Wat men zich, bij het schrijven van dit werkje, ten doei gesteld heeft, is; een zooveel mogelijk beknopt handboek te leveren, dat, in eenvoudigenmaar leesbaren stijl geschreven, een beredeneerd, volledig en methodisch verslag van oase ge-heele letterkunde zou bevatten.

De bloemlezing, welke voor het eerste gedeelte onontbeerlijk was, zal, met Hooft en Vondel te beginnen, geheel achterwege blijven.

IJdelheid en winstbejag rekenden niet mede onder de drijt-veeren, die den schrijver tot dit verk hebben aangezet. Daarom, mijn boekje, welk ook uw lot moge wezen: ga in vrede!

1. De voornaamste Europeesche talen kunnen tot drie groote stammen teruggebracht worden, te weten: 1° tot den Romaanse ken of latijmchen stam, waartoe , geheel of gedeeltelijk , de meeste talen van Zuid-Europa behooren, als: het Italiaansch, Spaansch, Portugeesch, Fransch, Wallachisch; 2°. tot den Germaanse Jt en of Buitschen, die, behalve het Hoogduitsch en het Ne-derlandsch, het IJslandsch, Zweedsch, Deensch-Noorweegsch en, in zijne Angelsaksische bestanddeelen, het Engelsch heeft gevormd ; en eindelijk 3 \'. tot den Slavischen , waaraan het Bo-heemsch, Russisch, Poolsch, enz. hun ontstaan te danken hebben.

2. In de hoogste oudheid heette onze , toen nog onverdeelde taal de Thiudiskse, Theotische, Dietsche of Dxdtsciie, dat wil zeggen, de taal van het volk (diet of duut, vanwaar duiden, hedieden, duidelijk , diet» maken, enz.), in tegenstelling met die der klerken, der geletterden, het Latijn; en den naam van Dietsch bleef het Nederlandsch tot na de „Eenaissancequot; behouden.

Doch reeds van de vroegste tijden af, splitste zich deze taalboom in twee hoofdtakken: den Opperduitschen, die in geheel Zuid-Duitschland, aan den boven- en middel-Eijn, gesproken werd, en waaruit, met vermenging van andere, gedeeltelijk Nederduitsche tongvallen, het tegenwoordige Hoogduitsch gesproten is, — en den Nederduitschen , welke, om het door eene geographische afbakening duidelijk te maken, in al die streken

thuis behoort, die liggen ten Noorden van eene lijn, getrokken van Duinkerken, over Brussel, Keulen, en verder oostelijk op, langs Cassel, over Maagdenburg en Berlijn naar Koningsbergen.

3. Snellaert merkt te recht op, dat het Opper- en het Neder-duitsch van elkander afwijken door vorm en toon, gelijk de landstreken , waar, en de volksstammen, door welke ze gesproken worden; en dat men gevoegelijk het eerste de bergspraak en het tweede de zeespraak zou kunnen heeten — een onderscheid , dat men ook tusschen de hoofddialekten der Grrieksche taal, het Dorisch en het Jonisch, vindt. En inderdaad, aan het Opper-duitsch viel, volgens denHoogduitscher Adduny, „schorheid van spraakwerktuigen, opgevuldheid des monds en een eeuwigdurend hol-ademen, sissen en blazen ten deel,quot; terwijl liet Neder-duitscJi „overvloeit (?) van weekheid, glibberigheid en trage kortheid.quot;

Men heeft ook de dialekten dier twee taaltakken onderscheiden in das- en in OAJispraken: waar men dat (dei) hoort, is het Neder duitsch,, waar men das {des, dos) uitspreekt, het Opperduitsch taalgebied.

4. De algemeene Nederduitsche, door de Hoogduitschers ook wel I-latduitsch genoemde, spraak heeft zich , als zoodanig, nooit tot eene beschaafde schrijftaal kunnen verheffen; maar hare zuiverste bestanddeelen zijn in ons Dietsch of NederlandscJt (voortaan niet meer in Hollandsch en Vlaamsch te onderscheiden) overgegaan. „Die Hollandische Sprache, zegt C. Q-. von Amdt, „könnte als derjetzige Hauptzweig der Niederdeutschen Mund-art betrachtet werden, der bei dem Verfalle der übrigen Nie-derdeutschen Dialecte, sich als Schrift- und Büchersprache in einem blühende Zustande erhalt.quot;

5. De oude Saksische tongval, vermengd met den Frieschen , heeft, dank zij der macht van de oorlogzuchtige stammen, door welke hij gesproken werd, op het punt gestaan om den gewensch-

ten trap van beschaving te bereiken; doch Karei de G-roote , met zijne Franken , verhinderde te gelijk de uitbreiding en vestiging dier macht en dier taal. Het Frank-Buitsch, door de overwinnaars gesproken en een middendialekt vormend, dat ten Oosten meer naar het Opperduitsch, ten Westen en ten Noorden meer naar het Saksisch en Friesch zweemt, deed n^ zijnen invloed op de taal der overwonnenen gelden. Voeg daar nog bij de onmiskenbare werking van de taal der Kerk en der wetenschap , het Latijn, en, in de vroegste middeleeuwen reeds zoowel als later, die van het Fransch, en gij zult de hoofdelementen kennen , waaruit ons Neder landsch zich ontwikkeld heeft, welks grammatika trouwens ook door onze geographische ligging gewettigd wordt: de Nederlanders bezigen zoowel der Engelschen (en Franschen) naamvallen , aangeduid door een, soms onontbeerlijk, voorzetsel, als der Hoogduitscheren lidwoordsverbuiging.

1. De geschiedenis onzer letteren laat zich gevoegelijk in vier tijdperken verdeelen , volgens de verschillende maatschappelijke toestanden, die met den gang der beschaving in ons land nauw samenhangen.

2. Het apreekt van zelf, dat deze jaartallen niet letterlijk moeten genomen worden, maar slechts als het tijdstip, waarop de letteren^ kennelijk eene nieuwe richting zijn ingegaan. Evenmin zijn b. v. de benamingen van romantiek en dklaktiek in dien zin te verstaan , dat het leerdicht geheel vreemd zou zijn gebleven aan 1150—1250, of de roman aan 1250—1450.

1. Alhoewel ons uit de vóórchristelijke tijden geene eigenlijke letterkundige gewrochten onzer vaderen zijn overgebleven , moet men toch aannemen, dat zij hunne dichterlijke overleveringen en hunne krijgsliederen gehad hebben; niet alleen omdat men die in de kindschheid van ieder volk aantreft, maar ook, en in \'t bijzonder, omdat Tacitus, die ons een zoo warm gekleurd tafreel van de zeden en het karakter der Germanen geschonken heeft, uitdrukkelijk van die twee dichtsoorten gewag maakt. Het weinige, in onze literatuur, dat nog aan die hei-densche tijden harinnert, is in zoo verchristelijkte vormen tot ons gekomen, dat het nauwelijks meer te herkennen is. Wij spreken daar later over.

2. Een zoo belangrijk feit, in de geschiedenis van het mensch-dom, als de invoering en vestiging van den Christelijken godsdienst , moest noodzakelijk een algeheelen omkeer in de denkbeelden te weeg brengen. En zoo was het ook. De uitingen van de wereldbeschouwing onzer heidensche voorouders werden ten vure gedoemd, en zelfs Karei de Grroote mocht er niet in slagen , die oude volkszangen van den ondergang te redden.

3. Al wat er uit het tijdperk van vóór tot onder dezes Vorsten regeering in de verschillende tongvallen der gemeenschappelijke Nederduitsche sprake is overgebleven , heeft bijna uitsluitend betrekking op den Christelijken godsdienst.

Zoo vervaardigde de Mezogothüche bisschop TTlfilas, (geb. 311, gest. 381, te Konstantinopel), eene bijbelvertaling. waarvan eenige brokstukken ons bewaard zijn. Het opmerkelijkste

handschrift, bekend onder den naam van Codex argenteus, bevindt zich in de boekerij van Upsala, in Zweden. De bijbel van TJlfilas is ook meer dan eens in druk gegeven. Het GotMsch, Opper-, half Nederduitsch dialekt, en dit geschrift mag dus te recht bij Hoogduitschers en bij Nederlanders voor het oudste gedenkstuk van beider taal gelden.

Maar ik zeg u: niet zweer geheel-en-al; niet bij (den hemel, omdat nlols ist (int/is - Nhi bi airthai, unie fotubaurd ist fotive (de) stoel is Gods; niet bij (de) aarde , omdat voetbank is van voeten is; nih bi* lairusaulymai, ante haurgs ist this mihilins thiudanis; zijns; niet bij Jerusalem , omdat (de) burg is des grooten konings.

nih bi ha nhi da theinamma s ra ra is, unte ni magt ai n tagl roeit Niet bij hoofd dijn zweer, omdat niet moogt één haar wit

aiththau svart gataujan. Sijaith-thaa vaurd izvar- ia, ia; ne, of zwart doen (maken). Zij dan woord uw: ja, ja: neen ne; ith thata managizo thaim us thamma ubilin ist. • Aivaggeljo neen! want dat meerdere (dan) dit uit den Euvel is. Evangelie thairh Mathaiu.quot;

4. TJit de VIII^8tï Eeuw kent men een vertaling, in Frankisch dialekt, van een Latijnsch werk over de geboorte des Zaligmakers, opgesteld door Isidorus Hispalensis, en eene Ale-mannkche overzetting van de regels der orde des H. Benedictus, toegeschreven aan den monnik Kero (omstreeks 750).

^ 5. Tot het begin of het midden dier Eeuw behoort mede het beroemde fragment van het Hildehrandslied, dat ons eveneens in \'Frankisch dialekt bewaard is gebleven. J±et verhaalt den tweestrijd tusschen den grijzen Hildebrand, den dienstman des Oostgothischen koning Theodorik , en Hadubrand , zijn zoon , die in den ouden krijgsman zijn vader niet wil erkennen, vooraleer hij diens grootere kracht, als een zinnebeeld van zijn hooger, vaderlijk gezag , ondervonden heeft. In dit gedicht zijn nog, evenals in den Beowulf (Biewulf) en in den Heliand — het jongste wellicht van dien aard — de verzen niet door het, uit zuidelijke streken tot ons gekomen, eindrijm, maar door alliteratie, staf-oi aanrijm onderling verbonden. De alliteratie bestaat daarin, dat in een vers de sterker toonhebbende woorden met dezelfde letter beginnen.

6. Gelijk het Eildébrandüied het oudste volksdicht der Duitsche taal kan genoemd worden, zoo is het Wessobrunner Gebed de oudste dichterlijke uiting van Christelijke denkbeelden. Dit met hoogen ernst vervul de , krachtige en tevens frissche gedenktee-ken van den alouden dichtgeest onzer vaderen behoort mede tot de Vni^8te Eeuw; het is, voor een deel althans, nog allite-reerend. en werd in het klooster Weissen- of Wesseribrunn, in Beieren , gevonden, vanwaar zijn naam. quot;Wij schrijven het hier in zijn geheel af, volgens den tekst van D^r Feuszner.

7. De reeds vermelde Beowulf (Biewulf) is een Angelsaksisch gedicht der VIII^Bte Eeuw, dat misschien wel nooit uit dien tongval in het Dietsch werd overgebracht, maar toch in de volste mate onze belangstelling verdient, om het tooneel, waar het speelt—op de Noordzeekusten, op de Maas en de Niers — en om de nauwe verwantschap, welke er bestond tussehen onze vaderen en den Angelsaksischen stam, die ons zijne zonen als geloofspredikers zond en wiens taal zoo veel overeenkomst met die der Friezen heeft. Wij bepalen ons hier bij de meê-deeling van den korten inhoud des gedichts.

„Een reusachtig gedrocht, Grendel genaamd, dat, met zijne moeder, een somberen poel bewoont, sluipt herhaalde malen, des nachts, in de feesthal van den Vorst der Denen, op See-land, en vermoordt er de slapende helden. Beowulf, een dienstman van den Koning der Jutten, biedt zich aan, om het monster te bestrijden, brengt den nacht door in de feesthal, ontmoet en kwetst doodelijk het boosaardig gedrocht, dat ontvlucht en in zijn poel sterft.

„Een feestmaal verkondigt de blijdschap van vorst en volk over deze zegepraal. Doch den volgenden nacht ontkruipt des verslagen monsters moeder, een niet minder afschuwlijk gedrocht, haren poel en sleept eenen der uitstekendste mannen des Konings mede. Nu trekt de onversaagde Beowulf naar de haast ongenaakbare kolk, springt in den geheimzinnigen afgrond , verslaat, na een hardnekkig gevecht, het ondier, en stijgt, G-rendel\'s afgeslagen hoofd als tropee dragend, uit de diepte weder op. In verdere avonturen verslaat de held nog eenen draak, die het land verwoestte, maar sterft aan de gevolgen van den giftigen beet des monsters. Het verhaal van \'s helden plechtige lijkstatie eindigt het gedicht.quot;

y 8. Wij mogen dit hoofdstuk niet sluiten, zonder op de edel-»moedige en verlichte zorg te wijzen, waarmede Karei de Groote onderwijs en volkstaal behartigde. Hij deed in het Duitsch sprekende gedeelte zijns rijks onderricht geven in die taal op de klooster- en kathedraalscholen; hij stelde de kundigste mannen, welke hij elders, vooral in Engeland, Schotland en Ierland, opspoorde, aan het hoofd dier inrichtingen, stichtte nieuwe, en wist allerwege de liefde voor wetenschap en volkstaal op te

wekken. Daarenboven veranderde hij de Latijnsche namen der winden en der maanden in Duitsche, als: Januari in Wintar-^ manoth, Februari in Ilomung, Maart in Linzenmanoth, enz.

deed eene Duitsclie spraakkunst opstellen, en het lijdt geen twiifel, of het Frankisch-Duitsch was de omgangstaal yan ziin koninklijk hof. i-h—w-

9. De Kerk bleef mede niet in gebreke te dien opzichte. Seeds in de eerste helft der VIII^ste Eeuw had de H. Bonifacius aan zijne geestelijkheid verboden, iemand de geloofsbelijdenis in eene andere taal dan die van het volk te laten afleggen, welke verordening later door Karei den Q-roote bekrachtigd en gehandhaafd werd. Wij geven hier eene, hoogstwaarschijnlijk in de Kerkvergadering van Lestinen, zuidelijk van Binch, in 745, door den H. Bonifacius zeiven voorgeschreven, afzwering en geloofsbelijdenis, naar een facsimile van den codex der Vati-kaansche Bibliotheek, door Maszmann en Pertz uitgegeven,

end ec forsacho allum dioboles En ik verzaak alle duivelswerken icercum and wordiim thunaer en woorden, Thunaer (Thor) en ende woden ende saxnote ende H\'oden (Wodan) en Saxuote (mede allam them unholdum the hira eene Saksische godheid) en al de genotas sint. vijandelijke wezens, die hunne

Het overige bevat, in zeer verstaanbare taal, het bekende geloofsformulier aan de H. Drievuldigheid:

Zoo dit stuk door latere afschriften geene aanzienlijke wijziging in den vorm ondergaan heeft, wat sommigen, zonder veel grond, meenen, dan is het opmerkelijk, hoe groot de overeenkomst is tusschen die taal en ons Kederlandsch. De synode van Mentz gebood, ten jare 813, dat men het Symbolum der Apos-

telen en het Onze-Vader in de volkstaal moest kennen; dat men de kinderen ter schole moest zenden, en dat zij, die in deze scholen onderwezen werden, hunne gebeden niet slechts in het Latijn, maar ook in de volkstaal te leeren hadden {„ah ortmilms dücatur tam latine quam harbaricequot;)■, en verder, dat er op alle zon- en feestdagen in de volkstaal moest gepredikt worden. In hetzelfde jaar werd in de synode van Tours voorgeschreven, dat ieder bisschop eene goede verzameling van Ho-meliën zou maken en in het RomaamcJi of in het Buitsch vertalen {„in rnsticam Romanam lingmm aut Theotiscamquot;), opdat allen ze goed konden verstaan. En zoo scheen dan, onder den dubbelen invloed van het beschavend gezag der Kerk en van de verlichte bescherming der wereldlijke macht, onze schoone Diet-sche taal eene gouden Eeuw te gemoet te gaan: doch, helaas! die morgenschemering moest zich niet zoo spoedig tot een vollen dag ophelderen.

1. Wel nam Lodewijk de Vrome, des grooten Kareis zoon en opvolger, de verdere beschaving van zijn volk en der Duit-sche taal zeer ernstig ter harte, al is het waarschijnlijk, dat wij hem de vernietiging der door zijn vader verzamelde volkszangen, van heidenschen oorsprong, te wijten hebben; wel toonde zich, na hem, ook Lodewijk, te recht de Duitscher genoemd, wien, door het verdrag van Verdun, in 843, het grootste gedeelte der Nederlanden in handen kwam, een verlicht voorstander van taal en wetenschap, — de pas ontloken bloesem mocht toch niet tot vruchten rijpen.

De verdeeling des rijks, welke niet zonder bloedige oneenig-heden tusschen de drie zonen van Lodewijk den Vrome plaats had, en de gedurige invallen der woeste Noormannen, die, aan alle oeschaving vreemd, aan alles, wat Christen heette, vijandig waren, — ziedaar de hoofdoorzaken van den geringen vooruitgang der letteren in dit tijdperk.

Evangeliënharmonie, waarin de Opperduitsche Benediktijner monnik Otfried het leven OnzesHeeren, volgens de vier Evangeliën , verhaalt. Met welke moeilijkheid echter, ten opzichte der taal, de schrijver der Evangeliënharmonie nog te kampen had, om zich op waardige wijze van zijne taak te kwijten, moge blijken uit een paar woorden van de Latijnsche opdracht zijns werks aan den Aartsbisschop Liutbert. „De barbaarsche Duit-sche taalzegt hij daar, „is nog onbeschaafd en ongeregeld; zij is niet gewend, zich op den regelmatigen toom der grammati-kale wetenschap te laten mennen.quot;

3. quot;Van veel grooter belang voor ons zijn de interliniaire Pmlmverialing uit de IX^e Eeuw, bekend onder den naam van Wachtendoncksche Psalmen, en vooral de Héljand of Heliand, een Christelijk epos — al is het ook van min hooge vlucht — in den Saksischen tongval, ten tijde en misschien op last van Lo-dewijk den Vrome, vervaardigd.

De Heliand (Heiland) is, als Otfried\'s werk, eene vrije bewerking van den Evangelietekst. Op zeer populairen trant worden er de levensbijzonderheden onzes Zaligmakers in verhaald en als veraanschouwelijkt door voorstellingen, gelijkenissen en namen, uit het Saksische volks- en familieleven geput. Het stafrijm is er nog niet door het eindrijm vervangen. Voor de taalstudie, in de eerste plaats, is de Heliand waarlijk een schat; maar ook voor de waardeering der ontwikkeling onzer vaderen, in die tijden, is het dichtstuk van het hoogste belang. Men erkent er duidelijk het karakter van den Nederduilschen stam, die naar het episch-didaklische overhelt, gelijk in Otfried\'s Evangeliënharmonie dat van den Opperduitschen, die beter in het lyrische slaagt.

Als een voorbeeld van taal en behandeling in den Heliand, deelen wij hier een gedeelte van het verhaal mede, waarin het laatste Avondmaal geschetst wordt. Na duizend jaren, is voor ons die taal nog verstaanbaar in hare meeste woorden.

De geleerde Mabillon vond, in de XVII^ie Eeuw, in de boekerij der abdij van St.-Amand, bij Doornik, een Zegelied, vervaardigd ter gelegenheid van de overwinning, door den West-Frankischen Koning, Lodewijk den Derde, den zoon des in 879 overleden Stamelaars, in 831, bij Saucourt, op de Noormannen behaald. Het is in berijmde verzen door den, ook als toonkunstenaar beroemden, monnik Hucbald opgesteld. Het Lodewijkslied, zoo heet dit gewrocht, is in Frankischen tongval geschreven. Het onderscheidt zich van de overige gedichten uit dit tijdperk door grootere opgewektheid van gevoel, krachtiger beeldspraak en meer aanschouwlijkheid van voorstelling. „Lodewijk — zoo zingt Hucbald —was zoo zeer Q-odes en der menschen lieveling, dat hij, nog jong zijnde, moest beproefd worden, of hij die zegeningen waardig was. Woeste heidenen kwamen over de zee, velen Franken ten ondergang, sommigen ten heil. Lodewijk was in verre streken ten oorlog getogen; maar Grods stem riep hem ter verdediging van zijn volk terug.quot; Doch laten wij den dichter het woord.

Lodewijk behaalde dan ook de overwinning; en de dichter sluit zijn Zegelied met den wensch, „dat God hem lang behoude in de hoogste eere.quot;

5. Stippen wij hier nog even aau: de Frankische Fsalmveria-ling van JST o t k e r, abt van St.-Grallen (f 1022), het Lofdicht op den K.eulschen Aartsbisschop Anno (t 1075), door eeu onbekende in Nederrijnsch dialekt opgesteld. en eindelijk de Frankische Omschrijving van het Hooglied, door Wil li ram, abt van Eversberg, in Beieren (t 1085).

6. Alvorens over te gaan tot de voortbrengselen der eigenlijke Nederlandsche taal, vatten wij het tot nu toe verhandelde in dezer voege ordelijk samen.

De ovd-GermaanscIe taal is ons in zes voorname takken of dialekten bewaard gebleven, te weten:

1. De Q-othische, de taal al¹ er oostwaarts wonende G-er-manen, tot welke de Ulfilns behoort, alsmede acht bladen eener

uitlegging van het Evangelie van den H. Jobannes, door den-uitgever, Maszmann, Skeirein genoemd; en een stuk van een Grothisehen kalender.

II. De oud-Hoogduitse he, namelijk de taal, die, van de VIII^ste tot de helft der XI^dlt;: Eeuw, in Zwaben, Beieren, Franken, Hessen en Thuringen geschreven werd. Hiertoe behooreu; 1°. het fragment van het Uildehrand en Eaduhrandüied, in een handschrift der VIII^ste Eeuw, welks tongval echter sterk naar liet Nederduitsch overhelt. 2°. Het Wessobrunner Gebed, uit de VIII^steEeuw; de (ook Frnnkisch te noemen) vertaling van het Latijnsche werk van Isidorus Hispalensis, over de geboorte des Zaligmakers ; en eindelijk, uit diezelfde eeuw, de interliniaire vertaling der Benediktijner orderegels. 3°. Uit de IX^lle Eeuw, een fragment van een allitereerend gedicht over \'t einde der wereld en het jongste oordeel, door den uitgever Mmpilli (Wereldbrand) genoemd. 4°. De Evangeliënharmonie van Otfried. 5°. Het lode-wijhdied. 6°. Uit de X^ac en XI^de Eeuw, de werken (voornamelijk Psalmvertaling) van Notker en zijne school, en Williram\'s omschrijving van het Hooglied.

A. De oud-Saksische, de taal, na afzondering der Friezen en der Kederlandsche stammen, door de overgebleven bewoners tnsschen Hijn en Weser. en Weser en Elbe, in de streken van Munster, Essen en Kleef, gesproken. Hiertoe behooren : 1°. de Heljand. 2°. De Wachtendoncksclte Psalmen; en 3°. behalve verschillende bezweringsformulen, de geloofsbelijdenis van den H. Bonifacius: „Porsac/iistuquot; enz.

B. De Angelsaksische, de taal der Saksers en Auglen. die, om het midden der V^lt;le Eeuw, naar Groot-Bretanje verhuisden. Hiertoe behoort de Beoioulf.

C. De oud-Friesche, de taal der West- Oost- en Noord-Friezen, van welke meestal slechts fragmenten over recht en rechtsgebruiken zijn overgebleven , en die, allengskens door het Kederlandsch verdreven, slechts meer in den mond van het volk in West-Friesland en op eenige eilanden der Sleeswij ksche kunst voortleeft.

IV. De oud-Nocrdsche, door de bewoners van\'t Scandinavische schiereiland gesproken, en waaruit sedert de XV^(,e Eeuw

de nieuwe-Noordsche talen, Zweedsch en Deensch, gevormd zijn. Tot dezen tak behoort alles wat over oud-Noordsche mythologie en heldengeschiedenisaen geschreven is, onder anderen de Edda. Oud-Nederlandsch, in den eigenlijken zin des woords, bestaat er met. Wat er het naaste bijkomt is het Lodewijkdied, dat ten minste op Nederlandsch gebied ontstaan schijnt, en vooral de Wach-tendoncksche Psalmen,

1. Tot op dit tijdstip waren, zooals uit het voorgaande genoegzaam blijkt, de letteren uitsluitend in de handen der geestelijken. En geen wonder! De dorpers en lijfeigenen moesten in de beslommeringen van landbouw, veeteelt en nijverheid hun levensonderhoud zoeken en hadden noch tijd, noch lust om zich aan de zooveel edeler bevruchting van den geest te wijden. De adel daarentegen leefde in trotsche afzondering op zijne burchten en vond zijn eenig vermaak in wapenoefening en jacht. Het uitgestrekte rijk van Karei den Grroote was langzamerhand geheel verbrokkeld, en nu vormden zich tal van kleinere staten, hertogdommen, graafschappen, vrijheerlijkheden, enz., welker heerschers in niets méér overeenstemden dan in ouderlingen haat en naijver, de oorzaak van onophoudelijke twisten, van kleine en groote strooptochten, van verwikkelingen zonder einde. Natuurlijk waagde zich, bij zulken toestand der maatschappij, de taal- en letteroefening niet buiten de rustige klooster- of kerkmuren.

2. „Daar weergalmde op eens, als van den Hemel (zoo verhaalt de XII^e-eeuwsche annalist van Eolduc), het woord des H. Kruises door alle streken van Duitschland en van het Westen. Zij, die allerwege ten heiligen strijde togen,vormden

als het tiende deel der geheele aarde.quot; Waarlijk, eene groot-sche, indrukwekkende verschijning in de wereldgeschiedenis zijn de kruistochten! Elke persoonlijke veete, elke scheiding tusschen volkeren en talen, elke afzondering van familiën en standen verdwijnt; een machtige adem gaat er door heel het Westen en doet de edelste krachten samenspannen tot het verhevene , heilige doel: de verovering van het Heilige Land, de bevrijding van Jeruzalem en van het graf Onzes Heeren.

3. Het was echter niet slechts die groote strijd, noch het hooger beginsel, waarvan hij uitging, die eene omwenteling in de denkbeelden te weeg brachten , — ook dit volkerenverkeer, ook de invloed des oosterschen hemels, dier weelderige natuur, dier oudere, en allicht fijnere, beschaving moet daar in aanmerking komen.

4. De achtergebleven grijsaards, de vrouwen en kinderen der kruishelden zagen, natuurlijk, met gretigheid uit naar berichten over den wonderbaren tocht, en het verklaart zich, hoe de scherpst gekleurde verhalen nauwelijks aan de hooggestemde bewondering konden beantwoorden. Wat geluk, zoo men er mocht hooren vertellen, die persoonlijk aan den reuzenstrijd hadden deel genomen! Dat geluk hadden de Franschen. De eerste kruistocht bestond bijna uitsluitend uit leenmannen der Fransche kroon; en zoo weergalmden dan ook reeds in 1130 de wapenfeiten der eerste kruisvaarders op de lier des Norman-dischen ridders Gruillaume Bechada, gelijk G-uillaum e IX, graaf van Poitiers, zijne eigene lotgevallen in het H. Land in luchtige liederen bezong.

Vlaanderen\'s graaf, Robert II en meer nog, de edele Godfried van Bulioen hadden een te belangrijk aandeel aan dien heldhaftigen strijd, dan dat bovengemelde gedichten geen weerklank zouden gevonden hebben in het door macht en rijkdom bloeiende Vlaanderen. Zoo werden de kruistochten in Zuid-Nederland Tiet eerst door Nederlandsche, uit het Fransch geheel of gedeeltelijk vertaalde, liederen verheerlijkt; zoo werden die streken als het ware de wieg onzer eigenlijk gezegde Nederlandsche letteren; zoo kwam, met de stijgende beschaving, de beoefening der dichtkunst meer in de handen der leeken en bepaaldelijk der edelen.

5. Niet geringer (merkt te recht D^r W. J. A. Jonckbloet aan) is de invloed op de letterkunde geweest van het ridderwezen, gelijk het zich mede in de kruistochten ontwikkelde. Het ridderwezen had zijne kiem in een oud-Grermaansch gebruik om namelijk den man geworden jongeling openlijk en plechtig de wapens in de hand te geven. In verband met het leenstelsel, en onder den invloed der door een heilig doel opgewekte krijgsdrift, ontstond weldra het gebruik, deze wapenbeleening, om het zoo eens te noemen, met eene kerkelijke inwijding te doen gepaard gaan. Zoo werd de woeste strijdlust getemperd en ter eere G-ods geheiligd; zoo werden er beginsels aan des ridders geestdrift ten grondslag gelegd: een kinderlijk geloof, naast de volste afhanklijkheid van Grod, onvoorwaardelijke moed, vlek-kelooze eer en getrouwe liefde.

6. De booge ingenomenheid, waarmede het Christendom de H. Maagd Maria, om de nauwe betrekking, waarin zij tot den Q-od-mensch en het groote verlossingswerk staat, vereerde, was oorzaak dat de westersche beschaving, thans eerst voorgoed aan de heidensche vooroordeelen ontworsteld, de vrouw met veel hoogere achting begon te bejegenen. Deze vereering der vrouw, in \'t algemeen, verhoogde wederkeerig den glans, die de Moeder-maagd omstraalde en die eiken anderen, aardschen en bovenaardschen, behalve dien haars goddelijken Zoons, deed verduisteren. De dichtkunst deed haar voordeel daarmede, en er is, volgens de getuigenis van den zeker niet partijdigen D^r J. van Vloten, „in geheel de kristelijke legenden wereld

7. De oostersche weelde, die men door de kruistochten had leeren kennen, de verfijnde maatschappelijke vormen en zeden deden voor den adel, en weldra ook voor de vrijen, behoeften geboren worden, welke de kunsten en handwerken, en daardoor -de ontwikkeling van den derden stand, zeer bevorderden.

8. Door het groote volkerenverkeer verspreidden zich naar alle zijden de volksverhalen, de overleveringen en sagen, aan iederen stam eigen. Hierdoor ontstonden er samenstellingen van geheel onderscheidene verhalen, overbrenging op en om een enkelen lievelingsheld van heldendaden, door vele anderen

9. De sagen, die in het eerste gedeelte onzer middeleeuw-eche letterkunde hier bewerkt werden, zijn: 1° A.amp; oud-Germaan-soke heldensagen, in verchristelijkten vorm: 2° de overleveringen , die zich om de indrukwekkende figuur van Karei den Groote scharen; en 3° die, welke betrekking hebben op den Brittannischen koning Artur en zijne Ridders van de Tafelronde, waartoe ook de Graalromans behooren.

1. Wij hebben reeds met een woord gezegd, dat er van de vóórchristelijke dichtkunst geen eigenlijke overblijfselen in onze taal bewaard zijn gebleven. Slechts de nagalm er van leeft, min of meer kennelijk, voort in de heldensage, die wij de oud-Germaansche noemen en die uit overleveringen van verschillende tijden, volkeren en landen is samengesteld. De Gothen of Longobarden gaven daartoe hunnen Theodorik, onder den naam van Diederih van Bern (Verona)-, dezelfde, onder wiens schepter het machtige Oostgothische rijk, in Opper-Italië bloeide, en naast hem zijn trouwen dienstman Hildebrand. Attila, de beruchte „geesel Godsquot;, wiens strijdbare Hunnen het Bourgondische geslacht van Gundihar uitroeiden, speelt er zijne rol in. De Franken eindelijk, die reeds, tegen het einde der IV^e of het het begin der V^e Eeuw, de boorden van den Tsel verlieten en zich in België en Frankrijk neerzetteden, leverden in hunne Mero-vingers, gelijk de oude Helleenen in het geslacht van Tantalus, eene rijke stof voor het volkslied. Al deze verhalen leefden afzonderlijk reeds lang in den mond van het volk aan den Beneden-Rijn, de bakermat der Frankische monarchie, eer zij, in een machtigen geest, tot een betreklijk volmaakt geheel samengroeiden, onder den naam van het Nevelingen- of Nihe-lungenlied.

2. De Tslandsche Edda bevat echter reeds de kiem dezer verhalen. Volgens D^r Fr. Pfeifer, uit Weenen, zou de Siegfrieds-sage, het eerste deel des Nevdingenlieds, door M^r Koenraad, kapelaan van den Passauschen bisschop Pelgrim (965—984), met

christianiseering der heidensch-Grermaansche sage, in het Latijn zijn opgesteld: de Hoogduitsche dichter zou dit Latijnsche werk als model gevolgd hebben. Volgens dienzelfden geleerde, wien men eene groote scherpzinnigheid niet kan ontzeggen, kan het eerste gedeelte der sage, dat in Eijnland speelt, ook wel een Eijnlander tot dichter hebben; en inderdaad wordt Volker von Alzeije door sommigen daarvoor gehouden; maar het tweede zou van een Zuid-DuitscJier zijn. Hij beweert zelfs, op grond van metrische en philologische bijzonderheden, dat dit laatste deel aan Magenes von Kürnberg (1121—1138) mag toegekend worden.

3. quot;Wat daarvan zij of niet, zeker is het, dat deze Germaan-scJie Ilias, zooals men ze te recht genoemd heeft, uit twee zeer onderscheidene deelen bestaat, waarvan het eerste verhaalt, hoe Siegfried, des Konings zoon van Santen in Nederland, naar quot;Worms gaat, in het land der Bourgondiërs, en er de hand verwerft van Chriemhilde, de zuster van koning Grunther; hoe hij verder de sterke Brunehilde, van Tselland, voor koning Gunther in verschillende wedstrijden overwint, waardoor hij haar Grunther\'s hand doet aanvaarden; hoe er eindelijk tusschen Brunehilde en Chriemhilde een hevige twist ontstaat over den voorrang harer echtgenooten, dat den moord van Siegfried, door Hagen, Grunther\'s dienstman, gepleegd, ten gevolge heeft.

Het tweede deel, aan oudere verhalen ontleend, vertoont ons de wraak der vroeger wel is waar fiere, maar zachtmoedige, liefderijke en getrouwe, doch thans door haat verbitterde, on-meêdoogende Chriemhilde. In het vooruitzicht op die wraakneming, schenkt zij hare hand aan den machtigen Hunnenkoning Etzel (Attila) en lokt zij hare bloed- en stamverwanten, de Borgondiërs of Nevelingen, onder den schijn van een feestmaal, naar Hunenland, haar toenmalig verblijf. In de feestzaal zelve ontstaat een bloedige strijd, die met den dood aller Bourgondiërs en van Chriemhilde zelve eindigt.

4. De evelingensane. al behoort ze onder menig opzicht in Nederland tehuis, werd reeds vroeg aan Overrijnsche zangers prijs gegeven, van wie ons dan ook^verscheidene volledige uit-gaven^bewaard zijn gebleven. Eerst in de Xlll® Eeuw keerde ze, uit het Hoogduitsch vertaald, tot ons weder; en, helaas!

ook van deze vertaling bezitten wij slechts een paar fragrmen-ten: Siegfrieds Beerenjacht en zijne Uitvaart. Wij schrijven het laatste hier af.

5. Van het Rildehrandslied en den Beoivulf, welke beiden tot dezen sagencyclus behooren, is vroeger melding gemaakt, omdat de bewerking er van veel ouder is. Er blijft ons nog te spreken over den Guedroen, welks inhoud onmiskenbaar onze Nederlandsche zeekusten als bakermat des gedichts aanwijst.

Oorspronkelijk eene Deensche saga, groeide de Goedroen in Nederland tot dat uitgebreide epos op, dat men als de Ger-maansche Odyssea gekenmerkt heeft. Alhoewel er nog maar zeer weinig licht verspreid is over de historische grondslagen van dit gedicht, erkent men toch hier alweder, dat er verschillende sagen om één persoon zijn geschaard, al is het moeilijk, de verschillende verhalen aan te wijzen, waaruit dit treffend geheel is samengesteld.

6. De Goedroen is ons slechts in eene Hoogduitsche, waarschijnlijk uit het Nederlandsch vertaalde, bewerking der XIII^e Eeuw bewaard gebleven; wij moeten ons dus van citaten onthouden en ontleden slechts het gedicht.

In het eerste deel, dat, met het tweede, als eene inleiding kan beschouwd worden tot het derde, het hoofdverhaal, wordt de wonderbare jeugd en daarna de troonsbcstijding van Hagen, zoon van Siegebant, koning van Eyrland, verhaald. Het tweede gedeelte schetst de liefde van Hetel, den vorst der Hegelin-gen, voor Hilde, Hagen\'s dochter, en hare schaking, welke, na harden strijd, op eene verzoening uitloopt.

Het derde gedeelte bevat eigenlijk eerst de Goedroensage, terwijl de twee voorgaande de lotgevallen van Groedroen\'s moeder en grootvader verhalen.

Hetel en Hilde hadden twee kinderen; Ortwin, een zoon, en eene dochter, Gcedroen genaamd. Deze is, als ter beslechting eens om harentwille begonnen oorlogs, de verloofde geworden van Herwig, koning van Seeland: een jaar later zou het huwelijk gesloten worden. Intusschen wordt de bruid door Hartmoed, den zoon van koning Lodewijk van Normaudië, ontvoerd en prijs gegeven aan de booze nukken zijner moeder, in \'t gedicht „de booze duivelinquot; genoemd, welke het rampzalige koningskind tot de veracbtlijkste bezigheden vernedert. Terwijl de arme onder zooveel rampen gebukt ging, kwam een Engel, in de gedaante eener zwaan, haar de naderende verlossing aankondigen. Inderdaad kwamen, omtrent Paschen, toen zij bezig was het lijnwaad in den stroom te wasschen, baar broeder Ortwin en haar verloofde Herwig op een scheepje aan. Doch Ortwin meende, dat het niet betaamde haar te rooven, die men hem in openlijken strijd ontvoerd had. Zij vertrekken dus onverrichter zake, maar keeren spoedig met eene legermacht terug, nemen de burcht der Normandiërs stormenderhand hand in, verlossen Goedroen en de met haar gevangen genomen vrouwen, en keeren zegevierend naar het land der Hegelingen weder.

7. De Goedroen is aantrekkelijk door de eenvoudigheid der op vatting, door het frissche en lieflijke der schilderingen, door de innigheid der karakters; terwijl in het Nevelingenlied alles grootsch is, alles krachtig tot aan het bovenmenschelijke, alles reusachtig en verschriklijk, tot zelfs de vrouw, die ginds een toonbeeld van onverbreekbare liefdetrouw en zachtmoedigheid is en hier met den woesten krijgsman wedijvert in haat en wraakzucht. Merkwaardig vooral is in den Goedroen dat hooge

eergevoel, dat Ortwin niet veroorlooft zijne zuster terug te nemen, hoewel hij \'t met recht kon doen, maar hem aanspoort om opnieuw om haar te strijden.

8. Voor het overige kenmerkt de geest, dien de kruistochten en het ridderwezen het westelijk Europa hadden ingestort, de gedichten van dezen cyclus nog weinig. De wereldbeschouwing, die er zich in uitspreekt, werd dan ook weldra vreemd aan die door en door Christelijke samenleving; en andere toestanden , andere denkbeelden riepen andere stoffen ter behandeling in het leven. Zoo ontmoeten wij hier, in de eerste plaats,

1. In het reeds doorloopen tijdvak onzer letteren deed zich, in den geest zoowel als in den vorm, de gemeenschappelijke oorsprong van Opper- en Nederduitscher, het innig verband tusschen de voortbrengselen beider talen in hare verschillende dialekten, duidelijk gelden. Thans wordt die overeenscemtning verbroken, en sedert de kruistochten wordt Frankrijks invloed op onze letterkunde overwegend. Green der ISTederlandsch sprekende landen hield het met de Duitsche keizers in hunne droevige twisten met de pauselijke macht; adel en volk, in Zuid-Nederland vooral, ontvlamden met gelijke geestdrift, als de Franachen, voor de kruistochten.

2. Karei de G-roote was ook een Nederlandsche held; en al zijn de geschreven liederen, die hem in Dietsche tale verheerlijken, op een of ander na, verloren gegaan, \'t is toch zeker dat hij ook hier bezongen werd, en dat de gedichten, waarin hij eene rol spèfelt, uit den vreemde verjongd, hier later weer met graagte opgenomen werden.

3. De Karelromans beantwoordden aan de eerste gemoedsstemming , die de vrucht der kruistochten was, namelijk de gehechtheid aan den Christelijken godsdienst, en de bewondering van hen, die, om dezen godsdienst tegen de ongeloovigen te verdedigen, het zwaard aangordden.

De maatschappelijke toestand, in de Karelromans geschetst, is eenvoudiger, minder gekunsteld en verfijnd dan die, welke in de Arturromans ten grondslag ligt. Om deze dubbele reden

moet men de eersten beschouwen als vroeger bewerkt dan de laatsten, hoewel dezer held, de koning Artur, aan een vroe-geren geschiedkundigen grondslag doet denken.

4. Men meene echter niet, dat deze twee sagenkringen elkander chronologisch hebben opgevolgd, zoodat de eene eerst zou opgekomen zijn nadat des anderen bloeitijd voorbij was: neen, beide die uitingen onzer middeleeuwsche beschaving hadden gelijktijdig plaats, en geen van beide cyclussen, al vormen zij, elk op zich zeiven, een zeker geheel, verscheen als zoodanig in de werkelijkheid. Wij moeten nogtans, om der methodieke orde geen afbreuk te doen, den eenen na den anderen behandelen.

5. De voornaamste Karelromans, die, blijkens de overgeblevene brokstukken en de aanhalingen van Maerlant en zijner tijdgenooten, in Nederland gelezen werden, zijn: Van dm here Wisselau, het Roelantslied. Caerl ende Elegast, Ogier van Ardennen, de Saksenkrijg, Willem van Oringhen, de Roman der Lorrei-nen, Floris ende Blancef!oer, de Vier Heemskinderen of Renoui van Montalhaen, Malagij\'s, Ai al en Garijn van Montglavië. Wij kunnen, om het bestek van dit werk niet te overschrijden, slechts kort van de meeste dier dichtwerken gewagen.

6. Tot de XII^e Eeuw behoort de waarschijnlijk oorspronkelijke roman van den here Wisselau. Ten minste Maerlant kende dien reeds en brandmerkt hem met de woorden: „ooc eest al loghene ende ghedwas van bere Wisselauwe die snodel-hede.quot; Het is een verhaal van den tocht, dien Karei, vergezeld van den verschriklijken here Wisselau en diens geleider, G-eernout, in het Reuzenland deed, waar koning Espriaan regeerde. Wellicht zinspeelt het op des Konings Slavoonsche tochten.

7. Het Roelantslied of de Roncevaller slag verhaalt de bekende episode uit Karei des Grooten oorlogen tegen de Saraceenen in Spanje, waar Eoelant en Olivier door verraad omkomen en door den Keizer, op Roelant\'s geweldig hoorngeblaas toegesneld, gewroken worden. Wij bezitten slechts een paar fragmenten van eene Nederlandsche vertaling, waarschijnlijk door een geestelijke kort voor Maerlant\'s tijd, dus in de helft der XIII⁸Eeuw, vervaardigd.

8. Caerl en Elegast is een oorspronkelijk Nederland sch gedicht. De overlevering,^-^ er de grondstof van uitmaakt, is van de oudste, die zich aan de herinnering van Karei den Groote verbinden.

De ruwe, eenvoudige zeden, hier geschilderd, de verouderde uitdmkkingen, het overblijfsel van alliteratie, en de bijzonderheid, dat het verhaalde voorondersteld wordt bij velen nog in levendig aandenken te zijn, dat alles wijst op een hoogen ouderdom, op de XI^e, hoogstwaarschijnlijk echter op de laatste helft der XII^e Eeuw. De oudste handschriften zijn echter eerst van de XIV^e. Voor zooverre men naar de XV^e-eeuwsche drukken kan oordeelen, is dit gedicht in Brabant onstaan.

Karei de Groote bevond zich op zijn kasteel te Ingelheim, aan den Eijn. Hij zou daar hofdag houden. Des nachts te voren wekt hem een (Engel dien hij eerst voor een boozen geest aangiet) en beveelt hem zich te wapenen en uit stelen te gaan. De verbaasde Vorst gehoorzaamt en vaart op avontuur in \'t woud. Weldra ontmoet en bestrijdt hij eenen ridder.

Die ridder is Elegast, een vroeger door Karei, doch ten onrechte, zooals hem weldra blijkt, vogelvrijverklaarde. Alhoewel Elegast, die den Vorst niet herkende, spoedig bemerkte, dat zijn nieuwe tochtgenoot van stelen niet het minste begrip had, stelt hij hem evenwel voor, op het kasteel van Eggerik van Eggerwoude, \'s Konings zwager, af te gaan. Elegast, in geheime kunsten ervaren, sluipt het kasteel binnen, en verneemt, uit een gesprek tusschen Eggerik en zijne echtgenoote, Karel\'s zuster, dat er eene samenzwering tegen het leven van den Vorst gesmeed is. Toen Karei dit van den wedergekeerden Elegast vernam, erkende hij de oorzaak waarom hij, op Gods bevel, die ongewone rol had moeten spelen. Den volgenden dag worden de samengezworenen, naar gelang zij aan \'t hof ver-

schijnen, gevangen genomen en door de onder hunne kleederen verborgen wapenen van hun kwaad opzet overtuigd. Eggerik loochent echter alles, totdat Elegast, die den tweestrijd tegen hem opneemt, hem velt en van zijne misdaad overtuigt. De verraders werden aan eene galg gehangen, en de Koning gaf aan Elegast Eggeriks weduwe ten huwelijk.

Men begrijpt, dat de ontnuchterde school van Maerlant, bij monde van den schrijver des Lekmspiegeh, Jan Boendale, ten aanzien van dit gedicht kon zeggen:

9. Het Brabantsche Ardennenland is de bakermat van verschillende helden der Karelromans. De voornaamste onder hen is zeker de Nederlandsche Achilles, Ogier van Ardennen, een historisch persoon, die van 749 tot 820 leefde, zich onder Karei den Grroote met krijgsmansroem overdekte en, evenals de hierna besproken Oranjeheid, zijn leven in geur van heiligheid eindigde in \'t klooster St.-Faron bij Meaux. Reeds in \'t midden der XI^e Eeuw leefden er in Opper-Duitschland liederen te zijner eer in den mond des volks, en de uitgever van de Pran-sche bewerking der XII^e Eeuw, de geleerde J. Barrois, vermoedt dat deze op oud-Duitsche of liever oud-Nederlandsche zangen berust. De acht kleine fragmenten, gezamenlijk slechts 18i verzen uitmakende, die ons van de Nederlandsche, naar de Pransche bewerking weder verjongde, vertaling overblijven, dragen het kenmerk van een hoogen ouderdom en behooren waarschijnlijk nog tot de XII^e Eeuw.

Dit waarlijk grootsche epos schildert, evenals de Ilias, de gevolgen van den toorn zijns helds. Ogier, wiens zoon Boude-wijn door Karel\'s zoon Charloot gedood werd, is hierover zoo verbitterd, dat hij alle verzoening weigert; en het kost den Koning duizenden heldenlevens, eer de onbuigzame, en dan nog door een wonder bekeerde, krijgsman er in toestemt, weder het zwaard voor zijnen Vorst aan te gorden.

10. De SakrenJcrijg of Hei Saksenlied is de naam, dien men gegeven heeft aan een fragment van 199 verzen, in welke, zoo \'t schijnt, de vermeestering der stad Dortmund bezongen wordt.

Het gedicht, waartoe die verzen behooren, is verloren geraakt, doch schijnt eene vertaling te zijn geweest van eenen door Jean Bodel van Arras, in \'t begin der XIII^e Eeuw, te boek gestelden Franschen roman.

11. In den Willem van Orinyheti ontmoeten wij het eerste door een Hollandsch edelman samengestelde werk, dat, volgens Maerlant,

Willem, hertog van Aquitanië, die in 793 de Sarraceenen versloeg en-in 812 als monnik te Grellone in geur van heiligheid overleed, werd reeds vóór de XI^e Eeuw in Latijnsche gedichten bezongen. Een Normandische ridder Willem, bijgenaamd Fierebaice (met den ijzeren arm), verdreef in de XI^e Eeuw de Sarraceenen uit het graafschap Apulië. Hij verloor bij die gelegenheid, in een tweegevecht, een deel van zijn neus en werd daarna „conté Guillaume au cort nésquot; genoemd, wat door een soort van „calem-bourquot; van een hoorn (om cornet) verstaan werd en den prinsen van Oranje aanleiding gaf, dit in hun wapen te voeren. De feiten, door deze beide Willemen volbracht, werden ten slotte op den naam van den XII^e-eeuwschen graaf Willem van Oranje overgebracht. Maerlant had dus, van zijn burgerlijk-realistisch standpunt, wel eenig recht, op te komen tegen

De schrijver der, ons slechts door fragmenten bekende, Neder-landsche bewerking: „Klaas van Haarlem; zoon van ver (vrouw) Brecht,quot; leefde waarschijnlijk ten tijde van den Holland-schen graaf Willem I, die reeds ais jongeling, in 1190, naar\'t Heilige Land trok (op welken tocht hem juist vele Haarlemmers vergezelden) en later in Spanje de Sarraceenen bestreed. Hij zou dus in de eerste jaren der XIII^e Eeuw geschreven hebben.

12. Be roman der Lorreinen bevat de oudste Karolingische overleveringen, namelijk den strijd van het Nederlandsche stamhuis der Pepijnen tegen het Merovingische Erankengeslacht,

dat zij verdrongen. De ruwere zeden, die er in geschetst worden — het weinig edele karakter der ridders, het gebrek aan eerbied voor de vrouw, do koelbloedige wreedheid, enz. — leveren het klaarste bewijs, dat dit werk tot de oudste van zijne soort moet gerekend worden. Volgens Jonckbloet, behoort het in de XI^e Eeuw thuis. Het Fransche gedicht bevat drie afdee-lingen, waarvan ons slechts een deel, het tweede, in eene Nederlandsche vertaling van \'t einde der Xl^e of \'t begin der XI1^C Eeuw bewaard is gebleven, zooals blijkt uit het begin van het tweede fragment:

RiUart verdedigt, in een godsgericht, de eer van zijn geslacht, tegen Pyroet en Berin gier.

Geliet hem die stoute Ritsart, Ende dede verre achter wart Pyrote den ridder coene, Dat harde sere verwies Gelloene. Ende quam ten keyser op die stat. Dien hi vriendelike bat,

13. Een uitvloeisel van den strijd der machtige leenmannen tegen de Karolingers is de Aiol. quot;Wij bezitten er in het Neder-landsch slechts 219, door D^r P. Deyck, uit Munster, en 55, door Prof. Bormans uitgegeven, verzen van, terwijl de onuitgegeven Fransche „chanson de gestequot;, het origineel, er niet minder dan 11000 telt. Het Nederlandsche fragment, in een naar \'tDuitsch overhellend dialekt opgesteld, is tamelijk breedsprakig en meer eene omschrijving dan eene vertaling.

14. De Floris en Blancefloer geeft ons de lotgevallente lezen van Blanchefloer, de dochter eens Pranschen edelmans, en Ploris, den zoon des Moorschen konings in Spanje. Na eene zeer avontuurlijke jeugd, wordt Ploris Christen en treedt met Blanchefloer in den echt; hunne dochter „Baerte mettenbreden voetenquot; werd de moeder van „coninc Carelquot;, daar zij „nam te wive die coninc Pepijn.quot;

Dit gedicht is wederom eena vertaling uit het Pransch, vervaardigd, omstreeks 1240, door den klerk der gravin Margareta van Vlaanderen, Dieder ik van Assenede. Hoffmann von Pallersleben getuigt, in zijne „Hor» Belgicajquot; , van den Nederlandschen dichter, dat hij den Pranschen tekst „tot een echt Hollandsch en veel schooner gedicht heeft omgeschapen, terwijl het geen letterkundige gelukken zou, in onze geheele vroegere of lateie Poëzie, iets aan te wijzen, wat deze uit bloemengeur en lichtstralen geweven zangen overtreffen mocht.quot;

15. Veel overeenkomst met Ogier hebben de Vier Heemskinderen , die wakkere zonen van Haymijn van Dardaniën, d. i.

(PArdane, van Ardennen. Geen verhaal wekte ooit meer sympathie in de Nederlanden dan dit, niet slechts toen het, zooals J. A. Alberdingk Thijm zegt, in den mond lag van dichters, wien de harp in handen blonk, al dekte de hertogshoed of gravenwrong hun kruin: \'neen, ook toen de Heemskinderen, als kermisgasten, in roode en gele lompen gekleed, bij het orgel van een straatmuzikant, hun armen Beyaert kunsten moesten afdwingen. Het gedicht, al stamt de sage reeds uit de Xquot; Eeuw , werd eerst in de XIII^e Eeuw in het Eransch, door Huon de Villeneuve, naar het volksverhaal bewerkt; maar „de individuen,quot; zoo merkt te recht Alberd. Th. aan, „die in de Middeleeuwen dichtwerken samenstelden, waren slechts de buizen, waardoor zich de stroom der Traditie, algemeen volks-goed, van tijd tot tijd in meer geregelden loop ontlasttequot;, en dat beneemt dan voor ons ook niets van zijne nationale waarde. De Nederlandsche fragmenten, die het Eransch volgen, behoo-ren tot het tijdstip van 1240—1250, daar Maerlant herhaaldelijk van de „Eeemskinderenquot; gewaagt en Heelu er toespelingen op maakt.

16. De Mulagijs verhaalt de lotgevallen van den beroemden nekromant of toovenaar van dien naam, die reeds eene belangrijke rol in de Heemskinderen speelt. Een viertal brokstukken zijn ons van de Nederlandsche vertaling des Eransehen, mede aan Huon toegeschreven, romans bewaard gebleven. Ook deze vertaling wijst op de XIII^e Eeuw, zoowel om de vele bastaardwoorden , waarmede zij vervuld is, als om de bijzonderheid, dat er van eene gezongen „slampyéquot; gesproken wordt; en nu leest men in de Brabantsche „Teestenquot;, op het jaar 1312:

17. Van de Nederlandsche vertaling van Garijn van Monlglaviè\' bezitten wij slechts twee fragmenten, uitgegeven door Bilderdijk.

Garijn is de overgrootvader van Willem van Orinyhen, op wien de Eransche „jongleursquot; weldra den roem zijns achterkleinzoons overbrachten.

De Fransehe dicliter, Bertrand de Bar-sur-Aube genoemd, behoort misschien tot de XIIquot;, doch waarschijnlijker tot de XIII® Eeuw.

18. Van minder belangrijke Karelsliederen, als Aubry den Borgondü\'r, Nameloos en Valentin, later ala volksboekje, onder den titel van Valentijn en Our son, nog lang populair, Eugo van Bordeaux, die de stof voor quot;Wieland\'s Ober on leverde, en den onlangs te Kleef ontdekten , door D^r L. Bartsch in \'t licht gegeven Movent, noemen wij slechts de namen, om thans over te gaan tot

1. In de V^e Eeuw had de Keltische bevolking van het tegenwoordige Engeland een langdurigen en harden strijd te bestaan tegen de Angelen, de Saksen en de Friezen. De zeeschuimers zegevierden over de Britsche bevolking , welke , voor een gedeelte, in het landschap Wallis teruggedrongen werd, voor een gedeelte ook naar het Fransehe Armorica overstak en, met de inboorlingen vermengd, aan dat land den naam van Klein-Bretanje gaf. Onder de Britten, die zich in dien vaderlandschen strijd onderscheidden, muntte zekere koning Arthur uit, op wien de volksverbeelding weldra wederom, als gewoonlijk, den roem van velen overdroeg ; en zoo ontstonden de Arturromans. Het dubbel tooneel dier gedichten is het Fransehe Bretanje en het landschap Wallis.

2. Blijkbaar is de geest, die ons uit de Arturromans toespreekt , een meer opgewekte, een meer ontwikkelde dan die der Karelromans. In de laatsten vinden de Christelijke vroomheid, gelijk wij reeds zeiden, en de haat tegen de ongeloovigen, door de kruistochten opgewekt, hunne bevrediging; in genen heerscht een meer wereldsche ridderzin. De zucht naar het avontuurlijke en het mystieke, de vrouwendienst, in meer zinnelijke beteekenis , de zelfopolfering, tot het onbegrijpelijke gedreven, en dat alles met meer uiterlijke pracht en kleuren voorgesteld: ziedaar het karakter der Arturromans.

3. Op aanraden van den toovenaar Merlijn stelde koning Artur de ridderorde der Tafelronde of Ronde-tafel in. Deze instelling is haren oorsprong verschuldigd aan de volgende legende.

Terwijl de Heiland het laatste Avondmaal met zijne leerlingen . gebruikte, bediende Hij zich van een schotel of beker, om daarin het brood te breken. Jozef van Arimathea gebruikte dienzelfden beker, om er, bij Jezus\' kruisiging, het H. Bloed in op te vangen; vandaar de naam, meende men vroeger, van sang-real, mintyraal, H. Graal. Beter echter leidt men dien af van het Romaansche woord gréal, gradale, dat schotel beteekent. In 1101, tijdens de inneming der stad Ca\'sarea, vond men aldaar eene kostbare schaal, uit een enkelen smaragd vervaardigd, die den Grenueezen ten deele viel en door hen naar de San-Lorenzo\'s hoofdkerk hunner stad werd overgebracht, alwaar zij tot op den huiden dag, onder den naam van il sacro catino, gehouden wordt voor den schotel van het laatste Avondmaal, waarin het bloed des stervenden Zaligmakers zou opgevangen zijn. Toen de apostel Philippus naar lallië reisde, om er het Evangelie te verkondigen, vaardigde hij insgelijks naar Engeland af zijn medewerker. Jozef van Arimathea, die den kostbaren schotel met zich voerde en weldra eene geestelijke orde instelde, waarbij de deelgenooten. ten getale van twaalf, om eene ronde tafel gezeten waren. Op de tafel stond de heilige beker, maar wèl bedekt voor onwaardige oogen. Zij, die het voorrecht genoten aan die tafel te zitten, werden niet alleen door de kracht van het heiligdom verzadigd, maar zagen ook al hunne wenschen vervuld en waren bestemd om eens eeuwig gelukkig te zijn in G-ods aanschouwing. Eene plaats echter bleef altijd leêg, de plaats van Jezus namelijk, welke ook door niemand anders kon ingenomen worden, dan door een nakomeling uit Jozefs geslacht, met name G-alaad. De roeke-loozen, die het waagden dien zetel in te nemen, werden door de opensplijtende aarde verzwolgen. Toen Bretanje den Christe-lijken godsdienst had aangenomen, wekte dit verhaal aldaar een zoo hoogen eerbied, dat koning Artur besloot, de uitgele-zenste helden zijns rijks in eene nieuwe, naar Jozefs model opgerichte, ridderorde, der Tafelronde, te vergaderen. Alles werd dan ook naar behooren geregeld; maar, helaas! de graalbeker zelf ontbrak; het huiveringwekkende heiligdom was om de zonden van het Britsche volk zoek geraakt. Die beker nu moest opgespoord worden; en dit werd de taak van de ridders

der Tafelronde, die, als nieuwe Argonauten, eene reeks van avontuurlijke tochten met dat heilig doel ondernamen ¹).

4. Het Normandische koningsgeslacht was met die volkssagen zeer ingenomen, en koning Hendrik II gaf, omstreeks 1160, last aan Wouter Map, een Normandisch geestelijke, deze quot;Wallische verhalen tot een geheel te brengen en in Fransche vormen over te gieten. Langs dezen weg kwamen de Britsche verhalen naar Frankrijk en de zuidelijke Nederlanden over, waar zij in den Vlaamschen graaf Filips van den Elzas (f 1191) een warmen voorstander ontmoetten. Maar ook rechtstreeks, zonder tusschenkomst der Franschen, kunnen de Eondetafel-le-genden wel in Nederland zijn overgebracht door de Vlaamache volkplanting, die zich in 1108 te Q-lamorgan, in het landschap Wallis, vestigde, en die steeds met het moederland in betrekking bleef. Ook zegt eene Vlaamsche zangeres, die de Artursage bewerkte, uitdrukkelijk, dat zij uit Wallische verhalen geput heeft; en enkele eigennamen, Keye en Walewein, bij voorbeeld, klinken veel meer naar het Wallisch (Ka\'i en Gwalhmdi) dan naar de Fransche namen Keux en Gauvain.

5. Al waren de voortbrengselen van dien cyclus een tijdlang de geliefkoosde lektuur ook der Nedcrlandsche edelen en der burgerij zelfs, zij raakten echter, bij het dalen van den lust voor ridderpoëzie, eer in onwaarde dan de Karelromans, omdat deze veel meer binnen de grenzen van het mogelijke en natuurlijke blijven; en daaraan is het wel grootendeels toe te schrijven, dat er ten onzent slechts enkele gedichten uit dien kring der algemeene vernietiging zijn ontgaan. Behalve de twee gedichten van dm Orale en Mer lijn, waarvan men meent dat een Nederlandsch, doch sterk verhoogduitscht, handschrift in de boekerij te Steinfurt aanwezig is, bezitten wij bewerkingen van Lancelot, Walewein, Ver (juut, en de volgende, in bet 2^(le en

1quot;) Het komt niet omvaarschijnlijk voor, dat de uitmuntende Hoogduitsche dichter Wolfram von Eschenbach, die de graal-legende in zijn Parziml bewerkte , het ideaal eener Christelijke ridderorde, wellicht de Tempelheeien, die destijds ontstaan zijn, heeft willen schilderen. De H. Burcht, die zij te beschermen hebben, en die beschreven wordt als geheel in Gothischen stijl, doch met een cirkelvormig grondplan te zijn opgetrokken, zal dan wel niets anders dan de Kerk beduiden, in welke de H. Graal zelf, die wonderbare steen, als een symbool der H. Eucharistie, bewaard wordt.

het 3^de Boek van den Lancelot ingelaachte stukken: he Roman van Moriaan, Be Wrake van Ragisel, De ridder metter mouwen. De Roman van Torec en De Roman van ïerchetal.

6. De Lancelot geeft ons, naar liet Normandisehe proza van W outer Map, een ten koste der eenheid zeer uitgebreid verhaal van de lotgevallen des ridders van dien naam, in het bijzonder zijne betrekking tot koning Artur\'s gemalin Grinevra. Al munt Lancelot in alle ridderlijke deugden uit, al vergoedt hij later eenigszins zijne zondige zwakheid, hij mag er toch niet in slagen, het heiligste avontuur, de opsporing van den Graal, te volbrengen.

Slechts drie der vier deelen van het Fransche werk zijn ons in deze, uit het laatst der XII^e Eeuw herkomstige, vertaling bewaard gebleven.

7. Veel volmaakter dan het voorgaande, ja, door eenheid van verhaal, door steeds klimmende belangwekking, door levendigheid en schilderachtigheid van voorstelling, een meesterstuk in zijne soort, is de Walewein. Toen koning Artur te Kaerlioen een luisterrijken hofdag hield, kwam er een kostbaar schaakbord, op wondere wijze, door \'t venster zweven, en verdween weer terstond. De Koning, begrijpende dat dit schaakbord buitengewone eigenschappen moest hebben, drukt zijn verlangen uit, het te bezitten; maar niemand der ridders durft de nasporing op zich nemen, totdat Walewein, de zoon van \'sKo-nings zuster, zich daartoe bereid verklaart. De tochten des jeugdigen helds, die de ondernomen taak gelukkig volbrengt, maken het verdere gedicht uit.

Hoewel er van een Franschen roman de Gauvain nauwelijks enkele citaten bekend zijn, is het toch buiten twijfel, dat onze Nederlandsche dichter uit een Pransch origineel geput heeft. De vertaling, die ruim 11000 verzen bevat, is voor het eerste, tevens het grootste en beste, gedeelte, door Pennine, voer het tweede, uit 3300 verzen bestaande, door Pie ter Vostaert vervaardigd. Het eenige handschrift van dezen roman is van omstreeks het jaar 1350; maar de bewerking zelve is meer dan eene Eeuw ouder.

Als een model van beschrijvende dichtkunst, deelen wij hier uit den Walewein de plaats mede, waar een beroofde ridder.

op een armzalig paard gezeten, naar Artur\'s hof rijdt, dat hij vreest niet te zullen bereiken.

Doe doch te hem dat hi comen sach Enen cnape van sconen leden Up een arm paert ghereden:

Wij voegen er den heerlijken dialoog bij, die op deze beschrijving volgt, benevens het tweegevecht tussehen Walewein en den roofridder.

Tpaert, maer hen halp hem niet: Te meer hi slaet, te min liet diet. Men moclite niet een voetstap gaen Hen moeste hem rusten ende stille (staen,

01\'het ware ghevallen up daerde. Dit sach Walewein donvervaerde. Dien dat yerdochte van den cnape, Omme dat hi maercte diere sake Dat hi was van so sconen leden, Ende sulc een paert quam ghereden. Over die scoudere was hi bi eet, Want hem sijn leven wale steet; Die nuese haddi scone ende recht, Sijn vorhoof\'t breet ende slecht. Die oghen addi scone ende grawe, Brunc ende slichte winbrawen,

Sijn haer kersp ende blont. Den hals snewit ende ront:

Sine lier bloeiden als ene rose,

Sijn adem ne rooc niet ghebose: Die tande wit ende clene.

Scoonre creature ne sach nieman

(gbene.

Hi was omtrent die middel smal: In sinen kin stont een dal.

Hi was vulmaect van allen leden Ende wel gheraect van allen seden: Hi mochte met ere van dien lande Grave wesen.

8. De Fergmit, naar het i\'ransche origineel van Gruillaume le Clers, is van vóór het midden der XIII^e Eeuw, ai is het oudste handschrift, dat wij er van bezitten, uit het begin der XIV^e.

Ferguut, een jongeling van half adellijke, half boéren afkomst, verschijnt aan Artur\'s hof, waar hij aan de scherts van Keye, die in alle Arturromans als uiterst spotlustig voorgesteld wordt, \' ten doel staat. Hij wordt evenwel ridder geslagen en volbrengt dan ook de grootste heldendaden.

9. De Moriaan staat verre beneden den Walewein, in dichterlijke waarde, al is de taal zuiver, de stijl klaar en natuurlijk. Het overgebleven gedeelte der Nederlandsche vertaling van Per-eheral, dat, evenals de voorgaande roman en als de Torec, de Ridder metter mouwen en de Wrake van liagisel, door een afschrijver in den Lancelot geïnterpoleerd is, moet weinig vóór Maer-lant\'s leeftijd vervaardigd zijn, Percheval is aanvanklijk een ruw natuurkind, dat, na velerlei woeste daden, aan Arthur\'s hof beschaafd en tot een waar Christelijk ridder hervormd wordt. Ja, hij brengt het tot zoo hooge volmaaktheid, dat hij den H. Graal in zijn bezit krijgt en houdt tot aan zijn dood.

10. quot;Veel liefelijker dan het vorige is de Parthenopeus en Melior, een werk, waarvan wij slechts een vierde meer, in verschillende fragmenten, bezitten, maar dat niet tot de Artur-, noch ook tot de Karelromans behoort, evenmin als de roman van den Ridder met de zicaan, die de stamsage van Grodfried van Bulioen bevat.

11. Om, ten slotte, in het kort den ontwikkelingsgang onzer Eidderpoëzie, in de thans behandelde sagencyclussen, nader te kenmerken, zeggen wij, dat er zich in de oud-Germaansche sage bijna uitsluitend materieele kracht vertoont, welke in de Karelromans door zedelijken invloed, door beginsels gewijzigd wordt en zich ten laatste in de Arturromans hoofdzakelijk door zielsaandoeningen laat leiden. Met andere woorden: eerst is het de moed van den krijgsman, die de zangers begeestert, dan wordt de eer van den Ridder het hoofdelement hunner verhalen, en eindelijk worden aan de schildering der liefde van den mensch alle hunne krachten, de schitterendste verven van hun palet gewijd.

1. Be epische dichtkunst was dan, gelijk wij boven reeds gezegd hebben, grootendeels uit de hand der priesters in die

der leeken overgegaan, vooral toen de voortbrengselen dier kunst, ten gevolge van den heerschenden smaak, zoo sterk erotisch begonnen gekleurd te worden; maar de Kerk abdiceerde toch niet op het terrein der dichtkunst. Neen! zij, die geheel Europa met meesterstukken van bouw-, schilder- en beeldhouwkunst overdekte, zij kende te wel de veredelende, verheftende macht van het schoone in al zijne uitingen, om het niet ter bereiking van haar edel doel te doen strekken: bevordering van beschaviny en zedelijkheid in en door het geloof. Grelijk in een vroeger tijdperk Otfried en de dichter des Heliands hun Christelijk epos tegenover de heidensche sage in het ruwe volkslied stelden, zoo wedijverde in dit tijdperk de geestelijke poëzie weldra met de fantastische verhalen van het hoofsche riddergeslacht.

2. Wat voor de wereldlijke kunst de groote figuren van Karei en Artur , met hunne paladijnen en rondetafel-ridders omstuwd, waren, dat was voor den gewijden zanger Christus, de eenige middelaar, de overwinnaar van dood en hel, de hemelvero-veraar, om \'t zoo eens te zeggen, omgeven van de machtige Hemelkoningin en van eene onafzienbare rij van heiligen en zalige geesten. En waarlijk, noch in bewonderenswaardige daden, noch in edelmoedige zelfverloochening, noch in treffende schilderingen van beurtelings roerende, verschrikkelijke en verheffende toestanden staan de geestelijke liederen bij de ridderverhalen achter.

3. De eerste plaats verdient hier, met volle recht, het: Vanden Levene ons Heren, een uit het Latijn vertaald gedicht, dat om verschillende reclenen tot de eerste helft der XI11^C Eeuw mag teruggebracht worden. In plaats van een berijmd kroniekmatig geschiedverhaal, heeft de onbekende dichter van dit werk, door des Zaligmakers leven tot eene eenheid te brengen in de verlossing van den mensch, epischen gang en epischen gloed aan zijn gewrocht weten bij te zetten. Eene van de best geslaagde plaatsen is: Christus\' Neder daling ter helle.

Ende volgden Jhesuse al te hant. Dies moete verdienen -wijfende man! Singhende hoghelike aldus:

4. Een ware dolende geloofsridder is de held der Reis van Sinte Brandaen, een voortbrengsel van de hoogste oudheid, wellicht het alleroudste, dat wij in ons Nederlandseh bezitten; ten minste reeds in 1122 werd do berijming dezer Eeis opgedragen aan de Brabantsche vorstin Adelaide, dochter van G-odfried van Leuven.

Sinte Brandaan, een lersche abt (een historisch personage van het laatst der Vl^e Eeuw), die met onverzadigbaren lust naar wetenschap streefde, las op zekeren dag in een boek, welke zonderlinge wonderen Grod in de schepping gewrocht heeft; doch hij kon aan die wonderen geen geloof hechten en wierp, vertoornd, het boek in het vuur. Daar verschijnt hem een Engel, die hem, ter kastijding voor zijn ongeloof, de taak oplegt, eene gevaarlijke zeereis te ondernemen en de wonderwerken, die hij daar zal zien, te beschrijven.

Al is het mysticismus, dat in de Reis van Sinte Brandaen den boventoon heeft, vaak onverstaanbaar voor ons, klaarblijkelijk vertoont er zich nogtans dat streven naar doorgronding van Q-ods geheimen, die onmatige zucht naar weten en kennen in, die men in den Theophihis en in den Faust vindt, en die hier met de beschaming van \'s menschen geest eindigt. Mone en Jonckbloet vermoeden, dat dit gedicht uit het Hoogduitsch vertaald is.

5. Naast den eenigen Christus, moest zijne, met geene dochter der mensehen te vergelijken, schoone en heilige Moeder hare plaats vinden. Neem ééns de Grodheid van den Verlosser aan, en verbied u dan, in de Maagd, die Hem baarde, het zaligste en tevens het verhevenste aller schepselen te erkennen.

Wij hebben reeds gezien, hoe hare vereering, begonnen op den dag, toen zij , geestelijk morgenrood, de Zonne der gerechtigheid aan de duistere aarde verkondigde, niet uitgedoofd in den nacht der katakomben van Kome, waar haar liefelijk beeld ons na zestien eeuwen nog tegenlacht, voortgezet ook te midden

der verwarring, door de invallen der barbaren en de vernietiging van het westersche rijk veroorzaakt, toen JustinianuB onder hare aanroeping God een prachtigen tempel stichtte en Bonifacius IV het Pantheon heiligde onder den naam van H. Maria ten Martelaren , — hoe die vereering vooral in de XIII^eEeuw, toen den westerschen volken het Christendom in merg en beenderen was binnengedrongen, diepe wortels in de harten schoot. Trouwens, zoo luidt het in Die Clausule vander Bihlen,

6. Een „kunstjuweeltje van zeldzame waardequot;, waarin natuurlijkheid van voorstelling zich aan het fijnste gevoel en de frischte kleuren paart, schonk ons die dichterlijke Maria-vereering in de berijmde sproke der kosteres Beatrijs, üe arme was het sieraad haars kloosters, minder nog om hare uiterlijke begaafdheden, dan om de stipte volbrenging harer plichten. Helaas! aardsche liefde drong zoo gewelddadig het godgewijde hart binnen, dat zij, strijdens moê, het klooster in stilte verliet, na alvorens hare kleederen en de sleutels der sakristij voor het beeld van Maria te hebben neergelegd. Veertien jaren bracht zij daarbuiten in zondige vermaken door, hoewel met een bloedend harte, en niet zonder zich dagelijks aan de genadenrijke Moeder aan te bevelen. Toen zond G-od haar een zoo diep berouw , dat zij liever wilde sterven dan haar misdadig leven voortzetten. Zij durft door Maria\'s voorspraak op vergiffenis hopen: zij heeft immers dagelijks, ook in haar wellustig leven, het zoete „avequot; gesproken, en wie dat doet,

Nu komt zij al bedelende tot aan haar vroeger verblijf, en verneemt daar, tot hare groote verbazing, dat de kosteres Beatrijs er nog altijd de heiligste zuster des kloosters is. Een vizioen maakt haar dit geheim klaar: Maria had, in hare gedaante, hare plaats waargenomen. De boetvaardige kon dus, zonder schande en door niemand bemerkt, hare bediening weer aanvaarden.

wat zij dan ook deed, onder duizend dankzeggingen aan de getrouwe Maagd, die haar gered had.

7. Het is hier de plaats, te gewagen van den onlangs ontdekten en ten onrechte met Heynrich von Veldecken verwisselden Heinrijck van Veldeken, den dichter der Sint Servalius\' legende. Het schijnt dat hij, in \'t begin der XIlI^eEeuw, in de nabijheid van Hasselt, in Belgisch Limburg, geboren werd, en zijne Servatius\' legende, naar Latijnsche bronnen, ten gevalle der gravin Agnes van Loon en van Hess el, die in de St.-Servaaskerk te Maastricht „der costerijen plachquot;, vervaardigd heeft. De St. Servaiim\'\' legende verhaalt, in Lim-burgschen tongval, het leven en de wonderdaden van den H. schutspatroon der Maasstad. Wel moest het Heinrick\'s geboorteland zijn, dat hij zoo nauwkeurig en met zoo blijkbare ingenomenheid beschrijft.

De schrijver der Servatiuslegende was, als uit zijn werk blijkt, hoogstwaarschijnlijk een klerk of geestelijke, die te Maastricht woonde, terwijl de vertaler der middelhoogduitsche H/ieis zeer zeker een wereldlijk persoon en zelfs waarschijnlijk een adellijke was. De taal van gene is het Nederlandsche dialekt van Maastricht, met Hoogduitsche woorden vermengd; die van deze is het Hoogduitsch, maar met vele Nederduitsche rijmwoorden. In tegenstelling met de Eneis, die zeer korrekt van rythmus en rijm is, blijkt de Legende, in dit opzicht, slordig en veel prozaïscher en langdradiger van stijl. Verder zegt de schrijver der Legende, niet dat hij van Veldeken heet, maar: ■ in dutschen dichtede dit Heynrijck,

Des steyt die stat te maten Aen eynre ghemeynre straten Van Inghelant in Ongheren;

Voer colne eïï voer Tongheren; Ende alsoe dies ghelijck, Van Sassen in Vrancrijck,

Ende mil scepe die des plcghen, Te Denemercken en te Norweghen. Die weghe versaraenen sich all dae. Des is die stadt daer nae Gheheiten Traiectum.

Daer sande God Servacium.quot;

Eindelijk verraden de taal en enkele bijzonderheden der Ser-vatiusleyeude omtrent de standen der toenmalige maatschappij, b. v. de tegenstelling van burgher ende dienstman ende dat ghemeine volkquot;, eenen lateren oorsprong dan de eerste helft der XII^de Eeuw, toon de Hoogduitscher schreef, en wel, als gezegd is, de laatste helft der XIlI^de.

1. Onze Dietsche volksaard deed ons altijd overhellen naar al wat praktisch is; en zoo vond de didaktiek dan ook reeds vroeg hare vertegenwoordigers in Nederland. Maerlant gewaagt reeds van Cato\'s

Waarschijnlijk werd, gelijk de „Disticha de Moribusquot; van Dionysius Cato op de kloosterscholen in gebruik waren, ook Die dietsce Catoen den scholieren ter oefening gegeven. Het werk heeft maar zeer middelmatige letterkundige verdiensten.

