bewijzen heeft gegeven. Klaarblijkelijk stelde hij zicli den Mui-derdrost daarbij ten voorbeeld , dien hij in schilderachtige beschrijving en bondigheid van uitdrukking niet evenaarde, maar in

15

eenvoud en duidelijkheid van stijl en taal overtrof. Echter waren zijn werken niet in s\'aat om de meer en meer veld winnende liefde voor de Fransche taal en het gebruik van bastaardwoorden, met ter zijde stelling van de onze, tegen te gaan.

Slaan wij thans een oog op de menigvuldige navolgers van Cats die eenvoud van uitdrukking en nuttige leeringen als het hoofddoel van hun streven beschouwden en wier werken op stoutheid en verhevenheid geen aanspraak maken. Het dichtst bij den meester in deze school, die men wel eens de Dordsche noemt, staat pater Adriaau Poirters die in 1606 te Oosterwijk bij Herenthals geboren, ons in zijn Masker van do Werelt afge-trokken al de ijdelheden van het ondermaansche aantoont en daarbij in eenvoud en duidelijkheid voor vader Cats niet onderdoet, ja hem menigmalen in kernachtigheid overtreft. Tn Noord-Nederland diciitte in de richting van Cats de Amsterdamsche makelaar -Tere mias de Decker die in zijn verzen Aan mijn broeder le Batavia overleden , Aan mijne moeder (bij het overlijden zijns vaders) en vooral in zijn \'Goede Vrijdag een innig gevoel aan den dag legde, dat ontdaan van alle uiterlijke praal van woorden, den lezer werkelijk aangrijpt. Vondel noemde hem een dichter van sierlijke nelheid. Ook als schrijver van Stic/deljke Rijmen heeft zicli de Decker bekend gemaakt, terwijl hij in liet na zijn dood uitgegeven hekeldicht Ijof der Geldzucht deze ondeugd „zich zeiven doet loven om de geldzuchtigen te laken.quot; Onder zijn puntdichten , ruim 200 iu getal, vindt men er wien het niet aan geestige scherts ontbreekt, ofschoon in zijn richting over het algemeeu meer „ernst dan jokquot; doorschemert.

Vele anderen volgden hetzelfde spoor en streefden den populai-ren Zeeuw op meer of minderen afstand na. Wij noemen slechts Daniël lleinsius , een meer vloeiend dan hartelijk dichter ; Wes terbaen, die behalve iu zijn vele vertalingen ook in zijn Minnedichten als oorspronkelijk dichter optreedt en die minder breedsprakig dan Cats en minder pittig dan Iluyghens ons in zijn Ockenburg een goed beschrijvend gedicht heeft nagelaten; Jan van der Veen, apotheker te Deventer die Minnebeelden en den Adamsappel schreef: Jan Hermansz Krul, smid ie Amsterdam, schrijver der Pampiere werelt (1614); Jacob Eevius, den niet onver-

46

(lieiistelijken dichter der Orerjsselsche (lichten en zangen en die in 1658 als Regent van het Slaten-Collegie \') te Leiden overleed. Ouder Oats\' volgelingen en dichters van stichtelijke rijmen ruimen wij een plaats ia aan den Eibergschen predikant Willem Sluy-ter die in zijn Geesleljke liedekens en m zijn Huis- en Winterleven een hartelijken leerzauieu toon aanslaat eu nog bij velen hoog in waarde gehouden wordt. Naast hem staat zijn geestverwant, de Utrechtsche kerklceraar Lodeustein, wiens Uitspanningen, in meer mystieken geest geschreven , tallooze lezers vonden en herhaalde malen herdrukt werden.

In het stille Bolsward leefde en dichtte destijds de eenvoudige schoolmeester en voorzanger Gijsbert Japicx (1603 -66) wiens werken meerendeels in het Friesch vervaardigd een eervolle vermelding verdienen en volgens deskundigen door krachtige taal en vloeiende versificatie uitmunten. Zij bevatten minnezangen, samenspraken in den volkstoon en berijmde Psalmen. Hij stierf aan de pest.

Tot dit tijdperk behooren nog de middelmatige dichters Jan Zoet, van wien men eenige gedichten aantreft in Klio\'s haam , een bundel poezie van verschillende dichters , uitgegeven in 16G6 te Leeuwarden, onder het beschermheerschap van den zeer mid-delmatigen geschiedschrijver en dichter Gabbema. quot;Voorts noemen wij den gemoedelijken Pieter de Groot, den Deventer predikant Arnold Moonen, die smakelooze Herderszangen vervaardigde, doch meer als kanselredenaar en taalkenner dan als dichter naam verworven heeft ; de krachtelooze Catharina Lescaille, navolgster van Moonens poezie; den beeldrijken Heijman Dullaert die eerst leerling van Rembrandt, later een bnndel gemoedelijke poezie sclireef: den niet van vernuft ontblooten Amsterdamschen geneesheer Willem van Fockenbroch (aan de kust van Guinea overleden) wiens Reuzenstrijd en Min in het Lazarushuis ontsierd worden door walglijke platheid; den vrijheer van Paffenrode, in 1676 bij de

1) Het Statcn-Collegie was een inrichting ingesteld te Leiden in 1592, waar onbemiddelde studenten in de theologie gratis huisvesting en opleiding genoten onder toezicht van een Regent. Men noemde die kweekelingen bursalen. In 1797 werd het Staten-Collegie opengesteld voor studenten in alle vakken van wetensolnp. Vier jaar later ia deze inrichting opgeheven en vervangen door dertig beurzen.

47

verdediging van Maastricht gesneuveld, die onder anderen een paar verdienstelijke kluchtspelen Hopman Ulrick en Sr. Filibert, ge-naaml oud mal nagelaten heeft; Dokter Pieter liernagie, heelkundige te Amsterdam en schrijver van kluchten waaronder de Goè Vrouw en Studenteu leven en eindelijk Thomas Asselijn die ons een dozijn kluchten , iu den smaak van Ureeroó, heeft nagelaten ; waaronder Jan Klaauen of de gewaande Dienstmaagd; Hel kraambed of kandeelmaal van Saartje Jansd, vrouw van Jan Klaassen en Echlscheiding van Jan Klaassen en Saarlje Jansd uitmunten.

Joan van Broekhuizen trachtte in zijn bevallige Minneliederen Hooft na te volgen, maar jammer genoeg legde hij zich hoofdzakelijk op het maken van Latijnsche verzen en liet uitgeven van de dichtwerken van Propertius en Tibullus toe. Een korte vermelding verdient ook de Amsterdainsche boekverkooper Dirk Pietersz (in de witte) Pers, die meest bijbelsche of historische onderwerpen behandelde en wiens gedichten met die van Cats en Krul eenige overeenkomst hebben. Maar al deze worden overtroften door Johan Luyken, een man overvloeiende van verbeeldingskracht en dichterlijk vuur, die grooten opgang maakte met zijn Duytse Liér, welk boekje hij later, toen zijn denkwijze in het godsdienstige een veel strenger richting had aangenomen, te vergeefs trachtte te vernietigen. Sedert legde hij zich op de graveerkunst toe en maakte daarin groote vorderingen zoodat zijn etsen en platen nog altijd door kenners zeer gezocht worden. Zijn latere poezie draagt de sporen zijner mystieke denkwijze, maar even zeer van zijn eenvoud en natuurlijkheid. De laatste dichter van dit tijdvak dieu wij noemen, is Lucas Rotgans die als beschrijvend dichter zich bij zijn tijdgenooten een grooten naam gemaakt heeft, door van Efl\'en en Huydecoper geprezen wordt, doch in wiens poezie dikwijls mythologische figuren met christelijke denkbeelden tot in het ongerijmde vermengd zijn.

Slaan wij thans nog kortelijk een blik op de prozaschrijvers van dat tijdvak, dan noemen wij behalve Hooft en Brandt nog Willem Swinnas die den tweeden Engelschen oorlog beschreef en meer optreedt als lofredenaar zijner landgenooten dan als onpartijdig historieschrijver. Hij was ISriellenaar , geneesheer in zijn vaderstad en is jong gestorven.

48

Als vlijtige verzamelaar vau historische bescheiden verdient in de eerste plaats genoemd te worden de l\'ries Lieuwe van Aitsemii (1600—1668) die in zijn bekend werk Saaien van Slaet en Oorlog ous een merkwaardige verzameling van staatsstukken vau 1621 tot 16(gt;8 heeft nagelaten, een werk dat overigens op letterkundige verdienste geen aanspraak kan maken. Dit werk is na zijn dood voortgezet door Lambertus Sylvius tot op den vrede van Nijmegen (1678). Conimelin schreef het Leven van Frederik Hendrik eu een Historische Beschrijving van de stad Amsterdam, terwijl Pieter Valkenier in zijn Verroert Europa een uitvoerige geschiedenis gaf van de jaren 1672—1674. 0[) \'t gebied der verdichting noemen wij nog een oorspronkelijken roman uit dat tijdperk van Nicolaes Heinsius getiteld : de vermakelijke Avonturier -ofte de wispelturige en niet min verwonderlijke levensloop van Mi ran dor; ook de Wetsteen der vernuften van Johan de Urune de Jonge, een verzameling van niet altijd geestige invallen en kleiue. verhalen, verdient vermelding om den dikwijls onderhoudenden en vloeienden stijl.

Op de Synode van Dordrecht, in 1618 gehouden, was tot een nieuwe overzetting van den Bijbel besloten geworden. Dit gewichtig werk kwam in 1637 tot stand, toen de zoogenaamde Staten overzetting van den Bijbel voor het eerst werd uitgegeven, die, beoordeeld naar het standpunt dat de Hebreeuwsche philologie in dien tijd bereikt had, ook wat den stijl en de taal betreft, voor zeer goed gehouden wordt. Intusschen liet de kanselstijl nog veel te weu-schen overig. Zoo wij Volleuhove, Moonen, G. Brandt en zijn drie zonen uitzonderen, dan is er geen enkel kanselredenaar uit dat tijdvak aan te wijzen die zich boven het algemeen in zwang zijnde gebruik van uitheemsche woorden wist te verheffen. \\ ooi-de balie was het eveneens zoo gesteld ; de beste pleitredenen, zooals die van Simon van Middelgeest voor Pieter de Groot, (1676), wemelen van bastaardwoorden. Dat onze staatslieden aan datzelfde euvel mank gingen, getuigen de brieven van Jan de Witt en anderen. Vele geleerden veronachtzaamden met opzet de moedertaal en schreven in het Latijn. Tegen deze verderfelijke gewoonte ijverde in \'t bijzonder de Amsterdamsche hoogleeraar Petrus Erancius die zich insgelijks een grooten naam verworven

49

heeft door ziju meesterlijke vertaling der verhandeling over de Mededeelzaamheid van Gregorius Nazianzenus, een Grieksch kerkvader der 14de eeuw.

§ 9.

\'t Is geen nieuwe opmerking dat de staatkundige rust van een land gewoonlijk het dichterlijk vuur uitdooft, of althans het noo-dige voedsel daaraan ontneemt. Gaan wij de geschiedenis onzer letterkunde na, wij zulleu de waarheid dezer opmerking overal bevestigd- vinden. De bloei onzer poëzie dagteekent van den grooten worstelstrijd met Spanje. Hooft, Cats, Vondel en Huyghens bloeiden onder Maurits of lïederik Hendriks bewind. Tijdens Jan de Witt en Willem III, was het gebied der dichtkunst reeds minder rijk aan uitstekende geniën, en „hoe meer het schip van staat — gelijk een geacht schrijver zich uitdrukt — de haven eeuer kalme rust naderde, hoe minder de stoutheid en kracht het eigendomme-lijk karakter des dichters bleven. Geen wonder dan, dat, gelijk er in alle deelen van het lichaam minder prikkeling en daardoor minder werking van het levengevend beginsel ontstond, zoo ook langzamerhand het vuur der verheffing bij onze dichters, indien \'t al niet uitgedoofd, ten minste alle kracht benomen werd om naar boven te stijgen.quot; Hierbij kwam nog een andere oorzaak : door de réfugiés van 1(585 waren Fransche gewoonten, ïransche zeden, Fransche litteratuur enz. in zwang gekomen ; de beschaafde vloeiende taal van een liacine en Voltaire vond gereeden ingang in het oor der Hollandsche schoonen; men begon de Fransche letterkundige produkten boven de oorspronkelijk Nederlandsche te slellen; men eindigde met de poëzie van Vondel en Hooft te roemen, ja — maar men las ze niet meer. Geen wonder dus dat de beoefeniua: der dichtkunst een geheel Fransche richting verkreeg, dat de letterkundigen er zich op toelegden de ruwe uitdrukkingen onzer taal te beschaven, met dat gevolg, dat wat men aan het werktuiglijke won, dubbel verloren ging aan oorspronkelijkheid en kracht. Genootschap na genootscliap verrees er uit den grond ; 1) het regende . _ •

i) De Heer Lublink de Jonge teekent aan d:it er van 1080 tot 1718, meer dun dertig »dichtoefenendo of dichtlievendequot; genootschappen zjjn opgericht.

4.

50

prijsvragen en meilailles. Geeu stad of dorp of er was teil minste één dichtlievenrl gezelschap, alwaar men zicli bezig hield met liet critiseeren van nieuwe dichtstukken en met zoo lang aan maat, cadans, rust, caesuur, comma\'s eu punten te likken, totdat er al de geest was uitgelikt. Onmogelijk dus dat de dichtkunst in zulke banden gekneld, iets goeds kon opleveren : zij verviel geheel tot liet nietige, het beuzelachtige en diende ten laatste tot het versieren vau kasten, gevels, rijtuigen, met toepasselijke opschriften; terwijl vele Aristokraten de dichters als halve afhangelingen beschouwden, goed genoeg om op een bruiloftspartij hun verwaandheid te schragen. Bijna onze geheele poëzie van de achttiende eeuw bestond in dichterlijke vertalingen uit het Franscli of in stichtelijke rijmen en gelegenheidsverzen. Geen aanzienlijk persoon kou geboren, gedoopt, in den eclit verbonden, uit de wereld geroepen worden, of een schare van rijmelaars maakte zich van hem meester als van een prooi en bezong in „keur van poëzijquot; de heuglijke of droevige gebeurtenis.

Boch vatten wij den draad der geschiedenis weder op. In 1668 stichtten Dr. Lodewijk Meijer en zijn geestverwant Mr. Andries Pels een letterkundig genootschap, dat zijn oorsprong te danken had aan den naijver van die beide mannen op de Regenten van den Arnsterdamschen Schouwburg die nog steeds spektakelstukken met veel „vliegh- en constwerckenquot; opvoerden en waartegen Meijer na 1669 in verzet kwam. De vereeniging kreeg den naam van NU volentibus ardmm. (Niets is moeilijk voor hen die willen) en bevorderde de klassieke richting en toen liet Pels en Meijer gelukte in 1677 regenten van den Schouwburg te worden, bezorgden zij aan ons tooneel slechts navolgingen van l\'ransche treurspelen. Voorts gaf Pels, in navolging van Boiieau, een dichterlijke vertaling van de Ars poelica van Horatius, op sommige plaatsen wat uitgebreid en op zijn tijden en zeden toegepast, in het licht en insgelijks een geschrift over het Qehruik en Misbruik des tooneels, waarin hij zich een groot bewonderaar toonde van de Fransohe tooneelwetten, vastgesteld door de kunstrechters uit de eeuw van Lodewijk XIV, vooral op zoetvloeiendheid aandrong en de jonge beoefenaars der dichtkunst op \'t gemoed drukte hun verzen te „verschaven.quot; De leden van dit genootschap hebben zeer vele

51

vertalingen geleverd, bijna alle uit het ïransch, en daardoor krachtiger aan het Verval onzer dichtkunde medegewerkt dan ze zei ven wilden of dachten. Hun voorbeeld vond navolging : ontzettend groot is het aantal vertaalde tooneelstukken gedurende de achttiende eeuw : menig Eransch treurspel vond zelfs meer dan tón vertaler. Oe studie en het navolgen der ouden maakte plaats voor die van de Fransche klassieken der zeventiende eu der achttiende eeuw. Was er hier of daar een jeugdig dichter, wiens geest zich door oorspronkelijkheid onderscheidde, dan werd over het werk van zulk een man op beslissenden toon de staf gebroken en de vrees voor de dichtlievende genootschappen schrikte menigeen af zich buiten de door hen afgeperkte baan te bewegen.

Ouder de vele middelmatige dichters uit de achttiende eeuw noemen wij Lucas Pater (1707—81) van wien het Frietukckapslied en de Nieuwjaarsdag nog in herinnering zijn ; Jan de Marre, die veel opgang maakte met zijn Baiavia begrepen in zes boeken eu zijn Jacoba van Beijeren; Claes Hruyn, doopsgezind leeraar, schrijver van een Zuid- en Noord-Hollandsch Arcadia en van veleeu Mengeldichten; .Tan Baptiste Wellekens en zijn vriend Pieter Vlaming (1086—1733) die zich beiden vooral op het Herdersdicht toelegden en daarin beter slaagden dan een hunner voorgangers ; Wellekens droeg in dat soort van dichtstukken veelal den naam van Silvander; terwijl Vlaming en zijn vrouïv er onder die van Aminlas en Lycoris in figureerden; Sara Maria van der Wilp (1716—1813) die haar tijdgenooten alleen in lengte van jaren overtrof, enz.

Eenige oogenblikken langer zullen wij stilstaan bij Lucas Schermer die door zijn Visscherszangen en 11 eldendichlen getoond heeft nog een sprankje te bezitten van Vondels geest, doch wiens vroege dood de schoone verwachtingen vernietigde die men van hem opgevat had. Zijn geboortestad Haarlem kan met niet minder recht op zijn rampspoedige tijdgenoote Elisabeth Hoofman roemen, wier gedichten in oorspronkelijkheid en innerlijke waarde wonnen omdat zij door hare kunne van de schavende diehtgezelschappen uitgesloten was. Behalve deze twee heeft Haarlem ons nog een dichter opgeleverd die zich boven de bent van rijmelaars van dit tijdvak verheft. Wij bedoelen den tooneeldichter Pieter Langendijk, wien

52

uoch aanleg, noch geest kan ontzegd worden, doch wiens aardig\'-lieden meestal plat zijn en tot het dubbelzinnige overhellen. Op den naam van blijspeldichter kan hij geen, aanspraak maken; hij moest zijn karakters onder de mindere volksklasse zoeken, de gebreken der hoogere standen bleven buiten zijn bereik omdat hij anders kwalijk buiten het bereik der machtige magistraatspersonen zou gebleven zijn, die zijn typen voor bepaalde personen aangezien en zulk een majesteitschennis niet ongestraft zouden gelaten hebben. 1) Zijn Spiegel der Faderlandseke Kooplieden en zijn Wederzijds Huwelijksbedrog behooren tot zijn beste stukken.

In 1716 gaf de jeugdige landman H. C. Poot, wonende te Abtswonde in Delfland, een bundel Mengeldichten in het licht die „niet zoodra te voorschijn en onder de kunstkundigste oogen gekomen waren of elk had in die eerste opgetogenheidt den mond vol van deezen jongen dichter, niet kunnende begrijpen hoe het mogelijk was dat iemant van zijne gelegenheit en jaeren, zonder kennisse ook van nitheemsche taelen, znlke schooue vaarzen hadde kunnen voortbrengen.quot; Geen wonder , want onze jeugdige boer had geen andere leidsvrouwen gehad dan de schoone hem omringende natuur en zijn eigen gevoelig onbedorven hart. „Na de uitgave van deeze eerstelingen,quot; zoo vervolgt zijn levensbeschrijver, „kreeg de dichter welhaast kennisse aan verscheide menschen, liefhebbers en begunstigers der Nederduitsche talt;de en dichtkunst; ook toegang tot luiden van soorte en geleertheit. Vele, getrokken door de zeldiaemheid der zulke, qnamen hein zien, begroeten en van .hunne achtinge verzekeren.quot; Doch wij betwijfelen of deze toegang tot Itddeti mn soorl en geleerlleit wel altijd gestrekt heeft om zijn smaak te bevorderen, en gelooven veeleer dat aan hun omgang en invloed al die mythologische beelden , die vergezochte tegenstellingen , dat gerekt deftige, die voorliefde voor stichtelijke rijmen en gelegenheidsdichten te wijten is, die vele zijner werken ontsieren. „Poot was een dichter door de natuur gevormd, door de kunst bedorven.quot; Maar ondanks zooveel gebrekkigs maakt hij een gunstige uitzondering op de tallooze dichters en rijmelaars uit ziju pruikentijd en met recht

I) Duidelijk zichtbaar is de vrees voov de regenten ook in v. EITens werken, die zijne hekelroede nooit tegen do leden der Vroedschap opheft.

53

heeft meu van hem gezegd dat iu sommige zijner gedichten nog ten nagalm vau Vondel, Hooft, Cats en de Decker gehoord wordt.

Een tijdgenoot van Poot was de kashouder in goud- en zilverwerk te Ylaardingeu, Arnold Hoogvliet, die na eerst de Fasti (Feestdagen) van Ovidius in dichtmaat te hébben overgezet, op raad van zijn vromen vader, zijn krachten wijdde aan een dichterlijke beschrijving van den Aartsvader Abraham, daarmede grooten opgang maakte eu gedurende vele jaren algemeen gelezen en bewonderd werd. l)e oorzaak van dit verschijnsel moet deels gezocht worden in de ontegenzeggelijk schoone plaatsen welke het boek bevat, deels in de keuze van het onderwerp dat wegens zijn sticlitelijken inhoud bij de talrijke klasse van gemoedelijk denkende burgers een welwillend oor en een verschoonende critiek vond. Men heeft na Hoogvliels dood langen tijd getwist of de Abraham een Epos was ; thans zal \'t wel bewezen zijn dat de berijming van eenige hoofdstukken uit Genesis op dien titel geen aanspraak kan maken, welke bovendien \'d dichters volslagen „gemis van lokale kennis, van aanschouwelijkheid en van gedachten verraadt.quot; Weldra werd dit nieuwe veld van poëzie door allerlei dichters eu rijmelaars bewerkt: de opgang dien de A\'jraham maakte, bracht eer en voordeel aan ; geen wonder dat men op de beurzen der geloovigen speculeerde en elke godsheld zijn beurt van berijming kreeg. Gideon, Mozes, Salomo, Esther, lliskia, Paulus, Jacob, Job, Petrus, Ituth, enz. werden bezongen, uitgegeven en vergeten. Alleen de David van van Merken verdient een afzonderlijke vermelding.

Doch reeds lang genoeg stonden wij stil bij dit „wonderstuk van Nederlandquot; gelijk de schavende verzenmaker Sijbrand Eeitama Hoogvliets gedicht noemde. Deze letterlievende Amsterdammer, iunig gehecht aan den\' heerschenden smaak, verspilde zijn vier-en-zestig jarig leven aan berijmde, vertalingen van Ee\'nélons Télé-maque en quot;Voltaires Uennade, die door de dichters en critici van zijn tijd voor het meesterstuk van alle dichterlijke vertalingen gehouden werd. Deze man oefende vele jaren een grooten invloed op de geheele dichterbent: hij was de vraagbaak van alle jeugdige dichters en werd door hen geëerd en gevreesd. Zijn scherpe

54.

aanmerkingen op het werk van anderen , welke zicli meestal bepaalden tot het gebied van taal, rijm en maat, waren oorzaak dat hij zijn eigen werken jaren achtereen beschaafde en polijstte, alvorens ze in \'t licht te geven. Aan de Telemaque schaafde hij, na de eerste uitgave iu 1733, nog vijf en twintig jaren. Dat zijn invloed nadeelig werkte en alle vrije uiting van het dichterlijk gevoel aan banden legde , behoeft nauwelijks gezegd te worden. Zoo l\'eitama\'s gedichten thans vergeten zijn, de alleenspraak van Achilles in het treurspel van dien naam , vervaardigd door den Amsterdamschen Schepen Balthasar liuydecoper , is tot op heden zeer bekend gebleven. Doch meer als taalgeleerde en geschied-vorscher dan als dichter heeft zinh Huydecoper grooteu roem ver worven , gelijk wij later zien zullen.