2. Maerlant leert ons verder, dat er reeds voor hem een bestiaria, d. i. eene natuurlijke historie der dieren, door

uit het Eransch was vertaald. Wij bezitten niets meer van dat werk, en weten slechts, dat er, omstreeks 1125, een Bestiaire werd opgesteld door den Eranschman Philippe de Than, en een andere door Gruillaume le Clerc, eéne eeuw later.

Hoogstwaarschijnlijk hebben wij met een werk van den laatste te doen in onzen XlII^e-eeuw8chen, uit het Latijn vertaalden, Eso-

pet, uit 67 fabelen bestaandewaarvan wij hier, als een slaaltje, ter lezing aanbieden:

Quamen drinken tere rivieren; Dlam sprac: «In was doe niet ghebo-Si ghinghen drinken in .ii. steden: ren.

Doe seide die wolf: ■ Du bew ulst mi al — gt;Nocliseide die wolf; ■ boric di Dwater. dat ie drinken sal.quot; spreken ?

— gt;Du doest,quot; sprac bi; «des dede Als bi den goeden quaet wille doen.quot;

3. De dierenfabel is een kort verhaal, waarin dieren als handelende en sprekende pcTsaneiToptreden, en dat niet verder uitgebreid wordt dan noodig is om de zedeleer, die er bij bedoeld wordt, klaar te cïoen uitkomen. Al hangt zij nauw te zamen met de dierensage, zij mag daarmede toch niet verwisseld worden: gene is, in baren oorsprong en haren aard, oosterscb, terwijl deze in het Westen, en wel bepaald op G-ermaansehen bodem, ontstaan is.

4. Niets is natuurlijker dan dat de mensch, vooral bij minder verfijnde geslachten, welke de liefde voor de frissche natuur als in gemeenzamen omgang met de dieren brengt, in dezen sommige goede en kwade eigenschappen en gewoonten der menschheid terugvindt. Het dagelijksch verkeer met de dierenwereld, op de jacht of bij landbouw en veeteelt, geholpen door eene kinderlijke fantasie, schonk den dieren weldra, met menschelijke hartstochten, ook de menschelijke spraak, en zoo was hun de toegang op het gebied van menschelijke handelingen geopend.

5. Zoo vormen zich nu overleveringen, in welke de dieren hunne rol spelen, volgens het karakter, hun door de ondervinding aangewezen, met of zonder onmiddellijke toepassing op een menschelijken toestand; zoo groeien de afzonderlijke ver»

halen tot een geheel samen, waarin de ontwikkeling der epische handeling hoofddoel wordt, met een woord, zoo ontstaat het Dierenepos.

1. G-rimm vermoedt, dat de Franken reeds in de IV^e, V^e en VI^e Eeuw eene sage van den Vos en den Wolf kenden. Ten minste vindt men er sporen van door al de opvolgende Eeuwen; en het is zeker, dat wij in den Latijnschen Isengrimus, die op \'t laatste der XI^e of in het begin der XII Eeuw in Züid-Vlaanderen of Artois schijnt vervaardigd te zijn, en in den Reinardm Vulpes, die om de helft der XII^e Eeuw, door Magister N i v a r-dus, een geestelijke uit de omstreken van Q-ent, werd opgesteld, reeds ruime bewerkingen der dierensage ontmoeten.

2. De overeenkomst tusschen de menschelijke en de dieren-maatschappij was te groot, dan dat het dierenepos niet een wapen zou worden voor den satirieken geest des volks, toen dit de overfijne zeden, de uitspattingen der zinnelijkheid en het misbruik der macht bij de edelen en, in zekere mate, ook bij de geestelijkheid begon te leeren kennen. En zoo ontstond, op den grondslag der oude sage, in den schoot des volks, als eene vrucht zijner door de kruistochten bevorderde ontwikkeling, en als een protest tegen de gebreken der hoogere standen, het epico-comico-satiriek gedicht „Vanden Vos Reinaerdequot;.

3. De Hoogduitschers bezitten, in hunne middeleeuwsche taal, eenen Reinhart, door Heinrich der Grlichesaere, omstreeks 1150, naar een verloren geraakt Fransch voorbeeld opgesteld. De Fransche letterkunde heeft een schat van gedichten uit dezen cyclus. Méon heeft er 32, onder den naam van „branchesquot; bekend en niet minder dan 40,000 verzen bevattende, uitgegeven.

4. Het is thans, dank zij der scherpzinnige nasporingen van D^r W. J. A. Joncbloet, eene uitgemaakte zaak, dat onze Ne-derlandsche E.einaert naar de 20^ate Fransche „branchequot;, door Pierre de S\' Cloud, een priester uit La Croix-en-Brie !), in

1) \'Wij doelen volmaakt het gevoelen van Le Grand d\'A ussy, «qu\'il eüt bien pu se dispenser de le faire/\'

\'tbegin der XIII^e Eeuw gedicht, bewerkt is. Van den Vlaam-schen bewerker weten wij slechts, dat hij Willem heette en, behalve den Eeinaert, ook „Madoc\' en wellicht nog „vele boukequot; maakte; dat hij, hoogstwaarschijnlijk vóór do helft der XIII^e Eeuw, in Vlaanderen leefde en aldaar op verzoek eener „hoofsche vrouwequot; „davonturen van Eeynaerd in dietschequot; geboekt heeft.

Dat de „Willem van UtenJime, een priester van rjoeden love, van Aardenburcïiquot;, dien Van Maerlant als den dichter van eenen bestiaris aangeeft, de vervaardiger des lieinaert\'s zoude zijn, is niet waarschijnlijk. Maar zoo Willem ons in den Eeinaert al geen geheel oorspronkelijk werk geleverd heeft, men moet nogtans erkennen, dat hij, door eigenaardige, geheel zelfstandige wijzingen, die eene scheppende fantasie en een geoefen-den smaak verraden, ons, in den vollen zin des woords, een kunstprodukt geschonken heeft, waaraan zelfs de stempel der nationaliteit niet ontbreekt, en dat zijn origineel in bijna ieder opzicht voorbijstreeft.

5. Er bestaat van den thans besproken Reinaert een tweede boek, dat een vervolg, en men kan zeggen, eene navolging van het eerste is, daar het volkomen denzelfden gang heeft. Dit vervolg wordt, wel is waar, door het oudere eerste gedeelte verre overtroffen: zijne verhalen hebben onderling een minder nauwen samenhang en het mist die frischheid, die levendigheid van kleuren; maar het draagt evenwel een echt quot;Ne-derlandschen stempel, en heeft het karakter (niet altijd de namen) der dieren van \'t eerste deel trouw bewaard.

Dit tweede kan niet ouder zijn dan 1351, aangezien er in gesproken wordt van „donrebussen ende bombaerdenquot;, welker gebruik niet vóór dat tijdstip vermeld wordt. De schrijver heette ook Willem, en leefde in eenen tijd dat de rondtrekkende dichters „sprekersquot; genoemd werden (v. 4255). Een enkel tooneel wordt op de boorden der Maas geplaatst. Taal, verhaaltrant en eenige eigenaardige uitdrukkingen herinneren levendig aan den later te vermelden quot;Willem van Hildegaertsbergh, en men heeft, om een en ander, het waarschijnlijk vermoeden gevormd, dat hij de bewerker van dit 2^de deel is, hetwelk dus in het laatste vierdedeel der XIV^de Eeuw zou opgesteld zijn.

Beide dealen werden reeds vroeg (zeer zeker in de XV^e Eeuw) als één geheel aangemerkt, en in dien vorm ging onze Eei-naert in bijna alle Europeesche talen over.

6. Wij moeten er thans den inhoud, en enkele plaatsen uitvoeriger, van mededeelen.

Toen koning Nobel op een Pinksterdag hof hield en alle dieren daar verschenen, was er niemand, met uitzondering van Grimbaert den das, die niet te klagen had over den afwezigen vos E.einaert,

Panser, de bever, verhaalt hoe de booswicht den haas Cu-waert, onder voorwendsel van hem het credo te leeren zingen, om hem kapelaan te maken, „bi der kelenquot; genomen en bijna gewurgd had. G-rimbaert trachtte, wel is waar, den aangeklaagde , zijn oom, te verdedigen; maar, ach! toen verscheen Cantecleer, de haan,

Koning Nobel kon nu niet langer aan lieinaert\'s schuld twijfelen, en zond Bruin, den beer, naar Maupertuus, des beschuldigden sterkste burcht, om hem te dagvaarden. Dit geschiedde; maar de logge bode liet zich deerlijk verschalken. „Here Bruun, wel soete vrientquot;, zei de vos, „ik zou uit mij-zelven wel ten hove gegaan zijn, ware \'t niet dat ik mij zoo dik gegeten hadde, dat ik niet meer kan gaan. En toch had ik slechte kost, want wij arme lieden moeten \'t al nemen zooals het komt: ik heb mij met versche honigraten moeten te vrede stellen.quot;

Intusschen had Reinaert op Lamfroit\'s erf een vet hoen gevangen en opgepeuzeld. Toen Bruin geheel mismaakt aan het hof kwam, werd de Koning geweldig vertoornd en zond Tibert, den kater, om den vos te ontbieden. Doch Tibert, hoe „vroetquot; hij ook was, ging het niet beter. Slechts G-rimbaert, Eeinaert\'s broederszoon, slaagde er in, den aangeklaagde over te halen om voor den Koning te verschijnen. Onderweg veinsde de huichelaar berouw over zijne wandaden, en beleed ze den goedharti-gen Grimbert. Deze, een wijs man,

Aan het hof verhieven zich opnieuw alle klachten tegen Reinaert, en de scliuldigbevonden dief werd dan ook door „die hogbe baroenequot; ter galg veroordeeld. Doch quot;Reinaert was daarom niet ten einde raad. Hij verzon eene geschiedenis, waarin Isen-

grijn en Bruin de rol van samengezworenan tegen den Koning speelden, en waarmede hij de vrees en de hebzucht des licht-geloovigen Nobels en der zwakke Koningin in die mate wist op te wekken, dat niet alleen de loosaard lijfsbehoud en volle kwijtschelding erlangde, maar ook dat Bruin en Isengrijn gevangen genomen, en den eerste een stuk uit den rug, den laatste, alsmede zijner vrouw Heersinde, de schoenen der voor-pooteu afgestroopt werden, om Eeinaert, die als pelgrim naar Rome en Palestina zou trekken, reiszak en laarzen te bezorgen. Cuwaert en \'s Konings kapelaan, Belijn, de ram, vergezelden den pelgrim tot Maupertuus, alwaar de haas aan des bedriegers list ter prooi viel. De arglooze Belijn keerde naar het hof weder met eene boodschap van Eeinaert, die ten gevolge had, dat de ongelukkige Belijn verbannen werd en \'daarentegen Bruin en Isengrijn zich met den misleiden Vorst verzoenden.

Hier eindigt oorspronkelijk het gedicht. Het vervolg komt hier op neer. Nogmaals vierde de Koning feest; nogmaals rezen er klachten tegen den „roden, scalken pelgrijn.quot; Hij had Lam-preel, het konijn, naar \'tleven gestaan, en Scerpenebbe, de vrouw van Corbout, de kraai, verslonden. Toen Lioen (zoo heet hier de Koning) dit vernam, ontstak hij in hevigen toorn en riep zijnen heirban op, om Maupertuus te belegeren. „Allen, wien mijne eer lief is,quot; zei de Vorst, „gebied ik

Maar de looze dief, in \'t geheim door zijn neef Grimbaert verwittigd, kwam ten hove, en bepleitte zijne zaak met zulk talent, dat de Koning hem andermaal genade schonk. Ziehier op welke wijze hij de aantijging van Lampreel wederlegt.

Isengrijn, begrijpende dat hij met woorden het geding niet zal winnen, daagt den beschuldigde tot een gerechtelijken kampstrijd uit. Daar was Reinaert wel niet bijzonder meê gediend ; maar hij herinnerde zich ter goeder ure, dat Isengrijn\'s klauwen ontschoeid waren; en buitendien, zijne moei, vrouw Rukenauwe, de apin, wist hem zoo goede kunstgrepen te lee-ren, hem met zoo\'n krachtige tooverspreuk te overlezen, dat Reinaert onvervaard het krijt binnentrad, waar hij dan ook het geluk had, zijnen vijand neder te vellen. Deze roemrijke overwinning gold den vos niet slechts volkomen kwijtschelding, maar ook de waardigheid van geheimen raadsman en „soeverein baeliuquot; over al des Konings landen.

7. In de oudste overblijfsels onzer middeleeuwsche letteren vindt men toespelingen op, herinneringen aan en vergelijkingen uit de klassieke literatuur van Rome en Griekenland, welker studie nooit opgehouden heeft een zeer wezenlijk deel van de opleiding der klerken uit te maken. Op de scholen dus, onder de geestelijkheid en in de kloosters, behoorden, in zekeren zin, de klassieke letteren in alle eeuwen thuis; maar het duurde tot het midden der XIII^e Eeuw, eer het volk, dat, als tegenstelling met de fantastische ridderpoëzie, naar iets degelijkers, iets meer praktisch , meer wetenschappelijks verlangde, de heldendaden van den historischen Alexander en die van

Priam en Hector kon vergelijken met de fabelachtige verhalen van Artur en van den haast even fabelachtig geworden Karei.

De klassieke heldensatje vormt dus als den gereedelijken overgang van het tijdperk der romantische literatuur op dat der didaktische. Maar de voornaamste Nederlandsche Dichter der klassieke sage is tevens de stichter en de krachtigste vertegenwoordiger van de didaktiek ; daarom kunnen wij die beide uitingen van den tijdgeest moeilijk scheiden en behandelen wij ze in het volgende hoofdstuk.

1. Terwijl het overbeschaafde riddergeslacht der XIIl^e Eeuw, in den zwijmel zijner grootheid, met trotsche minachting neerzag op dorper en poorter, wien zij het door eenen dezer zoo nadrukkelijk gewraakte

toevoegden, toen klom juist de welvaart dier poorters zoo hoog, dat zij weldra een derde factor in de toenmalige politieke wereld werden. En toch had de adel zelf, zonder het te vermoeden , de opkomst dier welgestelde burgerij bevorderd. Het groote volkerenverkeer, door de kruistochten onstaan, de omgang met de Zuid-Europeeërs en de Oosterlingen, de steeds groeiende macht der vazallen hadden de zucht naar vermaken, naar praal-vertooning en verkwisting in hooge mate opgewekt. Velen dus, die door hand- of kunstwerken, door handel, akkerbouw en veeteelt, door om het even welke nering in hun levensonderhoud moesten voorzien, bereikten niet alleen dit doel, maar zagen weldra de rijkdommen der adellijken in hunne burgerhand overgaan. Zoo klommen de steden in welvaart, in quot;zelfbewustzijn, in macht, in beschaving. De adel moest daar rekenschap van houden, vooral toen de burgerstand, door de vroegere knevelarijen dier kleine en groote dwinglanden verbitterd, zich aan de zijde der Landsheeren schaarde tegen den opper-machtigen adel, die beiden had trachten te overheerschen.

Met de ontwikkeling en vestiging van den burgerstand, was er dus een nieuw levensbeginsel in de maatschappij te voorschijn getreden: het persoonlijk recht, de individueele vrijheid van den mensch.

2. Deze nieuwe richting in de menschelijke samenleving moest hare uitdrukking vinden in de letteren, en vond die ook. De avontuurlijke riddergeschiedenissen mogen al, eenigen tijd, bij een klein getal .dier vreemdzame poorters ingang gevonden hebben,— eene duurzame bevrediging van hun altijd meergewekten leeslust konden zij er niet in vinden: zij waren te vreemd, te vijandig haast aan de daar geschilderde personen en toestanden. Er moest eene literatuur ontstaan, die, overeenkomstig hun praktischen zin, waarheid behelsde, kennis bevorderde — verklaring der natuur en harer geheimen, geschiedenis van den mensch, in al de tijdperken zijns bestaans — eene literatuur, die het volk ontwikkelde en ten godsdienstigen en zedelijken leven, de eenige elementen van ware grootheid en adel, vormde en leidde. Er moest gestreden worden tegen die, uit louter verfijning zeer zinnelijk geworden, leefwijze der bevoorrechte standen, gestreden ook tegen de literatuur, die er de uitdrukking van was.

3. Wel zal de eigenlijke poëzie, in hare edele beteekenis, bij deze reaktie dikwijls te loor gaan, en menigmaal zal de vorm alleen ons nog doen gedenken, dat we ons op sesthetisch gebied bevinden; maar de weg is gebaand voor die verstandelijke richting, welke de latere kunst zal inslaan, wanneer zich de vrije Hemeldochter weer aan den streng didaktischen leiband zal weten te onttrekken.

1. De man, die bestemd was om onzer letterkunde dezen geheel nieuwen weg te banen, werd omstreeks het jaar 1225 in Vlaanderen, in „Brux-ambachtquot;, d. i. Brugsch Ambacht (het Vrije van Brugge) — men meent te Damme— geboren. Van Maerlant werd hij genoemd, naar het sedert eeuwen inden Briel versmolten dorp van dien naam, waar hij, met het kos-

tersambt bekleed, een goed deel van zijn leven doorbracht. Meer bijzonderheden aangaande zijn persoon weten wij niet, dan dat hij niet ruim met aardsche goederen bedeeld was, alhoewel hij eene, voor zijn tijd, zeer geleerde opvoeding (wellicht bij de Cisterciënsers in Zuid-Beveland) genoot, en met het Latijn en het Fransch bekend was; verder, dat hij ter liefde eener jonkvrouw zich aan het dichten zette, op lateren leeftijd de bediening van griffier of stadsschrijver te Damme waarnam, en aldaar kort na 1201 overleden is.

2. De werken van Jacob van Mae riant kan men, volgens de v Tmoedelijke orde van hun ontstaan, op de volgende wijze rangschikken; De TrqjaenscJie Oorlog en Alexander\'s Yeesten , Het Boec van den haute, De Besiiaris of Der Naturen Bloeme, De Rijmbijbel, Het Leven van Sinte-Franoiscus, Maria-Mirakelen, De Spieghel Historiael, De HeymelijcJieii der Heyvielijc\'ieden, De Wapene-Mariijn, met de vervolgen: Bander Marlijn en Vander Drievoudieheden; de Disputacie vanden Crucs, Die Claumlen ran ■ der Bible, Der Kerken (\'laghe , Vanden lande van Overzee.

Wij zullen deze .afzonderlijk behandelen en, zooveel mogelijk , in verband brengen met des dichters leven.

3. De Trojaensche Oorlog en de Alexander behooren tot de werken, die Maerlant in zijne jeugd schreef, toen hij nog ingenomen was met de herinneringen zijner klassieke studiën. Dat hij het eerstgenoemde slechts vertaalde, getuigt hij zelf in den Spieghel Historiael, waar hij zegt;

Deze Benoit is een Fransch dichter van de helft der Xll^eEeuw. Maerlant maakte echter voor zijne vertolking ook gebruik van andere schrijvers, wat blijkt uit die plaatsen van het werk, waar de dichter, dien de al te onwaarschijnlijke verzinsels der romantische school reeds toen tegen de borst stieten, zegt, dat hij Benoit\'s werk met behulp van „andren bouckenquot; zal te recht wijzen. Een manuskript van dit gedicht is onlangs, op het kasteel Wissen, toebehoorende aan den Graaf von Loë, in het land van Kleef, teruggevonden.

Segher Dieregodgaf voegde, als eene inleiding, bij Maei-Iant\'s vertaling, het Pr geel van Troyen.

4. De Alexander is naar „Meester Wouteren Castelioenquot; (G-authier de Chatillon)\'s Latijnsehe Alexandre!s, die zelf Quintus Curtius volgt, bewerkt. Gr a u t h i e r\'s gedicht had, ten opzichte van Alexander den G-roote, evenals de destijds vervaardigde Caroléis van Grilles de Corbeil, ten opzichte van Karei den Groote, de strekking, om de geschiedwaarheid te handhaven tegenover de meer en meer veldwinnende fabelverhalen, door romantische poi\'ten van het vorige tijdperk, aangaande die helden verspreid.

Mae riant schreef Alexander\'s Yeesten , tusschen de jaren 1257 en 1260, op verzoek en ter eere eener edele jonkvrouw, waarvan hij den naam te raden geeft, en die Grotile of Godela moet geheeten hebben.

Ondanks de levendigheid van voorstelling, de treffende vergelijkingen en echt dichterlijke figuren, die men in dit-.verk ontmoet, kan het evenwel niet voor een waar epos doorgaan; het is, ook in des dichters meening, eene levensbeschrijving, met moralisatiën vermengd, waarin „wijsheit ende dachcortraghequot; te vinden zijn.

5. Het\' Boer vanden houte bevat eene korte legende, die het ontstaan en de lotgevallen verhaalt van den boom, waaruit Christus\' kruis vervaardigd werd. Zij is eene van die liefelijke spelingen der middelceuwsch-christelijke verbeelding, waarin een geloovig, vroom gemoed en ernstig mystieke zin de verrassendste\'bijzonderheden tot een geheel hebben weten samen te vatten. Wij veroorloven ons hier, met nadruk op te komen tegen de afkeurende oordeelvelling over deze en soortgelijke legenden door sommige moderne rationalisten uitgesproken.

Zoo dit gedicht Maerlant tot bewerker heeft, wat niet waarschijnlijk is, dan schijnt oet tot de voortbrengselen zijner jeugd te moeten gerekend worden.

6. Willem van Utenhove, een priester van Aardenburch, had reeds, als boven gezegd is, een zoogenaamden Bestiaris of \'Naiuvrlijke Historie vervaardigd. Het schijnt evenwel, dat dit werk vol onvolmaaktheden was en niet beantwoordde aan wat onze dichter van een dergelijk gewrocht verwachtte; daarom schreef hij, vooral ten gevalle van den jeugdigen Zeeuwscuen Ridder Nicolaas van Cats, naar het Latijnsehe Be nalnris rerum van Thomas van Can timpré, zijn Der Naturen Bloeme. Het is eene bloemlezing uit de natuurlijke geschiedenis, in

welke hij zijn doel: de wetenschap onder het volk te verspreiden, dienstbaar maakt aan de zedeleer. Want niet alleen gaat hij, bij de beschrijving der natuur, tot mystieke allegorieën over, hij komt ook rechtstreeks tegen de zonden en ondeugden op, en brandmerkt, in scherpe toepassingen, zoowel de gebreken der adellijken en der geestelijken als die hunner onder-hoorigen. Men leze hoe hij, bij de beschrijving van den vogel „garrulusquot;, de menestrelen hekelt.

ende conterfeit alrehande luut. want selden heel\'traer enich verno-vanden voghelen daer uut. men

dat hem selven niene hoet; also vele sijn swarter swauen. So nemet die sperware inden voet.

7. \'t Is hier de plaats, dunkt ons, voor eene opmerking, welke men niet uit het oog mag verliezen, zonder gevaar te loopen, zich een zeer onjuist denkbeeld van den geest der middeleeuwen, en bijgevolg van hare letterkunde, te vormen. Wanneer men, bij Maerlant niet slechts en in bijna alle dichters uit zijne school, maar ook in den ouderen Reinaert, die niet onder den invloed der didatieke richting geschreven werd, soms eene luide afkeuring, ja, scherpe hekeling van het gedrag der geestelijken vindt, dan moet men die gisping niet van ons hedendaagsch standpunt beoordeelen. Er bestond toen eene kordate vrijmoedigheid, eene argelooze openhartigheid, daar wij, in onze gekunstelde samenleving, geen denkbeeld van hebben. Greheel Europa was, in de onbetwiste eenheid van zijn onfeil-

baar geloof, onder de zegenende hand van Chriatus\' eenigen Stedehouder, aller Vader, als ééne groote familie, welker leden, onderling, niet altijd naar de regels der strengste broederliefde handelden, ja, elkander soms openlijk hunne gebreken en zwakheden verweten, maar zich daarom niet minder oprecht en vurig aan dien familieband hielden. Zij kenden elkanders fouten, en berispten ze des te vrijer, dat er geen vreemde, geen valsche broeder was, om zich in hun familieleed te verheugen; en die verwijten mogen al dikwijls, te dikwijls, hun grond gehad hebben; menigmaal ook werden ze, door diezelfde vrijmoedigheid en argeloosheid, die ze hun in den mond legden, overdreven. Men is immers zelden een bewonderaar van zijn tijd; en het „laudator temporis actiquot; van den Latijnschen dichter was toen, als nu, een grondtrek van het algemeen menschelijk karakter.

Er bestonden zeker, onder de ledematen en onder de bedienaren der Kerk, vele en groote misbruiken; maar men bewimpelde ook niets. En als Maerlant en de zijnen openlijk te velde trokken tegen die gebreken, dan deden zij niets anders, dan wat de Kerk zelve deed, en zoo menige synode, waar zij met allen nadruk tegen die misbruiken waarschuwde, of ze met alle gestrengheid bestrafte. Maar Maerlant, zoo min als de mannen dier kerkvergaderingen, dacht, dat men hem daarom als den voorbode van den geest van ongeloof, van twijfeling en van vrij onderzoek zou voorstellen. Hadden zij kunnen vermoeden , die ongeveinsde dichters der middeleeuwen, dat hunne zangen eens in het oor van kwalijkgezinden zouden weergalmen, zij hadden gewis hun speeltuig verbrijzeld, en de edele taal, die een beroemd Franschman (Augustin Cochin) onlangs in den vreemde voerde, tot de hunne gemaakt: „La patrie est pour moi comme Fintérieur de ma familie; quand j\'y suis, je vois bien ce qui lui manqne; mais quand j\'en suis absent, je ne sais que lui envoyer de loin toutes les tendresses du coeur le plus fidéle.quot;

8. Maerlant, die dus, gelijk wij zeiden, in weerwil van menige hekeling op de geestelijkheid, een geloovig en godsdienstig man bleef, kon niet met onverschilligheid aanzien, dat, door de verwarring der tijden, door het in vergetelheid geraken

der Latijnsche taal, of om welke redenen ook, de Bijbelsche geschiedenis zoo min door het volk gelezen werd. Daarom maakte hij, onder den naam van Rijmbijbel, eene vertaling van Petrus Comestor\'s Btblia scholastica, die in 1271 werd voltooid.

De Rijmbijbel bestaat niet alleen uit verhalen, geput in de kanonieke, en soms ook in de apokrieve, boeken van het Oude Testament; hij geeft ons ook eene samenvatting der vier Evangeliën, en eindelijk, als vervolg, de Wrake van Jerusalem, naar Flavius Josephus, inhoudende de geschiedenis der Joden, van Christus\' tijden tot aan de verwoesting van Jeruzalem.

Maerlant\'s steeds groeiende afkeerigheid van romantieke verdichtselen, zijn leedwezen over zijne vroegere ingenomenheid daarmede, en zijn vast besluit om voortaan door leeringen nuttig te zijn, treden klaar aan het licht, in de Inleiding, die wij hier in haar geheel mededeelen.

Wij zijn gelukkiger ten opzichte van den Sinte-Franciscus, dien de dichter, na het, in 1261 verschenen, Latijnsche werk van den H. Bonaventura, vervaardigde. Was het wonder, dat de ernstige, steeds op een streng zedelijk en godsdienstig leven aandringende Maerlant zich getrokken voelde tot dien „sublime insenséquot; (gelijk de Montalembert hem noemt), tot

dien verheven minnaar der armoede, der boetvaardigheid en der matigheid, die, met woord en daad, zoo krachtig optrad tegen de gebreken zijner eeuw ? Het was op verzoek der Franciskanen te Utrecht, dat hij hunnen Patriarch in dit gedicht verheerlijkte.

Men warpse in een fosseit al bloot, Wat pinen di sal volgen mede. Daer soe verdroochde ende ver- Of die wreetheit van eneu diere

10. Van gelijken geest en strekking, als het voorgaande, zijn de Maria-Mirakelen, een bundel, inhoudende het verhaal van 36 wonderen, door tusschenkomst der Moeder-maagd gewrocht, en in den Spieghel His tori ael ingelascht, doch waarschijnlijk eerst afzonderlijk door Maerlant uitgegeven.

Al heeft dit gedicht, oppervlakkig beschouwd,\'eene groote overeenkomst met de Beatrijs, om het naïeve, kinderlijke geloof en de warmte van gevoel, die er zich in uitspreken, de sproke onderscheidt zich toch, in ha^r voordeel, van Maerlant\'s werk, door meerdere eenheid van handeling, door een fijneren geest van opmerking en levendiger schildering.

11. Des dichters hoofdwerk is zeker de in 1284 begonnen Spieghel Eistoriael, eene in vier „paertiënquot;, naar het Latijn van Vincentius van Beauvais, geschreven algemeene geschiedenis, waarvan hij de eerste en de derde „paertiequot; geheel afwerkte , terwijl hij de tweede oversloeg en de vierde onvoltooid liet. Zekere „Philip ane den Dam Uten Brokequot;, d. i. Philip Utenbroke, vanDamme, heeft later de ontbrekende tweede „paertiequot; bijgewerkt, maar stierf kort daarna. Gelijk Maerlant der Naturen Bloeme op verzoek van Nicolaes van Cats opstelde, zoo schreef hij dit op last en onder de bescherming van den verlichten, burgerlijkgezinden Hollandschen graaf Floris V. Toen hij dit werk voltooide, bekleedde hij, hoogstwaarschijnlijk, reeds te Damme het schrijversambt, waar wij boven van spraken. Misschien moet men de oorzaak van deze

* stand- en woonplaatsverwisseling zoeken in de ontevredenheid, welke hij, door zijne menigvuldige uitvallen tegen adel en geestelijkheid, tegen zich had opgewekt.

Als kunstprodukt is de Spieghel Eistoriael weinig méér dan eene berijmde kroniek.

12. De Heymelijcheit der Heymelijcheden, vermoedelijk naar een aan Aristoteles toegeschreven werk opgesteld, bevat, naast eene onderwijzing in de regeerkunde, eene soort van gezondheidsleer voor den vorst.

13. Tot hiertoe hebben wij onzen dichter bijna uitsluitend als vertaler leeren kennen; en zoo al de voortbrengselen uit dat tijdperk zijns levens kennelijk zijne richting, het doel van zijn streven verraden, — zijne dichterlijke begaafdheid is daar menigmaal in te loor gegaan. Thans gaat hij ook als een met een vindingrijk vernuft en eene levendige fantasie bedeeld dichter voor ons optreden, en het zij reeds bij voorbaat gezegd, ook de versmaat, waarin deze werken geschreven zijn, getuigen van eene veel grootere technische vaardigheid, dan wij tot nog toe bij hem gevonden hebben.

De Wapene-Martijn, aldus genoemd naar de aanvangswoorden van het dichtstuk, is eene in 75 strofen gedialogeerde, met menigen satirieken trek doorspekte, bespiegeling over verschillende onderwerpen. Jacob, de eerste der woordvoerders, is natuurlijk de dichter zelf; met Marten wordteen dier TJtrechtsche vrienden bedoeld, met wie wij hem, bij het bespreken zijns Leven van Sinte Franciscns, reeds in betrekking vonden. Men weet, dat de TJtrechtsche hoofdkerk Sint Maarten tot patroon had. Hoort hoe het gedicht eindigt met den lof der vrouwen en bovenal der Moeder-maagd.

Ghedanct si soes dusentvout, in vraghe nemmer, no en toghe. dat soene uphilt met soghe,

14. In den vrij aanmerkelijken tijd, die ertusschen dit werk en het vervolg, Dander Martijn, verloopt, is onze dichter bepaaldelijk naar Damme verplaatst, wat blijkbaar volgt uit de tweede strofe van den tweeden Martijn:

De liefde is het eenige in deze 26 strofen besproken vraagstuk. Als kunstwerk staat dit vervolg achter den eersten Martijn, die het wint door meerdere stoutheid van gedachten en vuriger verbeelding.

15. Het gedicht Vander Drievoudicheden kan die derde Martijn heeten, in zoo verre, dat het in gelijksoortige koepletten en in den vorm van een tweegesprek tusschen dezelfde personen, als de twee vorige, is opgesteld.

Wij kunnen ons het genoegen niet ontzeggen, de verheven omschrijvingen van God en van de ïï. Drievuldigheid uit dit werk hier ter, lezing te geven.

16. De Disputacie van omer Vrouwen ende vanden heilighen Cruce is wederom een in dramatisclien vorm opgesteld gedicht, maar thans geheel van godsdienstigen inhoud, waarin plaatsen voorkomen, die met de beste voortbrengselen onzer middelneder-landsche letteren kunnen vergeleken worden.

17. Hoe diepen eerbied en teedere liefde Maerlant gevoelde voor die „scoenre vrouwe,quot; die „blondequot;, die „camer daer Grod in lachquot;, bewijst, behalve zoo menige, met zichtbare voorliefde bewerkte, plaats in zijne overige schriften, ook de lofzang aan de H. Maagd, door hem Die Claasuleu vander. liihl-e getiteld, omdat hij er haar, die den Verlosser moest baren, als de slotsom der Heilige Schrift beschouwt.

18. Der kerken Clayhe, mede een strofisch gedicht, behoort tot Maerlant\'s gelukkigste voortbrengselen. Het bevat uitsluitend klachten over het zedebederf in kerk en staat, gelijk er meermalen, verspreid, in de andere werken des dichters voorkomen. Van\' den Fransclien trouvère Rutebeuf, wiens bloeitijd tusschen de jaren 1255 tot 1285 valt, en met wien Maerlant meer dan ééne overeenkomst heeft, bestaat er een soortgelijk werk, ..De Sainte Eylisiquot; geheeten, wat onzen dichter wellicht tot model diende.

19. Ook zijn Zwanenzang., Vanden lande van overzee, doet aan Eiutebeuf\'s Complainie d\'Oulre-mnr denken. Deze beschrijving van en weeklacht over den toestand des Heiligen Lands eindigt met eene vurige aansporing tot het aanvaarden van den kruistocht. Het geheele werk is eene ontboezeming vol dichterlijken gloed en treft\'end van vorm en kleur.

Slaepstu ? Uoene dienstu niet Daerneder, ende doet haer groet Jhesum Christum, dinen Here? onnere;

liet, Ontervet: dijn lierte is van stenen. Int herte steken metten spere ? Kerstijn, [en[ gaet het die [niet]

Gaet al te quiste, alsmen siet; Zi is dijn moeder, die ic mene. Lacy! daer en is gene were! Die di zuver maect ende rene,

hem door Jan Boendale, den klerk van Antwerpen, gegeven, toe te kennen, al had hij ook niet met zoo onverdroten ijver, als tegenstelling der zeker meer dichterlijke, maar ook meer ijdele voortbrengselen der Ridderpoëzie, wetenschap, zedelijkheid en deugd onder het volk zoeken te verspreiden; al had hij ook niet met zoo krachtige hand die burgerlijke, met onzen praktischen aard zoo wèl strookende, dichtschool gegrondvest, die voortaan, een geruimen tijd, den schepter zal voeren op het gebied onzer Nederlandsche letteren.

1. Alhoewel misschien niet alle kroniek- en zededichten van het einde der XIII^e en het begin der XIV^e Eeuw onder Maerlant\'s invloed ontstaan zijn, zeggen wij dat ze nogtans, zonder onderscheid, tot zijne school behooren, omdat de richting, de geest er van en de beginselen, waaraan ze hunnen oorsprong te danken hebben, dezelfde zijn.

2. Vóór alle anderen vermelden wij hier den Grimiergsclien Oorlog, een uitgebreid gedicht, door kracht van uitdrukking, warmte van schildering en levendigheid van voorstelling, merkwaardig genoeg om door Bilderdijk „de Ilias van het moedig geslacht der Berthoudsquot; en „een voortreflijk stukquot; genoemd te worden. Het bezingt den oorlog, door den hertog van Leuven en van Brabant, Grodevaert met den Baard, tegen den heer van Grimbergen gevoerd, en is opmerkelijk daardoor, dat, tegen den gewonen loop der gedichten , de geliefkoosde held van het stuk wordt overwonnen.

met een episch dichtstuk te doen, al behoort de onbekende dichter, blijkens zijn grooten weerzin tegen de romantische literatuur, tot de school van Mae riant,

Met crachte comen, ende braut Tusschen Bmessel ende Griinber-Ende roof daer inne stichten\' — geu.

3. Veel overeenkomst met het vorige gedicht heeft de Slag van Woeronc of Voeringen,

Men heeft zelfs het vemoeden geoperd, dat beide gedichten van een en dezelfde hand zijn.

Broeder Jan van Heelu of van Leeuwe was ooggetuige van den beroemden slag bij Woeringen, waarin, tenjare 1288, hertog Jan I van Brabant den aartsbisschop van Keulen en de graven van Luxemburg en Grelder overwon, en waardoor des overwinnaars recht op het hertogdom Limburg erkend werd. Meer dan de G-rimbergsche oorlog is het werk van Van Heelu een trouw geschiedverhaal, dat echter personen en handelingen op aanschouwelijke wijze, ja, soms met gloed schildert. Overal straalt des dichters geestdrift voor zijn held , den ridderlijksten vorst zijns tijds, door. Aan deze geestdrift dankt zijne teeken-stift verscheidene stoute trekken; maar zij is ook schuld dat hij niet altijd vrij is van gezwollenheid. Hij droeg zijn gedicht op aan Margareta van Engeland, de bruid van des overwinnaars zoon, ten einde haar, met de bewondering van haars schoonvaders daden, liefde voor de taal des lands in te boezemen.

4, Wij zagen reeds uit Maerlant\'s betrekkingen tot Noord-Nederland, dat ook daar de liefde voor de letteren ontwaakt was. Melis Stoke, de „arme clercquot; van dienzelfden graaf Floris, wien Maerlant zijn Spieghel Uisloriaelopdroeg, scheef eene berijmde geschiedenis der graven van Holland, tot het jaar 1305, gelijk hij het

Slechts zelden weet Stoke aan zijnen gewoonlijk kouden, soms langdradigen kroniekschrijversstijl eenige warmte bij te zetten, wanneer hij enkele meer indrukwekkende gebeurtenissen verhaalt, als: het verlies van Jeruzalem, gravin Ada\'s huwelijk bij de lijkbaar haars vaders, of, meer nog, den moord van graaf Lloris V.

5. Heer Lodewijk, Pastoor van Velthem, voltooide de „vierde paertiequot; van Maerlant\'s Spieghel en voegde er eene vijfde bij ,_# welke tot 1316 loopt. De historische waarde van sommige deelen dezer kroniek en iets karakteristieks in den zegtrant zijn bijna de eenige verdiensten van een werk, dat wemelt van bastaardwoorden en onregelmatigheden.

6. De didaktiek, door den vader der onderhavige dichtschool in \'t léven geroepen, vond een harer ijverigste en begaafdste voorstanders in Jan Boendale, den schepenklerk van Antwerpen, om zijne ambtsbetrekking ook Jan de Clerc (verkeerdelijk Jan Deckers) genaamd, die omstreeks 1280 te Ter-vueren, bij Leuven, geboren werd, en in 1351, volgens anderen in 1365, te Antwerpen overleed.

7. Zijne werken zijn deels van historische, deels van zede-kundige strekking. Tot de eerste soort behooren de BrchanUce Feesten, eene geschiedenis der hertogen van Brabant, loopende tot 1350, waarin de dichter al wederom de wetenschap tegen-

over de vercliclitselen der verbeelding met nadruk handhaaft» Maerlant\'s Spieghel, Van Heelu, en soms eene Latijnsche kroniek, zijn des schrijvers bronnen; het overige put hij in eigen herinneringen. Zijn stijl is eenvoudig, maar helder en vloeiend, en in dit opzicht overtreft hij zijn meester. Eene latere voortzetting van de Yeesten, die \'t verhaal tot het jaar 1440 opvoert, bezit, om zoo te zeggen, slechts geschiedkundige waarde.

8. In zijn Vanden derden Edewaert schetst hij des Engelschen konings verblijf en krijgsbedrijven in Vlaanderen en Brabant, gedurende de jaren 1338—1340. Een door De C1 e r c geschreven fragment, waarin de slag van Crecy verhaald wordt, bewijst dat bij een vervolg op den derden Edewaert gemaakt had; maar dat vervolg is verloren geraakt.

9. Tot de zedekundige werken van Jan Boen dale behoort, in de eerste plaats, het aan zijn stadgenoot, den drossaart en kanselier van Brabant, Rogier van Leefdale, opgedragen •/\'iris Teestye, d. i. Jan\'s over tidying of meening. Inderdaad bevat dit gedicht eene samenspraak tusschen Jan (zeker De Clere zelf) en Wouter (wellicht zijn medeklerk Wouter van Vorderslende), waarin de eerste zijne meening over tal van onderwerpen uitspreekt. Zoo leert hij daarin:

verder „van den doemsdage,.. van de bliscap van hemelrike ende de droefheit vander hellen.quot;

10. Zoo het burgerlijk positivisme der didaktische school in de Teestye reeds krachtig te voorschijn treedt, en de derde stand er blijkbaar zijne rechten doet gelden, de hoogste uitdrukking vanquot; die richting, ja, het glanspunt van Maerlant\'s school, vinden wij eerst in Boendale\'s hoofdwerk, den Lekenspieghel.

Dit belangrijk gedicht is bestemd om den feete, als in een spiegel, te doen aanschouwen wat op hun belang betrekking heeft. Het eerste boek handelt over God en de schepping; het tweede over \'t ontstaan en de vestiging des Christendoms; het derde bevat de zedeleer, en het vierde leert „vander werelt endequot; en tevens van de straffen en belooningen na dit leven.

om de levendigheid j waarmede er verhaald wordt, om den gloed, die, ondanks het praktische der strekking, de vertoogen doortintelt, maar ook omdat het „voldoet aan de eerste vereischte der schoonheid, eenheid in het verscheidene.quot; Deze uitspraak van D^r M. de Vries aarzelen wij niet te beamen, al erkennen wij, dat het derde Boek eenigszins van het geheele plan schijnt af te wijken. Dit, overigens met kennelijke voorliefde door den dichter bewerkte, gedeelte is geheel in den geest der Teestye, maar met meer bedaardheid, hoewel uitvoeriger en als met vastberadener overtuiging, geschreven. Hoort, hoe bondig hij er de plichten van een goed dichter opsomt:

Elders, na eene tamelijk democratische voorstelling van den oorsprong des gezags, voert hij den machtigen te gemoede:

En na eene geschiedenis, ter staving van die leering, te hebben verhaald , besluit hij :

Even ernstig als Boendale over die gewichtige onderwerpen weet te spreken, even gemakkelijk gaat hem de liefelijke legende van de hand, of verklaart hij, in volgender voege, de symboliek van den kerkbouw.

11. Nog een ander didaktisch gedicht van zedekundige strekking, „die dieisce Bocirinalequot;, werd door De Clerc vervaardigd. Het is uit het Latijn vertaald, en bevat lessen van deugd, en zedelijkheid voor alle standen. Voor het overige onderscheidt het zich door diezelfde fijnheid van taal en losheid van stijl, die wij in de vroegere leerden kennen, en waarin Boendale reeds merkbaar op Maerlant vooruit is.

12. Na den Melibeus, een zinnebeeldig verhaal, vol zedekundige lessen, dat men, om de groote overeenkomst met De C1 e r c \' s geschriften, hem ook heeft toegekend, slechts even vermeld te hebben, verlaten wij thans den vruchtbaren Ant-

werpschen schepenklerk, in wien de didaktiek zeker hare bloeiperiode bereikte, om nog een kort overzicht te geven van de minder begaafde volgelingen dier school.

13. Zekere Jan de Weert, zich noemende een elerc insur-gyen, te Tperen, schreef een Spierjhel der sonden of Niwe Boc-trinael, waarin hij niet slechts over de verschillende soorten van zonden onderricht, en over

14. Daarbij bepaalde zich evenwel d e W e e r t\' s werkzaamheid niet. In navolging van Maerlant\'s Wapene-Martijn, maakte hij een ifapene-Rogier. Zoo althans luiden de eerste woorden van Een Dkput.acie van Royiere ende van Janne; al wederom een theologisch leerdicht met zedelijke bedoeling, over de zonde, de goddelijke genade en de bekoringen.

15. De liefde voor volkstaal en onderwijs was intusschen aan het toenemen. Niet alleen de Brabantsche hertogen, ook de graven van Holland toonden hunne belangstelling voor die gewichtige elementen van nationaliteit en beschaving. Onder de geestelijke orden, die zich, te dien opzichte, reeds zoo verdienstelijk gemaakt hadden, rees eene korporatie op, welke zich het onderwijs en de verbetering des volks bepaaldelijk ten doel stelde. De broeders van het gemeene leven, te Deventer door Greert G-roete gesticht, verspreidden zich in korten tijd langs den Nederrijn en in Westfalen. Weldra werden er, door geheel de Nederlanden, scholen gesticht en, als een noodzakelijk gevolg daarvan, leerboeken ten dienste van die opvoedingsgestichten vervaardigd.

16. Zoo bezitten wij, behalve den Bietscen Catoen, dien wij reeds vermeld hebben, een fragment van een Boek van Seden, door behulp van \'t welk de jongelieden in de praktische moraal onderwezen werden; verder, Bie Bietsce Lucidarius, eene soort van catechismus, door een geestelijke uit het Latijn vertaald, en eene menigte kleinere werken van dien aard.

kunde van heb heelal van Greeraert van Lienhout en de Cr acht der Mane van Heinric van Hollant; in de geschiedkunde , behalve de werken der groote meesters, Der Ystorien Bloeme van een ongenoemden geestelijke; ja, over Chiromancie zelfs schreef zekere pape van den Hainme, gelijk Jan Yper-man zijne denkbeelden over geneeskunde in proza te boek stelde.

1. Door leering nut te stichten was nu eenmaal het hoofddoel geworden in de voortbrenselen der wereldsche kunst: is het wonder, dat ook de geestelijke letteren zich bij die werking aansloten en, door de verheerlijking der Heiligen, door dotnna-tieke bespiegelingen en verhalen, naar de beoogde verbetering en veredeling van het menschdom streefden?

2. Verdienstelijker in zijn plan dan in zijne koude, school-sche bewerking, is de Éarlacim en Josaphat, een oorsponkelijk in het Grrieksch geschreven en daarna in\'alle talen overgebracht verhaal der bekeering tot het Christendom van een Indisch koningshuis.

3. Veel aantrekkelijker in zijn naïef geloof, in den gloed zijns verbaals en in zijne soms lyrische vlucht, en daarom misschien even goed onder de Greestelijke Poëzie van het tijdperk der Homantiek te rangschikken, is de beroemde XIV^e-eeuwsche Legende van Thevpldlus, van dien man, „in doechden al vol-maectquot;, die, om zijne gekwetste eer te wreken, zijne ziel aan den Booze verpandde, maar door de zoete Moeder-maagd tot inkeer en genade kwam. Hoe had ze, die ontfermhartige Jouk-vrouw, den armen zondaar ook kunnen verstooten, die in zijn kinderlijk geloof, als dreigende, van haar zei de:

4. Tegen het einde der XIV^e Eeuw leefde er, in het minderbroedersklooster, te Sint Truyen, een broeder, met name Gr e r a e r t, wien geen onbevooroordeelde een uitmuntend dichttalent zal ontzeggen. Wij bezitten van hem de levensbeschrijvingen van Sinte Kers tine u de Wonderhare, en van Sinte Luiyar-

dis, beide voJ van dat naïeve, warme, schilderachtige, soms verheven mysticismus, dat in zijn ongekunscelden eenvoud aantrekkelijk genoeg is, om, volgens de onverdachte getuigenis van D^r J. van Vloten, op onze wondervliedende eeuw zijne werking nog niet te missen. De Sinte Lutrjardis werd, reeds om het midden der XIII^e Eeuw, uit het Latijn van Thomas Canti-pratanus vertaald door Willem van Afflighem. Waarschijnlijk heeft broeder Greraert deze vertaling nagevolgd , en willicht is ze daarom wat minder volmaakt in den vorm dan de Kerstma, welke hij naar het Latijn van denzelfden Thomas Cantipratanus bewerkte.

Wij bieden hier een stuk uit het l^e Boek der Sinte Laty ar dis ter lezing aan; men zal daarin ook Kerstina zien optreden, en voorwaar met „werdeghe talequot;.

5. Reeds bijna eene halve eeuw vroeger, in 1366, had de Bruggenaar Grillig de Wevel, ook een kloosterbroeder, het leven van den „patroon der Nederlandenquot;, Sinte-Amand, berijmd, in helderen, bevalligen etijl, hoewel met minder geluk dan G-eraert; en een tijdgenoot van Maerlant, Martijn van Thorhout, zou in de abdij van Eenhame, bij Audenaarde, niet alleen de Legende van S^tc Maria van Egypien, maar ook de levens der heilige Eustacltius, Werner, Agatha en CatJmrina, te boek gesteld hebben.

6. Zoo de geestelijke dichtschool van den eenen kant door voorbeelden van deugd en heiligheid tot navolging aanspoorde, van den anderen trachtte zij , even nadrukkelijk, van het kwaad af te houden, door veraanschouwelijking der geweldige smarten, die den onboetvaardigen zondaar na dit leven te wachten staan. In dien geest werd de geschiedenis van den lerschen ridder Tondalus geschreven, waarvan wij slechts eene prozabewerking meer bezitten. Die strekking erkennen wij ook in een gedicht, dat met het vorige veel overeenkomst heeft en Patricius\'- Vagevimr betiteld is.

Grod, zoo wordt hier verhaald, had aan den H. Patritius eene sombere spelonk, op het eiland TJlton, aangewezen, in welke aan degenen, die er in nederdaalden, de „salighe stedequot; benevens „der quader pinequot; vertoond werden. Een met zonden besmeurde ridder waagde zich in het geheimzinnige hol, en zag daar, over de hel en het vagevuur, de vreeselijkste dingen, die hij daarna, op aarde wedergekeerd, tot afschrik der anderen

verhaalde. Hooge poëtische waarde heeft dit gewrocht zeker niet, en niemand denke daarbij aan eene vergelijking met Dante\'s meesterstuk.

7. Eeeds in de 2^de helft der XIII^e Eeuw, verscheen er eene vertaling der Visio PJiiliberti, onder den titel: Vander siele ende vanden lichame, een strofisch gedicht, waarin de ziel en liet lichaam elkaar hun eeuwigen ondergang verwijten, en dat bijgevolg in denzelfden geest als de bovengenoemde werken was samengesteld. Ook Gr iel is van Molhem\'s vertolking van het Miserere, een Fransch gedicht, waarvan de eerste strofe met dat woord begint en dat eene aaneenschakeling van vrome, maar vaak scherp hekelende bespiegelingen en zedelessen bevat, kan tot de onderhavige dichtsoort gebracht worden.

1. De didaktiek was wel de hoofdrichting der letteren, sedert de opkomst van den derden stand, en bleef zulks ook, in zekere mate, tot aan de „Renaissancequot;; maar niet met uitsluiting van elke andere. De maatschappij moge een nog zoo grooten omkeer ondergaan, men vindt er altijd die aan het bestaanheb-bende gehecht blijven, vooral wanneer dat niet onvoorwaardelijk af te keuren valt. Daarenboven is het aan bovendrijvende denkbeelden eigen, tot het uiterste te gaan en op die wijze als de kiem eener tegenwerking in hun eigen schoot te dragen. Eindelijk, de verhoogde welvaart deed zucht naar genot, en deze, kunstzin, als tegenstelling van wetenschap, ontstaan: ziedaar de drievoudige oorzaak, waaraan de dichterlijke reaktie tegen Van Maerlant\'s school haren oorsprong te danken heeft,

2. Eerst begon men de gedichten der vorige tijdperken om te werken. De Reynaert, vooral het tweede gedeelte, de Reis van Sinte-Brandaen, de O gier, de Ferguut en vele andere Artur-romans werden, in het begin der XIV^e Eeuw, voor de toenmalige lezers ontvankelijk gemaakt-

3. Waldra stonden er ook nieuwe dichters op, die tegen de uitsluitend leerende school van Maerlant, kort na \'smans verscheiden, in verzet kwamen. Boendale gewaagt reeds

Deze Hein van Aken, van Brussel, was „prochiaen te Cortbekequot;, en was in 1330 reeds ovorleden.

Wij bezitten van hem een uit het Franseh vertaald, in strofen geschreven gedicht: Hugo van Tabarië, waarin verhaald wordt, dat de ridder van dien naam, door den sultan Saladijn gevangen genomen, zijnen overwinnaar ridder sloeg, na hem al de daartoe behoorende plechtigheden in hare Symbolieke be-teekenis verklaard te hebben. Verhaal en leering gaan hier dus hand in hand; en dit zullen wij in deze school gedurig erkennen: het verhaal alleen scheen te ij del, de moraliseering alleen te droog, en zoo werd er een middelweg gekozen.

4. Een veel uitgebreider gedicht schonk ons Hein nog, den Roman van de Boos namelijk, dien hij, met eerige bekortingen, naar don beroemden Roman de la Rose van Guillaume de Lorris en Jean de Meung bewerkte. Deze middeleeawsche Ars amandi (waarschijnlijk door den schrijver op jeugdigen leeftijd, omstreeks 1280, opgesteld), die in ergerlijke moraal bij haar berucht heidensch model nauwelijks behoeft achter te staan, en waartegen de geestelijke overheid dan ook, op den kansel en in opzettelijk daartegen gerichté schriften, te velde trok, bevat, in den vorm eener allegorie, eene theorie der liefde. Zinnebeeldige wezens: Quade-Tonge, Schande, Dangier, Dorper-heit, E/ijchede, enz. bewaken eenen lusthof, terwijl Scone-Ont-faen, Hovescheit, Soet-aensien, Coenheit, en anderen, den held behulpzaam zijn in het veroveren der in den lusttuin groeiende roos. Voegen wij hier evenwel ten slotte bij, dat, zoo de keuze der stof en des models den Nederl andschen dichter niet tot eere strekt, de aanmerkelijke inkortingen, door hem op de meest aanstootelijke plaatsen van het orgineel gemaakt, een vleiend bewijs zijn van de minder gedaalde zedelijkheid onzes landaards.

5. Greheel oorspronkelijk en reeds daarom opmerkelijk dat hij de eenige bekende Nederlandsche ridderroman is, die een Ne-derlandschen held bezingt, is de Roman der kinderen van Linthor ch, aan welks bewerking Hein van Aken een goed deel van zijn leven schijnt besteed te hebben. De held van het ge-

dicht is Hendrik, de zoon van dien Limburgschen hertqgWa-leram III !) (in den roman Otto genoemd), wiens graf men nog ziet in de kerk van het „Saint-Denisquot; der Limburgse he vorsten, gelijk de geleerde Ernst zich uitdrukt, te Eoldue. Hendrik toog wel in 1227 met keizer Frederik II (in den roman Hilderic) naar het Heilige Land, en stond zelfs een geruimen tijd aan het hoofd van het leger der kruisvaders, wijl namelijk de Keizer, onder voorwendsel van ziekte, op weg achterbleef; maar ziedaar ook bijna den geheelen historischen grondslag van den Limborch. De roman daarentegen verhaalt, hoe Hendrik zijne verloren geraakte zuster Margriete door de gansche wereld gaat opsporen, en haar eindelijk vindt te Konstantinopel, alwaar hijzelf, met de hand der erfdochter des Griekschen rijks, de keizerlijke waardigheid verwerft. Het doel, dat de held dezer Nederland-sche Odyssea vervolgt, geeft eene zekere eenheid aan anders onsamenhangende ridderverhalen; maar men voelt, dat onze dichter meer onder den invloed van herinneringen schrijft, dan algemeen gangbaren denkbeelden ten orgaan verstrekt; de ware riddergeest was geweken.

Een laatste nagalm van de ridderpoëzie zal niet onwelkom wezen. In het achtste boek van den Limborch wordt de intocht der Heidenen en des reusachtigen Polifemus\' in Armeniën aldus beschreven:

1) Het Limburgsche huis schonk ons eene niet minder dichterlijke spruit in de kleindochter deszelfden Waleram\'s III, Lore of Laurette, de Burch-gravinne van Vergi Deze immers was een kind van Matthijs II, hertog van Lotharingen, en van Catharina, Waleram\'s dochter, en was ten tweeden male gehuwd met den Borgondischen landvoogd Guillanme de Vergi. En die Waleram is tevens, in dubbele linie, een voorvader van ons regeerend vorstenhuis.

6. SegJtelijn rati Jerusalem, het werk van zekeren Loylate waert, volgens anderen Loyalte waert, ook Loylate-waert, d. i. Loy (Louis) Late waert, verhaalt de uiterst avontuurlijke, in bonte mengeling van heilig en onheilig samengebrachte, levensbijzonderheden van SegJtelijn, den ?oon des konings van Jeruzalem,

Met dit gedicht kan men zeggen, dat de ridderpoëzie bepaald haar afscheid neemt. Die navonkeling is trouwens niet schitterend, en men zou zich nauwelijks dat wegkwijnen van een dichterlijk verleden getroosten, zoo wij niet, op datzelfde tijdstip , eene nieuwe soort van dichters en gedichten te begroeten hadden: wij bedoelen de sprekers of sprokedichters.

7, Zoo wij de sprekers nieuw noemen, dan hebben wij daarbij minder hun ontstaan, wat vroeger gezocht moet worden, dan eenige huuner beroemde namen en voortbrenselen op het oog. Inderdaad, heeft Van Maeriant niet reeds zoo menigmaal en zoo luid gewaarschuwd tegen die leugenachtige boerdeerres(boer-lt;/e«dichters), die goliaerden, die menestrelen, welke hij door de bijzonderheid

8. Deze menestrelen zijn in twee soorten onderscheiden; de meer beschaafde, soms van burcht tot burcht rondtrekkende, gewoonlijk aan het hof gevestigde hoofsche dichters, die door Maerlant\'s kritiek wel zullen bedoeld zijn; en de ruwere volkszangers, de jongleursquot;, zooals de Franschen hen noemen, die waarschijnlijk , als eene nabootsing der eersten, opkwamen, toen de liefde voor dichtkunst onder het volk algemeener werd.

9. quot;Wat bij de G-rieken de rrou/n^-, in het Oud-Duitsch de scaffo en scuof d. i. de scheppende, makende; wat in het Pro-ven9aalsch de trobador, en in het Eomaansch van het noordelijke Frankrijk de trovère waren, dat was hier de Vinder, de Dichter (dictator). Den naam menestreel (bij samentrekking; meistreel, minstreet) leidt men af van het Latijnsche ministerialis, d. i. bediende; van minusteUus, een diminutief van minister, zegt Du Cange.

10. Op het tijdstip, dat wij thans behandelen, de XIV^e Eeuw, was de menestreel een rondreizend zanger geworden, die, in gezelschap van vedelaars, pijpers, trompenaars, gokelaars, tume-laars, dansers, enz. den zwervenden dichter, nu spreker, sprook-diclder of sprookspreker geheeten, vergezelde. De sprekers zeiven, al waren zij aan het hof der Hollandsche graven, waar de kunstlievende Albrecht van Beieren hen rijkelijk beloonde, gaarne gezien, daalden, in de tweede helft dier eeuw, op weinige uitzonderingen na, al zeer laag.

De sproke was, als de fablel der Franschen, een gedicht van minder uitgebreidheid dan de roman, maar langer dan het lied, en behelsde nu eens een wonderbaar voorval uit de Heiligenlevens, dan eene ridderlijke minnegeschiedenis, dan weder een allegorisch verhaal; zij was beurtelings satyriek en bespiegelend, lyrisch, episch en dramatisch.

11. Aan Jan van Hollant worden verscheidene sproken toegeschreven: als; Be mantel van eren, het zedelooze Vanden man die gherne dranc, het levendige, maar platte Van drien ge-

sellen die den hake stalen, en Vanden verweenden Keyser, waarin des dichters naam vermeld staat.

Be Borchgravinne van Vergi, een aandoenlijk verhaal, dat uit het Fransch vertaald werd, hebfcen wij reeds aangehaald. Er bestaat nog eene welgeslaagde sproke, ten titel dragende: Van tween kinderen die droeghen ene starcke minne, en eene andere van Pieter van lersele: JVisen raet van vrouwen. Jan Dingel-s c h e dichtte eene satyrieke sproke: Van der Taveerne; Jan Cnibbe, twee allegorische claghen; Colpaert, Jan Dille, Willem van Delft, Pieter Vreughdegaer van Breda, en anderen, vervaardigden sproken van verschillenden inhoud.

Zelfs bij de dichterlijke Vlamingen, Boudewijn van der Lor en, van wien wij niet slechts Be mag het van Ghent bezitten, eene sproke van historischen inhoud, die den heldhafti-gen strijd der Vlamingen tegen Lodewijk van Male bezingt; maar ook het hekelende: diis tijts verlies Achte persone wenschen, en den sproke- en liederdichter Jan van Hulst, een niet buitengewoon begaafd, maar zeer vruchtbaar edelman en priester , — ook bij hen kunnen wij niet langer stilstaan, daar twee sprekers in Noord-Nederland op eene nadere kennismaking wachten: August ij nken van Dordt en Willem van Hildegaersberch.

12. De eerste, een Dortenaar van geboorte of van woonplaats, bij samentrekking ook Austijnken genaamd, dichtte of sprak niet slechts aan het grafelijke hof van Holland, maar ook in Brabant, en slechts in Henegouwen, „bi heren, bi hoghen vrouwenquot;, tusschen de jaren 1350 en 1370, althans vindt men hem, na 1368, niet meer vermeld. Klein is het getal der werken, die ons van Austijnken zijn overgebleven; en wat wij bezitten verraadt zelden een meer dan middelmatig talent. Ook in den vorm is hij weinig gelukkiger.

De invloed der Hollandsche graven uit het Beiersche huis was in dit opzicht verderfelijk. Het Hoogduitsch drong, met het gezag eener hoftaal, ons Nederlandsch binnen, gelijk uit de voortbrengselen van dien tijd blijkt: Augustijnken, Willem van Hildegaersberch en Dirc Potter, onder de bekende, en al de overblijfsels aan onbekende dichters dragen er de duidelijkste sporen van; en de, anders ook min verblij-

dende, invloed van hefc later regeerende Borgondische huis had ditquot; goede, ten minste, dat hij de algeheele verhoogduitsching onzer moedertaal belette.

13. Van A ii g u s t ij n k e n\' s werken kennen wij: het scheep/ren, een gedicht, dat op den verwarden toestand des lands, tengevolge der Hoeksehe en Kabeljauwsche twisten, zinspeelt, de ziellooze allegorische bespiegeling van den mere vingheren ende den dume; verder de schepping, waarin de mystieke beteekenis van het, in de H. Schrift zoo dikwijls voorkomend, zevental verklaard wordt, eene bespiegeling over de H. Drievuldigheid, can Sint Jans Evangelie geheeten; eene hekeling der zeden zijns tijds, in: van velen abusen der werell, en vander rijcheit ende vander doot, dat over het onzekere der aardsche goederen treurt. Zijn Borch van Vroudenrijc bevat eene zinnebeeldige beschrijving van het hoofd eener jonkvrouw, en is wat dichterlijker dan de vorigen; doch het levendigste van allen is het stuk van ses vaerwen, dat de beteekenis der blazoenkleuren uitlegt en mora-liseerend toepast op de verschillende levenstijdperken van den mensch. Van de witte kleur, b. v. heet het:

14. Willem van Hiidegaersberch, aldus genoemd naar zijne geboorteplaats, het dorp Hiidegaersberch, in de nabijheid van Rotterdam, komt in de Hollandsche grafelijkheidsrekeningen voor, van 1383 tot 1407. Zijn karakter en eenige bijzonderheden van zijn weinig bekenden levensloop deelt hij ons mede in zijn gedicht: van drierehande lijden, waar hij zegt:

Ic had gheset in hoghen doen Mijn maghen spraken in arren al mijn lijff, als een baroen, moede,

die overmoedich is ghestelt. daer en wasser gheen die mit my My docht ic was van herten coen , stoede, stouter veel dan een lyoen, Want mijn dine was boven die van nyemant nieten helt. maten.

daerom soe rieden mi die vroede, daerop en achtic groet noch clien: dat ic my anderssins soude dat dede ten was mi niet

vrame. want als hi comt in groten pinen, ende van rouwen gaet verdwinen, Wye dat is in goeden schine so weet hi eerst wat lijden es.

Gelijk Augustijnken, dien hij zich ten voorbeeld gesteld had, munt Willem door geen hooge dichtvlucht uit. In de 117 sproken, die wij van hem bezitten, erkent men nogtans een praktischen, met liefde voor de natuur bezielden geest. Nu en dan schittert hij van wat hoogeren gloed, als namelijk de verontwaardiging over de gebreken van zijnen tijd hem de geeselroede in de hand geeft; soms ook weet hij een luchtiger toon aan te slaan en zich wat vrijer te bewegen. Ook zijne taal, zoo min gekuischt als zij is, overtreft die van Augustijn k e n.

15. Tot Will em\'s beste werken behooren: Van mer, een hekeldicht, waarin hij de deugden der verschillende standen afzonderlijk opsomt, doch telkens met een mer (maar...) besluit;

Vander wanktlre brugge, eene allegorie, die met de volgende natuurschildering begint:

die visschen mede bij den gronde. Ui waer wijs, diet al verstonde, hoe menighe doecht Mey heeft in; want si verstroyt wel droeven sin. daer hi wandelt int ghedocht.

Hier om soe quam ic ende socht desen rivier schoen ende claer. Van sorghen was ic wat in vaer; maer ic docht ten selven tiden dattie voghelkijns hem verbliden als die Meye comt an hant,

ende legghen off der sorghen bant, die des winters sin bedwinghen.

Eene ondeugende grap legt hem de sproke: vanden paep die dpi baec/c ghestolen wert in den mond; zijne afkeuring van de zeden zijns tijds spreekt\'uit het levendige: vanden meerblade en vander heilighen kerken; zijne politieke denkbeelden ontwikkelt hij in: vander wrake Gods. Hoe innig Willem, ook te midden der verwarring, die het gevolg van het groote westersche schisma was, aan de Moeder-kerk en aan haar zichtbaar opper-

hoofd gehecht bleef, blijkt uit een zijner beate stukken: van ses articulen der werlt, waar hij uitroept:

ren, Wye den paeus van Romen weert, Ende nedersetten tAvinioen; Die wil onse ghelove storen!quot;

Meer bekend zijn de gedichten: van Sinte Gheertruden min, vanden sacramente van Aemsterdam en Hoe dierste partien in UoU lant quamen. Dit laatste heeft wederom een groot geschiedkundig belang, gelijk hij in: vander dierehande staet der werlt, weer met juiste trekken zijnen tijd schildert, terwijl hij den priester, den ridder en den huisman hunne plichten voor oogen houdt, naar aanleiding van een Latijnsch vers, dat te Eome, onder drie beelden, deze standen voorstellenden, te lezen stond:

16. Een man, die tot de aanzienlijksten in den lande behoorde, die niet alleen rechter en baljuw van \'s-Hage en des Graven geheimschrijver was, maar ook met verscheidene gezantschappen belast werd, de edelman Dirc Potter, heer van Waddingsveen, metterwoon op het Kleine Loo bij \'s-Hage gevestigd, alwaar hij den 30 April 1428 overleed, heeft ons een werk nagelaten, dat hij der Minnen Loep getiteld heeft. Wat wij ter gelegenheid van den Huyo van Tabarië over de richting der onderhavige dichtschool deden opmerken, vindt in dit gedicht zijne volste toepassing. In den grond is der Minnen Loep een leerdicht, waarin de verhalen de zedeleer in toepassing brengen en als aanschouwelijk maken; maar die verhalen zijn wederom zoo menigvuldig en zoo uitgebreid, dat de moraal menigmaal slechts als eene gevolgtrekking van het verhaalde schijnt aangemerkt te moeten worden.

17. De geheele „sprokequot; (zoo noemt Dirc zelf zijn werk) is in vier boeken verdeeld, waarvan het eerste „van ghecke minnequot;, het tweede „van der goeder reynre minnequot;, het derde „van de ongeoirlofdequot;, het vierde „vander gheoerlofder minnequot; handelt. Ovidins\' Gedaan lecerwisselingen en Boccaccio\'s Decamerone schijnen zoo al niet tot model gestrekt, dan toch het denkbeeld van der Minnen Loep gegeven te hebben. Ook de veel wulpscherc Roman der Rose was den dichter niet onbekend.

Schoon de taal alles behalve zuiver is\', weet Potter zich echter duidelijk, ja sierlijk uit te drukken. Zijn stijl is natuurlijk en los; hij praat, hij keuvelt boeiend en onbedwongen voort, en weet, zonder ooit plat te worden, zijne rijke beeldspraak aan de meest verschillende voorwerpen te ontleenen.

Zijne moraal is niet van de strengste, al bestuurt een zedelijk doel zijne pen, en men moet er geen aanstoot in vinden, hem te hooren zeggen;

Met Der Minnen Loep is de reeks der wereldsche middel-eeuwsche gedichten gesloten: de burgerlijke geest verraadt hier klaarblijkelijk zijne zegepraal, ondanks de aristokratische denkbeelden, waarmede de dichter het persoonlijk nog al hoog op had. Ziehier een zijner liefelijkste verhalen.

1. Alhoewel het episeh-didaktische element, gelijk wij vroeger deden opmerken, altijd den boventoon gehouden heeft in de letteren van den Nederduitschen stam, verloor toch het epos reeds vroeg zijn absoluut objektief karakter, en begonnen de persoonlijke indrukken van den verhaler meer lyrischen gang aan de voorstellingen bij te zetten. Ook uitsluitend lyrische gedichten kunnen er, in een tijdperk van zoo hooge ontwikkeling en zoo innige overtuiging als de XII^e en XIII^e Eeuw, niet ontbroken hebben: hier, gelijk elders, merkt te recht J. A. Al-berdingk Thijm aan, heeft men gezongen, geweend, gebeden. Maar het individueele kunstlied is er uit zijnen aard aan blootgesteld verloren te gaan, gelijk het eigenlijke volkslied aan verandering en verbastering onderworpen is, en zoo komt het, dat wij haast niets uit de XII^e en weinig uit de XIII^e Eeuw met zekerheid tot onze lyrische voortbrengselen kunnen rekenen, en dat, hetgeen ons bewaard gebleven is, juist om zijn half episch karakter aan de vergetelheid ontsnapt is.

2. Wij mogen, met Willems, aannemen, dat het bekende uitwijkelingslied: Naer Oostlant willen wi varen, zijnen oorsprong vindt in de XII^e Eeuw, toen duizenden Vlamingen naar Oost-land, d. i., naar het Noorden van Duitschland, weken, om er landbouwkoloniën te stichten; maar wij moeten ook bekennen, dat het door den tijd menige verandering ondergaan, menig bijvoegsel in zich opgenomen heeft.

Wij geven er hier de drie eerste strofen van, die zich uitsluitend op de landverhuizing betrekken en dus, naar onze meening, meer kans hebben om oorspronkelijk te zijn, althans wat de gedachten betreft, dan de overige.

Naer Oostlant willen wi me, Daer is er een betere ste. Al over die groene heiden,

3. Minder beoefend dan in Frankrijk en in Duitschland, maar toch niet onbekend was bij ons het ridderlijk minnelied. G-etuige dat aantal „trouvèresquot;, die in Fransch-Vlaanderen hunne Fran-sche liederen zongen; getuige Boudewijn van Konstantino-pel, die in liet Provencjaalsch, Hendrik III van Brabant, die in het Eomaansch dichtte, getuige vooral des laatsten zoon, de ridderlijke hertog Jan I van Brabant (1251\'—1294), van wiens hand wij negen minneliederen bezitten. Zij zijn ons, wel is waar, slechts in een uit de „Vulgarsprachequot;, als Gervi-nus zegt, „nothdürftig verhochdeutschtenquot; tekst bewaard gebleven; maar door Willems en door Hoffman von Fallersleben hemederduitscht, geven zij ons toch een klaar denkbeeld van des vorstelijken dichters kinderlijk gemoed en van zijn teeder, altijd op hoogst tamelijke wijze uitgedrukt gevoel. Onbegrijpelijker wijze werden die frische liederen, ten jare 1825, inden Belgischen Mesmger des sciences et des arts, nog „des essais bar-baresquot; genoemd.

4. Het geestelijke minnelied deed ook hier weder niet onder voor het wereldlijke. Ter koninklijke boekerij van Brussel berust een onuitgegeven handschrift van de XIII^e Eeuw, dat vijf en veertig, volgens Snellaert, van mystieken liefdegloed blakende liederen bevat, welke, naar allen schijn, door eene geestelijke zuster zijn vervaardigd en eene ware dichteres verraden.

5. Wanneer men aanneemt, wat Guicciardini in 1550 en om dienzelfden tijd een andere Italiaan, de Venetiaansche gezant Cavallo, getuigden, dat de Nederlanders destijds de grootste meesters in de muziek waren („i veri maestri della musicaquot;), dat mannen en vrouwen er als natuurlijk op de maat zongen, met de grootste bevalligheid en melodie, dan zal het niemand verwonderen, dat het volkslied, ten onzent, in de middeleeuwen een hoogen bloei moet bereikt hebben. Ook de Hoogduit-scher Kiezewetter verklaart, in zijne „Geschichte der Musikquot;, dat de Nederlandsche muziekschool, van 1380 tot 1660, den toon gaf in Europa. Du Fay, Okeghem, Josquins du Prez en

Wiüaert hadden de muziek reeds tot een hoogen trap van volmaaktheid opgevoerd, eer Palestrina verscheen; ja, de laatstgenoemde onder hen behoort tot diegenen, die de Nederlandsche kunst naar Italië overbrachten. Hofi\'mann heeft in zijne Hora Belyicee een aantal liederen uit het beroemde, in 1544, te Antwerpen, bij Jan Eoulants gedrukte „Liedekensboekquot; uitgegeven , waarvan sommige tot de XIV⁰ Eeuw behooren. Hoe vruchtbaar het Nederlandsche volk, in alle eeuwen, aan liederen geweest is, blijkt uit de bijzonderheid, dat Snellaert, buiten een aantal handschriften, niet minder dan 415 gedrukte liederen-verzamelingen opsomt, die van de XVI^e tot het einde der XVIIl^e Eeuw zijn uitgegeven.

6. Eeeds in \'t begin der XIV^e placht de gelukzalige G-eer-truide van Voorburg, naar den aanvang van het lied, G-eertruide van Oosten genoemd, het beroemde Het da-ghet in den Oosten, in toepassing op haren goddelijken Zielebrui-degom, te zingen. Wij loopen gevaar, bij het afschrijven van dit heerlijke kunstgewrocht, niets nieuws ter lezing aan te bieden; maar \'t is wellicht nuttig, dat stukken, die verdienen populair te worden en te blijven, in geene verzameling, hoe beperkt ook, ontbreken; en daarom nogmaals de Riddernitvaart.

Si en gaven gheen gheluut. ■ Och , licht gin hier verslaghen, Doe keerde haer die joncfrou omme:

Si custen hem den mont. Och, licht ghi hier verslaghen Si custe hem gheen corter wilen.

Dat si wreef af dat bloet; De joncfrou nam haer mantel Met hare cleene schoone handen

Dat si sijn graf ken groef; •En es hier niemen inne Met haren sneewitten armen

Ook het lied Van twee Conincskinderen, dat, bij alle Grer-ma,ansche stammen, bekend, van veel booger oudheid is dan onze XV^e-eeiiwsclie tekst, vinde hier eene plaats.

liederen, waarin niet slechts de schoonheid, goedheid en liefde der hemelsche Jonkvrouw, maar ook hare levensbijzonderheden verheerlijkt werden; 3° in minneliederen der ziel tot God, waar soms de mystieke liefde met een gloed geschilderd wordt, dat men er eene aardache drift waant te erkennen; als bij de tee-dere, levendig voelende en schilderende kloosterzuster Bert-ken van Utrecht. Ziehier, ten voorbeeld, haar edelmoedig Haddien aan de werelt.

4° Eindelijk in uitingen van een individueel gevoel, nu eens van geloof, dan van berouw, dan weder van betrouwen, als het Och ewich is so lane van den beroemden redenaar en prozaschrijver Jan Brugman.

8. Soms paarde zich de innigste, vroomste bespiegeling aan de uitstorting der onbedwongenste wereldsche vreugde, wat slechts in eene samenleving kan plaats grijpen, die tot in het merg harer beenderen van Christelijke denkbeelden doortrokken is. Van dien aard is het drink- en bruiloftslied, door Moll in zijn Kerk hist. Arch. (I, bl. 439) meegedeeld.

Heer Jesus in der bruiloft quam, Ter bruyloft van den Conincx-soon Van water maeckte hy wijn, Daer sijn wy al genoit;

Geloofd zoo moet den bruygom zijn ! En hebben aen dat bruyloftscleed. Wijnken, en nu gaet in! Wijnken, enz.

9. Ook de Kerkhymnen — het verheven Slabal Mater vooral, de Psalmen van David, de Lofzangen der H. Maagd en van Simeon — werden vertaald; maar slechts weinig is ons van kunstjuweelen der Christelijke lyriek overgebleven, en nog minder kennen wij die zedige zangers zeiven, die, bij de uitstorting van hun vroom, dichterlijk gemoed, aan alles dachten, behalve aan het vereeuwigen van hunnen naam.

1. Zoo verre als in onzen tijd de Kerk en het Tooneel uit-eenloopen, zoo nauw waren zij in de middeleeuwen verbonden; ja, het drama is in zijnen oorsprong geheel kerkelijk, en wel van historischen aard.

Op de hooge feestdagen werden er, in de kerk zelve, en door geestelijke, of althans aan den kerkelijken dienst verbonden personen, geschiedenissen uit het Oude en het Nieuwe \'Testament, en meer bijzonder uit het leven des Zaligmakers of dat der Heiligen voorgesteld, in overeenkomst met de gevierde plechtigheid, en als om de vrome herinneringen van den dag den volke aanschouwelijk te maken en diep in geheugen en hart te prenten. Afgezien van de kunst, was dat zeker eene recht praktische wijze van leeraren. Men noemde die vertoo-ningen Mysterie- of Mirakelspelen. In den beginne in de taal der

Kerk voorgedragen, gingen zij weldra in de volkstaal over, naarmate de band, die ze aan de kerkelijke plechtigheden hechtte, losser werd, en de voorstelling meer door wereldsche personen plaats had, wat op het laatst der XII^e Eeuw begon en in de XIII^e algemeen werd. Frankrijk kende dusdanige Mysteriën reeds in de XI^e Eeuw; in Engeland en Duitschland vindt men er sporen van in de XII^e; en het lijdt geen twijfel, of hier te lande zocht men op gelijke wijze reeds vroeg de hooge feesten voor den ongeletterden leek begrijpelijk en aantrekkelijk te maken.

2. Het oudste in onze taal bewaard gebleven Mysteriespel dagteekent van het begin der XIV^e Eeuw, al is het handschrift van het einde dier Eeuw. Hoewel dit stuk, naar eeu Lim-burgsch handschrift uitgegeven, niet in zijn geheel is, en min gekuischt van taal, geeft het ons evenwel een klaar denkbeeld van üijn waarlijk grootschen samenhang. Niet slechts eene bijzonderheid uit het leven des Zaligmakers, niet\' slechts het ge-heele Verlossingswerk, maar als de geschiedenis van het G-ods-bestuur op aarde wordt er veraanschouwelijkt; de schepping der wereld, de val der Engelen, dé mensch in het Paradijs, de profeten. Daarna volgt Christus\' Menschwording, de aanbidding der Herders en der H. Drie-koningen, de vlucht naar Egypte, de roeping der Apostelen en eene menigte bijzonderheden uit Jezus\' leven, tot op het oogenblik dat Hij van Judas verraden werd. Het einde, dat wellicht niets anders was dan het laatste oordeel, is verloren geraakt.

3. Eene eeuw jonger is het minder omvattende, hoewel nog ruime, en in zijne bijzonderheden keuriger bewerkte, spel: Die eerste Bliscap van Maria, in 1429 reeds door de Minderbroeders en gezellen van Audenaarde, te Mechelen, en in 1444, ter gelegenheid der verloving van Karei den Stoute met eene Ëransche prinses, door de Brusselsche Eederijkerskamer „De Korenbloemquot; ten tooneele gevoerd. Het behelst de geboorte en het huwelijk der H. Maagd, benevens de boodschap des Engels, voorafgegaan van den val van Adam. Bij de voorstelling was het tooneel in drie verdiepingen, de hel, de aarde en den hemel verbeeldende, ingedeeld. Soms was de hel onder de gedaante van een draak voorgesteld, wiens muil zich opende

Eeu godlike lieinelsce tresorie Orlof\', ic keere ten hemel saen. Seldi voortbliven, souder Tergaen. (Selete !)

4. Of het wereldsche drama zich van lieverlede uit de mysteriespelen ontwikkeld heeft, door het invoeren van allegorische figuren, gelijk er reeds in het daareven vermelde stuk voorkomen en waaruit later de zinnespelen ontstonden; of wel, dat het wereldlijke tooneel een afzonderlijk bestaan heeft, dat eerder aan de klassieke oudheid aansluit, kunnen wij niet uitmaken; maar wij zijn, met de beste schrijvers, geneigd, de eerste veronderstelling als de ware aan te nemen. Wij bezaten reeds dergelijke wereldsche voorstellingen in het begin der XIV^e Eeuw.

5. De vrije steden hadden zich middelerwijl ontwikkeld; de burgerij had in welvaart toegenomen; de gilden en broederschappen stonden in hoogen bloei. De rondtrekkende sprekers begonnen allengs hun zwervend leven vaarwel te zeggen en zich bij die rustige, nijvere en onbekommerde poorters aan te sluiten. Onder hen vormden zich waarschijnlijk de „ghesellen vanden spelequot;, ook „ghesellen van der constequot; geheeten, vaste gezelschappen, die hun bestaan zochten in het geven van too-neelspelen, en van welke, in de graaflijkheidsrekeningen van Holland, herhaaldelijk sprake is.

6. Deze tooneelstukken waren of van ernstigen aard, abele spelen, of kluchten, solternién genaamd. De laatsten volgden gewoonlijk, in de voorstellingen, onmiddellijk op de eersten.

Er zijn ons drie abele spelen — Esmoreit, Glorianl en Lance-lool — en zes sotlerniën, waarschijnlijk allen van éénen dichter en uit het midden der XIV^e Eeuw, en een spel vanden winter ende vanden somer, in den trant der latere Eederijkers-zinne-spelen bewaard gebleven.

7. Om een denkbeeld te geven van de inrichting dier „abelequot; spelenquot;, ontleden wij hier het beste der drie: Een abel spel van Esmoreit, sconincs snne van Ceciliën.

Er treden vijf personen in dit drama op: de koning van Sicilië, zijne echtgenoote, de koningin, Esmoreit, beider kind, de held des stuks, en Eobrecht, \'s konings neef. Verder de koning van Damas, zijne eenige dochter Damiët en de wichelaar van den koning van Damas, Platus.

Eerste Bedrijf. Robrecht, betreurende dat aan het koninklijk echtpaar een kind geboren is, waardoor hij van alle hoop op den troon beroofd wordt, besluit dit kind om te brengen en de koningin door den koning te doen verstoeten. Intussclien verneemt de koning van Damas (naar welke stad het tooneel afwisselend verplaatst wordt), nit den mond van zijn wichelaar, dat er in Sicilië een kind geboren is, hetwelk eensdaags zijne dochter tot het Christendom brengen en huwen zal. Hij zendt Platus om dat kind machtig te worden, wat door tusschen-komst van Robrecht gelukt. De dochter des konings, Damiët, zal Esmoreit (zoo heet de knaap) nu opvoeden als „een goed payiin.quot; Ook Robrecht\'s lastertaal tegen de koningin vindt ingang bij den koning van Sicilië, die zijne onschuldige gemalin in den kerker doet werpen.

Tweede Bedrijf (achttien jaren later). Damiët, des Mahome-daahschen konings dochter, bemint Esmoreit, die zich haar broeder waant, maar die thans, vernemende dat hij een vondeling is, hare hand niet wil aanvaarden, vooraleer hij zijne ouders opgespoord hebbe.

Hij vertrekt, het hoofd omwonden met een band, waarin hij als kind gewikkeld was, en waarop rijke wapens geborduurd zijn. „Joncfrou Damiëtquot; had hem dien gegeven, zeggende:

De jongeling, van zijnen kant, schijnt meer bedacht op het hoofddoel van zijnen tocht. „Mijn Grodquot;, zoo roept hij, in alleenspraak, uit:

Ay! mochtic noch vader ende moe- Eude waren si dan van hogher aert, der mijn So w aer ic te male van sorghen vri. Scouwen, so waer mi therte ver-claert,

Daar komt hij nu in Sicilië, voor het venster der gevangenis, waarin zijne arme moeder zucht, en waar zich tusschen hem en de gevangene het volgende gesprek ontspint.

Esmoreit doet, inderdaad, zijne moedequot; verlossen, verhaalt zijne eigene lotgevallen aan zijne ouders, en bekeert zich tot het Christendom. Damiët, intussehen, die de afwezigheid des geliefden niet langer kan verdragen, haalt den wichelaar Platus over om met haar, in pelgrimsgewaad, naar Sicilië te trekken.

Toen zij daar aankwamen, werden zij door Esmoreit herkend, die Damiët aan zijn vader voorstelt. Deze geeft verlof tot het huwelijk, en legt de kroon neder, welke de jonge koning, na Damiët\'s doop, aanvaardt. Robrecht, door Platus bekend gemaakt, wordt opgehangen.

8. „Een abel spel ende een edel dine van den hertoghe van Brnunswijk (Gloriant), hoe hi minnende wert des roden Lioens

dochter van Abelant;quot; en „Een abel spel van Lanceloot van Denemerken, hoe hi wert minnende ene joncfrou, die met siere moeder diende,quot; gaan wij met de opmerking voorbij, dat het eerste, zoowel wat opvatting als wat karakterschildering betreft, verre beneden den Lanceloot staat, en deze, op zijne beurt, voor den Esmoreit moet onderdoen.

9. Het „spel vanden winter ende vanden somerquot;, dat men gewoonlijk tot de abele spelen rekent, bevat een twist tusschen beide jaargetijden, die elk, met uitsluiting van alle andere, de aarde willen beheerschen. Zinnebeeldig benaamde personen, als Moiaert, Loiaert, Clappaert, Bcllaert en Cockijn, voeren er het woord. De strijd wordt, door vrouw Venus, in dien zin beslecht, dat de jaargetijden zullen blijven afwisselen.

10. De Solterniën zijn niets anders dan uit het leven gegrepen schetsen, die uiterst eenvoudig van handeling en ontknooping, maar levendig van voorstelling, vol echter, al is het ook dikwerf platten, volksluim, waar en frisch van kleur zijn. Zij zijn ten getale van zes, te weten: Die sotternie van Lippijn, Die Bussenblaser, \'Die Hexe, Brie daghe here, Die Truwante en Rubben.

11. Ziehier den korten inhoud van Die Hexe. Eene boerin, Machtelt, klaagt tegen haar .,ghevader\'^; Luutgaert over den kreeftengang harer zaken. Deze drukt het vermoeden uit, dat „die helsche caterquot; in het spel is. Ook heeft zij bemerkt, dat hare koe de melk ontgaat. Maar ze heeft op een vierweg eene oude zien zitten,

Die boter is de mijne, roept Machtelt; en daarop begeven zij zich naar de oude tooverkol, schijnbaar om haar te raadplegen, maar eigenlijk om haar te betrappen. Eene behendige vraag lokt een minder behendig antwoord uit; daarmede vallen beide wijven de heks op het lijf, en het stuk eindigt met de woorden; „Hier vechten si.quot;

Hiermede is het tweede gedeelte onzer middeleeuwsche dichtkunde, dat wij met den naam van Didaktiek of Volkspoëzie kenmerken, afgesloten. Er blijft ons nog een woord te zeggen over het ontstaan en de ontwikkeling van het Proza, gedurende

dit tijdperk, alvorens tot de derde karakteristieke uiting van den middeleeuwschen geest, de Rederijkerspoëzie, over te gaan.

1. De oudste ons overgebleven proeven van Kederlandscli proza vinden wij in die stukken, waarbij aan steden of gewesten door de betrekkelijke heeren zekere vrijheden , zekere voorrechten verleend werden, en die men keuren noemt.

2. De Vlaamsche keure van St-Omer dagteekent van 1227, de Brusselsche, die echter, volgens den jongeren Serrure, geen origineel is, van 1229. In Noord-Nederland is die van Middelburg de oudste; zij werd in 1253 donr den Roomsehen koning Willem van Holland aan die stad gegeven.

3. Dat er evenwel ook geheele in het Dietsch, en waarschijnlijk ook in proza, geschreven boeken vóór de XIII^e Eeuw bestonden, blijkt, op afdoende wijze, uit een diploma van 1202 bij Miraeus aangehaald, waarin de pauselijke legaat Guido, bij de regeling van het bisdom Luik, de boekenkeur aan den bisschop opdragende, zegt: „Omnes libri romane vel theutonice script! de divinis scriptvtris in manus tradantur Episcopi, et ipse quos reddendos viderit, reddat.quot; (Dat alle zoo in het ro-maansch als in het dietsch over de H. Schrift geschreven boeken. in de handen van den bisschop gesteld worden, en dat hij die teruggeve, welke hij goed zal vinden.)

4. Onder de prozawerken, die wij nog bezitten, komt, in de orde van den ouderdom, de eerste plaats toe aan eene vertaling van de historische boeken des Ouden Testaments, waarvan het oudste handsclirift van 1358 is, alhoewel deze in helderen stijl geschreven bewerking laatstens van 1300 dagteekent. Niet jonger dan deze Bijbel, is een Leven van Jezus, dat, evenals het vroeger behandelde rijmwerk van dien naam, eene overeenkomst der vier Evangeliën bevat.

Als een voorbeeld van de eenvoudige en tevens kracntige taal dezes werks, bieden wij hier Zadiarias\' Loflied ter lezing.

Ghebenedijt si, die Here ende Got es des volos van Israhel, want hijt nu ghevisiteert heft ende sine verloessenesse toe heft bracht. Ende op heft gherecht den horen van onser behoudenessen, die be-

horende sijn ten rike Davids sijn kinds; also ehelike alse hi wilen sprac overmids sineu, propheten ende sinen heileghen, die wilen waren. Ghebenedijt si die ons ghesendt heft enen verloessere van onsen vienden, ende van al dergherre handen, die ons haetden; ende die sine ontfarniecheit sal kiren an onse vorderen. Ende din sal ghe-denken sijns heilegs testaments ende sijns eets, din hi svor wilen Ahrahame onsen vader; daer hi hem ghelofde, dat hi hem selven ons gheven sonde om ons te verloessene van onsen vienden, ende om hem te dinne sonder vrese in heilecheiden ende in gherechtegheiden alle de daghen die wi leven souden. Darna so hekirt die heileghe man die prophetien te sinen kinde wert ende sprekt aldus: ende du kint, du sout heeten prophete des almegteges; want du sout gaen vor sijn anschin ende hem ghereiden sine weghe; ende du sout vor hem gaen om te ghevene sinen volke ene leeringhe van hare saleg-heit; ende om tontfane absolutie van haren sunden. Dit sal sijn overmids dontfannegheit ons Heren Gods, die ons ghevisiteert heft van boven uten orienten, om te verlichtene deghene die sitten in dem-sternessen ende in den schade van der doet; ende om te bekerne onse voete in den weghen des ewelecs vreden. — Dit was Zacharias profetie, die hi profeteerde van onsen Here ende van sinen kinde Sente Yanne. Darna so segt dewangeliste, dat dat kint opwis, beide na den lichame ende in den gheeste. Ende alst opquam, so ghingt inder wstine, ende bleeft daer totin tide, dat hi hem vertogde den volke van Israhel.quot;

5. Het fragment van geschiedkundige aanteekeningen, door den Noordbrabantsehen priester Jan Q-oesse (geboren te Oerte, den 14° van lentemaand, 1213) opgesteld, is te gering en te onnauwkeurig afgeschreven om ons een juist denkbeeld van \'s mans taal en talent te geven. Tan het katechetisch werk: Die Bietsce ■Lucidarius en van Jan Yperman\'s geschrift over geneeskunde, beide in proza vervaardigd, hebben wij reeds melding gemaakt, alsmede van de prozabewerking van den Tondalm.

6. Niet alleen door zijne persoonlijke deugd, die zoo groot was, dat zijne tijdgenooten hem plaatsten „boven alle ghelike, als enen seraf in hemelrike, den hoechsten inghelen ghelike,quot; en die de Kerk aanspoorde om hem onder het getal der gelukzaligen te rangschikken; maar ook door zijn uitmuntend proza-schrij verstalent onderscheidde zich Heer Jan vanEuysbroeck, naar zijne geboorteplaats, in Zuid-Brabant, aldus genoemd. Hij werd omstreeks 1294 geboren, en trad, nog jong, als kapelaan der Sinte-Goedele te Brussel, tegen de leerstellingen der ket-tersche Bloemardine met kracht op. In het jaar 1354 stichtte

hij, geholpen door zijn rijkeren medekapelaan ter Sinte-Groedele, Heer Frank van Coudenbergh, het klooster Groenendaal, op twee uren afstands van Brussel, in het bosch van Soignies. Daar leefde hij, alhoewel met de waardigheid van prior bekleed, in „grondvernietende ootmoedicheitquot; tot het jaar 1381; daar schreef hij, met die eenvoudige innigheid, met die waarheid van voorstelling, in die krachtige en tevens zuivere taal, zijne geschriften, welke hem den eerenaam van Vader van het Nederlandsch proza verworven hebben.

7. De maatschappij der Vlaamsche Bibliofilen heeft thans, te Gent, Euysbroeck\'s volledige werken uitgegeven, namelijk: Dat hoec vanden gheestelyken Tabernakel; \'t Cieraet der gheesteliker bruloft,; vanden yrade der mynnen myt VII trappen; vanden seven sloten; die hoechste waerheit of Samuël; dat rijc der ghelieven; vande twaalf deugden, en de twaalf bagijnen.

Even natuurlijk en kernachtig als B.uysbroeck\'s schrijftrant is, even boeiend, even zinvol is de inhoud zijner beurtelings beschouwende, leerende en gispende geschriften.

In het boek: dat rijc derrghelieven, kenmerkt hij, in berijmd proza, zooals men het destijds niet zelden schreef, de deugd van goedertierenheid.

■ Opdat die niensche dese gave der goedertierenheit besitte in der hoechster volcomenheit mit allen dien duechden, die daer wlspru-ten: soe moet hi hebben een ghesaet ghemoede, onachsam vreemder spoede, altoes bliven in eenvoudicheit. Goedertieren te sine dat en ghevet ghene pine hem die leeft in saftmoedicheit; ende een ghe-meen ontfermen op alle dieghene die derven hoerre gherechter noet-durfticheit, dat sal men nauwe merken mit doghentliken werken, mit gherechter bescheidenheit. Milde in caritaten, dat en sal nieman laten, ende werken in der ontfermicheit; niet na gonste noch den maghen, mer ghemeene minne draghen tot eiken na bescheiden-heit. In doghen ende in liden, altoes wesen blide ende God loven mit dancberheit; ende dat ghemoede vryen, ende die natuer vertien, in gherechter verduldicheit. Saftmoedich te siin, dat is sonder piin ende is hogher weerdicheit. Vier dinghen hinderen den menschen, dat hi die duecht der goedertierenheit niet besitten en mach in der hoechster volcomenheit; licht gherenen, woeste van sinnen, verstor-met buten ende binnen, dat hindert die sachtmoedicheit. Compassie draghen toe vrienden ende toe maghen meer dan totter ghemeenheit. Die ist die in duechden zwevet, die caritate mit gonsten pleghet, niet nae bekenliker noetdurfticheit. Die doghen mit verdriete hden, die en moghen niet verbliden in hogher dancberheit. Dit is ontbliven ende niet vercrighen die duecht der goedertierenheit. — Noch wil

ic u toenen vier dinghen die hoenen der menschen salicheit: een ■wreet ghemoede levet in woede ende sonder goedertierenheit. Tot nyemant compassie draghen, dat mach wel raisTiaghen, dat is leven in tyrannicheit; altoes vrac, ghierich ende gliieren, dat moet qualic-ken tieren, -want dat is leven sonder mildicheit. Onverduldich te siin, dat maect grote pün, dat is wreet in liden; want het beroevet saclit-moedicheit ende brenghet in eewich leyt.quot;

■ Al dat op der aarden cruupt ende van liroe der aerden wast, dat is den ioden onreyn ter spisen. Siet hier meede verstaet men alle vleyschelike sonden. Want als die mensche al siin ghenoechten set in siin lichaem, so is hi als een worm die op der aerden cruupt ende leeft van die lime der aerden; ende hierwt comen iii hoeftson-den, dat is traecheit, gulsicheit, ende oncuuscheit. In traecheden cruupt die worm, in gulsicheden wert hi ghevoedt, in onsuverheden is sim leven ende siin woeninghe. Ende wt dese sonden comen ander quade costumen ende nuwe sonden, die bi wilen scadeliker siin dan die principale sonden. Ghi siet wel sal een man een cleet maken, bi doet fronsen mit langben becken, mit langhen toten, ende soe enghe ende soe cort. dat hi. cume siin scamelheit bedecken can. Hierop sien die vrouwen, ende maken oec so enghe cleederen, dat-tet hem scande is; ende si voederent buten ende binnen, ende versieren menigherhande visevasen om behaechelheit. Si maken aen haer hoelden bulten van hare, dat siin des duvels nesten, daer si in scu-len. Mer dunct hein dat si edel siin so moeten se hebben an haer aenschiin cromme hoernen als gheiten, daer si den duvel mede ghe-liken, ende dan gaen si hem spieghelen of\' si scoen ghenoech sijn, den duvel ende die werelt te behaghen. Nochtan makense grote, wide hoeftslope, opdat men den wlen sac wel besien moghe, mer saghen se selve dat aanschiin haer concienciën, hoe eyselic dat is, hem soude gruwelen van hemselven meer dan van enighe duvel. Want si siin des duvels netten, daer hi mede vaet die sine. Ende also sijn oec die mannen, die hem wtsetten in sonderlinghe behaeghelheit; want daer mede ontfunct men dat vier der oncuusheit ende oefent ende stoect in lane so meer. Ende al siin dese liede traghe Gode te dienen ende onbereet, si siin haestich ende snel den duvel ende haren vleysch gbevolchsam te sijn; want in der nacht, als ander goede lieden slapen ende rusten, dan gaen si dansen, reyen, eten ende drinken ende haer onvoere driven; ende als goede menschen opstaen Gode te dienen, dan gaen si slapen, die den duvel ghedient hebben; want si verkeren cfie dach in den nacht. Ende sulke gaen ter kerken en de hoeren een misse, opdat si haer behaghelheit vertoenen mogben den volke. Siet, dit is die werlt daer xps niet voer bidden en wonde si-nen hemelschen vader, ende si en begherens oec niet. Want si leven sonder gheestelic ghevoelen ende sonder lust tot enige duecht. Ende aldus siin si die ionghe sonen, die haer substancie van Gode gbe-

deilt hebben, ende siin ghevaren in een vreerat lant, ende daer leven si in onsuverheden.quot;

8. Om de zuiverheid zijner taal en zijn nog al vloeienden verhaaltrant, meer dan om de geschiedkundige waarde zijner kroniek van Holland, verdient opgemerkt te worden „en o n-genoemt clerck, geboren vuyten laegen lander byder zee, die vuyt vryen sinnen begeerde waerachtige historie te bescry-ven.quot; Deze onze oudste geschiedschrijver, in Nederlandsch onrijm, heeft Melis Stoke en vooral Beka nagevolgd, en voltooide zijn werk kort na 1350. Het vermoeden, dat men in dezen „clerckquot; den schrijver van het boek: Be Cura Reipuilicoe, den archivaris van Utrecht Phi lippus de Ley dis (f 1380) , moet erkennen, wordt met meer grond tegengesproken dan aangenomen.

Zeer aanschouwelijk verhaalt de „ongenoemde clerckquot; het schrikwekkende Oir del ende verdomenisse van aertsbiscop Udo van Meydenborch (ilaaydeburg) in Sassen.

-In dcsen zeiven jaer zoe geviele eenen alten -wonderlyken oirdel ende verdommenisse over een aertsbisscop van Meydenborch ia Sassen, gheheeten Udo, daer af ick een luttel mit corten woorden overlopen wil, vanttet te lanck waer al te scryven. Dese bisscop Udo was een arm clercsken van dommen sinnen, die hem seer scaemde dat hy nyet zoe wel en leerde als een ander, ende placli onser liever vrouwen stadelick ende mit groter innicheyt te bidden om sinlicheyt ende verstandenisse te crygen. Op een tyt als hy in syn gebeth lach, tot Meydenborch in den doem, die gesticht is in die eer Sinte Mauricius mi zyn gesellen, zoe wart hy slapende ende in synen visoen zoe open-baerde hem die moder gods ende seyde: Udo, ick heb dyn gebet ge-hoort ende die weemoet dyns herten aengesien, du en selste nyet alleen konst hebben ende abelheyt, mer naer dode des biscops die nu is, selstu oick besitten deser heiliger kercken myns martelaers Sinte Mauricius. 1st dattu dan di wel ende rechtveerdelick regecrste, zoe selstu verdienen die eewige blyscap, doetstu anders du zelste sterven den eewygen doot. Hiermede zoe bedaerde hy hem, ende met goede gelove dier woorden ghinck hy ter scolen ende wort alsoe sub-\'tyl ende constenryck, dat hy alle syn gesellen boven ginek ende wort die vroomste doctoer van den lande, zoe dat alle meesters ende clerc-ken hem verwonderden ende al te seer vervreemden. Tendeu twejae-ren zoe sterft\' den bisscop aldaer, ende Udo wort gecoren tot eenen biscop, in welcke staet hy hem wel regeerde een corten tyt. Maer, want die staet verwandelt die zeeden ende manieren, zoo begon hy alleynken onser lieven vrouwen raet te vergeeten, ende wert hoe-veerdich, ende verminderde der kercken goeden ende bedreef veel onkuysheyt, altocs merende syn sonden.

• Daernae soe was een canoniek aldaar, geheeten Vrederick, eer-baer duegende ende God ontsiende, die mit groter innieheyt, mit claghender herten screyende Godt badt om salicheyt ende eer der heiliger kercken van Meydenborch, dat God den bisscop eort halen AYoude, ol\' dat hy hem zyn sinnen in duechden verwandelen woude. Dit was by nachte, dat die kercke gesloten was; te bant soa sach dia heilige Vrederick dat alle die lampen van der kerckan rait eenan stueren wynde vuyt geblasen worden, daer hy ham zoa sear verveerde dat zyn leaden crompen ende zyn mont toe sloot, ende hielt bam by een hoecxken by den hogen outaer, ende zweet a van groten anxte; daer sach hy waeckenda mit zynen vleischalyckan ogen datter jongelingen quamen met tortysen ende spreyden tapiten voir den outaer, ande sette daer twee gulden setelen; doe quam aen man alleen ge-wapent in riddarlycker wyza mit eenan getogen zweerde ende ginck staen midden in die kerkka roepende: staat op alle gy heiligen, die hoer gebeente hier hebben ande comt totter vierschaer Goods. Te hant quaman daer dia heilige ridders Sinta Mauricius mit synan ge-sellan vj^m vj^c Ixvj, oetmoedelick verwachtende den overste raclitar. Daer quam onsen Heer in keyserlycken gewaede, gecroent mit over-dragender cyerheyt, lichtende als dia sonna, mitten xij. apostelen als scepenen. ende ginck sitten in den anan setel; doa quam daer an die waerde moder Goods, gecroent ende gecyert mit. groterclaerhey-den, lichtende als dat licht der sterren mit eenre schaer van schoenen. welgecierden joncfrouwen, die ginck sitten in die ander setel. Doa sprack sinte Mauricius: 0, aire rechtvaerdichste rechter geeft recht vonnisse! ende knyelden mit alle synen gasallan, verbaydende die andtwoerde des oversten rechters. Onse Heer God sprack: branct ons den bisscop Uden hier ten oirdal. Ta hant ginck er een deel vuyt, ende namen den onsaligen prister, ende brachten hem lyflick ende levende in der vierschaar op dia tapite. Doe sach hem sinta Mauricius vraesselick an ande sprack: Here, doat racht over desen man. hy en is geen bisscop, maer een wolf, hy en is geen berder, maar aen rover, hy is aan eetar ende verderver dynra scapen, aen nederwerper dar heiliger kerckan, ande een bedryver ande sterker aire quaetheden ande aire vuyle sonden, die hy om vermaninga ande waarschouwinge dynra liever moeder nyat gelaten en heeft, mer al-toes varraeart, ende getreeden van den eenre vuilnisse in die ander, daar hy die eewyge doot aan verdient heeft, nae vorwaerdan, die u waerde moder mit hem maecte, doe sy hem myn kerck toesaydan. Doe sach die overste rechter op die apostelen ande vraechde: wat dunct u allen goat? doa sprack die gewapende ridder: Reus est mortis, dats ta saggen: hy is den doot sculdich. Doe droech die rechter met hem allen overeen, wat doot men hem doen soude. Daar wysda ham die rechter dan hals of. Ende als die gewapende kemp tsweert ophiefF, zoa wasser aen die riep: hout, laet eerst die reli-quien van hem trecken. Doa quammer een mit eenen kelc voir hem staen, enda die kemp sloch hem mitter vuyst in den hals. ende tot elcken slage quam een hostie besmet vuit zynra keele, die ontfan-gen worden in dan kelck. Daer nam Maria den kelck ende sette die opten hoagan outaer, ende naech mit hoeren maechden ende schiet

van daer. Doe nam die kemp den onsalich ende slocli hem den hais of vleysschelick ende menschelick, ende mittien zoe voeren alle die heiligen wech, zoe dat inense nyet meer en sach. — Dese heilige canoniek Vrederick, die alle dese geveerde mit wakende ogen aeusach ende nyet in slape, ginck van synre steede mit groten anxte onder den choer in der crofte, daer een lampe bernde, ende hy nam een lichte, daer hy alle die lampen van der kercken mede ontstack; ende omdat hy immer anxt ende groten twyfel in synre herten hadde van deser geschiedenisse, zoe ginck hy op die steede des gerechts; daer sach hy thooft des biscops leggen veer van den lichaem, ende dat paviment seer gemaculeerd van den blode, dal men noch hudens daechs claerlycken bekennen mach. Des morgens te sonnen opganck, soe ontsloet hy die kerck, ende gaft\' alle der clesie ende den ludeu te kennen dat oirdel dat got mit synen heiligen aldaer gedaen hadde, daer hem allen menschen seer of vervaerden, ende alten groten geruchten of was, alle die werlt doer, als twel mogelycken was. Ende als sy openlick besagen dat kenlick oirdel goods, soe deden sy dat ongehuyr lichaem werpen buten der stadt in eene vule slycke, daer die boese geesten zoe veel feeste mede dreven, dat die luden daer omtrent wonende groet lyden ende anxte daerof hadden, zoe dat by eendracht dat vuyle lichaem vuyten slycke getogen wort ende ver-brant te pulvere; welke pulver geworpen wort in die riviere die daer loopt, zoe dat kenlick rechtevoert alle die visschen vuyt die riviere ter zeewaert toegen, ende nye visch in lange tyt weder en quam, voir die tyt dat men soeveel letanien, gebeden ende processien daer voir dede, dat zy tenden thien jaeren wederquamen, alse voir geweest hadden.quot; ,

9. De Latijnsche kroniek der TJtrechtsclie bisschoppen, door denUtrechtschen kanunnik Jan vander Beke, meer bekend onder den naam van Joannes de Beka, opgesteld, werd, nog vóór \'t einde der XIV^e Eeuw, in het Nederlandsch vertaald ; terwijl ook in Vlaanderen de Ypersche schepen, Olivier van Dixmude, het ondernam, de daadzaken, waarvan hij in zijn leven getuigen was, op te teekenen. Zekere Beieren stelde eene meer algemeene kroniek op, die echter niet verder sterkt dan de geschiedenis der Romeinen, en eene uiterst arge-looze voorstelling bevat van personen en zaken.

10. Voorts werden de reisverhalen van den Engelschman John Mandaville, uit het Eomaansch, en die van den Maastrichtschen priester, Johan de Heze, omstreeks 1398 uit het Latijn vertaald door Jon. Voet, een kloosterling uit Utrecht; M^r Dire van Delf, hertog Albrechts\'s gunsteling en hofprediker, schreef, in 1404, zijn Tafel vander kersten ghe-love-, eene bespiegeling over het schaakspel bracht Franconia

uit het Latijn van den dominikaan Jae. de Cessolis, in \'t Nederlansch over; en eindelijk de Somme le Roy, door Laurent, den biechtvader van koning Pilips van Frankrijk, reeds in de XIII^e eeuw opgesteld, werd door Jan van Rode, lee-kebroêr te Seelem, bij Diest, in 1408, voor de Nederlandache lezers bewerkt, onder den titel van \'.sconincs somme.

11. Hoogere verdiensten echter, dan dezen, verwierf ten opzichte van ons proza de beroemde Deventer burgemeesterszoon Greert G-roete (G-erardus Magnus), die in 1340 geboren werd en in 1384 overleed. Wij bezitten van G-roete\'s werken slechts een kort vertoog , gericht tot „een paer luydts om horen staet te her echtenquot;; maar hij schitterde, in zijn leven, door een zeldzaam redenaarstalent, en werkte daardoor zeer gunstig op de ontwikkeling van het proza. Ook stichtte hij de reeds vermelde Broederschap des gemeenen levens, die ter bevordering van godsdienst, zedelijkheid en volksonderwijs zóó veel bijdroeg, dat G-eert Groete te recht geroemd wordt „als een apostel ons Herenquot;, die niet alleen „al dat crisdoem van Utrechtquot;, maar geheel Nederland „hevet verlichtet, ende van menigher dwa-linge tot Gode ghetoghen ende bekeert.quot;

12. Een der uitstekendste mannen uit die school is Jan Brinckerinck. Hij was geboortig van Zutfen, stichtte een zusterhuis te Diepenveen, en overleed in 1419. Wij bezitten acht door hem voor dè zusters van Diepenveen gehouden vermaningen of preeken, die zich door een levendigen, recht gemoedelijken schrijftrant onderscheiden. De kortheid zijner ontwikkelingen schijnt evenwel soms te verraden, dat zijne redevoeringen ons niet zooals zij gesproken, maar zooals zij op-geteekend werden, bewaard zijn gebleven.

■ Susteren, ic en hebbe gheen begheerte tot tijtliken dingen, noch daer en bin ic niet ghierirh om, met daer staet mijn herte ende alle mine begeerte nae, dattet wat vorderen morhte dat ic iu segge. Onse lieve Here ist beghin, in hem sellen wijt beghinnen, onse De-ghinsel sel wesen ghehoersamheit, ende daer sellen wi onse a. b. mede beghinnen. Wanneer wi dit a. b. wel gheleert hebben, soe moe-ghen wi dan wel seggen; pater noster. Als wi ons oranc voelen in eenighen dingen te doen, die teghen ons sijn, soe moghen wi denc-

keu dattet onse scout is, ende dat wi ous die erancheit seivo glie-maect hebben, omdat wi ons niet weder en hebben ghestaen in anderen ghebreken. Dit is onsen Here groet te maken, dat wi ontbreken in sijnre groetheit, ende wi sellen ons selven cleyn leren werden, opdat onse lieve Here in onsen herten groet mochte werden. Ende daerom is onse lieve Here (in) onsen herten niet groet, want wi ons selven soe groet sijn; ende hierom sellen wi dioke seggen: lieve Here, hoe sellen wi u groet maken moghen? want alle die werell en morhte dat niet toebrengen u groet te maken, Wi sellen onsen wille dicwijl ondersoeken ende proeven, want dat is een goede wille, daer dat were naevolget. Conden wi onsen lieven Heer gheheelic ver-kiesen, hi soude ons gheven, dat ons onmoghelif\' duncket ende oec is. Susteren, sellen wi in reininheiden staende bliven, soe moeten wi staen in onsen lieven Heer; in hein staen wi. buten hem vallen wi, werwert wi ons keren; ende wi sellen oer diewile seggen: God, wilt dencken in mijn hulpe!quot;

13, Tot diezelfde scliool behooren nog de innig mystieke Gerlach Pe tersz. die, deels in \'t Latijn, deels in \'tNeder-landsch, zeer opmerkelijke beschouwingen over den inwendigen mensch geschreven heeft, en in 1411 te Windeslieim overleed, en de vurige Hendrik Mande, de Euysbroeck van het Noorden, die, na eene veelszins bewogen wereldsche loopbaan, zijne dertig laatste levensjaren eveneens in Windesheim sleet. Hij muntte uit in het opluisteren der handschriften, was een voorbeeld van kloosterlijke tucht, en werd, als met de gave der voorzegging bedeeld, wijd en zijd beroemd. Men bezit van hem een Boekskijn van drieën staten eens helderden mensche; een gansch zinnebeeldig geschreven vertoog Vander bereidinejhe ende vercie-ringhe onser inwendighe woeninghe; verder dat pryeel der heiligher ma echt Sinte Agneeten, en Hoe een yeghelic mensche selve een doester van hem maken mach.

Dit zinnebeeldige in de voorstelling, waarvan wij zooeven spraken, heerscht niet alleen in Mande\'s geschriften, maar straalt in bijna al de prozavoortbrengselen van dien tijd door, en gaf soms aanleiding tot tamelijk ongepaste vergelijkingen. Jan Brugman bij voorbeeld, al werd hij als prediker zóó vermaard, dat kaUen als Brugman spreekwoordelijk is gebleven, wist zich niet altijd tegen dat onkiesche in den smaak te vrijwaren. Deze hervormer der Minderbroeders-kloosters in Nederland werd te Kempen geboren, waar ook de beroemde Thomas Hemerken het licht zag, en overleed te Nijmegen. Hij werd

het hoofd, der Observanten en predikte, fce Amsterdam en elders, kort na 1450, met een vuur, met eene vrijmoedigheid, die hem, in weerwil van den roep zijner heiligheid, menigmaal gevaar deden loepen, uit de stad verdreven te worden. Van zijne predikatiën is weinig in druk gegeven; maar wat wij kennen van zijn sermoen over den tekst: Du heves een taefel bereit, is genoeg om zijne origineele opvatting, zijne krachtige, beeldrijke voorstelling en zijn kemachtigen stijl te doen waar-deeren. Als dichter leerden wij hem boven reeds kennen.

14. Kaast Brugman plaatsen wij zijn stadgenoot, den uitmuntenden Thomas a Kempis, geboren omstreeks 1380, en overleden in 1471, te St.-Agnetenberg, bij Zwolle. Hoe jammer is het, dat deze leerling van G-roete, de onovertroffen schrij ver der Navolping van Christus, die ook, in zijn leven, beroemd was als redenaar, zich zoo zeldzaam van het Nederlandseh bediend heeft, om in schrift zijne gedachten mede te deelen.

Buiten een paar spreuken, bezitten wij van hem slechts: van goeden woerden to horen ende die to spreken, een kort vertoog, waarin, met den sententieuzen vorm der „Imitatioquot;, ook die praktische geest, dat losse, natuurlijke in de opvolging en uitdrukking der gedachten, dat diep zielkundige van het beroemdste aller door menschen opgestelde boeken doorstralen. Onthouden wij ons het genot niet, dit stuk in zijn geheel mede te deelen.

Onse lieve Here Jhesus Christus secht: zalich sijn sy die dat weert Godes horen, en dat bewaren. Nu raerct dat hier na volghet. Een goet weert is loves weert; een ydel woert is beter gesweglien. Een oetmoedich woert, dat stychtet meest. Een saeht woert brect den toern. Een hart woert verstuert die herten. Een bescheiden woert ghevet verstandenissen. Een zuet, godiie woert maket vroude. Een troeslic woert is goldes weert. Een wijslic woert is seer nut in sijnre tijt. Een haestich woert veriaghet die vrende. Een loes woert is schande weert. Een waerachtig woert is eren weerdich. Een dienstich woert is dankes weert. Een voersienich woert is seer kostel, ende allen menschen noet, die onbegrepen i) wil wesen in sinen leven. Dat moet een seer goet stichtich woert wesen, dat een swighen sal verbeteren. Beter is gesweglien dan ghekeven. Allen woerden en sal men nyet gheloven, noch oec voert segghen. Swigen ende lyden maket vrede ende doet verbliden. Also langhe als ghi levet, so seldi leren lyden, lultel spreken, vake beden, die cranken draghen. den quaden

wijken. Luttel onderwyndens raaket vele vredes. Gliene hoecheit sue-ken, nocli eei\' begheren is die rechte wech ten ewighen leven.

Set uwen troest ende hopen in God alleen; west oetmodich ende barrahertich totten armen in tghemeen. Doet naer Godes raet. ende schouwet die quade paede, so seldi Gode wel behagen, ende des viants stricke ontgaen, mitter hulpe Godes in doechden wassen, ende vast van bynnen staen. So edel is die doghet ende een goet heilich leven, dattet gaet boven alle schoenheit ende rijcheit ende starcheit. ende verdient sekerlike dat ewighe leven. Die doeghet verwint alle boes-heit ende ydelheit der werelt; si wederstaet des viants becoeringhe, ende dwinghet, dat craneke lichaem te volgen der reden ende den heilighen gheist.

God moet ons alle gader in doechden stereken, ende voer alle simden behoeden, dat wi na desen sterflikeu leven weerdich werden te comen in dat ewighe leven. Amen.

In alle noden ende stonden, in allen beghinne ende eynde, so come ons te hulpe die heilige moder Gods, Maria, mit Jhesus horen lyeven kynde. Amen.

15. Te Groenendael bloeiden nog Jan, de kok der abdij, die zijns meesters leven in berijmd proza verhaald heeft, en Jan van Schoonhoven, in 1431 overleden, van wien een ser-moon bekend is.

Wij sluiten deze korte geschiedenis van het proza in het tweede gedeelte onzer middeleeuwsche letterkunde, met een stuk uit De Wonderen Onzer Lieve Vrouwe, in welke de Moedermaagd wederom die liefelijke rol speelt, die haar tot het beminnelijkste ideaal der christelijke dichtkunst maakte: Maria voorligt een jonghe monickijn te gast.

Het was een onnosel ionc kint, ende wert ghebroecht in S. Ber-naerts oerde, omdattet hem niet mit wtwendighen dingen der werelt en soude becommeren. Ende in dat doester stont een scoen beelt van onser liever vrouwen op dat hoghe outaer, ende daer hadde dat ionghe monnickijn grote ghenoechte in; ende hi vraechde sinen meester waerom dat di scone vrouwe opten outaer stont. Die oude monnic seide dat si die dwalen ende die hoeken bewaerde ende tot allen dingen plach te sien watter noet is. Doe vraechde die ion-

ghe, wie die sr.oene vrouwe te eten plach te gheven of te brenghen. ie oude seide, wie dat woude, bi mochte haer teten gheven. Ende dat ionghe kint plach daghelics te versparen van sijnre spisen ende brochtet in der kerken voer dat beelt, ende settet op dat outaer ende ghinc heen; ende als in dan weder quam soe was die spise ghe-gheten ende die scotelen waren ghesuvert; ende als dat monnickijn den heelde waermoes brochte, soe vant hi die scotel soe scoen ghe-maect of si ghewasschen hadde gheweest; dat verwonderde hem, ende seide: lieve vrouwe, dese scotelen sijn seer scoen, en ghi enhe, wie die sr.oene vrouwe te eten plach te gheven of te brenghen. ie oude seide, wie dat woude, bi mochte haer teten gheven. Ende dat ionghe kint plach daghelics te versparen van sijnre spisen ende brochtet in der kerken voer dat beelt, ende settet op dat outaer ende ghinc heen; ende als in dan weder quam soe was die spise ghe-gheten ende die scotelen waren ghesuvert; ende als dat monnickijn den heelde waermoes brochte, soe vant hi die scotel soe scoen ghe-maect of si ghewasschen hadde gheweest; dat verwonderde hem, ende seide: lieve vrouwe, dese scotelen sijn seer scoen, en ghi en

sijt niet besmit an u handen noch an u cleder, ghi sijl te maele een reynlike, cuussche vrouwe; nier, lieve vrouwe, ic duchte dat ghi dicke groten hongher ende dorst lidet, want u scotelen sijn altoes scoen ghemaect, nier lieve vrouwe, ic en macht niet beteren. Ende aldus brochte hi Maria dicke teten ende dit duurde een wijl tijts. Ende het gheviel op een hoechtijt, dat die monniken onversiens gasten overquanien, soe dat dat monnickiin den heelde niet en brochte dan drocch hroet. Doe seide dat kint: lieve vrouwe, weest weltevreden, ic en brenghe u anders niet dan droech broet, omdat ons nu vremde gaste overgecomen sijn, mer morghen so ist hoechtijt, so sullen wi dubbelde proven hebben, so sal iet al verbeteren. Doe sprack Maria, onse lieve vrouwe, doer den heelde, ende seide: morghen so node ic u te gast, dan sal ic hofhonden; doe seide dat kint: waer suit ghi u hof houden, wi hebben u langhe tijd teten gheghe-ven. ende ghi sijt aerni. want ghi hebt een naect kindekijn ende ghi en moghet hem niet enen nuw en rock copen: waer is u goet, dat ghi hof houden suit? Doe seide Maria doer dat beelde: zoen bidt oerlof van uwen prior, wi sullen ghenoech hebben; doe gliinc dat monnickijn tot sinen prior ende seide: vader, wilt ghi mi oerlof ghe-ven? die vrouwe, die in onsen choer staet, die hevet mi morghen te gast ghenoet. Die prior seide haestelic: zoen is daer enich wyf in dei-kerken ? want daer en quam nye gheen wyf in den doester. Doe seide dat monnickijn: vader bet is onse costerinne, die opten outaer staet, die mi ghenoet hevet. Doe die prior die sympelbeit van den kinde hoerde, doe seide hi: zoen, ic en wil u gheen oerlof gheven, ten sy dat si mi mede te gast node. Doe gliinc dat monnickijn al bedroeft weder in den choer, ende seide: lieve vrouwe, mijn vader, die prior, en wil mi gheen oerlof gheven, ten sy dat ghi hem mede nodet; mer, lieve vrouwe, en noedet hem niet, want ghi sijt een arme vrouwe ende onse prior is groet, ende bi mach veel eten; waer sout ghi dat halen ? Doe seide Maria doer den beelde: zoen, segt uwen vader den \\ prior, dat ic hem mede node, ende dat hi hem bereyde; morghen te tercietijt, so suit ghi beyde tot mi comen, ende wi sullen ghenoeh hebben. Doe gliinc dat monickijn totten prior ende seide hem dat; ende die prior was seer verblijt ende hi seide totten kinde: bereyde di, want morghen salstu sterven. Doe seide dat kint: trouwen, vader, soude ic sterven? mi en is also niet gheseit, mer wi sijn ter werscap ghenoet. Ende\'des morghens doe die prijmwtwas, doedede die prior sijn broeders een sermoen, ende seide hem mede, hoe dat hi mit dat ionghe monnickijn totter hogher feesten varen soude. Doe die monniken dat hoerden, doe waren si bedroeft, omdat hoer vader sterven souden, mer si waren verblijt omdat hi totter ewigher vruech-den varen sonde. Ende si bereyden hem, ende doe men tercietyt began, ende men den ymnen sanc, doe gaven si dengheest, ende voeren mit bliscappen totter ewigher feesten, daer hem onse lieve vrouwe Maria een eerlike werscap bereyt hadde.

1 Het tijdperk der liijderijkers is een tusschentijdperk, en kan met even veel recht het slot der middeleeuwsche letteren, als de inleiding der „Renaissancequot; genoemd worden, \'t Is niet gansch meer die argelooze ontboezeming van een kinderlijk gevoel , van dien algemeenen volksgeestdrift, waaraan wij de middeleeuwsche kunstgewrochten op het gebied der epiek en der lyriek te danken hebben; evenmin als de geheele individueele, de verstandelijk klassieke, in een uitheemschen vorm gegoten, met eene uitheemsche, dorre godenleer vervulde literatuur der „Eenaissancequot;, \'t is iets van beide: de wegkwijning van den middeleeuwschen, de aankondiging van den modernen geest.

Maar men zong toch nog liefelijk, zoowel in het wereldsche als in het geestelijke lied; men wist nog de heldendaden der vaderen met warmte te verhalen; men drong, èn door leering èn door bloedige hekeling, nog op zedelijkheid en deugd aan.

2. Niet alleen in den geest, in de denkbeelden, ook inden vorm en in de taal was er ontbinding. Het Bqrgondische-Vorstenhuis, al bracht het eenheid van bestuur en bijgevolg krac|i-tiger samenwerking mede; al waren zijne leden, over het algemeen , voorstanders van de kunst en inzonderheid van de dicht-TEunst, was voor He Nederlandsche taal noodlottig. Al onze graven uit dit geslacht werden door Fransche zeden en gewoonten beheerscht, spraken en lazen Fransch; en het kon wel niet anders, of de buigzame hofstoet en de, wellicht nog meer be haagzieke, hoogere burgerstand moesteii hunne moedertaal of verloochenen, óf, door vermenging met vreemde bestanddeelen, der verbastering prijs geven. Zoo gebeurde het ook. In de schoone Middelnederlandsche taal, die, in weerwil van den invloed der vroegste Fransche letteren en van de Duitsche vorsten uit het Beiersche huis, nog eene opmerkelijke zuiverheid en smijdigheid bewaard had, ontstond verwarring, zoowel ten opzichte van de spelregels en de woorden, als van de dichtsoorten en den versbouw, ja, de goede smaak ging te loor. De namen alleen van sommige zoutelooze rijmelarijen diens

tijcis geven een denkbeeld van de diepte, waarin uien gedaald was; er waren: Simpletten en Dohbletten, Bohhelsteerten, Scaecberden, Ricqtteracken, Bayuenuvden, Cocquerullen, enz.

Van de hoogere standen drong de besmetting weldra met onweerstaanbare kracht in alle klassen der maatschappij door, zoodat, tegen \'t einde van dit tusschentijdperk, de taal geheel verbasterd was, en de ware kunst, door de gisting, welke zich allerwege op godsdienstig en politiek terrein openbaarde, door de splitsing der krachten, bij de scheiding van Zuid-en Noord-Nederland, en door de stijgende zucht naar stoffelijk bezit en zinnelijk genot , dreigde weg te kwijnen.

3. Wat zijn nu eigenlijk de Rederijkers en hoe zijn zij ontstaan? De thans niet meer rondtrekkende, maar in de steden gevestigde sprekers vormden, gelijk wij boven gezegd hebben, de „ghesellenquot;, die, in den beginne, met „den frerenquot; (geestelijken, kloosterlingen) de Mysteriën speelden, en later, in het begin der XV^e Eeuw, zonder dezen, niet slechts hunne kerkelijke voorstellingen, ofschoon meestal buiten de kerk, voortzetten, maar ook wereidsche vertooningen, „Moraliteitenquot;, „Zinnespe-lenquot;, enz. in 1424 reeds „Esbattementenquot; genaamd, voor den volke hielden. Omtrent dienzelfden tijd noemde men hen „de goede lieden van den esbattementenquot;, ook „de ghesellen van der con-stenquot;, en weldra begonnen zij, naar de Zuid-Fransche Colléges of Chambres de Rhéiorique, den naam van „ghesellen van Eheto-rikenquot; te voeren. Spoedig vermenigvuldigden zich, onder den klimmenden invloed van den Eranschen geest des Borgondi-schen hofs, deze Rhetorijkers of Rederijkers-, doch zij bepaalden zich niet meer bij het geven van tooneelspelen, maar legden zich op de dichtkunst, in het algemeen, toe — zoo hun knutselwerk, hunne haarkloverijen al iets met de kunst gemeen hebben. In Vlaanderen en Brabant het eerst ontstaan, bloeiden de Kamers in Audenaarde, Brugge, Q-ent, Kort rijk, Aalst, Brussel , Lier, Antwerpen en elders, reeds vóór en gedurende dit geheele tijdperk, en kwamen van daar naar Zeeland en Holland over omstreeks 1430, in welk jaar te Middelburg „het Bloemken van Jessequot; ontlook. Te Vlaardingen vinden wij Eederijkers in 1433, te Gouda in 1437. Sommige Vlaamsche Kar mers beweerden van veel hoogeren ouderdom te zijn; ja, de

/S\'^e Catharina van Aalst ontzag zich niet, te bevestigen, dat hare zinspreuk: „Amor vineitquot;, een jaarschrift harer stichting bevatte en zij dus vau 1107 dagfceekende.

4. Alhoewel niet uit de Gilden of vereenigingen van meesters in de verschillende beroepen ontstaan — wat men wei eens beweerd heeft — sloten zich echter de Ilederijkers spoedig bij de Griidebroeders aan, ten einde dezer samenkomsten door voorstellingen en gedichten op te luisteren en te verlevendigen.

De Kamerisien hadden evenwel een zelfstandig bestuur. Hunne Hoofden waren: de Pri/is of Keizer, de Beken of Hoofdman, een Fiskaal, een Fakleur, een Vaandeldrager en een Zot of Nar. De Prins of Keizer was de beschermheer der Kamer, wien men, bij het besluit van ieder spel en ieder lied, een vleiend woord toevoegde. De Beken of Hoofdman volgde, iu waardigheid., op den Prins; hij was de gewone bestuurder der Kamer. Onder hem stond de Fiskaal of Penningmeester. De Fakleur, de eigenlijke dichter der Kamer, was dikwijls meer onder zijne zinspreuk dan onder zijn naam bekend. Zijne taak was het, too-neelstukken te vervaardigen, prijsv/agen op te lossen en op zijne beurt uit te schrijven, de Jomjeren te onderwijzen, de rollen te verdeelen, enz. De Nar of Zot speelde zijne boertige rol in de tooneelstukken en moest het volk vermaken. De Vaandeldrager droeg, bij optochten, het blazoen des Genoot-schaps. Dit wapenbord bestond meestal in een heiligenbeeld, eene bloem, eene plant, een dier of iets anders, als symbool, en eene zin- of kenspreuk. Zoo voerde de Antwerpsche Kamer: „de Yiolierenquot;, eenen Sint-Lueas in haar wapen, met de spreuk: „Wt ionsten versaemtquot;; de Leidsche „Witte Acoleykensquot;, de slang van Mozes, tusschen akoleien, met de spreuk: „Liefde is tfondamentquot;. Verder waren er eene S^t0 Barbara, de Fon-teyne, de G-roeiende Boom, de Heidebloem, de Leliekens uit den dale, enz.

5. Men onderscheidde de Kamers in vrije en onvrije. Eene Kamer moest, om vrij te zijn, een dubbel oktrooi bezitten: één van tiet bestuur der stad, waar zij gevestigd was, en van de Hoofdkamer des lands. Deze tweede vrijbrief gaf recht tot het deelnemen aan prijskampen. In Vlaanderen waren, behalve de „overste ende soevereyne Camerquot;, door Filips den

Schoone, in 1493, te Mechelen gesticht, als Hoofdkamers bekend: de Fonteine van Gent, de Alpha en Omega van Tpe-ren, de R. Geest van Brugge en de Goudsbloem van St.-Nikolaas.

6. In de Rederijkerskamers vervaardigde en las men allerhande dichtstukken, van het Kniedicht, dat er in hooge eere stond, tot de omvangrijkste Moralisatie en het ernstigste Spel ■can Sinne. Men maakte ook Balladen, Sneden en Refereinen; deze laatsten van drieërlei aard: „in \'t vroedequot;, „in \'t sottequot; en „in \'t amoereusequot;quot;. Ook Eshattementen of Kluchtspelen, Cluyten genaamd, wanneer zij van eenigen omvang, en Factiën , wanneer zij kort waren, werden ten tooneele gevoerd.

7. De vrije Kamers van een zelfde landschap hielden prijskampen. Landjuweel heette (naar de kóslbaarheden, die als prijzen werden uitgeloofd) de prijskamp tusschen steden, of liever de feestlijke intocht harer G-enootschappen bij die gelegenheid; de samenkomst in dorpen, soms ook een kleineren optocht in steden, noemde men haechspelen. De prijsstofle werd opgegeven door middel van eene „chaertequot;.

Weldra werd de deelneming des volks aan deze feesten zoo groot, dat men van stad op stad, van dorp op dorp, ja, van de eene wijk op de andere, beroepen zag doen tot kleinere prijskampen in dichtkunde. Refereinfeesten genaamd.

8. Al deze samenkomsten gingen met uiterst veel praalver-tooning gepaard. Niet slechts prachtige triomfwagens en rijk uitgedoste ruiters namen aan de optochten deel, ook de adel en zelfs de vorsten trachtten ze op alle wijzen op te luisteren. Toen, bij voorbeeld, ten jare 1561, de Antwerpsche Kamer „De Violierenquot; een dergelijk feest vierde, werden de uitgenoo-digde Kamers, onder klaroengeschal en klokkengeluid, ingehaald.

Van de grenzen der stad, waar „De Violierenquot; hunne gasten te gemoet trokken, tot op de plaats waar de prijskamp gehouden werd,\' doorliep de stoet eene onafzienbare volksmenigte, die, onder luide vreugdekreten, de binnentredenden verwelkomde. Alle straten, alle huizen waren met bloemfestoenen gesierd. „De Violierenquot; hadden meer dan zestig, met violetkleurige tabbaards gekleurde ruiters, wier witte kouzen, laarzen en wambuizen recht schilderachtig op den violetten hoed met driekleurige pluim afstaken. Onder de veertien ingehaalde Kar

niers was de opschik niet minder groot. Het .,Mariën-kransksnquot; van Brussel, onder anderen, had zeven antieke, meer dan tienmaal zooveel andere praalwagens en driehonderd veertig, in roode, met zilver geboorde kleederen opgesmukte , ruiters. Ook dezer wambuizen waren wit, maar hunne hoeden, alsmede de wagenversierselen rood. Over het geheel, namen er meer dan honderd praalwagens en dertienhonderd drie en negentig ruiters aan den optocht deel.

Daags na den intocht, woonden alle Kamerbroeders gezamenlijk den H. Dienst bij, in de hoofdkerk. Op een volgenden dag, zaten hunne Prinsen, Hoofdmannen, Dekens en Fakteurs, benevens de edellieden, aan de verschillende Kamers verbonden, bij de „heeren vander stadtquot; aan .,een rijckelijk banquet met retorijck énde musijck.quot;

Toen eindelijk de prijskamp plaats had, muntte „de Roosquot;, van Leuven, uit door het beste Spel van Zinne . de Bossche „Vierige Doorn\' door een Battement, en de Leuvensche „Lelie-kens uit den dalequot;, door een Proloog. Ook het „triumphante-lijcst incomenquot;, het geestigste blazoen en het beste Poëtelijk Punt — de oplossing van eene wijsgeerige of geschiedkundige vraag — kregen eene belooning. Het gezamenlijk bedrag dei-uitgedeelde prijzen beliep meer dan honderd onsen zilver.

9. quot;Wat een Spel van Zinne was? Meestal eene koude, geheel allegorieke voorstelling van deugden of ondeugden, met het doel om de eerste aan te prijzen en, docv godsdienstige of zedelijke beweegredenen, te bevorderen, en om de laatsten aan de kaak te stellen, door scherts en vlijmende hekeling. Soms lag er ook eene waarheid van den godsdienst of van de zedenleer ten grond aan een Spel. Toen, bij voorbeeld, in li96, te Antwerpen, liet eerste algemeene Landjuweel gehouden werd, en de 28 opgekomen Kamers de vraag beantwoordden; „welc het meeste mysterie ende wonderlijcste were was, dat Ood oyt dede tot des menschen saiicheytquot;, wonnen „De Onge-leerdenquot;, uit Lier, den prijs, met hun antwoord, in vorm van Zinnespel vervat: „De ontvangenis der menschelijke nature of de dood onzes Heeren.quot; Op het boven beschreven Antwerpsche Landjuweel van 1561, was de te beantwoorden vraag; „Wat den mensch allermeest tot conste verwektquot;\'; en de optredende

personen, in een de; antwoorden: \'t Verlangend Herle, de Geest der Wijsheid, de natuurlijke Inclinatie, de Mensch, de Arbeid, de Hoop toi Qrootheid, Beyeerle van Weten, de Zory voor Schande en de Eer.

Ook de gewijde en de ongewijde geschiedenis en de fabelleer werden vaak eene bron van Zinnespelen, en niet van de slechtste soort. Zoo bracht zekere Frans Machet, een priester, den Onder ij any van Sodoma ten tooneele; ook de verdienstelijke Anthuenis de Eoovere, een Eederijker uit Brugge (f 1182), en anderen hebben in dien geest gewerkt.

Enkele malen sloot het Spel zich nauwer aan het Middel-eeuwsche Drama aan; als in den Sint Truydo van den Liraburger Pastraets, en in den Homuncnlus — een soort van Don Juan — van een dichter der XVI^e Eeuw uit Diest, een stuk, dat, om zijne stoute opvattiag, nóg verdient gelezen te worden.

10. Om een denkbeeld te geven van de dramatische poëzie der Eederijkers, bieden wij hier het begin van \'t Esbattement van den Visscher ter lozing. Dit Kluchtspel, van omtrent 1530, heeft tot dichter Co melis Everaert, een volder en verver, tevens fakteur van de Kamer „De drie Sanctinnenquot; en „clerek van den Archievenquot; te Brugge, alwaar hij in 1556 overleed.

Maer cleen winnynghe zal ons dies ghenaecken. Dal \\»y budtkins vinghen twatre proffijt;

De muil : tWijf:

De man .

\'Wijf: De man :

\'Wijf: De man .

\'Wijf: De man:

Cont ghy morghen in tiids ter maerct gheraeken . Veruytsme, en ge van elc budt een grootken hebt. De man: Nu, met coelen woorden, int bootken stept!

Uwes raedts te doene wordic een ghenietere Godt hebs deel, ende mijn heere Sinte Pietere!

Siet waer gliunder een gheernaert comt gbeloopen Achter een cabeljaen, diese voor luier jaecht. De man: Wat komt ghunder?

Een rogge up den hals (wat vreemder gheveerte!) Sie hoe vast houdtse ze by den steerte;

De rogghe en kan huer keeren noch wenden. De 7nan: Ghunder ligghen mussels by groote benden;

tWijf: tScijnt dat de tonghe ten beste wil spreken Om tscermen met accoorde te verlijckene.

Ic sate hier al de nacht, zonder te verlanghene. De man: Wy moesten peynsen om budtkins te vanghene.

Den Helighen Gheeste wil draeghen ons vaene! De Zeede beghunt zo rude te ghaene;

11 Behalve de reeds genoemden, kent men, van de ontsl-bare menigte rijmelaars dier dagen, nog den vertaler van Boé-thius, den Brugschen goudsmid Jacob Vilt, en den schrijver van den Spieghel der jongens, Lambert G-oedtman; verder Jan van Dale, van Brussel, Andries van der Meu-len, van Audeuaarde, Gilles de Rammel are, van G-ent, enz. Ook de Brusselaar J. Knobber en de Rij ssel ache Col ij n,

de schrijver van „Ben Spiegel der Minnen, begrijpende in aes Batementspelen, die seer amoureuse historie van Dierick den Hollandere en Katherina Scheermeertensquot;, en Eduard de D ene, Peter de Herpener en Willem van Haecht verdienen hier melding.

12. Naarmate de Rederijkers in getal en in aanzien klommen, in diezelfde mate namen zij ook eene meer onafhankelijke houding aan. De maatschappelijke instellingen, die tot nog toe weinig, en de godsdienst, die nog minder het voorwerp der kritiek waren geweest, werden voortaan, bij de ontwakende zucht naar onafhankelijkheid op staatkundig en godsdienstig gebied, niet meer gespaard. Of liever, toen men er zich eens overheengezet had, dat het tot dusverre als onschendbaar beschouwde gezag der Kerk mocht geloochend worden, was er geene reden meer om de wereldsche overheid voor onschendbaar te houden. „Twijfel en afwijking op kerkelijk terrein was in die dagen (zegt Joncbloet, maar hij had de tijdsbepaling, onzes inziens, wel kunnen weglaten) het begin van verzet tegen de overheid op staatkundig gebied.quot; De Kameristen spraken luide het vonnis over vorsten en prelaten uit, en vleiden tevens, door hoogst onzedelijke voorstellingen, de dierlijke lusten van het volk. De betamelijkheid, eene der schoonste vruchten van het godsdienstig element, een der zekerste waarborgen van den goeden smaak in de kunst, verdween; en zoo was, door het verminderen van het geestelijk en van het wereldlijk gezag, en door de voortkankerende zedeloosheid, de deur wijd geopend voor de nieuwe denkbeelden. Green wonder dus, dat die geest spreekt uit zoo menig Spel, zoo menige Cluyt en Referein, in Vlaanderen, reeds vóór de helft der XVI^e Eeuw, vervaardigd; geen wonder, dat, op het Landjuweel, te Grent in 1539 gevierd, de meeste Spelen van Zinne, antwoordende op de vraag: „welc den mensche stervende den meesten troost isquot;, bitse schimpscheuten op geestelijke personen, gebruiken en voorwerpen bevatten.

13. Greheel in dien geest werkte Jeronimus van der Voort; en meer nog de Grentsche schilder en Rederijker K a-rel van Mander, wiens bloeitijd echter in de tweede helft der XVI^e Eeuw valt. Behalve zijn prozawerk: Leven der Neder-

duytsche en Hoogduytsche schilders, vervaardigde hij verschillende tooneelstukken, geestelijke liederen en ook berijmde vertalingen van Homerus en Virgilius; en iu zooverre behoort hij tot het volgende tijdperk. Ook J^hr Jacob Duym, van Leuven geboortig, een warm partijganger en zelfs eenigen tijd hopman in \'t leger van den Prins, voerde de gebeurtenissen van zijnen tijd — met meer overtuiging echter dan talent — ten tooneele; terwijl des Prinsen rekenmeester, Jan Pruitiers, met veel meer gloed, tegen „de tyrannen ende heur aanhangersquot; te velde trok, en, in zijn Referein „Van de Missequot;, niet minder bitse hekelingen tegen den godsdienst en zijne bedienaren opdischte.

14. Anderen omhelsden, wel is waar, de staatkundige denkbeelden dezer mannen, maar bleven der Moeder-kerk getrouw, als de Brabantsche raad en rekenmeester Jan Baptist Hou-waert (f 1586). Deze uiterst vruchtbare Rederijker, vanwien zijn kunstbroeder J^hr Jan van der Noot getuigt, dat

wekte door zijn hoofdwerk: Pegasydes\' Pleyn, of Lusthof der Maeqhden, een oogenblik zulk eene bewondering, zegt Snellaert, dat men Homerus in Brabant meende herboren te zien. Maar die roem was van geen langen duur; en al heeft ïïouwaert enkele liefelijke verzen nagelaten, hij stijgt alweder , gelijk de meeste zijner tijdgenooten, niet boven het middelmatige. Het volgende stukje uit het vijfde boek van zijn Ghelucksalich Pal-leys der deuchden zal een denkbeeld van \'s mans taal geven.

Nu ghepresupponeert, dat jeinant is eloquent En dat hij inder Rhetorijcke is exellent,

lieten zich met de aanhangige geschillen niet in. Tot dezen behoort de Audenaardsche Geestelijke en Fakteur der Kamer „Pas vobisquot;, Matthijs de Casteleyn (1488—1550), de wetgever van den zangberg der Rederijkers. Zijne „Const van lilte-torïken in alle soorten van sneden, van dichten en al dat de Const van Poezyen competeert ende aenkleeftquot;, is, voor den tijd van haar verschijnen, met eene bezadigdheid geschreven, die den smaak en het karakter van de Casteleyn eer aandoen.

16. Minder kalm van gemoed wellicht, maar met een veel verhevener geest, met eene waarlijk bewonderenswaardige zeggingskracht bedeeld, was Anna Byns, door een leerling van Justus Lipsius, op zoo vleiende wijze, met de Grrieksche Sapho vergeleken, in het volgende Latijnsche distichon:

• Arte pares Lesbis Sapho el mea Bynsiu, distant Hoc solo: vitia iiaec dedocet, iüa docet.quot;

Deze begaafde dichteres werd, blijkens uittreksels uit de archieven van Antwerpen, aldaar geboren, in 1494, en leefde er hoogstwaarschijnlijk niet langer dan tot Maart 1566, „haer generende met de Jonckheydt binnen Antwerpen \'t onderwysen tot vry consten en stieren, goede recreatien te oefenen.quot; Zij was dus eene schoolhouderes, en leefde in ongehuwden staat, van de wereld gescheiden, zonder evenwel aan eenige geestelijke vereeniging verbonden te zijn.

17. In gansch andere richting dan de hierboven vermelde, ging ^njyi,.B,yjis. Zij nam de taak, door Ruysbroeck en zijne öchool, door Geert Groete en zijne geestverwanten ondernomen: de verdediging van godsdienst, gezag en zedelijkheid, weder op. En, voorwaar, met een schitterend talent en een onbezweken moed! Slechts een Witsen Geysbeek kan hare dichterlijke voortbrengselen een „misselijk gerijmelquot; noemen: bijna alle overige letterkundigen erkennen in haar eene dichteres van den echten stempel, die, in hare Refereinen, eene groote verscheidenheid van onderwerpen met een zeldzamen rijkdom van gedachten. eene opmerkelijke zaakrijkheid met eene levendige verbeelding heeft weten te verbinden. Zij is kernvol, klaar, natuurlijk , meer dan wie \'t ook zij onder de Rederijkers, en verdient , ook om hare taal- en dichtvormen, zeker de eerste plaats onder al de schrijvers van dit Tijdperk. -—

Behalve drie boeken, ten titel voerende: 1°. Bit is een schoon ende suverlyc hoexken, inhoudende veel schoone constige refereynen, vol schrifturen ende doctrinen, van diverschen materien; 2°. Het tweede boeck vol schoone ende constighe refereynen; en 3°. Gheeste-lyck Revereyn boeck verclarende die moijhentheydt Gods. ende Christus ghevade, over die zondighe menschen, heeft zij nog Ben Gheestelycken Nachtegael geschreven, waarin echter misschien niet alle stukken van hare hand zijn.

Niet in naïeve vertellingen, niet in mystieke liederen stortte zich Anna\'s dichtvuur uit: zij hanteerde, bij voorkeur en met wonderbare kracht, den geesel der satire. Vol van dien moed, dien het geloof en eene onwrikbare overtuiging geven, trok zij tegen de meer en meer veldwinnende denkbeelden van Luther en van zijne volgelingen te velde. „Spinsters,quot; roept zij uit:

Zij wist wel, de scherpzinnige, onbevangen oordeelende maagd, dat er in de levenswijze van vele hooggeplaatsten, geestelijken en wereldlijken, iets te berispen viel, en deed dat ook vrijmoedig; maar zij kende te wel èn de overdrijving dier misbruiken door de kwalijkgezinden, die gewoonlijk zeiven aan veel grootere euvels mank gingen, èn de valsohe gevolgtrekking, welke aan het wangedrag der leeraars tot de onwaarheid der leer deed besluiten, om niet met gloeiende verontwaardiging uit te varen tegen „de Achterklappersquot;.

Maer rollen als ballen In de helsche wallen By den boosen vijand, hunnen vadere.

Papen, Monicken, susters en materen Zijn tsameu, so sy segghen, luy, gierigh en vreck,

Krachtiger en Anna\'s dichtgeest wellicht nog beter kenschetsend is het beroemde parallel tusschen Mer ten Luther en Merten van Rossom,.

Rossum quelt hel lichaem, Luther heeft de zieleu Deerlijc vermoort; dus esser cleynen keur Tusschen hen heyen, elck es een inalefaiteur.

Maer, -want Luther de zieleu moordt duer zijn erreur, Nocli schijnt Merten van Rossom de beste van tween.

Merten van Rossom heeft doen vanghen en spannen Den landtman, roovende potten en pannen.

In tsviants prisoen bracht; dat es noch tstrangste Dat elck dus wilt rooven en trekken om dlangste Tcompt meest uyt Luthers leere, twerdt noch bewezen;

Wacrom werdt Rossom ghelaect, Luther ghepresen. Want zy zijn doch beye van eenen slaglie?

Luther es hoost, ic en steeks onder gheen scraghe. Want hy, onder de Christen, tgoet maect gemeen.

Al wenscht men Merten van Rossom menich plaghe. Noch schijnt Merten van Rossom de beste van tween.

Merten van Rossom, met veel quaets ghespuys verselt. Heeft menich schoon buys in brande ghestelt;

Duer hem zijn kereken, cluysen, cloosters ghevelt, Menich goedtsmans kint (niet meughelijc ghetelt)

Uyten cloosters ghejaecht, die nu deerlijc sneven. Stelen en rooven [ist] daer zy by leven;

Noch heeft bijt qualiker dan Rossom ghemaect; Dit moet ghy lijden; hoe ghy de waerheyt messaect, Ghy en kunt hier teghen niet ghesegghen neen;

Versmaet Rossom den Keyser, inerct Lutherum saen: Hy spreect van Paus, Keyser, beyde veel blamen, En leerdt dondersaten teghen dOverste opstaen; Van Princen en Vorsten schrijft hy veel diilamen; Prelaten, Biscoppen hoort men hem misnaraen.

Al heeft Rossom veel quaets bedreven in Brabant, Men sach hem niet veel Kercken oft cloosters pramen Met eenighen brande, aen gheenen cant; Aen gheestelijcke inaeghden en stack hy gheen hant, Alsoot tot somimghen plaetsen-wel scheen.

Hy berooft, met verraet. van der hemelscher erven Menich kersten ziele. Dus Gods versmadere.

Es Rossom moordadich, Luther heeft doen sterven Twee hondert duysent boeren, duer zijn bedrijf;

Veel esser onthooft, verbrandt, ghesact menich werven, Om zijn valsche leere, beyde raan en wijf;

Merten van Rossom mach maer dlichaem hinderen; Al mach hy donnoosele quellen even stijf,

Rossom quam in Brabant gnesleghen met bedroch tScheen hy woude gaen op de ïurcken vichten.

Want duer zijn venijnich scrijven en spreken Es Kerstenrijck met ketteryen ontsteken.

Maer het scliijnt wel den geest regeert hem meest Die uien onder Sint Dignen voeten maelt.

Hy heeft (dapostate!) uyt cloosters doen stelen Kelcken, ciboriën; ic wilt God bevelen Oft hy niet mede en paert? elck knaghe dit been!

Luther es nacht en dach in de weere In Kerstenrijck te slroyen een dootlijcke peste;

Niet altijd nogtans staat zij daar met bijtende strijdverzen gewapend; soms ook richt zij, als het aardsche gewoel moede, hare blikken omhoog, en stort hare dichterlijke ziel uit in een Meilied. ,

Wilt glieen tamboeren oft herpen sparen. Om den Heere te loven, naer Davids leeren;

Die ligghen gedoken, in bosschen, in duynen; Alle vogelkens , •wilt u hier by oock paren.

Datment mach hooren op bergen, in dalen. Dat Gods lof mach vermeeren in alle palen, En zijn eere, die schier te niete zijn beye.... Loeft den Heere, met desen soeten Meye!

Loeft God, tis recht. ghy redelijcke gheestcn, Daer Davidt seyt: Loeft den Heere, alle beesten.

Voghelen des hemels, minste nietten meesten, Beesten der aerden, wint, hagel. en tempeesten.

Oock alle visschen. die daer in blijcken. Met alle dinstrumenten diemen mach hantieren

Loeft den Heere niet woorden van rethorijeken: Loeft den Heere, maechden en jonghelinghen: Loeft den Heere, berghen, hovelen, en dijeken.

Wateren, die boven die Hemelen duyeken, Met al den lof diemen mach verstringhen:

Loeft Hem, al dat is in sweerelts beluyken: Loeft Hem. alle cruydekens, groene struyken, Vruchtbaer landouwe en dorre heye.

Booinen, ghebladert, bloemen, en vruchten. Met volhertelijcker blijschap sonder duchten. Met yochen. met singhen, met soeten ghescreye;

Tot solaes der menschen groyen bloemen en cruyt. De vogeikens soetelijck houden baren cboor Singbende overluydt:

Die tgarseken doet groyen inetter sonnen lichte: Die soeticheyt des tijdts verblijdt elck ghesichte. Ghy, die int veldt doet u vespereye,

18. Ook de kanselwelsprekendheid van die dagen verraadt de gisting, de hevige botsing, welke er, door het binnendringen der nieuwe leer, in de gemoederen en in de samenleving ontstond. De Minderbroeder Herenthals, die, in 1519, te Tpe-ren zijne predikingen begon, is reeds verre van de mystieke school der Ruysbroecks en der Brugmans. De stootende mengeling van heilig en onheilig, zoo zichtbaar in de Italiaan-sche en Fransche redenaars van die dagen, was ook, hoewel in veel mindere mate, in de Nederlandsche kanselwelsprekendheid doorgedrongen. De Dordrechtenaar Co melis Adriaens-sens wist zich, in zijne half boertige hekelingen tegen Erasmus, door eene ontelbare menigte te doen aanhooren. Meer

dan hij wellicht, toonden zich Coster us en Jacob van der Borg \'hunner verheven roeping op den kansel waardig.

19. G-eene soort van letteroefening bleef beter van den wansmaak der eeuw vrij dan het volkslied, zoowel het wereldlijke als het-geestelijke. Daar handhaafde zich de ware kunst, daar vond het volgende tijdperk een punt van aansluiting, om eenvoud , natuur en waarheid in de letteren terug te voeren.

Onder de Geuzenliedjes, waarvan bijna geen der dichters met name bekend is, zijn vele stukken vol kracht en gevoel, vol geestige scherts, zoowel als in de liederen der tegenpartij. Jh^r Willem van Zuylen van Nyevelt gaf, in 1539, eenen bundel Souterliedekens uit, die hetzelfdS jaar zesmaal herdrukt • werd. Deze psalmvertalingen werden, door den dichter, op zangwijzen van volksliederen gezet, wat er niet weinig toe bijbracht om ze onder het volk te verspreiden. Dat was evenwel niet de eenige verdienste dier gedichten; zij waren ook eenvoudig, natuurlijk en genoegzaam vrij van de smetten der taalverbastering,

20. Van Zuylen\'s Souierliedel-ena waren gedeeltelijk door hunne zangwijzen populair geworden: maar die zangwijzen waren ook schuld, dat men, in de Protestantsche godsdienstoefeningen. het betere werk van dezen schrijver voor het meer volledige , schoon minder goede, van den G-entschen Jan quot;W t e n-hove ter zijde liet. Doch ook deze,quot; in 1557 en 1661 uitge-gevene vertaling moest al spoedig onderdoen voor de overzetting der Psalmen naar Clément Marot, door den fanatieken Dathenus of Dat heen vervaardigd, wiens berijming, tot op \'t einde der achttiende Eeuw, bij het Protestantsche kerkgezang in gebruik bleef. Ook Lucas d\'Heere en Willem van Haecht maakten psalmvertalingen.