Het is onmogelijk maar ook onnoodig om hier kennis te maken met al de poetische middelmatigheden van dien tijd ; voor den-gene die op zulk een kennismaking belust mocht zijn , bestaat daartoe gelegenheid in het Pcm Poeticon Jialavum , uitgegeven iu 1773 door het Leidsche dichtlievend genootschap Km/si wordt door arbeid verkregen. Slechts enkele boven \'tgros der rijmelaars uitmuntende , zullen we nog aanstippen : de Groninger burgemeester Lucas Trip , die, buiten de dichtlievende genootschappen levende, enkele schoone en krachtige gedichten gemaakt heeft, maar veelal tot mystioismus vervalt; de welluidende Dirk Smits, die, op het voorbeeld van Antonides, een stroomgedicht vervaardigde, de Koltesiroom genaamd, dat om zijn zangerigheid en bevalligheid geprezen wordt, doch overigens van de krachtig stoute poezie van Antonides even zeer verwijderd is als het rivierke de Rotte van den zeearm het LT; de nette Leidsche fabrikant Jan de Kruyff, die ten minste vrij bleef van de vertaalwoede zijner tijdgenooten; de Rotterdamsche dichter Frans de Haes, nakomeling van Geerart Brandt, wiens Vernedert. Portugal schoone regels heeft maar overigens mat en plat is. Al deze dichten worden verre overschaduwd door het adellijk broederpaar quot;Willem en Onno Zwier van Haren. Beiden, in Friesland geboren, hadden een geletterde opvoeding ontvangen en dienden het vaderland in verschillende gewichtige staatsbetrekkingen. Door hun geboorte en stand boven de meeste hunner landgenooteu verheven, liepen zij

55

niet aau den leiband der kunstrechters van hun tijd en behielden daardoor lam oorspronkelijkheid en kracht, al was dit ook ten koste van. de losheid en gelijkmatigheid hunner verzen. Willem van Haren maakte zich een naam als heldendichter door zijn Gevallen van Friso. Oit gedicht bevat schoone, dichterlijke plaatsen, doch heeft zijn mindere bekendheid grooteudeels te wijten aan het weinig uitlokkelijke eu belangrijke der geschiedenis van een Indisch vorst l\'riso, koning der Gaiigarideu en Praziaten die na veel omzwervingen eindelijk den stamvader der ïriezeu wordt. Krachtig en stout deed onze dichter zich hooren in 1742, toen zijn drietal lierdichten, onder den titel van Leonidas, de gansche anti-stadhouderlijke partij tegen hem in \'t \'harnas joeg; in wegslepende taal overtuigde hij de natie dat Maria Theresia niet langer te vergeefs om hulp bij de Staten mocht aanhouden; meer dan honderd duizend exemplaren, zegt men, werden binnen den tijd van drie dagen verkocht en het volgende jaar werd de Koningin van Hongarije met Imlptroepen bijgestaan. Er volgden later nog meer lierzangen, waaronder het Menschelijk Leven, schoon minder bekend , een loffelijke vermelding verdient. Hij overleed in 1768; eerst het volgende jaar trad zijn drie jaar jongere broeder Onno Zwier, als dichter op met een treurspel getiteld Agon, sultan van Bantam , waaraan een zeer ongunstige critiek ten deel viel maar dat desniettemin in 1776 voor de tweedemaal in het licht kwam, te zamen met een tweede stuk, de Willem l, Prins van Oranje. Hoeveel verdienste die beide stukken, vooral het laatste, ook bezitten , niet te ontkennen is het dat zij geheel op de i\'ransche leest van die dagen geschoeid zijn en dat op de gladheid der verzen nog wel wat af te dingen valt. Zijn grootsten roem heeft ünno Zwier te danken aan zijn Geuzen, door Bilderdijk niet ten onrechte een Samenstel van vaderlandsche lierzangen genaamd, en dat in meestal krachtige dichterlijke taal ons den strijd der Geuzen tusschen de jaren 1568—1572, afgewisseld door lyrische zangen, beschrijft. Het droomgezicht, waarin Willem I Neerlands toekomstige grootheid en de verheffing van Willem IV tot stadhouder ziet, moet als een hors d\'oeuvre beschouwd worden.

De versbouw is dikwijls stroef, de taal niet altijd even be-

56

sohaafd, de ziu soms onduidelijk door al te groote zuclit naar kortheid en daarom laat liet zich begrijpen dat aan een der talrijke, afkeurende receusenten de gemoedelijke woorden ontglipten „dat liet jammer was dat ZEd. geen goede vrienden had om hem recht ernstig te waarschuwen van het schrijven in rijm en maat iit te zien, of dat hij geene geestgesteldheid bezat om zoodanig een waarschuwing in acht te nemenquot; (Vad. Letteroefeningen van 17711). Doch wat zegt dit bij zooveel schoons en oorspronkelijks? Waarlijk, de. beide van Harens zijn de grootste dichters in dit tijdperk van verval en wel waardig in een beter eeuwgeest geleefd te hebben.

Nagenoeg\' gelijktijdig met deze twee mannen bloeide het dichterlijk echtpaar Lucretia Wil hel mi na van Merken enNicolaas fSimonsz van Winter , die beiden elkanders dichtgeest beschaafden en veredelden. Deze rijkbegaafde vrouw, in haar tijd. tot de tiende Muze verheven, later geheel miskend, ontbrak het niet aan dichterlijk vuur doch huldigde te veel den tijd waarin zij leefde. Van haar treurspelen, waarvan de onderwerpen meest aan de vaderlandsclie historie ontleend zijn, heeft zich de Jacoh Simons? de Rijk het langst op het tooneel gehandhaafd. Haar Nut der Tegen spoeden is ondanks zijn gerektheid een vloeiend berijmd eu nuttig leerdicht. Met haar David vermeerderde zij de reeks der berijmde. Bijbelhelden doch had daarbij den goeden smaak van slechts een periode uit Davids leven te bezingen , te weten : zijn zalving en zijn troonsverheffing. Haar man maakte, behalve twee treurspelen , een stroomgedicht, de Amslelslroom genaamd en vertaalde Tomsous jaargetijden , terwijl van Merken haar dichterlijke loopbaan besloot met het beschrijvend gedicht Germanieus, waarvan enkele gedeelten zeer geroemd worden zooals het TeuloOurgerwcdd en de droom van Germanieus waarin deze Romes val aansehouwl. Een andere geestige vrouw van dien tijd verdient onze aandacht, te weten Johanna Cornelia Baronnesse de Lannoy die nagenoeg aan het einde van dit treurige tijdvak zich reeds eenigszins van de knellende banden begon los te maken, waardoor de kunstrechters alle dichterlijke vlucht belemmerden. Jammer dat zij in den bloei harer jaren van deze wereld werd weggenomen.

In 1774 verbaasde de Leidsche dichter Johannes Le Jt\'rancq

57

vau Berkhey iedereeii met de voovdraclit van zijn Verheerlijkt Leyclen, bij gelegenheid van liet eeuwfeest van Leideus ontzet. De smaakvolle de Kruyff was er zoo vau opgetogen dat hij zijn eigen werk kruipen noemde bij Berkheys adelaarsvlucht (!) Sedert (eerde de dichter op dien overdreven roem en bleef\' hij, jammer genoeg bij zooveel aanleg en oorspronkelijkheid , blind voor de tallooze gebreken in taal en kunst die zijn gedichten aankleven. Van daar dat zijn volgend gedicht, de Zeelriumph der Balaafsc/te vrijheid (met 20,000 inteekenaren) de hooggespannen verwachting onbevredigd liet even als alle andere volgende, eu zijn laatste gedicht lAjhgedachlen op Willem V, door Biklerdijk omgewerkt, die Item viiendschap toedroeg omdat ze op staatkundig gebied innige geestverwanten waren, in netheid en beknoptheid al zijn andere stukken overtreft. Gelijktijdig leefde te Amsterdam de veelschrijver Johannes I^orasz (1738—]803) in wiens nagelaten tooneelpoezie men meer dan vijftig treur- en blijspelen vindt, waarvan sommige in zijn tijd druk gespeeld werden, zooals zijn de Iviujler, zijn Hamliroek, zijn Maria van Lalahtff. Overigens verdienen van al zijn werken slechts zijn HeTceldiclden eu Verlelseh een afzonderlijke vermelding. Kiettegeustaande al zijn schrijven en dichten stierf Nomsz, (ongedacht en onverdiend) arm en vergeten in een gasthuis zijner geboortestad.

Slaan wij thans nog kortelijk een blik op de prozaschrijvers van dit tijdperk. In het vak van geschiedeuis had Gerard van Loon veel verdienste, minder om zijn taal en stijl dau wel om zijne historische navorschingen. Ook Cornells van Alkemade, een llotterdammer van geboorte, verdient als geschiedscbrijver vermeld te worden om zijn Jonker Fransen Oorlog. Als geschiedkundigen noemen wij nog Gerard Dam bar, schrijver van het Kerkelijk en Wereldlijk Derenier, Siegebert Haverkamp om zijn inleiding lol de Vaderlundsche Geschiedenis en vooral Frans van Mieris, van Leiden, om zijn uitgave van de Oude Chronijk van Holland. Doch al deze werden overtroffen door Jan AVa-genaar die in zijn Vaderlandsche Historie een reuzenwerk heeft nagelaten, dat minder om zijn sierlijkheid van stijl dan wel om zijn uitvoerigheid en nauwkeurigheid grooten lof verdient. Al ligt er waarheid in Bilderdijks beweren dat Wagenaars ge-

58

schiedenis, wat het tijdperk der grafelijke regeering betreft, onjuist eu onvolledig is, niemand zal Uilderdijks gekeele oordeel over Wagenaar billijk en onpartijdig noemen, nooli de groote verdienste voorbij zien van zulk een grootsche onderneming. Zijn Geschiedenis is kleurloos: hij onthoudt zich met opzet zorgvuldig van alle ooideelvellingeu , of zoo als hij dit zelf uitdrukt (in het VI Dl. zijner Geschiedenis, Voorrede BI. 28) „Ik zal u (den lezer) niet verbergen hoe er anderen [over personen en zaken] geoordeeld in en aan deeze kennis is u zooveel, eu dikwijls veel meer gelegeu, dan of gij wist , wat ik zelf in uitmuntende persooneuaadjen pryze of laakequot;. Dat juist aan dit veel betwiste stelsel van historieschrijven de weinige verheffing vau zijn stijl te wijten is, gelooven wij te mogen vaststellen. Dit blijkt genoegzaam uit liet werkje van Simon Stijl, dat een jaar ua Wagenaars dood uitkwam (1774), Opkomst en Bloei der J\'er-eenigde Nederlanden, zijnde een onderhoudend geschreven, cri-tische beschouwing- onzer geschiedenis. Hem is het juist te doen om de oogmerken en drijfveeren , de daden der optredende personen te ontvouwen en hij doet dit in zulk een boeienden , le-vendigen stijl dat men zijn werk steeds met genot zal lezen , al is ook zijn zienswijze omtrent feiten eu personen door grooten toevloed van betere bronuen verouderd.

Reeds in het begin dezer eeuw had de Deventer predikant A. Moonen zich omtrent onze faal door het schrijven eener Spraakkunst verdienstelijk gemaakt. Nagenoeg gelijktijdig met hem gaf Karei Tuinman zijn Oorsprong en Uillegging der Nederlauditche Tipt eekwoorden in het licht, doch beide werden in grondige taalkennis overtroffeu door Lambertus ten Kate en Balthasar Uuy-decoper, die, hoewel niet altijd eenstemmig, onze taal wijsgeerig beoefeiiden en aan anderen den weg baanden voor nog grootere ontdekkingen\'). Een der uitmunteudste prozaschrijvers van de

*) In 1745 gaf G. van Loon het navolgende werk uit Geschicht Historiaal-rijm of Rijmchronijk van Klaas Kolijn, Benedictijner Monik der Abtdije le Egmonl. Niemand dacht bij de verschijning van dat werk aan de valsch-heid van die kronijk. Onze Geleerde Huydecoper en na hem Wagenaar maakten er het geletterd publiek opmerkzaam op en uit latere nasporingen

59

achttiende eeuw was ontegenzeggelijk Justus van Effen die op het voetspoor der Engelsclie spectatoriale geschriften, in zijn Holland-sche Speclalor , vol luimige en ernstige vertoogen, de zeden en gewoonten, de gebreken en misbruiken van zijn tijd beschrijft of gispt. Zijn Speclalor gaf aanleiding tol vele weekbladen van dien aard , waarmede het land in de tweede helft der achttiende eeuw overslroorad werd zooals de Philosooph, de Denlier, de Hhapsodist, de Onderzoeker , de Opmerker, de Vaderlander , de Kosmopoliet enz die allen in genialiteit voor van Effens Spectator onderdoen , ofschoon sommigen enkele goed gedachte en goed geschreven be toogen bevatten en deze weekbladen rijke bronnen zijn waaruit de kennis van het leven onzer vaderen uit dien tijd kan geput worden.

Aan het einde van dit tijdperk bloeiden twee beroemde schrijfsters , innige vriendinnen in lief en leed , Elisabeth Jiekker en Aagje Deken. Deze beide vrouwen en hartvriendinnen schreven oorspronkelijke romans in den trant van Eichardsons Clarisse Harlowe. De romans van dezen Engelschen schrijver maakten destijds overal in Europa grooteu opgang en vonden veel navolging. De Sara liurgerhardt en de Willem Leevend werden met een tweeledig doel geschreven ; de schrijfsters wilden bewijzen dat oorspronkelijke geschriften van dat slag bij ons niet onmogelijk waren en voorts trachtten zij den smaak van ^:t publiek te verbeteren door zoowel de laffe 1\'ransclie als de sentimenteele Duit-sche romans te bestrijden. Vooral de Homans van li. Feith en Elisabeth Maria Post gingen aan dat laatste euvel mank. De twee vriendinnen schilderden : „Nederlandsche karakters; men-schen die men in ons vaderland werkelijk vindt.quot;

Onder de instellingen, die in alle landen van Europa een glooien invloed op de letterkunde uitoefenen, noemen wij de periodieke werken of tijdschriften en de maatschappijen voor fraaie letteren, kunsten en wetenschappen enz. In 1761 verscheen het eerste tijdschrift van dien aard, de Vaderlandsche Letteroefeningen ge-

der heeren Kluyt en van VVjjn bleek hel dit zekere U\'ynier de Graaf, een plaatsnijder, die op het laatst der quot;ITe eeuw te Haarlem woonde en in de letteren niet onervaren was, he t\'handschrift, waarschijnlyk door hem zelf vervaardigd, den liohtgeloovigen Cornelia van Alkemade , bij stukken en brokken , voor grof geld , in de vingers gestopt had.

60

uaamd, dat in dien tijd zeker veel nuts gesticht en ziek ruim honderil jaar staande gehouden heeft. Dit maandwerk werd door twee andere gevolgd ; Algemeene Bi/jliolheelc en Algemeene Otfcu-sc/wol voor Kunsten en It elenschappen. Uit de overblijfselen van het Leidsohe dichtgenootsehap Minima Crcsomil, oorspronkelijk een kleine maar uitgelezen studenten vereeniging met een paar andere, vormde zich in I 7 6 H de M aalsclwppij der Nederlandsc/ic heller kunde te Leiden , die langen lijd de wetgeefster en vraagbaak-was op liet gebied van taal- en dichtkunde en ook thans nog als zoodanig een aanmerkelijken invloed uitoefent. \'J\'wee andere letterkundige genootschappen van dien tijd ; Kunst wordt door arbeid verkregen en Kunstliefde spaart geen vlijt, verdienen een loffelijke vermelding, maar zijn, met zooveel andere,, door den stroom des tijds verzwolgen. Wij willen dit tijdperk besluiten met de opgave van eenige voorname werken die insgelijks in het midden of op het laatst der achttiende eeuw verschenen. De Ucdendaagsclie Historie oj Tegenvoordige staal van alle volken in alle werelddeelen , heeft zeer veel waarde, vooral ten opzichte van ons vaderland , wat plaatselijke beschrijving en geschiedenis aanbelangt, en kan ook thans nog m ;t vrucht worden geraadpleegd. Evenzoo is \'l gelegen met Valentijns Oud en Niemo Ooslindiè of Ne-deviants Mogentheit in die gewesten, een werk dat voor de geschiedenis der Nederlanden builen Europa van het grootste aanbelang is en in onze dagen zelfs een herdruk beleefde. Ook in het Vaderlandse/ie Woordenboek van J. Kok vindt men zeer veel belangrijke geschiedkundige bijdragen en bijzonderheden van plaatselijken aard.

G1

IV ï IJ D P E R K.

Nieuwe Nederlandsche Letteren 1790—1861.

§ If-

De bijna voorbeekleloos lange rust door de natie genoten, zoo verderfelijk voor alle werkzaamheid , nam in 1780 een einde. Een dwazelijk geweii?clite oorlog met Engeland, die ons op tonnen gouds te staan kwam; binnenlandsclie twisten , die het vaderland in \'t verderf stortten en de Franschen in het land brachten ; de overheersching der vreemdelingen, eerst als broeders ingehaald en verwelkomd , later als verdrukkers en dwingelanden geliaat en vervloekt; de herrijzenis van onzen staat in 1813, gelijkstaande met den liefclijken dageraad na een stikdonkeren nacht; — dat alles waren zoo vele prikkels die de dichters met een nieuwe kracht bezielden en de stoutste tonen aan hun lier ontlokten, die de poezie weer maakte wat ze altijd zijn moet — de welsprekende tolk van waar gevoel en reine waarheid. Voegt hierbij dat sedert het jaar 1770 de Duitsche letterkunde krachtig ontwaakte en weldra tot een nooit gekende hoogte steeg. De producten van dien vreemden bodem werden hier te lande gretig gelezen en onder de jonge dichters welhaast nagevolgd. Van daar dat onze letterkunde na zoo lang aan den leiband der franschen, en wat het proza betreft aan dien der Engelschen geloopeu te hebben , zich gedeeltelijk naar de Dnitsche richting plooide. Hoe goed ook op zich zelven leed zij, gelijk elke nieuwe richting, op welk gebied ook, in den aanvang veel van sommige harer vurigste vereerders, overdreven gevoelsmannen die haar tegenstanders juist het zwaard in de hand gaven. Zij kenmerkte zich door den smaak voor het akelige en sombere en door een overdreven gevoeligheid (sentimenteelheid). Bij voorkeur toefden haar vereerders bij kabbelende beekjes, lonkende maantjes, eenzame kerkhoven.

(i2

liopelooze liefde, vertteuste rozeu, bij donkere nachten en kille graven. Een ziekelijke uitwas kan men ze noemen van de overigens degelijke richting, die door een Lessing, een Göthe , een Schiller , een Wieland en zooveel anderen vertegenwoordigd werd , eu die het schilderen der hartstochten naar de natuur, het idealiseeren vau de werkelijkheid , tot een hoojdvereischte stelde. Onder de dichters bij wie de invloed der Duitsche schrijvers zichtbaar is, noemen wij in de eerste plaats .Tacobus Bellamy, student aan de Hoogeschool te Utrecht (overleden in 1786) in zijn minneliederen slaat hij soms een te weekelijken, te ovcrgevoeligen toon aan; zijn opgewonden vaderlamlsche zangen gloeien van liefde voor den geboortegrond en voor der vaderen krijgsroem, doch in zijn Roosje en enkele losse gedichten, door eenvoud en ongekunsteldheid uitmuntende, toont Bellamy wat men van hem had mogen verwachten indien een langer leven zijn genie tot rijpheid gebracht had. Toen deze dichter te Utrecht studeerde, vormde zich om hem een vriendenkring, wier lust en genot het was zich met dicht- en letterkunde onledig te houden. Hiertoe behoorden; W. A. Ockerse , J. P. Kleyn, Hinlopen, Eau, Johannes Kinker enz. In de Proeven voor versland en hart, 2 dln. , deels proza, deels poezie, kan men de eerste vruchten hunner jeugdige Muze vinden. Acht jaar later (1794) leed het vaderland een nog grooter verlies in het afsterven van den Leidschen hoogleeraar Petrus Nieuwland, die bij groote oorspronkelijkheid van denkbeelden een gelukkigen aanleg voor de poezie bezat en van wien het te betreuren is dat hij zijn lier slechts zeldzaam zulke heerlijke tonen wist te ontlokken.

Naast en boven Bellamy staat in dit overgangstijdperk Hiero-nymus van Alphen , thesaurier-generaal der Unie, die met zijn vriend Pieter Leonard van de Kasteele een Proeve van Stichtelijke Mengelpoezie uitgaf, waaruit den lezer een geheel andere geest tegenwoei dan uit de vroegere stichtelijke rijmen. Echter worden deze gedichten verre overtroffen door van Alphens Mengelingen in proza en poezie die zijn meesterstuk bevat; de cantate, de Starrenhemel, met het bekende, eeuwig schoone recitatief: Daar rijst het tintelend starrenheir, enz. Ln toch zou van Alphens naam zonder zijn Gedichten voor hinderen nooit bij ons zulk een

fï\'y

populariteit verkregen liebben. Deze versjes, indertijd met groeten bijval begroet en tot op onze dagen zonder vtwbehoud gejgt;rezen en geleerd , leefden in den mond des volks voort. En al mogen velen thans niet meer zoo onbeperkt gunstig over die kindergedichtjes denken, zijn kleine helden pedante wijsneuzen noemen die als groote menschen redeneeren, men vergete nier zijn verzen te beoordeelen naar den lijd waarin ze uitkwamen en men zij rechtvaardig genoeg om niet op ul zijn gedichten het gebrek van dorheid en stijfheid te willen toepassen. Ka de vernietiging der Republiek in 17!)5 leefde van Alphen ambteloos te \'s Hage , alwaar hij aan een beroerte overleed. Nog vertaalde deze dichter Riedels Theorie der schoone kunsten en weienschappen met een inleiding van zijn hand , waarin hij zijn dikwijls zonderlinge begrippen en denkbeelden over kunst en smaak neerlegde.

Verliet van Alphen \'s lands dienst omdat hij een oprecht aan-hanger van den verdreven stadhouder en den ouden reg\'eerings-vorm was, zijn geestverwant op dichterlijk gebied, Rhijnvis Feith, ofschoon in zijn jeugd een opgewonden Patriot, leefde insgelijks ambteloos , kalm en gelukkig, in ruimen overvloed tot in lengte van dagen, op zijn aangenaam gelegen Boschwijk bij Zwolle. Meer echter dan eerstgenoemde huldigde Feith in zijn jeugd den heerschenden smaak voor het sentimenteele, vooral in zijn romans , en zelfs op later leeftijd ademen zijn gedichten, bij diepen ernst en edelen godsdienstzin, een geest van weemoed cn onvoldaanheid met al het aardsohe, die niet uit zijn levenslot maar uit zijn tijdgeest moet verklaard worden. Van zijn Graf, ontegenzeggelijk van al zijn vloeiende gedichten, het schoonste, getuigt de dichter dat „hij nooit iets vervaardigd heeft waar over \'t algemeen meer van zijn eigen ziel in overgegaan is. Hij vond in deze bezigheid een vermakelijke uitspanning en menig min vroolijk uur van zijn leven is onder dezelve genoegeiijk weggedroomd. Zijn Graf was hem een verademing 1quot; Deze regelen karakteriseeren den man geheel en al. l\'eith dankt zijn grootsten roem aan zijn Proeven vau Gezangen foor den openharen god»-dienst, waar zijn zucht om bij de vergankelijkheid en kortstondigheid van al het ondermaausche bij herhaling stil te staan, gepast kan genoemd worden en bij zijn lezers weerklank vindt, en waar

64

zijn echt godsdienstige zin en zijn vast geloof aan God bemoedigt verkwikt. Als treurspeldichter missen zijn stulckcii de noodige actie om op belangstelling aanspraak te knnnen maken, bovendien lijden ze in meerdere of mindere mate aan overgevoeligheid. Op zijn prozageschriften valt dezelfde aanmerking ; alleen zijn Brieven over verschillende onderwerpen en zijn Bijdragen Ier bevordering der sc/ioone kmslen en tveUnsc/iappen , gezamenlijk met J. Kantelaar uitgegeven , maken hierop een gunstige uitzondering en doen ons Feith kennen als iemand die ten volle de eischen der kunst kende en waardeerde.