21. quot;Wij sluiten deze schets van het tijdperk onzer Middel-, eeuwsche Letteren met een paar liederen. Het eerste is een volkslied van \'t begin der XVI^e Eeuw ; het andere, eene Middel-eeuwsche, kort na 1550 in dezen vorm opgestelde, legende.

De woelzieke Karei van Egmont, door den Bisschop van Utrecht („Bourgonjequot;) aangevallen, zocht hulp bij zijnen bloedverwant, den Koning van Frankrijk, wiens gevangene hij, in zijne jeugd, gedurende vier jaren geweest was; maar de Koning

weigerde die hulp, uit vreeee voor den Keizer, \'s Bisschops verwante. Toen zong het volk:

— •() Koninck van Vrankrijck, mijn lieve neef Ick souder u bidden om eene beed.

De volgende legende werd door Tonis Harmansz., van Wervershopf, in Noord-Holland, wel is waar eerst in de tweede helft der XVI^C Eeuw, bewerkt; maar zij draagt zoo duidelijk het kenmerk der Middeleeuwsche poëzie, dat wij zc uiterst geschikt achten om, op dit keerpunt onzer geschiedenis en onzer letteren, als laatste nagalm van die dichterlijke tijden te dienen.

1. De beoefening der heidensche schrijvers, met name der Grieksche en der Romeinsche, had, gelijk wij bij Maerlant

reeds opmerkten, gedurende geheel de Middeleeuwen niet stilgestaan ; maar liet heidensche kunstbeginsel mocht daarom geen triomf vieren op het Christelijke, en de oude letteren, de uiting vau dat beginsel, die wel vol goden maar zonder God waren, hadden sedert lang uitgebloeid^ waren als dood. Thans dringt, van uit Italië, de liefde voor die doode kunst zoo onweerstaanbaar Frankrijk, Duitschland, Engeland en de Nederlanden binnen, dat zij als ten nieuwen leven ontwaakt, dat er eene hergeboorte plaats heeft. Ten onzent werd Deventer het middelpunt, van waar zich deze liefde voor de studie der klassieken over geheel ons vaderland voortplantte.

2. De boekdrukkunst was uitgevonden, eene nieuwe wereld was ontdekt, scheepvaart en handel namen toe en vermeerderden rijkdom en welvaart. Er ontstond bij de volken ik weet niet welk zelfbewustzijn, dat, gevoegd bij den geest van vrij onderzoek en kritiek (de vrucht der nieuwe denkbeelden op godsdienstig en politiek gebied), het gemoedelijke , het geloo-vige, het kinderlijk eenvoudige der middeleeuwsche kunst, voor zooverre die de ontbindende werking dor Rederijkerspoëzie overleefd had, deed wegvallen.

3. „Geene beelden meer in de kerk!quot; riep het Protestantis-inus. Hoe zal men het beeld dan handhaven in de dichtkunst, bij de Middeleeuwschen zoo aanschouwelijk, zoo vól beelden, en in de godsdienstige en zedelijke bespiegelingen der „Eenais-sancequot; zoo afgetrokken, zoo ijskoud?

„Weg met de Heiligen en Engelen, weg vooral met de Moeder-maagd!quot; zoo schreeuwde, men; en de kunst verloor hare edelste, liefelijkste, hart- en geestverheffendste idealen, om zich te vergasten aan de ruw zinnelijke, ja, vuile voorstellingen der mythologie en zich te verlustigen in het ij dele poppenspel der goden en godinnen.

Zoo begunstigde het Protestantismus de „Eenaissancequot;; zoo spanden beide samen, om de laatste sporen der middeleeuwsche dichtkunst te doen verdwijnen; zoo sneed men de gouden ketenen der volksoverleveringen af; zoo verloor onze letterkunde grootendeels haar nationaal karakter; zoo verdween zij zelfs bijna geheel uit den schoot des volks, waar zij in de Middeleeuwen geleefd en gebloeid had, om het uitsluitend eigendom

te worden der meer ontwikkelde kringen, wien, door de studie der Griekscb-Eomeinsehe beschaving, het heiligdom der dichtkunst nog toegankelijk bleef\'.

4. Tegenover deze grootelijks nadeelige zijde der „Renaissancequot;, mag men het een voordeel noemen, dat de eigenlijke taalstudie, door de beoefening der oude, in hooge mate beschaafde, talen, aanmerkelijke vorderingen maakte, en dat de goede smaak, in het broddelwerk der Rederijkers zoo deerlijk miskend, eene loutering onderging, die het tweede bloeitijperk onzer letteren, de XVII^C Eeuw, voorbereidde. De man, in wien de nieuwe kunstrichting, welke men, in tegenstelling met de middeleeuwsche, niet onjuist de onkatholieke noemen kan, haar eersten, schoon niet eenzijdigen, vertegenwoordiger vond, is:

1. Deze man, die bestemd was om eene niet onbelangrijke rol, zoowel in de letter- als in de staatkunde onzes lands , te spelen, werd geboren te Brussel in 1538.

Calvijn en Beza wijdden, te Geneve zelf, des jongelings ontvankelijk gemoed in de nieuwe godsdienstleer in, met zulk gevolg , dat hij, in \'t vaderland teruggekeerd, niet slechts de kerkbegrippen zijner meesters vurig bleef verdedigen , maar ook met raad en daad het Verbond der Edelen hielp tot stand brengen. Het compromis werd echter niet doorhem, maar door zijn broeder Jan opgesteld.

Marnix was een man van vele kundigheden. Hij verstond, behalve liet Latijnhet Grieksch en het Hebreeuwsch, ook Fransch , Hoogduitsch, Engelsch en Spaansch, en was in de geschiedenis , het wereldsch en het kanoniek recht en de godgeleerdheid bedreven.

2. In 1568 week hij , ten gevolge der beroerten, naar Oost-Vriesland uit, en dichtte aldaar, na den mislukten tocht des Zwijgers, wiens raadsman en boezemvriend hij was, het beroemde Wilhelmuslied. Dit gedicht is vol gevoel en waarheid, en verdiende, ook om de aanmerklijke taalzuivering , waarvan het, in weerwil van enkele fouten, de blijken draagt, een volkslied te worden. Wij geven het hier ter lezing. De aan-

^ -.In \'t begin des volgenden jaars, tö weten in 1569, verscheen zijn Byencorf der H. Roomscher Kerc/ee, een werk, dat Marnix zelf, onder den titel van Aheariwm Romanum en den pseudoniem \\an Jesuwald Pickkart, in het Hoogduitsch vertaalde, en dat later ook in het Fransch en in het Engelsch werd overgezet.

De Byencorf is niets meer en niets minder dan een lasterschrift, bestemd om den alouden godsdienst, dien men zeker nog te diep ingeworteld achtte, door eene menigte, in vorm zeer vernuftige, maar inderdaad al heel min wetenschappelijk gegronde, aantijgingen, in minachting te brengen, en wellicht tevens, „par ricochetquot;, den haat te voeden tegen die Spanjaards, „die — zoo luidt het in het eerste hoofdstuk — doch zijn de eerste geborene ende lieve kinderen der heyliger üoom-scher Kerckenquot;. Niet alleen de geschiedfeiten worden in den Byencorf, blijkbaar moedwillig en met boos opzet, verminkt en vervalscht, ook de aangehaalde en als bewijzen gebruikte getuigenissen der Heilige Vaders, der Conciliën en der godgeleerden zijn, met ongehoorde lichtzinnigheid en vaak tegen de bedoeling der schrijvers in, verwrongen en uitgelegd.

1) Naar de gewoonte der Rederijkers, die hunne gedichten altijd aan den Prin,s der Kamer opdroegen.

Onder dit voorbehoud, erkennen wij, dat de Nederiandsche Pascal den lezer weet te boeien door het vernuftige der vinding, het geestige, snedige van voorstelling en zegtrant en door een prozastijl, zóó zuiver en zóó vloeiend, dat geen zijner tijdgenooten daarin met hem kan vergeleken worden,

4, Na in zes voorname punten den „Zentbrief an de ver-dwaelde Christengheloove, bij Grentiaen Hervetquot;, zeker niet „verklaard en met bequame bewys-reden versterktquot;, maar evenmin wederlegd te hebben, besluit Mam lx zijn werk met eene ,,Wtlegginge ende verklaringhe des Byeneorfs, ende beschrijvinge der Byenquot;, enz.

Een voor jongelieden leesbaar uittreksel uit een dergelijk boek is niet gemakkelijk te vinden; wij wagen het evenwel, het „ V⁶Capittelquot; van evengemeMe ..Wtleggingequot; hier meê te deelen.

In haer Regiment (zegt de schrijver daar, en schijnt niet te vermoeden dat iiij, in deze golieele schildering, eene merkwaardige getuigenis ter gunste van Je eenheid dier Kerk aflegt, die hij met zoo bloedige hekeling vervolgt) zijn zy den ghemoynen llonichbyen seer helijck, want zy hebben alle eenen Cuninek, jae en konnen sonder oninck niet gheherden: weieken zy noemen Papain, ghelijck als of men segghen wilde paler apum: dat is te segglieu Vader der Byen: Waervan wy oock hebben, dat wy alle dese Byen te ghelijck noemen papen: Want men in Latijn eene Bye apem noemt.

Dese Coninck heeft wel eenen Angel, maer hy en stelt hem niet veel te wercke, omdat alle andere Byen altijdt gereet zijn om hem te dienen in het ghene dat hem gelieft... Zij vlieglien alle ghelijck om desen Conine her. ende zijn hem wonderlijck ghehoorsaem ende dienstich. Hij gaet selden wt, maer als hij wt wil, machine» lange te vooren gewaer worden aen het gheswarm olï aen het ghedommel der voorloopers. Want soo wanneer hy wtgaet, daer vlieget den helen Zwerm rontsom her, ende dickmael dragen zy hem op de schouderen, gelijk als de Honichbyen haren Coninck dragen..... Daer hy

blijft sitten, daer is de Legher van den gantsclien Zwerm, ende de stapel van den Honich ende Honichraet: Ende die veel hondert mijlen van daer woonen, hebben nochtans aldaer haren toevlucht: Die hem te zijne besten heeft, die heeft het gheheele Zwerm ten besten. Als zij hem verliesen, dan ist kranck werek: want dan gaea zij al treurende in hare cellekens sluypen, ende dommelen of zwermen daer soo langhe ende soo veel tot dat zy eenen anderen Coninck hebben ghekregen: Ende soo het by onhgeval gheschiet datter twee of drie Coninghen zijn, dan isser eene groote scheuringe ende schisma voor handen, ende zy voeren eenen zwaren strijdt d\'een teghen den anderen: Ja houden niet op tot dat sy den eenen of den anderen hebben ommegebracht, ghelijck als Virgilius seeraerdich beschreven heeft.

5. \'s Mans zinspreuk: „Repos aüleursquot;, was waarlijk goed gekozen , want zijn geheel leven — men moge dan aan zijne politieke bekwaamheid twijfelen of niet — was aan de belangen der partij, die hij volgde , op staat- krijgs- en letterkundig gebied, gewijd. Toen hij, na Antwerpen, waar hij, sedert November 1583 , het Burgemeesterambt bekleedde, aan Parma overgegeven te hebben, zich op zijn slot te West-Souburg terugtrok , besteedde hij de overige dagen zijns levens uitsluitend aan de beoefening der letteren en voornamelijk aan zijne berijming van Hel Boeck der Psalmen. Dit werk van Mar nix, die, gelijk wij boven zeiden, in het Hebreeuwsch zeer ervaren was, wint het, in getrouwheid van vertaling , niet minder dan in dichterlijken gloed, van Van Zuylen\'s Souterliedekens, en in natuurlijkheid en verheffing, van Datheen\'s stijve berijming.

De „Voorredequot; er van is opmerkelijk, omdat Marnix er zijne gezonde begrippen over de moedertaal in ontwikkelt. Hij komt daar op tegen „de geschuymde ende vreemde woirden uyt andere talen ontleentquot;, tegen „de stopwoirpen in den dichtequot;, en doet eene , helaas! mislukte, poging, om het sedert „dertich ende veertich jarenquot; ook in de spreektaal verloren geraakte du en dij van \'t enkelvoud , voor \'twelk gij en u, „doir een seer quade gewointe van smeeckende pluymstrijckinge, ingebroken isquot;, in zijn recht te herstellen.

6. Eene menigte andere geschriften, meest allen van staatkundigen of godsdienstigen aard, en daarom van minder belang voor ons, zijn opgesteld door dezen „man van schrander brein en geleerdheidquot; (gelijk Hugo de Groot zich uitdrukt), die in-tusschen, in 1598, te Leiden, waar hij sedert twee jaren, op verzoek der Staten, aan de nieuwe bijbelvertaling werkte, den weg van alle vleesch ging.

1. De Heer van St.-Aldegonde was echter noch de eenige, noch de eerste , die de studie en zuivering onzer moedertaal ter harte nam. Reeds tegen het einde der XV^e Eeuw hadden de hoogst verdienstelijke „Broeders des gemeenen levensquot; eene soort van Latijnsch-Nederlandsch woordenboek gemaakt, door

hunne Latijnsche spraakkunsten met Neder]andsehe taalregels te voorzien. Het oudste dier werken is van 1477.

In 1479 verscheen te Zwolle , waarschijnlijk ook van de hand dier ijverige schoolbroeders, een Vocabularius Latino-Teulonicus; en verscheidene dergelijke werken zagen achtervolgens het licht te Leuven, Antwerpen, Delft en vooral te Deventer, waar Geert Grroete zijne instelling gevestigd had.

2. Het eerste woordenboek, waarin de taal zelve verklaard wordt, is ter gunste van een Nederlandsch dialekt, het Neder-rijnsch of Kleefsch, door den kanselier des Hertogs van Kleef, G-erhard vander Schueren, bewerkt, en onder den titel van Teutonista Duytschlentler, in 1477, te Keulen gedrukt.

3. Bijna eene eeuw later, in 1573, gaf de geletterde Ant-werpsche boekdrukker Christoffel Plant ij n zijn Schat der Nederduytscher spraken, waarin de schrijver zich wel voornamelijk aan de BrabantscJie gewestspraak houdt, maar toch een ruimeren gezichteinder kiest dan de vorige , in het licht.

4. Matthias Sasbout\'s Vlaamsch-Fransch Woor denhoek, uitgegeven in 1576, staat in waarde beneden Plantijn\'s werk, terwijl, integendeel, het Etymologicon Teulonieae linguae van Kilianus (Cornells van Kiel), die gedurende eene halve eeuw de betrekking van corrector in P1 a n t ij n \'s drukkerij waarnam , het verre overtreft. K i 1 i a n\'s woordenboek , dat in 1599 verscheen, is nog altijd de hoofdbron voor historische taalstudie, de veiligste grondslag, waarop men, bij latere en ruimere taalvorsching, heeft voortgebouwd.

Jh^r Jan van de Werve legde er zich, in zijn Schat der Buytscher Tale, vooral op toe , de bastaardwoorden te vertalen en op die wijze door zuiver Nederlandsche te vervangen: iets, wat, na de Borgondische taalverbastering , uiterst nuttig , ja , noodzakelijk was geworden.

5. Ook meer eigenlijk gezegde spraakkunsten zien wij, reeds bij de opening van dit tijdperk, verschijnen. In 1550 gafJoos Lambrecht, te Grent, zijne Nederlantsche Spelling Jte in het licht, en eene Orthagraphia linguae helgica van A. Sexagius verscheen in 1576, te Leuven. „Opmerklijk is het,quot; zegt Snel-laert, „dat deze twee Zuid-Nederlanders de eersten waren, die de verlenging der a door haar zelve, in plaats van door e, voorstelden.quot;

6. De zoon des Delftschen schouts, Pontus de Huyterof BLeuterus (dezelfde , die, toen hij met de vermaarde Marlelaara van Gorcum ter dood zou gebracht worden, de zwakheid had, om levensbehoud te smeeken, „niet sonder vermoeden van het catholijck gheloove af-ghegaen te zijnquot;, zegt Eslius, maar die, door berouw gedreven, zich weder met de Kerk verzoende en als kanunnik en plebaan te St.-Truyen overleden is) vervaardigde , buiten verscheidene geschiedkundige werken, in \'t Latijn, en eene berijmde geschiedenis der Grorcumsche Martelaren, in \'t Nederlandsch , eene Nederdvilsche OrtJiOf/rapMe, d. i. Maniere houmen oprekt Nederduits spellen endt schriven zal, niet alleen nut ende noodeiic die opreht bef/eren te schriven , maer al die mix de ioncheit zonken te leren. Het boek verscheen te Antwerpen, bij Plantijn, in 1581. De spelling van den titel doet niet vermoeden , dat Heuterus een zoo gezond begrip van den aard onzer taal had, als hij uit het werk zelf blijkt bezeten te hebben.

Soms sloeg de algemeene zucht om de moedertaal te verheerlijken ook in het belachlijke , als in de Origines Antwerpiana van den Hilvarenbeekschen, te Antwerpen gevestigden en te Maastricht begraven geneesheer Jan van G-orp, meerbekend onder zijn Latijnscheu naam Joh. Gforopius Becanus, die doodeenvoudig beweerde, dat Adam en Eva, in het Paradijs , Nederlandsch gesproken hadden.

7. De behoefte aan loutering der taal en vaststelling der spelregels deed zich intusschen zoo algemeen en met zulke kracht gevoelen, dat niet slechts enkele mannen, maar geheele genootschappen naar dat doel begonnen te streven. W ij denken hier voornamelijk aan de Amsterdamsche Kamer: in liefde hloeyende. Maar zij dient breeder omschreven te worden.

1. Deze Kamer, die een kruisbeeld met een eglantier tus-schen de doornen in haar blazoen voerde , en daarom, behalve onder de bovenvermelde zinspreuk , ook als de Eglantieren bekend stond, „versmeet van tijd tot tijd,quot; volgens Huizinga Bakker, „al de barbaarsche vuilnis der brabandsche en vlaam-sche bastaardwoorden; zij schuimde en schaafde naarstig, zij

sierde en bouwde de vaderlandsehe spraak; zij herstelde \'tgene oud, maar ook ons eigen was, en voerde een rijkdom van nieuwe woorden in.quot;

Inderdaad onderscheidde zich dit genootschap boven alle andere, niet alleen door zijn krachtig streven naar zuivering en veredeling der taal, maar ook door het voorrecht, dat het de aanzienlijkste mannen — Dirck Volkertsz. Coornhert, Hendrik Laurensz. Spieghel, Roemer Visscher, Laurens Jacobsz. Reael, Adriaan Pauw, Willem Bardes, G-edeon Pallet, Corn, van Campen, Jan Jacob Huydecoper, Harman Rodenburg, den Burgemeester van Amsterdam, Corn. Pietersz. Hooft, ja, zelfs keizer Karei V — onder zijne leden telde. Alhoewel de kamer : de Eglantiereri waarschijnlijk reeds van vóór 1496, op zijn laatst van 1516 dagteekent, heeft Marnix niet tot hare leden behoord; hij ging zijn eigen weg.

2. De geest en strekking der Kamer ten opzichte der taalzuivering openbaren zich in de volgende, door eenige harer leden geschrevene, maar door haar uitgegevene werken over taal- en letterkunde. In 1584 verscheen de Twespraeck van de Nederduytsche letterkunst, ofte van \'t spellen ende eyghenschap des Nederdnytschen taels, door Spieghel geschreven, misschien onder medewerking van Roemer Visscher en van G-edeon Pallet, die er het woord in voeren, en met eene Voorrede van Coornhert verrijkt. In deze voorrede haalt de schrijver „eender van d\'onsequot; (waarschijnlijk Pallet) aan, dien hij op de volgende wijze tegen het gebruik, of liever, het misbruik van bastaardwoorden laat protesteeren.

Een oud inglieworteld misbruyck doet my nu vrezen D\'anstaende verwoesting, die tot noch toe belet is;

\'t Is, dat de Nederduytsche spraeck aldus besmet is Met menigh uytheems, onduyts woord, dalter in gezet is. Die men alle daeeh noch veelvuldigh siet vermeren.

Op deze spraakkunst volgde weldra het Ruygh Bewerp van de Redenkaveling ofte Nederduytsche Dialectieke, daarna, het Kort begrip des Redenkavelings, in slechten rym, en eindelijk een Rede-rijekkunst, in Rijm op \'t korst vervat.

Doch laten wij de drie hoofdmannen dezer Kamer eenigs-zins van naderbij beschouwen.

3. Dirck Volkertszoon Coornhert, een lakenkoopers-zoon, werd in 1522 te Amsterdam geboren. Het plaatsnijden, dat hij in zijne jeugd als liefhebberij geleerd en beoefend had, strekte hem, in een later tijdperk van zijn wisselvallig leven, tot een middel van bestaan. Beurtelings hofmeester van graaf Eeinoud van Brederode, notaris en daarna secretaris der stad Haarlem, week hij, ten gevolge der staatsberoerten, waaraan hij, schoon niet onverdraagzaam ten opzichte van andersdenkenden, aan de zijde van den Prins van Oranje, een levendig deel nam, uit het land, en werd vervolgens gevangen genomen en gekerkerd Op vrije voeten gesteld, was hij, korten tijd, griffier der Staten van Holland, doch bezweek. als vrijdenker, voor de orthodoxe aanhangers van Lumey en verliet andermaal het vaderland. Bij zijne wederkomst, gunden hem de liefdelooze bemoeiingen zijner oude vijanden, die hem van

stad tot stad verdrongen, geene andere rust dan die van het graf. Hij vond die, in 1590, te Gouda.

Zijn vriend Spieghel vereerde zijne nagedachtenis door het volgende vernuftige grafschrift:

4. De geschriften uit Coornhert\'s eerste levenstijdperk dragen nog zeer duidelijk de sporen van den invloed der Eederijkers. Ahrahavis Wtganclc, de comedie van de Blinde voor Jericho, die van de RycJce man en van Lief en Leedt, en zelfs de later berijmde Comedie van Israël zijn niets anders dan zinne-spelen, welke aan de geschiedwaarheid wel een eenigszins meer objectief karakter ontleenen, maar anders nog al te levendig aan de koude moralizatiën en de smakelooze voorstellingen van het vorige tijdperk herinneren.

5. Weldra deed echter de studie der oude letteren haren invloed gelden: Coornhert\'s taal en smaak hadden oneindig gewonnen, toen zijne vertalingen van Cicero\'s geschrift Over de Plichten, van Homerus\' Odyssea, Boccaccio\'s LustigTie Historiën en vooral van Boëthius\' boek Over de vertroostinge der Wijsbegeerte het licht zagen. Hij was bovendien de eerste Nederlander, die zijnen landgenooten die meesterstukken van het genie der ouden te genieten gaf, en zulks in eene doorgaans getrouwe vertolking en een zuiveren, gespierden stijl.

Met welk gemak hij de taal hanteerde, met welke zorg hij de bastaardwoorden vermeed, die „vreemde bedel-lappen,quot; als hij zegt, welke hij niet wilde „brodden opten rijcken mantele der Neerlantsche talen,quot; blijkt nog meer uit zijn WeMevens-conste, waarin de schrijver zijne persoonlijke denkbeelden over de zedeleer ontvouwt.

Coornbert schreef ook, in den loop van zijn ongestadig leven, eene menigte vlugschriften — verhandelingen, vertoo-gen en gesprekken — over politieke, wijsgeerige en godsdienstige vraagstukken; en overal kenmerkt hij zich door diezelfde

oprechtheid van gemoed, diezelfde zinrijkheid en zuiverheid van taal, die wij reeds geprezen hebben.

6. Behalve zijne zedelijke gedichten, verdienen zijn schertsend Lof der gevanghenis en vooral zijn Liedt-boeck vermeld te worden. Wij geven hieruit eenige koepletten van zijn Trotest teghen den slaap.

Noch schaamt hem niemant de natuur te beklaghen Van de vlieghende kortheyd der Menschen daghen,

Ziet dat ghy smids ende kuypers, die vroegh wercken, De klinckende kloeken, de zinghende klercken,

7. De Kamer „In liefd\' bloeyeudequot; was genoegzaam een onzijdige bodem, waar de Katholieken zich naast de Oude Geuzen — zoo noemde men de mannen, die na het aftreden der katholiek-gezinde Eegeering van Amsterdam, in 1587, aldaar het roer in handen kregen— aan de letteroefeningen wijdden. Coornhert was Protestant; de twee andere leden van het driemanschap, dat aan het hoofd der beweging op taalkundig gebied stond, bleven der Moederkerk getrouw.

D\'onduitsheidt en de taaismet van het laut Week voor het hélder licht van zijn verstand,

werd, in 1549, uit een aanzienlijk, hoewel burgerlijk, Am-sterdamsch geslacnt geboren, maar bleef, om zijne getrouwheid aan de oude kerkleer, (zeer snedig zegt hij, te dien opzichte, tot de Reformisten:

buiten alle regeringsambteu gesloten. Trouwens zijn kalm en rustlievend karakter maakte hem, in die dagen, wellicht ook minder geschikt daartoe. Hij was de eerste dier reeks van verdienstelijke mannen, die sedert — wat men zeker bij geen ander volk in die mate zal aantreften — de beslommeringen van den handel met de vurigste liefde voor de dichtkunst wisten te paren. Den tijd, dien zijn kantoor hem overliet, sleet hij in zijn buitenverblijf Meerhuizen, aan den Amstel, hetzij op \'t Muze-toren-hofquot;, een lindeboom, welks zeldzaam breede kruin in den vorm van een prieel gesnoeid was, hetzij in „\'t Tempelken der Muizenquot;, gelijk hij het welingerichte tuinhuisje noemde, waar hij zijne kunstvrienden ontving.

8. Bij dezen dichter straalt, nog duidelijker dan bij de reeds vermelden, de invloed der klassieke vorming door. Niet slechts verbande hij de bastaardwoorden uit onze taal, niet slechts zuiverde hij haar van menige andere smet, hij trachtte ook de gespierdheid en kracht der oude talen aan de onze mede te

deelen, door het zoo kort mogelijk samenvatten der gedachten en het nabootsen dier talen in de woordvoeging en woordkoppeling. Dit streven moge al het groot nut gehad hebben, Spieghel\'s geschriften in zinrijkheid te doen winnen, het blijkt, vooral in zijne overdreven toepassing, ook twee hoofdeigenschappen van den goeden stijl grootelijks te hebben benadeeld, de vloeiendheid namelijk en de duidelijkheid.

9. De Niemojaars-liederen, door Spieghel voor de Kamer geschreven, zijne Hieroglijica en overige gedichten van kleineren omvang gaan \'t minst aan dat euvel mank, en laten zich, zonder ernstige inspanning, lezen — een voorrecht, dat het hoofdwerk des dichters, de Hertspieghel, niet heeft. Hoe duidelijk en aanschouwelijk zingt hij, b. v. in het Maylied ■

De Hertspieghel, door den schrijver niet geheel afgewerkt, verscheen eerst in 1615, en vertoont, naast al de dichterlijke gaven van Spieghel: waarheid, oorspronklijkheid, warmte — ook in hooge mate de reeds aangeduide fouten. Dit leerdicht behoefde eene omwerking door Bilderdijk\'s hand, om voor den gewonen lezer verstaanbaar te worden. Luistert, hoe in den aanvang van het tweede boek des Eertspiegheh, de Taleye ge-

uaamd, (ieder der 7 Boeken van dit gedicht prijkt met den aaam eener Muze) de ontluikende lente beschreven wordt.

Taal-leye leid ons uyt, langs d\'Arasterlandse stromen, t\'Anscliouwen \'t nieuwe kleed van \'t natte veld en bomen;

Diens vrolik-bleke-lof drong plotselijken uyt (Met swanger knoppen-bol) der takken dorre huyd:

10. Van Spieghel\'s prozaschriften hebben wij boven reeds gewag gemaakt. Er blijft ons slechts te vermelden, dat hij de taal zóó ijverig in hare bronnen navorschte, dat hij, onder medewerking van Jan van der Does (Janus Douza); in 1591, Melis Stoke\'s Eijmkronijk, voor de eerste maal, uitgaf.

Zien wij thans het derde lid van het dichterlijk klaverblad uit dien „vruchtbaren enthof van schrandere geestenquot;, zooals G-eeraard Brandt de Eglantieren noemt.

11. Eoemer Visscher, alweer een Amsterdammer, was twee jaren ouder dan zijn vriend Spieghel. Grelijkdeze, was hij een rijk koopman en Katholiek. Zijne opgeruimdheid van aard, zijne ronde inborst, zijn geestige scherts en zijn gastvrije haard ijkten hem tot een waren Maecenas en maakten van zijn huis een geliefkoosde verzamelplaats aller kunstenaars van zijn tijd. Ook zijne echtgenoote, Magdalena Jans, die hem echter na eene tienjarige echtverbintenis reeds ontviel, was eene alleszins begaafde vrouw, zoo \'t al geene blinde vooringenomen heid is, die Eoemer van haar doet zingen, dat zij \'t uitge lezenste van zes Hollandsche steden bezat,

Dat\'s: een Amsterdams aensicht, een Delfsche gangk, Dordtsche middel, en Leidtsche tong by desen. Een Goudsche slem, een Haerlems wesen.

Eoemer Visscher is de eenige dezer doorluchtige vrienden-trits , die zijn leven genoeg rekte, om met den grooten Vondel in aanraking te komen. Te Alkmaar — van Lennep ontkent

dat, met grond, doch niet op afdoende wijze, dunkt ons — waar Spieghel rustte, ontsliep ook hij, ten jare 1620.

12. Visscher, al was bij hem, meer nog dan bij zijne beide vrienden, het dichten een tijdverdrijf, eene liefhebberij, neemt evenwel eene eervolle plaats onder zijne Kamerbroeders en zijne tijdgenooten in. Zijne Brabbelingh is wel eene bonte mengeling van Tepelwercken, d. i. knutselwerken van wat meer omvang, als: Lof van Rhetorica, Lof van de Mutse en Een blaauwe scheen, van Quicken, d. i. grappige puntdichten, Rmnwehoo, ■Jammerijens (Elegiën), Tuyten (Klinkdichten) en Raetsels, maar zij vloeit over van die levenslustige scherts, van dat geestige, dat losse (schoon soms wat onkiesche), waaraan de dichtkunst ten onzent geheel ontwent was, en dat aan Martialis doet denken.

Een Noorder boer was in de May getrocken uyt Na Parys, om de Fransche spraeck te leeren,

Daer gaf men hem te eten sla en groen kruyt, \'s Middaeghs en \'s avonds, meer dan sijn begeeren: Soo dacht hy, ick wil weder t\'huyswaerts keeren.

In N⁰ 21 van \'t vierde Schock zegt hij, zinspelend op het wapen zijner geboortestad:

13. Eene destijds zeer in zwang gekomen wijze om bijschriften te verspreiden, waren de Emblemata of zinnebeeldige, vaak met kunst gegraveerde, prentjes, die met puntige ophelderingen, in rijm of onrijm, voorzien waren. Ook een dergelijk

werk van Eoemer Visscher zag het licht, namelijk zijne Sinne- en Minne-poppen, door hem met bijschriften in proza, en door Anna, zijne oudste dochter — die de uitgave bezorgde — met passende versjes opgeluisterd.

Ié. quot;Wat den glans van „\'t saligh Roemers buysquot;, gelijk Vondel zei, niet weinig verhoogde, zijn des gastheers rijkbe-gaafde dochters: Anna, in 1584, G-eertrui, in 1590, en Maria Tesselschade, in 1594 geboren. De eerste en de laatste vooral waren als het middelpunt van de kunstwarande dier dagen. Maar zij behooren, èn door haren leeftijd, endoor hare richting in de letteren, tot het bloeitijdperk, en wij zullen haar dus ook niet scheiden van dien aanzienlijken kring van kunstvrienden en bewonderaars, in wier midden zij geleefd hebben.

15. Tusschen de opruimende tevens en bevruchtende werking der thans besproken mannen door, bleef de Rederijkerspoëzie haar veeg bestaan nog wel rekken; maar zij bracht niets anders en vooral niets beters tot stand, dan wat wij in het vorige tijdperk geschetst hebben.

16. Ook het geestelijk lied en het volkslied behielden hun aanzien; maar daar wij eveneens, aan het slot van het voorgaande tijdperk, den aard en de verdiensten van deze dichtsoorten omschreven hebben en aldaar de voornaamste mannen, die er zich in onderscheidden, zelfs diegenen, die tot het tijdvak 1550—1600 behooren, hebben opgegeven, komen wij er thans niet meer op terug.

der zeven vereenigde gewesten vervallen verklaard, enten jare 1648, bij den Munsierschen vrede, de onafhankelijkheid der jonge Eepubliek, na eene tachtigjarige worsteling, bekrachtigd. Nu moge men dezen strijd al of niet eenen meineed, eenen roof, tegen de rechten van den wettigen vorst gepleegd, noemen; men moge juichen of weenen, bij de vernedering van den alouden godsdienst en de zegepraal der nieuwe kerkbegrippen — de krachtsontwikkeling, het nieuwe leven, de verhoogde bloei van handel, wetenschap en kunst, die zich aller-wege vertoonden, moeten elk rechtgeaarden Nederlélnder met vreugde vervullen. Menige heldendaad ware niet volbracht geworden , menig groot karakter hadde zich niet geopenbaard, , menige edele gave des geestes en des harten zou gêene gelegenheid ter ontwikkeling of ter uitschittering gevonden hebben, zonder dien ontzaglijken strijd van een klein volk tegen den machtigsten staat van Europa, zonder die stoute krijgsbedrijven te land en te water, zonder die hevige botsing der heiligste belangen en der dierbaarste overtuigingen.

2. Het zuidelijke Nederland was intusschen, schoon de beweging van daar was uitgegaan, onder het gezag des Spaan-schen scepters gebleven; maar, door den oorlog verwoest, verzwakt en gekneusd, in nijverheid en handel geknakt, lag het daar verarmd en uitgeput neder. Bij die rampen voegde zich eene vreeslijke ontvolking, het gevolg der landverhuizing van zoovele duizenden, die, of om politieke beweegredenen, of om den wille hunner godsdienstige overtuiging, ruimer ademhaling gingen zoeken bij hunne geestverwanten in het Noorden. Ongelukkigerwijze voor het Zuiden, waren er onder deze landverhuizers velen, die door geboorte, door wetenschap of kunst uitmuntten, en zoo daalde de bevolking van Zuid-Nederland niet slechts in getal, maar ook in gehalte: zij verloor, met vele harer groote mannen, den bezielenden invloed van het genie. Green wonder dus_; dat, ondanks den bloei eener schilderschool , die door Albert en Isabella tot vruchtbare werkzaamheid, inzonderheid voor de kerken, geprikkeld werd, de vaderlaudsche taal en letteren, die er, tot dusverre, op het minst gelijken tred met die van Noord-Nederland gehouden hadden, van toen af in een toestand van kwijning geraakten.

waaruit ze, tot aan onzen tijd, zich slechts bij uitzondering wisten te verheffen.

3. De vereenigde gewesten, integendeel, het toevluchtsoord en als het nieuwe vaderland der uitwijkelingen, ontving daardoor een aanzienlijken aanwas van staat- en krijgskundigen, van mannen, die zich in rechts- en godgeleerdheid, in genees-en wiskunde, in geschiedenis en taalwetenschap onderscheidden, en die, meewerkende met de uitmuntendsten onder de inboorlingen en in een betrekkelijk engen kring samengeschaard, de bewoners van dit strookje gronds tot een der beschaafdste volkeren van dien tijd opkweekten. Aan de Leidsche hoogeschool, die aldus eene Europeesche vermaardheid verwierf, bekleedden achtereenvolgens zeventien Belgen een leer-gestoelte.

4. De vestiging van zoovele verdienstelijke letterkundigen in de voornaamste steden van Holland deed aldaar Eederijkers-kamers ontstaan, uitsluitend uit Vlamingen en Brabanders samengesteld. Naast de Kamer „In liefd\' bloejendequot;, nu meestal „de Oude Kamerquot; geheeten, vormden zich, te Amsterdam, in 1585, De Witte Lavendelbloem, onder de zinspreuk: „Wt levender ionstquot;, en Het Vijgebloemken, als zinspreuk voerende: „Het zoet vergaerenquot;. De eerste dezer Kamers mag zich beroemen , des grooten V o n d e 1 \'s eerste pogingen in de dichtkunst aangemoedigd en bestuurd te hebben. Ook in Leiden, in G-ouda en in Haarlem vestigden de Zuid-Nederlanders nieuwe Kamers, die evenwel alle, overeenkomstig het karakter harer stichters, meer van feestlijke optochten, van prijskampen en tooneelvoorstellingen hielden dan van die kalme, ernstige taalstudie , waardoor zich de Oude Kamer onderscheidde.

5. Van al de dichtsoorten, in dit tijdvak beoefend, is er wellicht geene, die in zoo hooge mate den invloed der herlevende klassieke letteren onderging, als de dramatiek. De allegorieke zinnekens, de koude, afgetrokken wezens, die in de Rederijkers-spelen als handelende personen optraden, ruimden aldra het tooneel voor historische, althans voor concrete personages; men begon de eenheid van tijd en van handeling — niet die van plaats — in acht te nemen, en de Rei der ouden herleefde, wel niet als handelende, maar toch als moralizee-

rende persoon, vooral in „de leerlykheitquot;, d. i. de zedeles, zooals Vondel het eindkoor noemt.

Laten wij de mannen, die deze nieuwe richting der dramatiek het eerst voorstonden, en daarom van zoo beslissenden invloed op de letteren van hunnen tijd waren, in hunnen werkkring even gadeslaan.

1. De denkbeelden van gelijkheid, krachtens welke de minst aanzienlijke handwerksman naast den rijken koopman en dep „erentfestenquot; magistraat zitting had in de Kamer „In liefd\' bloeyendequot;, waren zeker in de toenmalige Republiek, zoowel als ze \'t in onze moderne monarchieën zijn, zeer welkom en, op zich zei ven genomen, allerloflijkst: wien kunst en wetenschap geadeld hebben, die behoeft, althans op het gebied der letteren, geene andere brieven. Maar Eederijker te zijn was mode, was eene hebbelijkheid, begaafdheid daarentegen eene bijzaak geworden en gansche drommen van rijmelaars, uit alle maatschappelijke standen opgedaagd, vulden de Kamers en voerden er weldra den boventoon. Ook de Oude Kamer onderging dat lot; en Bredero kon ten jare 1615, tot de leden dier Kamer met waarheid zeggen:

2. Deze toestand kon niet duren. Samuël Coster (geboren te Amsterdam, waarschijnlijk tusschen de jaren 1580—1590), een geneeskundige, wien zijne ernstige beroepsbezigheden niet beletteden een geestig dichter en hartstochtelijk minnaar van het tooneel te zijn, verliet met een aantal der meest begaafde Broederen, de Oude Kamer en stichtte, in 1617, eene nieuwe, onder den naam van Nederduytsc/ie Academie. Deze werd den 31ⁿ Juli ingewijd met een door Sixtinus gemaakt voorspel: Apollo, en een treurspel van Gr. van Hogen dorp: Be Moord, heghaen aan Willem Prince van Oranjen. Den volgenden dag werd Ho oft\'s geestigst dramatisch werk, Warenar, vertoond.

De Akademie was, onder begunstiging der Eegeering, voor Coster\'s rekening gesticht. Hetzelfde jaar evenwel sloot het Burgerweeshuis eene overeenkomst met den eigenaar, in dier voege, dat het quot;Weeshuis, gedurende zes jaren, een derde van de opbrengst genieten, maar dan ook al de kosten der opvoering dragen zou. Na verloop van vijf jaren, in 1622 namelijk, werd de geheele Akademie, met al haar toebehooren, het eigendom van het Weeshuis. Twintig jaren na de oprichting, groeide uit de Akademie de Amsterdamsche Schouwburg op.

3. Het is zeker geen gering voorrecht voor Coster\'s inrichting, mannen als Hooft, Vondel en Bredero ter oefenschool gestrekt en de betere, gezondere begrippen over tooneel-voorstellingen ingang te hebben doen vinden bij de dichters en bij het publiek; maar dat is niet Coster\'s eenige verdienste: hij zelf was ook een vernuftig kunstenaar, die, volgens het mogelijk wel wat te gunstig oordeel van G-eeraard Brandt, zoo hij zijne geestige invallen met meer zorgvuldigheid had willen bearbeiden, de grootste dichters naar de kroon zou gestoken hebben.

Tot Coster\'s beste kluchten (al\'wenschen wij deze deugdelijkheid niet in te rekbaren zin, vooral niet onder het opzicht der zeden, te nemen) behooren het Spel van Tiisken van der Schilden, zijn eerste, en de Boere-klucht van Teeuwis de Boer en Mejnffer van Grevelinckhuysen, zijn laatste werk. Zijne treurspelen , van welke wij slechts de Isabella, de Polyxena en de Ipldgenia aanhalen, bevatten, vooral de twee laatsten, bitse hekelingen tegen de Calvinistische predikanten, die zich, naar des dichters overtuiging, te veel om de politiek bekommerden, en die met dezelfde onverdraagzaamheid, waarvan zij vroeger de Katholieken zoo luid beschuldigden, maar minder consequent, thans alle andersdenkenden veroordeelden. Coster\'s tooneel-werken onderscheiden zich niet door veel kieschheid van smaak; maar zijn talent is niet te miskennen, evenmin als zijn invloed, al had hij niets anders bewerkt, dan het tooneel van het koude allegorieke tooisel der Eederijkers te ontdoen.

4. De krachtigste steun der Akademie, naast Coster, was G-erbrand Adriaansz, meer bekend onder den naam van Bredero. naar zijn ouderlijk huis, waar de Heeren van Brede-

rode uithingen. Hij werd te Amsterdam, in Maart 1585, geboren. Zijne letterkundige opvoeding was geene andere dan de studie der natuur, eigen oefening, naar het voorbeeld der dichters, zijne tijdgenooten, de leiding en aanmoediging der Kamers en, wat de taal betreft, het afluisteren van de uitingen des volks, op marktplein en straten, in kermisgewoel en kroeg-gesnater. „Het boek des gebruicksquot; en de „spraeckmakende gemeentquot; hield hij alleen voor maatgevende regels, terwijl het gebruik der bastaardwoorden hem, blijkens zijn brief aan de Amsterdamsche Kamer, tegen de borst stiet. Bredero\'s leven was te kort, om hem in den vollen zin des woords te doen zijn, wat hij beloofde te worden: de schepper van het vader-landsche blijspel. Hij ontviel der kunst reeds op drie-en-dertig-jarigen leeftijd, namelijk in 1618. Vondel zelf wijdde hem een grafschrift, in de volgende verzen:

5. En waarlijk, de gave om de lachspieren in beweging te zetten, bezat B r e d e r o \'in de hoogste mate, en bij de vertooning zijner kluchten, weergalmde de schouwburg onophoudelijk van vroolijk gejuich en schaterenden lach. Zelfs zijne zoogenaamde treurspelen (eer ridderspelen te noemen), die aan de, toen hooggevierde , romantische werken van Spaanaehen en Portugeeschen oorsprong ontleend zijn, bevatten, op de wijze van Shakspeare, een zoo aanzienlijk inmengsel van potsierlijke tafreelen, dat men soms twijfelt welk van beiden, het ernstige of het boertige, den boventoon voert. Hij deed zulks ten gerieve van „de Gemeente en \'t slechte Volckquot;, gelijk hij zegt, „die meestendeel meer met boefachtige potterijen, als met geestige Poëterijen zijn vermaeckt.quot;

Tot deze treurspelen behooren: Eoddrick ende Alphonms, „op den regel: De vrunden moghen kijven, Maar moeten vrunden blijvenquot;, opgedragen aan Hugo de Groot; Griane, „op zijn spreuk: Het kan verkeerenquot; en Stommen ridder.

Eene tusschensoort, en door hem zeiven dan ook een „blij-en treurspelletjequot; genoemd, vormt de Overghesette Lucelle, „op zijn woord: Schijn bedrieght.quot; Deze vrije vertaling van Le

J a r s\' Lucelle is aan Tesselschade opgedragen, en zinspeelt welliclit op des dichters verhouding tegenover de gevierde Eoe-mersdoehter, wier hand hij zich had zien weigeren.

6. Bredero\'s Kluchten zijn veel talrijker en vooral veel verdienstelijker. Daar vindt men die onuitputlijke scherts, die levendige, dikwijls al te aanschouwlijke en realistische schildering der zeden en der karakters zijns tijds, die op de daad betrapte natuur, met één woord, dat echt blijspeldichterstalent, dat Bredero\'s werken, in weerwil van hunne platheden, van hunne onkiesche, ja, onzedelijke schilderingen, belet, verduisterd te worden, zelfs in de stralen der kunstvoortbrengselen van het bloeitijdperk onzer letteren. Zijne beste blijspelen zijn: Moortje, „waarin hij Terentii Eunuchum heeft naeghevolghtquot;; de Klucht van den Molenaer, „gherijmt in \'t Jaer 1613quot;; en de naar Mendoza\'s lazarillo vrij bewerkte Spaanschen Brabander Jerolimo, zijn meesterstuk, in hetwelk een „kale Pronkerquot; voorgesteld wordt. Luistert, hoe aardig Breêro de Brabantsche bastaardtaal aan de kaak stelt, als hij den held zijns stuks, Jerolimo, tot Robbeknol, een door hem tot lijfknecht aangenomen bedelaar, laat zeggen:

Nu. Robbeknol, al properkens, sacht manneken, geeft ou te vreen, Eu danckt ons Heere God voor sayne goeyen gracy,

Want ick kick sal ou triumphantelayck versien met al wat ou ghebrect. Een dingen jammert may, dat is dagge so bot Hollants spreekt. 0 de Brabantsche taal die is heerlyck, modest en vol perfeccy. So vriendelayck, so galjart, so minjoot, en so vol correccy Dament niet geseggen en kan. Ick wouw om duysent pont Daggese so wel alsekick of als men Peterken verstout.

Ja \'t is een moye mengelmoes, ghy meuchter wel van spreken, Ghy Iny hebt de Fransche, de Spanjers en d\'Italianen vrij wat of e keken: De Brabanders slachten d\'Engelsche of de spreeuwen, sy kennen van

Het volgende tooneel, uit hetzelfde stuk, doet aan Mo Here\'s Burger-edelman denken:

Ba, woar sayde gay, dagghe me niet en kuyst Mayn mantel en warabays? sach, say zayn so bepluyst.

7. De Ipocrito van den door Sismondi „im homme infamequot; gebrand merkten A r e t i n o, met wien B r e d e r o, meer dan één punt van overeenkomst heeft, is niet door dezen, maar door Hooft vertaald, onder den titel van: ScJdjnUeiligh. De vroegere dwaling hieromtrent is ontstaan door de eerste uitgave van dit stuk, welke op naam van Bredero, maar na zijn dood, — door Hooft\'s toedoen of niet, dat is onzeker — geschiedde. Hooft schijnt namelijk, uit vrees voor de machtige predikan-ten-partij, in dezen onzen Tartuffe gehekeld, zijn gewrocht niet op eigen naam te hebben durven uitgeven. Er bestaat nog van Bredero een Spel op 7 oud Liedl: Het dayet uyt deu Oosten , na zijnen dood, door eenen broddelaar, en een herdersnel. Ancjeniet, eveneens na des dichters verscheiden, door zijn begaafden vriend Starter in het licht gegeven.

8. Ook als liederendichter heeft B r e ê r o zijne hooge verdiensten. Zijn Boertigh, Amorens en AendachtigU Groot Lied-boeck, „vercierd met vele Klinckers, oock Bruyds-lof en Klaeg-dichten, doormengeld met sinrijeke Beeltenissen. Alles tot vermaeck en

nut der Jeughet, sampt allen Lievers der Eijm-konstquot;, verraadt eeue vruchtbare lyrische diclitader, die zich beurtelings in fijn schertsende, ongebonden uitschaterende, dartele ou diepgevoelde zangen uitstort. Wat een lieflijke schildering, bij voorbeeld, wat een losheid in den aanhef vau zijn Geeft Goeie lof!

\'t Sonnetje steeckt ziju hool\'tjen op, \'t Voclnige lioomtjeblinckt verciert. En beslaat der Bergen top. \'t Vrolijck Vinckje tiereliert

9. Den hierboven reeds vermelden Jan Jansz. Starter, een geboren Bngelschman (Londen, 159-1), die iu 1607, met vele andere Dissenters, naar Amsterdam uitgeweken was, en zich daar zoo spoedig de taal van zijn nieuw vaderland eigen maakte, dat hij op achttienjarigen leeftijd reeds lid der Oude Kamer werd, meenen wij onder Coster\'s Akademie, naast zijnen boezemvriend, Bredero, te kunnen rangschikken. Zijn werkkring en zijn dichttalent beiden wijzen hem deze plaats aan. quot;Want, al vertrok hij ook in 1614 naar Eriesland, om zich eerst te Leeuwarden, als boekhandelaar, dan te Praneker, in dezelfde hoedanigheid en tevens als student in de rechten, te vestigen, hij keerde toch, in 1620 of 1621, weer naar Amsterdam terug, en liet daar zijne tooneelstukken opvoeren en zijn Friesche Lust-Jtof, „beplant met verscheyden stichtelijcke Minneliedekens, G-edichten ende Boertighe Kluchtenquot;, drukken. Minder geschikt voor het verheven, of zelfs voor het ernstige lierdicht dan Bredero, overtrof hij zijnen vriend in het losse, zwierige drink- en feestlied. „De tijd,quot; zoo zong hij de vroo-lijke kornuiten, die met hem aanzaten, toe,

Singhen en springben, ja maecken een klanck Dattar de kamer begint van te dreunen!

In het blijspel is hij wederom de mindere, terwijl hij zijnen mededinger in het gemengde treurspel en in de klucht nagenoeg evenaart.

Doch laten wij thans een ander, een ruimer middelpunt van dichterlijke samenleving beschouwen, den Muiderhriiu/. Wij lieb-ben Coster\'s Akademie \'t eerst behandeld, omdat hare vestiging, in de tijdsorde, inderdaad den Muiderkring voorafgaat, en omdat haar invloed zoo groot is geweest op de tooneel-kunst, aan welke Hooft en Vondel, de twee voornaamste leden van den Muiderkring, tevens medearbeiders van de Akademie, hunne dichterlijke gave ten deele zouden wijden.

1. De „Hollandsche Homeer, de Tacitus zijner eeuw, het hoofd der Poëten en historieschrijvers in onze taai, de Vader der Nederduitsche Zanggodinnen, de Fenix van zijne tijdge-nooten,quot; gelijk men hem in overdreven bewondering geroemd heeft, Pieter Cornelisz. Hooft, de oudste zoon van don reeds vermelden Amsterdamschen Burgemeester, Cornells Pie-tersz. Hooft, werd te Amsterdam geboren, den 16° Maart 1581. Terwijl de jongeling zich, aan de scholen zijner^gSbüörEestad, in de talen en in alle die wetenschappen, welke destijds voor iemand van zijn stand onmisbaar gerekend werden, oefende , begon hij reeds, naür het voorbeeld, wellicht onder de leiding van zijn vaders vriend en Kamergenoot ter Eglantieren, Spieghel, de ïfederlandsche Hei\' te bespelen. Althans S p i e g e Ts stroefheid vindt men in Hooft\'s eerstelingen terug. Het treurspel Achylles en Polyxena, door hem op zijn zestiende jaar vervaardigd, en zeifs Theseus en Ariadne, dat eerst in 1601 voltooid werd, sluiten zich, wat plan en stijl betreft, nog kennelijk aan de Rederijkers-spelen aan: eenheid van tijd , plaats en handeling was den jeugdigen dichter nog onbekend.

2. Men heeft langen tijd gemeend, dat Hooft reeds in 1598 zijne studiën ter Leidsche hoogeschool volbracht had, en daarnïï zijne reis naar Italië en Frankrijk ondernam; het studentenalbum , in de bibliotheek te Leiden berustende, heeft evenwel uitgemaakt, dat hij aldaar, op den 30quot;November 1606; dus eerst op 25-jarigen leeftijd, als student jn de rechten werd ingeschreven. Hoogstwaarschijnlijk verliet hij hetzelfde jaar weer de school, daar hij op den 21¹¹ Maart 1607 nogmaals werd ingeschreven.

De studie der klassieke letteren, gepaard aan het nastreven van Spieghel, zou Hooft\'s meestgeroemde dichterlijke gave, die der zoetvloeiendheid namelijk, wellicht belet hebben ooit te voorschijn te treden, indien zijne driejarige reis, over Frankrijk naar Italië, met terugreis over Duitschland — van 159S tot 1601 — niet een geheelen omkeer in zijn stijl te weeg gebracht had.

zoo schreef hij , in 1600, aan zijne „Broeders in Liefd\' bloeyendequot;. En geen wonder. De Medicissen hadden van Florence den zetel der kunsten en wetenschappen gemaakt. ïasso en Ariosto waren, wel is waar, ten grave gedaald, en met hen de gouden eeuw der Italiaansche letteren, en reeds begonnen de nos; levende G-uarini en Marino dat valsch vernuft, die kleingeestige woordspelingen te vertoonen, die \'t verval van den goeden smaak aankondigden, en waarvan ook Ho oft niet geheel vrij bleef, gelijk hier en daar zijne Minnedichlen en, nog meer, zijne Brieven getuigen. Maar Dante\'s en Petrarca\'s geest leefde fr toch nog, en de taal, waarin zij geschreven haddon, had eene zoetheid verkregen, eene smijdigheid, eeue zangerige cadans, die het oor van den Nederlander bekoorden, en in hem de gedachte deden opkomen, die zoetluidendheid , dien bevalligen maatslag, die muziek in onze taal over te brengen. De eerste vrucht van die poging was zijn, in 1602 uitgegeven, herderspel Granida, naar Tasso\'s Avüntan en G-uarini\'s Pastor Jido bewerkt. Het plan van dit gedicht is zeker gebrekkig, ondanks zijne eenheid; de karakterteekening is er geheel mis-

hikt, en het onnatuurlijk conventionalisme der Italiaansche modellen speelt den dichter ongelooflijke parten; maar de nagestreefde welluidendheid bleek, ook in onze taal, geene onbereikbare volmaaktheid te zijn. Lees den aanhef slechts van Dorilea\'s alleenspraak:

om u te overtuigen van den verba-zenden stap, door H ooft te dien opzichte gemaakt. Men overdrijve evenwel dien invloed der Italiaansche kunst niet. De cadans, inzonderheid, was \'t (ierst uit Frankrijk tot ons gekomen; en zoowel de Brabantache Jhr. van der Noot, als de Leidsche secretaris Jan van Hout en Daniël Heins hadden, voor Hooft, hunne gedichten met meer muzikale afwisseling en regelmatiger svlbeu-telling opgesteld, dan men placht te doen. De tweede vrucht, en zeker de zoetste en geurigste, door de zuiderzon op dien boom gerijpt, zijn de Minnedichten, waarin Hooft zijn meester, in onze letterkunde, nog niet gevonden beeft, zoo men ten minste over het hoofd kan zien, dat er meer zinnelijk heidendom dan Christelijke teergevoeligheid in die minneliederen doorstraalt.

3. Als blijspeldichter, vertaalde Hooft Areti no\'s Sdiijnhei-liyh, zooals wij hiervoren gezegd hebben, doch in proza. (Zie eene uitgave van dit werk in Be Dieische Warande, D\' II, bl. 213.) Het stuk, dat lang onder Bred er o\'s naam heeft doorgegaan, schijnt door Jacob Baeck berijmd te zijn; Bredero kan er slechts weinig deel aan gehad hebben. Plautus\' Aulularia wist Hooft, onder den titel van Warenar met de Pot, met zooveel natuurlijkheid van taal, voorstelling en zedeschildering, met zooveel losheid en geest te bewerken, dat men een oorspronk-lijk Hollandsch stuk meent te lezen. Het is zeker zijn best dramatisch gedicht, en dagteekent van 1017.

4. Daar is een tijdstip in Hooft\'s leven, dat van te groot belang is, zoowel voor den dichter zeiven als voor geheel onze letterkundige wereld van dien tijd, dan dat wij er niet even hij zouden stilstaan. Den 28quot; Mei 1009, stelde prins Maurits hem aan tot Drost van Muiden, Baljuw van Na arden en vnn

Gooiland en Hoofdofficier van Weesp, Weesper-Karspel en Hoogbijlemer. Volgens Brandt, bereikte hij .,dien hoogen trap van eerequot;, wegens „zijns vaders verdiensten aan den staat en deszelfs bijzondere zucht tot den huize van Nassau; want dit ambt was een der voortreffelijkste van Holland, \'t welk van ouds nooit dan bij luiden van grooten adel plagt bediend te worden, ja zelfs, zoo men houdt, bij jongere zonen der graven van Holland.quot; Aan die waardigheid was verbonden het verblijf — wij hadden haast gezegd de hofhouding — op het „hooghe huisquot; te Muiden.

Het Muiderslot is een versterkt kasteel, naar men meent door graaf PI oris V, ten jare 1290, aan den mond der Vecht, op den oever der Zuiderzee, gebouwd, met het doe!, om het land tegen de invallen der West-Friezen te beschermen, \'t Is binnen zijne muren, dat de samengesworene edelen, tegen wier trotsche aanmatiging Floris het volk beschermde, den euelmoe-digen vorst opsloten, alvorens hem laaghartig om te brengen. In 1462 hield, blijkens eene van Muiden gedagteekende keure. Karei de Stoute er verblijf. Leycester beschouwde het later als een middel om „het groote paardquot;, Amsterdam, in toom te houden — eene reden te meer voor deze stad om te zorgen, dat, na het verdrijven van Leycester\'s slotvoogd aldaar. Jan Bax, het kasteel werd toevertrouwd aan een Drost, die Am-terdam\'s belangen was toegedaan. Een dusdanige was Hooft. Maar hij liet het niet bij die behartiging der stoffelijke en politieke belangen zijner moederstad: de kunst moest te Muiden een heiligdom vinden.

Wat vóór ettelijke jaren „\'t saligh Roemers huysquot; geweest was, dat en meer nog werd Muiden. Niet slechts bijna al de leden van dien, thans verbroken, kring: Vondel, Neêrland\'s grootste dichter, de stichter der Akademie, Coster, de zeer belezen en met een keurigen smaak bedeelde Daniël Mos-te r t, later secretaris van Amsterdam, M^r Joan Vechters of Victor ij n, een letterlievend rechtsgeleerde, die Katholiek was, evenals de begaafde dochters van Eoemer Visscher, A nn a, „de wijzequot;, en Maria Tesselschade, „\'t wonder harer eeuwquot;, schaarden zichTöm den Drost van Muiden; maar al wat er in en om Amsterdam, in alle vakken van kunst of geleerdheid,

uitmuntends was, vond zich bij hem weder, ter onderlinge opwekking, oefening, leering en uitspanning.

Daar kwamen H o o f t \'s vader en broeders ; daar verschenen leden uit de aanzienlijkste Amsterdamsche magistraats-familiën; daar zag men, naast Laurens Eeael, den zwager en leerling van Arminius en oud-G-ouverneur-G-eneraal van Oost-Indië, EoolVs zwager, Justus Baeck, in wien „de koopman den dichter bedorvenquot; had: daar zat de Katholieke C o r n e 1 i s G- ij s-bertsz. Plemp, een Ilaagsch rechtsgeleerde en Latijnsch dichter, om denzelfden disch met den Remonstrantschen predikant en hoogleeraar, K a s p a r van B a e r 1 e of Barla;us; daar schertste de geestige Constant ij n Hu Yg en\'s, \'s Prinsen geheimschrijver, tusschen de ernstige vertoogen van den geleerden V o s s i u s, de ietwat ruwe zangen van den lioomschen glazenmaker Jan Vos en de eerste dichtproeven van den te vroeg ontslapen Willem van den Vondel, van wien de oudere broeder, onze groote dichter, getuigde: „hij ging mij ver te bovenquot;; daar werden de muziekstukken van den als zanger en komponist vermaarden rechtsgeleerde en kanunnik, Joan Albrecht Ban, uitgevoerd, door Tesselschade en Francisca Duarte, als zangeressen, en door den beroemden stichter der Duitsche organisten-school, Joan Pietersz. Swelingh, opgevolgd, na zijn overlijden , in 1621, door zijn zoon, Dirc Swelingh, als orgel-en klavierspelers. Intusschen was Hooft\'s echtgenoote, Christina van Erp, hem, in 1623, door don dood ontrukt. Vier jaren later, huwde hij met de weduwe van Jan Bapt. Bartalotti van den Heuvel, de begaafde Eleonore Hellemans; en het is vooral sedert haar optreden te Muiden, in 1627, dat de Mui-derkring zijn hoogsten bloei bereikte.

5. De geschiedkundige herinneringen, welke zich aan het Muiderslot hechten, konden een man als Hooft noch ontgaan, noch onverschillig laten. Hij had dar.r dan ook nauwelijks cenige jaren zijn zomerverblijf gehouden, qf^er verscheen, in 1613, van zijne hand een treurspel, Geeraerd van Velzen getiteld, waarin hij den moord, door de overmoedige edelen op den uitmuntenden rioris V gepleegd, ten tooneele voert. Dit stuk is, evenals de daarop gevolgde Baeio. oft Oorsprony der Hollande-ren, en in nog hoogere mate dan dit, wel een dramatisch ge-

dicht, maar geen drama. Krachtige denkbeelden, levendige schilderingen, verhalen en redevoeringen, schoone verzen, heerlijke reien — in weerwil van menige gezwollenheid—ja: maar geene handeling, geene veraanschonwlijking der daad, niets_;wat u in den waan brenge, dat ge het voorgestelde ziet gebeuren en medeleeft. En dat was het gebrek van den tijd, waaraan ook Vondel, schoon in mindere mate, leed. De Baeto is, bovendien, op te lossen historischen grondslag aangelegd, om belangstelling te wekken, terwijl het tragische in den Geeraerd van Velzen gedeeltelijk steunt op eene historische dwaling, dezelfde , waaraan ook Vondel zich heeft schuldig gemaakt in zijn Gijsbrecht van Aemstel; en eindelijk de held van het stuk is alles behalve een held.

6. De schrandere Drost had altijd met bijzondere ingenomenheid de klassieke geschiedschrijvers bestudeerd, en op dat veld zou hij ook zijne meest onverwelkbare lauweren plukken. Zijn proefwerk: Leven van Hendrik den Groote van Frankrijk, in 1618 begonnen en in 1626 uitgegeven, was welgeslaagd genoeg, in de schatting der tijdgenooten, om Hugo de G-root te doen zeggen, dat hij „de asschedes grooten Jvonings gelukquot; wenscht, „zulk een groot schrijver gevondenquot; te hebben, en om Baria eus te doen uitroepen, toen Lodewijk XlII den schrijver met brieven van adeldom, een gouden keten en de ridderorde van Sint-Michiel begiftigde: „Vrankrijk heeft u niet eedel gemaakt, maar bekent gemaakt dat gij \'t waart.quot;

In 1628 begon hij zijn meesterstuk, de Nederlaudsche Historiën (loopende van 1555 tot 1587) te schrijven: een werk, waaraan hij bijna tot aan zijn dood gearbeid heeft, en waarvan het tweede gedeelte ook eerst na zijn verscheiden, door zijn zoon Aarnoud, werd uitgegeven. Als verpoozing, en wanneer hij was „suftende door het staroogen op de zwaarlijk schiftbare ver-warrenissen onzer Kederlandsche zakenquot;, verhaalde hij de Ramp-taligheden der verhejjfinye van den huize Medicis — een geschrift van minder gehalte dan zijn eerste prozawerk — en vertaalde hij Tacitus, zijn gelief koosden schrijver, dien men zegt dat hij twee en vijftig maal gelezen had, in korten, kernachtigen, maar tevens harden en duisteren stijl.

boeken iu 1641 verschenen, vescigden voor goed Hoo I t\'s roem als geschied- en prozaschrijver. Het kronijkmatige, het argloos subjectieve der middeleeuwscheu, wat Van M eterenen Eor reeds verzaakt hadden, ruimt hier geheel de plaats voor eene nauwgezettere schifting en strengere waardeering der daadzaken , voor eene diepere karakterschetsing van personen en meer wijsgeerige nasporing van oorzaken eu gevolgen. De gioote historie-stijl, naar de wijze der ouden, scheen voor Nederland gevonden. Men meent Tacitus te lezen: zoo puntig, zoo ineengedrongen en zinrijk is dat geschrift, maar juist dit nastreven van ïacitus geeft ook aan den sbijl iets stijfs, iets gezochts, iets, wat het genie van ons Nederlandsch verloochent, en wat oorzaak is, dat Hooft\'s geschriften nimmer, wat zijne tijdge-nooten ook geroepen hebben, voor het volmaakte model van ons proza kunnen gelden, al is er tot dusverre niemand opgestaan, die, over het geheel genomen, als geschiedschrijver met hem kan vergeleken worden.

8. Hooft\'s Brieven, die voor de kennis van personen en toestanden, voor de waardeering van des schrijvers gemoedsleven en van zijn verkeer met de letterkundigen zijns tijds, uiterst belangrijk zijn, verraden, gelijk wij reeds hebben doen opmerken, duidelijk de neiging tot dat gekunstelde, dat gezochte , in gedachten en vorm, dat soort van valsch vernuft, met een woord, waartoe het uagelijksche verkeer van mannen van geest, onderling, zoo licht verleidt.

Den 27^u Mei van het jaar 1647, werd het stoHijk overschot van Pieter Cornellsz. Hooft, die den 21quot; van die maand overleden was, in de Sieuwe-Kerk te Amsterdam, ter laatste rustplaats gedragen.

Maar al was het algemeen erkende h.oojd van den Muider-kring — zoo zinspeelde men vaak op zijn naam — der letterkundige wereld van die dagen ontvallen, er stond een man in hun midden, die, schoon Hooft hem niet altijd (vooral sedert diens overgang tot de Katholieke Kerk) met die hartlij kheid bejegende, welke hij verdiende, schoon hij hem in menig opzicht te min waardeerde, ja hem \'zelfs, ter kwader ure, „om een onnoozel Ave Mariaquot;, den Muider disch ontzegd had, met meer recht dan de hooggeroemde Drost, de dichterlijke konings-

1. Uit den echt, gesloten tusschen den Antwcrpschen lioeden-stofteerder, Joost van den Vondel, en Sara Kranen, de dochter van een eveneens uit Antwerpen oorspronkelijken Rederijker Peter Kranen, te Keulen, — waarheen beide familiën, te ijverig Doopsgezind, om zich in hare geboortestad op haar gemak te voelen, de wijk genomen hadden — werd onze dichter, Joost van den Vondel, op den 17quot; November 1587, geboren. Ter plaatse warr thans het zevende huis, ter rechterhand, ligt, wanneer men van de S⁴ Matthiasstraat de „grosze quot;Witschgassequot; („de quot;Weissgasse of Vv^rittestraatquot;, bij G-eer. Brandt) inslaat, daar stond, iu Vondels\'s geboortejaar, een huis ..zur Fiolen benentquot;; en daar zag de groote man het eerste levenslicht. Hoe aardig ook het toeval zou wezen, indien deze „Fiolequot; het bekende speeltuig beteekende, wij zijn het der waarheid schuldig , te zeggen, dat hier de bloem bedoeld is. VondeI\'s zinspeling op die bijzonderheid, in zijn: GehoorLeldock van Willem van Amsau, waar hij der Nymphe toezingt:

■ breyd een\' stool Van bloemen hem, die \'t licht eerst sagh in een vioolquot;,

laat geen plaats meer over voor een redelijken twijfel. Eeeds in 159G trok het Vondelsgezin, waartoe, buiten den kleinen Joost, ook zijne één jaar oudere zuster Clemensken en de zeven jaren jongere Sara behoorden, over Frankfort en Bremen naar Utrecht, en het jaar daarop naar Amsterdam, waar, blijkens het Amsterdamsch Poortsrsboek, „Joosten van den Vondel van Antwerpen, op hujden den 27 Martii (1597) siju poorter eedtquot; gedaan heeft. Zij woonden daar in de Warmoesstraat en hadden er een kousennering. In 1599 werd hun tweede zoon. Wille m, dien wij bij het beschrijven van den Muiderkring vermeld hebben, en eindelijk in 1602 hunne derde dochter, Catharma, geboren.

2. De opvoeding van Vondel was die van een gewoon burgerkind; en niets liet dan ook tot dusverre den letterkundigen

reus van latere dagen vermoeden. De bekende dichtregelen uit Hooft\'s brief, „aan de Camer in Liefd\' bloeyendequot;, in 1600, „wt ïiorenzaquot; geschreven, waarin vermeld worden de Kamerleden

en volgens welke Vondel dus reeds op dertienjarigen leeftijd blijken van dichterlijke begaafdheid zou gegeven hebben, zijn eerst bij de omwerking van dat stuk, in het jaar 1608, daar bijgevoegd. Zijne eerste ons bekende dichtproeve, een bruiloftslied, is van geen vroegere dagteekening dan 1605, en overtreft in geenen deele de refereinen zijner medebroederen ter Bra-br.ntsche Kamer „Wt levender ionstquot;. Intusschen was hij, blijkens de bovenaangehaalde regelen, in 1608 ook reeds lid der Eglantieren; en daar, naast Eoemer Visscher, Hooft, Coster en Bredero, begon zijn dichttalent die hoogere vlucht te nemen, welke hem weldra boven al zijne land-, wij hadden havist gezegd zijne tijdgenooten, zou verheffen.

3. Op 27-jarigen leeftijd, nam hij, wegens het overlijden zijns vaders, den kousenhandel voor zijne rekening, en dreef dien met zulk gevolg, dat hij onder de welgestelde burgers mocht geteld worden, vooral na zijn huwelijk,- in 1610, met de, ook uit Keulen geboortige, Maaiken (Maria) de Wolft\', wier broeder. Hans, reeds sedert drie\'jaren met Clemensken van den Vondel gehuwd was.

Aan de oudste spruit uit dezen echt, zijne vrome en begaafde , in 1611 geboren dochter Anna, beleefde Vondel g:-oote vreugde. Twee jaren na zijn huwelijksdag werd hem daarentegen een ongelukskind geboren, dat wel met zijns vaders naam, Joost, maar nocli met zijn talent, noch met zijn karakter bedeeld, later, door zijn wangedrag, een geweldigen schok aan het fortuin en de levensvreugde zijns vaders moest toebrengen. Twee andere kinderen, een zopn en eene dochter, stierven zeer jong. Volgens een brief van Antonides aan Greer. Brandt, bracht Anna eenigen tijd te Keulen, bij hare derwaarts, zoo \'t schijnt, wedergekeerde grootmoeder, door. Zij werd echter niet daar — gelijk Antonides beweert — in het Katholieke geloof onderwezen en gedoopt, naar te Am-

sterdam, waar zij, na liet overlijden barer moedei\', in 1635, wederkeerde. Vondel had toen haren bijstand noodig in huishouding en winkelnering. ,.Op meer dan 30-jarigen leeftijdquot;, eerst op het laatst van 1641, ging zij, kort voor haren vader, tot bet Katholicisme over. Anna was, blijkens de onuitgegeven Acta Missionis der PP. Jezuïeten, „met een uitnemend verstand begaafd, en ook in de latijnsche letteren door en door ervaren.quot;

4. De bewustheid eener hoogere roeping was reeds vroegtijdig in onzen dichter ontwaakt. In zijn dichtstukje op het Twalef-jarigh Beslant. in zijn Wtvaert en Treur-dicht van Hem icns de Gr oo te. en vooral in het Pascha of ie de Verlossinghe der Kin-d\'ren Israels, zijn eerste treurspel, dagteekenend van Het j;iar 1612, is een merkbare vooruitgang, zoowel in de gedachten als in den stijl, te bespeuren Hij opende daarmede de lange reeks der gedichten, welke hem, in den loop \\an zijn veelbewogen leven, te midden der woelingen in Staat en Kerk, alle hoogere belangen der menschelijke, en bepaald derKederknd-sche, samenleving zouden ontlokken. Het Pascha was besterad om „de Vrijwordinghe der Vcreenichde Nedeiiandsche Provinciënquot; van de Spanjaards te verheerlijken. De leden der Lavendelbloem speelden hstuk openlijk, en daarmee was Vondel\'s dichtergave, vooral toen kort daarna zijn Lof-Ghesangh over de tvijdberoemde Scheeps-vaeri der Vereenighde Nederlanden het licht zag, bij het volk bekend. Die gave behoefde evenwel nog ontwikkeld en geregeld te worden; want, in weerwil van den vooruitgang, herinnerde \'t Pascha nog te levendig aan de liede-rijkers-spelen, ja, in zekere mate, aan de middeieeuwsche mysterie-spelen, om een waardig voorlooper der moderne dramatiek te zijn.

ó. Eeu jaar daarna, in 1613, maakte de dichter, toegevende aan den smamp;ak des tijds, bijschriften op eene verzameling van zinnebeeldige platen, onder den titel van Ben Gulden Winckel der IconMievende Nederlanders, en weldra ook op een plaatwerk, voorstellende de „Pabulen der Dierenquot;, zijne Vorstdijcke Warande der Bieren. In eene vertaling van twee afdeelingen uit Be Tweede Week der schepping, een gedicht van den, toen hoog-geroeinden, Franschen Kalvinist, G-uilIaume de Salluste,

Seigneur du Bartas, deed zicii Vondel minder gunstig kennen dan in de vorige werken: misschien draagt de eigenaardige moeilijkheid eener vertolking uit eene vreemde taal daar wel eenigszins de schuld van. Hoe dit ook zij, hij toonde weldra (in 1620) in zijn treurspel Qierusalvm verwoest, waarin de verwoesting dier stad, door Titus, wordt voorgesteld, welke verbazende vorderingen hij in dien tusschentijd gemaakt had. Inderdaad, zoo dit gewrocht al de groote fout heeft, geen eigenlijken dramatischen knoop en bijgevolg geene handeling te bezitten, en daarom eer een gedramatiseerd lierdicht is dan een treurspel; de stijl er van is oneindig veel zuiverder en vloeiender, de techniek volmaakter, da vlucht der gedachten veel hoo-ger en treffender dan die van Vondel\'s vroegere werken. Zeker zou het te bejammeren geweest zijn, zoo wij het schouwspel van \'s mans vorming en ontwikkeling, door het verloren raken zijner oudere stukken, hadden moeten missen; maar men begrijpt toch, bij \'t lezen van dit werk, hoe. hij zelf al het voorgaande heeft willen vernietigen, om dit als \'t eerste zijner waardig gedicht te behouden.

Waarschijnlijk was het eene boekverkoopers-speculatie, welke Be Holden God es des Onicden Verhonds, evenals vroeger Den Gulden JVin deel en de Warande, te voorschijn riep, en moet men gedeeltelijk daaraan de mindere waarde van dit, ook in 1620 verschenen, werk toeschrijven.

6. Om dienzelfden tijd bedankte Vondel voor zijne, sedert vier jaren waargenomen, bediening van Diaken bij de Doopsgezinden der Waterlandsche Gremeente, daar hij klaagde „van groote ongelegenheyt sijner melancoleusheyts halvenquot;. Wij \' wagen de veronderstelling, dat hij zich toen reeds afkeerig gevoelde van de eindelooze geloofstwisten onder de verschillende Protestantsche sekten, en naar „de waarheid als een rotsquot;, in de Katholieke Kerk, begon te haken. Zijn Lof van de /■gt;«-sehe en rjodcrmldiye Martelaresse SI. Ar/nes, destijds geplaatst in het, ter eere diur Heilige, door den later te vermelden E. K. Priester, Stalpaart van der Wiele, geschreven boek, staaft deze meeniag. Ook zullen wij hem, van nu af, den geesel der satire zien slingeren tegen de machtige, vervolging-zuchtige partij der Contra-Remonstranten; ja, er zal weldra in

zijn geheel wezen, in zijn gezondheidstoestand niet minder dan in zijnen geest, eene herleving, eene hervorming plaats grijpen.

7. Het Latijn had Vondel eerst tussehen zijn 26^e en 27^elevensjaar beginnen te leeren, maar met vrucht genoeg, om. spoedig uit die taal, gedichten van Horatius, Virgilius en Ovidius te kunnen vertolken: en ook de^e oefening had bij hem een gelukkigen inrloed op taal en smaak. Menig bevallig gelegenheids-dicht, uit dien tijd, verraadt ons dien invloed, al is de daar aangeslagen toon minder verheven, minder ernstig dan die van het gelijktijdige, treflijk mystieke lierdicht: Be Kruys-bergh, waar de dichter blijkbaar het liofdegeheim des H. Kruises toont begrepen te hebben. De studie van het G-rieksch en der Logica ondernam hij om zijn -iO⁶ jaar eerst.

In 1625 vertaalde hij, met hulp van L. Re a el, Seneca\'s Trcas, onder deu titel van Be Amslerdamsclte SLecnha, een stuk, dat, in dezelfde mate als het Latijnsehe origineel, het verwijt van gezwollenheid en van gemis aan eenheid verdient. Drie jaren later, ging Vondel andermaal bij Saueca ter school, en met meer geluk dan in zijne vertaling der Troas; want de Hippolytus of Rampsaliye Knyschheyd munt door veel meer gloed, veel rijkere schilderingen en heftigere hartstochten uit dan de Hecuba. 4-Een beter stuk gaf hem deze studie der oudheid, gepaard aan zijn onverzoenbaren wrok tegen de Con-tra-llemonstranten, in de pen, toen hij, in November 1625, Oldenbarneveldt\'s dood, onder den zeer doorschijnenden sluier van een ailegoriek treurspel, ten tooneele voerde. De Falame-(ks oft vermoorde onnooseljteyd stelt eenen held voor. Palamedes ••namelijk, die door wijsheid en deugd uitmunt, maar juist daardoor ook den haat der nijdige, voor Troja gelegerde, Grieksche Hoofden opwekt. Agamemnon, de dwingeland die geen tegenspraak duldt; de listige veinzaard en verrader Ulysses ; de beginsellooze , Ulysses blindelings volgende Diomedes; de heerschzuehtige Oalchas en de , lichamelijk en zedelijk, wanstaltige Thersites beramen en volvoeren een helsch plan, ten gevolge van liet welk Palamedes, door den gemeenschappelijken vijand, Priam, schijnt omgekocht te zijn en ter dood gebracht wordt. De partijzucht heeft Vondel, in dit treurspel, wel tot overdrevene karakterschilderingen verleid; maar zij heeft ham

ook een goeden dienst bewezen, door aan zijne beelden eene kracht, aan zijne schilderingen eene levendigheid, aan zijne samenspraken eene warmte en eene natuurlijkheid bij te zetten , welke hij, tot nog toe, niet in die mate vertoond had. Ook in zijn plan, in zijne knooping en ontknooping, is de * Falamedes veel gelukkiger dan alle tot dusverre, in onze taal, opgestelde tooneelstukken, al betreurt men er nog altijd het te streng nakomen der Aristoteliaansehe i-egels in, de langdradige alleenspraak van het eersts Bedrijf bij voorbeeld — den Prologus der ouden — die zoo gemakkelijk door een tweegesprek ware te vervangen gewosst. Onder de Reien, munt vooral die der Eubeërs, in heb derde Bedrijf, uit.

Maar zoo de kunst juichte, bij het verschijnen van den Palamedes , de machtige regeeringspartij, die er in gehekeld, tot den bloede gehekeld werd, had het er minder hoog meê op. De dichter moest zich eenigen tijd schuil houden, om niet naaiden Haag gevoerd te worden, waar de Piskaal hem eischte, en kon zich gelukkig achten, door de hem niet ongunstige Schepenen van Amsterdam, slechts tot eene geldboete van 300 gulden veroordeeld te worden. Maar van uu a f was hij beroemd ; de Palamedes werd, in weinige jaren, dertig maal herdrukt.

8. Na de Gehoortldocl: van Willem, van Nassau (1020), het eerste van die treffende, met vindingrijk vernuft opgestelde lierdichten van langerfn adem, — als: De verovering van Grol (1027), Amsteldams Wellelcomst aan Zijn Hoogkeyd (1028), de Zegezang ter eere van Frederick Hendrik, BoseJidwiuger, enz. (1029), llenriistte Marie £ Amsterdam (1610) , JJe Imcijdingh van 7 AmslerdawiscJie Stadhuys (1055), enz. — waarmede Vondel elke merkwaardige gebeurtenis in Stad of Staat begroette, ontmoeten wij een zijner geestigste hekeldichten, de Rommelpci van \'t lianekot, ter gunste van den afgezetten Eemonstrant-schen predikant, Hanekop, en tegen den Contra-Eemonstrant-schen Trigland, bijgenaamd het „Kalkoensche Haentjenquot;, en andere van dezelfde kleur, in 1027 geschreven. Nog menigmaal zal onze dichter zijn prikkelbaar gemoed uitstorten, in dat half-kerkelijk , half-politiek geharrewar:

getuigt hij; en als het liem soms gebeurt, wat al te persoonlijk en al te scherp zijne gisp^;ng in te kleeden, dan bedenke men, dat het menigmaal slechts eene wedervergelding was van hem of den zijnen toegevoegden smaad. Tot deze dichtsoort behoo-ren : het Sprookje van Reyntje (Je Vns (1G28), de Roskam, de Harpoen, de Medaellie voor den Gommaristen Kettermeester, Papieren Geld* Een Otter in ^,t Boheerck, allen van 1630, Decretum Horrible, van 1631, do Geuze- Vesper en anderen.

9. Zijn opwaartsstrevende geest kon zich evenwel noch met die vertalingen, noch met die gedichten van kleineren omvang tevreden stellen: Vondel wilde een epos scheppen. Hij had, reeds in 1632, de goedkeuring der gekozene stoffe: Be Tocht van Keizer Konstantijn den Groote naar Rome, en vaa den aanvang des werks, uit den mond van den wijdberoemden Hugo de Groot, mogen hooren, en hij hield er zich met zoo veel ijver mede bezig, dat hij, gansch ingenomen met zijnen held, zijn destijds geboren en spoedig daarna gestorven tweeden zoon, naar hem, Konstantijn liet noemen. Vijf zangen waren bereids afgewerkt, toen de dood hem, in 1635, zijne diepbetreurde echtgenoote ontrukte. Be smart van dit verlies, gepaard aan de beslommering der winkelnering, hem thans uitsluitend ten laste gekomen, verwijderde Vondel eenigen tijd van de dichtkunst, voor eeuwig van het Nederlandsch heldendicht. Hij verscheurde den Konstantijn met eigen hand. Wel keerde hij, op zijn 75° jaar, tot de verhalende dichtkunst weer, in Joannes de Boetgezant, een vindingrijk en levendig gedicht; maar een eigenlijk heldendicht bezitten wij van hem niet.

10. Al de warme vriendschap en diepe vereering, welke onze dichter jegens Huig de G-root gevoelde, was er noodig, om hem, tegen \'t einde van datzelfde jaar (zijne vrouw was in rebruari gestorven), te bewegen, het Latijnsche treurspel Sophom-paneas van dien uitstekenden man in \'t Neder! andsch over te brengen. Al had dit werk, waarin „Joseph in V Ho,quot;quot; van den Egyptischen Koning wordt voorgesteld. geene andere verdiensten, dan Vondel aanleiding gegeven te hebben tot het vervaardigen van Joseph in Dothan, een zijner meesterstukken, en Joseph in Egypten, beiden van 1640, met welke stukken hij, naar \'t voorbeeld der Grieken, zijne Trilogie voleindigde, dan

ware het nog merkwaardig genoeg om het gemis der oorspronk-lijkheid te vergoeden. Josejih in Ttnthan, waarin eene voor het treurspel selxijengeoeihi kte stof — het verkoopen van den jongeling aan de Ismaëlitische slavenhandelaars —verwerkt is, onderscheidt zieh door. eeac_ verrukkende mengeling van uatuur-lijkheid en van bijna idyllischen eenvoud in het dramatisch gedeelte, met eene bovenaardsrche majesteit in de reien der Wachtengelen. Men leze den bevalligen rei, die het derde Bedrijf sluit, en Ruben\'s alleenspraak, die het vijfde opent, om een denkbeeld te hebben van den rijkdom dier poëzie. De twee volgende, in Jacob\'s mond gelegde, verzen, die het ge-heele stuk sluiten, ziju als de smartkreet, door de ondankbare zonen aller eeuwen aan het verscheurde vaderhart afgenerst;

Veel minder van gehalte, onder alle opzichten, is de Joseph in Egypt en, waarin de bekende lotgevallen van den kuischen jongeling, in Potiphar\'s paleis, veraanschouwelijkt worden.

11. Coster\'s Akademie-gebouw, eene houten loods, was in 1637 tot een „Schouwburgquot; vertimmerd, en moest, tegen \'t einde van dat jaar, ingewijd worden. Vondel schreef te dien einde zijn Gysbreght van Aemstel, eene gedramatizeerde navolging van het tweede Boek van Virgilius\' Aeneis, waarin hij Amsterdam\'s „onderganghquot;, door de wrekers van den vermoorden Graaf Floris V veroorzaakt, heeft voorgesteld. De dichter had de handeling van zijn stuk, dat op \'t laatst van het jaar zou gespeeld worden, op Kersnacht geplaatst, om er meer actuali teit aan bij te zetten, misschien ook uit ingenomenheid met den Katholieken godsdienst, dien hij kort daarna omhelsde. In ieder geval, deze bijzonderheid gaf aanstoot, in die dagen der hooggeroemde gewetensvrijheid, en het treurspel kon eerst den 3quot; Januari daaropvolgende vertoond worden; maar genoot dan ook het ongehoorde voorrecht, sedert dien tijd, elk jaar, tot op heden toe, omtrent Kersmis opgevoerd te worden.

Hugo de Groot, wien Vondel zijn treurspel opdroeg, kon met waarheid zeggen; „de Coloneesche Oedipus van Sophocles en de Biddende Vrouwen van Euripides, hebben Athenen nooit

grooter eer aangedaan dan Amsterdam hier mede geniet.quot; En deze lofspraak verdient de GijsbrecJU, niet slechts om de getrouwe nabootsing van Troje\'s ondergang, of om de aantrekkelijkheid der voorstelling van historische plaatsen en personen (al is alles niet even politisch en archaeologisch juist), maar ook om zijn draniatischen samenhang, zijne treilende karakterschilderingen, heerlijke reien en roerende toestanden. Wij bevelen ter lezing aan Badeloch\'s droom, in het begin, en. het beroemde Kerslied, op\'bet einde van het derde Bedrijf; en in het vijfde ,~Trêt meesterlijk tooneel, waarin de sluwe Heer van Vooren het kasteel komt opeiseben.

12. Twee jaren later (in 1639) verscheen de vertaling van Sophocles\' Eledra, door Vondel ondernomen op aanraden van Joan Vechters (of Victor ij n), en, gelijk bij in de toewijding aan T e s s e 1 s o h a d e zegt, „met bulpe van dien hoogbge-leerden jongeling, Isaak Yossius; een loos vos, en wacker vernuft, om bet Griekscbe wild, hoe diep en duister het oock verborgen zij, op te snuffelen.quot; De zucht om eene getrouwe vertolking te leveren, geeft aan sommige plaatsen van dit werk iets stijfs en gewrongens — eene opmerking, die ook geldt van den Koniny Oedipus, uit Sophocles, in 16ti0, en nog meer van de, haast verwarde, Ifigenie in Taurea, uib Euripides, inl6G6, vertaald. Ook in Euripides\' Feniciaensche en in Sophocles\' Hercules in Trachin, beiden van 1668, bewees Vondel, dat zijn oorspronklijk genie hem minder geschikt maakte voor vertalingen.

13. Hoe veel gelukkiger hij was in zijne oo^spronklijke werken, bleek nog datzelfde jaar (1639), toen de liefde voor zijne geboortestad, welke hem reeds den heerlijken lierzang: Be Rijnstroom, had doen schrijven, hem het treurspel, De Maegh-den, waarin de marteldood van Sinte Ursul en harer gezellinnen wordt voorgesteld, in de pen gaf. Opmerklijker evenwel, dan om zijne stoute vinding en rijke poëzie, is dit gewrocht, wegens de neiging, die Vondel er verraadt voor het Katholicisme. En geen wonder! wij naderen het groote keerpunt in \'s mans levensgeschiedenis.

14. Niet plotseling, gelijk uit het vroeger gezegde reeds kon aangemerkt worden, ging de oud-diaken der Doopsgezinden tot de Eoomsch-Katholieke kerkleer over: neen! jaren duurde de

voorbereiding. quot;Want Vondel was een ernstig man, die ineene zoo gewichtige zaak, als het geloof, zich met geene halve overtuiging kon tevreden stellen, gelijk Hooft en van Baerle deden. Hij had de onhoudbaarheid van het beginsel der indi-viduëele vrijheid van onderzoek, niet slechts uit de onderlinge twisten en tegenstrijdige leerstukken der Protestantenf^maar vooral uit de inconsequente besluiten der Dordsche synode, ingezien, en daaruit besloten tot de noodzakelijkheid van een onfeilbaar leereezag. jJDaarbij^jïomen, als menschlijke beweegredenen, de ae\'sthetische aanleg, de echte kunstenaarsziel des dichters, die hem, naar de uitdrukking van prof. Gr. F. Drabbe, „vóór alle redeneering, als door louteren natuurdrangquot;, tot de Katholieke Kerk trok; fverder zijn omgang, niet alleen met zijne reeds vóór hem Katholiek geworden dochter, Anna, wier deugdzaam leven en edelmoedig hart hem stichtten aan den huislijken haard, maar ook met Vechters, Plemp, Tessel-schade en den schranderen pastoor en overste van het Bagijn-hof, Leonardus Marius, van wien men tot dusverre algemeen geloofd had, dat hém het geluk ten deele viel, Vondel in de Moederkerk op te nemen. Sedert Pr. H. J. Allard het uittreksel der bovenvermelde Acta Missionis der PP. Jezuïeten in Nederland bekend gemaakt heeft, kan men er nauwelijks meer aan twijfelen, dat Vondel, zoowel als zijne dochter Anna, dooide leden der beroemde orde tot den schoot der Katholieke Kerk teruggevoerd werd. Vriend en vijand echter zij u het ééns in de erkenning dat Vondel dezen stap zelfstandig en met volle overtuiging gedaan heeft; ja, zijn remonstrantse he levensbeschrijver, Brandt, getuigt, „dat hij, eenmaal overgegaan zijnde, niet geveinsdelijk, maar in vollen ernst het Pausdom heeft aangehangen, en buiten opspraak, naar de leer der Eoomsche Kerk geleefd heeft.quot;

15. Thans verschijnt hij ook in zijn hoogsten letterkundigen bloei. Het treurspel I)e Gebroeders, voorstellende den dood van koning Saul\'s geslacht, mag al een niet gelukkig onderwerp behandelen, de dramatische gang er van is zoo levendig, menige schildering zoo keurig, dat men begrijpt, hoe de geleerde Geer. Vossius (de afstammeling van een Roermondsch geslacht, dat, gedurende eene eeuw, tal van letterkundigen en

geleerden aan Nederland schonk) bij \'t verschijnen van dit gewrocht, Vondel de lofspraak kou toevoegen: „scriöis aeierniiati.quot;

Hooger nog verheft hij zich in den Peier en Pauwels (1641), dat de dagteekening draagt van zijne bekeering tot de Katholieke Kerk, en te beschouwen is als het tx-voto vau dien overgang, op het roemrijke graf der Apostelen neergelegd. Dit treurspel is, door zijne volmaakte eenheid, door eenige gelukkige geteekende, vaak heerlijk contrasteerende karakters (al zijn het juist niet die der hoofdpersonen) en door die spanning, die u afwisselend doet hopen en vriezen, een derbestgeslaagde. Hoe eigenaardig schoon is niet de inleiding, waar de schimmen der too-venaars Simon en Elymas hunner wraakzucht^;tegen de beide geloofshelden lucht geven! Ook Nero\'s wroegingen zijn, bij de opening van het vijfde Bedrijf, meesterlijk geschilderd.

16. De Heldinnenbrieven?, eene proza-vertaling van Ovi\'flius\' Heroïdes, die een jaar later vervaardigd werd, hoe verdienstelijk ook, was voor Vondel slechts eene stijloefening voor het schrijven zijner Brieven der Heilige Maeghden, Martelaressen. In dit laatste werk heeft hij de Katholieke Heiligenlegende met veel geluk te baat genomen: niet alleen de Opdraght nen de Heilige Maeghl, ook menige brief, die der H. Theodora, bij voorbeeld, zijn heerlijke gedichten. Veie andere stichtelijke verzen behooren tot dit tijdstip; alhoewel de wereldsche dichtstof hem ook niet ontbrak, gelijk zijne lof- en dankliederen op de begaafde koningin Christina van Zweden (die er den zanger met een gouden Imlsketen voor beloonde) getuigen. Menigmaal ook stond hij om zijne „papistischequot; uitingen aan de vlijmendste hekelingen ten doel; maar dan gordde hij, op zijne beurt, een niet minder scherp strijdzwaard aan, zoodat het ons niet verwonderen moet, indien de min of meer sybarie-tische Brost van Muiden destijds van hem schrijven kon; „My deert des mans die geenes dings eerder moede schijnt te worden, dan der- ruste;quot; en daar kon bijvoegen, öp de boete, voor den Palamedes betaald, tamelijk liefdeloos en onedel zinspelende: „\'t Schijnt dat hy noch drie hondert\' guldens in kasse moet hebben die hem dreigen de keel al te bijten.quot;

17. Het jaar 1645 was het derde Eeuwfeest van het beroemde „Mirakel der Heilige Stedequot; te Amsterdam. Vondel herdacht

ilit wonder, niet slechts in een opzettelijk met dat doel vervaardigden lierzang, maar hij vond er zelfs aanleiding in, om het Katholiek leerstuk der H. Eucharistie door een uitgebreid leerdicht te verheerlijken, onder den titel van: AllaeryJieheme-nissen. Dit werk — het eerste, maar niet het laatste van die soort, bij onzen dichter — bezingt, in drie Boeken, het H. Sakrament als Offerspijze, Offereere en Oft\'erhande, en onderscheidt zich door al de hoedanigheden van een goed leerdicht; klaarheid en degelijkheid van verdeeling en bewijsvoering; gelukkige afwisseling, door gepaste voorbeelden; zuiverheid cn vloeiendheid van stijl. Als bloemlezing kieze men, in het eerste Boek, de vergelijking tusschen het Manna dei-woestijn en het Manna der H. Eucharistie (vs. 723—796); i» het tweede, de instelling en viering van den H. Sakraments-dag te liome (vs. 1273—13(31); in het derde, Abraham\'s ofter (vs. 780—S17) en de 24 laatste verzen, waarin het bijwonen van het H. Ofter den Christenen aanbevolen wordt.

Meer wijsgeerig dan theologisch, maar gespierd en vol poëzie is zijn later leerdicht; Bespier/elingeii van Godl en Godtsdieml (1662), in vijf Boeken handelende „van Grodtquot;, „van G-odts Eigenschappenquot;, „van ö-odts quot;Werckenquot;, „van G-odtsdienstquot; en „van G-odtsdienst in \'t bijzonder\'\'. De Heerlijckheit der Kercke, „haer ingang (d. i. opkomst), opgang, en voortgang, begrepen in dry Boeckenquot; (1663) heeft wat meer epischen gang dan de voorgaande didaktische werken, en is zeker het volmaaktste onder het opzicht van den vorm. Wat kracht en eenvoud tevens in de schildering *^ran den moed der Apostelen (B. 11, vs. 479—547), welke verheffing en fceederheid in de kruishymne der Engelen (B. Ill, vs. 657—661)!

IS. Tenjare 1646 werd de proza-vertaling van Virgilius voltooid en uitgegeven: een in alle opzichten verdienstelijker werk dan de Lierzangen en Dichtkunst van Horatius, „in het rijmeloos vertaeltquot; (1654), welke dan ook zonder des dichters toestemming, door toedoen van een meer gedienstig dan verlicht vriend, in druk verschenen. ïot op hoogen ouderdom bleef de klassieke literatuur eene oefenschool voor Vondel; en wij zien hem nog op 73-jarigen leeftijd (in 1660) Virgilius andermaal, maar thans in verzen, vertolken; ja, in zijn 84« jaar ontzag

hij zich niet, de Metamorphoses van Ovidius in Nederlandsch rijm terug te geven — zijn laatste werk van grooteren omvang, zoo het al niet van vroegeren tijd is, en thans eerst, herzien, werd uitgegeven. Hij meende door die uitgave zoo min onstieht-lijk te zijn, dat hij in de Voorrede zegt: „Hier valt geen ge-vaer voor verstandigeu, en allerminst in onzen tijt: want sedert het waerachtigh geloof der oude moederkereke de gansche wer-relfc door verkondight wert, verloren alle ongerijmde kindersprookjes allengs hunne geloofwaerdigheit... Niemant zy dan in het lezen schroomachtigh zonder noot, en te min dewijl de heilige outvader Augustijn, dat groote licht der katholijcke kercke, ons vermaent de schriften der Heidenen tot cieraet en «iphouwinge des geloofs te gebruicken.quot; In onze minder eenvoudige eeuw, is dat evenwel geene lectuur voor jongelieden.

10. Het treurspel: Maria SLuart of Gemartelde Majesteit (16 quot;j), beter een dramatisch bewerkt treurdicht, dan esn eigenlijk drama te noemen, was een uitvloeisel van Vond el\'s Katholieke en monarchale beginsels, en kostte hem dan ook een vloed van schimpschiiften, niet meêgerekend oene boete van honderd en tachtig gulden, waartoe hem de hoogwijze raad van Schout en Schepenen voor die paapsche stoutigheid veroordeelde.

20 En\' inderdaad, met zijn overgang tot de behoudende Moederkerk, had Vondel ook in zaken van den staat andere denkbeelden omhelsd: de vroege.quot; door hem verheerlijkte opstand tegen Spanje werd thans in zijn oog een ongeoorloofde afval van den wettigen vorst. Daarom juichte hij, toen, door den Munsterschen Vrede, ten jare 1648, de Vereenigde Gewesten zich met den Koning verzoenden, en als hun rechtmatig bestaan kregen, met de zegeningen van den vrede. Deze vreugde sprak hij uit in zijn meesterlijk „Lantspelquot;: De Leeuioeudalers, als drama — hoewel, natuurlijk, van minder hooge vlucht, minder belangrijkheid van stof en minder tragische toestanden — volmaakt beantwoordende aan de eischen der kunst. Jammer maar, dat het offer aan den heidenschen Pan, \'twelk bestemd is om de hoogste spanning in het stuk te weeg te brengen , voor den hedendaagschen lezer zoo geheel van waarschijnlijkheid en belang ontbloot is. De boerentwist en de zangerige rei van het tweede Bedrijf zijn typen.

door de afschuwelijke kunstgrepen eener vreemde vorstin aan den wijsten aller koningen gepleegd, in keurige taal, met diep menschkundige trekken wordt voorgesteld, schcftik Vondel _{/ /}ous, datzelfde jaar, in zijn Salomon. Een denkbeeld van het geheele stuk geeft de afwisselende rei der vreemde afgod-dienaressen en der Jerusalemmers, op het einde van het vierde Bedrijf. In de betrekkelijk groote tijdruimte van zes jaren, welke dit gedicht van het eerstvolgende uitgebreide werk scheidt, heeft Vondel als het ware al zijne kracht ingespannen, geheel zijn genie te baat genomen, om den Tucifer voort te brengen. Tien jaren vroeger dan Miltbn in zijn Paradise Losï, stelde hij in ƒ dit meesterlijk gewrocht den Val der Engelen voor: niet zonder bijoogmerk nogtans; want wie erkent, met den Hoog-leeraar Jonckbloet, daar niet in den afval der Nederlanden van Spanje? Inderdaad, gelijk de gunsten, door Eilipsaan de Spanjaards boven de Nederlanders geschonken, de eerste aanleiding waren tot den opstand der Edelen, zoo is de begunstiging van de menschen door God de eerste oorzaak van \'t oproer der Geesten. Bij dezen, als bij genen, is de Stedehouder \'t hoofd der opstandelingen. Wien verzinnebeeldt Adam, de mindere van oorsprong, maar hoogere in voorrechten, wien anders dan Granvelle ? En J3elsebft(j gt; die tot de oproerigen zegt:

de anderen beweren, in den beginne, voor \'s Konings eer te ijveren. De dichter zelf, al had hij meer dan ééne goede reden om zijne allegorie niet doorschijnend te maken — wat hem trouwens gelukte — kon zich desniettegenstaande niet onthouden, zijn „Bgfêöïitquot; met deze woorden te sluiten: „...ten klaeren spiegel van alle ondancbare staetzuchtigen, die zich stoutelijck tegens de geheilighde Maghten, en Majesteiten, on wettige Overheden durven verheften.quot; Soms heeft zijn streven om de allegorie in alle hare bijzonderheden toepasselijk te maken, hem verleid tot fouten tegen de eischen der kunst: b. v. in het schetsen van Lucifer\'s karakter, dat, om beter op den

daiirmeê bedoelden persoon te gelijken, als te weifelend en te onoprecht wordt voorgesteld. De niet geringe moeilijkheid van het v era an sohouwl ij ken eener maatschappij van Geesten, beeft Vondel beter weten te boven te komen dan de geniale En-gelschman. Als drama is de Lucifer onberispelijk: de karakters zijn krachtig geteekend en volgehouden; de dialoog is levendig ; de ontknooping treffend: de geheele indruk diep godsdienstig en verheffend. Onder de menigvuldige plaatsen, die gelezen dier.en te worden, lette men vooral op de schildering der zielen lichaamsgaven onzer eerste ouders, in het eerste Bedrijf, — hoewel die voorstelling wel wat te levendig tot de jeugdige verbeelding spreekt — en op den nooit volprezen rei, aldaar: „Wie is het, die zoo hoogh gezetenquot;. Vervolgens leze men het laatste tooneel van het derde Bedrijf, waar het oproer 7,ich al organizeert; de onovertroffen tweespraak tusschen den liefderijken Eafaël en den, thans reeds wanhopigen, Lucifer, in het vierde, en eindelijk de schildering van den geweldigen slag in het vijfde Bedrijf,

Al erkende men destijds, gelijk reeds gezegd is, Vondel\'s bijoogmerk nog niet, het stuk werd, na twee voorstellingen, van het tooneel geweerd, omdat de Predikanten het afgodisch, valseh, heiligschennend, en wat al niet, vonden; maar des te gretiger las het publiek den Lucifer, bij duizenden exemplaren.

22. Een soortgelijk onderwerp als de Lucifer, maar op hei-densch terrein, een opstand namelijk tegen en zich verheffen tot Jupiter, behandelt de Salmontus, die in 1657 verscheen. Ook dit, niet onverdienstlijk, stuk schijnt een allegorie te bevatten: den opstand der ketterij tegen de aloude Kerk. Later bewoog Vondel zich nog menigmaal, in zijne treurspelen, op het gebied der ongewijde geschiedenis. In de Batavisc/w Broeders (1662) schetste hij ons de meest verschillende hartstochten met de warmste kleuren; de Faëton of reuckeloze stontheid (1663), al voldoet het geheel niet, bevat aandoenlijke schilderingenen reien — de rei der Uren in \'t eerste Bedrijf, bijvoorbeeld —: gelijk ook de Zungchin of ondernantj der Sineesche Hcerschappije (1666) naast groote gebreken, schoonheden van den eersten rang vertoont.

nog in de Bijbeische tooneelkuust. De Jeptka of Offerbelofte, van 1659, beantwoordt wel in zijne keurige bewerking, maar niet in zijne opvatting, aan de hooge ingenomenheid, waarmee Vondel zelf, in het „Berechtquot;, van dit quot;werk spreekt. De Samson of Heilige Wraeck, die, met de twee volgende stukken, een jaar later verscheen, is, onder menig opzicht, een van ide , welke met liet meeste genoegen gelezen worden.

Koning David in Ballingschap volgt de bijbelgeschiedenis op den voet, en hseft clan ook minder dramatische waarde, te meer daar het drama onvoltooid is en als de inleiding vormt van Koniny David herstelt. Of Brandt, die beweert, dat dit laatste zinspeelt op ,,de wonderbaare herstellinge des Konings van Groot Britanje, Karei den.tweedenquot;, gelijk heeft of niet, is moeilijk te bepalen. Zeker echter is het, dat geen der beide laatste stukken zijne personen in die tragische, gespannen toestanden verplaatst, die \'t wezen van het treurspel zijn. Veel schoons en aandoenlijks ligt er ook in den één jaar jongeren Adonias of Rampzalige Kroonzucht, al laat er de handeling wat te wenschen over. Het volmaaktste evenwel onder deze gewrochten — na of met den Lucifer ? wij wagen haast geene uitspraak — is Adam in BaUitum/tap. zoo dichterlijk en zoo diep weemoedig door Vondel „aller treurspelen treurspelquot; genoemd. quot;W elke eenheid in die handeling! welke natuurlijke ontwikkeling en ontknooping! welke waarheid en kracht in die karakters! om niet van taal en schilderingen, van levendigheid in verhaal en tweespraak, van het treffend zielkundige te spreken, welke men bewondert b. v. in den Beurtzang van het eerste msnschenpaar, in \'t begin van het eerste Bedrijf; in de beraadslaging der helsche (leesten, van het derde; en vooral in het tooneel van het vierde Bedrijf, dat ons Eva\'s misleiding door den sluwen Belial voorstelt, een onovertroften meesterstuk, terecht door van Lennep gekenmerkt als „een diamant in goud gevatquot;. En de pen, die dat schreef, was van een ^ 77-jarige ! Wat zeg ik? JSTog driejaren daarboven zullen \'smans onnitputlijke dichtader niet doen verdorren: de Noach o£ Ondergang der eerste IV«erell schittert nog met al den gloed der jeugd, met al de frischheid eener door niemand behandelde, hoogst eigenaardige stof.

24. Te oordeelen naar de „Berechtenquot;, „Inleidingenquot; en ..Opdrachtenquot; zijner grootere werken, naar de vertalingen en de Aenleidinge ter Nederduitsche Dichthunste (1650), zou Yondel even goed de eerste in \'t proza geworden zijn, als hij \'t in de dichtkunst was, indien hij zich daarop had toegelegd: nu reeds is zijn prozastijl losser, natuurlijker, meer Nederlandsch, met één woord, dan die van den veel hooger geprezen Hooft.

25. Vatten wij thans die lange letterkundige loopbaan kort te zamen, dan vinden wij twee hoofdtijdperken: het eerste, beginnende met 1605, vertoont eene geleidelijke, alzijdige ontwikkeling en loopt tot 1640; het tweede, de glansperiode, schenkt ons tal van kunstwerken in alle slag van gedichten, en gaat, met haast onmerkbare daling, tot ongeveer 1675. Of wil men den grooten man liever naar de dichtsoorten beoor-deelen \'i Dan rangschikke men zijne werken: 1°. in Lierdichten, meestal bij de eene of andere gelegenheid opgesteld, en daaronder eenige van meer uitgebreidheid; 2°. in Hekeldichten, die hun ontstaan hetzij aan godsdienstige twisten, hetzij aan eigen verdediging te danken hebben; 3°. in Verialincjen uit Latijnsche en Grieksche schrijvers en uit de H. Schrift; 4°. in 33 Tooneel-üuhhen, meest allen Treurspelen: hetzij vertaalde, en dan gewoonlijk aan heidensche schrijvers, slechts eene enkele maal aan een Christelijken, ontleend; hetzij oorspronklijke, en deze of in de geschiedenis van het Oude Verbond, of in die der eerste Christelijke eeuwen geput, of wel van minder godsdienstigen aard, en hetzij in de heidensche, hetzij in de latere tijden wortelende; 5°. in één Episch werk — in zekeren zin een heldendicht; 6°. in drie uitgebreide Leerdichten.

26. De man, die aldus èn zijne taal èn zijn land en zijne Eeuw door zijne voortbrengselen verheerlijkte, moest, zou men denken, een gelukkig en gezegend leven gesmaakt hebben: helaas! hoeveel ontbrak daaraan! Wel mag hij eenigen tijd gewaardeerd zijn geworden in den Muiderkring en bleef hij in aanzien bij dezen of genen beschermer en vriend; wel kroonde hem het schildersgilde van Amsterdam, op het Sint-Lucasfeest, den 21quot; October 1653 gevierd, met de lauwerkroon van Apollo: menigmaal ook was miskenning en ondank zijn deel. Tot op zeventigjarige^ leeftijd mocht hij evenwel buiten bezorgd-

heicl voor zijn levensoiulerhoud blijven; maar ook deze troost zou hem ontnomen worden; eene huislijke ramp van de ergste soort moest hem treffen. Zijn reeds vermelde zoon Joost was hem in de kousennering opgevolgd; maar raakte door zijn ongeregeld gedrag en de slordigheid zijner eehtgenoote zoo diep in schuKlen, dat de vader er zijne geheele bezitting, meer dan veertig duizend gulden, bij inschoot. Dit gebeurde in het jaar 1657. In Januari van het volgende, werd de thans steunbehoevende grijsaard, te fier om quot;elf zijnen nood aan iemand te klagen, door tusschenkomst van bloedverwanten en vrienden aangesteld als suppoost (pandsehrijver of boekhouder) bij de Bank van leening. met eene jaarwedde van 650 gulden! Ruim tien jaren stond Neêrland\'s grootste dichter in die nederige betrekking, totdat, in Augustus 1668, „op de requesle van Joost van den Vondel,... versoeckend e, vermits sijn hooge jaren van in de tachtigh, dat, behoudens sijn tractement, EmerUus sonde worden verclaert, waerop gijnde gedelibereert, is goetgevonden aen Vondel sijn verzoeck toe te staan, en hem voor Emeritus te verclaren.quot; Zoo luidde het officiëele stuk. Eigenlijk had de arme dichter zijn ontslag niet gevraagd, maar gekregen, omdat er herhaalde klachten over zijne nalatigheid waren ingekomen. Zijne vriendenen begunstigers deden aan het ontslag dien welwillenden vorm geven: de wedde echter bleef hij genieten. Op Woensdag, den Sⁿ Februari 1679, werd Joost van den Vondel, „out 92 jaren, woonachtigh op de Cingel, over de Warmoesgraffc, om half drien precijsquot; door veertien dichters en liefhebbers van dichtkunst, naar de Nieuwe K\'erk, waar, sedert 1675, ook zijne geliefde dochter reeds was ter ruste gegaan, ten grave gedragen: hij was den 5quot;, \'s morgens tusschen vier en vijf ure, „naar kerkelijke wijze berechtquot;, het eeuwige leven ingetreden.

Den 18quot; October 1867 heeft Nederland zich „van een lang verzuimden plichtquot; gekweten, toen het, door samenspanning zijner .edelste krachten, in tegenwoordigheid van afgevaardigden uit alle landen, waar het Dietsche woord weergalmt, in het nieuwe Park van Amsterdam, aan Joost van den Vondel een standbeeld deed verrijzen, met dit, uit de keurige pen van J. A. Alberdingk Thijm gevloeid, opschrift:

1. Zoo Hooft de moest gevierde, Vondel de geniaalste en V o s s i u s cle geleerdste was van dien letterkundigen kring, de ziel en a!s de Grraeiën ervan waren Roemer Visscher\'s begaafde dochters, Anna eu meer nog Maria Tesselschade.

Anna (geb. 1584) was, èn als vrouw èn als dichteres, minder bevallig dan hare zuster; maar een grootere ernst en wellicht ook eene vlijtigere beoefening van het technische gedeelte der dichtkunst, seven aan hare verzen eene vloeiendheid en

eene zuiverheid van vorm, die Tesselschade wel eenigszins ontbreken. Haar aanleg trok haar tot het zededicht, en deed haar met meer bewondering misschien den later te bespreken Cats, wiens omgang zij, in Zeeland, eenige maanden genoot, éïTwien zij altijd eene warme vriendschrp bleef toedragen — aanhangen, dan Vondel, dien ik haast den tegenvoeter van den beroemden Zeeuw zou noemen. Van de bijschriften in rijm op haars vaders Sinnepojjpen, is boven reeds gesproken. Buitendien bezitten wij van hare haud nog: Honderd christelijke zinne-heelden, naar de Emblèmes der Fransche Kalviniste Georgette de Montenay, en eenige losse rijmen van verschillenden in houd. Ee. st in haar v eertigste jaar huwde zij met den Dord-

schen rechtsgeleerde, Dominicus Booth van Wese]; zij overleed in 1651, te Leiden.

2. Maria Tesselseliade werd in 1594 geboren, en ontving haren tamelijk zonderlingen, maar uiterst populair geworde:: naam van Tasselsehade (door de Muider vrienden nu eens in den Latijnseheu vorm van Te s sela veranderd, dan sa men-get: okken tot Tesselscha of, ingekort, eenvoudig T ess el en, met de gesuikerde verkleiningspartikei, T e s s e 11 j e) van de schade, die, „op de Kars avondt van \'t jaar 1593, aan omtrent 140 scheepen, leggende in het Texel zeylree, door een afgrijs-selicke storm, is geschiedt.quot; Deze schrandere, hoog ïesthetisch gestemde vrouw muntte niet slechts uit in de dichtkunst; zij wist ook zeer vernuftig op glas te graveeren en hanteerde naald, pensee) en luit met veel geluk; zoodat Barlaeus (in Bilderdijk\'s vertaling) wel mocht zingen;

Over hare zangkunst liet Hooft zich met uiet minder ingenomenheid uit, in het volgende vers;

In weerwil van die menigvuldige gaven, is ons niet veel van hare geschriften bewaard gebleven. Yan de vertaling van T as s o\'s Gerusalemme liberata bestaat slechts ééne stance meer, die, zoo zij maatgevend is, voor het overige aan niets volmaakts doet denken. De vorm stond haar te min ten dienste, gelijk reeds gezegd is, en Hooft, Vondel of Huygens moesten haar werk, eer het in de openbaarheid trad, gewoonlijk wat „versteltquot;, „betutteltquot; en „bekraptquot; hebben. Enkele stukken, als

haar lieflijk Onderscheid tuischen een wilde en een lamme zunyster, waarin zij de Wilde Zangster, d. i. de nachtegaal, met de Tamme Zangsier, Jonkvrouw Maria Pilt, vergelijkt, en haar Antwoord aen éTAmierdamselte Akademie, zijn ons in niet „betutteldenquot; \\ oriu overgebleven en verraden een echt dichterlijk gemoed. Ook in hare brieven stralen haar fijn gevoel en haar geoefende geest door, niet minder dan hare onwrikbare gehechtheid aan de Katholieke Kerk, waarvan de onkiesche Barlaeus, de vrijdenker Hooft en de tamelijk onverdraagzaam Protestantsche Huvghens haar zoo gaarne zouden verwijderd hebben. In 1649, dus niet hoog bejaard, maar toch na den dood van haren echtgenoot, den zeeofficier A Hard Crombalch, en van hare beide dochters, overleed Tesselschade, te Amsterdam. Zij bad, tijdens haar huwt lijk, haar Bel-Vedere te Alkmaar bewoond ; maar was, in haar weduwstaat, in 1642, naar hare geboorteplaats teruggekeerd.

3. De Antwerpenaar Caspar van. Baerle of Barlaeus, werd geboren in 1584, en te Leiden gevormd. Hij was eerst Predikant bij de Eemoustranten, en ging daarna, de kerktwisten moede, zich te Caen, in Frankrijk, den titel van doctor inde geneeskunde verwerven, om eindelijk als Hoogleeraar bij het Amsterdamsch Atheneum llluslre op te treden. Hij moge al, door Boxhorn, de eerste dichter zijner Eeuw („vatum nostri steculi princepsquot;) genoemd worden, wij kunnen hem de voorkeur, die hij aan zijn (soms duister, dikwijls gezwollen) Latijn boven de moedertaal schonk , niet wel vergeven. De weinige Nederlandsche stukken, die wij van hem bezitten (althans die onder zijn naam doorgaan; want men heeft wel eens het vermoeden geuit, dat sommige, en bepaald de beste dier stukken van eene andere, wellicht van Vondel\'s, hand konden zijn) verraden een gelukkigen aanleg; hij is er natuurlijk en waarlijk zangerig; en men mag met grond aannemen, dat bestendiger oefening hem tot een onzer beste dichters van dit tijdvak zou gemaakt hebben.

4. Over Laurens lleael (1553—1G37), den oud-Grouverneur-Generaal van Nederlandsch Indië en zee-admiraal, kan men nagenoeg hetzelfde oordeel vellen; behalve dat deze minder tijd aan de dichtkunst, en aan de letteren in \'t algemeen, be-

steedde, en dat zijne bevallige Kederlandsc-be werken, naast een zeer verdienstlijk hekeldicht op de aanhangers van Gomnia rus, bijna uitsluitend minnedichten zijn.

ö. Beider vriend, Bidder Constant ij n li u y g e u s, Heer van Zuylichem, hoewel zich niet zelden aan vreemde letteroefening, niet slechts in\' het Latijn, maar ook in levende talen, wagende, bleef beter den voorrang der moedertaal in zijne schriften handhaven. Hij werd; te ^s Hage in 1596_geboren, genoot eene uitmuntende opvoeding, eerst in zijne geboortestad en daarna aan de hoogeschool te Leiden, en voltooide zijne vorming door reizen naar Engeland en Italië. O\') zijn 26-jaar vertrok hij weder, maar thans als secretaris van het gezantschap , naar Engeland, alwaar hij door koning jacobus tot ridder geslagen werd. Sedert 1030 volgde hij in de hoedanigheid van raad en rekenmeester, en sedert 1632 in die van geheimschrijver, den stadhouder l\'rederik Hendrik, eene waardigheid, welke hij ook bij Willem li en Willem m bekleedde. Later werd hem nog het gezantschap bij verschillende hoven opgedragen, wat den oefengrageu man gelegenheid bood, zich op de levende talen met genoeg gevolg toe te leggen om in het Eransch, het Italiaansch en het Spaansch te kunnen dichten. In 1687 eindigde hij — een verzadigde gast aan den discli des levens, gelijk Peerlkamp zich, naar Lucretius, uitdrukt — zijne aardsche loopbaan, op zijne, in dicht verheerlijkte, hofstede Hofwijck _unabij \'s Graveuhage. Uit zijn huwelijk met Susanna van Baerle (wier aanzienlijk geslacht niet aan dat van Caspar B aria ens schijnt verwant te zijn geweest) sproten vijf kinderen, waarvan het oudste. Con s tan tij n, die zijnen vader in het geheimschrijvers-ambt opvolgde, ook als dicnter bekend werd, en het tweede,^Christiaan, zich zulk eenen roem verwierf in de wis-, natuur- en werktuigkunde, dat Newton hem din~grooten Huygens (,, summus Hug en i u squot;) noemt.

6. Huygens was 29 jaren oud, toen de zes Boeken /.ijner Otia of Ledige Uren, waarin hij, naar Vondel\'s woord, ,,Apolloos Kerck in vierderhande talenquot; bouwde, verschenen. Yele der gedichten, in dezen bundel opgenomen, als: de Latijusche (1® Boek), de Efforts Francois et Italiens (2^lle B.), de Bihel-stoffe, benevens de niet onaardige TJytlandige Herder (3^ae B.);

het tegen de modezucht gerichte, scherp hekelende Coatelick Mal en het geestige, levendige, om zijne losse, soms wat uitvoerige schilderingen aan Cats herinnerende Voorhout vm \'s Graven-ha (je — waren reeds vroeger, hetzij vf5ór, hetzij gedurende des dichters verblijf in Engelanti, gemaakt. Het o^de Boek bevat de Stemmen eeniger Sleden en Dorpen van Hollend, mitsyaders sijne ChantUeres oft Printen; hij toont zich daar zinrijk, bondig en oorspronkelijk, maar niet altijd vrij van eene der hoofdfouten zijns tijds; valsch vernuft. In het 6^de Boek bezingt hij Van ah, ouder welk „allesquot;, Hooft echter en de Eoemers-dochteren het aanzienlijkste deel hebben. Eene verzameling, door Huygens in 1658, en met aanteekeningen van Bilderdijk in 1824 uitgegeven, draagt den titel van Korenbloemen, en behelst, behalve de reeds opgenoemde werken het krachtige Oogentroost, de beschrijving van zijn Hofwijk, de Zeestraat, de vrij platte KtHcht van Trijmtje Cornelis en eene menigte beurtelings puntige en hartelijke, maar altijd geestige, „mengelingenquot;. Hij beschreef ook zijn eigen leven in Latijnsche verzen (Vita propria), in 1817 door Peerlkainp uitgegeven, terwijl Jonckbloet eerst in 1841 het bevallige, schoon eenigszins knutsel achtige Clmjmerl- in druk gaf.

7. Huygens was zeker een vernuftig man en een rechtschapen gemoed, die de fijnste vormen, om welke hij verdiende door Hooft „de ooghelijn van \'t Hofquot; genoemd te worden, aan eene groote zelfstandigheid wist te paren; die geestige scherts, niet minder dan hoogen ernst, in eene beeldrijke en natuurlijke taal vertolkte; maar dien men volstrekt niet met Tondel, zelfs niet met zijnen vriend, den Drost, aangezien vooral de veelzijdigheid van des laatsten werkk-ing, op dezelfde lijn kan plaatsen.

8. G-erardus Vossius en Corn. Grisb. Plemü beoefenden de Nederkmdsche letteren niet. De laatste beweerde zelfs, in zijne voorliefde tot de Latijnsche taal, half schertsend, half ernstig, dat de naam zijns geslachts van lemhvs, eene visschers-schuit, afgeleid was:

Burgh, gaan wij eveneens onder bloofce naamsvermelding voorbij, om den Muiderkring met een opmerkelijken, schoon veel jongeren dichter te sluiten.

Zoo sprak zich de ultra-klassieke Barlaeus over den Amster-damschen glazenmaker uit, die, in 16él, toen hij pas even iu de twintig jaren oud was, ziju Aratien 7%« schreef, een treurspel, dat denzelfüen hooggeleerden kunstrechter slechts eene fout scheen te hebben, van namelijk „al te treurig,quot; te zullen schijnen. Niet alleen de geletterde wereld dier dagen: Hooft, van Baerle, van der Burgh, Vondel en de nog jeugdige Gr eer. Brandt, maar geheel Amsterdam, geheel Nederland stond in verbazing en riep, in dolle opgewondenheid:

Eu inderdaad, er was veel goeds in dat stuk: treffende toestanden, stoute grepen, groote gedachten, in grootsche beelden belichaamd: maar dat alles was dermate overdreven, dermate door snorkende hoogdravendheid ontsierd, met zoo onmogelijke hartstochten in beweging gebracht, met zoo vele gruwelen van allerlei aard doorslingerd, dat geen man van beproefden smaak (zou men thans denken) die monsterachtigheden kon bewonderen, zoowel als geene zenuwen tegen de voorstelling ervan testand zijn. Niet minder wanstaltig was de daaropvolgende Medea. waarin de beruchte kindermoordster den toeschouwers des te afgrijslijker had moeten schijnen, als de wetgever van den Latijnschen Parnassus nadrukkelijker tegen hare, op het tooneel te plegen, moorden gewaarschuwd had, in het bekende:

Maar Jan Vos was geen man om zich aan Horatius. aan „een lierpoëetquot;, die toch minder hoog „aan de troon van Apollo (zat) dan de tooneeldicbtersquot;, ti\' storen! De Klucht van Oen a

valt even diep in het gemeene, in de taal en zeden san het laagste grauw, als zijne treurspelen in het opgeblazene en overdrevene. alhoewel ook daar weer een onmiskenbaar talent doorstraalt, wat in de losse gedichten van verschillenden inhoud. door hem opgesteld, misschien nog meer zichtbaar is. Hoe B aria en s met zijn klassieke kieskeurigheid, dien voor-looper van het ongebondenste romantisme zoo vergoden kon. is een geheim. Jan Yos stierf in 1667.

10. Men ziet het, de Muiderkring — waar Jan Vos slechts het laatste tijdperk van meegeleefd kan hobbeu — al was hij een middelpunt van dichterlijk werken, had evenwel, bij zoo veel verscheidenheid van gaven, bij zoo opmerkelijke zelfstandigheid van karakters, bij zoo weinig ondergeschiktheid des eenen aan den anderen, niets van eene school. Dezen overwegenden invlood van eenen op velen, dat bijna uitsluitend volgen éóner, door den meester gekozen, richting, door eene geheele klasse van dichters, vinden wij in

1. Wij staan hier voor den meest populairen dichter, dien Nederland heeft opgeleverd, voor Jacob Cats. Te Brouwershaven den 10quot; November 157^ geboren, moest hij al vroeg de zoetheid van dat familieleven ontberen, voor \'twelk zijne geschriften zulk eene onuitputbare bron van stichtelijke tijdkorting, zulk eene gemakkelijke school van levenswijsheid, zulk een beurtelings troostende en vermakelijke vriend zouden worden. Hij werd namelijk, toen zijn vader hertrouwde, — want „die (hem) had geb;iert die leyde \'t leven afquot; — door eenen oom van moederszijde opgevoed en kort daarna te Zierikzee ter schole besteld. Vier jaren later ging hij naar Leiden, waar hij zijne rechtsgeleerde studiën begon, en eindelijk naar Orleans, waar hij die voltooide en den doctorstitel verwierf. Van daar bezocht hij Parijs en later Engeland, keerde vervolgens naar het vaderland terug, verbleef daar eerst te \'s Hage , toen te Brouwershaven en eindelijk voor goed te Middelburg, als advokaat.

waar ts Amsterdam gevestigde Elisabeth van Valkenburg, kwam Cats in het bezit niet slechts eeuer hem waardige ]p-vonsgezellin, maar ook van een aanzienlijk fortuin; wat hem veroorloofde het landgoed Grijpskerke, in de nabijheid van Middelburg, te koopen en te bewonen. Daar ging zijn dichter lijk gesternte op. De Emblemata of Binneheeldeu, benevens Je MaeghdtnpligM en Galathee of Rerders-minneklachte, verschenen er in 1018; de Selfstrijt twee jaren daarna, en nogmaals twee jaren later, zijn Tuoneel der Mannelijclce Achthaerheyd, terwijl het Hoimelijck in 1625 uitgegeven werd. Al deze werken zijn zedekundige leerdichten, meestal afwisselend verhalend en lee-rend, maar, hoewel men er eenig vernuft niet in kan miskennen, altijd buiten mate gerekt en als aangelegd, eentonig van vorm, van „dreunquot; en, in zekeren zin, ook van gedachten. Het Houwelijck, een van de beste uit \'s mans werken, behandelt in het l^e Deel de Maeijl. iu het 2^e, Man en Vrou. Hier wordt, in vier nieuwe deeion, het Christelijcl- Evyineqf vertooud „in de gestalte van Bruvt 1 i Lente

Met bij-voeginge van de Mannelijcke tegen-plichten op alle de voorgemelde gelegentheden.quot; Soms heeft de ontwikkeling van dit plan in tweespraak plaats; soms ook worden er vele duizenden gelijkmatige en — waarom zouden wij het zwijgen? — voor onzen bedrijvigen en voortvarenden tijd haast onleesbare ilexandrijneu afgelierd.

3. Intusschen was de dichter, in 162;!, te Middelburg met het Pensionarisschap bekleed geworden; en het was slechts toen men-hem het aanbieden dierzelfde betrekking te Dordrecht ..als eene Groddelijke roepingquot;\' voorhield, — zoo suft Witsen Greys-beek — dat hij in 1625 besloot, zich in deze stad te vestigen. Hier, zoowel als daar, was hij, met zijn ambtgenoot, Simon van Beaumont, en Anna Roemers, door den laatste

Twee laren later van een gezantscliap naar Engelanti wedergekeerd, verloor Cats zijne eehtgenoote; een slag, die hem zoo diep niet griefde, of hij kou nog blijven voortwerken aau \'/.ijn Trou-ringh, met den Proefstee» ■ eene reeks van verhalen, op het huwelijk betrekkelijk, waarin de ..liflaft\'erijenquot; zoo min als elders ontbreken. ..Mijn ooghmerek in desen alleen — zon besluit hij de Voor-reden van dit werk — is geweest mijn sinneu besigh te houden, de Nedei\'lantsehe tale te vercieren, deHol-lantsche gedichten saeht-vloeyende en sonder stoot en stopwoorden (!) te maken; ten eynde deselve eenpaerlijck en sonder stuyten gelesen moghten werden. En boven dien onae Lants-genooten met vermakelijckheyt wat goets te doen lesen, en daer door bequamer te maken tot het huyselijck en borger-lijck leven, en een gelucksaligh sterven.quot; Voorwaar een edel doel, om \'twelk te bereiken wat meer bondigheid, wat meer gespierdheid, wat meer verheffing, bij die veelzijdige, schoon ietwat burgerlijke, levenswijsheid en die onuitputtelijke dichtader, geen kwaad zouden gedaan hebben.

De Spiegel ran den ouden en nienwen \'l\'yt, in 1635 te \'s Hage gedrukt, is eene „versamelinge van oude spreeckwoorden en bij-spreucken; uyt veelderhande taleu en tijden met opmerckingc gekozen en op den loop van \'s menschen leven bescheydenlijck toegepast.quot;

De man. dien Bildevdijk „een treuzelaar, oen hals, niet opgewassen voor een stsats-ministerquot; noemt, moest in waardigheden nog hooger stijgen. In 1686 werd hij als Raadpensionaris van Holland, en negen jaren later, daarenboven als Grootzegelbewaarder der Staten en Stadhouder der leenen aangesteld. Ts\'adat hij, in 1651, deze hooge waardigheden had neder-^.,11vjt?⁶]^egdi ondernam hij nog een gezantschap bij den protector Ck-ij* j ^j^romwell, dat echter nutteloos afliep, en betrok toen het door hem zelf aangelegde Zorgvliet, even buiten den Haag, aan den _Weg naar Scheveningen, waar hij den tijd, die verliep van zijn 75^e tot zijn S3^e en laatste levensjaar, „onder het genot van al de gelukzaligheden die een braaf mensch in den avondstond van een welbesteed leven op deze aarde kan smakenquot; (zoo wedei\'om Witsen G-eysbeek) doorbracht, en den 12quot; September 166(gt; ^ ontsliep.

4. Op bet rustige Zorgvliet begon het tweede tijdperk van Cats\' dichterlijke loopbaan. Daar schreef hij zijn Onderdom en buitenleven (eigenlijk een tweevoudig onderwerp), waarvan het l^e Deel eene „Inlevdingh tot Beydequot; behelst, het 2^e „\'t Buv-tenlevenquot; beschrijft, en het 3^e het „Beleyt van een goeden Ouderdomquot; bevat; daar teekende hij zijne Hofgedachten, d. L, zedelijke overdenkingen „op \'ü gesichte van boomen, planten, bloemenquot;, enz. Op; daar had hij, „op voorkomende gelegent-hedenquot;, zijne Invallende Qedae/tieu; daar timmerde hij eene Dootkkte voor de Levendige, dooi- het ontwikkelen van ,minnebeelden uyt Godes woortquot;: daar boekte hij zijne Tacldigh-jarige Bedenckingen, zijne Gedachlen op slaepeloose Nachten; daar schetste hij zijn Tachtigh-jarigh Leven en Hmjshoudingh op „Sorghvlietquot;: daar berijmde hij eindelijk, „tot naricht van desselfs veertien kints-kinderenquot;, een verhaal van ziju Twee-en-tachtigh-jarigh leven, „van sijn geboorte tot sijn doot toequot;, een werk, dat eerst in 1700 gedrukt werd. Ja, tot in het aangezicht des doods, vond deze onze Ovidius nog kracht om een geloovig en niet onverdienstelijk Gebed op te stellen, dat hem nog „op sijn dootbedde door ordre gelesenquot; werd. Zijn stoffelijk overblijfsel rust in de Kloosterkerk te \'sHage, terwijl Brouwershaven hem, in 1829, een standbeeld oprichtte.

5. Jacob Cats is gedurende bijna twee eeuwen de lievelingsdichter, ja, de dichter van Nederland, in Noord en Zuid, geweest. Niet alleen stond het „boek van Catsquot;, of, gelijk men hem met eerbiedige gemeenzaamheid noemde, van „Vader Catsquot;, bij zijne geloofsgenooten naast den statigen huisbijbel: ook in de Katholieke huisgezinnen, vooral in België, bleef het de geliefkoosde lectuur. Wij Nederlanders zijn kalm, praktisch, huislijk, godsdienstig van aard en wel wat laag bij den weg, en wanneer, na de beslommeringen van den dag, in winkel of kantoor, op het veld of aan het handwerk, de huisbaas met de zijnen om den viammenden haard is neergezeten, dan was het geene geringe vreugde, zich den tijd te korten met die gemakkelijke, zangerig dreunende, voor ieder verstaanbare, op alle toestanden passende beschouwingen , zinnebeelden en verhalen, die , in hoe ruime mate ook genoten, nog altijd stof beloofden voor de overige avonden van den lange» winter. Men moet het echter met de zedelijk-

heid niet al te nauw genoiaen hebben; want onder al die vaderlijke lessen, wijze raadgevingen, menschkundige wenken en vermaningen, sluipen er zoo menige, zoo uicvoeri.\' en als met behagen geschilderde miditeiten in, dat men niet begrijpt, hoe eene eerbare huismoeder haren oudsten zoon dergelijke voorstellingen kon hooren voorlezen, zonder zelve schaamrood te worden en zonder die lezing voor hare zestien- en achttienjarige dochters te verbieden. „Green fatsoenlijk meisje van onzen tijdquot;, verklaart de niet van overdrijving verdachte schrijver van Liden-yde, „kan een gedicht van Cats ten einde toe lezen; geen onzer opgeschoten knapen straffeloos bladeren in de dichterlijke nalatenschap van den vromen Eaadpensionaris. Het is er mede als met de vertellingen van La Fontaine en met de romans van Voliaire.quot;

Ofschoon, blijkens de getuigenis van Feith, de werken van Cats reeds destijds „tot den laagsten rang van menschen verwezenquot; waren, en Bilderdijk zegt, dat ze „nauwlijks meer dan van het plompe gemeen gelezenquot; werden, heeft echter de geest onzes tijds den „vaderquot; het meest in zijne populariteit benadeeld, vooral sedert dat Potgieter geweigerd heeft, zijnen wierook voor dieu afgod te branden, ^aar ons bescheiden oordeel, zal noch de kunst, noch de zedelijkheid, noch ons nationaal karakter onder dien omkeer lijden. „Al wat er onhebbelijks wezen mag in onzen landaard is weleer vleesch geworden in den persoon van Jacob Cats.... Zijne populariteit is een nationale ramp geweest. Hij heeft ons omgekneed tot een wawelend en geniepig volk, heeft onzen smaak bedorven, onzen kunstzin uit-doofd. heeft geene hoogere eerzucht bij ons opgewekt dan om, met G-ods naam op de lippen en met eene aalmoes in de uitgestrekte hand, te sterven als millionair.quot; De dichter, die zich de platheid kon getroosten van te zeggen:

verdient eene kastijding, als die hem, in des-¹ woorden . door bovenaangeduiden criticus wordt toegediend.

(5. Tot de Dordsche school behooren, volgens eene nauwkeu-i\'ige opsomming van D^r Schotel, niet minder dan acht en twin-

tig dichters, meast allen de Latijnselie, enkelen de Neder-landschc lier bespelende, wier gedichten, onder den titel van: Zeeümche Nackteyael „eude desaelfs dryderley gesang (Minne-sang, Sedensang ende Hemelsang), door verscheyden treft\'elijcke poëten bijeengebrachtquot;, werden uitgegeven.

De eerste plaats komt hier-, en om de tijdsorde t\'n om de liooge bedieningen, die hij bekleedde, toe aan den reeds genoemden Simon van Beaumont, uit een oud Dordsch geslacht iu 1574 geboren. Hij werd, in 1G0G, als Pensionaris te Middelburg, en in 1634 in diezelfde betrekking te Rotterdam aangesteld, en overleed te \'s Q-ravenhage, in 1654. Hij dichtte niet slechts in het IVederlandsch, maar ook in het Latijn en zelfs in het Iransch. Het meest munt hij uit in zijne Grillen (d. i. puntdichten), in zijne, wel is waar min talrijke, maar eenvoudige cn natuurlijke Fabelen, en eindelijk in de Rijmspreu-ken. Zijn zoon heeft eeue verzameling van zijns vaders gedichten uitgegeven, onder den titel van: Horae Successhue, Tijlmip-perhitjen van de Jonckheil, ioi iu den Ouderdom, en in 1841 deed J. Tideman nog eeue nieuwe uitgave van de Gedichten ran S. van Beaumont verschijnen.

7. Ook de Vlissingsche Petrus Hondius (de Hond), die, van 1G06 tot 1621, zijn sterfjaar, de bediening van predikant bij de protestantsche gemeente te Ter Xeuzen waarnam, dient hier vermeid te worden. Zijn Dupes inemptoe of dg Moufescfians (verschansing tegen de muffe steêlucht) „dat is de soeticheydt des Buytenleveus, vergeselschapt met de Boucken. afgedeeld in X Gangenquot;, getuigt, in weerwil van\'t ietwat beuzelachtige, waarvan haast geene van de j andhuisbeschrijvingen dier dagen vrij was, niet slechts van \'s mans gemoedelijke inborst, maar ook van zijne ervarenheid in de kruidkunde, over welke hij een afzonderlijk werk schreef. G-eestiger misschien dan de vorige, en zuiverder van taal en smaak was de Middelburgsche advocaat en raad, Johan de Brune, \'ater secretaris der staten en eindelijk raadpensionaris van Zeeland, die in 1589 geboren werd en in 1G58 overleed.

Adriaan Hoffer of Hofferus, beurtelings schepen, raad en burgemeester van Ziorfkzee, alwaar hij, in hetzelfde jaar •als de Brune, het levenslicht aanschouwde, was meer een.

godgeleerde dan een dichter, en zijne Nederduytsche Poëmata zijn van veel geringer gehalte dan genes Emblemata of Zinne-merck. Een andere Joh an de _B rune, de Jonge genaamd, een neef van den schryver der Emblemata, rekende zich ook tot de school van Cats, wien hij, als aan „den opperleermeester der polijtheidquot;, enz. zijn Wetsteen der vernuften, eene uitgebreide verzameling van soms geestige, dikwijls smakelooze vertellingen en kwinkslagen, opdroeg.

8. Noemen wij nog Johan van So me ren, Apollonius Schotte, G-overt van Slingeland, wien men eene zekere losheid niet ontzeggen kan: verder den prozaschrijver Joh. van B ever wij ck en, naast de uitstekende üoemersdochter, haren zoon, Eoemer van Wese 1, die een treurspel: Be lijdende Christus, vervaardigde; de rijk begaafde Dordsche Jonkvrouw, Mar gar et ha (xodewijck (1627—1677), de voortreflijke echt-genoote van den dichter Cornelis Boy, Anna van Blokland, en eindelijk het wonder van geleerdheid harer dagen, Anna Maria .Sc hu er man.

9. Maar nergens vond de Catsiaansche dichttrant meer aanhangers dan in het Katholieke Zuiden. .Justus liarduvn. Har de wijn of Harduinus, (1582— circa 1635) pastoor te Audeghem, al heeft hij grootendeels slechts vertalingen gemaakt, is misschien te gespierd om tot die school gerekend te worden. ïwee andere priesters, Willem van der Eist, pastoor te Bouchaut, in de polders, en Pieter Gheschier, pastoor van \'t bagijngof te Brugge. streefden meer den (in hun oog) grooten meester na. Twee Brugsche advokaten. Olivier de Wree en Lambrecht de Vos of Vossius, wijdden zich mede, de eerste als geschiedschrijver, de tweede als hekeldichter, aan de didaktiek. Ook Gr era er d van Wol-schaten, de vier Paters: Willem van der Borcht (aGas; tro) Petrus Croon, Pieter Mallants en Willem van Wissekercke, en de geleerde.\' Venlonaar, Eeryck of Henrick van der Putte (Erycius Puteanus), ook schrijvende onder den naam van Honorius van den Bom (geb. 1574 f 1646), die eerst leeraar der welsprekendheid te Milaan en historiograaf van den Koning van Spanje was, en daarna, aan de Leuvensche Hoogeschool, den vermaarden Justus

^_Adrianus Poirters, die, te Oosterwijk, in Noord-Brabant, in geboren, de letteren té Meehelen, të MaastricKt en

te Roermond onderwees, en den 6 Juli 1675 te Meehelen overleed. Zoo die ijverige man niet een ruim gedeelte van zijnen tijd aan de bediening van zijn predikersambt hadde moeten besteden, da.u zouden zijne geloofsgenooten in hem, ook onder liet opzicht der\'uitgebreidheid zijner werken, eenen Katholieken Cats gevonden hebben. Immers hij bezat datzelfde gemak van versificatie, met meer gedrongenheid, diezelfde onuitputlijke dichtader, dienzelfden helderen blik om de gebruiken en vooral de verkeerdheden der wereld in te zien, hetzelfde penseel om ze aanschouwelijk, en met meer overtuiging dan de Meester_; voor te stellen. Gezond oordeel, geestige kenschetsing, luimige, nooit zedenkwetsende vroolijkheid, en daarbij een levendigen, vloeien-den volksschrijvers-stijl: ziedaar de hoedanigheden van Poirters\' voornaamste werk: Hel Masker vim de joereldt aFnetrokken. hetwelk, sedert zijn verschijnen, in 1644, een zestigtal uitgaven mocht beleven, en in de Katholieke familiën ten minste even populair was als de geschriften van vader Cats zelf. Hot Masker bestaat uit zinnebeeldige prepten, welke eerst in dicht uitgelegd, daarna door „aenspraken tot de G-odminnende Zielquot; toegepast, en eindelijk met verhalen en moralizatiën, soms op ernstigen, dikwijls op koddigen toon, onder den naam van ioewerpjens, ioemaeljens of hijworpkens, opgeluisterd worden. De dichter trekt er te velde tegen de ij delheid, die toen zoo algemeen was, zelfs in de lagere volksklassen; in het bijzonder tegen de gebreken der vrouwen, en tegen de losheid der zeden in t algemeen, welke, naar het zeggen van den niet partijdi-gen Snellaert, er door verminderd werd. De overige geschriften van pater Poirters vertoonen nagenoeg dezelfde hoedanigheden; en men moet al heel weinig begrip van ascetisme bezitten of Poirters niet gelezen hebben, om, met Hofdijl;, Snellaert na te beuzelen, dat het den man soms aan „gezond verstandquot; ontbreekt, of dat men „overal de poging ziet doorstralen om te bewijzen dat het geluk bestaat... in de verwelking

clti\' zielquot;! Poirters\' lied van Den zoeten naem Jezus en van Jtet heyli;/ herle zijn geurige en kleurige dichtbloemen. Meer mystiek is Het dxitjfke.\'i in de steenrots en Het daegJtelijkcks niewce-jaer-SpiegheU.-en van Philaaië, waarin zoo „grondelick het verscbij, datter is tusschen de Parijsche en de Paradijsche modenquot;. wordt aangetoond. Hel J/eyliy hof van keijser Theodosius is daarentegen half geschiedkundig, half zinnebeeldig; maar overal tnoralizee-rend. 3Ien kan zeggen, dat de geheele reeks der Vlaamsche dichters uit dit tijdperk — en die reeks is breed — dezelfde richting was toegedaan; en men zou de lijst der G-eestelijken. die, op het spoor van Poirters en der bovengenoemden, zich aan de stichtelijke dichtkunst wijdden , nog wel met een tiental kunnen vermeerderen; maar, behalve dat de meesten hunner de grenzen der middeimatigheid niet overschreden, laat ons kort bestek deze uitweiding niet toe.

1. Al behooren de reeds behandelde schrijvers inderdaad tot de kringen, waaronder wij hen gerangschikt hebben, zij waren evenwel zelden zóó uitsluitend de volgelingen der groote mannen, die zij zich ten voorbeeld gekozen hadden, dat men hen de leerlingen dier meesters zou kunnen noemen. Ja, eene geheele reeks van dichters staat buiten alle samenwerking, of liever, sluit zicli evenzeer bij de eenen ais bij de anderen aan. Eene strenge afbakening is derhalve slechts om den wille der methodieke orde verdraaglijk. Ook de tijdsorde lijdt daar eenigs-zins onder: maar het mindere moet voor list meerdere wijken.

2. Onder de mannen, wier onafhankelijke werking zich het krachtdadigst, zelfs buiten de grenzen van het enge vaderland, deed gevoelen, noemen wij, ua den geschiedvorscher en dichter. P i e t e r Schrijver, meer bekend onder den Latijnschen naam van Seri ver ius (geb. Haarlem 1576, f Leiden 10(50), het eerst, den beroemden Daniel He ins of He in si us Uit een aanzienlijk geslacht, in 15S0, te Grent geboren, kwam hij, met zijne ouders, reeds op driejarigen leeftij-.i naar Zedaud, stak •Tan daar naar Engeland over, keerde naar TVedeiïund weder en werd. reeds in zijn twee en twintigste jaar, gemach-

tigd, aan de Leidsehe hoogeschool. „uyt de vermaerde poëten te expliceren, cn daerop in dese universiteit openbare lessen te doen.quot; Hij werd een der geleerdste mannen van zijnen tijd, en was niet alleen in do quot;Westersehe, maar ook in de Oostersclie talen buitengemeen ervaren. „Wanneer ik uwe Grieksclie verzen lees — zoo getuigde C»saubonus van hem — dan meen ik Homerus, niet Heinsius te lezen; lees ik uwe Latijnscbe, dan is het mij, ais waart gij Ovidius of Propertius.quot; Hoe verdienstelijk echter ue man onder dab opzicht ook mogo wezen, wij hebben hem thans als Nederlandseh dichter te waardeeren; en ook hier erkennen wij in hem een zeer ernstig talent. Zijne NederditytscJie Poëmata, onder den pseudoniem van Theocritus a Cr an da uitgegeven, verschenen in 1616, en werden, dank zij der ingenomenheid, waarmede men het boek ontving, verscheidene malen herdrukt. Ook de Lof-sanck van Jesus Chri-slm, „den eenigen ende eeuwigen Sone Godsquot;, zag herhaaldelijk het licht, naast „zijne overige j^ederduytsche poëmataquot;, waaronder ook een Lofsa.n-lc can, Bacchus. De taai en stijl van Heius zijn zuiver en vloeiend; hij weet ook nauwkeurig se schilderen, en heeft groote verdiensten als verbeteraar onzer versificatie, \'s Mans roem en invloed bleven dan ook niet, gelijk reeds gezegd is, binnen de Nederlanden opgesloten. Maarten Opitz, het hoofd der Silezische school in Duitschland, kwam zijne lessen bijwonen, vertaalde Heins\' Niederlandisc/te Poëmata, en deed zijns meesters geest op zijne eigene nationale dichtkunst gelden en voortwerken tot aan Klopstock\'s tijden. ..Heinziusquot;, zoo zong hij den Nederlander toe:

Ook de groote Leibnitz, die — het zij hier in \'t voorbijgaan gezegd — deu Hoogduitscheren de studie onzer taal, als die eener zeer beschaafde, ten hoogste aanried, getuigt dat Opitz „sich den Heinss, Catz und Groot, und andere vortreffliclie Hollander wol zu Nutz gemachtquot; heeft.

3. Hij was niet de eenige van zijnen naam, die om dezen tijd de dichtkunst beoefende. Een schoolmeester en rederijker uit Antwerpen, Peter Heins of Heyns (geb. 1537), en vooral zijn zoon Zacharias Heins, een vriend en wellicht de eersie gids van Vondel, legden er zich met eenig gevolg op toe. Van tien laatste bezitten wij een Sinnespel van de dry Hoofddeuchden, eenige EmMemata. eene Deuchdenschole, een Wegwijzer en eene tamelijk vloeiende vertaling der werken van den reeds genoemden G-uillanme de Sa 1 uste, Seigneur du Bart a s.

4. Wij zijn nog niet aan het einde der rij van dichters, die het Zuiden, in deze dagen, aan hot Noorden schonk. Schooner dan den vorigen, zou de lauwer der kunst bloeien om het hoofd van den vurigen, maar wispelturigen ü-entenaar Jacob van Z e v e c o te (1596—1642). De monikspij, welke deze bloedverwant van Harduyn eenigen tijd droeg, was te eng voor zijn opbruisend gemoed; en toen ook een tocht over de Alpen naar ]iome den achttienjarigen dichter de gezochte rust — d. i. de zegepraal over eene ongelukkige en met zijn stand onver-eenigbare drift — niet schonk, toen trok hij naar Leiden, stelde zich daar onder de leiding vau zijn neef, Daniel Heinsius, en omhelsde het Protestantismus. Of de arme dichter thans zijne zielsrust wedervond, weten wij niet; maar hij vond ten minste, behalve een gewenscht huwelijk, ook het hoogleeraar-schap te Harderwijk, alwaar hij, na er 10 jaren werkzaam te zijn geweest, overleed.

De levensloop dezes mans verraadt alreeds, dat hij beter in de lyrische dan in elke andere dichtsoort moest slagen. Zijite Minnedichten zijn dan ook uiterst frisch van kleur en als uit het hart gestroomd. Zelfs in de twee tooneelstukken, welke de verdediging van Leiden hem in de pen gaf. Het belech, een treurspel, en Het Ontzet. een blijeindig spel, heeft Zevecote

veel minder verdiensten als dramaturg dan als lierdioliter: de Eeien, vooral de treurzang der Vlaamsche uitwijkelingen en der Leidsche vrouwen, zijn er de beste stukken van. In de zinnebeelden en in het leerdicht was hij ook bevallig en heider.

5. Doch het waren niet slechts Zuid-Nederlanders, die in het Noorden, buiten de boven geschetste kringen, werkten. De Grorcummer Dirc k Eaphaëlsz. C amp h uy z en (1587—1627), een verdraagzaam predikant, die, juist om deze hoedanigheid, geen vrede kon hebben met de Dordschen, heeft zich niet alleen door zijne eenvoudige en bevallige Stichtelijcke Rijmen, maar ook als een gezond prozaschrijver doen kennen. Een tegenhanger, wat het karakter des persoons en der geschrif\'tcu betreft, vormt met hem een aander slachtoffer der heerschende kerk-partij, de Jaarsvelder leeraar Paschier de Fijne, die zich in zijne vroolijke Tractaaljes beter wist te troosten over den geleden smaad, dan zijn ernstige ambtgenoot Camphuyzen.

Een Eoomsche smid uit Amsterdam, Jan ïï e r m a n s z. Krul, gaf in zijne Eerlijcke Tijtkorlinye eenige herderspelen, welke hij grootendeels uit \'V Urfé\'s Aürée overgenomen had. Vreemd genoeg, merkt van Vloten op, ,,dat die herderlijke zangdrift hier juist een zwarten smid vooral blaakte.quot; In het minnedicht slaagde hij zoo uitmuntend, dat hij zelfs voor Hooft niet behoeft onder te doen. Met het zeer prijzenswaardig doel, om door „sedige gesangen en dichtenquot; de jeugd zijns tijds „van veel dartele liedekens af te leyden\'¹, daar het inderdaad jammer .was, „dat vele schoone nieuwe voyskens met sulcke ontuchtige dichten werden uitgegevenquot;, vervaardigde D i r c 1lt; Pietersz. Pers, onder den naam van Dorotheos a Bembda, zijn Bellerophon oft last tot Wijsheit, een boek in drie deelen, waar, in lieflijke, vloeiende verzen, beurtelings stichtend en vermakelijk gezongen wordt.

6. Een der zangerigste dichters dier tijden was Joannes iStalpaert van der Wiele. Uit adellijken bloede, in 1579, te \'s Gravenhage geboren, legde hij zich eerst op de studie van het recht toe, waarin hij dan ook tot doctor bevorderd werd, maar verliet Weldra de rechtsgeleerde loopbaan voor die der godgeleerdheid. Na, in 160ö, te Mechelen tot priester gewijd te zijn, reisde hij naar Home, verwierf er den doctors-

\' ■\'tel, en werd naderhand (1612), in liet vaderland wedergekeerd, tot pastoor en weldra tot deken van Delft en Delfts-land , en eindelijk tot reetor van \'t Eagijnhof en Sint Aecbten-klooster te Delft aangesteld. Hij was een huisvriend der familie Roemer Visscher, en leerde waarschijnlijk daar den grooten Vondel kennen, die, nog vóór zijn overgang tot de Katholieke Kerk, hem hoog genoeg schatte, om een gedicht als voorrode voor Stalpaert\'s Sinte Af/nes te schrijven. De „wijzequot; Anna üoemers wijdde, na \'s mans overlijden, \'twelk in 1630 plaats had, liem eenen grafsteen met het volgende opschrift;

Een Protestantsch geschiedschrijver, M^r 8imon van Leeuwen, zegt van hem: „Hy was een man van groote deugden en geleertheyt, spreekende meenigerley taler.,... en was in sijn tijd de soet-vloeyenste Poëet, die Holland dooi-, maal hadde.quot; En inderdaad, naast en met^Eooj\'t, Starter en misschien Revius, komt die lof hem toe, vooral als liederdichter,

7. Stalpaert is langen tijd als vergeten geweest, totdat l)^r Hermans weder de aandacht der Nederlanders op hem vestigde, en .1. A. Alberdingk Thijm hem, door eene keuripfe levensschets, in zijne gansche waarde, als mensch en dichter, herstelde.