Eeiths richting vond veel navolgers-, waaronder de bekende burgervaandrig J. M. de AVitte *Tr. die in 1782 met nog een ander het eiland Schouwen in Eugelsche handen trachtte te brengen eu daarvoor zes jaar op de Gevangenpoort te \'s Hage werd gezet. Gedurende dien tijd schreef hij poezie van sen-timenteèlen inhoud, waarin de ach\'s en wee\'s, de uitroepleekens en dwarsstrepen niet ontbreken. Niet minder lijden aan sentimentaliteit de werken der beide dames Mevr. Klein geb. Ockerse en E. M. Post enz. Ouder den meerderen of minderen invloed van l\'eiths richting stonden ook nog de dichters H. H. Klijn , 15. Klijn, W. H. Warnsinck, L. Rietberg, H. E. de Beer, H. van Loghem en anderen. Krachtig bestreden werd deze richting door W. E. Baron de Perponcher in zijn GedadUen over hel ftenlimenleele van dezen lijd. Met een ander maar niet minder krachtig wapen maakt de Amsterdamsche boekverkooper Arend Eokke Simons, deze zucht naar het overdreveue bespottelijk in zijn Moderne Helicon, zijnde een voorlezing gehouden in Eelix Meritis , een droom, waarin hij met het sentimeliteele den draak steekt. Sedert dien tijd leverde deze veelweter en veelschrijver een reeks van boertige verhandelingen en voorlezingen , die meer plat dan geestig kunnen genoemd worden.

§ 11-

Behalve de door ons in de vorige paragraaf genoemde overgangsdichters verrees er destijds aan den letterkundigen hemel een star, die door haar licht weldra alle andere si arren over-

65

treften zou. Wij bedoelen Willem Bilderdijk. Dit genie onder zijn tijdgenooten, toegerust met onbegrijpelijk veel kennis van allerlei aard, beproefde zijn krachten aan alle soorten van poezie, zoo wij liet Blijspel uitzonderen, en leverde in bijna elk dier vakken meesterstukken, \'t Is ons onmogelijk in zulk een kort bestek al zijn werken te gaan ontleden. Een korte opnoeming der voornaamste zij voldoende. In het leerdicht vereeuwigde hij zijn naam door zijn ZieHe der Geleerden en zijn Dieren; in het Lierdicht door zijn Ode aan Napoleon, nog niet overtroffen, in de Ballade door zijn alom bekende Floris TV, hel Wiel van Hensden enz. en in de Epos door zijn Ondergang der eerste wereld, een onvoltooid meesterstuk dat zijn weerga in de nieuwe letterkunde niet heeft. De val van ons land in 1810 sleepte Bilderdijk mede, hij werd beroofd van zijn pensioen, hem door koning Lodewijk toegestaan en beleefde kommervolle dagen; alle dichtvuur doofde in hem uit en de dichter bleef in zijn onvoltooiden Epos steken. Toen hij later blijdere dagen zag aanbreken , was het hem onmogelijk den draad van zijn gedicht weder op te vatten, \'t Geen dezen man tevens als dichter nog hooger in onze achting doet stijgen is dat zijn Muze zulke meesterstukken leverde in weerwil van de reeks van wederwaardigheden en tegenspoeden waarmede hij te kampen had, zijn verbanning uit het land, het gebrek dat hij leed, zijn werkelijke en ingebeelde kwalen, de talrijke miskenningen en verguizingen waaraan hij bloot stond, enz. .t\'.n wie staat niet opgetogen over zijn meesterschap over de taal waarmede hij weet te tooveren, die hij naar willekeur weet te kneden. Bij veel oorspronkelijkheid wist hij ook de bloemen in den vreemde te waardeeren en op vaderlandschen bodem over te planten. Niemand deed dit echter minder slaafs dan hij; zijn vertalingen verdienen meer den naam van omwerkingen en winnen het dikwijls in kracht en schoonheid van het oorspronkelijke. Men denke slechts aan Delilles Vhomme des champs, dat moet achter -staan bij liilderdijks omwerking Het Bniteuleven. Over Bilder-dijks geschied- en taalkundige werken spreken wij later ; zijn echtgenoote Catharina Wilhelmina Schweickhardt, zijn trouwe gade en liehtstar op zijn donkeren levensweg, werd door hem tot dichteres gevormd en heeft ons onder anderen de treurspelen

5

66

Elf ride en. een vertaling van Racines Iphigenie nagelaten, die op het voorbeeld en naar den kunstsmaak van haar man, nog op de l¹ransche leest geschoeid waren.

Eilderdijk had vele vijanden gedurende zijn leven. Dezen dreven hem het land uit wegens zijn verkleefdheid aan het stadhouderlijk huis en bewind. Toen hij door de welwillendheid van koning Lodewijk in 1806 in \'t vaderland terugkeerde, genoot hij in dezen vorst een machtigen beschermer, doch diens broze troon viel in en Eilderdijk sleet bange jaren gedurende de inlijving van Nederland bij ïrankrijk. Een blijder tijdkring brak bij de herstelling onzer onafhankelijkheid aan; koning Willem I behoedde onzen dichter voor verder broodsgebrek, doch zijn vijanden rustten niet en de door hem verlangde leerstoel voor geschiedenis aan het Amsterdamsche Atheneum werd door hun toedoen aan een wiskunstenaar gegeven. Diep in de ziel gegriefd vestigde hij zich metter woon te Leiden en gaf er lessen in de vaderlandsche geschiedenis, die gretig aangehoord werden en waar de geleerde dichter in een doorgaande critiek op A\\ agenaar van zijn diepe kennis van het middeleeuwsche recht en leenwezen, maar tevens van zijn hoogst eenzijdige wereldbeschouwing de meest doorslaande bewijzen gaf. Eindelijk legde de grijze dichter het afgetobde hoofd ter rust op den 18 December 1831, nadat zijn trouwe gade hem ruim een jaar vroeger naar betere gewesten was voorgegaan. Eeiden stierven te Haarlem. Een eigenlijk gezegde school van dichters vormde Eilderdijk niet; de eenige kweekeling die later \'s meesters voetstappen drukte, is Isaak da Costa, Bilderdijks leerling en vriend. Van dezen kernachtigen, gloedvollen zanger kan men met recht zeggen dat er twee naturen in hem woonden; van den eenen kant een groot lierdichter, van den anderen kant, sedert zijne bekeering tot het Christendom, een ijverig aanhanger van de leerstellingen der Dordscbe vaderen en onvermoeid bestrijder van elke daar niet mede instemmende richting. Tijdens zijn polemiek op godsdienstig en staatkundig gebied zweeg zijn harp gedurende bijna twintig jaar en eerst in 1840.trad hij op nieuw als dichter op met zijn vijf en twintig jaren en verrijkte onze letterkunde achtereenvolgens met verschillende schoone en krachtvolle liederen. Had zijn harp zoo lang niet gezwegen, gewis

67

zou hij den meester in vruchtbaarheid op zijde gestreefd hebben. Eu ten bewijze hoe diep hij ingedrongen was in den geest van den groeten meesterzanger, strekt ziju uitgave van Bilderdijks Epos, de ondergang der eerste wareld, waarin men vele aanteekeningen en varianten benevens den vermoedelijken afloop van het onvoltooide gedicht kan vinden.

Vele dichters bloeiden gedurende de bange jaren der Fransche heerschappij. Wij noemen Jan l\'rederik Helmers die zijn 11 ol-landsche Natie uitgaf op het einde van 1812 en die door zijn krachtige taal en zijn van vaderlandsliefde gloeiende zangen meer dan eenig ander in die dagen van vernedering op het gemoed zijner landgenooten een grooten invloed uitgeoefend heeft. Ziju wensch, üMeerlandsoh verlossing van het Fransche juk, werd vervuld, ofschoon hij ze niet beleefde ; de dood had hem weggerukt en voor het geweld des Franschen keizers bewaard. Ondanks de scherpe critiek die later aan dit dichtstuk ten deel viel, ondanks de billijke verwijten van gezwollenheid, overdrijving zijner beelden en gemis aan gekuischten smaak, zal de Hollandsc/ie Natie bij het volk geliefd blijven, dewijl het dichtstuk schoone bladzijden en roerende tafereelen bevat, en dewijl het meer dan eenig ander gedicht van dien aard, het zwak van onzen landaard kittelt: de zucht naar grootspraak en de ophemeling van de daden der vaderen. Naast Helmers neemt zijn zwager de krachtige Cornelis Loots met zijn hoog dichterlijke vlucht op den jS\'ederlandschen zangberg een eervolle plaats, die in zijn gedicht de Batavieren ten tijde van Caesar vrij duidelijk ziju tijdgenooten tot afschudding van het Fransche juk aanspoorde. Een afzonderlijke vermelding verdient ook nog de dichter-wijsgeer Johannes Kinker, die eerst als minnedichter in den trant van Bellamy met Zijne minderjarige zangsier optrad, later een fel bestrijder werd van Feith\'s sentimenteele richting, wien hij geen overdrijving alleen maar volslagen gemis aan gevoel te laste legde. Destijds met Bilderdijk bevriend schertsten zij beiden in den Post van den JJelicon, met de dichterlijke voortbrengselen van hun tijd. Na de omwenteling van 1795 legde zich Kinker weer op de Kantiaansche wijsbegeerte toe en schreef te haren behoeve veel in dicht en ondicht. Doch hoeveel vernuft en kennis deze uitstekende geleerde en wijsgeer ook in zijn geschrif-

68

ten aan den dag legde, zijn tijdgenooten wisten hem niet op den rechten prijs te schatten ; hij stierf min of meer vergeten op hoogen ouderdom te Amsterdam. In deze stad bloeide insgelijks het bi\'oeder-paar H. H. en B. Klijn, waarvan de laatste het van den eerste» wint in bondigheid en degelijkheid maar niet in populariteit. Heiden hadden bij Feith ter schole gegaan, doch waren dien meester ont-loopen. Voorts traden nog als vaderlandsche zangers op M. C. van Hall, J. ten Brink en de Amsterdamsche directeur van policie S. T. Wiselius; de laatste wist zich in zijn treurspelen, alle op de oude manier vervaardigd, niet altijd van breedsprakigheid te onthouden. Ook Haarlem handhaafde zijn aloöden roem en schonk ons den vaderlandlievenden Loosjes, den kernachtigen Jan van Walre, wiens treurspel Willem en Diederik van Holland Klijns Monlignij naar de kroon stak.

Boven de meesten zijner tijdgenooten munt H. Tollens Cz. uit, die in het bezingen van huiselijk lief en leed, van natuur en vaderland zijn weerga niet had en dien ten gevolge een populariteit genoot bijna zonder voorbeeld. Even als Cats bij de ouden werden zijn gedichten gekocht, gelezen, geleerd en genoten. Waarmede zoude men beginnen en waar eindigen, indien men al de juweeltjes van Tollens wilde opsommen? Hij is en blijft de dichter van liet Nederlandsche volk, niet omdat hij de maker is van het Wien Neerlamlsch bloed, maar omdat zijn roerende en toch eenvoudige verzen in de ziel grijpen en het harte goeddoen, \'t Verdient opmerking dat deze dichter, bij het begin zijner loopbaan, weinig blijken van aanleg gaf, dat hij lang zoekende bleef naar de richting die voor zijn muze de geschiktste was en dat eerst in 1807 met zijn Aan een gevallen meisje, die reeks van huiselijke en vaderlandsche stukjes begint, waarin hij door velen nagevolgd en slechts door een enkele geëvenaard is. Onder deze behoort, om van de nog in leven zijnden niet te spreken, A. Bogaerts die den meester somtijds overtreft, AV. Messchert, die in zijn Gouden Bruiloft een huiselijk tafereel schetste, waarvan in onze letteren geen tegenhanger bestaat, B. H. Arntzenius, A. P. J. Nierstrasz, K. G. Withuys en S. J. van den Berg (1814—68). Als zangers van huwelijksgeluk noemen wij nog Spandaw die zich vooral een naam maakte door zijn Vrouwen, A. Simons en W. H. Warnsink Bz.,

69

zoowel eeu volgeling van Tollens als vau l\'eitli. ïijdgeuooten van Tollens waren de Leidsclie hoogleeraar Elias Aimes Borger, die meer als redenaar en geleerde dan ala dichter bekend is, maar die echter door zijn roerenden zwanenzang /lagt;i den Rijn zich een blijvende plaats op den Nederlandschen zangberg verzekerd heeft en D. J. van Lennep, vader van den bekenden romanschrijver, die met zijn Hollandsche Duinzang veel lof inoogstte. Als oorspronkelijk luimig dichter, schoon op verre na niet zoo bekend als de zanger van den Rijn, noemen wij den humoristischen en zinrijken A. C. H. Staring van den Wildenborch, wiens verhalen en puntdichten meer waardeering verdienden dan hun aanvankelijk geschonken werd, en wiens heerschappij over de taal die van Bilder-dijk- op zijde streeft. In het tijdschrift de Gids (Januari 1^37) werd de aandacht van het lezend publiek voor \'t eerst uitvoerig op dezen dichter gevestigd. Onder de luimige dichters van dit tijdperk noemen wij nog J. Immerzeel Jr., Storm van\'s Qravesande, Oosterwijk Bruyn en anderen.

Doch ook het proza vond gelukkige beoefenaars. De eerste plaats komt ongetwijfeld op dit gebied aan Jan Hendrik van der Palm toe, den gevierden kanselredenaar met zijn zilveren stem en eenvoudige voordracht, wiens breede, duidelijke en wegslepende stijl wel liet meeste uitkomt in zijn Geschied- en Redekundig Gedenl-sink van Nederlands Verlossing. En echter hoeveel eenvoud straalt er in al zijn geschriften door; hoe ongekunsteld schijnt alles op het papier gezet te zijn, net alsof het hem geen inspanning kostte. Bovendien staat men verbaasd over zijn vruchtbaarheid, en moet men vragen waar vond hij bij al zijn overige bezigheden den tijd om zoo veel en tevens zoo goed te schrijven ? Als lofredenaars streven hem op zijde Jacobus Kantelaar, Jeronimo de Hosch, B. H. Lulofs (ook als dichter en taalkenner bekend) en anderen; als kanselredenaars vond hij gelukkige navolgers in Borger, E. Kist, J. Clarisse, C. Fransen van Eek, Jodocus Heringa, Dermout, Broes, Messchaert enz. en werd hij, wat uiterlijke welsprekendheid aangaat, in later dagen nog overtroffen door den Kemonstrantschen Hoogleeraar Abraham des Amorie van der Hoeven die den indruk zijner woorden zoowel door toon als door houding en gebaren verhoogde. Onder de welsprekende mannen die op staatkundig ge-

70

bied bloeiden, .bevinden zich de reeds genoemde J. Kantelaar, R. ■T. Sohimmelpenninck, G. K. van Hogendorp en vooral Jan Melcliior Kemper, doch deze tak van welsprekendheid, eerst na 1795 in ons land beoefend, komt in geen vergelijk met die van andere landen.

Gunstiger kan ons oordeel zijn over de voortbrengselen op het gebied van geschiedenis. Behalve van Wijns nalezingen op Wagenaars Historie onder.-cheidde zich de rijksvrijheer van Spaen door zijn werk over Gelderlands oude historie ; A. Kluyt, grondig kenner van het Hollandsche staatsrecht, verrijkte onze letterkunde met zijn doorwrochte Geschiedenis der Hollandsche Staatsregeling, N. G. van Kampen, J. Scheltema, Is. An. Nijlioff, J. Bosscha in zijn Meerlands heldendaden le land eu de Jonge in zijn Geschiedenis van het Zeewezen bebouwden het veld der geschiedenis met veel ijver of verzamelden ruime bouwstoffen voor toekomstige geschiedschrijvers, terwijl de improvisator quot;Willem de Clercq, M. Siegenbeek, Terouimo de Vries, Oollot d\'Escury, Witsen Geysbeek enz. de geschiedenis der letteren met gelukkig gevolg beoefenden.

Niet minder ijverige beoefenaars vond onze taal. Aan Siegen beek en Weiland komt de eer toe van de regeling onzer spelling waarin op het einde der vorige eeuw een babel van verwarring heerschte; het gelukte dezen beiden mannen een veel verbetorde spelling in het leven te roepen die door de zorgen van het toenmalig Bataafsche bewind op alle scholen ingevoerd en wijders aanbevolen werd. Ofschoon fel bestreden door Bilderdijk, Kinker en anderen, welke tegen haar gegronde bedenkingen aanvoerden, werd zij weldra heerschend en wist zij zich tal van jaren te quot;handhaven.

In den trant van het vriendinnenpaar Becker en Deken, schreef de Haarlemsche boekhandelaar A. Loosjes zedekundige romans, zooals de Maurits Lijnslager, de Hillegonda Buisman, de Susanna Bronhhorsl en anderen, die, ofschoon niet zonder verdienste, echter wat humor en levendigheid betreft, voor die der bovengenoemde begaafde vrouwen moeten onderdoen. Na hem deden zich in dit genre geen schrijvers van naam op; Fenna Mastenbroek toonde in haar Wilhelmina Noordziei dat zij met eeuig talent vaderlandsche zeden en huiselijke tooneelen wist te schetsen. Doch met den aanvang dezer eeuw kwijnde dit vak; zelfs W. Kist kon zijn lezers

71

niet van verveling vrijwaren in tal van romans waarvan de Hing nan Gyges de bekendste is. Min of meer in den trant van Wolft\' en Deken schreef Mevrouw de Neufville die, behalve als schrijfster van de Kleine Plichlen, zich ook naam gemaakt heeft door haar Schildknaap.

§ 12.

Na den slag van Waterloo genoot ons vaderland een rust van vijftien jaren onder het vaderlijk bewind van Koning Willem I. Een volkomen tevredenheid heerschte allerwegen; van de voormalige politieke partijen was geen sprake meer; het verduurde leed had Oranjemannen en Patriotten eendrachtig om den troon geschaard en Koning Willem, met de beste voornemens voor het welzijn zijner onderdanen bezield, maar wars van elke inmenging des volks in zake van regeeren, greep met krachtige hand de teugels van \'t bewind. En het volk liet hem gaarne de behandeling der zaken over, rust en welvaart was \'t eenigste wat men verlangde en hieruit Iaat zich die algeheele afwezigheid van beweging op staatkundig gebied verklaren gedurende de vijftien eerstvolgende jaren. Deze algemeene kalmte spiegelt zich ook af in de letterkunde dier dagen. De mannen, wier gedichten, in de tijden van druk en schande getroost, gesteund en bemoedigd hadden, leefden voor het meerendeel nog wel, doch misten elke aanleiding voor dichterlijke bezieling. Daarenboven bleef men in \'t oude zog voortvaren : op het tooneel handhaafde zich nog altijd de invloed dei-oude ïraüsche school, met name die van Voltaire, getuige de treurspelen van quot;Wiselius, Klijn, van Walré en anderen. Aan de aroote modellen der zeventiende eeuw, aan Hooft en Vondel

O \'

dachten weinigen meer, zelfs Cats begon sterk in de schatting-zijner landgenooten te dalen; terwijl van de herlevende romantiek in het buitenland weinig of niets te bespeuren was. Wel was op het eind van de achttiende eeuw de invloed van de Duitsche school een korte wijle merkbaar geweest, doch hij had zich enjtel gehand ■ haafd in de melancholische richting van Feith en zijn volgelingen.

Intusschen waren Engeland en Duitschland voortgegaan met zich van de knellende banden der oude classieke school los te maken.

72

eü op het voetspoor vau SUakespear, ziju helden te kiezeu uit het nationale heldentijdperk, uit historie, uit volksliederen, sagen en overleveringen, oude zeden en gewoonten; terwijl gelieele vrijheid hun aller streven was. Wat Lessing, Göthe, Schiller en zoo veel anderen in Duitschland begonnen hadden, werd door W. Scott, Lord Jiyrou, Thomas Moore in Engeland voortgezet en vond na de Julirevolntie in Frankrijk vurige vereerders en vertol kers. Hadden reeds vroeger Mevrouw de Stael-Holstein, de Chateaubriand en aanvankelijk insgelijks La Martine zich niet aan den invloed der üuitsche romantiek kunnen onttrekken, rle Fran-sche schrijvers na de Julirevolutie hielden het oog meer op die; der Eirgelsche gericht en met George Sand, Victor Hugo, Alfred de Musset, la Martine in zijn latere werken bereikte de romantische school haar toppunt van bloei.

De schok der 1\'ransche revolutie deed zich ook iu ons vaderland gevoelen : Noord- en Zuid-Nederland scheurden van een en stonden vijandig tegen over elkander. Oud-Nederland door een ongekende geestdrift aangegrepen, schaarde zich om zijn Koningen greep naar de wapenen. Die schok werkte insgelqks weldadig terug op de poezie. Het dichterlijke vuur werd er door aangeblazen ; tal van dichters bezongen de gebeurtenissen van den dag en al liep er veel klatergoud ouder, niemand zal ontkennen dat er onder die zoogenaamde CUadelpuezie schoone en krachtige verzen gevonden worden. Doch het zwaard werd opgestoken ; de geestdrift stierf weg, maar inmiddels had het jonge Holland met de meesterstukken uit het buitenland kennis gemaakt. Walter Scott, Thomas Moore, Lord Byron — met zijn zwartgallige levensbeschouwing, alsof de wereld een tranendal ware waar de deugd vervolgd en de ondeugd geëerd wordt — vonden hier veel bewonderaars, enkele gelukkige vertolkers, maar ook navolgers die den meester in somberheid overtroflen.

Een weinig later werden de werken van Victor Hugo, Alexandre Dumas, père, Eugene Sue en anderen insgelijks met gretigheid ontvangen, vertaald en gelezen, \'t quot;Valt niet te ontkennen dat de Komantische school, en voornamelijk de Fransche, door overdrijving, menigen wanschapen held schiep, die door zijn afschuwelijke ondeugden en overdreven hartstochten niets mensehelijks meer vertoont.

73

floch met onmiskenbaar talent geschilderd zijnde, niet zelden het hart der lezers of aanscliouwers pijnigt en foltert. Men denk-i slechts aan Victor Hugo die al de lichaamskwellingen en gewetenswroegingen eeus misdadigers met de levendigste kleuren afmaalt en tot in de kleinste bijzonderheden uitpluist, of aan een Eugène Sue, die ons met de walglijkste wezens in de schuilhoeken van zedeloosheid en verderf in aanraking brengt. Dat dergelijke overdrijvingen, dergelijke uitspattingen der verbeelding, den smaak door overprikkeling bedierven en telkens nieuwe folterende vindingen noodzakelijk maakten, is licht te begrijpen, doch leidde ook des te spoediger tot reactie. Reeds kreeg de Romantische school een meer realistisch karakter door het behandelen van vele groote strijdvragen op zedelijk en maatschappelijk gebied, door het schrijven van zoogenaamde lendeuz-xomnns. Met den bekenden Franschen \'romanschrijver Honoré de Balzac begon de leer ingang te vinden dat alleen de werkelijkheid tot model van een wezenlijk kunststuk kun dienen. Sedert vond het realisme meer en meer toejuiching en beoefening; doch ook hier loopt men gevaar op de klip der overdrijving te verzeilen , want ofschoon het realisme tot de natuur terugvoert, ofschoon geen schoonheid zonder waarheid bestaan kan, behoort er toch een grens te zijn, buiten welke de verbeelding niet mag geleid worden. Alles wat waar is, is daarom nog niet schoon en het schilderen van het absoluut leelijke alleen veroorzaakt walging en doodt alle gevoel voor aesthe-tisch schoon.