Het eerste gedicht van Stalpaert, dat in druk uitgegeven werd, is: V Hemelrijck, d. i. „Lofzangk van \'t Rijcke der Hemelenquot;, enz., welk gedicht ons den „EechtervanjSTicomediSnquot;, Adrianus, voorstelt, door de Martelaren over de schoonheid der „Eeuwighe Salicheytquot; en „\'t Eijcke G-otlsquot; onderricht, het Christendom omhelzende en ais martelaar zijner overtuiging stervende. Kort na \'1. verschijnen van dit werk, zag de ®w«-ijdhclie. te/tut, „van Christus Jezus ontdekt, van Laurentius ge-predickt, van Hippolytus verkregen, ende nu van nieuws ider Christenmensch ten toone gesteltquot;, het licht. Hij verannsehonw-

lijkt daar den marteldood van den H. diaken Laureufcius en van den H. Hippolytus. In 1622 wijdde de onvermoeide en vrome zanger een loflied aan de kuiselie en heldhaftige S\' Agnes, in zijn: Vromoelick Cieraet van Sint Agues vqrsmaerU. De keuze alleen dezer onderwerpen verraadt in den schrijver eene eeht dichterlijke ziel. Wie kan, zonder diepe ontroering, de geschiedenis iezen dier edelmoedige strijders, die, in de eerste eeuwen onzer tijdrekening, de leer van Christus ten koste van hun bloed verdedigden? Waar zag men ooit me^r zelfopoffering en fierderen moed in reinere zielen? Wie betrapte nooit, in de diepte van zijn gemoed, als eene vrome afgunst jegens die eerstgeborenen van het Christendom, die als de geurigste bloemen te midden der puinhoopen van het instortend Heidendom opgroeiden; die van uit de sombere katakomben, als uit onzichtbare loopgraven, rondom tegen de citadel der afgoden geopend, te voorschijn traden, vol van een onbeschrijflijk verlangen naar den marteldood? Edoch Stalpaert had ook andere snaren op zijne lier. Zijn Roomscheti Reys, „\'tzamen-spraeeksgewijs tusschen Pieter de Eeyser ende Abacuk. zijnen broederquot;, welke in 1624 gedrukt werd, is een polemisch prozaschrift, waarin hij de Katholieke leer verdedigt. Ieder der negen ,,handelingenquot; van dit werk sluit met een „bescheidquot; in dicht. De sckai der geesteUjcke lofsanr/eu, gemaeckt op de feestdagen van \'t geheele jaerquot;, die eerst in 1684, dus na des schrijvers dood. verscheen, bevat, voor geheel den kerkelijken feestenkring, gezangen vol warmte en leven, en is ook onder\'t opzicht van den versbouw volkomener dan Stalpaert\'s overige ge-dichtenrf-Het Extracluni Calholicum ter/eu nilquot;, tiehrc.keti van ver-warde harsenen, ook na zijnen dood eerst uitgegeven, \'S, naaide uitdrukking van J. A. Alberdingk Thijm, een „theologische likïct quot;jolquot;, die, in. 170 doses, allen in vorm van lied, hut ant- . wooni bsvat op bijna alle opwerpingea, door de Protestanten ^ tegen de Katholieke leer g maakt, en onderscheidt zich door , veel geest en door sgjierpo, soms in hare uitdrukkingen wat [ platte, hekeling; — maar hij weet er den pijnlijken indruk van te matigen door „een peperhuysken bequaem om de ^oor-gaeude recepten oorbaerlijck te versuykerenquot;, d^;e hij daarom ..bygevougde confijtenquot; noemt.

l/. 8. Even ernstig als de vorige, en diens begrippen over godsdienst zeker niet vijandig; veel geleerder, maar minder goed dichter was de wijdvermaarde gevangene van liet slot Loeve-stein, Hugo de G rool (geb. Delft 1583, 11615). De weinige door hem in de moedertaal opgestelde, cn voor ettelijke jaren onder den titel van NederrluUscf/e Gedichten, uitgegevene werken, waaronder ■ het leerdicht: Bewys^ran^den varen (lodsdieml \'t \\oornaamste is, doen den grooten geleerde niet als een uitstekend dichter kennen. Onder dit opzicht streefde zijn zoon,, Pieter de G-root, hem voorbij.

!). Jacob Westerbaen (1599—1669) wist, naar het voorbeeld van Huygens en Cats, schoon noch met des eersten kracht, noch met des laatsten gerektheid, zich, door zijn (k-kenhurfj, een naam te maken in de beschrijvende dichtkunst. Hij slaagde echter nog beter in het minnedicht, waarin ook Daniël Jonctijs (1606—1651:), een Dordsch geneesheer, zich niet geringen roem verwierf. Het schijnt dat de laatste, in weerwil van zijne orthodoxe geboorteplaats, het gedurig met de „rechtzinnigenquot; aan den stok had. wat hem menig polemiek werk deed schrijven; maar hij moest dan ook dulden, dat men hem uitschold voor „een bitter satyrist en een pas-quii-schrijver, wiens schendigh boeck niet alleen, maer sijn persoon zelf, zoo by den politieken als kerkelijken rechter behoorde gestraft te worden.quot; Vee! overeenkomst met beidé i quot;V vorigen heeft de Amsterdammer J oh an van Heemskerk

[ i i^/y (1597—1656), die en door zijne vertaling van Ovidius\' Kumt 1 j der Minne, benevens door andere Minne- en Muirwldichten, èn

rende hoogte op den Xederlaadscheu zangberg mocht bereiken. De Arcadia, eene navolging van Zuid-Eurooeesche werken dier dagen, verhaalt, in een met versjes afwisselend (^?oza, op lossen toon en met schildei achtige verscheidenheid, een rondreisje in het Westland, door Haagsche heeren en juffers, in Arcadische herders en herderinnen herschapen, volbracht Al is de minne, op wel wat te. zuidelijken toon, de hoofdinhoud der Arcadia, zij is toch zoo uitsluitend niet, of\' laat ook toe dat er, „onder \'t Loofwerck van Liefkooserytjesquot;, gehandeld worde over „den oorspronck van \'t oud Bataviën, Vrij heult-

der Bataviërs, Vrije Zee, Vinders van verburgen schatten, Verbeurt-maecken van G-oederen, Vyt-perssen der waerheydt door pijnigen, onhevl van der lanckwijligheydt der Eechts-plegingen, en andere diergelijcke ernstige zaken meer.quot;

Heemskerk\'s gewrocht riep, in korten tijd, verschillende, doch weinig verdienstelijke Arcadia?s in \'t leven.

10. De Predikant Jacob Rev es of Reefsen (gelegd Revius), uit Deventer geboortig (15S0—1758), van wien men zong:

■ Den Rijn lieeft zijnen Heyns. den Amstel heeft zijn Hooft. He Maes heeft zijnen Cats, elck een der waterstromen Heeft jeinaut die lien viert; u beurt is mee gecoinen,

^ y 12. Beyer, in de wandeling Eemmert, in de meer deftige-boekentaal zijns tijds Bei nier, een enkele maal Bijnbrand Anslo, werd te Amsterdam, .in 1G26, uit een Xoorstrh geslacht geboren. Op 22-jarigen leeftijd, reeds als verdienstelijk dichter bekend, en door zijne moederstad, van welke hij zong:

met een zilveren schotel, door koningin Christina van Zweden met een gouden keten begiftigd, zwoer hij, evenals Vondel, hoewel misschien niet openlijk, de leer der Doopsgezinden af, om het Katholicismus te omhelzen. Ongeveer één jaar later vertrok hij naar Bome, genoot daar de vriendschap van den kardinaal Caponi, wiens geheimschrijver hij werd, en schijnt er zelfs den geestelijken stand omhelsd te hebben, daar Six van Chandelier, die hem te Bome bezocht, van hem zegt:

in 1(gt;55 ontmoette hij te Bome zijne begunstigster , de toen ook Katholiek geworden Christina van Zweden, aan wie hij, bij die gelegenheid, zijne Hkunyelhche Parel opdroeg. Hij overleed te Perugia, in 16G9.

Anslo mag tot de goede dichters van zijnen tijd gerekend worden. Hij heeft iets oorspronkelijks, iets krachtigs, iets wat hem ten stelligste als eenen navolger van Vondel kenmerkt. Tijdens zijn verblijf in het vaderland, schreef hij zijn Gekroond Am si er dam, Be Zweedsche Pallm en Papier voor f/oui. Onder de later door Anslo vervaardigde dichtstukken onderscheiden zich de krachtige Martelhrood van SI. Steven , het treurspel Be Panjsclie Bruiloft, eene levendig geschilderde handeling, uiet goed doordachte karakters en hevige hartstochten; en eindelijk Be pest te Napels, dat gewoonlijk als zijn meesterstuk wordt geprezen, en inderdaad schoonheden van den eersten rang, maar naast grove onkieschheden, vertoont.

12. Anslo\'s evenouder, stadgenoob en vriend, (xeeraert Brandt, een klokkenmakerszoon, was nauwelijks 17 jaren oud, toen hij met een treurspel, De veinzende Torqmtm, een soort van klassieken Hamlet, optrad. De jeugdige dichter schijnt nog bedwelmd te zijn geweest van den uitzinnigen lof, kort te voren aan het woeste drama van Jan Vos ten deele gevallen: zijn werk is, schoon in mindere mate dan dat van den beroemden glazenmaker, buitensporig en woest. De vriendschap van Barheus was hem echter van nu af\'verzekerd; en die zal niet zonder invloed op zijn verderen levensloop wezen. In eene andere richting was Brandt gelukkiger. Vier jaren na de eerste voorstelling van zijn tooneelstuk, scln-eef hij eene lijkrede op Hooft, die toen (1647) gestorven was, en liet i;e, in den schouwburg, door een beroemden tooneelspeler uitspreken. Vondel, Huyghens, Bar lie us en Anslo, die er bij tegenwoordig waren, stonden verbaasd over de kracht en zuiverheid van taal, waarmede die redevoering geschreven was.¹ En nu was de taak van Brandt aangewezen: hij moest proza-schrijver worden, zonder daarom der dichtkunst geheel vaarwel te zeggen; ja, de vader, van een geheel geslacht prozaschrijvers. Ten einde de hand te verwerven van Barlicus\' dochter Suzanna. die er, in hare hoedanigheid van dochter eens geleerden. tegen opzag eenen horologiemaker te huwen, al was hij dichter, ging Brandt\' zich on de godgeleerdheid toeleggen, met dat gevolg, dat hij spoedig Eemonstrantsch predikant en Suzanna\'s echtgenoot werd. Jan Vos kon, bij die gelegenheid, zijne scherts-luim niet bedwingen, en zeide:

Mae.r liicr aan d\'Amstel toont de Min zijn kracht nog milder; Van een tooneelpoëet maakt hij een Predikant,

13. Als dichter heeft Brandt niets beters in den bundei zijner l\'cëzij, dan de puntdichten — Bijschriften en G-rafdich-h\'.n — welke hij met sierlijke eenvoudigheid, ineb geestkracht, duidelijkheid en, wat meer zegt, zonder valsch vernuft, zóó naar de onderwerpen wist af te wisselen, dat zijn rijkdom levendig aan Vondel herinnert. Over \'t algemeen mocht hij, om te slagen, niet te veel omvatten; en daarom vervalt hij.

als geBchiedsehrijver, in de de ruimere Bistorie üer Reformatie dikwijls in wijdloopige verhandelingen en drooge twistredenen, terwijl de Levensbeschrijvingen van Hooft, van Vondel en vooral die van de Ruyter, zijn meesterstuk , alsmede de Historie der Reptspleging van Oldenbarneveli en de Bistorie. der vermoerde Xee-fn Koopstadt JEnkJmisen, met veel meer geluk behandeld zijn. Hij is, in zijn proza, minder stijf in klassieken vorm geschroefd dan Hooft, en daarom ook duidelijker en natuurlijker, al mist hij soms de diepte en den gloed van den vermaarden Drost.

Willem Swinnas is te vroeg aan zijnen werkkring ontrukt, om den trap van volmaaktheid te bereiken, waartoe zijne, in Hooft\'s trant geschreven, EngeUclte, Nederlcmdsche en Mun-stersche Krakeelen hem schenen te bestemmen.

14. Brandt was in 1685 ter ruste gegaan; maar noch zijn naam, noch zijn streven waren met hem van het veld der letteren verdwenen; zijne drie zonen. Kaspar, Geeraert en .Johannes, beoefenden, naar \'t voorbeeld huns vaders, de geschiedenis : de eerste in het Leven van Bayy de Groot (later vervolgd door Catteuburg), de tweede in de Tweejarige Ge-schiedenissen, voorgevallen in de Jaren 1674 en 1675, en de derde in zijn Leren en dood van Maria Stnart. Ook als kerkredenaars verdienen zij genoemd te worden. De laatste, Johannes Brandt, werd. door het huwelijk zijner dochter Suzanna Wilhelmina met Jacob van Merken, de grootvader der later te vermelden dichteres Lucretia Wilhelmina v a n M e r k e n.

15. Onder de goede prozaschrijvers van dit tijdperk behooren nog de wiskundige Simon Stevin en de reeds vermelde Dordsche geneesheer Jan van Beverwijk. Zelfs de Middeleeuwen bleven, in hoe ruwen, prozaïschen vorm ook, hare overleveringen eenigszins handhaven; en Reinaert. de Ridder met de Zwaen en de Heemskinderen waren, naast; TJ/yl IJ ten-spiegel, Faust en Oenoveva van Brabant, eene geliefkoosde volkslectuur, in de achterbuurten onzer groote steden en onder de landlieden. Weldra kregen ook de Spaansche Amadis-romans hunne beurt, en zoowel Calprenède als M^lle de Scudéry werden „met de uiterste naarstigheidquot;, zegt van Effen, verslonden. Zelfs aan oorspronkelijke, in dien geest opgestelde romans ontbrak het niet. In 1668 verscheen bij den Amster-

damsciieu boekverkooper Boek holt, en waarschijnlijk van zijne hand, eene reeks van ..Wouderlyke Vryagien en ramp-xaaiige, doch bly-eyndige trouwgevallenquot;, die zoo dwaaslyk sentimenteel niet waren of zij werden de geliefkoosde lectuur der nufjes van die dagen. Zeven jaren later zag Be vermakelijke Avan-iurier het licht, een boek, dat, ondanks de toen haast onvermijdelijke onkieschheden, heel wat meer geest en natuurlijkheid verraadt in den vermoedelijken schrijver A\'icolaas Heins. Het mystieke verhaal van Buyfkens en Willemijnkens Telgri-macdje reeds in de XVI^e Eeuw, door Boëtius a Bols-wart geschreven, behield niet minder zijne populariteit onder de katholieke lezers; terwijl de beroemde Jezuïet Heribert R o s w e y d e de Generale Legende der Eeiliyen verzamelde en uitgaf. Meer andere leden der veelbestreden Orde hebben destijds in goed KederJandsch geschreven; wij noemen slechts den uiterst vruchtbaren Cornelius Hazart, van wiens scherpe controversschriffcen F. Poirters zeide:

en den schrijver eener verhandeling over de oorzaken van den opstand der Nederlanden, Augustijn van Tey ling hen.

Edel van stijl, zoowel als van inhoud, is het Gulden Wie-roockval van den bekenden Apostolischen Vicaris P h i 1 i p p u s iiovenius, niet minder dan de deken van \'t Grentsche kapittel, Mie hi el Zaclimoorter, in zijne ascetische tractaatjes, warm en boeiend is.

Over het algemeen, was de Katholieke kanselwelsprekendheid, in de XVII^e Eeuw, minder in verval dan de Protpstant-sche, naar de getuigenis van den later te vermelden protestant-schen hoogleeraar Petrus Pr an ci us. „Wat is er bij hen niet eene welsprekendheid!quot; roept hij uit; „wat waardigheid en majesteit! wat een verheven en wonderschoone stijl!quot; En van de wederpartij heet het: „Door onze schuld, door onze traagheid, ja, zoo wij de waarheid willen booren, zijn we helaas! maar al te nalatig in die studie, en wij hebben er sleclits zeer weinigen, die wij ten voorbeeld kunnen aanvoeren.quot;

.16. Gelijk Brandt en zijne drie zonen, was Johannes Vollenhove (1631—1708) een predikant: doch niet, als ge-

nen, van de Bemoustranten, maar van de statige Dordschen. Het koud leerstellige, de drooge deftiglieid zijner zanggodin verloochenen zich dan ook zelden, schoon Vondel, wien ^:t ..jammerquot; scheen, dat zulk „een groot licht, predikantquot; was hem, benevens Ad toni des, aangewezen heeft als „zijne zonen in de kunst.quot;

De Kruistriomf, bij welks verschijnen Vondel zich in dien zin uitliet, is zeker het beste gedicht van Vollen hove, en niet van gloed, noch van verheffing ontbloot; maar \'t is altijd meer de vorm dan de geest van den grooten meester, die er in zegeviert.

Ook de overige gedichten, waaruit zijn bundel Poëzij bestaat, verraden een dichterlijk talent, dat zich slechts enkele malen boven de burgerlijke alledaagschheid zijner zangstotten weet te verhellen, wat het geval is in den Lijk zang ocer Hooft, den jongen Hooft toegezongen, en in het Hauegehraai of Zielwekker.

17. Veel hooger van vlucht is zijn tweelingsbroeder in de erfenis van Vondel\'s kunstgave, Johannes, zoon van An-toni Jansen, en daarom Ant oni szoon (Anthonissen, Tho-nissen, Theunissen), met den uitgang der Grieksche tronymica Antonides geheeten. In 1647 te Groes geboren, en naar zijne geboorteplaats ook van der G-oes bijgenaamd, kwam hij, op nog jeugdigen leeftijd, naar Amsterdam, leerde daar Latijn, en beproefde er zijne dichtgave, doorvertalingen van Horatius, Üvidius en anderen. Het treurspel Tras/7, of overrompelt Sim, zijn eerste groot gedicht, verried, in weerwil zijner groote gebreken, genoeg talent om den dichter de aanmoediging van Vondel te verdienen, met wien hij gelijktijdig dezelfae stofte (Zmgc/iiti) behandelde, en dien liij overtrof. Xu verschenen er, van uit den apothekerswinkel, waar hij werkzaam was, allerlei dichterlijke ontboezemingen, ter gelegenheid van eene of andere merkwaardige gebeurtenis, als: Ds nederlaag der Turken, Het Verhoud der Deensche Majesteit en der Ver-eeniyde Nederlanden, De Te ms in brant, enz., waarin de krachtige jongeling een onmiskenbaren aanleg vertoonde.

In 1667 reeds, toen in Breda de vrede tusschen Engeland en Nederland gesloten werd, volgde op die eerste proexen het uitmuntend gedicht: Bellone aan Bant, een veldzang van ver-

hovene soort, waarin de zegeningen van den, vrede naast de Tampen van den oorlog, met /,00 schitterende verbeelding, op zulk een meesterlijken toon bezongen worden, dat de grijze Vondel zich niet ontzag te verklaren; „Het is zoo schoon, dat ik er mijnen naem wel onder zou willen zetten.quot; En toch staat hij, ondanks dien verdienden lof, in eenvoud vooral, verre achter den grooten man. Hij zelf\'erkende dat, op rijperen leeftijd, en spoorde zijne volgelingen aan, om niet hem, maar Vondel te lezen: „Ik weet zelfwaer \'t mij schortquot;, waarschuwde liij. Ook Bilderdijk, al noemt hij Antonides

IS. Nauwelijks vier en twintig jaren oud zijnde, gaf Antonides ziju hoofdwerk uit, Be Ystroom, die, met tal van lofspraken begroet, geheel de Nederlandsche dichterwereld in geestdrift ontstak. Rn niemand ontkent het, daar is oorspronk-lijkheid van vernuft, van vinding, in die zangen; de verbeelding is er rijk en stout; de beschrijvingen vooral meesterlijk uitgevoerd en in onberispelijke versificatie. Jammer dat de mythologie er zulke overdreven belangrijke rol in speelt, en dat, op sommige plaatsen, de stijl wat gezwollen, de rijkdom wat overdadig en liet streven uaar verheffing wat te voelbaar is.

De Y-stroom, gelijk de naam reeds te kennen geeft, bezingt, in vier Boeken, den lof der stad aan het Y, en was het eerste dier vele -^roow-gedichten, die wij inden loop van het volgende tijdperk zullen zien opdagen.

Te vergeefs was echter Antonides\' jeugd .quot;,00 schitterend geweest;, te vergeefs had zijn edele beschermer. Dieder ik Buis er 0, heer van Heeraartheiningen, hem den titel van doctor in de medicijnen te Utrecht, en daarna de plaats van klerk ter „Admiraliteit op de Mazequot; doen verwerven — eene hevige ziekte sleepte den armen dichter, reeds in 1684\', na eene echtverbintenis van slechts zes jaren met de begaafde Suzanna Borremanss, ten grave, eer hij nog de hand had kun-

lieu slaan aan deu Fa/dus, dien uien hoopte dat een heldendicht zou geworden zijn, en tot vervaardiging van welken Y o n-del zelf den dichter ten sterkste had aangespoord.

19. Gij s bert Jacob sz. (1603—1666), de „beroepen meester der Nederduitsche schole en voorzanger der hervormde gemeentequot; te Bolswart, die meestal in de Friesclie volkstaal, schoon ook in het JNederlandsch, dichtte, paarde, volgens zijnen lofredenaar Halbertsma, „aan scheppend vernuft en kieschen smaak eene groote mate van gezond verstand, dat zijne dichterlijke verrukking ten teugel diende, om nimmer in gezwollenheid te ontaardenquot;. Deze laatste hoedanigheid, van natuurlijkheid en eenvoud namelijk, ontbrak geheel aan G-ijs-bert\'s vriend, Simon G-abbema, die meende, datHooft\'s vorm, zonder H o o f t\' s rijken geest kon bestaan, en daarom niets dan een winderige bluffer is.

20. Enkele malen wist men zich van die, maar al te veel in zwang komende, gezwollenheid geheel en al te ontdoen; b. v. op het tooneel. Zoo de geestige Amsterdammer Thomas As-se lijn, die I)e Stief vaar, Be Stiefmoêr, de Spilpenning, Jan Claeszoon, De Kwakzalver en andere stukken vervaardigde; zoo ook de Antwerpsche Willem () g i e r, van wien wij zeven kluchtspelen: „de seven hooftsonden, vermakelijck ende leer-saem voo\'rghesteltquot;, bezitten; en zelfs de, ook als proza- en treurspelschrijver niet onverdienstelijke, hoofdofficier. Joh au van Paffenrode, in 1673 te Maastricht, bij de verdediging-dier stad, gesneuveld, deed zich als begaafd en ongekunsteld blijspeldichter kennen.

21. Ook buiten het tooneel wist men natuurlijk te zijn, gelijk de snaaksche D^r Bernagie (f 1696) uit Amsterdam, en de populair geworden schrijver van eenen bundel Psalmen en geestelijke Liedekens en van de Eibergsche Zanglust, de predikant Willem Sluvter (1627—1673), bewijzen. Dezes vriend en ambtgenoot te Utrecht, Jodocus van Lodestein, is, in zijne Uitspanningen, meer mystiek.

De twee vrienden, Petrus Francius (1645—1704) en J a n van Broekhuyzen (1649—1707), beoefenden meer de La-tijnsche dan de vaderlandsche letterer , al pronkt de eerste met den weidschen naam van Hollan^schen Propertins. Dit belet eren-

wel niet, dat hij, door aijn ijveren voor de zuivering onzer taal, wezenlijke verdiensten bezit. Na en met hen dient P1 ui-me r genoemd te worden, wiens minneliederen met die van Br o ek huy z en uitgegeven zijn, en een eenvoudigen, echt zangerigen dichter verraden.

Anna M o r i a n s, en van de stijve , nog minder bevallige C a t h a-rin a QuestiersenOatharina L esc ai Ij e zwijgen wij liefst.

Zij verraden te sterk de nabijheid van het tijdperk van verval, dat onze letteren, tegen \'t einde der XVII^e Eeuw, zijn ingetreden, en dat wij thans te doorloopen hebben.

1. Daar zijn in liet leven van een volk, gelijk in dat van elk individueel mensch, oogenblikken van vermoeidheid, van ontspanning, van afmatting: dat oogenblik was voor het Jseder-landsche volk gekomen. De strijd op leven en dood, door de nieuwe begrippen op godsdienstig en staatkundig gebied tegen de oude gevoerd, had eene krachtsinspanning gevorderd, welke, na de — in wezenlijkheid of\' in schijn, \'t is om het even — behaalde zege van één der beginselen, in beide legerkampen tot rust moest leiden: de werkeloosheid der niet meer te bestrijden overmacht, de uitputting der geknakte minderheid.

2. De stoffelijke welvaart was intussclsen aanmerklijk gestegen; handel en scheepvaart hadden een;; ongekende hoogte van voorspoed bereikt; maar ook weelde, praalzucht en losbandigheid ontsierden de zeden, ontadelden den geest, dedon het peil der beschaving, inzonderheid het gevoel der ware schoonheid, dalen. Men kan zeggen, dat er zich, na het wegkwijnen van Vondel\'s „zonenquot; en bepaald van An to ui des, gedurende eene geheele eeuw, maar weinigen vertocmden^ cjle ket in de dichtkunst (zoo min als op eenig ander esthetisch gebied) boven het middelmatige wisten te brengen. Toen gebeurde, wat wij reeds in het tijdperk der Rederijkers gezien hebben: er

vormden zich eene menigte van letterkundige genootschappen, iu welke het getal de leemte van het gehalte moest aanvullen: en daar nu eenmaal de opgewektheid voor het publieke leven een einde genomen had, trachtte men in het huislijk leven, in den -engeren familiekring de dichtstoflen en de geestdrift te vinden, die elders ontbraken. Zoo ontstonden die tallooze yeleyeuheids-Hichten op de onbeduidendste bijzonderheden van het menschelijk verkeer, waarin men wel eene zeer prijabare gehechtheid aan het intieme familieleven, soms ook eenig geraak v an versificatie, maar zelden de dichtkunst in hare edelere opvatting , haast nooit do aanblazing van een hoogeren geest terugvindt.

3. Lodewijk XIY, die meende dat men hem niet bedriegen kon, evenmin als hem weerstand bieden, had, op de bevestiging van Louvois, „dat deze daad geen druppel bloeds zou kosten,quot; de herroeping van het edikfc van Nantes in KiSS onderteekend. Dit had ten gevolge, dat de Protestanten iu menigte — men zegt ten getalle van vijf honderd duizend — Frankrijk verlieten, om zich in Engeland, in Duitschland en in de Neder]anden te vestigen. Hier vooral werden de uitwijkelingen, niet minder uit politieke dan uit godsdienstige beweegredenen, met openc armen ontvangen. De mannen van wetenschap, onder hen, vonden er hun bestaan in het geven van onderwijs; de predikanten kregen ambten of pensioenen: de Staten besloten tot een subsidie van honderd duizend gulden ten behoeve de,!- uitgewekene officieren, die \'s lands weerbaarheid kwamen versterken, gelijk de kooplieden en fabrikanten de nijverheid bevorderden. De Fransche taal en literatuur, zeden en kunstsmaak drongen, met de vluchtelingen, dezer aangenomen vaderland met des te onweerstaanbaarder kracht binnen, uit hoofde die vreemdelingoji, in \'t oog hunner Noordelijke geestverwanten, met de aureooV van geloofshelden scliit-terden. En het dient gezegd te worden: Frankrijk\'s letteren van die dagen, hoewel hardnekkiger dan die van eenj^a^ader volk (met uitzondering der Italianen wellicht) in hét zog der heiden-sche Renaissance voortvarende, hadden een hoogen bloei bereikt. Corneille, Ka cine. Molière, La Fontaine, Boss ii e t, F én el on zijn mannen, wier uitstekende begaafdheden eene minder prikkelbare ijdelheid. dan die der Fransehen,

konden streelen. De gastvrije Nederlanders meenden tiau ook niet beter te knunen doen. dan zich met alle vlijt op die lijn-beachaafde taal en letteren toe te te leggen; dan de kiesdie vormen dier deerniswaardige ballingen aan te nemen; dan zich in idles, met kinderlijke, ja, kinderachtige volgzaamheid, op de leest (Her bevallige vreemdelingen te schoeien. Helaas! er-was geen Vondel meer, om die overmacht te keer te gaan, zelfs geen Anslo, wien \'t ook bevreemde, dat de Nederlander zijn

• De vlam\'ons dreigt, en wij verspreiden self de vonken: Soo «ordt uit gouden kop vergif met smaek gedronken;quot;\'

• Wat bastaerdy Valt in ons eigendom en smet, als een Harpy Tot ons schandael geteelt, met haer vergifte pennen.

De ganschc lucht, zelf eer \\vy \'t gruwzaam wonder kennen. ^ Dat reukeloos liet hooft verheffend o, als vorstin.

De tael van Neêrlant schopt, en dringt er Vrankrijk in ifsA zijne bastertspraek\'.quot;

Een geheel legioen trotsche middelmatigheden voerde \'t hooge woord op den vaderlandschen Zangberg. De studib onzer eigen meesters werd verwaarloosd: alles moest op het veld der Jr\'rau-sche letteren gezocht worden. Maar het genie ontbrak om , in weerwil der navolging, iets groots, iets oorspronkelijks voort te brengen. Daarom gaf men zich aan het vertalen, aan het nabootsen der wijze van behandeling eens onderwerps, ja, aan het navolgen der zinswendingen en der versmaat van de l\'ran-schen. Een conventioneele smaak verdreef uit de knust de natuur en de waarheid en bijgevolg al het waarlijk verhevene, in welks plaats eene koude, stijve deftigheid trad.

4. De eerste vertegenwoordigers dier heerschende kunstrichting zijn de twee hoofden en leiders van het Amsterdamsch genootschap ..Nil volentibus arduumquot;, D^r Lode wijk Meyer en M^r An dries Pels, die reeds in het laatste der XVI1quot;

Eeuw, en dus eigenlijk als voorloopers van liet tegenwoordige tijdperk, dit genootschap hadden opgericht in navolging der Fransche Académie, ten einde de Tsederlandsche dichtkunst en bepaald het tooneel te hervormen en door nieuwe wetten te regelen. Meyer, van wien, buiten zijne Menyelpoëzij, drie treurspelen: De verloofde Koninksbruydt namelijk, Be Looyhenaer en Hel Gladde Vlies, bestaan, is iemand die, zonder eenige poëtische begaafdheid, uit oude en nieuwe dichters de gedachten, personen en toestanden „met koust-en vlieghwerkenquot;, om zijne eigene uitdrukking, schoon in een anderen zin, te gebruiken, samenflanste, en dus onmogelijk iets goeds kon voortbrengen.

Meer invloed nog, dan hij, oefende Andries Pels uit, die het niet bij zijn treurspel Didoos Dood, zijn fcusschenspel Jnljm en zijne Minneliederen en Mengelzangen liet, maar zich stoutweg als den Tvederlandschen Parnas-wetgever opwierp, door eene berijmde vertaling van ÏLoratius\' De Arle Poëtica en door een ander leerdicht: Gebruyk en Misbruyck den Tooneeh.

5. G-elijk de twee vorigen, alhoewel om hunnen leeftijd geheel tot de XVIl^e Eeuw behoorende, nogtans door hunne strekking volbloed XVIII^e-eeuwers zijn, zoo eindigde de vermaarde etser en plaatsnijder Jan Luyken wel zijn leven in de XVII l^eEeuw (1619—1712), maar zijn dichterlijke loopbaan sluit zich evenwel geheel aan de school van Vondel aan. De Duyue Lier, waarmede hij, in 1671, die loopbaan opende, verraadt eene levendigheid van verbeelding, eene warmte van gevoelen van schildering, destijds maar zelden overtrofien. Hier endaar vertoont er zich wel de veldwinnende wansmaak; soms is, gelijk in Hooft, en meer dan daar, de liefde dier minnezangen veel te zinnelijk; maar men kon hopen, dat de twee en twintigjarige dichter die gebreken zou te boven gekomen zijn, ware hij niet, ettelijke jaren na het verschijnen van dien veel-belovenden eersteling, in eene overdrevene, d;i\'oomerige en dwee-pende godsdienstigheid vervallen. Zijn dichttalent onderging natuurlijk den invloed van die gemoedsstemming ; en nu verschijnen eene reeks van stichtelijke gedichten, als: Beschouwing der tcerell, Bykorf des gemoeds, Vonken der liefde Jezus, Werken der Barmliartiglieii, Mensckelijk Bedrijf, Kinderboekje of des Meu-fichen begin, midden en einde, in welke nog altijd het oorspronk-

lijk vernuft zichtbaar blijft, maai\' onder dc schraalheid der bespiegelingen , en eene veeltijds matte eentonigheid half bedolven. Intusschen steken de zededichters. die na Jan Lurk en gekomen zijn, nog weer ongunstig bij hem af. Al. zijne werken zijn bovendien door geestige prenten van des dichters hand opgeluisterd. wat er de waarde niet weinig van verhoogt.

6. Een viertal dichters uit dit tijdperk behaalden eenigen lof op het tooneel: Lucas Rotgans, Lucas Schermer, Abraham Ale wijn en Piet er Lang en dijk.

De eerste, te Amsterdam in 1654 geboren, en op Kromwijk, zijne hofstede aan de Vecht, in 1710 overleden,, heeft zijne treurspelen: Scylla en Aeneas en Turuns, naar de wijze der TVim-schen ingericht, en volgde dus getrouw de voorschriften van den vervelenden Pels: maar men vindt toch, bij al het alge-meene , oppervlakkige en stijve der behandeling, wel meer kracht, wel hoogere vlucht en treffendere schilderingen in die stukken, dan in de voortbrengsels van de meeste andere volgelingen des genootschaps. Zijn Willem, de. Berth moest een heldendicht zijn, doch is, dank zij de inmenging der gansche olympische godenwereld in de daden en het leven van een christelijken held niets dan een koud en smakeloos poppenspel. Hoogere dichterlijke waarde, dan al het overige, heeft de Boerenlternm, waarin hem zijn talent voor beschrijvingen en de stofte zelve, welke natuurlijkheid en waarheid vergde, goede diensten bewezen hebben. Jammer, dat het der Boermkermi*, met hare treffende tooneelen en gelukkig geteekende groepen, zoo menigmaal aan goeden smaak, zoo geheel aan eenheid ontbreekt.

7. Schermer, een Haarlemmer, had slechts een langere loopbaan behoefd, dan die de enge tusschenruimte van 16SS tot 1711 hem vergunde, om een voortreflijk dichter te worden. Hij is zeker niet vrij van de gebreken zijns tijds; maar hij streefde toch den grooten Vondel en diens beste volgelingen na. en vertoont, in weerwil van den mythologischers winkel, dien hij uitstalt in zijne Heldenzangen, in weerwil van het gekunstelde veler plaatsen der Herders- en VisscJierszaii\'/en, ook in zijn treurspel Melenyer en AtalavJe, een dichterlijken gloed, eene frischheid, welke allergunstigst afsteken bij de la\'fe en koude rijinlarijen zijner tijdgenooten.

S. Abraham Alewijn, een Amstei-dauiseh rechtsgeleerdedie eenigen tijd in Oost-Indië vertoefde, heeft, als blijspeldieh-ter, liet groote voorrecht van los en natuurlijk te zijn, al kan men de uitdrukkingen en de voorstellingen van zijne blijspelen niet altijd zeer kiesch noemen, vooral in Beslikte Swaantje en droogv Foberi of Boere-rechibanJc en in een ander werk, waar dezelfde heldin ten tooneele gevoerd wordt, De PuilerveenscJ/e Helleveeg, of beslikte Swaantje aan den tap. De oudere voortbrengselen van Alewijn\'s luimige dichtgave, Amarillis, Debe-drooge woekeraar, Latona, of de verandering der Boeren in Ki/c-rorschen en PMlippijn, M^r Koppelaar, werden reeds op \'t einde der vorige en in de eerste jaren dezer eeuw uitgegeven, en zijn wellicht minder plat en onkiesch dan de latere, tot welke ook nog Jan Los, of den bedroogen Oostindievaarder en het muziekspel Orpheus\' Héllevaert om Euridicc te rekenen zijn. Men kon niet vermoeden , dat eene zoo luimige, luchtige pen voor het zededicht geschikt ware; en toch heeft men, onder A1 e w ij n\'s nagelaten schriften, een bundel onuitgegeven Minnebeelden, deels in rijm, deels in niet onverdienstelijk proza geschreven, opgespoord.

St. Onze beste kluchtspel-dichter, sedert Br edero, is de Haarlemmer Pi eter L angendij k. die, in 1683 geboren, na een, door het hatelijk karakter zijner moeder en door de slordigheid zijner echtgenoote veroorzaakt, kommerlijk leven, aldaar in 1756 gestorven is. Hij had nauwelijks den ouderdom van 16 jaren bereikt, toen hij reeds zijn Don Quichol o/y de bruilof/ van (\'arnaclto uitgaf, een stuk, dat hij op zestigjarigen leeftijd op nieuw bewerkte naar den roman van den beroemden Cervantes. In 1712 verschenen l)e Zwetser en Het wederzijds Hvjrelt/tsbedroa, „tot leering en ter verfoeijinge van een gebrek, dat al te veel by onzen landaart was ingeslopen, namelyk kaal en grootsch te zyn, en het laatste door bedrog st aande te houden.quot; Drie jaren later gaf hij Krelis Lome en, of Alexander den Groot,en op het Poëtenmaal en De Wiskunstenanrs of het gevlagie Juffertje, door sommigen voor zijn bestgeslaagde kluchtspel ge-houden, uit. De Qnincampoix of «PVwA\'/OT/f/e/r/c/s schijnt ons evenwel van beter gehalte, en werd dan ook vijftien maal achter elkander in den Amsterdamschen schouwburg vertoond. Het karakter van ware blijspelen zal men. onder zeker voorbehoud,

beter terugvinden in zijne latere stukken: Xantippe of het boosc quot;■vf d^es JHozooJs Sokrates beteugeld. Papirüis of het oproer der Vrouwen binnen Romen, en vooral in den Spiegel Oer wderlevd-sche kooplieden. Langen dijk bleef niet vrij van den invloed der (Tallomanie. Niet alleen vertaalde hij uit liet Franseli zijn Bedrier/ery van Cartouche en waagde hij «ch zelfs aan het treurspel in Julius Cezar en Ca to, gevolgd naar het Fransch van De scamps — alsof hij de heuschheid van den Am-sterdamschen dichter E. J. Eoullaud, die Langen-tl ij k\' s Krelis Louwen onder den titel van Alexandre le Grand on le Paysan-roi in het Fransch had overgezet, wilde beantwoorden — maar hij vervaardigde ook Herders- Wachters- en Veldzangen ■. eene dichtsoort, waarin zijn boertig talent volstrekt niet thuis was, evenmin als in de epische, die bij hem niets anders is dan eene koude kronijk. Men leze slechts zijn Leeven ran Willem I en Leeven der Hollandsche Graaven, in drooge, dorre jaarzangen vervat, om overtuigd te zijn. dat de „Keder-liindscheFlautus,quot; gelijk Dirk Smits, .,onze Molière,quot; gelijk Witsen G-eysbeek hem roemen, bet ar gedaan had, geheel zijne otmierkelijke dichtgave aan het kluchtspel te wijden; al kunnen wij ook hier den evenwel nooit onzedelijken dichter het onbetamelijke en soms wanstaltige niet wel vergeven.

10. Het herdersdicht was een\' der meest geliefkoosde uitingen van den gemaakten, conventioneelen kunstsmaak dier eeuw; ofschoon de verstandige Boileau te recht reeds beweerd had, dat niet ieder zich kon getroosten met

Jan Baptist \'W e 1 ] e k e n s, te Aalst, in Vlaanderen, in 1658 geboren, maar te Amsterdam opgegroeid en opgevoed, vertegenwoordigt bijna uitsluitend deze dichtsoort. Yan zijn achttiende tot zijn negen en twintigste jaar verbleef hij in Italië, met het doel om zich aan de schilderkunst te wijden. Maar eene oogziekte en eene beroerte, die eene verlamming ten gevolge had, deden hem voor altijd het palet met de lier, of beter, met de ..herders- en viaschersfluitquot; verwisselen. Hij schijnt zelfs de eerste te zijn. die den Vhschenzung, welken

hij in Italië had leeren kenueii- eu waarvoor een Hollandsch dichter wel hart moest hebben, naar Nederland overbracht. Met zijn 28 jaren jongeren vriend, den Amsterdammer Pie-ter Vlaming, gaf hij, in 1711, in de Dichtlieoende Uitspanningen , een tal van herder-s- en visseherszangen uit, welke onder on/,e rijke , landrust-minnende Hollandsche burgers recht welkom waren en met graagte gelezen werden. Vier jaren later verscheen zijne vertaling van Tasso\'s Aminlus, met eene Verhandeling over hei Herdersdicht, en na zijnen dood, zijn Nagelalen Gedichten, waarin Lof-, Zede-, Lijf- en vooral Bruiloftsdichten voorkomen. In enkele stukken verraadt Wellekens dichterlijken aanleg wanneer hij namelijk, door voorvallen in het werkelijke leven, tot waarheid en natuur teruggedreven wordt; den meesten tijd is hij koud en langdradig. Hij overleed in 1726, zeven jaren vroeger dan zijn geestverwant, de reeds vermelde Pieter Vlaming, die intusschen niet slechts S a n n a z a r\' s Arcadia uit het Italiaansch vertaalde, maar ook eene uitgave van Spieghel en van V a n Hoogstraten \'s Re-derijkkonsl bezorgde, eu in 1733, alvorens de hand gelegd te hebben aan zijne voorgenomene Historie en Bescltrijving van Amsterdam, zijnen vriend quot;Wellekens in het graf volgde

1L. Het regende destijds Arcadia\'s: Willem van den El-ger, uit \'s Hage, schreef eene Rotterdmnsche; MatthaeusG-a r-gon, predikant te Vlissingen, eene Walchersche; Claes Bruin meende met niet minder dan twee te kunnen volstaan, en vervaardigde eene Kleefsche en eene Zuid- en Noord-HnllandscJie. Een Rotterdammer, Cornells Elzevier, stelde eene Arcadia of vermakelijke TJiUpanuingen, zonder plaatselijken titel, te boek; terwijl eene Anisterdamsche door Daniël Willink, eene Noordwijker door Jacobus van der Valk werden geschreven.

Twee vrouwen verdienen hier nog de opmerking: Catha-rina Johanna de With (f 1727), die Be Getrouwe Herderin, van Contarini, en de Fillis, van Bona rel li, uit het Italiaansch vertolkte, en vooral de gevoelvolle, geestige, iu zuivere taal en vloeiende verzen dichtende Elizabeth Hoof-man (1664—1736), de veel beproefde echtgenoote van Pieter Koolaart.

12. In 1689 werd te Abswoud een boerenknnrp geboren, Hubert Cornelisz. Poot, die, zonder andere voorbereidende vorming, dan welke de dorpsschool van Schipluiden ham geven kon, alleen door zijne betere natuur aangespoord, van achter den ploeg, waar hij „sloofdequot;, met een bundel Mengeldichten te voorschijn trad, die geheel de toenmalige dichtwereld deed verbaasd staan. „Zuiverheit van taele, klaerheit en kortheit van zin-uitinge, kunst en kracht van redeneringe, rykdom van overaerdige vonden, de ziel der Poëzyequot; — zoo roemde men niet de aan die dagen eigene overdrijving — ging hier samen. Trouwens de man had zich, wellicht juist omdat hij den druk der heerschende mode nog niet onderging, Hooft en Vondel ten voorbeeld gekozen; en daarom zijn er in die eerstelingen, onder menig stuk van minder gehalte, zooveel frissche, levendige voorstellingen; daarom speelt er zulk een vernuftige geest door; daarom is hij zoo dikwijls zuiver van toon, van vorm en van opvatting. Zijne bekende navolging van Horatius\': „Beatus ille qui procul negotiisquot;, IIok t/enoeglijk rolt het- leven, enz. en de lijkzang op zijn dochtertje:

zijn populair geworden en gebleven, (relukkig Holland, rnopt Snellaeit uit, zoo het meer aanmoediging had gevonden voor vernuften als Poot! Gelukkig, zoo hij zelf niet van de krachtige natuur voor eene bleeke en valsche geleerdheid ware afgeweken! In \'t midden zijner schitterende loopbaan Het Poot zijne zangster bezoedelen door mythologisch klatergoud, een armzalig arlekijnspak om de breede schouders van een G-er-maanschen zoon.

Zonder juist een dichter van hooge vlucht te zijn, scheen Poot inderdaad bestemd om het nationale stilleven, inzonderheid het landleven, naar waarheid te schetsen en in zijne dich-terlijkste opvatting voor te stellen. Helaas!

zoo zingt hij zelf. Nauwelijks had hij, uitgelokt door „\'t bloeyend Delftquot;, zijnen akker verlaten, of hij viel in \'t gezelschap van loshoofden, die den mrêgaanden, argloozen boerenzoon al

spoedig uit Apollo\'s heiligdom naar de woeste oorden van Bacchus\' heerschappij — zoo zou hij het zelf in mythologisclien woordenpraal genoemd hebben — overvoerden; ja, hem geheel aan de kunst zouden ontrukt hebben, zoo hij niet, na één jaar, door leedwezen getroffen, de rust van \'t land had gaan wederzoeken.

Die rust vond hij dan ook ; maar het ongekunstelde, levendig verrassende van zijne dichtgave was ten deele verdwenen. In zijne Minnezangen, die dan ook nog tot het eerste tijdperk zijns levens behooren, is hij menigmaal eenvoudig en téeder; maar in de Veld- en Zeezanr/en heeft hij zich niet genoeg tegen den invloed der eeuw kunnen beveiligen. Meer nog dan hier evenwel, blijkt die invloed in de Bijbelstof en, waar gezochte goedachten in gedwongen stijl de enkele betere plaatsen verduisteren. In 1733 overleed Poot, te Delft, op den laatsten dag des jaars.

13. Het toppunt der verkeerde, door Peis en zijn G-enoot-schap ingeslagen richting werd bereikt door Sybrand Eei-tama (geb. te Amsterdam 1694, t 1758). „Het was uit zijne school — getuigt Witsen Geysbeek — dat de vloeijende versificatie, de nauwkeurige inachtneming der taalregelen, de angstvallige nauwgezetheid op beuzelachtige kleinigheden, en de overdrevene beschavingszueht voortkwamen, die gedurende het grootste gedeelte der xvm^e Eeuw, de stoutste genieën, de Van Haren\'s uitgezonderd, gekromd hielden onder het juk eener dorre taal- en rijmvitterij, en waaraan het verval der dichtkunst te wijten is, die men integendeel waande daardoor tot den hoogsten trap van bloei en luister te verheften.quot; Dat is eene zeker niet te strenge afkeuring van den verzenlikker, dien het niet verdroot, dertig lange jaren aan het berijmen van Pension\'s TéMmaquc, en bijna even zoo vele aan die der !leur ia de van Voltaire ten beste te geven. Ook vóór dien tijd had deze „Aristarch van \'t Yquot; en „ijveraar voor de eer der poëzyquot;, in het zinnespel De Triomferende Poëzy en Schilderlcmst en den Faöritius, reeds getoond.

14. Met terzijdelating van eeu geheel legioen minder of meer verdienstelijke proza- en verzenmakers, als Frans de Haes, Lucas Pater, Michiel de Swaen, den krachtigen, scherpen Lucas Trip, Jan de Marre, van der Borcht, Jan de Kruiff, Sara Maria van der Wilp; den droogea G-o-vert Bidloo, den historiepenning-beschrijver, Gerard van Loon; den eersten schrijver eener algemeene geschiedenis van ons land. Jan Wag en aar (voor zijn tijd een keurig stilist); den preekachtigen HendrikSchim, den Eotterdammer D i r k Smits, wiens Rol/csfroorn zachte, lieflijke verzen en goede schilderingen bevat; den „zin- en aaakiijkenquot; Pieter Hui-zinga Bakker, den vuilen Willem van Focquenbr-och, den katholieken vertaler van Prudentius , If a u n i n g, en \'zoovele anderen, — hebben wij hier eerst de beweging gade te slaan, die zich op het gebied der taalvorsehing vertoonde, om daarna dit tijdperk te sluiten met eenige meer bekende en geroemde namen.

15. De Deventei-sche predikant Arnold Moonen (164i— ;711), die ook als dichter en kanselredenaar, om de zuiverheid zijner taal en de juistheid en helderheid zijner gedachten en uitdrukkingen bekend staat, gaf de eerste volledige Neder-duitsche Spraakkunst uit (1706) , een boeic, dat, gedurende het grootste gedeelte der ïtjii⁰ Eeuw, het algemeen aangenomen handboek voor taalstudie bleef. Een jaar later stelde A d r i a a n V e r w e r, onder den titel van Anonymi Baiavi Idea linguae Belgicae, een, later door Everard van Driel ver-\' aald en merkelijk vermeerderd, geschrift op, dat mede niet ronder invloed is geweest om tot de kennis en juiste waardeering onzer moedertaal te gsrakon.

Behalve de boven reeds aangehaalde, tegen de Fransche taaismetten ijverenden: Vollenhove, Anslo, de drie Brandts en Francius, ontmoeten wij hier nog David van Hoogstraten, die het deerlijk verwarde gebruik van de geslachten der zelfstandige naamwoorden, op het voetspoor van quot;Vondel en Hooft, hielp regelen en vestigen, en de taalkundigen : Se wel, Winschoten en Nyloë. Boven al de vorigen echter ver-

hief zich de Amsterdammer Lambert ten Kate (1674— 1732), een eenvoudig huisonderwijzer, maar van zeer fatsoenlijke afkomst, en daarbij een man van grondige kennis en alzijdige ontwikkeling. Zijne Gemeenschap iusschen de Gothiscl/e Spraek/\' en de NederduytsnJie, verschenen in 1710, en vooral de Aenleidinqe tot de kennisse van het verhevene deel der Neder-dmjtsche sprake; waerin hare zekerste firondslar/, edelste krar/t , mttelijkste onderscheidinci en fieregeldsie Afleiding overvlogen en naegespoort, en teyeu het allervcornaemste der veranderde en nog leve\',ide Taelveneanten , als \'t Oude Moeso-Gothisch , Frank-Buitsch, en Anpel-Saxisch , heneffens hei hedendaegsche Roogduitsch en Fs-\' landsch, vergeleken wordt, zijn werken van diepe studie, en hebben Ten Kate den roem verworven van den hoofdgrondlegger der Nederlandsche taalkunde. Men wil hebben, dat de grootste Hoogduitsche taalvorscher, Jacob Grrimm, zijn stelsel van taalstudie aan Ten Kate heeft afgezien. Wat daarvan zij of niet, hij is zeker de eerste, die eene regelmatige klas-senverdeeling voor de vroeger als onregelmatig beschouwde ongelijkvloeiende werkwoorden gevonden heeft; die de nauwe verwantschap van vele Germaansche talen, als het Frank-Duit sch, het Angelsaksisch , het Yslandsch, het Hoogduitsch, enz. heeft aangewezen, die het ontstaan, de breking en wijziging-der klanken heeft opgespoord, en eindelijk de baan gebroken heeft voor de studie der woordafleiding in onze taai. Men mocht hem dus het volgende grafschrift wel toewijden, al is de hyperbole van het laatste vers wat sterk gekleurd:

Lambert Ten Kate was ook een grondig beoefenaar van de prosodie onzer taal, van het zedelijk schoon in de dichtkunst en van de aesthetiek in het algemeen, gelijk de Heer J. A. Alberdingk Thijm onlang nog, in de inleiding tot Ten K a t e\'s onuitgegeven Verhandeling over het denkbeeldige schoon der Schilders, Beeldhouwen en Lichters (Dietsche Warande, D¹ Tin, bi. 101) bewezen heeft.

16. De Amsterdamsche schepen, Balthasar Huydecoper, die later baljuw van Texel en dijkheemraad werd (1095—1778), verdient hier naast den ouderen Ten Kate vermeld te worden , al zou hij, in zijn leven, met bitse scherts voor die plaats bedankt hebben, \'s Mans verdiensten als Latijnsch dichter, als vertolker van Horatius en als vervaardiger van Nederla^dsche treurspelen, ouder welke de Achilles wel het beroemdste is , daargelaten — „er zijn termen om zijn gebrekkig dichtwerk te bedekken met den mantel der liefdequot;, zegt Busken Huet — moet men erkennen , dat hij een geleerde en oordeelkuuuige beoefenaar onzer taal en een alleszins scherpzinjjige criticus geweest is. Zijne uitmuntende Proeve can taal- en dichtlunde, in vrijmoedige aanmerkingen op Yondel\'s «ertowtóc He,•scheppingen van Ovidius, in 1730 verschenen en later, met aanteekeningeu van Lel y veld en Hinlopen verrijkt, op nieuw uitgegeven , ja, door Bilderdijk aog, ten jare 1S2S , in zijne Korle aanmerkingen op de Fr owe, enz. zoo gunstig beoordeeld, bevat een schat van taalkennis en geleerdheid, en is onmisbaar voor al wie de grondige beoefening onzer taal op p: js stelt.

in 1772 gaf hij (die in het recht v erstand onzer miudeleeuw-sche taal, iu het tijdperk der Ilenaissance, geen voorgangsr gehad heeft) Melis Stoke\'s Uijmkronijk uit, een werk, waarin sommige geschied- en oudheidkundige aanteekeningen, w el is waar, aan de latere wetenschap te recht wraakbaar hebben geschenen , maar welks schrandere verklaringen der oude woorden en woordverbindingen door een ieder gewaardeerd worden.

Eet voetspoor van Ten Kate enHuy decoper werd, niet alleen door de reeds vermelde Hinlopen en L e 1 y ve 1 d , maar ook door Jr\'ortmau, Kluit en Clignett op waardige wijze gevolgd.

In België daarentegen was de taalstudie veel minder aan de orde van den dag; men heeft slechts een paar namen te noemen: vanG eesdalle , die eene vergelijking tusschen het ïseder-landsch en het ïransch, in de laatste taal, schreef; An dries Stevens, die een Nedwlandsah Vourscurifihoek uitgaf, en J. des Roches, van wien men eene, onder vele opzichten gebrekkige, Nieuwe NederduyiscJie Sjnraekkouai bezit.

17. In 1687 werd geboren en in 1763 stierf te Vlaardingen Arnold Hoogvliet, de type van den vromen, braven burgerman en van den burgerlijken, kunstgenootsehappelijken dichter dier dagen. Na, op zijn 20^e jaar, wat Latijn geleerd te hebben, waagde hij zich, eenige jaren later, aan eene vertaling der Feestdagen van Ovidius, een werk, dat boven zijne krachten bleek te zijn en mislukte. Door zijn stervenden vader aangespoord, om „in stede van het Heidensch bijgeloof op te sieren, de eere van den óénen waren God te bevorderenquot;, ondernam hij eenen held des Bijbels te bezingen en koos Laar-voor den aartsvader Abraham. Het gedicht verscheen in 1727, onder den titel van Abraham de Aartsvader, en viel zoozeer in den smaak des tijds, dat het twaalf of dertien maal mocht herdrukt _ worden, eene populariteit, welke sedert Cats — dien anderen aartsvader — en Poirters niemand meer was te beurt gevallen. Wel zijn er dichterlijke verdiensten in Hoogvliet\'s werk: fraaie schilderingen, vooral van de natuur (ai schetst hij eer eene Noordsehe dan eene Oostersehe), enkele pathetische plaatsen en, om ze nog eens te noemen, zoetvloeiendheid ; maar daarentegen vertoont deze levensberijming (meer is het immers niet ?) ook eene zeer gebrekkige schikking, voor een gedicht, menige flauwe, gerekte, of gezwollen plaats, zoodat Lulofs; die het anders zoo kwaad niet meende met Hoogvliet, wel gelijk had, zijne Muze voor te stellen als „een hoogbejaard, kwezelachtig, door dik en dun voortsnappeud besje, dat echter tusschenbeide nog al vrij schilderachtig praat, haré taal ook redelijk wel verstaat en de maat onzer Alexandrijn sche verzen tamelijk goed geleerd heeft.quot;

Hoogvliet\'s later uitgegevene Mengeldichten staan niets hoo-ger dan soortgelijke werken zijner tijdgenooten. Minder middelmatig is zijn „fraai en deftigquot; (die lofspraak is van Witsen Greysbeek) gedicht op David van Mollem\'s hofstede Zijdebalen en de Eerekroon voor de stede Vlaerdinye, alhoewel geen van twee den roem, door den Ahraham verworven, kon vermeerderen.

Gelijk met de Arcadia\'s, gelijk met de landgoed-beschrijvingen en de .S/roo/^-gedichten, zoo ging het ook met de (zoogenaamde) Heldendichten op de voornaamste personages van den Bijbel; zij werd an legio.\'Vóór Hoogvliet had reeds Jan van

Hoogstraten, de broeder des boveu vermelden taal vorsehers, David van Hoogstraten, zijnen Kruysheld Paulus in het licht gegeven en de wreker van Vondel\'s nagedachtenis. Jan de Haes, zijnen Judas de Verrader en Jonas de Boetgezant; na hem zag men nog den Gideon van Steen wijk, den Jozeplt van Snakenburg, den Petrus van Klinkhamer, den Mozes van Versteeg en den Jacob van Duim verschijnen. Zoo min oorspronkelijk was men; naauwelijks werd er eene dichtsoort met eenig gevolg beoefend , of een geheele drom verzenfabri-kanten drong den gelukkigen vinder op het ingeslagen spoor na. Er begon zich echter ook tegenwerking te openbaren.

18. Ofschoon nog genoeg een kind zijns tijds om Rotgans, stuk tegen stuk , boven Vondel en Antonides te plaatsen, is evenwel Justus van Effen, de zoon van den luitenant der kavallerie Melchior van Ellen , in 1684 te Utrecht geboren , de eerste geweest, die den Eranschen geest, het valsch vernuft, het valsch verhevene , de stijve , gelikte deftigheid en gezwollenheid in onze letterkundige republiek, althans door zijn voorbeeld , bestreden heeft, en die, als men \'t zoo noemen kan, eenige oriëntatie in de verwarde begrippen over letterkunde en goeden smaak bewerkstelligde. In zijne betrekking van leermeester en opvoeder van verschillende jongelingen uit aanzienlijke familiën, zoowel nis in zijne bediening van gezantschapssecretaris en in zijn lateren post van commies van \'s lands magazijnen te \'s Bosch , deed hij een schat van menschenkennis op, die hem, in zijne geschriften, uitmuntend te stade kwam. Immers zijn eerste werk. Ze Misanthrope, een Efansch weekblad, bevat, naar de wijze van La Bruyère\'s Caractères, eene reeks van karakterschetsen en zedekundigo bespiegelingen, die, op menige treffende bladzijde, de vruchten van die studie dragen. Een paar jaren later, in 1713, gaf hij, met eenige vrienden, het Journal littéraire de la llaye uit, waarin meer bepaald de ïfederlandsche Letteren — niet altijd even oordeelkundig, als reeds gezegd is — besproken worden. De in loed der Eu-gelsche letteren begon zich toen reeds, na des schrijvers eerste reis naar Engeland, op van Effen te doen gelden. Het geestige La Bayafeite staat, met zijn fijnen opmerkingsgeest en treffende scherts, ver boven de vorige werken. Gredurende zijn

verblijf aan de Leidsche hoogeschool, waar hij in 1727 den doctorstitel verwierf, beschreef hij, in een nieuw weejsbiad, Le Nouveau Spectateur Francais geheeter., het proces der zedelijke ontwikkeling van een begaafden jongeling, hoogstwaarschijnlijk zijne eigene geschiedenis.

Tot dusverre had van Effen de ï\'ransche taal tot voertuig zijner denkbeelden gebruikt: van 1731 tot 1735 echter, gaf hij, in navolging van Addison en Steele\'s Engelsehen Spectator , een Hollandsclten Spectator uit, waarin hij de vaderlandsche letteren tegen den invloed van den Franschen geest handhaaft. Zoo natuurlijk, zoo los, zoo echt Nederlandsen had men sedert bijna eene halve eeuw niet meer gedacht en geschreven. De meeste onderwerpen, in deze twaalf deeler verhandeld, hebben eene zedekundige. enkele eene letterkundige strekking; maar overal schitteren, in deze deels boertige, deels ernstige vertoogen, eene waarheid en diepte van opvatting, eene schranderheid van oordeel, eene fijnheid van beschaving en uitgebreidheid van geschied- en letterkennis, in zoo natuurlijken, onbedwongen en ongekunstelden stijl, dat van Effen zich daardoor eene eereplaats onder onze beste prozaschrijvers en onze edelste denkers verworven heeft.

19. Drie jaren nadat van Effen, in 1735 , ten grave gedaald was, ontwierp de acht en twintigjarige afstammeling van een aanzienlijk, oorspronklijk in \'t land van Valkenburg¹), bij Maastricht en te Aken gevestigd geslacht, de Eriesche edelman Willem van Haren, het plan van een Nederlandsch heldendicht: de Gevallen van Friso, hetwelk in 1741 verscheen. Oude Eriesche kronijken hadden de stof voor dit gewrocht geleverd. De dichter bezingt er den vorst der G-angariden en Prasiaten, Eriso,

De welbekende Adam van Hut en of Huynmn Dnnm , de tochtgenoot en vriend van den beruchten bevelhebber dei- Watergeuzen, Willem van Lumey, bewoonde die streek tot dat hij , bet smeekschrift der Edelen ineè onderteekend hebbende, zich genoodzaakt vond, met de andere Geuzen, te water fortuin te gaan zoeken. Hij was ec?i van de eersten bij de inneming van den Briel, in 1572.

Tot dal. hij , verr\' gedoold van \'l vaderlijke strand . Den Vlie-stroom ingezeild , li) dit gebied geland ,

Een onvenvagt geluk onlmoette. en deze kusten Met zijnen naam vercierde, en daar besloot te rusten.\'

Van Haren had eerst ;-.enige der voornaamste deelen van zijn werk en later het geVu cle gedicht letterlijk in het Fransch vertaald, ten einde daarover het oordeel van sommige geleerden in Frankrijk, en bepaald van Voltaire, te kunnen hoo-ren. Maar al roemt deze onzen dichter als

al verkondigt Witsen Q-ej-sbeek „zonder aarzelingquot;, dat, ais hij .,de drie voortreffelijkste Heldendichten moest opnoemen,quot; hij zeggen zoude: ..de Ilias, d.e beneis en de Frisoquot;: wij veroorloven ons dit gedicht, in weerwil van menige schoonheid, een met historische en geographische bijzonderheden aangelengd . in ;t wijze, maar koude, lessen doorvlochten, in harde verzen en ruwe taal berijmd verhaal, een Télémaque te noemen, maar zonder Pénelon\'s edele warmte en verhettencTe tederheid.

Hooger dan in den Friso, schittert van Haren\'s dichterlijk talent in zijne lierzangen, de vinding van het episch gewrocht niet meegerekend. Hoe krachtig eu frisch is niet zijn Lconithis; hoe diep wijsgeerig zijn Lof des Vredes; hoe natuurlijk en waar Hef Memcheiijk Leven eu vele zijner bewerkingen van Horatius\' lierzangen en der Psalmen!

Van Haren\'s hooge afkomst en bekwaamheid bestemden hem voor staatsambten. Op achttienjarigen leeftijd had hij niet slechts zijn voorvaderlijk slot betrokken, maar beschikte hij ook reeds over de rijke grietenij van \'t Bildt. ïoeu zijn Friso verscheen, was hij sedert vier jaren in den echt getreden met de dochter eens Hanoverschen officiers, eene hofjuffer van prinses Anna, gemalin van Willem IV. Dit vorstelijk echtpaar bleef den dichter altijd eene groote vriendschap toedragen. In 1747 en in 1748 was hij afgevaardigde te velde, in welke betrekking hij den staat vele en groote diensten bewees. Hetzelfde

jaar kocht hij het kasteel van St Oedenrode, in de Meierij van \'s Bosch, en werd tevens als kwartierschout en dijkgraaf van Peelland aangesteld. Na den vrede van Aken, werd hij afgezant bij den goeverneur-generaal der Oostenrijksche Nederlanden te Brussel; hij fungeerde in 1752 als commissaris dei-Prinses , bij de onderhandelingen aldaar gehouden, en overleed er plotseling, in 1768. Zijn stoffelijk overblijfsel rust te S⁴Oedenrode.

20. O n u o Zwier van Haren, des vorigen eenige, één (niet drie) jaar jongere broeder, bekleedde eveneens verschillende aanzienlijke ambten. In 1734 was hij historieschrijver van Friesland; acht jaren later, grietman van West-Stellingwerf, commissaris-generaal van de Zwitsersche troepen in dienst van den staat, raad van state, van de Admiraliteit te Amsterdam en van de Staten-Generaal, afgezant bij de Protestant-sche Zwitsersche kantons en bij de vredesonderhandelingen te Ak en; enz. De hooge staatsambtenaar bezweek, in zijne loopbaan , onder de beschuldiging eener onzedelijkheid van de afschuwelijkste soort, hem door zijne eigene dochters en schoonzonen , door zijn schoonbroeder en schoonzuster en zijn besten vriend ten laste gelegd; eene aantijging, welke, ofschoon niet bewezen, dan toch op genoegzame gronden steunde, om het Hof van Priesland niet te veroorloven, van Har en\'s onschuld te erkennen. Van dien tijd af verdween hij van het staatstoo-neel en leefde op zijn slot te Wolvega, alwaar hij in 1779 overleed.

Onuo Zwier had gedurende de eerste vijftig jaren zijns levens geen blijk gegeven van beoefening der dichtkunst. De stille afzondering en de behoefte aan verstrooiing wellicht gaven hem eensklaps de lier in de hand; en hij bespeelde die krachtig. Zijn eerste werk , het treurspel Afjon, Sultan van Bantam, waarmede hij in 1769 te voorschijn trad, werd slechts door weinigen eenigszins gunstig beoordeeld. En toch is het zoo geheel op Fransche leest geschoeid , zoo geheel een voortbrengsel zijner eeuw, dat men zich over die afkeuring verwonderen zou, indien het technische der dichtkunst, de verzen, er niet zoo onglad, zoo ongelikt uitzagen, dat ze onmogelijk genade konden vinden bij des schrijvers tijdgenooten. Bilderdijk, wiens

allergunstigst oordeel over van Haren echter wel eenigszins in politieke partijschap zijne verklaring kan vinden , zegt, dat de Agon ..in vinding, beloop, schikking en houding een der beste treurstukken is, die c;is vaderland i mui er opleverde.quot; Datzelfde jaar gaf hij een eerste ruwe schets van zijne Geuzen uit, onder uen tilel: Aan hel Vaderland. In 1771, 1772 en 1776 verscheen dit werk , telkens vermeerderd , ouder den naam van De Geuzen. Dit gedicht, naar Bilderdijk\'s oordeel, een ..samenstel van vaderlandsche lierzangenquot;, schildert, in het begin, den toestand van Nederland onder Spanje\'s heerschappij, (natuurlijk, volgens de persoonlijke opvatting des dichters) en bezingt daarna de aanbieding van het Smeekschrift der edelen en Alva\'s komst en bestuur. Vervolgens gaat het over tot het hoofdonderwerp, de bestorming en verovering van den Brie! door de Watergeuzen. Het overige gedeelte zijns gedichts, dat van hier af de geschiedenis verlaat, weet Ouno Zwier met eene menigte episoden op te smukken, als; Nederland\'s toekomstige grootheid aan den Prins geopenbaard, het aandoenlijk verhaal van Sebastiaan de Lange en Rozamond, de Rijk\'s gezantschap naar Engeland, de heldendaad van Radius Meeumzoon, enz. De vier en twintigste en laatste zang voert Oranje tot voor Enkhuizen. Zeker, geestdrift en kracht, stoutheid en rijkdom van beeldspraak, levendigheid van schildering en diepe kennis van het menschelijk hart zijn hoedanigheden, welke niemand den (reuzen ontzeggen zal; maar versbouw en taal waren ruw en stroef; alles verried, gelijk boven leods gezegd is, eene ongeoefend-heid, eene onvaardigheid in het technische gedeelte, die het noodig maakten, {lat Bilderdijk en Feither, onder dit opzicht, eene omwerking van bezorgden, die, in de meeste opzichten, het dichtstuk zeer veredelde. Niet te min, hoe gunstig ook beoordeeld, zijn de Geuzeu. te onregelmatig van plan om een heldendicht genoemd te worden.

In 1776 was er, met de tweede uitgave van den Agon, een tweede treurspel, Willem I, van de hand des dichters verschenen, een werk, dat beneden het eerste staat: en een paar jaren daarna vervaardigde hij zijn allegorisch tooneelspel: Piet je en Agnietje of de Boos van Pandora, — een luchtige, losse, maai- diep zielkundige dramatische scherts. Ook Lierzangen van

Terscheidtóu iniioud en omvang heeft Onuo Zwier van Haren gedicht. Zijne voortbrengselen in proza, namelijk de Lijk-reeden over wijlen sijne Hoogheid WUletn de IV*, de Letetisheschrij-viny der Nederlandsche Doorluchtige. Mannen, de Proeve van eems nationale zedelijke Leerreeden van een\' oud man aan de jeuyd van \'Nederland, paren aan des schrijvers goede hoedanigheden ook al zijne fouten. Intusschen, het valt niet te ontkennen, de beide v a n II a r e u\'s, inzonderheid OnnoZwier, onderscheiden zich in hun voordeel van de meeste „gladdequot; poëten huns tijds.

21. Ofschoon elf jaren jonger dan de vorige, won de Ainster-damsche dichteres, Lucretia Wilhelmina van Merken, (1722—1789) veel vroeger dan hij hare lauweren op den Parnassus , waarvan men haar als „tiende Muze¹\' roemde. Natuurlijk, iemand, die ter gelegenheid van Feitama\'s vertalingen van den Télémaqne en van de Henriade kou uitroepen:

die denzelfden, bij zijne „intrede in de zalige rustquot;, als ■ Den roem van Neêrlands Letlergrootenquot;

begroette; iemand die den treurenden „Vlietnajaden der Bottequot;, bij den dood van, den toch niet onverdienstelijken. Dirk Smits kon toezingen:

zoo iemand moest niet vrij zijn van de gebreken dier eeuw. Maar zij gaat toch minder aan dat euvel mank dan vele anderen en bepaald dan haar hooggevierde Peitama. Niet zelden weet zij natuurlijk te zijn en hartelijk, en verdient zij den haar toegekenden lof, dat men in hare schriften „de eerste stralen van den dageraad eens beteren dagsquot; meent te ontwaren. Wij bezitten van haar niet alleen een tamelijk welgeslaagd leerdicht. Het Nut der Tegenspoeden; een, over het ge heel, beneden Hoogvliet\'s Abraham staande heldendicht op bijbelschen grondslag, de David; een mter dan het vorige.

schoon niet hoog dichterlijk episch gewrocht, de Germanicus, en eenige Brieven en gelegenheidsx erzen; maar ook vijf treurspelen, welke zij met haren echtgenoot, Nico laas Simon van Winter, uitgaf, en waarvan er drie: Maria van Bonr-gondien, Beleg en ontzet van Leiden en Jacoh Simönsz. de Rijk, bepaald van haar zijn, terwijl van quot;Winter den Monzongo en den Menzihof van dezen bundel geschreven heeft. Van Winter was vier jaren ouder dan zijne waardige wederhelft en eveneens een Amsterdammer. Hij had reeds, toen zijn eerste echt-genoote, de „hartsvriendinquot; van Lucretia, nog leefde, zijne vaderstad bezongen in zijn Amstelsfroom, en volgde later Thomson nog in zijne Jaargetijden na, maar wist geene grootere, noch andere verdiensten te verwerven, dan die, welke van Merken onderscheiden. Hij overleefde haar zes jaren, namelijk tot 1765, toen de Pleïode der groote mannen van liet nieuwe tijdperk reeds aan den dichterlijken hemel begon te schitteren.

prozaschrijver en leermeester van Van der F alm, Joannes Lublink de Jonge (1736—181-1) zong — toen had eene andere dichteres, de Bredasche Jonkvrouw Juliana Cornelia de L annoy, reeds getoond, dat haar die eeretitel met meer recht dan der overledene zou toegekomen hebben. Op negen en twintigjarigen leeftijd , in 1767, gaf zij haar eerste treurspel, Leo de Groote, uit, \'t wolk in 1770 van \'fc Beleg van Haarlem en in 177C van Cleopatra gevolgd werd — drie, naar den inhoud, niet naar den vorm, oorspronkelijke stukken, die, naast wezenlijke verdiensten, nog vrij veel Rhetorische deftigheid en opgeblazenheid vertoonen. Levendiger en natuurlijker is zij in hare lierzangen, voor welke zij, tot driemaal toe, in dichterlijke prijskampen, eens met goud en tweemaal met zilver bekroond werd. Het allermeest verwierf zij echter eene eervolle plaats onder de dichters diens ti jds, \'ioor hiirt\' lin en Hel-ddicJ/ten. Daar straalt een fijn, levendig en krachtig ver-

nuf\'t uit haar Aan myn Geesl, waarin zij de betamelijkheid der beoefening van wetenschap en kunst, door de vrouwen, beweert; uit Het Gastmaal, dat een maaltijd beschrijft, door Mevrouw van Lanqemtyl gegeven, en waarop, onder anderen, ook nichtje Woorcleuryh, neef Graaplust en jonker Jjlei/cnt genoodigd waren; uit Aan Avitus, eene geestige hekeling der dwaze titulatuur in briefstijl. Bilderdijk schatte de baronnesse de Lannoy hoog, en vereerde haar genoeg om, nadat ze, in 1782, te (leertruidenberg overleden was, hare Nayelaten Dicldwerhtn nog uit te geven.

23. Minder nog als dichter — alhoewel hem ook daar geest -drift en kracht, in weerwil der breedsprakigheid en der sma-kelooze gezwollenheid, niet ontbraken — dan als gespierd prozaschrijver verdient Joannes le Erancq van Berkhey (1729—1812) hier genoemd te worden. Zijn hoofdwerk is\' de onderhoudende \'Natuurlijke Historie van Holland, in zes deelen. Ook de van Deurne, in Noord-Brabant, geboortige; predikant Martinet, werkte met ijver en talent op geschied- en zede-kundig gebied, terwijl zijn ambtgenoot, Assuerus van den Bergh, zich door zijne Geestelyhe Liederen verdienstelijk trachtte te maken en Joannes Nquot;omsz eene onafzienbare reeks vervelende tooneelstukken in het licht gaf.

Als voorloopers van het naderende betere tijdperk dienen hier Pi et er Huizin ga Bakker (1763—1801), quot;W a ge-naar\'s zwager; zijn evenouder, de dichter van Tijdwinst in le-di/je uren, Lucas Trip, en de smaakvolle, tot eenvoud weder-keerende Pieter van den Bosch genoemd te worden.

24. Het proza vooral begon esn grooter getal, en daaronder zeer begaafde, beoefenaars te vinden. Ben geneesheer uit Har-lingen, Simon Stijl (1731—1801:), die ook aan de dichtkunst niet geheel vreemd was gebleven, en zich niet alleen met het voorstellen, maar ook met het opstellen van tooneelstukken had bezig gehouden, toonde in zijn Leven van Jan Punt, en meer nog in zijn Opkomst en bloei der vereeniyde Nederlanden, dat hij de eischen van den Kederlandschen prozastijl begrepen bad. Hij is zuiver van taal, wijsgeerig en toch boeiend in de wijze van voorstelling der geschiedfeiten, al dragen zijne bespiegelingen altijd nog het kenmerk der toen onvermijdelijke deftigheid.

25. quot;Wij sluiten dit tijdperk met twee namen, welke met geestdrift zullen genoemd worden, zoo lang er een Nederlandsch volk zal bestaan, dat de taal zijner vaderen spreekt: Elisabeth quot;Wolff, geboren Bekker, en Agatha Deken.

Elisabeth Bekker, te Vlissingen, in 1738, geboren, en in haar eenentwintigste jaar reeds in den echt getreden met den veel ouderen Adriaan quot;Wolft\', predikant in den Beemster, begon hare letterkundige loopbaan, in 17G2, met bespiegelende leerdichten, welke reeds dien diepen blik in het menschelijk hart verraden, waardoor hare latere werken zoo belangrijk werden.

Kort daarna bewees zij, door het bezingen van haar geboorteland, Walcheren, dat ook de beschrijvende poëzie, en in de latere Mengelzangen, dat elke dichtsoort eene passende snaar op hare lier vond. Geestig, luimig, onafhankelijk van karakter en vroolijk van aard, was zij steeds wars van wat zij voornjme-larij of dweepzucht meende te moeten houden, en had zij altijd daartegen den geesel der fijnste en scherpste satyre ter hand. Ook joegen zoowel de Onveranderlijke Sanf.Itorstsr.he Geloofshlyde-nu, enz. waarac/tler de Memiet en de Domineespruik, als de Zede-zangen aan de MenscJienliefde hy het verbranden van den Ainstcr-darnschen Schouwburg, tal van rechtzinnige Dordschen tegen haar in het harnas, en moest zij zich getroosten voor eene ..vuile schandvlek der gereformeerde kerkquot; door te gaan, zij, die, volgens diezelfden, „een licht in Neêrlands Sionquot; kon zijn. Dit belette haar évenwei niet in 1774 een nieuw hekeldicht, Jan myn Geest, uit te geven, in hetwelk zij haren dichterlijken werkkring tot op dat tijdstip, niet zonder bijtende hekeling harer wederpartij, met treftende juistheid schildert.

In 1777 ontrukte de dood haai\' plotseling dien trouwen Wolft\', wien zij zelve eene zoo bemiDnelijke levensgezellin geweest was. Docli de vriendschap zou haar verstoord huislijk geluk weder opbouwen. Agatha Deken, een meisje van boerenafkomst uit Amstelveen, waar zij in 1741 het eerste levenslicht aanschouwde, snelde tot haar en bleef, geheel haar overig leven, lief en leed met hare vriendin dragen, tot aan beider bijna gelijktijdig verscheiden. Waarschijnlijk was deze innige vriendschap ontstaan ten huize der dichteres Maria Bosch, bij wie

Agatha of Aagje als gezelschapsjuffer in dienst was, en in welke zij ook niet minder eene vriendin dan eene leermeesteres gevonden had. Twee jaren voor dat zij haren intrek nam bij de weduwe Wolff, had zij eeneu bundel Slichfelyl-e rjedich-fen. van de hand der toen overledene Maria Bosch en van de hare, in het licht gegeven. Weldra verlieten de twee, voortaan onscheidbare, dichteressen de Beemster, om eerst in de Eijp en vervolgens te Beverwijk haar verblijf te vestigen. Hier vooral, op het lieflijk lommerlnst, schreven zij gemeenschap-lijk, van 1781 tot 1788, hare in brievenvom samengestelde romans: Sara Buryerluirt, Willem Trnvend en Brieven van Ahro-haw Blanlcaart, hij welke zich later de Cornelia Wilchc/iut aansloot. Het zijn levendige, treffende, oorspronklijke schilderingen van karakters en zeden der xvm* Eeuw in Nederland, eigenlijk in onze taal de eerste romans, in de moderne betee-kenis van dat woord. De vorm en strekking ervan zijn blijkbaar dezelfde als die vau Ei ch ar dson\'s toen hooggeroemde Clnrisse Harlowe. Maar zij schilderden toch ,.Neder]andsche karakters ; menschen die men in ons vaderland werkelijk vindtquot;, getuigen zij. Er zijn onvergankelijke, onovertroffen types in die werken geschetst, niemand ontkent het, al is het ook even waar dat de gang, de handeling, de spanning van het verhaal veel zwakker is dan de kavakterteokening, met uitzondering wellicht van Cornelia WildscJ/ut. Het onderscheiden talent der twee vriendinnen verraadt, zonder dat de eenheid der stukken daaronder lijdt, het aandeel dat ieder harer aan de samenstelling genomen heeft: wat met bijtend vernuft, met puntige scherts en losse vroolijkheid geschreven is, vloeide uit de pen van Elisabeth Bekker; wat ernstig, streng zedelijk, soms wat langdradig is, uit die barer getrouwe Agat ha.