Onder de dichters die tot dit nieuwe tijdperk behooren, voor zooverre zij overleden zijn, noemen we in de eerste plaats, den populairen Jacob van Lennep, die vertalingen leverde van de beste Engelsche, ïransche en Hoogduitsclie dichters en wiens Legenden en Uislorische lionans een sterken familietrek verraden met die van W. Scott. Ook Adriaau van der Hoop .Tr, en H. Meijer, beiden in de kracht van hun leven overleden, huldigden de romantiek en schreven menig berijmd verhaal. Arnold Drost en Jan Frederik Oltmans traden in het voetspoor van v. Lennep en schreven historische romans, doch stierven voordat ze tot volkomen ontwikkeling waren gekomen. In 1837 verscheen er een nieuw tijdschrift aan de letteren gewijd, dat weldra om zijn degelijken inhoud

74

alle haar periodieke zusters iu de schaduw stelde, Vondel, Hooft, Huvghens als modellen aanprees, den kernachtigen Staring een lauwerkrans vlocht, zich weldra een wel verdienden en duurzamen invloed verwierf en zich tot op onze dagen staande hield. De oprichters van dit tijdschrift, de Gifa genaamd, waren E. C. Bakhuizen van den Brink, E. J. Potgieter en J. P. Heije. De eerste dezer mannen, met verbazende en veelzijdige kennis toegerust, plaatste in het nieuwe tijdschrift veel geschied- en letterkundige stukken : de tweede, de heer Potgieter, heeft zich een welverdienden naam verworven als dichter, criticus, aestheticus en is niet minder beroemd om zijn te weinig gelezen proza, dat zich door rijkdom van gedachten en puntigheid van stijl onderscheidt. Ontegenzeggelijk heeft Potgieter een grooten invloed uitgeoefend op de thans nog levende schrijvers. De Amsterdamsche geneesheer Dr. 3. P. Heije was zoowel musicus als dichter, en heeft zich omtrent zijn volk, niet het minst omtrent het opkomend geslacht, verdienstelijk gemaakt door zijn liederen voor het volk en door zijn kindergedichten.

Onder de gestorven dichters komt, behalve aan Da Costa, van wien reeds gesproken is, den helaas te vroeg ontslapen P. A. de Genestet een eereplaats toe; zoo van een, dan weerspreken de gedichten van dezen innig vromen en diep gevoelenden dichter de in onze dagen meermalen geopperde bewering, dat de tijd voor poezie voor goed heeft plaats gemaakt voor die van het nuchtere proza. Ook de jonge des Amorie van der Hoeven, die op zeven en twintigjarigen leeftijd uit het leven scheidde, was een gevoelvol, voortreffelijk dichter, ofschoon hij ons slechts weinig heeft nagelaten. Helvetius van den Berg met wiens Neven het blijspel een betere toekomst scheen tegemoet te gaan, schreef daarna de Nichten doch zag, verbitterd of afgeschrikt door de ongunstige critiek, over dit laatste blijspel geveld, van verdere pogingen af tot opbeuring van het tooneel.

In het jaar 1830 hield Jacob Geel, later bibliothecaris der Leidsche hoogeschool, een voorlezing over Hel proza, waarin hij met kracht het verwaarloozen van den ongebonden schrijftrant bestreed. Sedert dien tijd gaf hij zelf verscheiden oorspronkelijke stukken in proza die later onder den titel van Onderzoek en Fantasie bijeen verzameld en uitgegeven zijn. Met recht mag Geel

75

de vader vau de nieuwere stijlseliool, die zich door eenvoud, losheid en natuurlijkheid onderscheidt, worden genoemd. quot;Vele jongere schrijvers strekte hij tot gids en menigmalen tot een strengen maar rechtvaardigen beoordeelaar hunner werken.

Terwijl de Groninger hoogleeraar van Limburg Brouwer ons met de zeden, denkwijze en geschiedenis der oude Grieken trachtte bekend te maken door middel van zijn Grieksch-Historische romans en in zijn Leesgezelschap van Diepenbeek ons een helderen blik liet slaan in het kerkelijk en maatschappelijk leven op \'t platte land, werd het eigenlijke veld der geschiedenis met goed gevolg bearbeid. De Leidsche hoogleeraar H. W. Tydeman gaf kort na Bilderdijks overlijden (1832) diens Gescliiedenis des Vaderlands xni-, een werk dat op den naam van geschiedenis geen aanspraak kan maken ; het is een doorloopende critiek op Wagenaar dien hij van onkunde en partijdigheid beschuldigt, zonder te bedenken dat hij zich in oordeelvellingen over feiten en personen uit latere tijden aan denzelfdeu misslag schuldig maakt. Voor het tijdvak der graven heeft dit werk veel waarde. Yan oneindig meer belang voor de beoefenaars der vaderlandsche historie was de uitgave der Archives de la maison d\'Orange-Nassau (1835—61) door den heer Groen van Prinsterer, alsmede de talrijke correspondances in België uitgegeven van de personen die een voorname rol in het tijdperk voor en gedurende den tachtigjarigen strijd gespeeld hebben. Groen van Prinsterer en J. R. Thorbecke wieus Historische Schetsen (een verzameling van studiën over enkele punten der Vad. Geschiedenis) hier vermelding verdienen, waren beide mannen met uitstekende bekwaamheden toegerust; beiden stonden zij aan het hoofd eener staatkundige partij ; Groen was de leider en woordvoerder der Anti-revolutionairen; Thorbecke die der liberalen ; beiden waren zij elkanders tegenstanders en bestrijders, en wij gelooven niet te veel te zeggen als wij beweren dat hun onvermoeid werken eu strijden op politiek gebied, schadelijk voor de studie onzer historie is geweest.

Niet minder groot ziju de vorderingen welke de studie onzer moedertaal in de laatste veertig jaar gemaakt heeft. Reeds spraken we met een woord over de regeling der spelling door Siegeubeek en Weiland en de scherpe critiek van Bilderdijk en Kinker die

76

hierop volgde. Weiland schreef eeu Woordenhoek der Nederduilsehe taal en Spraakkunst. Ypey een Beknopte geschiedenis der Neder-landsche taal, Bilderdijk eeu Spraakleer en acht deelen met Taaien Diehikundige Verscheidenheden ; terwijl Kinker onze letterkunde verrijkte met een Proeve eener Hollandsche Frosodia. Doch eerst na 1885 sloegen eenige destijds jeugdige taal- en letterkundigen de handen aan \'t werk ; zij legden zich op de studie van liet Middel-Nederlandsoh toe en stichtten een nieuwe school, daarin hoofdzakelijk van de oude onderscheiden, dat zij zich vooral op vergelijkende taalstudie toelegt en tot aan de bronnen der taal tracht op te klimmen. Vele Middelnederlandsche gedichten werden na zorgvuldige bewerking uitgegeven en van glossaria voorzien; terwijl andere taalkundigen, zooals Dr. A. de Jager en Dr. L. A. te Winkel de vruchten hunner nasporingen in tijdschriften neerlegden. Ook werkte de laatste mede aan het groote Nederlandse/ie Woor-denboek, in vereeniging met den Leidschen hoogleeraar M. de Vries en dat, zoo veel de degelijkheid het toelaat, geregeld wordtvoort-gezet, ofschoon de laatste zijn welberekende krachten slechts korten tijd aan dit reuzenwerk mocht besteden; de dood rukte hem weg (1868). Ook de geleerde taalvorscher J. H. Halbertsraan, die vooral zijn krachten aan \'t ïriesch wijdde, verdient genoemd te worden.

Aan het einde van dit overzicht willen wij nog een enkel woord spreken over de letterkunde onzer Zuidelijke broeders, die na de afscheiding van België (1830) een hooger vlucht genomen heeft. Gedurende het tijdperk der vereeniging van al de Nederlanden 11815—30) sluimerde de nationale zin voor taal en letteren nagenoeg geheel en al in Vlaanderen. Alleen de taal- en oudheidkundige Willems maakte hierop een uitzondering; na 1830 echter traden er vele mannen in België op die Willems voetspoor volgden. Als dichters muntten uit K. L. Ledeganck en Th. van Rijswijk (beiden jong gestorven), de zangerige Frans de Cort enKosalie Leveling, en als novellist beloofde Mr. Anton Bergmann (psd. Tony) veel, toen de dood hem in den bloei zijns levens wegrukte (1874). Van de vele nog levende dichters en schrijvers die in verschillende genres den bloei dei-letteren helpen bevorderen, zwijgen we. Een gemeenschappelijken band bezit het Noorden en Zuiden in de taal- en letterkundige

77

congressen die meestal jaarlijks, beurtelings in Noord- en Zuid-Nederland, gehouden en op welke alle zaken besproken worden die tot den opbouw der Nederlandsche taal- en letterkunde betrekking hebben.

Wij sluiten hiermede ons overzicht; dat het laatste gedeelte zeer onvolkomen wezen moet, ligt in den aard der zaak. Het spreken over levende schrijvers is opzettelijk vermeden, omdat men over een schrijver tijdens zijn leven nimmer een juist en volkomen oordeel vellen kan.

T B E L

DER VOORNAAMSTE

NEDEBLANDSCHE SCHRIJVERS.

80

MAAM, WOONPLAATS EN STAND.

81

Deze schrijver ontleende in zijn Spieghel veel /an Jan van Heelu en Melis Stoke. Taal en stijl laten nog al te wenschen over. Van Velthem vervaardigde nog het gedicht Tondalus visioen : het origineel is echter verloren gegaan: wij kennen er slechts een proza-omwerking van, te vinden in Blommaerts Vlaamsche gedichten.

Deze schrijver is er het beste in geslaagd om Maerlants didaktische richting na te volgen. Hij is netter en keuriger van taal dan deze. De

0

b2

83

AANMERKINGEN. bronnen.

Lekenspiegel is levendig van verhaaltrant en belangrijk om de vrij volledige ontwikkeling van de denkbeelden van dien tijd. Hij bestaat uit vier afdeelingen, waarvan de twee eerste aan historie,

het derde aan zedekunde, het vierde aan eschatologie (de leer der laatste dingen) gewijd is. De Lietsce Doctrinale, waarschijnlijk uit het Latijn vertaald,

bevat een algemeene zedekunde (leer der plichten).

Het geheele boek is aan de liefde gewijd; het Ds. P. Leendertz , is een soort van Ars amandi (kunst om te min- Inleiding op de Minnen), in vloeiende verzen geschreven, met zedelessen nenloep.

doormengd, min of meer in den trant waarin Cats later gedicht heeft. *

Hare Hefereynen zijn in \'t Latijn vertaald doch zijn weinig verheven boven die van de Rederijkers van haar tijd en gericht tegen de hervorming.

84

VOORNAAMST E VV E R IC E N.

85

Marnix heeft zijn grootsten roem te danken aan zijn berijming der Psalmen, die naar het oorspronkelijk Hebreeuwsch vervaardigd is en echter niet in staat was de kreupel rij men van Dathonus te doen vervangen. Zijn Bijencorf is een satyre tegen de Roomsche leer. Van zijn Bijbelvertaling is niets meer over, zijn dood verhinderde hem ze verder dan Genesis te voltooien. In zijn proza munt hij uit door groote zuiverheid van taal. Hij is beter prozaschrijver dan dichter.

Geerard Brandt gaf hem den naam van Noder-landschen Martialis. Zijn poezie munt meer uit door zuiverheid van taal dan door hooge vlucht. Enkele keeren heerscht er geest en vinding in zijn gedichten Zijn Sinnepoppen is een werk in proza en bevat bijschriften bij prenten.

Spieghel was een uitstekend zedelijk mensch, \'t welk in al zijn gedichten doorstraalt. Hij verstond de Nederlandsche taai door en door grondig en was een der opbouwers van de vaderlandsche letterkunde; doch maakte wel eens gezochte, ja tot in het belachelijke toe gedreven woordkoppelingen en omzettingen, die zijn Hertspieghcl ongenietbaar maken.

86

NAAM, WOONPLAATS EN STAND.

\\

87

AANMERKINGEN.

88

%

NAAM, WOONPLAATS EN STAND.

89

AANMERKINGEN.

Zijn Nederlandsche gedichten — weinig in ge-

90

NAAM, WOONPLAATS EN STAND.

91

AANMERKINGEN.

93

NAAM, WOONPLAATS EN STAND.

93

AANMERKINGEN.

94

NAAM, WOONPLAATS EN STAND.

AANMERKINGEN.

96

■

NAAM, WOONPLAATS EN STAND.

97

A. A. Thijm: Over Vondelals dramatisch dichter en meer bi-zonder over zijn Leeu-wendalers in de Gids, 1879.

98

NAAM, WOONPLAATS EN STAND.

99

AANMERKINGEN.

Bevallig, geestig, welluidend, liefelijk doch niet

101

AANMEUKIjN GEN.

Zijn Masker va)} de wercldl bestaat uit dichterlijke uitleggingen van eenige zinnebeeldige platen, vergezeld van verhalen, toespraken en opmerkingen in proza en rijm. Zijn proza is beeldrijker dan dat van Cats; hij volgt in zijn poëzie duidelijk dezen dichter op de voet en is niet minder plat dan Cats.

102

NAAM, WOONPLAATS EN STAND.

103

AANMERKINGEN.

10 i

NAAM, WOONPLAATS EN STAND.

105

Rijnsburg schuil hield) en als zoodanig zeer aan de meer verdraagzame staatspartij gehecht. Hij verheerlijkt de Witt in zijn gedichten. Zijn taal is menigmaal ruw, hard, duister en gedrongen. O. is niet vrij van valsche geestigheid en gezwollenheid doch hij heeft krachtige beelden. Zijn toon, hoezeer dikwerf te veel tot godgeleerden twist overhellende, is mannelijk en edel, en zijn gevoelens zijn geheel afkeerig van staatkundige en kerkelijke dwingelandij, onder welken naam ook. De vertaling der Psalmen en de uitbieiding van het boek Job onderscheiden zich gunstig.

Zijn Kruistriomf, een pendant van do- Deckers Goede Vrijdag, is met vuur geschreven en bevat schoone plaatsen. Als dichter erkende Vondel hem | voor zijn zoon ; doch hij is niet vrij van gezwollen en gezochte uitdrukkingen. Als verdraagzaam kerkleeraar deed hij zich wegens zijn vertrouwelijkheid met Vondel en Brandt loffelijk kennen. Van hem zijn Gezang 64, 125, 133. Het laatste eenigszins gewijzigd.

Zuiver van taal en stijl; doch reeds tot die matheid en krachteloosheid overhellende, die de achttiende eeuw zoo zeer kenmerkt. Zijn spraakkunst is het eerste werk waarin de Nederlandsche taal volledig behandeld wordt en was, volgens Ypey, het handboek voor alle taalminnaars gedurende meer dan drie vierde der achttiende eeuw.

Een dichter vol vuur en leven ; overheerlijk in versmaat ; krachtig en veelal oorspi on kei ijk in zijn beelden , doch al te slaafs en veeltijds ongepast van de oude fabelleer gebruik makende, en wel eens gezwollen : wiens groote voortreffelijkheid echter verre zijn gebreken overtreft, welke laatste hij misschien in rijpere jaren zoude verbeterd hebben.

100

VOORNAAMSTE WERKEN.

107

AANMERKING EN.

J. v. Lennep X 486 en verv., XI, 15. XII, 26.

108

NAAM. WOONPLAATSEN STAND.

109

AANMERKING E N. Bron N E N.

110

NAAM, WOONPLAATSEN STAND.

Ill

\\u

NAAM, WOONPLAATS EN STAND.

113

AANMERKINGEN.

115

AANMERKINGEN.

spel, bewijst duidelijk dat het Feitama aan geen kracht en vuur zou ontbroken hebben , zoo hij in beter eeuwgeest had geleefd. Aan den Telema-chus werkte hij dertig, aan de Henriade twintig jaar.

Kieschheid van smaak en voordracht, juistheid van oordeel en gioote kunde. Huydecoper was grooter taalkenner dan dichter. Hij ontdekte het eerst door taalkundige opmerkingen het bedrog der ondergeschoven rijmkronijk van den zoogenaamden Klaas Kolijn, door van Loon uitgegeven. Zijn Melis Stoke is een eerste proeve van critische uitgave der Middel-Nederlandsche schrijvers en had als zoodanig haar waarde.

116

NAAM, WOONPLAATS EN STAND.

-1

117

AANMERKINGEN.

Over het algemeen middelmatig : doch in Het verheerlijkt en vernedert Portugal zijn eenige goede plaatsen.

Zijn geschiedenis is waarheidlievend en grooten-deels onpartijdig, alsmede met ongemeene vlijt bijeenverzameld, doch veel nauwkeuriger in de latere dan in de vroegere tijden, waarvoor hem nog vele bronnen ontbraken. De stijl is deftig, net, klaar en duidelijk, doch zonder eenige verheffing; de taal zuiver. Hij vermijdt al te zorgvuldig eenig zelfj standig oordeel over de gebeurtenissen te vellen : hoewel zijn verkleefdheid aan de staatsgezinde partij op vele plaatsen duidelijk doorschemert. Hij heeft de verdienste van het eerst de vaderlandsche historie tot een geheel gebracht te hebben.

Willem van Haren was een groot lierdichter. Zijn Friso is een heldendicht dat, belangrijk van inhoud en rijk aan schoonheden, ons de zwerftochten van Friso, den stamvader der Friezen schetst. De voordracht, dictie, van den Iriso is ruw en de versificatie zeer hard, doch de tweede druk meer afgeslepen volgens den smaak van die dagen. Zijn Mensehelijk Leven houdt men voor zijn schoon-sten lierzang; ook zijn Leonidas is schoon en krachtig.

118

NAAM, WOONPLAATS EN STAND.

119

AANMERKINGEN.

120

NAAM, WOONPLAATS EN STAND.

121

AANMERKINGEN.

122

NAAM, WOONPLAATS EN STAND.

123

Zeer veel kracht, echte zwier van poëzie en zeer veel aanleg voor het hekeldicht. Lannoy was een van degenen, aan wie Nederland zijn verbeterden en stouteren dichttrant te danken heeft. Haar hekeldichten : Het Gastmaal, Aan mijn gast,Aan Avi-tus, worden zeer geroemd.

124

NAAM, WOONPLAATS EN STAND.

125

AANMERKINGEN.

12G

NAAM, WOONPLAATS EN STAND.

127

AANMERKINGEN.

dig, schoon en aandoenlijk dichtstuk.

128

NxVAM, WOONPLAATS EN STAND.

129

AANMERKINGEN.

9

130

NAAM, WOONPLAATS EN STAND.

131

AAN MERKINGEN.

132

133

AANMERKINGEN.

Verslag over eenige handschriften nagelaten door Mr. W. Bil-derdijk, medegedeeld door Dr. Schotel in de Handelingen van de Maatschappij der Nederl. Letterkunde 1866; N. Beets, Ver-poozingen op letterkundig gebied; Simon Gorter : Over Bilderdijk in zijn Letterkundige studiën 1871; Mr. W. Bilderdijk\'s eerste huwelijk naar zijne brie/wisseling met vrouw en dochter (1784-1807) medegedeeld door zijn aangehuwden kleinzoon J. C. ten Brum-meier Andriessen 1873; Dr. Wap: J5i7-derdijk. Eene hijdra-ge tot zijn leven en werken 1874; Dr. J. van Vloten , Bloemlezing uit de dichtwerken van Mr. W. Bilderdijk naar tijdsorde gerangschikt en in verhand gebracht met zijn leven en brieven 1869; Cd. Busken Huet, Nieuwe Litt. Fantasièn; Bilderdijk en een aanloop {Lett. Schetsen van Dr. J. ten Brink); Mr. S. J. E. Ran Het ontwerp van Bilder-dijks Epos (zie Hand. der Maatsch. der N. Letterk. 1876; Joh. C. Zimmerman, Het Bil-derdijksfeest en het Bilderdijks Mon u m en t inde Gids van 1856.

134

NAAM, WOONPLAATS EN STAND.

135

AANMERKIJN GEN.

Van Mevrouw Bil-derrlijk geb. Schweick-hardt bestaat een levensbericht van Mr. Nicolaas Carbasius. I. da Costa schreef haar biografie in van der Aa\'s vervolg op Wit-sen Gey.sbeek.

.

136

137

AANMERKINGEN.

geg. door het Zeeuw-sche Genootschap der Wetenschappen.

138

NAAM, WOONPLAATS EN STAND.

139

BRONNEN.

141

AANMERKINGEN.

142

NAAM, WOONPLAATS EN STAND.

us

AANMERKINGE N.

144

NAAM, WOONPLAATS EN STAND.

145

10

146

.NAAM, WOONPLAATS EN STAND.

147

zaam uitsluitend op het tooneeldicht toegelegd heeft. Zijn stukken , geschoeid op de leest der achttiende eeuw, werden herhaaldelijk opgevoerd en bleven zich een twintigtal jaren handhaven. De Adel en Mathilde munt uit in schoone beschrijvingen en krachtigen versbouw, maar is geen dramatisch gedicht. De dood van Karei heeft nog al opgang gemaakt, omdat het een vaderlandsch stuk is vol liefde voor Oranje en haat tegen Filips. Zijn verontwaardiging over de inlijving uitte zich in zijn ; Thvasyhulas te Athene hij de overheersching van Lysander.

Geestig , weelderig , teeder en bevallig in zijn gedichten ; zeer welsprekend in zijn verhandelingen. Zijn Alexander is beroemd.

Zijn leerredenen dragen blijken van genie, van veelsoortige geleerdheid, schrandere opmerkingen en geleidelijke orde.

Van al de weiken van Klijn, die vooral door meesterschap over den vorm uitmunten, heeft de Montiyny het meeste opgang gemaakt. Het bevat zeer schoone passages doch ook zeer veel zwakke plaatsen, te veel redeneeringen, te weinig actie. De daarin heerschende gevoelens van vrijheids- en vaderlandsliefde hebben zeker veel bijgedragen tot den opgang van dit stuk. Zijn Agathokles heeft de zegepraal des Christendoms in de Romeinsche wereld ten onderwerp ; dit stuk is veel minder bekend.

Eenvoud, waarheid, ongekunsteldheid kenmerken zijn gedichten. Zijn strafdicht: Aan Napoleon is bekend.

148

NAAM, WOONPLAATS EN STAND.

149

In zijn weinige Ncderlandsche gedichten krachtig , vloeiend en keurig van uitdrukking. Zijn Duinzang is een meesterstuk van welluidendheid, en zijn Wenschen «een der fraaiste gedichtjes die ooit in onze taal geschreven zijn.quot;

Siegenbeek en Weiland hebben te zamen groote verdienste op het gebied van de taal, voornamelijk door de meerdere eenparigheid van spelling die hun taalkundige werken in het aanzijn geroepen hebben. Als geschiedschrijver is Siegenbeek eerlijk en trouw in zijn beschouwingen en oordeelvellingen, al was hij ook een verklaard vereerder van de staatsgezinde partij voor 1795. Zijn stijl is duidelijk en goedhartig deftig.

Een bevallig zedendichter, die vooral in huiselijke stukjes uitmunt, hoewel zich door geen stoute vlucht onderscheidende. Zijne Muze heeft wel iets van die van Feith.

150

NAAM, WOONPLAATS EN STAND.

151

AANMERKINGEN.

152

NAAM, WOONPLAATS EN STAND.

153

A A N M E ii K INGE N.

154

NAAM, WOONPLAATS EN STAND.

155

AANMERKINGEN.

158

NAAM, WOONPLAATS EN STAND.

159

100

VOORNAAMSTE WERKEN.