Het veld der eigenlijke dichtkunst betraden zij ook gezamenlijk , en hare bevallige, natuurlijke Oeeonomische Liedjes — om slechts hiervan te spreken — verzekeren haar eene eervolle plaats op den vaderlandschen zangberg.

In de verwikkelingen van den Engelschen oorlog en der hieruit voortgevloeide inlandsche onlusten, bleven deze twee begaafde vrouwen geene lijdelijke toeschomveressen van wat er gebeurde: zij hingen onverholen, ook in hare geschriften, de

partij der Patriotten tian, ea vonden het daarom raadzaam, iu 1787, bij de nederlaag dier partij, naar Frankrijk uit te wij ken. Daar bewoonden zij het stille Trevous, in Bourgondië; niet in volmaakte rust echter, wantin de dagen van het schrikbewind , liep Elisabeth, die reeds voor den bic jdraad gedaagd was, het grootste gevaar vau haar hoofd onder de moordbijl der guillotine te verliezen. Ook haastten zij zich, in 1798, toen het den uitgewekenen vergund werd hunne haardsteden weder te zien, naar het vaderland terug te keeren. Zij vestigden zich te \'s Hage, haar bekrompen onderhoud zoekende in het schrijven en vertalen van boeken, en overleden er, Elisabeth den 5ⁿ, Aagje den I4^U November 1804.

1. Terwijl de rust- land- en rijmlievende Nederlanders van het einde des vcrigen tijdperks zoo dommelig daarheen dichtten, was er in de nieuwe wereld van Columbus een kreet opgegaan, die weldra tot over den wijden Oceaan, door geheel Europa, \'.quot;reeslijk zou weergalmen. De dertien landschappen van Koord-America hadden den strijd om hunne onafhankelijkheid tegen Engeland begonnen; en Nederland haatte zijn ouden mededinger in de heerschappij der zee genoeg, om _i naast Frankrijk en Spanje, partij te kiezen voor den jongen Statenbond, die weldra, onder het voorzitterschap van den grooten Washington, zijn onafhankelijk bestaan erlangde.

2. Door geheel het oude Europa was intusschen, mat den geest van ongeloof, het zaad van oproer en omwenteling uitgestrooid. Holbach in Duitschland, J. J. Eousseau met Voltaire en de Encyclopaedisten, in Frankrijk, hunne volgelingen in Portugal, Spanje,Napels, ja, zelfs Frederik II

op den troon van Pruisen, hadden de staatkundige steunselg der staten aan het wankelen gebrapht, door het ondermijnen der zedelijke, en grondstellingen heerschend gemaakt, welke met de bestaande orde van dingen lijnrecht in strijd waren. Te vergeefs schafte de wel is waar zwakke, maar niet geheel onbekwame Lodewijk XVI de héerendiensten en de lijfeigenschap af; te vergeefs deed hij de pijnbank verdwijnen en stelde hij banken van leening in, ten einde in de behoeften der armen te voorzien en de altijd hooger stijgende eisehen des volks te voldoen; niets kou baten : de onbetembare stroom moest zijn loop hebben. In 1789 had zich de derde stand, met uitsluiting der twee andere standen , in Frankrijk , tot Nationale Vergadering opgeworpen, en datzelfde jaar erkende deze de beruchte „rechten van den menschquot;, waardoor, in principe, met al de ver-loopene eeuwen gebroken werd. Wat daarop volgde , weet men; troon, godsdienst, zeden en gebruiken, verdwenen in eene zee van bloed. De geschirdenis was een nieuw tijdperk ingetreden; eene geheel nieuwe wereldbeschouwing, de logische consequentie van de denkbeelden der XVI^e Eeuw, nam de plaats der oude in.

3. De weerslag van die schokken, de invloed van die denkbeelden , deden r.ich ook hier gevoelen. Voeg daarbij de botsing der partijen op staatkundig gebied, ten onzent, de vernietiging van onzen handel, de overheersching des vreemdelings en de eindelijke hergeboorte van een onafhankelijk koningrijk, in 1814, en men zal begrijpen, hoe, in een zoo betreklijk kort tijdsbestek, onze letteren, gelijk ons volksbestaan, een algeheelen omkeer hebben kunnen ondergaan. Het stijve, conventionneele, gekunstelde, aristocratische der kunst bezweek grootendeels, en met vrijen, luchtigen gang trad de moderne muzle te voor-schijn. De klassieke oudheid werd nog altijd bestudeerd, maar niet meer met zoo uitsluitende bewondering, noch zoo slaaf-sche navolging.

4. Niet meer enkel de Franschen, al speelde die natie de hoofdrol in het verbazende drama, dat van 1787 tot 1815 op het tooneel van Europa werd voorgesteld; niet meer slechts de Engelschen, wier Richardson, Pope. Addison, De Foë, Thomson, Fielding, Sterne en anderen nogtans een gevoeligen invloed op onze\'letteren uitoefenden; ook de

Hoosrduitaehers, bij wie Klopstock, Göthe, Schiller, quot;Wieland, G-essner, Herder, Schlegel, Lessing enz. als sterren ran allerlei orootte aan den letterkundigen hemel schitterden, werden thans ^retis; gelezen, schoon niet altijd even oordeelkundig nagevolgd.

5. Vier mannen, die duidelijk het kenmerk van dien invloed der Duitsche letteren dragen, vormen als den overgang tot het nieuwe tijdvak, en komen hier dus het allereerst in aanmerking; het zijn: Van Alphen, Bellamy, Nieuwland en Feith. Eenige andere namen zullen zich, als van zelf, om die der meesters scharen. Hiëronymus van Alphen werd te G-ouda in 1746 geboren, studeerde de rechten te Utrecht en te Leiden, en werd in deze laatste stad, op 22-jarigenleeftijd, tot meester in dat vak bevorderd. Terwijl hij te Utrecht de rechtsgeleerde praktijk uitoefende, gaf hij, met zijnen vriend, den vertaler van Ossian en der Oden van Kl opstock en van Wie-land, den Haagsehen advokaafc en lateren Pensionaris van Haarlem, Pieter Leonard van de Kasteele, de Proeve van Siif/telylce Mengelpoëzy uit, waarin, voor \'t eerst sedert lang, de godsdienstige gevoelens met eenige warmte en natuurlijkheid geiiit worden. JNTa een paar po\'emieke geschriften van godsdien-stigen inhoud, deed Van Alp hen achtereenvolgens zijne Gc-diclicn en Overdenhtnge*, zijne Nederlandse/ie Q-ezangm en eeno be werking van Ei ede I\'s Theorie der xchoone Kunsten en Wetenschappen verschijnen. In dit laatste werk en in de DichU-undiqe Verhandelingen deelt hij, steunende op ds meening- van al degenen, die onder de Engelschen, Franschen en Hoogduitschers in weten-si-hap en smaak hebben uitgemunt, zijne gezonde begrippen over kunst mede. Hoeveel Van Alp hen ook door dit werk tot de zegepraal der nieuwe richting onzer letteren liebbe bijgedragen, men heeft de opmerking gemaakt, en niet te onrecht dunkt ons, dat de wijze, waarop hij in de Kleine Gedichten voor Kinderen deze denkbeelden in praktijk bracht, van nog meer gewicht voor den terugkeer tot natuur en waarheid in de dichtkunst geweest is. Ook is het Boekje van Van AIphen — zoo als de kinderwereld het noemt —nogHItijd e?ue geliefkoosde lectuur der schooljeugd; er. het ietwat pedante, ouderwetsche, Hiëronymusachtige van sommige dier gedichtjes daargelaten\'.

zou men het oordeel van J. Clarisse nog kunnen onderselirij-ven: „(Van A1 phen) is in die soort van poëzy, zonder iemands wederzoggen, ja boven a]le bedenking zoo zeer de grootste, dat hij verdient de Benige genoemd te worden.quot; Een ernstigen „wederzeggerquot; heeft hij evenwel ontmoet in P. A. de Génestet, die \'t volstrekt niet vinden kon met van Alp hen\'s „onnatuurlijke Jantjes en Pietjes.quot; Nadat onze dichter in 1780 tot procureur-generaal bij het hof te Utrecht aangesteld was, in welk ambt hij, als getrouw aanhanger van het huis van Oranje , een niet gering aandeel nam aan de staatkundige beweging dier dagen, zond hij, in 1783, cle Mengelingen in proza en poè\'zij in het licht, met minnedichten en godsdienstige liederen en met de drie bekende cantaten: Boggersbauk, de Hoop der Zaligheid en de^ Starrenhemel. Dit laatste geldt, onder de ernstige gedichten, voor van Alphen\'s meesterstuk. De gewichtige beroepsplichten, welke hem, in zijne laterêTbetre\'kkin-gen van Eaad en Pensionaris van Leiden, en daarna van Raad en Thesaurier-Generaal der Unie, te \'s Hage, tot gezetten arbeid noopten, droegen gedeeltelijk de schuld; dat \'s mans dichterlijke loopbaan tot den tijd zijner rust, in ITSÏL, gestuit werd. Van toen tot aan zijn verscheiden, in 1803, gaf hij nog verschillende dichtwerken uit, meest allen van godsdienstige en zedekuudige strekking, de soort waar hij. ove?\' het geheel, het meest in uitmuntte.

G. Minder diep, minder rijp dan de vorige, maar met meer dichterlijken gloed en teeder gevoel bedeeld was Jacobus Bellamy, die, in 1757, uit een Zwitserschen vader te Vlis-singen geboren werd. De vroege dood aijns vaders en de schamele toestand zijner familie dwongen den begaafden jongeling het zeer prozaïsche beroep van broodbakker te aanvaarden. Maar toen, ook voor hem, gelijk voor Eembrand,

bleef, zorgden eenige bemiddelde stadgenooten er voor, dat de jongeling te Utrecht akademisch onderwijs in de godgeleerdheid mocht genieten. Men was in het jaar 1782. De gisting, welke de politieke vraagstukken van den dag in de gemoederen

hadden doen ontstaan, kon iemand met zoo levendige verbeelding en zoo beweeglijk gemoed als Bellamy niet sparen, vooral toen het toeval hem den bekenden patriot Quint On-daatje tot huisgenoot en vriend gaf. Spoedig verschenen dan ook de Vaderlandsche Gezangen van Zei an dus (een aan zijn geboorteland ontleende pseudoniem), die van oorspronklijkheid en stoutheid getuigen, en even gespierde verzen aanbieden, ais zijne bijna gelijktijdig uitgegeven minneliederen: Gezangen mijner jeugd, er vertoonen vol zachte, haast weeke teederheid. Drie jaren daarna verscheen het eerst een bundel gedichten onder zijnen naam, de Gezangen van J. Bellamy, gelijk later al zijne dichterlijke werken in zakboek-formaat, onder den titel van Ge-diehlen van Bellamy, door Adriaan L oo sj os zijn uitgegeven.

Onder medewerking van begaafde vrienden en medo-studenten ter Utreehtsche academie — als de ongekunstelde en tocii gevoelige dicht- en prozaschrijver, quot;Willem Anton Ockerse, en diens zwager Jan Pi et er Kleyn; als li a u, Hi nl op en. Carp, Chevallier, de boven bespreken van Alphen en de later te vermelden Joannes Kin kar — gaf hij nog menig dicht- en prozastuk uit in de drie deeltjes van Troeven voor het versland, den smaak en het hert, in het Taal-, Dicht- en Teiier-kundig Kabinet, van Gr. Br en der a Br an dis, en in de twee stukjes van den Poëtischen Spectator. Onder die voortbrengselen verdient zijne beroemde ballade Roosje eene bijzondere vermelding, als vereenigende een grooten eenvoud met eene roerende teederheid. Bellamy is, met van Alp hen, de eerste geweest, die, naar \'t voorbeeld der Engelschen, de rijmlooze verzen in zwang zocht te brengen. Zij kwamen uit een tijdperk waar \'t rijm als vergood was geworden, geen wonder, dat de reactie, als gewoonlijk, te verre ging, en de goede zaak, om haar misbruik, wilde afschaffen.

In weerwil der vele, reeds aangestipte, goede hoedanigheden van een talent, dat niet tot volkomen rijpheid mocht komen, is Bellamy niet overal vrij te spreken van eentonigheid, gemaaktheid en overdrijving. Sij telde nog geene 29 jaren , toen de dood hem aan de vaderlandsche letteren ontrukte.

7. Een ander kind des volks, Pieter Nieuwland, de zoon van een timmerman uit Diemermeer, waar bij in 1764 geboren

werd, verdient hier eene eereplaafcs uaast de beide vorigen, af is de bundel zijner dichterlijke werken van geriugeu omvang. Door de verlichte en belanglooze zorg van den Latijuschen dichter Jeronimo de Bosch, ontwies Nieuwland zijnneueri-gen geboortekring: hij ontving -niet alleen de gewone academische vorming, maar ontwikkelde zich ook tot een waarlijk geniaal wis- en natuurkundige, in welk vak hij dan ook als leeraar te Amsterdam werd aangesteld. Men is geneigd te gelooven, dat deze geliefkoosde wetenschap des dichters eene zijner schoonste eigenschappen, in de dichtkunst, heeft helpen bewaren en be\\ or-deren; den eenvoud. Inderdaad, Kieuw land moge al geen dichter van buitengemeen hooge vlucht of verbazende stoutheid zijn, er ligt toch (om slechts drie voorbeelden aan te halen) in zijn half lyrischen, half didactischen, maar altijd voortreflij-ken, Orion, in zijn zielroerenden Lijkzamj op zijne echtgenoote en zijne dochter, en in zijn vroolijk schertsend Tujelliedje, zooveel waarheid, zooveel natuur en smaak, zooveel ongekunstelde bevalligheid, dat hij reed» geheel de droevige kunstschool, üie hem had opgekweekt, blijkt ontwassen, en met volle bewustzijn het nieuwe tijdvak ingetreden te zijn.

De dichtkunst was evenwel zijne levenstaak niet; zij was hem veeleer eene uitspanning en verademing. Ook had hij slechts twee deelen; Gedichten en Redevoeringen en JSiagelaten Gedic/deu, geschreven, toen hij, in 1794, na pas één jaar het hoogleer-aarsambt der natuurkunde aan de hoogeschool van Leiden te hebben bekleed, zijne echtgenoote, Anna Pruyssenaar, welke hij „vroeg verloor en nooit heeft vergetenquot;, in het graf volgde. Kieuw land hanteerde ook, en met veel gemak, de i\'ransche lier, gelijk zijne BayatMes Fraucakes getuigen, en de Latijn-sche. In de iaatate taal wedijverde hij met zijn tien jaar jongeren kunstbroeder, David Jacob van Lennep (den vader van den onlangs ontslapen Jacob van Lennep), die zijn leven tot het jaar 1853 mocht rekken. Buiten eene vertaling der Werken en Dagen van Hesiodus, bezitten wij van van Lennep\'s hand een paar bundels met Latijnsche, en éénen met ISederlandsche gedichten. Hij was een man van omvattende kennis en keurigen smaak, en onder meer dan één opzicht met Jfieuwlan d te vergelijken.

8. Zoo wij, in het vorig tijdperk en elders, over valseh vernuft klaagden, bij den dichter, die het bovenvermelde viertal vol zal maken, hebben wij over valseh gevoel te klagen. Het droomerige, half nevelige der gedichten van Young en van O a si an, het nare, ziekelijke van Grot he\'s Werther, het bespiegelend godsdienstige van Klopstock hadden met \'s mans zenuwachtige politieke opgewondenheid meegewerkt, om in zijne weeke ziel ik weet niet welke wanhoop van alle onder-maansch geluk, welke vooringenomenheid met het sombere, welke liefde voor nacht en puinhoopen, voor graf en dood, welke misselijke sentimentaliteit op te wekken. E h ij n v i s E e i t h, in 1753, te Zwolle, uit een aanzienlijk G-eldersch geslacht geboren, ruim zeventien jaren daarna te Leiden tot doctor in de rechten bevorderd.^ later burgemeester van Zwolle en eindelijk ontvanger der ConvoöTen \'en Xicenten, was anders zoo stiefmoederlijk niet van de Fortuin behandeld, dat hij zich, op zijn rustig Boschwijk, in eene PÏaïojaiscèê^liefde voor akeligheden behoefde te verlustigen. En buitendien, hoe zonderling rijmt die overdreven teergevoeligheid met zijne hevige patriot-sche denkbeelden? Wij hebben Eeith onder een viervoudig oogpunt te beschouwen, namelijk als lier-, als treurspel- en ais leerdichter, en als prozaschrijver. Behalve enkele zijner eerste lyrische voortbrengselen, die afzonderlijk het licht zagen, bevatten de Oden en Gedichten , in 3 deelen, de voornaamste gewrochten dezer soort. Men heeft den Lierzany op de Ruy/er, de Ode aan God, Aan mijn Vaderland, Aan de Vrijheid, Europa, Aan Napoleon, De Onsterfelijkheid, als krachtige, stoute, verhevene stukken geprezen. Dat moge waarheid zijn; maar op \'s mans lyrisch talent, in het algemeen, toegepast, is het overdreven lof. Eeith heeft te min diepte en is te lang om krachtig te zijn; zijne stoutheid bestaat vaak meer in holle woorden dan in gedachten, en als hij zich denkt te verheifen, is hij to dikwijls slechts hoogdravend. Er zijn echter bij hem oogenblikken van verheffing; daar is soms eene trilling, die van hoogere aanblazing getuigt, vooral in de liederen van godsdienstigenof vaderlandschen inhoud. Het best slaagt hij in de wijsgeerige of bespiegelende ode, welke, naar zijn eigene bepaling, „nuttige waarheden zinrijk voordraagt, en zich, in het bevallig en

aantrekkelijk gewaad der dichtkunst-, toegang tot het hart weet te bezorgen.quot; Ongelukkigerwijze brengt hem deze dichtsoort veelal tot die weemoedige en sombere stemming, waarvan wij reeds gesproken hebben, en die over geheel de lyrische — zoowel als over de didactische — werken van Feith eene vermoeiende eentonigheid verspreidt. Voor het treurspel had hij gansch geen kracht. Eeeds in 1784 beproefde hij die nieuwe loopbaan, door de uitgave van Thirsa of de Zeye van den yods-dienst, in welk stuk hij „het bekende geval van de Joodsche moeder met hare zeven zonen, uit de tijden der Makkabeën en van Antiocbus Epiphanesquot; veraanschouwlijkt. De Lady Johanna Gray vertooneveneens de verzaking var. alles, liever dan van eene over\'.uiging. Beide gewrochten, alhoewel niet van eenige dichterlijke, soms ook oratorische, verdiensten ontbloot, zijn echter te zwak van handeling en van karakterschetsing , te stijf, en niet zelden te gezwollen van toon, om diepen indruk te maken. Ines de Castro, welke de bekende epizode uit Camoëns\' Lusiade dramatiseert, is van meer aandoenlijken aard , ofschoon zeer onvolmaakt, en de Mucins Cordns is het uitvloeisel van des dichters patriotsche opgewondenheid. Minder dan de Oden, waar Peith zich meer subjectief openbaarde, gaan de treurspelen aan overgevoeligheid mank, al zijn ze er niet geheel vrij van; maar des te onmeêdoogender rooft die ziekelijke teerheid u weer al het genot van vele heerlijke eer-zen en van menige treffende schildering in de leerdichten, en bepaald in het beste en omvangrijkste, Rei Graf En nogtans maalt hij, in de vier zangen van dit leerdïeTilr, niet slechts „de zwarte somberheid van het grafquot;, maar ook „het morgenrood der eeuwigheidquot;, \'twelk daarop „steeds eene liefelijke schemering, een rozenkleurig lichtquot; verspreidt. De Ouderdom, in zes zangen, en zijne laatste werken, De Eenzaamheid en De Wereld, staan beneden het vorige, onder alle opzichten.

Als prozaschrijver heeft men F e i t h, in wien men zoo lang de type van den dichter heeft gezien, misschien te min lof toegekend , althans aan dat gedeelte zijner prozaschriften, die over kunst handelen, als de Brieven over verscheidene onderwerpen en de met Kantelaar uitgegevene Bijdragen ter levorderin;/ der schoone Kunsten en Wetenschappen. De Brieven aati Sophie, over

den (jent van de Kantiaansche Wijsbegeerte, daarentegen, vloeien weer over van sentimentaliteit. Eene sclierpe hekeling viel dit boek ten deel van de zijde des geestigen, veel dicperen Kinker\'s, in de Brieven van SopJde aan Feüh. Ook zijne twee romans, Julia en Ferdinand en Constautia, verloochenen, onder dat opzicht, hunnen schrijver ni\'t. En toch was er reeds een vierde onzer XIX^de Esnw verstreken, eer Eeith — thans niet „par métaphortquot;, maar in ernst — ten grave ging, in 1824.

9. Het sentimenteele was, als eene ziektestof, in velen overgegaan; en de tijd is nog zoo ver niet achter ons — men denke slechts ar.n de eerste periode van Beets\' kunstenaarsleven — dat men met die onnatuurlijke, opgeschroefde teergevoeligheid, waarbij alle gezonde po3zie, alle frischheid van gevoel, alle schoon der natuur te loor gaan, dweepte. Daar waren er ook die er van huiverden. Wolff en Deken hadden reeds die „nieuwbakken zedelijke ziektequot;, die eene „nationale ziektequot; worden kon, door hare onopgesmukte, uit het leven gegrepen verhalen en schetsen aangetast. Bellamy had in een geestigen dialoog, destijds in de boven aangehaalde Proeven voor verdund, smaak en hart uitgegeven, het onnatuurlijke dier gevoelzucht aangetoond. De practische quot;Willem Emery Baron van Perponcher stelde ze met onmeêdoogende juistheid aan ae kaak, in zijne GedacJiten over het Sentimenteele van dezen tijd-, Bilderdijk zelf, die, zuolang zijne vriendscliap met Feith duurde, nog al ingenomen was met diens sentimenta-listische Oden, trok er later tegen te velde, onder anderen in eene parodie der bekende Schotsche Ballade Edward, doorhem in Kinker\'s Tost van den Helicon geplaatst. Onder den pseudoniemvan Bruno Daalberg, schreef P.De Wakker van Zon eenige romans vr.n satyrieken en boertigen inhoud, die eene volmaakte tegenstelling met P e i t h\'s werken van dien aard vormen. Den laatsten slag evenwel gaf Arend Pocke {Simonszoon bijgenaamd, tot onderscheiding met zijnen grootvader, aen acteur aan den Amsterdamschen schouwburg) aan deze kunsttheorie. Deze, in 1755 geboren Amsterdammer, die beurtelings graveerder, boekhandelaar en klerk ter Secretarie zijner geboortestad was, heeft eene menigte prozaschriften over

allerlei vakken van wetenschap uitgegeven. Het ia moeilijk, die geschriften onder eene bepaalde soort te rangschikken, daar zij noch geschiedenis, noch romans, noch eigenlijk wetenschap-lij ke verhandeliDgen bevatten, maar veeltijds luimige, dikwijls al te realistische of zelfs platte karikaturen en boertige vertoo-gen, die van veel belezenheid en kunde getuigen. Zijn Moderne Helicon, een droom, deed het belachlijke van het zoetsappige sentimentalismus voor goed en op tastbare wijze uitkomen en gaf er den doodsteek aan.

10. Overigens had die kwaal niet allen besmet. Zoo had b. v. Adriaan Loosjes (1761—1818), een uit Texel geboortige, later te Haarlem gevestigde boekhandelaar, reeds eene geheel andere richting gehouden, en was hij niet alleen, op het voetspoor van Elis. Wolff en Agatha Deken, een goed zedeschilder geworden, in zijn veelgelezen roman Maurils Lijnslager, maar ook een los, natuurlijk en begaafd dichter, in de epische EusiaUus, M. Az. de Buyier en andere, in de lyrische Minne-znngen. en Jeugdige Gedichten en in het treurspel Cecilia. Het ontbreekt Loosjes echter een weinig aan degelijkheid, aan ernstige doorwerking zijner stoffen.

Onder dit opzicht wordt hij ver overtroffen door den drie jaar jongeren Johannes Kinker, van wien boven reeds met een woord melding werd gemaakt. Deze was pas zeventien jaren oud, toen zijne Academie-Zangen het licht zagen. Weldra verschenen: Mijne minderjarige Zangster, eene parodie : De Eigenbaai, en het hekelende, door hem bestuurde weekblad de Post r.an den Helicon. Van 1788 tot 1793 woonde Kinker in den Haag, en van dit laatste jaar tot 1817 te Amsterdam, onder schaarsche uitoefening van zijn beroep als rechtsgeleerde, en geheel gewijd aan de stadie der letteren en der wijsbegeerte. Want hij was misschien nog meer wijsgeer dan dichter en een ijverig volgeling van Kant en diens stellingen, welke inhem, voor zoo verre die dorre bespiegelingen zulks gedoogen, haren zanger gevonden hebben. De dichtkunst, zoo getuigt hij zelf iu de Voorrede van het eerste der drie deelen zijner Gedichten, was voor hem „te ernstig en te verheven, om ze als eene uitspanning te beschouwenquot;. Zij was hem altijd „de taal der hoo-gere denkbeelden en gewaarwordingenquot; en scheen bem, „meer

tlau de welsprekendheid, geschikt tot het behandelen en in-kleeden van wijsgeerige gedachten en onderwerpen.quot; Hoe jammer, dat die man zijne oorspronklijke gave, zijn meesterschap over den vorm en zijne omvattende kennis verspild heeft aan het bezingen van Pantheïstische dwaasheden, als in Hel Alle-ven of de Wereldziel, Gedachten bij het Graf van Kmi, De Wereldstaat en elders.

De rechtsgeleerde praktijk had nooit veel aantrek]ij kheid voor Kinker gehad; het moest dus eene welkome tijding voor hem zijn, dat Koning Willem 1 hem tot hoogleeraar in de Nederlandsehe taal en letteren aan de hoogeschool van Luik benoemd had. En toch was het eene ondankbare taak, den Walen

te leeren; maar Kinker wist, door zijn gullen, ronden aard en zijn leerrijken omgang, zoozeer de genegenheid zijner leerlingen te winnen, dat zij hem, toen de Belgische opstand van 1830 uitbrak, ouder hunne bescherming namen, en hem gelegenheid gaven om ongedeerd naar het Koorden terug te keeren.

Daar vestigde hij zich weder te Amsterdam, alwaar hij in 1845, op 81-jarigeu leeftijd, overleed. Gelijk i\'eith, was hij inden aanvang met Bi ld er dijk bevriend; maar hij werd weldra een der vinnigste tegenstanders van den grooten Amsterdammer, van wiens Nederlandsche Spraakleer hij evenmin een bewonderaar was als van zijn karakter. Desniettemin zullen wij dien veelbestreden man een afzonderlijk Hoofdstuk wijden.

1. 2siet zonder huivering schrijven wij hier den naam van onzen grootsten dichter der latere tijden neêr, met het doel om den mensch en den schrijver te schetsen. De hevige voor-en tegeningenomenheid, waarvan niet alleen zijn karakter, maar ook zijne taal- en kunsttheoriën, zijne politieke en zijne godsdienstige denkbeelden, tijdens zijn leven, het voorwerp waren, zijn nog niet geheel tot bedaren gebracht; ja, \'s mans genie,

naast zijne onwrikbare gehechtlieid aan behoud, op staatkundig , aan positief Cliristendom, op leerstellig gebied, doen voorzien , dat zijn naam eerlang eene leus, een wachtwoord zal worden voor de mannen van geloof en behoud, tegenover die van ongeloof en radicalisme.

Hij werd den 7^a September 1756 te Amsterdam geboren, en was pas eenige uren oud, toen, door eene opgeruide volksmenigte, al de vensterglazen der ouderlijke woning, in de nabijheid der Westerkerk gelegen, werden ingeslagen: als ware het een voorteeken van den smaad, die hem, zedelijkerwijze, zijn geheel leven lang, schoon niet altijd zonder zijne schuld, noch vooral ongewroken, werd aangedaan. Zijn vader, Isaac Bilderdijk, een geneesheer enkunstgen^otschappelijk dichter, maakte zich, door zijne nauwgezetheid en zijn driftigen aard, niet minder dan door zijne verkleefdheid aan de partij der Oranjemannen, zoovele vijanden, dat zijne praktijk te niet ging, en hij zich verplicht zag het ambt van Inspecteur der middelen van Gooi- en Amstelland, hem door de Prinses, weduwe van den Stadhouder Willem IV, opgedragen, te aanvaarden. Zijne moeder, Sybilla Duyzenddaalders, was aan de aanzienlijkste oudadellijke en patricische geslachten des lands verwant en vermaagschapt; en \'t is langs die zijde dat onze Dichter zijne afkomst zoo gaarne opvoerde tot de beroemde huizen van Heusden, Kleef en Teisterbant.

Geen wonder dus, dat de fiere knaap, „in kinderlijk ridderlijke droomenquot;, zich voor den krijgsmancstand bestemd achtte. als hij,

Een schijnbaar onbeduidend toeval, een trap op den linker voet, hem, op zijn zesde jaar, door een speelmakker toegebracht , veroorzaakte eene ontsteking van het been, welke zijn heel gestel ondermijnde en hem gedurende twaalf jaren, van buitenlucht beroofd, aan de kamer 3n gedeeltelijk zelfs aan het bed kluisterde. Ook na zijn herstel, behield hij een eenigszins sle-penden voet. Er viel aan geen soldatenleven meer te denken.

2. Van toen af ving, voor den jengdigen lijder, een lever, van studie, van overdenking, van eigen onderzoek en eigen vorming aan. „quot;Wat zou bij anders doenquot; — zoo getuigde hij later —

Geen\' voet verzetten kan, of op den hiel ■wat hompelt. En over \'t vloerkleed kruipt, van \'s levens lust beroofd; En steeds aan hartzeer kwijnt zoo zeer als pijn in \'t hoofd. Zoo liepen jaren om. Wat zeg ik, neen, zij kropen;

De Bijbel niet slechts en de toen nog onvermijdelijke Cats, maar geheel de boekerij zijns vaders en die van een vaderlijken vriend, doctor Verschuur, werden door den leergierigen jongeling gelezen, herlezen en bestudeerd. Zoo leerde hij, niet zelden uit gebrekkige handboeken, beh.ilve Letterkunde en G-e-scbiedenis, ook Logica en Metaphysica, Wis- en Natuurkunde, Anatomie, Pathologie, Physioiogie en Natuurrecht; zoo beoefende hij, met liefde en taaie vlijt, het Schoonschrijven, Teekenen en Boekhouden, de Krijgstaktiek en Vestingbouw en vooral de. Bouwkunst, welke altijd eene bijzondere aantreklijk-heid voor hem had, om het vereenigd Mathematisch en Aesthe-tisch genot, dat zij aanbiedt. Ook oude en nieuwere talen werden door het wonderkind aangeleerd, en hij begon toen reeds die diepe studie der spraak, in hare wezenlijke bestanddeelen en in haar verband met de menschelijke rede, welke tot zoo belangrijke uitkomsten geleid heeft. De eigenlijke dichtkunst had nog slechts een gering deel aan den ingespannen arbeid van Bilderdijk\'s vroegste jaren, en niemand zal in de lio-scl/ouwinyen van vijf tafereelen uit Josephs leren, door hem op twaalfjarigen leeftijd vervaardigd en later buiten zijn weten uitgegeven, iets meer erkennen dan eene flauwe schemering vóór het oprijzen der prachtigste Julizon. Een jaar later vervaardigde hij echter ook al, onder den schertsnaam van Willem Gracilis (den Tenge:^-e), kleine tooneelstukjes voor den huislijken haard, en gordde hij, met zijne broers en zuster, papieren, door hem zeiven vervaardigde wapenrustingen aan, om den GijsbrecM van Am.siel voor te stellen. De vlijtige lezing

van Horatius. welke een zeer gelukkigen invloed op .quot;ijn,; langdurige beoefening van het werktuiglijke der taal gehad heeft, en meer nog de invoering der nieuwe psalmberijming (in 1773) wekten het eerst in den jongeling de bewustheid eenor dichterlijke roeping. Hij was toen in zijn zeventiende jaar. Hoe stond de oude D^r Bilderdijk verbaasd, toen, ruim één jaar daarna, in 1774, zijn Willem zich meldde, als den dichter van een stuk, dat liet Leidsche G-enootsehap Kunst wordt door arbeid rerlrenen der bekrooning waardig achtte, en bij inzending van hetwelk de jonge dichter niet eens zijnen naam in het gebruikelijk besloten briefje vermeld had. Een jaar latei-won hij, in een nieuwen prijskamp, door twee gedichten, den gouden en den tweeden zilveren eerepenning; Don eersten zilveren had. de reeds vermelde Baronnesse de L annoy, die hij, sedert dien tijd, met even oprechte hoogschatting als warme vriendschap bejegende, verworven.

S. Hoe trouw en hoe nauwkeurig de jeugdige bekroonde zijn boekhouderswerk op het vaderlijk kantoor ook waarnam, er Lig in dat hart een ingeboren afkeer van ambten; en toen zijn broeder Johannes zijn 18^e, hij zelf zijn 23^e jaar bereikt had, toen riep hij — volgens een later vers — zijn vader toe:

Hoe aaklig nas voor my het denkbeeld van een amptl My amptcn, waardigheên —! my, eer- en geldversmader!

Neen! zij voor \'l eerlijk brood met stoomend zweet gekampt! Neen, sprak ik, kan mijn arm het krijgszwaard niet hanteeren,

Is \'t harnas my door \'t lot, door \'s Hemels wil, ontzegd: De tabbaard zal voor \'t minst mijne afkomst niet onteeren: Zoo strijde ik even (ier voor onschuld. deugd en recht!quot;

Zes maanden later, den 19quot; Mei 1780, trok hij, „volwassen naar lichaam en geest, en in al de rijpheid eener krachtvolle jeugd,quot; naar de Leidsche Hoogescaool, om er de rechten te gaan studeeren. Het voorgaande jaar had bepaald zijn dichterlijken roem gevestigd, door de uitgave van den Koninrj Erlipns, naar Sophocles, de eerste dier navolgingen der oude Grieken, waarin zich zijne grondige kennis hunner taal, kunst en oudheid op zoo treffende wijze vertoont; niet de beste, daar dit stuk, onder alle opzichten, moet onderdoen voor den tien jaren later uitgegeven Bood ran JUdipus,

„BiMerdijk vereenigdequot;, merkt J. A. Alberdingk ïhijm te recht aan, „in zijn ruim gemoed wat elkaar scheen uitte sluiten: liefde voor het edel spel der grieksche kunstvormen en voor het fantastische en teder geheimzinnige der middeleeuw-aclie toestanden. Hij beoefende ter zelfder tijd met ernstige geestdrift de meesterstukken van LSofokles en de riddertradities van het middeleeuwsche Europa; zijn minnedicht toont de gloeyende sporen dier tweërlei studie.quot;

Hoe schitterend hij, reeds het eerste jaar van zijn verblijf aan de hoogeschool, den verworven roem handhaafde, blijkt uit zijne Verhanclelinrj over het verband tusschen Dichtkunst en Welsprekendheid met Wijsbegeerte, door de Leidsche Maatschappij van Nederlandsche Letterkunde bekroond, terwijl een dichtstuk i Onze voorvaders bij de opreclding tan liet Gemeenebest, het volgende jaar den prijs waardig gekeurd werd.

quot;Wie den ernstigen jongeling, met zijn a Vantique geboetseerd voorhoofd en gelaat, met zijn geniaien, sclioon ietwat kwijnenden blik, in die dagen gezien had; wie zijnen haast buitenspo-rigen studielust kende, en wist, dat iiij van de drie nachten er vaak twee aan de studie, slechts éénen aan eene korte rust schonk, zoo dat hij herhaalde malen, in de collegiën, van vermoeidheid bewustloos nederzeeg; maar niet tevens zijne vurige, voor liefde en schoonheid uiterst gevoelige ziel kende, dien zou het verwonderd hebben, ~ dat diezelfde jongeling, op dut, tijdstip, Horatius, Anacreon, Tibullus en Catullus minneliederen nazong of oorspronkliike opstelde van zoo weelderigen, hartstochtelijken aard, dat men ze der jeugd niet in handen uiag geven. Immers Mijne Verlustiging, in 1781. en Bloemijens, iu 1785 uitgegeven, behooren tot dat tijdperk. Merkwaardig is, in den eersten dezer bundels, de Offerzang, dien hij naar Theocritus bewerkt heeft, en in welken hij, met wonderbare meesterschap over de taal, de weekheid en buigzaamheid van het Grieksch tracht weêr te geven. Een Haagsche advokaat. de weinig bekende dichter Eiemsnijder, met wien hij destijds bevriend was, schijnt hem tot het minnedicht aangespoord te hebben. Tot den tijd van zijn studentenleven, en der eerstvolgende jaren, behooren ook een aantal minnezangen, door hem op losse bladen uitgegeven en uitsluitend voor den vrienden-

kring bestemd. Deze stukken werden evenwel, zondar des dichters toestemming, tijdens zijne uitiandigheid, onder den titel van Oden en Gedichten, op zoo slordige wijze uitgegeven, dat hij zich genoodzaakt voelde om er later (in 1808) een nieuwen druk van te bezorgen, onder den titel van Odilde — de vertaling van den naam diergene, aan wie deze, met onverschoonbare overdrevenheid van toon en kleur geschreven, liederen werden toegezongen, en die weldra zijue echtgenoote werd, Catharina Rebecca Woesthoven. En toch wrs Bil derdij k geen zinlijk mensch, en voerde hij (geheel anders dan de meeste akademieburgers zijns tijds, helaas! en ook des onzen), als reeds gezegd is, een arbeidzaam en zeer ingetogen leven. Een bewijs daarvan is, dat hij, in minder dan twee en een halfjaar, het doctoraat in de rechten verwie:\'f, en een maand later, den 19quot; November 1782, ais advokaat bij de Hoven van Justitie in den Haag werd toegelaten.

4. Alhoewel de reeds veelzijdig ontwikkelde man zich te Leiden in alle vakken van wetenschap verder had trachten te bekwamen , waren echter de rechten zijne lievelingsstudie gebleven, en hield hij niet op, die, als praktiseerend advokaat, met alle krachtsinspanning te beoefenen. Hcor met wat nadruk hij zelf die inspanning schetst!

• Ik zwoer met hnrt en zie! aan decs mijn roeping trom*, Om haar verduurde ik leed en arbeid. zweet en kou\':

Om haar doorwaakte ik nacht aan nachten en verzaakte Wat andren d\'arbeid zoet. het leven dierbaar maakte.

Het duurde dan ook niet lang of Mr. Willem B i 1 d e r d ij k stond beleend als een niet minder uitstekend rechtsgeleerde dan begaafd dichter, alhoewel de dichtkunst, in de beslommering der ernstige, vaak stormachtige rechtsgedingen dier dagen, eenigszins op den achtergrond raakte, vooral toen, na zijn huwelijk , in 1734, ook het minnelied op de lippen van den echtgenoot wegstierf.

Er zijn nogtans eene menigte, in latere bundels opgenomen stukken uit dien tijd afkomstig, die verliep tusschen -82 en -95, als: de Gehoortegroet aan den Erfprins (den laterenkoning Willem I), de vertalingen van Ossian en van Boëtius en hei;

naar \'t Fransch van St. Foix bewerkte, waarlijk geestige too-neelstuk, DeuJcalion en PyrrJta. Verder werden toen Onno Zwier -.van Haren\'s Geuzen, in taal, stijl, poëzie en ophelderende aanteekeningen aanmerkelijk verbeterd, uitgegeven, en de Krijijszanyen van Tyrteus, door hem, niet zonder een ironi-schen glimlach — een later uitgegeven titelstuk: Aan het hoofd van wijnen Tyrteus doet het gelooven — den strijd]ustigen vrijheidsmannen ten beste gegeven. Boven al die dichtwerken, welke, hoe verdienstelijk ook, voor \'t grootste deel, slechts als studiën, als oefeningen moeten beschouwd worden, verheft zich B i l d e r d ij k in de balladen, onder welke Elius, eone romance in zeven Zangen, te recht als een Miniatuur-epos gekenmerkt wordt. De inhoud van dit romantisch verhaal is de middel-eeuwsche sage van den Zwaanridder. Elius van G-rail, een Griek-sche held der achtste Eeuw, die het instortend Keizerrijk verlaten had, werd door een wonderbare zwaan, op even wonderbare wijze, naar den „Koningstorenquot; van Teisterband (den Zwanentoren te Kleef) gevoerd, alwaar hij Heilo, de laatste afstammelinge van dat doorluchtig huis tegen de haar bestormende vijanden verdedigt, en ter belooning have hand verwerft. Om zich een denkbeeld te maken van den rijkdom en den edelen eenvoud dier poëzie, leze men, bij voorbeeld, den 11quot; Zang, waar de Zwaan, met den wonderring in de bloedende snebbe, bij Elius neerdaalt; of in den IIIquot;, den tocht van den ridder over den Rijn, terwijl da zwaan vooruitzwemt.

Behalve Elius, sijn ook de Urzijn en Valentijn en het heerlijke Wiel can Heusden voortbrengselen uit die jaren van des dichters episch talent en zijner ingenomenheid met de romantische familie-overleveringen zijns geslachts. Daarnaast groe-peeren zich in allerlei toon en kleur: Burger\'s Roosje, de Assenede, Ada, enz., allen tot zij;i geliefkoosde genre, de Romance , behoorende, allen vel stoute toetsen, vol waarheid in de bevatting, vol juistheid en kracht in de uitdrukking.

5. Het omwentelingsjaar 1795 bracht den Nederlanden, van uit het ziedende Frankrijk, met de zoogenaamde vrijheid, eene Bataafsche Republiek. Voor niemand in den lande was die omkeer minder gewenscht, noch meer noodlottig dan voor onzen dichter.

Hij was, als zijn vader, een trouwe en vurige vriend van het huis van Oranje, in welks „Stadhouderschap — het zijn de woorden van Bilderdijk zelven — (hij) het bolwerk der burgerlijke vrijheid tegen de Aristocratie zag.quot;

quot;Waarschijnlijk echter zou hij zich niet rechtstreeks tegen den nieuwen regeeringsvorm door eene openlijke daad verzet hebben, indien hem de aanleiding daartoe niet, als op gebiedende wijze, ware gegeven. De Staten-Q-eneraal der Vereenigde Nederlanden vaardigden een stuk uit, waardoor alle tot dus verre erkende overheden vervallen en de onderhoorigen van hunnen eed ontslagen verklaard werden. Uien ten gevolge werd aan alle ambtenaren een nieuwe eed, van den volgenden inhoud . opgelegd: „Ik verklare te erkennen en te eerbiedigen de onvervreembare Rechten van den Mensch en van den Burger, zoodanig als dezelve door de Provisioneele Representanten van het Volk van Holland, plegtig verklaard zijn bij derzelver Publicatie van den 31 Januarij 1795; en zweere dezelve in mijn Ampt of Bedieninge, voor zoo veel in mij is, to zullen handhaven: — Ook zweer ik, dat ik mede den Volke van Holland, in welks boezem ik erkenne de eigenlijke Oppermagt te berusten, als ook deszelfs vertegenwoordigers, gehouw en getrouw zal zijn, en voorts dat ik alles zal doen, wat een goed en getrouw (Commissaris, Agent, enz.) schuldig.\'is en behoort te doen. Dat zweere ik!quot;

Bilderdijk, de Christelijke wijsgeer, het onverschrokken karakter, was geen man om beginselen als in dat stuk zijn vervat, te onderschrijven. In plaats van, als velen, zijne overtuiging en zijn geweten naar zijn stoffelijk belang te verwringen, of ten minste zich stilzwijgend aan die eedsaflegging te onttrekken en de openbare uitoefening van zijn ambt te laten varen, om in stilte te blijven adviseeren en leven, wendde hij zich, bij adres, aan de Provisioneele liegeering, met de verklaring, dat hij dezen eed niet kon afleggen, ten eerste, omdat zijne vrije praktijk niet als eene bediening, als een ambt mocht beschouwd worden; vervolgens, omdat het aankleven eener overtuiging, eene geheel inwendige daad, niet onder de regeling van het burgerlijk bestuur viel; ten derde, omdat die „onvervreembare Hechten van den Mensd) en van den Burgerquot;

met zijne godsdienstige en juridische begrippen in strijd waren; en eindelijk, omdat hij den eens ten behoeve der Staten van Holland en West-Frieshmd en van het Huis van Oranje gezworen eed van getrouwheid in gemoede verbindend achtte, en dus geenen daarmee strijdigen kon afleggen.

Al was er niet de minste schijn van oproerigheid in die mannelijke taal, „de prajlecture van het Eequest van Meester Willem Bilderdijkquot; werd door „de geheeleYergaderiugmet.de meeste verontwaardiging gehoorden do „Advocaat Fiscaalquot; werd gelast, om dat „gevaarlijk en schadelijk sujetquot; aan te zeggen, „dat hij binnen den tijd van vier en twintig uren den Hage, en binnen acht dagen de Provintio zal hebben te verlaten.quot; Hoe diep hem dit, door zijne vijanden wel eens als „gezochtquot; voorgesteld , martelaarschap griefde , blijkt uit een lateren brief van den edelen balling: „Ik had liever gevangenis en schavot afgewacht, dan met mijn gestel en in mijne omstandigheden in ballingschap te gaan.quot; Odilde, de eens zoo vurig door B i 1 d e r d ij k bezongene en wederkeerig hem als

bedingende Odilde, scheen met de mannelijke houding haars echtgenoots niet ingenomen; althans zij weigerde hem te volgen , en bleef, met hunne vier kinderen, in den Haag. Op Vrijdag, den 17^u Maart, vertrok de rampzalige dichter uit Amsterdam over de Zuiderzee naar Groningen, om van daar over Hamburg naar Portsmouth en Londen te reizen. Een paar koepletten uit de merkwaardige, op zijnen doortocht te Hamburg geschrevene Uitboezeming, lichten zijn zieletoestand in die oogenblikken op treffende wijze toe.

6. Te Londen moest hij, door hot geven van onderwijs in talen, in de teekenkunst en in verschillende wetenschappen . zijn levensonderhoud zoeken. In eenen uit het Brandenburgsche geboortigen, in Holland gewoond hebbenden, en thans in Londen gevestigden schilder, Hendrik Willem Schweickhardt, vond de dichter een trouwen, gedienstigen vriend en nog meer. Want. toen de altijd wijder en dieper geworden klove tusschen hem en de achtergeblevene , zelfzuchtige Odilde, door het gerucht , dat zij een proces tot echtscheiding had ingesteld, meer onoverkomelijk werd dan de golven der zee die hen scheidde, achtte de verontwaardigde Bil der dijk (naar zijne rechtsleer, dat het huwelijk ipso jure ontbonden is, indien de vrouw blijft weigeren haren man te volgen, en naar de begrippen der Dordtsche kerk) zich ook niet langer gebonden, en sloot hij , den 18^a Mei 1797, een tweede huwelijk met de alleszins begaafde dochter van den bovenvermelden kunstschilder, Katha-rina Wilhelmina Schweickhardt. Men versta ons echter wèl. Wij zijn in geenen deele geneigd om Bilderdijk\'s gedrag in deze zaak te verdedigen. Er zijn in de laatste jaren hieromtrent bijzonderheden aan \'t licht gekomen, die \'s mans karakter en zedelijkheid geene ee? aandoen. Wat zeker is, hij vond in deze vrouw eene zijner ten volle waardige levensgezellin, welke hem, in zijne verdere wisselvallige loopbaan, beurtelings ten steun, ten troost en ter opbeuring verstrekte. Van dat oogenblik begon zijne dichtader met nieuwe vruchtbaarheid te vloeien. Niet alleen minneliederen, en van geheel anderen stijl en inhoud als de vroegere, stroomden met vernieuwden levensgloed van de lier, maar \'t was alsof zijn machtig genie de laatste kluisters van verouderde, aan des Veertienden Lode-wijk\'s tijd herinaerende, kunstvormen afgeschud had, om als lier, leer- en heldendichter, op den drempel der XIX^e Eeuw. in al den glans van zijne oorspronkelijke kracht te verschijnen.

met de hoop, dat zijn oude kennis, de Hertog, en de thans aldaar ook gevestigde Prins Willem V, wiens dochter erf-prinses van Brunswijk was, hem eene plaats zouden kunnen bezorgen, die liem tegen broodsgebrek beveiligde. Dat mocht slechts ten deele gebeuren: hij ontving een jaargeld van 260 Rijksdaalders van den Hertog en bijna even zooveel van den Prins. De geleerde dichter, die niets begreep van de waarde van \'tgeld, noch van de vaderlandsche zuinigheid, moest dus wederom door lesgeven in het verder onderhoud van vrouw en kroost voorzien. Brunswijk was destijds eene verzamelplaats van uitgewekenen aller landen, en zoo breidde zich de kring der vakken, welke hij moest onderwijzen, in\'t ongelooflijke uit. „Men beproeve slechts eens (zegt hij zelf) wat het in hebbe, t\'elken dag der weke twaalf of dertien Collegiön : over Eekenkunst, Bovennatuurkunde , gewone en verhevener beschouwende en beoefenende Wiskunst, Sterre- en Aardrijkskunde; — over Teeken-, Schilder-, Bouw- en Doorzichtkunde, Ontleedkunst;—Natuur--, Staats- en Burgerrecht, G-eschiedenis, Grieksche en Romein-sche Oudheid, en velerlei Oude en Hedendaagsche Talen en vakken van Letterkunde, te geven, en dit meestal in uitheem-sche Spraken, zeer dikwijls zelfs zonder leiding van eenig Handboekenz. Geen wonder dat men te Hildesheim , waar hij woonde, niet wist wat te denken van al die Bilderdijken, voor wie nu eens brieven onder \'t adres van: Hemt Bilderdijk, den Maler, dan van Herrn B. den MatJiematiker, of van Eerm B. den- Adrocat, den Dichter, den Phjsiolog, den Spracldehrer, enz. aankwamen. En bij dat alles vond de wondermensch tijd om bundel op bundel vol gedichten uit te geven. De Mengel-poëzy, in twee deelen, waarvan het tweede Vertéllingen en Romances bevat, verscheen in 1799; de Poëzy, in vier deelen, waarin ook stukken van zijne echtgenoote, van 1803 tot 1807; de Mengelingen, ook in vier deelen, tusschen 1804 en 1808, en de twee deelen der Nieuwe Mengelingen, in 1806. Fabel, Ode, Romance, Veld-, Treur- en Minnezang, Vertelling en Overzetting schakeeren met lieflijke afwisseling dien rijken gaard, al moet men erkennen, dat hij nog niet zijn hoogsten bloei bereikt heeft. Maar gewrochten als de meesterlijke, zelden overtroffen romance Floris de Vierde, als de treffende Lierzang op

den moord van den Hertog van Enghien, die afzonderlijk verscheen , als het argloos schertsende Petisioen, als het geestige De Waarheid en Ezopws, het dichterlijk zielkundige De Apostelen in den nacht des verraads, de schitterende oden: Dichtkunst, het Geweten en \'s Levens Beker, als de Minerva, met zoo kunstige rijmkoppeling en zoo bevallige gedachten; de keurige navolging van Theocritus\' Fisschers, en andere, kenmerken duidelijk genoeg den grooten meester.

Zijn eerst taalkundig geschrift, de Verhandeling van de geslachten der Naamwoorden , waarin hij zijne geniale theorie der woordgronding blootlegt, behoort eveneens tot dit tijdperk zijns levens, alsook drie vertalingen van langer adem: Rel Buitenleven, naar VHomme des Champs van den insgelijks uitgeweken abhé D e 1 i 11 e bewerkt, maar, als al de vertalingen van Bil der-dijk, door het uitheemsciia met Hollandsche kleur en toon tot nationaal eigendom te ijken; De Mensen, naar Pope\'s Essay on Man, en Ossian\'s Fingal. Het „in eigenaardig juridischquot; Latijn geschreven, in Duitschland hoog geprezen Oulielmi a Teisterbant {diet. Bilderdijk) ICti. Obsercationum et Emendationnm Liber Unus, gaan wij onder bloote vermelding voorbij.

7. Het tweede deel der Nieuwe Mengelingen prijkt met eene opdracht „Au Eoiquot;, en is uit Leiden, 10 October 1806, ge-dagteekend. Wat was er gebeurd? Sedert Juni van datzelfde jaar, was er uit de puinhoopen der Bataafsche Republiek een koninkrijk Holland verrezen, en op den troon van dat nieuwe rijk zetelde des gevreesden Keizers broeder, Lodewijk. Bil-derdijk was even te voren, door de smarten van het ballingschap (hij had vaak \'swinters zonder vuur, menigmaal met droog brood gezeten), en het ongunstig klimaat van Brunswijk, tot een ziekelijken toestand vervallen, tegen welken de mannen van de kunst maar één geneesmiddel kenden: den vader-landschen grond en de vaderlandsche lucht. Te gelijker tijd hadden zich ook hier eenige weinigen, onder wie Jeronimo de Vries en de eerbiedwaardige Meinard Tydeman dienen vermeld te worden, in de weer gezet om den beroemden balling den terugkeer mogelijk te maken; en zoo had hij dan, in het voorjaar van 1806,

Hoe zoet den deerniswaardige, na ruim tien lange jaren, dat wederzien was, zegt ons zijn Aan den Hollandschen Wal, waaruit wij die verzen trokken, en waar hij verder, half jubelend, half schreiend, uitroept:

Een door hem gewenscht Hoogleeraarschap in de rechten, • te Praneker, mocht hij niet erlangen; daarom vestigde hij zich te Leiden. Vóór het einde echter van dat jaar, als uit de bovengemelde Opdracht blijkt, had de jeugdige, edelmoedige, niet ondichterlijke Vorst den genialen man weten te onderscheiden, eu hem benoemd tot zijn leeraar in de taal zijns volks. De Oranjevorst, aan wien de dichter met onveranderlijke liefde gehecht bleef, had den huiswaartskeerenden balling van zijnen eed van getrouwheid ontslagen; en nu zag deze er geen bezwaar meer in, den Koning van Holland met eerbiedige genegenheid aan te hangen. „Sire,quot; aoo zingü hij hem ter bovengemelde plaats toe:

Le Batave est surpris et d\'adorer un maitre Et d\'etre libre enlin sous le pouvoir d\'im Roi.quot;

De weinige regeeringsjaren (180G—1810) van Lodewijk zijn dan ook de gelukkigste van Bi ld er dij k\'s leven en tevens de schitterendste van zijne dichterlijke loopbaan. Vele der in deze jaren uitgegeven verzamelingen waren reeds vóór de terugkomst in het vaderland geschreven; wij hebben die hierboven vermeld, en komen er thans niet meer op terug. In 1808 zagen de Najaarsbladen het licht. Hoe zedig de titel ook is, er schuilden sappige vruchten onder die Bladen, die het Najaar van den rijpenden boom zijner dichtgave deed vallen. De enge ruimte van ons bestek veroorlooft evenwel niet, ons aan die vruchten te vergasten; vier meesterstukken van verschillende

dichtsoorten, uit dit tijdperk zijns levens, vergen geheel onze aandacht; eene Ode (Kapoteoii), een Leerdicht {Be ziekte der Geleerden), de Treurspelen, een Heldendicht (De ondergany der Eerste Wareld).

8. Wanneer men \'s dichters diepe overtuiging, dat men de Overheid, welke ook, gehoorzaamheid schuldig is, kent; wanneer men weet, dat hij in den verbazeuden levensloop van Napoleon de voltrekking van Gods oordeelen meende te zien; als men zich herinnert, welke ingenomenheid hem, van zijne vroegste jeugd reeds, naar krijgsroem en militaire genieën trok, en daarenboven rekening houdt van zijne dankbaarheid jegens den Koning, wiens broeder hij te bezingen had, dan moet het niemand verwonderen — veel minder verontwaardigen — dat hij die Ode heeft aangestemd, \'s Konings geheimschrij ver, Dupré, had overigens, door hem tot liet vervaardigen van. dit stuk aan te sporen, ..als eene soort van uitdaging der Hollandsche poëzyquot; gedaan, gelijk Bilderdijk zelf verklaart. Met echt Pindarische vlucht verheft zich de Zanger als boven \'t aardrijk, om van die hoogte, met prophetischen blik, eerst den overwinnaar, dan den heerscher te beschouwen. De toekomst ontsluit hem hare poorten; hij meent het Vrederijk der verwachting te zien:

Wat evenwel nog beter verklaart, hoe Bilderdijk, die, vroeger en later, den ontzaglijken Veroveraar met zoo scherpe roede gegeeseld heeft, hem hier bijna als een halfgod voorstelt, is het slotkoeplet, hetwelk, op aanraden van Van der Palm, uit des dichters handschrift werd weggelaten en daarom in zijne werken niet gevonden wordt. Da Costa heeft het ons medegedeeld; het schijnt ter karakterizeering van den grooten man merkwaardig genoeg om het hier over te schrijven. Daaruit blijkt hoe voorwaardelijk zijne lofspraak was.

Dit is, voorwaar, niet de taal eens^: lagen vleiers, evenmin als het fiere antwoord, \'twelk hij eenigo jaren later den Keizer gaf, toen deze, bij zijn bezoek te Amsterdam, hem vroeg: „Etes-vous connu dans ia Eépublique des lettres?quot; — „Du moins,quot; zei de dichter met edele zelfbewustheid, „j\'ai fait ce qui j\'ai dü pour l\'être.quot; En hij schrok niet, toen de machtige Hecrsoher, wiens uitspraak en toon (het staccato afrabbelen der periode en aanhouden van de laatste mannelijke sylbe, gelijk Talma op \'t tooneel deed) hij werktuigelijk had nagebootst , hem „vreemd aanzag, niet wetende hoe hij \'t op moest nemen.quot;

9. Bilderdijk had, in 1803, zijn jongste kind verloren, „het tiende waarvan (hij) den ontijdigen dood bejammerde;quot; hij zelf was ziek en bedlegerig: juist die dubbele smart deed zijn „gefolterden geest in arbeid gaan van een Dichtstuk.quot; Hij schreef De Ziekte der Geleerden, welke hij aan de Leidsche Hoogeschool toewijdde, doch waarvan de opbrengst bestemd was om Leiden\'s ramp te helpen lenigen. Dit voortreflijk leerdicht

Den scherpen geesel, die het oefengraag verstand In zijnen throon bestookt; en brein, en ingewand,

En bloed, en zenuw, stoort; den lust verwoest van \'t leven. Van \'t daglicht walgen doet, voor eigen schaduw beven; Wat de aard verruklijkst heelt, tot ijsbren loiter maakt; En \'t hemelrein gemoed met helsche toortsen blaakt.quot;

In den eersten zang, na de voorstelliug des onderwerps, de aanroeping en de toewijding, schetst de dichter de menigte van kwalen: die, als een gevolg der erfzonde, den mensch bedreigen. Hij onderzoekt waarom de mensch vatbaar is voor lijden,

eu bezingt den lof der Pijn, door Grod ter waarschuwing van het aandoende kwaad geschapen. Vervolgens toont hij ds gevolgen aan, die uit verwaarloozing der eerste ongesteldheid ontstaan, en vermaant, door de natuur te volrjen, niet to diaingen, ongeneeslijke kwalen te voorkomen. De tweede zang spoort den oorsprong, den aard en de gevolgen op van de ziekte der geleerden. In den derden geeft hij een algemeen overzicht dei-ziekten, welke zich onder zinnebeeldige gedaanten aan den dichter vertoonen. Hij daalt in den Afgrond, en vindt daar allerlei zedelijke en Hchaamlijke kwalen, die hij beschrijft, en Eazernijen, als aanstooksters tot, en wreeksters van zedelijk kwaad en van ziekten. Doch ons hart is de oorsprong van \'t zedelijk — \'t lichaam, van \'t lichaamlijk leed. De vierde zang leert ons hoe groot de schat der gezondheid is; hoe degeleerden haar verliezen, en wat zij behoorden te doen om ze te behouden. De genezing, door het aantasten der ziekte in haar wezen, en vooral door onthouding van al wat schadolijk en het bezigen van al wat nuttig is, verkregen, wordt ons in den vijfden zang voorgesteld; terwijl de zesde de bijzondere toevallen, welke de arts noch te veel noch te weinig moet achten, in hunne oorzaken en met aangeving der geneesmiddelen, beschrijft. Er bestaat in geene letterkunde der wereld een gedicht, waarin eene zoo afgetrokken, dorre stof met zoo verbazende wetenschap niet alleen en zoo kunstige schikking, maar ook met zoo dichterlijke opvatting en schildering en zoo diep gevoel behandeld wordt, als in dit meesterstuk van Bilderdijk. Ziet, hoe tastbaar hij de Pijn onder de gedaante van een trouwen wachter voorstelt (l^e Boek, v. 133); met welke kracht van verontwaardiging hij de verspilling der levensvochten schetst in den wellusteling en in den tabaksrooker (2^e B. v. 231 en 281); door welke zelfstandige kneding en verwerking hij zich de schoon-hedon van Dante\'s Inferno weet eigen te maken, in de Afdaling in den Afgrond (3^e B. v. 83); met hoe wonderbare afwisseling hij, na den geleerde, die zijne gezondheid verwoest, den raad gegeven te hebben om in ontspanning van lijf en geest een behoedmiddel te zoeken, op eens de lieflijkste beschrijving van \'t huislijk geluk en \'t landleven geeft (5^eB. v. 157); en eindelijk, met wat treffend tafreel hij zijn gedicht sluit, in de episode

der Dochters van Pelias ({gt;^e E. v. 497), welke tevens ten bewijs strekt aan zijne daar uitgesproken stelling:

10. Het nauwe perk, waarbinnen de eisehen der tooneel-kunst den dramatisehen dichter opsluiten, schijnt altijd eene belemmering voor Bilderdijk\'s machtig genie en vurige verbeelding te zijn geweest. Langen tijd bleef hij dan ook vreemd aan dat gedeelte der dichtkunst (zijne vroegere vertalingen kan men immers nauwelijks daartoe rekenen), totdat hij, in 1808, met een in driemaal vier en twintig uren ontworpen en geschreven treurspel, Moris de V^e, voor den dag kwam. Er mogen in dat werk noch kunstig samenweefsel, noch hoog tragische toestanden te vinden zijn, de dialoog is er zoo levendig en de kennis van de daar geschetste oudheid zoo juist en zoo diep, dat het nog altijd eene merkwaardige proeve van des dichters alzijdige begaafdheid mag heeten. Thans volgen nog drie bundels treurspelen van hem en van zijne echtge-noote, in wie zich de grootere teederheid van het vrouwelijk talent niet verloochent, ai erkent men duidelijk welke forsche mannenhand hare ontwikkeling bestuurd heeft. Willem van Holland, dat den Floris wellicht nog overtreft, KormcJc en Cor-neille\'s Cvnna, ziedaar zijn aandeel in die stukken; Hlfriede, eerst in \'t Eugelsch, daarna in \'t JNederlandsch , en Racine\'s Ifigenia in Aulis, ziedaar het hare. Later gaf zij nog twee treurspelen, Largo en Ramiro, uit, waarvan het eerste uit de Oud-Schotsche, het tweede en beste, uit de Spaansch-Moorsche geschiedenis genomen is. Voor het blijspel zou men Bilder-d ij k\'s ernstigeu geest allicht geheel ongeschikt rekenen, waren er onder een groot getal schetsen en fragmenten van too-neelwerken, die nooit uitgewerkt noch uitgegeven zijn niet enkele stalen van boertigen stijl, die ons weerhouden den auteur van Koekeloer en andere komische stukken alle gave daarvoor te ontzeggen.

11. Gelijk Vondel, zoo wilde ook Bi ld er dijk een Heldendicht schrijven. Beiden hadden behoefte aan G-odsdienst, gedoof aan Openbaring, en zochten daar de bron der poëzie en de belangstelling voor hun grootsch onderwerp tevens. Gelijk gene.

zoo liet ook deze zijn plan onvoltooid: de eerste bracht den vijfden zang zijns Constantinm teneinde, en vernietigde daarna zijn werk; de laatste heeft den vijfden zang van zijn On derj any der eerste TFareld slechts ten halve voltooid, maar \'t nageslacht is gelukkig genoeg om dat heerlijk fragment te bezitten.

„Ik zingquot;, zoo heft de dichter zijn epos aan, en vat er in korte woorden den inhoud van samen,

Wie zegt ons of des zangers bede, welke op dien aanhef volgt, niet verhoord werd?

Welk een ruim, vruchtbaar, belangrijk en aantreklijk onderwerp bezingt dit Heldendicht; en welke ontzaglijke vaart neemt dat stout en oorspronklijk genie daarbij! Wat eene hoogst tragische figuur is Segol, de held des gedichta, in het verheven sombere van zijn lot en zijn karakter! Hij is waarlijk het ideaal van een vaderlijken koning en heldhaftigen krijgsman. En daarnaast zijne teedere, schoon slechts halfvoltee-kende zuster, Zilfa, en meer nog die aandoenlijke, gevallene maar berouwhebbende Elpine — eene soort van Grieksche Helena — in wier hart de liefde tot den Paradijsmensch en de vreeze Gods elkander een zoo hevigen strijd leveren! Treffend ook is de navolging van Klopstock\'s Abbadona, in Bil-derdijk\'s Paal, den op vergeving hopenden Paradijsmensch; treffender nog het Beuzeuopperlioofd, de mensch der zonde, de leeuwenwelp met slangengeaardheid, die zich, als een brullende hyeen, in schrik- en bloedtooneelen verlustigt. Wie heeft

de schildering van het feest, door de Kaïniefcen ter eere der valsche luchtgoden gevierd, gelezen (l^e Zang, v. 835.), en heeft niet dien verbazenden rijkdom van taal en oudheidkennis bewonderd? Men vergelijke daarmede den lofzang aan den waren G-od, door Enos\' kinderen aangeheven (4^e Zang, v. 425.). Men leze (2^e Z., v. 212.) met welke kleuren Adam\'s vervallen heerschappij en Eva\'s ouderdom worden voorgesteld; hoe somber en akelig Satan\'s gebied en zijn helsche Raad er uitzien (3^e Z., v. 153.), en oordeele dan of het overdreven lof is, dien \'sG-ravenweert, de vertaler van Homerus, en Da Costa den schepper van den Ondergang der eerste Wareld toekennen, wanneer zij beweren dat dit gewrocht, bijaldien het ware voltooid, al wat, sedert de Ilias, de epische kunst heeft voortgebracht, in de schaduw zou gjsteld hebben. Intusschen, om die uitspraak ten volle te kunnen beamen, zou het noodig zijn dat men het plan in zijn geheel, althans in zijne hoofdtrekken kon nagaan; maar ook dat ontbreekt. Helaas! een dubbele ramp, waarvan de eene het vaderland, de andere des dichters huislijk ge¹ uk trof, brak den gouden, nooit meer op te vatten draad van het epos af.

12. Wij zijn in het jaar 1810. Koning Lodewijk, altijd meer in ongunst geraakt bij zijn keizerlijken broeder, legde de Hol-landsche Kroon neder, en Nederland werd bij het Fransche Rijk ingelijfd! Het pensioen, den dichter door Lodewijk toegelegd, werd niet meer uitbetaald. Bilderdijk had broodsgebrek! Er zijn ons van die jaren 1810 en 1811 bijzonderheden bekend, die doen huiveren. „Amieissime!quot; — zoo luidt een brief aan dien trouwen de Vries, dien het nageslacht zal zegenen — „Hierbij de quitantiën geteekend te rug. Ik bid U, maak er toch werk van, want wij hebben niets meer, en geen drie stuivers in huis, noch in uitzicht van te kunnen bekomen. Seeds sedert Maandag heb ik Opium moeten gebruiken omdat ik geen brood had. Vrijdag.

In een vertrouwlijken brief, van den 13^a Februari 1810, schrijft hij aan Tydeman, dat hij van droog brood en gerstewater moet leven, zijne vrouw en kind van aardappelen met

azijn. Twee maanden daarna, den 15¹¹ April, werd zijn inboedel met beslag belegd. Dienze-fden dag schreef hij: „In 14 dagen hebben wij één maaltijd gehad, en die bestond voor ons driën in 9 hoendereiereu. Voor \'t overige eten wij ons droog brood, als de honger ons meester wordt... Wij hebben volstrekt geene kleederen meer; zelfs geen draagbaar hemd.quot; En zijne gemoedsstemming? Wie beseft ze niet? Wien deert de rampr. J-ige niet, die te midden dier zee van jammeren voelde, dat „vlagen van wanhoop, steeds langduriger, steeds heviger en dichter op elkander volgende, (zijne) ziel bedwelmdenquot;, zoo dat hij „vruchteloos tot G-od (scheen) te roepenquot;? Vooral in de lente van 1810 was die verzoeking tot zelfmoord aller-schriklijkst. Vóór het einde van dat jaar kwam er echter reeds eonige kalmte in dat gefolterd hart. „Uw gunst,quot; zoo riep hij in zijne Levenspijn,

13. Te midden van die rampspoeden bleef Bil der dijk onverpoosd voortwerken, soms om een bete broods, als met zijne (mislukte) vertaling van den Code \'Napoléon, meestal onder de aandrift van zijn dichterlijk gemoed. De Winterhioemen zagen in 1811 het licht. Drie stukken, in die verzameling, verdienen vooral onze aandacht: De Kunst der Poëzy, waarin, onder anderen. Homerus met zoo vurige lofspraak begroet wordt; üe Scltilderkunst, met dien merkwaardigen aanhef; en Afscheid, een terugblik op zijn dichterlijke loopbaan, welke hij ..met billijke zelfbewustheidquot; waardeert.

Wij kunnen hier niet nalaten met Da Costa te doen opmerken, dat de titels der dichtbundels, door Bilderdijk uitgegeven , op hur.ne wijze getuigenis afleggen van des Dichters rijke en vlugge verbeeldingskracht. Op de Najaarsbladen volgden immers de Winterhioemen, in 1811, toen het waarlijk aan zijn kouden haard winter geworden was. In 1814, schreef hij als „Voorberichtquot; zijner toen uitgegeven Affodillen: „In het afnemen van mijn leven en krachten heb ik Na jaar s-en Win terbladen en bloemen gegeven, zoo veel mij de stormen en on-weders toelieten; en ik ben op deze wijs tot den oever van

het doodenrijk genaderd. Wat kan ik thans nog opleveren, bloote schaduw van mijzelven geworden en den schimmen der uitgeleefden gelijk? — Homerus heeft den donkeren en benevelden toegang des doods met Affodille beplant. Welaan, plukken wij ook hiervan een handvol, eer wij uit het oog onzer tijdgenooten verdwijnen.quot; Wederom drie jaren later gaf hij Nieuwe Uitspruitsels; daarna Sprol-lcelingen, Krelcehanyen en Uois-galmen; straks Opral-elinij, en in zijne vier laatste levensjaren, Nasprokkelini/, Nieuwe Oprakeling, de Voel in het Graf, Naklank, Avondschemering, Schemerschijn-, en eindelijk Vermaking (d. i. legaat) en Nieime Vermaking. In al deze verzamelingen schittert in bonte verscheidenheid, maar met onverdoofden glans, in fabel, lierdicht, vertelling, rouwzang, romance, hekeldicht en vertaling, Bilderdijk\'s onovertroffen dichtgave. Daartus-schen verscheen nog menig ander dicht- en prozaschrift, van den meest verschillenden inhoud, als; Hollands Verlossing (1813), Vaderlandsche Uitboezemingen (1815), godgeleerde controvers-schriften tegen den Katholieken J. G-. Le Sage ten Broek (en toch roept hij daar ergens uit: „Voor de Moederkerk heeft mijn hart ten allen tijde warm geslagenquot;); als het epico-didactische gedicht: üe Bieren (1817), welke hij beschouwt „als behoo-rende tot een rijk van gevallene Engelen, veroordeeld tot dienstbaarheid aan den mensch, en niet dan ten gevolge van den val en de wederspannigheid wederom van dezen, voor een gedeelte tegen hem vijandig en voor hem gevaarlijk gewordenquot;; als de vrij bewerkte en actuëel gemaakte Hekeldichten van Fersius, en de geestige, met diepe taalkennis uit het Grieksch overgebrachte Muis- en Kikvorschkrijg (1821), enz.

14. De reeks dier boeken is lang, en nog zijn wij niet ten einde: eene menigte opmerklijke prozaschriften over Taal-, Dicht-, Greschied- en Zedekunde vloeiden ook nog uit die vruchtbare pen. De Verhandeling over de Geslachten is reeds vermeld; tusschen 1820 en 1825 zagen acht deelen der Taal- en Dichtkundige Verscheidenheden en Nieuwe Taal- en Dichtkundige Verscheidenheden het licht. De Nederduitsche Spraakleer, van 1826, was bestemd om zijne in Voorredenen, Aanteekeningen en elders verspreide wenken hieromtrent stelselmatig bij elkaar te brengen, maar miste ten deele haar doel. De uitgaven van

Hooft\'s Gedichten, Huygens\' Korenbloemen en Antonides\' Gedichten, met aanteekeningen, Spieghel\'s Rarlamp;piegel in nieuwer taal en dichtmaat overgehracht, Ovidius\' Gedaanteverwisselingen en Euripides\' Cycloop, een Saterspel, alsmede de Verklarende Geslachtlijst der Nederduitsche Naamwoorden, behooren ook tot dat tijdstip. Gedeeltelijk in zijne allerlaatste jaren, gedeeltelijk eerst na zijnen dood kwamen de \'Nalezingen, de Korte Aanmerkingen op Huydecopers Proeve van Taal- en Dichtkunde, de Beginsels der Woordvorsching, en, om van al het overige te zwijgen, de Geschiedenis des Vuderlanks in druk uit. Sedert 1817 bad de thans uit Amsterdam verhuisde en ten derden male te Leiden gevestigde dichter, aan eenige jongelingen, die aldaar ter hooge-school studeerden, lessen gegeven over verschillende vraagstukken der vaderlandsche geschiedenis. Deze, voor mondelinge voordracht bestemde, opstellen werden, na zijnen dood, door Prof. H. W. Tydeman (Meinard\'s zcon) ouder bovenge-melden titel uitgegeven. Al heeft het boek geen genoegzaam recht op dien titel, zeker is het, dat de geleerde schrijver er, met gelukkigen greep . menige verouderde dwaling, menig vooroordeel heeft aangetast, en op die wijze den weg heeft helpen banen voor een grondiger en onpartijdiger onderzoek der ge-schiedfeiten. Geen werk gaf hem meer vijanden dan dit: de onwil, dien men tegen hem gevoed had, werd bittere baat. Men mompelde zelfs van een verlies van \'t pensioen, hem door den Koning verleend. Die onwil was overigens al oud; een zoo sterk subjektieve geest, een man van zoo onverbiddelijke gehechtheid aan beginselen, van zoo krasse vormen, voortvloeiende uit de onvergelijkbare meerderheid zijner gaven en zijne door allerlei wederwaardigheden overprikkelde heftigheid van gemoed — zoo iemand moest de halve wereld tegen zich hebben. Het ver-wondere dus niet, dat, toen Koning Willem I des dichters trouw aan den Oranjestam met een professoraat wilde beloo-nen, al de overige professoren hun ontslag dreigden te geven; en dat, toen hij voor \'t eerst weêr in de Leidsche Maatschappij van Letterkunde verscheen, niemand naast hem plaats wilde nemen, behalve J. M. Kemper, wiens nagedachtenis hij dan ook later trouw in bescherming nam. Ook door zijne studiën over onze taal, die hij zoo lief had, welker diepste verborgen-

heden hij bespied, welker fijnste bestanddeelen hij ontleed, welker krachtigste harmonie hij afgeluisterd had — ook daardoor vermeerderde hij het getal zijner vijanden, vooral toen de (later te bespreken) regeling der spelling van regeeringswege den verontwaardigden taalkundige in vuur en vlam zette.

15. Ziedaar onder welke omstandigheden de 150 boekdeelen, door dit verbazend genie uitgegeven, deels uit oorspronklijke stukken, deels uit bewerkingen naar een twintigtal vreemde talen, werden samengesteld. quot;Wie zich daar eenigazins in wil oriënteeren, zal goed doen öf die gewrochten volgens hunne soorten in te deelen — gelijk zulks, wat de gedichten betreft, door Da Costa in Kruseman\'s uitgave gedaan is — of den levensloop des dichters als uitgangspunt te nemen, en op die wijze zijne geleidelijke ontwikkeling te volgen: a in zijne jongelingsjaren (—1782); ?j tijdens zijne rechtsgeleerde praktijk (—1795); c gedurende zijn verblijf in den vreemde (—1806); d onder de regeering van Koning Lodewijk (—lölO); e en eindelijk in zijne laatste levensjaren tot aan den dood zijner gade (—1830).

16. Sedert 1827 had Bilderdijk zich, met zijn gezin, te Haarlem gevestigd. Daar bleef hij, als uit bovengemelde dichtbundels blijkt, zijne veelsnarige lier bespelen, tot dat hem, in 1830, den 16quot; April, zijne geliefde echtgenoote, en met haar alle dicht- en levenslust, ontviel Zijn leven, sedert dien tijd, was slechts eene kwijning meer, en den 18ⁿ December 1831 werd ook voor hem de band tusschen den machtigen geest en het afgetobde lichaam opgelost. Een marmersteen met die negen letters: Budeedijk , wijst in de groote Kerk te Haarlem de plek aan, waar, naast zijne gade, Nederland\'s tweede hoofddichter ter ruste ging.

quot;Wanneer verschijnt de dag, die, naast Vondel\'s Gredenktee-ken, een standbeeld van Bilderdijk zal zien verrijzen, op welks voetstuk, door dezelfde hand als op genes, gegrift sta:

Aan den voortreflijksten dichter van Nederland die ter linker zijde door de hand der Antieke Muze gesteund en ter rechter door den Schutsengel zijns Ridderlijken Geslachts begeleid met het hoopvol oog op den gekruisten Christus

die der Kunst in Nederland haren Christelijken en eenig vasten grondslag heeft te-rug-gegcven:

die de Taal als het verlievenst godsgeschenk en de edelste kunstform waardeerende meer dan iemand zijner landgenooten in

haren geest -was doorgedrongen en dien ter meerdere bevruchting voor anderen in zich had opgenomen;

wiens leven een onal\'gebi oken kamp is geweest voor de zaak waaraan hij zich gewijd had:

1. Er lieerschte zeker eene groote „verwarring en ongelijkvormigheid in de spelling onzer moederspraakquot; — getuige slechts het woord, dat, door Maerlant werelt geschreven, in tweehonderd jaren een achttal nieuwe spellingen onderging, daar Spieghel het werld, Ten Kate weerld, Hoogstraten iceerell, en werrelt, Hoogvliet waereld, Wagenaar vieereld, Poot wederom, als Maerlant, werelt, Bilderdijk wareld schreef, totdat Siegen-beek het tot wereld maakte —; maar al volgde daaruit de wen-schelijkheid eener regeling der taal, eener vaststelling der beginselen, het is ons niet geheel duidelijk dat eene absolute eenparigheid, een aan-boeien-leggen onzer taal, door om \'t even welk zich als onfeilbaar opwerpend gezag, der goede zaak bevorderlijk kon geacht worden. Het allerminst scheen een dergelijk absolutisme een „Staats-Bewindquot;, en nog wel het „Staats-

Bewind der Bataafsche Republiekquot; te betamen. En toch, nadat het bestuur der Bataafsche Maatschappij van Taal- en Dichtkunde , op voordracht van den Agent van Nationale Opvoeding, Van der Palm, de Heeren P. Weiland en M. Siegen-b e e k belast had, den eerste met het vervaardigen eener Neder-duiUche Spraakkunst, den tweede met het opstellen eener Verhandeling over de Spellincj der Nederduiische Taal; nadat „gezegde Verhandeling was ingediend en onderzocht, werd daarop gedelibereerd en beslotenquot;, niet alleen dat dit werk „in naam en op last der Bataafsche Republiekquot; zou uitgegeven worden, niet alleen dat „despeiling, daarbij aangeprezenquot;, bij de Kanselarij van het Staats-Bewind en al hare ondergeschikte Bureaux, bij de Nationale Rekenkamer, het Gerechtshof en de Departementale Besturen zou ingevoerd worden, maar ook, dat ze in alle onderwijsboeken moest in acht genomen werden, den schoolopzieners ter verspreiding en vestiging aanbevolen, enz. Ziet, dat vond Bil der dijk een van de verfoeilijkste dingen, die „de Booze tot verwoesting van verstand en hart heeft kunnen uitvinden.quot; Den 18^u December 180i werd dat Besluit mtge-vaarcligd.

2. In 1799 had Siegenbeek\'s medewerker, de predikant Pieter quot;Weiland (geb. Amsterdam, 1754, f Rotterdam, 1832), het eerste deel van zijn Nederlandsch Woordenboek reeds in druk gegeven; weldra verscheen ook het tweede, daarna het Woordenboek der synoniemen en het (zoogenaamde) Kunstwoordenboek, waarin, gelijk men te recht heeft aangemerkt, geen enkel kunstwoord te vinden is. In zijne jeugd moet hij zich ook wel eens aan een versje gewaagd hebben; maar het veld der aes-thetica was evenmin het zijne als dat van Matthijs Siegen-b e e k (geb. Amsterdam, 1774, f Leiden, 1855). Deze Leidsche hoogleeraar heeft evenwel, buiten zijne taal- en letterkundige studiën en zijne historische schetsen, ook nog ettelijke Leerredenen , door hem in zijne vroegere hoedanigheid van predikant uitgesproken, het licht doen zien, maar mocht voor aijn stijf en deftig proza weinig roem inoogsten.

3. De derde der bovengenoemde spellingregelaars. Jan Hendrik Yan der Palm, was een veel merkwaardiger man. Te Rotterdam, in 1763 geboren, heeft hij in den beginne de

dichtkunst genoeg beoefend om in een prijskamp de gouden medaille te winnen, met eehe Ode, welke „onmiskenbaar poë-tischen aanleg getuigt.quot; Zoo een bevoegd beoordeelaar, B. ter Haai, die zelfs uit het voorbeeld van Van der Palm aantoont, „door welk een\' naauwen en innigen band dichtkunst en welsprekendheid vereenigd zijn, en hoe het talent des dichters doorgaans in dat des redenaars ondergaat.quot; Intusschen, de dichtkunst was zijne roeping niet, en hij had gelijk, te denken, dat het beter was de eerste te worden in het dorp der proza, dan de tweede of derde in het Home der poëzie.

Van der Palm was de zoon eens kostschoolhouders, en werd opgeleid, eerst in de school zijns vaders, daarna aan \'t Erasmiaansche Gymnasium, en te Leiden voor het predikersambt , hetwelk hij dan ook te Maartensdijk waarnam, tot hem de oprukkende Pruisen, in 1787, verdreven. Hij was een vurige Patriot. Tot in 1796 was hij huisprediker bij een rijken Zeeuw, bekleedde toen drie jaren den leerstoel der Oostersche talen te Leiden, en aanvaardde daarna het Agentschap van Nationale Opvoeding. Ook dezen post verwisselde hij weldra voor dien van Raad voor Binnonlandsche Zaken, welken hij , in 1805, ook verliet, om ten tweeden male zijn leeraarsambt te Leiden te beginnen. Hij overleed aldaar den 10ⁿ April 1841. Een nog duurzamer gedenkteeken dan zijn fraai borstbeeld in de Sint-Pieterskerk te Leiden, stichtte hem zijn aangehuwde kleinzoon, Nico laas Beets, in liet Leven van J. H. Van der Talm.

4. Aan een helderen geest, eene levendige, schoon volmaakt in toom gehoudene, verbeelding en eene gevoelige ziel paarde Van der Palm een geoefenden smaak en een gezonden, sierlijk golvenden stijl. Hij bezat bovendien die gelukkige evenredigheid tusschen de gaven van verstand en hart, welke, bij een bevallig, innemend uiterlijk en eene „melodischequot; stem, een gevierden redenaar maken. Zijne Leerredenen, zoowel als de Verhandelingen, Redevoeringen en Losse Schetsen en zelfs zijn lievelingsarbeid, de Salomo, verschenen, hetzij in afzonderlijke bundels, hetzij in losse bladen, maar werden later herhaalde malen in gezamenlijke uitgaven gedrukt. Bij uitgebreide kennis, grondige behandeling en rijke verschei-

denheid der onderwerpen, vertoonen die werken, vooral het laatste, eenen schat van levenswijsheid en van fijne opmerking; alles in klaren, edelen stijl, en met een eenvoud opgesteld, welke den arbeid, er aan besteed, volkomen weet te verbergen. Trouwens, reeds in zijne vroege jeugd, gold bij hem de regel, dat „alle vertooning van kunst, al wat gezocht is en dus van de natuur afwijkt, in werken van smaak geen goed effect doet;quot; ja, liij was daaromtrent zoo nauwgezet — het moge der jeugd ter waarschuwing strekken! — dat „al zou (hij) een uur of twee zoeken,quot; hij niet eer uitscheidde, „voor dat alle woorden gansch natuurlijk (schenen) toegevloeid.quot; Dat is dan ook Let geheim van die wonderbare zuiverheid van taal, van dien kunstigen, maar ongekunstelden, zeer levendig aan Cicero herinnerenden periodenbouw, die Van der Palm tot onzen schitterendsten prozaschrijver en redenaar gemaakt hebben. Wij zouden er misschien moeten bijvoegen: van zijne dagen; omdat de lichte, maar toch waarneembare geur van deftigheid , die er u uit tegenwaait, die ongerimpelde gelijkmatigheid van een nooit in gloed of hartstocht overgaanden toon, den hedendaagschen lezer minder welgevallig zijn, en Van der Palm nog al verwijderd blijft van het ideaal der kanselwelsprekendheid, dat b. v. de met meer spontaneïteit begaafde hedendaagschen, Lacordaire, Dupanloup, P. Ravignan, met beter geluk nastreven. Van improviseeren is bij hem geen sprake.

Een degelijk, schoon uiterst eenvoudig en voor volkslectuur bestemd werk is zijn Bijbel voor de Jeuyd. Niets echter toont hem meer in zijne gansche waarde van prozaschrijver, niets is zoo populair geworden als het Geschied- en Redehmsiig Gedeukschr ift van Nederlands Herstelling. Op de bekrooning, aan dit gewrocht ten deel gevallen, heeft, zegt Beets, „al wat smaak en gevoel voor \'t schoone had, het zegel gedrukt.quot; In 1816, toen het verscheen, en nog lang daarna, bewonderde men, zonder voorbehoud, die meesterlijke samenvattingen dien sierlijken, zuiver klassieken stijl; las men, met opgetogenheid, karakterschetsen als die van Napoleon, van Kemper en van Hogendorp, tafree-len als die van den terugtocht uit Rusland, enz. Thans is de gloed dier bewondering eenigszins afgekoeld, omdat men niet

meer in de gemoedsstemming, wij hadden haast gezegd de opgewondenheid verkeert, waarvan de schrijver, bij het opstellen, blijkbaar den invloed ondergaan heeft.

5. Al was Van der Palm onder de gelijktijdige kanselredenaars de grootste, hij was niet de eenige begaafde. Zijn één jaar oudere akademievriend, Ewald Kist, scheen hem zeiven „orde, duidelijkheid, juistheid, kracht en sierlijkheidquot; van stijl en „uitmuntendheid van uiterlijke voordragtquot; in genoegzamequot; mate te bezitten, om door hem ten voorbeeld gekozen te worden. K i s t \'s Leerredenen en Redevoeringen rechtvaardigen die keuze. Niet minder hoog schatte V a n der Palm den jongeren Elias Annes Borger (geb. De Joure, 1784, t Leiden, 1820), uit wiens hoogere dichtgave zich de stoutere vlucht en rijkere beeldspraak zijner Leerrede7ien gemaklijk laten verklaren. Borger\'s geheele Dichterlijke Nalatenschap, hoe verdienstelijk ook, heeft haren erflater echter minder roem verworven dan zijne gevoelvolle weeklacht over \'t verlies zijner echtgenoote en kind, Aan den Rijn, een gedicht, dat zijne tegenwoordige voltooiing aan de geoefende hand van zijnen uitgever, in den Muzenalmanak, Immerzeel Jr., te danken heeft. De vroege ontwikkeling (op zijn derde jaar las hij reeds verstaanbaar) en de gelukkige aanleg van E o r g e r werden dus door zijn later leven niet gelogenstraft. Geen wonaer, want al was hij, jongeling, de sterkste in het worstelen, de behendigste in het knikkeren, de eerste op het dambord, de bevalligste schaatsenrijder, de moedigste zwemmer en de knapste roeier, die dingen beletteden hem niet zich in allen ernst op de studie toe te leggen. Ook was hij, in weerwil van de geringe hulpmiddelen waarover hij beschikte, op zijn 17^e jaar ter hooge-school gegaan, en werd hij er, op zijn 23\'\', als Lector in de gewijde uitlegkunde aangesteld. In 1815 werd hij gewoon hoogleeraar in de godgeleerdheid, een leerstoel, dien hij, twee jaren later, met dien der geschiedenis en oude letteren verwisselde. Slechts drie jaren bekleedde hij dezen, toen hij, achtmaanden na de diepbetreurde gade, zelf als „een kostbaar offer aan den doodquot; viel.

Ook Wilhelm Broes en zijn twee jaren oudere vriend en stadgenoot, de Amsterdammer Corn. Pransen van Eek

(1764, f 1830), onderscheidden zich op den kansel, deze door afgerond en naar de wijze der ouden kunstig samengesteld — gene door hoekig, gedrongen, soms wat duister proza.

Voegen wij hier, ten slotte, den reeds vermelden O c k e r s e, Der mout en den Rotterdammer Martinus Stuart (1766— 1826) bij , welke laatste , in den beginne, meer roem als geschiedschrijver dan als redenaar verwierf, vooral buitenslands; groeten wij nog in het voorbijgaan den uitstekenden staatsman en verdienstelijken prozaschrijver, G ij sbertKa rel, graaf van Hogen dorp (1762—1833); de letter-, geschied- en oudheidkundigen, Jacobus Sc hel te ma (1767—1835) en Nicolaas G-odfried van Kampen (1776—1839); den, zoowel in zijne weinig talrijke gedichten als in zijne redevoeringen, met kracht en gloed bedeelden Joh an Melchior Kemp er (1776—1824), en zijn zwager, evenouder en stadgenoot, den Amsterdamschen geschied- en letterkenuer, Jeronimo de Vries, denzelfden, die Bilderdijk een zoo trouw en toegeeflijk hart toedroeg; eindelijk de begaafde schrijfster van een drietal zedekundige romans, Adriana de Neufville (1775—1856) — om thans tot de dichters over te gaan.

6. Ook hier zullen wij ons bij het wezenlijkste moeten bepalen. Twee onderwerpen genoten in dit tijdperk, boven alle andere, het voorrecht van de dichters te bezielen: het vaderland en het hu^;slijk leven. Beiden hadden in die woelige jaren zoo veel te lijden gehad, zoo vele stormen doorworsteld, dat het Nederlandsche hart, \'twelk er ten allen tijde warm voor geslagen heeft, niet kon nalaten zich beurtelings in liederen van bemoediginj;, van hoop of vrees, van smart of triomf lucht te geven.

Cornells Loots opent die rij. Te Amsterdam in 1765 geboren, genoot hij niets meer dan de gewone opvoeding eens burgerkinds; en zelfs, toen de lust voor de letteren, ter goeder ure door het lezen van Vondel in hem opgewekt, hem naar het ambt van predikant deed overhellen, lieten de omstandigheden hem niet toe die neiging te volgen, evenmin als de tranen zijner moeder hem het aanvaarden van den zeemansstand veroorloofden. Zoo gebeurde het, dat de teleurgestelde jongeling zich het weinig aantreklijko kantoorleven moest ge-

troosten, totdat hem, in 1834, de dood den ziele- eu lichaams-kerker tevens ontsloot.

Het is vooral sedert 1795 dat Loots, door zijne vaderland-sche ontboezemingen, naam kreeg: De Overwinninn op Chattam verscheen in 1799, een andere lierzang, De Dwinglandij, een jaar daarna; straks De Volkswoede, in 1802, en driejaren later dat moedige: De Batavieren, ten tijde van Caj. Jul. Cezar, een dramatisch gedicht, waarin de schande van het onevenredige BondijenooUcJiap der Batavieren met Rome gemaald wordt, met kleuren ontleend aan de jongste geschiedenis onzes lands tegenover Frankrijk en diens beheerscher. Ook de lierzang De Bol-landsche Taal, welke in 1814 \'t licht zag, was een krachtige spoorslag ter opwekking van den geest van onafhankelijkheid, die zich \'t allereerst in de liefde en beoefening der eigene taal uitspreekt Een tal van stukken werd afzonderlijk uitgegeven, als Da Mensch — waarvan de l^e zang den Mensch als bloot zinnelijk, nagenoeg dierlijk, wezen, de 2^e, als zinnelijk verstandig, en de 3^e, als zedelijk, vrij wezen beschouwt —, Nederlands Verlossing in 1813, enz. maar verschenen later meest allen in de vier deelen zijner Gedichten en in de Nieuwe Gedicht eyi. In 1856 gaven Tollens en M. C. van Hall nog Loots\' Nagelaten Gedichten uit. „Rijkdom van vindingquot; — zóó de Muzen-Almanak van 1839 — „stoutheid van beeldspraak, zonderlingheid van wending, kracht en nadruk van voorstelling, bij gepastheid van leenspreuk en gelijkenis, verrukken den kenner beurtelings in zijn dichtwerk. Bij velen, het is waar, stond hij achter in netheid en zoetvloeiendheid van versbouw, in zuiverheid van taal; maar geen hunner week hij in gespierdheid van verzen, in oorspronklijkheid en voeging van gedachten.quot;

7. „Een ruwe diamant,quot; ja, dat was Loots, naar Tollens\' uitdrukking, maar een diamant van helderder water dan zijn twee jaren jongere zwager, de vurige Amsterdammer Jan Fredrik Helmers. Reeds vroegtijdig (hij was in 1767 geboren) in de kennis der voornaamste moderne talen en harer letteren ingewij\'d, was voor hem het gebrek van klassieke ontwikkeling des te meer te bejammeren, daar zijn gloeiend, door de tijdsomstandigheden overprikkeld gemoed en levendige verbeelding hem zoo licht tot overdrijving en gezwol-

lenbeid deden overslaan; iets waartegen de gezegde studie der ouden het allerzekerst vrijwaart.

Zijne vroegste gedichten werden door den gevoel- en smaak-vollen, maar der dichtgenootschappelijke kunst niet geheel ontwassen P J. Uylenbroek, in dezes Kleine Dichterlijke Handschriften opgenomen (1786—1789) ; en daar ontsnapt H e 1-mers dan ook niet aan den invloed der gebreken van zijn gids. In 1790 echter bleek het reeds, uit zijne Ode aan den-Nacht en Socrates, in drie zangen, dat hij die kluisters verbreken had; al mocht hij voor die gewrochten evenmin roem in-oogsten als voor zijne dramatische proefwerken. Zoodra evenwel zijne Gedichten., in 1809 en 1810, het licht zagen, ontvlamde geheel de letterkundige wereld des tijds in bewonderende geestdrift. Die geestdrift steeg ten top, werd bedwelming en zwijmel toen in 1812, terwijl Holland van de lijst der onafhankelijke staten was uitgewischt, T)e Hollandsche Natie \'s lands al ouden _roem kwam bezingen. In den Voorzang van dit gedicht verheerlijken een Koor van Barden het eiland der Batavieren. Voorts verkondigt de eerste zang de zedelijkheid onzer vaderen; de tweede, hun heldenmoed te land; de derde, hun heldenmoed ter zee; de vierde, de vijfde en zesde, hun roem in de zeevaart, de wetenschappen en de kunsten. De HoUandsche Satie is een half episch, half lyrisch gedicht, en vereenigt al de goede en al de kwade hoedanigheden haars Zangers: een vurig, vaderlandslievend hart, eene opgewekte verbeelding, soms kracht en gevoel naast levendige schilderitig —te dikwijls klatergoud voor edeler metaal, holle, snorkende frazen in plaats van diepe, treffende gedachten, vorm voor gehalte. Zijn verblijf te Parijs, in 1803, had hem ter prooi gegeven aan die dorre Voltairi-aansche wijsbegeerte, welke hem zeer slechten dienst bewijst, zoo dikwijls als hij Deugd of Godsdienst wil verheerlijken. Ook zijn de verhalende gedeelten uit dit werk, over \'t algemeen, het beste geslaagd, als: Albrecht Peyling, in den eersten zang, de slag op de Zuiderzee, tegen Bossu, en de dood van Claes-sens, in den derden, de aandoenlijke episode van Egeron en Adeka, in den vierden, enz.

In 1815 bezorgde van Hall en B. Klijn nog eene uitgave van Helmers\' Nagelaten GedicJi \'en, en \\V i t s e n Gr o y s b e e k

eene Nalezing. Hij zelf was intusschen reeds twee jaren ter zielen gegaan, en had dus de verrijzenis dier Natie, welke hij met zooveel geestdrift bezongen had, niet mogen aanschouwen.

8. Maar zijn streven was niet met hem weggestorven. Zijn stadgenoot Adam Simons (1770, f te Utrecht 1834), eerst predikant, daarna hoogleeraar in de ÜSederlandsche letteren te Utrecht, maakte afwisselend minne-, lof- en leerdichten, vertellingen, fabelen en bijschriften; wel is waar, niet met die stoutheiden verhevenheid, niet met dat vuur, dat wegsleepende, dat u bij anderen zoo verrukt; maar toch in kieschen, beval-ligen vorm. Alleen, wanneer hij zijner verontwaardiging over de Pransche onderdrukking lucht geeft, worden zijne liederen scherp en krachtig.

De Haarlemmer Jan van Walré (1759—1837) beoefende wel meestal het bevallig naïeve, als in Natuur en opvoeding of het Gansje; het frissche, geurige, als in de twee bundels der Heidebloemen; soms zelfs het boertige genre, als in de Heksluiting en in enkele losse stukjes; maar het Vaderland .had toch ook zijn aandeel in de voortbrengselen zijner dichtgave. Behalve de lyrische stukken, als Nederland Herhoren, gaf hij twee treurspelen uit: Willem de eerste, Fritis van Oranje en Diederik en Willem van Holland, welke van zijne liefdevoorden geboortegrond getuigenis afleggen.

Ook de gebroeders Hendrik Harmen en Barend Klijn lieten, de eerste te midden zijner wijsgeerige, wat te zeer aan Feit h herinnerende verzen, de andere tusschen zijne gedichten van zedekundige strekking, de vaderlandsche snaar niet onbe-speeld, evenmiu als Maurits Co melis van Hall (1758— 1858), die kloekmoedig, met woord en daad, deel nam aan de beweging ter gunste van de herleving des lands.

Alhoewel onder den invloed der Klassieken gevormd, als van Hall, was Samuel I p e rusz. Wi selius (geb. Amsterd. 1768—f 1845) echter minder eenvoudig en natuurlijk dan gene, maar een nog warmer patriot. In zijne vijf deelen Mengel- en Tooneeljioëzy tracht hij, wel is waar, het tooneel van den i\'ran-schen trant te bevrijden, maar gaat van het zonderlinge, door hem voor nationaal gehouden, princiep uit, dat alle stukken blijeindig moeten wezen. Zijn schoonzoon, P. Limburg Brou-

w e r, heeft hem, in Hel Leven van Whelius, wel wat in al te gunstig daglicht gesteld. Zelfs eene dichteres, Petronella Mo ens (1762—1843), ofschoon reeds in hare kindsheid, ten gevolge der kinderpokken en der scharlakenkoorts, van het gezicht beroofd, vond zich aangespoord om, onder de talrijke ge-(\'ichten, waarmede zij onze letteren verrijkte en waarvan er twaalf in prijskampen bekroond werden, ook de liefdevoorden geboortegrond in het opkomend geslacht op te wekken, door hare Tafereden uit de Neder lav (IscJte Geschiedenis, dichterlijk /je-schetst voor de jeugd.

Minder door zijm gedichten dan door zijne daden en zijne ernstige studie der taal, toonde zich Paul us Huib. Adr. Jan Strick van Linschoten een warm Nederlander, al werd hij later, geheel uit eigen keuze, „onthollanderdquot;, door zich in Mannheim te vestigen. Hij stierf, op reis, te Bologna, in 1819.

Den navolger van zijne vrienden en beroepsgenooten. Loots en Helmers, Hendrik Meijer Jz.; den zachten, beminlijken Eob er l Hendrik Arntzenius (1778—1823): den als dichter puntigen, met veel aanleg bedeelden, maar ais letterkundigen criticus zeer eenzijdigen Pi eter G-erard Wit-sen G eysbeek (1774—1833); den meer schitterenden dan verheven, meer woord- dan zaakrijken en toch hooggevierden zanger der Vrouwen, H a j o Albert Span daw (1777—1855); den smaakvollen boekverkooper, vertaler van Delille en dichter van Hugo ran \'t Woud, Johannes Immerzeel Jr. (1776—1844); den jongeren Eotterdamschen boekhandelaar, Willem M esse hert (1790—1844), die ons in zijne bevallige en aandoenlijke Gouden Bruiloft, een gedicht geschonken heeft, dat aan Voss\' Lnise en Göthe\'s Hermann und Dorothea doet denken, zonder ze echter te evenaren; den dramatist — schrijver en acteur — Maarten We ster man (1775—1853): den nog levenden, maar tot deze dichterenreeks behoorenden. populair geworden luimigen dichter Jacob van Oos ter wijk Bruyn (geb. 1794, te Amsterdam); den veelszins begaafden improvisator Willem de Clorcq (1795—1844), den schran-deren en geestrijken Corn el is van Marl e (1783—1859); Arend van Halmael, den soms wel wat vluchtigen en stroe-

ven Treur- en Blijspeldichter (1788—1850); den geestigen Abraham Boxman (1796—1856); zelfs den oorspronklijken Antoni Christiaan Winand Staring (1767—1840), naar zijn kasteel, van den Wildenborch bijgenaamd, een Grel-derschman, die, met volmaakte teekeningagave en schitterend koloriet bedeeld, beurtelings kernachtige, naïeve en luimige stukken wist te dichten, (al kan men, volgens N. Beets, dezen „zin- en zaakrijksten onzer dichters niet overal van eenige stroefheid en gedwongenheid vrijpleitenquot;) — hun allen en nog menigen anderen, kunnen wij geene ruimere plaats gunnen dan deze, daar wij wat nader kennis hebben te maken met twee beroemde mannen, die dit tijdperk sluiten: Hendrik Tollens Caroluszoon en leaac da Costa.

9. De eerste hunner is, sedert Cats, de populairste aller Nederlandsche dichters. In 1780 te Rotterdam uit Gentsche ouders geboren, woonde hij van —83 tot —90 bij een rijken oom te Amsterdam, en trok toen naar eene eenvoudige kostschool te Elten. Weldra keerde hij in het ouderlijke huis terug en begon daar, in den verfhandel zijns vaders, waaraan hij zich met alle zorg bleef wijden, tusschenbeiden al eens een liedje aan te stemmen, meestal vanpatriotsche strekking, welke partij de meeste Katholieke Hollandsche familiën van die dagen aankleefden. Het Fransche tooneel, waar Due is, met zijne — naar de eischen van den goeden smaak, als het heette — besnoeide en getemperde stukken van Shakspeare, zich toen, dank zij der gave van eeuen Talma en eene M^lle Mars, onderscheidde, trok den jeugdigen Tollens aan, en bewoog hem niet alleen tot het vertalen, maar ook tot het opstellen van oorspronk-lijke stukken, welke zijn betergevormde smaak hem later deed verwerpen. Het treurspel was hij ook niet gewassen. Zijn geest had meer vatbaarheid dan omvang. Hij mist zoowel die diepte als dien scherpen blik, die vernuften van den eersten rang kenmerken. Hij „ziet slechts een bepaald getal van zaken — Beets heeft volkomen gelijk in die bewering — en deze uit een bepaald oogpunt; van enkele zijden en oppervlakkig; de gevels der huizen; en als hij de huizen binnentreedt, nog weder gevels; maar het binnenste heiligdom niet.quot; En juist daarom was die lieflijke volksdichter geheel ongeschikt voor

het treurspel, waar de innigste, fijnste roerselen van het men-schelijk hart bespied moeten worden.

Ook de Proeve van Sentimenteele geschriften (schrikbarende titel !) de Proeve van Minnezangen en Idyllen, van 1799 en 1800; de Dichilievende Mengelingen en het Tuiltje van geurige Dichtbloemen , op Franschen bodem geplukt, van 1802 en 1803; zelfs de bekroonde stukken Huig de Groot en Be Bood van de Graven van Egmond en Hoorne, van 1804 en 1805, maakten T o 1-lens niet beroemd. Want al is het waar, wat hij in dit laatste stuk, als zijner onmacht bewust, uitroept:

het is ook waar, dat, om verheven te zijn, het niet genoeg is „de se battre les flancsquot;, noch, om kracht te toonen, een gedicht met snorkende woorden te doorspekken. Het verhevene is zijn genre niet: hij „is geen dichter van den eerden rang.quot; Hij heeft, „als een andere Mozes, het beloofde land der ware verhevenheid van verre aanschouwdquot;, maar het niet mogen binnengaan. Zijne gansche dichterlijke waarde, en die is groot, kan men in twee woorden samenvatten: Tollens is de beminnelijkste zanger van het gemoedsleven, de meest nationale en boeiende onzer balladendichters. In de eerste soort vestigde het aandoenlijke Aan een gevallen Meisje (1807) zijnen roem; en het werd gevolgd van eene groote hoeveelheid stukken en stukjes, in welke hij de vreugd en de smarte, de hoop en de vrees, de zegeningen en ontberingen van den huislijken kring, met altijd nieuwe frisehheid, waarheid en eenvoud, aanschouw-lijk maakt. De tweede deed hem, in de Gedichten van 1808— 1815 uitgegeven, in de Romancen, Balladen en Legenden, van 1818, in de Nieuwe Gedichten, van 1821, de Verstrooide —, van 1840, en de Laatste. —, van 1848, tal van verhalen opstellen, die meestal in het „heldentijdperkquot;, den strijd tegen Spanje, geput, hetHollandsche gevoel, het Hollaudsche karakter en de Hollandsche natuur, mét geestdrift en schitterende verbeelding, in zuiveren, helderen en gelukkig afwisselenden stiji schilderen.

lijke poëzie behooren: het allegorieke Goede Reis aan mijn jongste dochtertje, bij hare geboorte; het vaderlijk bezorgde Aan mijn oudste zoontje, op zijn verjaardag; verder dat eenvoudige, bevallige liedje: Op de Geboorte van mijn jongste kindje, waar hij , schertsende, zijner echtgenoote toejuicht:

en die verrukkende triomfzang Op den eersten tand van datzelfde kind, waar geheel de ziel des vaders trilt in de vermaning :

In de vaderlandsche romance, die hij hem wel wat al te gelijksoortig, in zekeren zin zelfs eentonig is, dragen de eerste proeven, Albrecht Beiling, Jan van Schaffelaar, enz., nog te min het kenmerk der rijpheid, te zeer dat der onvolledige vorming. Van gansca ander gehalte, althans als leterkundige kunstpro-dukten, zijn de latere De Jongeling van Westzanen en Dirk Wil-lemsz. van Asperen.

Tollens is ook de dichter van ons volkslied „Wien Neêr-landsch bloedquot;, dat het gemeenschappelijke Dietsche vaderland, met Koord- en Zuid, gelijk het vóór 1830 was, ten tolk zijner nationale gevoelens verstrekte; en eindelijk dat meesterstuk van beschrijvende poëzie: Tafereel van de Overwintering der Hollanders op Rova-Zembla, is ook uit zijne vruchtbare pen gevloeid.

Zijne tien laatste levensjaren bracht hij te Eijswijk door, alwaar hij den 21^B October 1856 plotselijk door den dood werd overvallen. Tollens had het katholieke kamp, waartoe hij door zijne geboorte behoorde, maar waaraan hij, en op het gebied der geschiedenis, en in de praktijk, sedert lang reeds ontrouw was, in zijne laatste jaren geheel verlaten om het Protestan-tismua te omhelzen.

10. Met heel wat meer adel, van geest en bloed, met veel meer wetenschappelijke vorming en veel hoogeren — haast Oosterschen — gloed bedeeld was Isaac da Costa. Te Am-

sterdam, in 1798, uit een aanzienlijk Portugeesch geslacht geboren, bleef zijn vurige, oud-Hebreeuwsclie gemoedsaard hem als een kind van het Zuiden kenmerken. Ofschoon veel jonger dan zijn geliefde meester Bilderdijk, kwam hij reeds vroeg met dezen in eene betrekking, welke later, te Leiden, warme vriendschap, ja, van Bilderdijk\'s kant, eene soort van geestelijk vaderschap werd, daar hij den jeugdigen Israëliet, met dezes boezemvriend, D^r Abraham Capadose, tot de Pro-testantsch-christelijke geloofsbelijdenis overhaalde. Dat gebeurde in 1823. Da Cost a was toen reeds sedert vijf jaren tot doctor in de rechten, sedert twee tot doctor in deletteren bevorderd, en had zich als dichter eenen naam gemaakt. Men kan drie tijdperken in zijn dichterlijk leven onderscheiden. Tot het eerste behoort zijn jongelingstijd, toen hij, naar eigen getuigenis, „ingenomen met de oude Klassieken, en wat in de nieuwere talen dat voetspoor betradquot;, bijna „uitsluitend de Latijnsche Muzequot; vierde, of, naar het voorbeeld van zijn groeten Meester, „gevoel voor Nederlandsche poëzy in zich zeiven ontwaardquot; hebbende, „eenige Q-rieksche modellenquot; vertaalde. De Perzen en de Prometheus van Aeschylus (1816 en 1818) zijn de vruchten van dien arbeid.

De tweede periode is die, in welke hij — het zijn wederom zijne eigene woorden — „eerst wezenlijk als dichter ontwaaktequot; , toen in hem „de Israëlitische zelfbewustheid ontwaaktequot;, en hem „het voorleden (zijner) natie tot historie van Grods Openbaring en Wereldregering geworden was; toen (hem) de bestemming van dat volk, de toekomst der wereld, en de eenige weg te gelijk vau eigen zielsbehoud begon helder te worden in Mozes en de Propheten, — straks in de openbaring des Nieuwen Testaments, in het Evangelie des naams van Jesus Christus.quot; De twee deelen zijner Poëzij, in 1821—22 uitgegeven, zijn de tolken dier gevoelens. Zij toonen ons in da Costa eenen dichter, die, èn door kracht en verhevenheid van gedachten, èn door rijkdom en kleur van beeldspraak, en door gloeiende geestdrift al zijne tijdgenooten — Bilderdijk uitgenomen — voorbijstreeft. Ondanks de warmte, de bewondering, waarmede die bundels ontvangen werden, vond de dichter geene aanleiding om verder zijne rijke gave te doen gelden. Integendeel, toen in

toen kort daarna zijn onovertroffen Meester ten grave ging, zweeg da Costa\'s dichtharp, een gernimen tijd, bijna geheel. In den tijd, die er verliep tot 1840, legde hij zich, met onverpoosden ijver, op de studie der H. Schrift en der geschiedenis des Joodschen volks toe. Het resultaat dier studie stelde hij in verschillende, na 1840 verschenen, prozaschriften te boek.

In 1840 begint zijn derde tijdperk, met dat merkwaardige en, in weerwil der didaktieke, soms in bijna dialectieken vorm vervatte, inmengsels, door geheel het land met verrukking aangehoorde lied: Vijf en twintig Jaren. Men leze, in dat stuk, de plaats, waar da Costa zijn meegaan met de ontwikkeling der moderne nijverheidsbegrippen betuigt, en, onder anderen, die heerlijke beschrijving der stoomtuigen geeft. Van toen af vond iedere gewichtige gebeurtenis, op politiek of godsdienstig gebied, weerklank op zijne lier, en toonde hij zich, in weerwil van de miskenning, die hem soms, als weleer zijn vaderlijken vriend, Bilderdijk, te beurt viel, zoowel in de stukken van minderen omvang, ala in de meer uitgebreide Har/ar (1857) en Be Slag bij Nieuw poort (1859), een edel, vurig bezield dichter. Wel zijn er, en onder de acherpzinnigsten, die beweren, dat hij „eene lier met slechts ééne snaarquot; bespeelde; maar zij erkennen toch, „dat hij liederen gezongen heeft als voor hem geen Hollander aanhief; dat nooit iemand onder ons in zoodanige mate de kunst verstond om den metalen historiestijl van Hooft te smelten en vloeibaar te maken in den kroes van Vondel\'s lyriek.quot; Hij is sedert 28 April 1860, als de laatste vertegenwoordiger onzer letteren van het eerste derde dezer

eeuw, overleden. Zijn vriend Hasebroek stichtte Kern een denkmaal, door de prachtuitgave zijner Gedichten, bij Kruse-man te Haarlem, gelijk hij zelf er Bilderdijk een oprichtte, door de merkwaardige uitgave van des Meesters onvoltooid E-pos en later van al zijne Dichterlijke Werken..

1. De letterkundige beweging, waarvan wij het begin in het jaar 1830 stellen, al is dat cijfer weer niet in volstrekten zin te nemen, kenmerkt zich door een dubbelen terugkeer: tot de studie en waardeering der middeleeuwsche dichters, bij eene meer critische beoefening van die der XVII\'Eeuw, en tot het idealiseeren in de kunst. Bilderdijk was in beiden een waardige voorlooper geweest. De noodlottige verbrokkeling van Nederland in Noord en Zuid belette den wakkeren Jan Francois Wi 1-1 e m s niet zijne opgenomen taak: het herstellen der moedertaal in België en het opsporen, met dat doel, onzer en vooral hunner middeleeuwsche dichtvoortbrengselen — met kracht voort te zetten. In 1793, te Bouchout, bij Antwerpen, geboren, trad hij, in 1818, met zijn dichtstuk Aen de Belgen te voorschijn , waarin hij met warmte de volkstaal tegen het meer en meer veld winnende Fransch handhaaft, en in welks aantee-keningen, in deze taal geschreven, hij de aanvallen der Fran-t-quillom wederlegt. Kort daarop gaf hij de Verhandeling over de nederdnyiscJie tael- en letterkunde, opzigtelyk de zuydelyke provinlièn der Nederlanden in het licht, een werk dat hem, door het verheffen der onkatholieke Noordnederlandsche \' dichters ten na-deele der zuidelijke, nog al vijanden maakte. De Vlaamsche geestelij klieid was zeker, meer dan iemand, tegen de Fransche propaganda gestemd, maar zij vreesde, door het onvoorwaardelijk huldigen van Noordnederlandsche saai- en dichtvormen, in het katholieke Vlaanderen toegang te verleenen aan liet Protestantismus; en ziedaar waarom èn W i 11 e m s die tegenkanting ontmoette, èn de eenheid van spelling in beide deelen van het gemeenschappelijke vaderland slechts thans verwezenlijkt is geworden, nu de hoofdmannen der Vlaamsche beweging niet meer onder de geestelijkheid gevonden worden. Te

vergeefs beproefde Will ems dau ook, in 1824, door het schrijven van zijn werkje Over de hollandsche m vlaemsche schryf-wyze van het nederdmlsch, waarin hij de eenheid van beide di-alekten aantoont, een stelsel van gemengde spelling in zwang te brengen: de Hollanders bleven bij den officiëelen, onfeilba-ren spelling-paus, Siegenbeek, de Vlamingen verkozen, zich met den nog meer gebrekkigen Des Roches te Hij ven behelpen. Van Will ems\' ijverige nasporingen op het gebied der middeleeuwsche taal- en dichtkunst, getuigen zijn in 1834 verschenen Remaert de Vos, zijne Oud-Vlaemsche Liederen en het merkwaardige, te weinig gewaardeerde periodiek uitgegeven Belgisch Museum. De pogingen van den hoogst verdienstelijken man bleven cok niet zonder vrucht. De liefde voor de taal der vaderen deed het Vlaamsche hart kloppen: eene keurbende Vlaamsche schrijvers volgde zijne stappen; weldra herleefden allerwege nieuwe rederijkerskamers, en vijf jaren voor Wille lis\' dood, den 23ⁿ October 1841, werd er een taal- en letterkundig congres te Brugge gehouden, als de eerste openlijke, plechtige daad der Vlaamsche beweging. Will ems overleed te Gent in 1846.

3. En thans, dank zij den geweldigen schok door hem gegeven, is die beweging verre van geëindigd te zijn. Als taal-, geschied- en letterkundigen, meer dan als dichters, volgen de Grentsche doctor F. A. Snellaert (geb. Kortrijk 1809), dezes stadgenoot, de één jaar oudere Jhr. Ph. Blommaert, de twee Serrure\'s, de Baron de S\'. G-enois, Stallaert, de hoogleeraren Bormans en Heremans, de reeds overledene Delecourt (van den Hove) en David, en in Fransch Vlaanderen,DeBaeckörenDe Coussemaker, zijne schreden !). De Vlaamsche dichters houden gelijken gang met de taaien geschiedvorschers. Niemand zal den uiterst vruchtbaren Prudens van Duyse (geb. Dendermonde 1804, f Grent 1859), die reeds vroeg zijne Tyrieus Zan/jen in het licht gaf, welke hij later door eene reeks gedichten van allerlei aard deed volgen, een groot gemak en een opmerklijken aanleg ontzeggen, al wenschte men soms voor het multa wel wat multum, en in plaats

1) Sedert de eerste uitp. dezer geschiedenis zijn ook Snellaert, Blommaert, Be S\' Genois en C. P. Serrnre overleden.

van de vluchtige improvisaties, wat meer doorwro chte geschriften. De begaafde Eeclonaar Karei Ledeganck (1805, f 18é7) is veel zuiverder van smaak en t^al, toont een veel dieper gevoel dan de vorige, in zijne Bloemen mijner Lente en vooral in het dichterlijke De drie Zustersteden. De Antwerpenaar The-odoor van Bijswijck, (1811, f 1849) een kind des volks, wist met minder kunst, maar vuriger geestdrift, het gemoed zijner landgenooten te treffen, in zijne Balladen en Politieke Refereinen. Ook de Iseghemsche notaris, F. J. B1 i e c k (geb. Werwik 1805) geeft, in zijne twee bundels Mengelpoëzy, in gloeiende zangen lucht aan zijne vaderlandsliefde; terwijl zijn evenouder F. Eens zich meer bijzonder als uitgever van het Letterkundig Jaarhoekje en onvermoeid redacteur van het tijdschrift de \'Eendracht blijft onderscheiden. Ofschoon een Noord-Nederlandev van geboorte, daar hij te Heerlen, in Limburg, in 1808 het licht zag, behoort .T. M. Dautzenberg nogtans, met zijne bevallige liederen, geheel aan Vlaanderen. Men meent evenwel in den bundel zijner Gedichten en in menig zijner verspreid uitgegevene stukken, eene te groote neiging tot herinvoering van middeleeuwsche en nog andere spraakvormen, tot een soorb van pan-germaniseeren, te zien, eenigszins uit des dichters eerste opvoeding, in zijne half-Duitschsprekende, nabij Fruisen\'s grenzen gelegene geboorteplaats, te verklaren. Hij is, in 1869, te Elsene-Brussel ontslapen.

Ook J. Nolet de Brauwere is een Noord-Nederlander, en werd te Botterdam in 1815 geboren. Hij studeerde te Leuven en bleef sedert in België woonachtig. Zijn eerste gedicht, Amhiorix, verheerlijkt dus ook een Zuid-Nederlandschen held, met vurige, ofschoon soms wat levendig aan H e 1 m e r s herin nerende geestdrift. Het luimige genre voegt hem misschien het allerbest, al sluipt ook daar wel eens een deuntje van minder zuiveren toon in. De Dichtlnimen, Ernst en Boert en zelfs het in proza geschreven Reisje in hel Noorden staven zoowel het gunstige als het ongunstige gedeelte dezer oordeelvelling, op menige bladzijde.

De Antwerpenaar P. F. v a n Kerkhoven (geb. 1818, f 1857) erkent zelf „geen vorst op \'t kunstgebiedquot; te zijn, maar mag toch een gevoelig dicht en prozaschrijver heeten, al siaat zijn stadgenoot, de zeer populaire Jan van Beers, (geb. 1821),

veel hooger. Eerst onderwijzer te Lier, thans leeraar aan \'t Ant-werpsch Athenaeum, heeft deze, ook in Noord-Nederland met ingenomenheid gelezen, dichter zijne zeldzaam rijke gave ook al eens aan het opstellen van overdreven gevoelige, ja, ziekelijk droefgeestige stukken besteed. Menig gloedvol en natuurlijk lied, zoowel in zijne Jongelingsdroomen en zijne Levensheelden als in de latere Gedichten (wij stippen uit dit laatste slechts den heerlijken Stoomsleper aan), bewijzen hoe betreurenswaardig het is, dat Van Beers zich, ter kwader ure, door dien „geest van droeve mijmeringquot;, gelijk hij zelf hem noemt, aan de betere richting heeft laten ontvoeren.

Dautzenberg\'s schoonzoon en leerling, Eraus de Cort, en Julius Vuylsteke (de eerste is een betere technicus, de tweede bezit meer oorspronkelijkheid), Versnaeyen en den kath. priester Gr u i do Grezelle, noemen wij slechts, om nog even de niet minder gelukkige ontwikkeling van het romantisch proza in Zuid-Nederland te vermelden. De Antwerpenaar Hendrik Conscience (geb. 1812) heeft het „Flamische Stillebenquot; — gelijk de Hoogduitsche vertaler van eenige zijner romans, de overleden Aartsbisschop van Breslau, M e 1 c h i o r von Diepenbrock,- het noemt — met treffende waarheid, roerende innigheid en onnavolgbare naïeviteit geschilderd. IV\'il eene Moeder lyden kan, Hoe men schilder wordt, De arme \'Edelman , Houten Clara, De Lotéliny, Blinde Rosa, enz. waar het Vlaamsehe volksleven in zoo meesterlijke tafreelen is voorgesteld , zijn in ieders handen. De Leeuw van Vlaanderen, zijn eerste werk, alhoewel met geestdrift begroet eh nog gelezen, alsook Hlodwig en Clotildis, Batavia, Het Wonderjaer, enz. beantwoorden minder gelukkig aan de eischen van den Mstorischen roman; zij hebben nogtans krachtig meegewerkt om den natio-nalen geest in België te wekken en levendig te houden. De reeds overleden Jozef Diercx (onder den naam van Eug. Zetter nam) en P. E. van K er ck hoven, van wien reeds gesproken is, verder Aug. Snieders Jr., Sleeckx, Ecre-v i s s e en anderen, hebben zich eveneens als beoefenaars der volksromantiek doen kennen. De Ylaamsche beweging gaat nog steeds haren gang, doch mist sedert de noodlottige, altijd toenemende scheuring van het gemeenschaplijke vaderland in twee

politieke partijen, die krachtige eenheid, welke er alleen de rechten der Dietsche taal met goed gevolg kon doen gelden.

4. ISToord-Nederland had intusschen niet stilgestaan. Reeds vóór do scheiding van het land in Zuid en ISToord, in 1827, had de Amsterdammer Jacob van Lennep (de derde dichter van dien stam, in rechte en onmiddellijke opvolging) zijne geestvolle, wel wat studentikooze Academische Idyllen uitgegeven, en daarop, van 1832 tot 1847, eene reeks van Nederlandsche Let/enden laten volgen, welke hij rythmisch bewerkt heeft in den smaak der door hem hooggeschatte Engelschen, Byron, Scott, Moore, enkele malen met iulassching van heele fragmenten uit hunne en anderer geschriften. „Sedert bijna veertig jaren heb ik voornamelijk geleefd van roof en diefstalquot;, zegt hij zelf, vóór de laatste uitgave van dat werk, met die gulle scherts, waarop men zich bij die „bewegelijke trekken en dat guitig oogquot;, bij dien „spotzieken plooi om den mondquot;, altijd kon verwachten. Maar het moet gezegd worden, van Lennep bezat zulk eene verbazende assimi-leerkracht, dat al het vreemde iuheemsch, al het ontleende, eigendom werd. EduanJ van Oelre, het laatste dier - vreemd genoeg Legenden gedoopte - dichterlijke verhalen, is een der best-geslaagde. Dienzelfden en anderen Engelschen, daarenboven ook Eranschen en Hoogduitschen dichteren speelde zijne onvermoeibare Her tal vanquot; liederen na, welke eerst verspreid, daarna in bundels afzonderlijk] zijn uitgegeven, en overal, met oor-spronklijke stukken vermengd, van \'s mans vlugheid en voor-beeldelooze vruchtbaarheid getuigenis afleggen. Ook Tooneelpoë-zie, ten deele van eigen vinding, en dan niet zelden dol kluchtig , ten deele vertaald, als Shakespeare\'s Romeo en Julia en Olhello, zag van hem het licht. Zijne volle waarde echter en zijn grootsten roem vond van L ennep in zijne prozaschriften, welke hem tot verreweg den meest populairen schrijver onzer dagen (bij is in 1868, op 66jarigen leeftijd, overleden) gemaakt hebben. Eén jaar nadat hij te Amsterdam de betrekking van rijksadvocaat, welke hij tot zijnen dood toe bekleedde, aanvaard had, in 1829, verscheen De Pleegzoon, de eerste zijner historische romans, niet de beste , daar Ferdinand Hnyck het door strengere eenheid, gelukkigere schikking en meer locale kleur wint. In de Roos van Dehanut, Mizahelh Musch en Onze

Voorouders, daarentegen, voelt men zicli veel minder in en onder de daar geschetste tijden en personen leven. Vertellen, objectiveeren, kleuren, al blijven de fijne tinten menigmaal door hem onopgemerkt, kan hij uitmuntend. Te dikwijls echter is hij meer schilderachtig dan diep, een grooter meester in de drapeer-dan in de ontleedkunst. Zijne Gescfiiedenis van Noord-Nederland aan mijne Vinderen verteld vertoont diezelfde onnavolgbare losheid, dien-zelfden boeienden verhaaltrant, diezelfde vaardigheid in het behandelen en verwerken zijner stofle, maar ook dezelfde fouten. Twee jaren vóór zijn verscheiden trad de nog altijd levenslustige dichter op eens weer met een roman te voorschijn, de Lotgevallen van Klaasje Zevenster, waaraan hij getuigt „gedurende twintig jaren., met herhaalde tusschenpoozen (zijn) tijd besteed te hebben.quot; Do oordeelvellingen over dit met ongehoorde gretigheid verslonden boek zijn zóó uiteenloopend, dat men wèl doet eene kalmere stemming af te wachten, alvorens eene uitspraak te wagen. Zeker is het, dat er de Hollandsche zeden van het begin dezer eeuw met een „sans gênequot; worden afgespiegeld, die het boek voor jongelieden — tegen de bedoeling des schrijvers — onbetamelijk en gevaarlijk maakt. De uitgave der Werken van Vondel, in verhand gebracht met sijn leven, em:., een reuzenarbeid van hooge waarde, waarin men Vondel en zijne tijdgenooten, maar ook weer den eigejaardigen uitgever zeiven, volkomen leert kennen, is van Lennep\'s laatste werk geweest.

5. Eeeds vóór hem had zijn stadgenoot, C. Gr. Withuys (geb. 1794, f 1865), eerst door kleinere, door hem zeiven vaak miskende, gedichten, later door stukken van meer omvang, als de Val van Sigeth, zich als een begaafd, schoon niet geniaal dichter doen opmerken. De Eotterdammer Adr. van der Hoop Jr. (geb. 1802, f 1841) toonde minder zuiverheid van vorm, minder gelijkmatigheid van dichtgave dan de vorige; welke fout ten deele wellicht aan zijne gebrekkige vorming te wijten is. Behalve de gelegenheidsdichten, hem veelal door de omwenteling ran 1830 in de pen gegeven, bezitten wij van hem verhalen, naar den trant der Engelschen, en bepaald van Byron. De Hagenaar A. Bogaers (1795—1870) is, zoowel in zijne lierzangen als in de balladen, een man van talent en van smaak, al verraden zij, niet minder dan zijn hoofdwerk,

De Toy I van Heemkerk, te trouwe navolging van Tollens. Withuys was ook eenigszins in die school gevormd, hoewel minder dan Bern. Ter Haar (Amst. 1807), wiens Huibert en Klaartje en Aai: een apostel des ongeloofs hunnen dichter beter en gunstiger kenmerken dan de langere SI. Paulusrols. Aer-nout Drost moest reeds in 1834 zijn 24-jarig leven eindigen, maar had anders, èn door zijn gedicht; Gelderland, èn door zijne Schetsen en Verhalen en zijne romans Hermingard van de Eikenterpen en de Augustusdagen, wat goeds doen verwachten, zoowel als de begaafde schrijver van het Slot Toevesteyn en De Schaapherder, J . P. 011 m a n s, die onder den naam van J. van den Hage schuilde.

Abraham des Amorie van der Hoeven, te Rotterdam, in 1798, geboren, slaagde erin, zich op den kansel eenenroem te verwerven, die hem door velen de voorkeur deed geven boven Van der Palm: zoo wist hij het mindere gehalte zijner opstellen door eene schitterende, haast tooneelmatige voordracht te vergoelijken. Hij overleed in 1855, aan boord van het stoomschip, dat hem van een reisje naar Zwitserland huiswaarts voerde. Een geheel anderen weg sloeg B. Th. Lublink Weddik (geb. Amst. 1801, f 1862) in, met zijne humoristische, van gevoel en uitdrukking keurige Gedachten en Beulden, Gedachten-Mo zaïek , De Binnenkamer van een Kruidenier, enz. (lelijk de 16 jaren oudere Eotterdammer J. A. quot;Weiland, de zoon van den bekenden taalkundige, had bij echter den Hoogduitscheren dat genre te veel afgeluisterd. Ook P. van Limburg Brouwer (1795—1847) beoefende die schrijfsoort met veel geest, in het veelgelezen Leesgezelschap te Diepenbeek en elders ; ofschoon zijne werkzaamheid zich daar niet bij bepaalde, en hij ook verdienstelijke oudheidkundige geschriften uitgaf. Zijn leerling C. E. van Koetsveld (geb. Rott. 1807) heeft eene reeks van vertellingen en een aantal keurig getoetste, diep zielkundige novellen — onder anderen de gevierde Schetsen uit de Pastorie te Mastland — vervaardigd. Isiemand heeft evenwel met meer geluk liet proza van zijne stijve deftigheid verlost, niemand heeft zuiverder smaak en fijner geest aan natuurlijkheid en eenvoud weten te paren, dan de Leidsche hoogleeraar Jac. Gr e e 1 (1789—1862), niet alleen in zijn Proza, zijn Gesprek

op den Drachenfels, maar ook in Onderzoek en Fantazie, en in zijne vertaling van S t e r n e\'s vernuftige Sentimental journey., 6. Het streven van Gree] ter verjonging van ons proza vond weldra, naast gelijke strekking ten opzichte der poëzie, een legioen van vertegenwoordigers: het werd eene school, en die school schiop zich een orgaan. In Januari 1837 verscheen een maandschrift: De Gids, nieuwe. Vaderlandsche Letteroefeningen, dat, met ..onbescheiden betweterijquot; en „brutale aanmatigingquot; — zoo vloekte de verbolgen schare der statige oude pruiken — het reeds kwijnende conventionalisme, der saaie deftigheid den nekslag gaf. Men voelde dat er jeugdige krachten aan \'t werk waren, al verheelden de schrijvers aanvanklijk hunnen naam, die weldra toch geen geheim meer was. Reinier Corn. Bakhuizen van den Brink, Evert Joh. Potgieter, Jan Pieter Heije, Pol (die den jeugdigen kring al spoedig ontviel), Nicolaas Beets en de eenige jaren oudere W. J. C. van Hasselt, zijn de mannen, die de hoofdrollen speelden op dat nieuwe, van ongekende frischheid schitterende tooneel. De letterkundige kritiek, de boek beoordeeling, het terugvoeren tot gezondere denkbeelden in de waardeering der schrijvers en hunner voortbrengselen — dat was de kracht, het glanspunt van den Gids. De pas ontslapen dichter Staring, verder Bredero, Starter, Constantijn Huygens, en geheel die belangrijke XVII® Eeuw, werden in hunne waarde hersteld; „Vondel met Roskam en Rommelpotquot; vooral werd, in een met op-merklijk talent geschreven stuk, naar een geheel nieuwen maatstaf gemeten en der bewondering en navolging waardig gekeurd. De voortvarendste onder die schrijvers was R. C. Bakhuizen van den Brink, die zelfs eenige maanden geheel alleen de pen voerde in dat tijdschrift, en later dan ook „met zelfvoldoening de zonde biecht, een der schuldigste medewerkers aan de Gids te zijn geweest.quot; Deze met zeldzame geestesgaven — helaas! maar te min zelfbeheersching—bedeelde man werd in 1810 te Amsterdam geboren, zag van het predikersambt, waarvoor hij bestemd was, af, werkte van 1837 tot 1843 in bovengemeld maandschrift, begaf zich. toen op reis naar Duitsch-land , waar hij de voornaamste boekverzamelingen en archieven met onvermoeide vlijt doorvorschte, en vestigde zich eenige

jareu in België. Sedert 1849, in welk jaar hij naar het vaderland terugkeerde, mocht hij, eerst ak adjunct-, daarna als hoofd-archivaris des Eijks, te \'s Hage, zich onverpoosd aan zijne lievelingsstudie wijdon, tot hij, in Juli 1865, aan eene korte ziekte bezweek. Bakhuizen van den Brink heeft zijne rijke gaven een ocgenblik aan het schrijven van een paar novellen gewijd; maar de waarlijk geniale zijde van zijn talent vertoont zich in de letterkundige kritiek, waarbij zijne verbazend omvattende geschiedkennis hem groote diensten bewees. Ook in deze heeft hij eene nieuwe richting ingeslagen; heeft hij, op grond van langdurige nasporingen, met menige vroegere zienswijze gebroken, ten opzichte van Graaf Egmont, bij voorbeeld, en der Edelen van het Compromis, welke hij zeer onzacht bejegent. Het eenige wat wij, buiten zijne verspreide opstellen in Le Oüh, van zijne hand bezitten, zijn de bijeenverzamelde Studiën en Schetsen over Vaderlanckche Geschiedenis en Letteren. „Ik ben mijzelven de verklaring schuldig,quot; heeft hij ergens gezegd, „dat of nooit, of slechts zeer kort, het genoegen, van mijzelven gedrukt te zien eenige prikkeling voor mij heeft gehad. Ik ben mij veeleer der schuwheid als der zucht om te schrijven bewust.quot;

Van niet minder invloed op do stichting en handhaving van De Gids was de in Zwolle (1808) geboren, maar te Amsterdam gevestigde Everard Joh. Potgieter. Zonder de minste aka-demische vorming, te midden der eentonige en ondichterlijke bezigheden van het kantoorleven, slechts te Amsterdam eenigs-zins, door B. Klijn, later te Antwerpen krachtiger, door W i 1-1 e m s, aangemoedigd en gesteund, wist hij zijn gelukkigen aan-leg in die mate te doen gelden, dat er van zijne tijd-enland-genooten slechts weinigen hem in bezielde en kernachtige poëzie, en wellicht een nog geringer aantal in schilderachtig en pittig proza, wij zeggen niet overtreften, maar evenaren. Behalve eenige verspreide stukjes en de vruchten zijner ijverige medewerking eerst aan De Muzen, daarna aan De Gids, gaf hij, gedurende een paar jaren slechts, het dichterlijk jaarboekje Tesselschade uit, en eindelijk nog de Liedekens van Bontekoe, zijn Proza en eene verzameling zijner gedichten uit, waaronder het in den Dante-vorm geschreven Florence zich bijzonder onder-

scheidt. Eene studie op zijn tijdgenoot Bakhuizen v. d. Brink is nog niet geheel verschenen; maar belooft een overzicht van de geheele letterkundige beweging sedert het jaar -30 te zullen aanbieden. De „haters aller stijlen op één na, den gladden,quot; zegt een der scherpzinnigste critici onzer dagen, „koelen aan dit tweetalquot; — Polgieter namelijk en J. A. Alberdingk Thijm — „hunne regtmatige woedequot;, met hun ongemeenen vers- en zinbouw van duisterheid te beschuldigen.

De Amsterdamsche Doctor in de Medicijnen, J. P. Heije (geb. 1809), bezit mogelijk, als publiek persoon, eene minder krachtige natuur dan de beide vorigen, maar is een des te lieflijker liedjesdichter en zanger van het kinderleven. Zijne Liederen, en Gezangen, de Kinderliederen en over \'t algemeen zijne gezamenlijk uitgegevene Kinderdichten kenmerken hem als den meest zangerigen, meest bevalligen volksdichter onzer dagen.

7. Kicolaas Beets werd in 1814 te Haarlem geboren. Reeds vóór en onmiddellijk na zijne bevordering tot doctor in de godgeleerdheid, van 1831 tot -34, zagen zijne eerste dichtproeven, in Be Muzen en elders, het licht. In den loop van dit laatste jaar verscheen zijn Jose, een Spaansch verhaal, geheel doortrokken van die ziekelijke somberheid, van die. als dichterlijk geprezene, nevelen van het Byronianisme, waardoor de stralen van zoo menig talent dier dagen verduisterd werden. Daarop volgden Willem Enter, die nog altijd, in weerwil van des dichters vooruitgang een „half en half Byroniaanschen heldquot;, „een zoon des ramps, een broeder van de smartquot; bedingt: Guy de Flaming, in welken de held, „een dweeperquot;, tocli met wat meer kracht te voorschijn treedt; en Ada. van Holland, waar natuur en waarheid in toestanden, hartstochten en schildering, het naderend einde van wat Beets zelf zijn „zwarten tijdquot; genoemd heeft, verkondigen. Er waren er die reeds bij \'t verschijnen van Jose voorspeld hadden, dat hij die verkeerde richting, waardoor, naar zijn eigen getuigenis, „de verbeelding haar licht verliest, het hart zijne gezondheid, het kunstgevoel zijne frischheid, de natuur haar schoonquot;, zou te boven komen en een waar dichter worden. Sedert de uitgave van Ada week dan ook dat sombere en droefgeestige geheel en al uit zijne poëzie, terwijl zijne gave van waarnemen en

zijne meesterschap over den vorm aanmerkiijk toenamen. Hij werd natuurlijk, krachtig, nationaal, klassiek. De bewering, door eene onzer puntigste pennen ter neer geschreven, dat „zijn zomer niet alles geleverd heeft wat in de windselen van zijne lento besloten lagquot;, moge verdedigbaar zijn — de Korenbloemen, met dat bevallige, gevoelvolle Madelief jen; de Nieuwe en de Verstrooide Gedichten, met zoo menig frisch en geestig lied, hebben huns zangers hoofd met onverganklijke lauweren omkranst, en hcji eene eervolle plaats onder onze beste dichters van vroeger en later tijd veroverd. Onder den pseudoniem van Hildebrand heeft Beets in zijn populair prozaschrift, de Camera Obscura, met scherp vernuft en keurigen stijl, eene reeks van typen geschetst (de familie Stastok, G-errit Witse, de familie Kegge, enz.), welke van zijn veelzijdig talent de vereerendste getuigenis afleggen. Ook de Verpoozingen, de Verscheidenheden, het Gesprek met Vondel en zijne geschriften van stichtelijken inhoud waarborgen zijnen roem als prozaschrijver.

8. Be Gids blijft nog altijd werkzaam en, ondanks menig onherstelbaar verlies, een van de hoofdorganen onzer nieuwere beschaving. Velen in den lande is hij, op politiek en godsclien-tig gebied, eene ergernis; maar niemand weiger!: in de thans als medewerkers afgetredenen; C^d B u s k e n Hu e t (geb. \'s Hage, 1826), wiens vernuftige en keurig gestileerde letterkundige „Kronijk en Kritiekquot; eenigen tijd zijne lezers zoo geboeid heeft, maar wisns roman Liclewyde het door hem zoo scherp gegispte Klaasje Zevenster in onbetamelijke zedeschetsen zoo al niet overtreft, dan ten minste evenaart; Hendrik Jan Sc hi mm el (\'s G-raveland, 1824), den door zijne diepe karakterteekeningen en belangwekkende Knoopingen en ontknoopingen zeer verdienstelijken roman- en tooneeldichter; den geschied- en staatkundigen P. A. S. van Limbv.rg Brouwer, al staat hij aan wat lager peil dan de beide vorigen; den geleerden Orientalist R. P. A. Dozy (geb. Leiden, 1820), den scherpzinnigen, thans overleden, S. G-orter — niemand weigert in hen mannen van groote begaafdheid te erkennen. Onder degenen, die op dat veld nog werkzaam blijven, verdienen de Generaal W. J. Knoop (geb. 1811), de schrijver van vele in bceienden en kernachtigen stijl opgestelde Verhandelingen over geschied- en krijgskunde;

1817), de gesehiedvorscher Rob. Fruin (geb. Rotterd., 1823), die zijne scherpzinnige vertoogen in helderen, sierlijken stijl weet in te kleeden, de geestige Joan C Zimmerman (pseudon. Bern. Koster) en, misschien móer nog dan éen dezer, de fijn en edel bewerktuigde historisch-politische en -literarische teekenaar H. P. Gr. Quack, vermeld te worden.

9. Ook buiten dien kring wordt er met vlijt en talent voort-gewerkt. quot;W. J. A. Jonckbloet (\'sHage, 1817), de verdienstelijke schrijver der Geschiedenis der MiddelnederlandscJ/e Dichtkunst , der Elude sur le Roman du Renarl, van den [ Guillaume d\'Orange, en de uitgever van menig Middeleeuwsch lettergewrocht, laat zich door de beslommeringen der politiek niet van zijne literarische studiën afhouden; evenmin als de onvermoeide, op elk gebied uiterst radicale Joh. van Vloten (Kampen,

1818), zich, door het verbeuren van zijn Deventerschen leerstoel, in zijne uitgebreide geschied-, taal- en letterkundige na-vorechingen belemmerd voelt. Zelfs de veel oudere, in gausch uiteenloopende richtingen gaande staatsmannen, .lan Rud. ïhorbecke (Zwolle, 1796) eu Gruill. Groen van P rins tere r (\'sHage, 1792), blijven, de eerste als lid der Tweede Kamer, de tweede als leider der „Christelijk-Historischequot; partij, niet geheel verwijderd van het veld der letteren, in de uitgebreidste beteekenis van het woord. J. R. Thorbecke is in 1872 overleden. De Utrechtsche hoogleeraar in Nederlandsche geschiedenis, taal en letteren .Willem Gr e r. Brill (geb. Leiden, 1811), werkt niet minder onverdroten voort dan de Am-sterdamsche rentenier H. J. Koenen (geb. 1809), de Rottor-damsche taalkundige A, de Jager, de talentvolle geschiedschrijver Prof. Willem Moll (geb. Dordrecht, 1812), de schrijver der Studententypen, Joh. Kneppelhout (Leiden, 1814), de uitstekende Leidsche hoogleeraar Matthias de Vries (geb. Haarlem, 1820), wien te gelijk met den Leuven-schen hoogleeraar J. David en D^r Jj. A. te Winkel, beiden reeds overleden, door het Letterkundig Congres van Noorden Zuid-Nederlanders, te Gent in 1849 gehouden, eene gewichtige taak, het opstellen van een volledig Nederlandseh Woordenboek, werd opgedragen, en die, bijgestaan, sedert

gener overlijden, door de jongere E e 1 c o V e r w ij s en P. J. C o s ij n, aan dat werk zijne beste krachten blijft wijden, na de Siegenbeek-schespelling, ten behoeve van het Woordenboek, grootendeels volgens de leer van Bilderdijk, gewijzigd te hebben; de meer schitterende dan diepe hoogleeraar der wijsbegeerte te Utrecht, Corn. Will. Opzoomer (geb. Eotterd., 1821), en de stichter van den NederItmdscJim Spectator, Mark Prager Lindo, een geboren Engelschman (Londen, 1819), die in Duitschland zijne studiën volbracht en op 28-jarigen leeftijd pas naar Nederland kwam, waar hij, onder den geleenden naam vau den Oude n Heer Smits, door zijne Brieven en Uitboezemnyen, zijne vertalingen uit het Engelsch, zijne Clementine en Losse Se/teiseu in en om Parijs, een onzer meestgevierde prozaschrijvers is geworden.

10. Te jong ontviel, in 1860, den voorsten rijen onzer heden-daagsche schrijvers de Warmondsche hoogleeraar Corn. B r o e r e, die, niet alleen op het gebied der leerstellige theologie, der apologetiek, der wijsbegeerte, der geschiedenis en der politiek, maar ook op dat der dichtkunst en dor fraaie letteren, schoon meestal anoniem, in het maandschrift Be Katholiek, eene reeks van studiën, verhandelingen en vertoogen heeft geleverd, dieinhoogat-oorspronkelijke trekken den stempel van het genie dragen. Ook andere, vroegere en latere, medewerkers aan bovengenoemd tijdschrift of aan de Studiën op godsd., v:etenschappel. en lellerk. gebied: de begaafde kanselredenaar Th. Borret; de niet minder als dichter dan als prozaschrijver gunstig bekende P. Van der Ploeg: de veel te bescheiden geschiedkenner J. W. L. Smit, de verdienstelijke bewerker der Bijbelsche Geschiedenis, J.C. H. Muré, de heldere en grondige staatsphilosoof A. van Gestel - om slechts eenigen te noemen, uit dc breade rij der katholieke priesters, die het vrije nederlandsche woord tot den dienst der waarheid verplichten - verder de mannen van den wakkeren, frisschen Wachter: de degelijke en onvermoeide geschiedvorscher Dr. W. J. F. Nuijens (Westwoud, 1823), do later te vermelden bezielde dichter H. J. A. M. Schaep-man (Tubbergen, 1844) en H. A. des Amorie van der Hoeven, (Amsterdam, 182Ö), die met zijne doorwrochte polemische geschriften, ofschoon in gansch andere richting dan zijn vader en zijne ontslapene broeders Abraham en Marti-

nus, aan de eer ran zijn begaafd geslacht niet te kort doet, blijven de opgenomen taak met ijver en talent getrouw.

11. En daar wij ons thans op \'t veld van het proza bevinden, kunnen wij deze korte schets niet eindigen, zonder te wijzen op den schrijver van den veelgelezen historischen roman Jan Faessen, den Hagenaar Lode wijk Mulder (geb. 1822); op Multatuli (Ed. Douwes Dekker, geb. Amsterd. 1820), wiens Max Havelaar, door het ontsluieren der toestanden „van het prachtig rijk van Insulinde, dat zich daar slingert om den evenaar, tils een gordel van smaragdquot;, Oost-Indië, „eene rillingquot; door geheel het land deed gaan, maar wiens schitterende gave zich blijkbaar verloochent in de latere Ideën, de zonderlinge Minnebrieven, enz.; op den veelal overschatten kanselredenaar J. J. van Oosterzee (geb. Eotterd. 1817), den geestigen, boeienden novellendichter en reisbeschrijver, G- e r. Keiler (geb. Grouda, 1829), den scherpzinnigen rechtsgeleerde en verdienst-vollen bijbelvertaler Mr. S. P. Lipman, (Londen, 1802, t Hilversum, 1871), den kerkhistorie-schrijver en Leuvenschen hoogleeraar Dr. P. P. M. A1 b e r d i n g k T h ij m (Amsterdam, 1827), en den gevierden verteller der BetmcscJie \'Novellen, van het Reisyezelsc/tap, Wouter T/inge en Daniël Sils, Jac. Jan Cre-m e r (geb. Arnhem, 1827), die ook der dramatiek niet vreemd is gebleven, evenmin als E. M a s d o r p (pseudon. P. Rosmade) en den talentvollen Zwollenaar Pieter Theod. Helvetius van den Berg (geb. 1795). Al staan dezes Nichten, in proza, verre beneden Be Neven, in dicht, en heeft hij ons sedert slechts losse stukken in proza en verzen, meest hekeldichten, meer geschonken — wanneer hij, ..met dat pakje onder den arm , aanklopt bij de nakomelingschap, zal deze, die eene vrouw van smaak is, hem binnenlaten.quot; De echtgenoote van den schrijver dezer oordeelvelling, Anne Busken Huet, geborenva-n der Thol, heeft zich, door eenige Novellen en losse schetsen, haar aangenomen naam waardig gemaakt, terwijl de zuster van den dichter en schrijver van Waarheid en Droomen, J a n P i e-ter Hasebroek, hare gave aan het opstellen van bevallige zedenromans besteed heeft.

12. Eene met zeldzaam talent verrijkte schrijfster is de Alk-maarsche Anna Louise Greertr. Toussaint, sedert haar

huwelijk met den als kunstenaar niet minder te waardeeren kerk-schilder Bosboom, bekend als Mevrouw Bosboom-Toussaiut. Reeds in 1838 trad zij met haren eersteling, Be Graaf van Du-vonsJtire, op in den Gids, die, ondanks de uitstekende hoedanigheden der jonkvrouw, hare stokstijf onverdraagzame, tegen alles wat niet met hare kerkelijke overtuiging strookt onmeê-doogend ijverende historische romans, op den duur, niet onder zijne vlag kon laten varen. Het Huis Lauernesse, dat in 1840, met geestdrift begroet, verscheen, deed het verschil van rdenswijze tusschen haar en hem duidelijk uitkomen en maakte de samenwerking alMjd trager. Trouwens zij behoefde geen vreemden steun. Zij beweegt zich met zulk gemak in het lang vervlogen voorheen, waar zij hare figuren groepeert; zij dringt met zoo wijsgeerigen blik in de toestanden en de gemoederen; zij doet met zulke ongemeene kracht den roman „tot voertuig aan een bepaalden vorm van evangelieverkondiging verstrekkenquot;, dat zij voor den begaafdsten en voortvarend sten onder de mannen niet behoeft achter te staan. Maar dat geeft haar in geenen deele recht om de overtuiging van anderen te krenken, gelijk zij voortdurend doet, èn in hare trilogie Leycester in Nederland, met de twee vervolgen, èn in hare HisioriscJte Novellen, haar Leydsch, Student en Be verrassing van Roei.

Haar stijl is, wel is waar, minder populair en natuurlijk dan die van Van. Lennep, zelfs niet altijd vrij van gezochtheid en gerektheid, maar daarentegen met hoogeren gloed en rijkere beeldspraak bedeeld. Beter dan hij omvademt zij hare grootsche ontwerpen , boetseert zij hare figuren, ontleedt zij hare karakters en zet zij de geheimste drijfveeren vanhetmen-schelijk hart in beweging. Eene rangschikking harer werken — welke men, volgens de scherpe uitdrukking van Huet, ouder den algemeenen titel van Te Ge\'tie du Protestantisme zou kunnen brengen — naar hunne betrekkelijke waarde , is niet doenlijk, daar sommigen aan de reeds genoemde Zeyeas/er-trilogie, eenigen aan het Huis IAivernesse, wederom anderen aan de Kroon voor Karei den Stoute, of aan Diana en, onder hare jonoste voortbrengselen, aan Graaf Pepoli de voorkeur geven.

13. Een passenden overgang op onze jongste literatuur in gebonden stijl vormt J os. Alb. Alberdingk Thijm (geb.

Amsterdam, 1820), al schijnt in hem de prozaschrijver den dichter (enkele gelegenheidsstukken niet meegerekend) te overleven. Het grootsch, ongemeen harmonisch samenhangend literarisch kunstpaleis, door dien man gesticht, rust op ruime grondslagen. Taalstudie, in ruimer beteekenis dan de opschriften doen vermoeden (Zte Spelling van de Bastaartwoorden — Be NederduiUche Spellin//)-, G-eschiedenis onzer letteren, inzonderheid der middel-eeuwsche {Gedichten uit verschillende Tijdperken — Karolingische Verhalen — Onde en Nieuwere Kerstliederen — Be la littérature Néerldndcdsé); Kunstkritiek, in den edelsten en ruimsten zin (Be Spectator — Be Bietsche Warande}-, Vaderlandsche geschiedenis en polemiek (in zoo menig vlugschrift); gedichten, van kracht en verheffing, van buitengewone kunstvaardigheid, van volmaakte heerschappij over taal en maat getuigende (Vioolijens en (jrover gebloemte, in ouderlijken gaard gekweekt — Be Klok van Belft — Legenden en Fantazié\'n — Palet en Harp — Het Voorgeborchte enz.); biografieën van halfvergetene, doch verdienstelijke of nelfs roemwaardige geloofsgenooten en geestverwanten, in romantischen vorm gevat, maar met getrouwe schildering van tijden en personen en opmerklijke „plasticiteit van taalquot; (Op het Hof — Stalpaerf van der Wide — Tesselschade — Het Begijnenklooster te Grave en zijne dicht er esse — Joan Naming — Andries van der Krujssen — Pieter Pijpers — Jac. van Campen — Christina van Zweden — Birck Bircxen Bemmer — Jac. de Wit — Jan Siukel, allen in de jaargangen van den Volksalmanak voor Katholieken, meestal onder den schertsnaam van Pauw els Foreestier); novellen, beurtelings aandoenlijk enverheftend, vol fijne scherts en vol tranen {Geertrnide van Oosten — Mijuf-rrouto Leclerc — Magdalena van Vaernewycf) — ziedaar de brieven, krachtens welke hij da Costa, zijn „vriend en vijand tevensquot;, met volle recht mocht toeroepen;

Wij geven toe, dat, waar Alberdingk Thijm geacht moet worden een meer ontwikkeld publiek tot lezer te vinden, zijne geschriften door anderen niet zonder eenige inspanning te genieten zijn, dat „zijne kunst niet altijd zijne eruditie kan ver-

duwenquot;; daarentegen betrapt gij hem ook nooit op gezwollenheid , evenmin als op alledaagsehe halfheid, of gebrek aan smaak en takt. Van eene geheel andere soort, dan de voortbrengselen des vor\'gen, zijn de geestige schetsen en de gemak-lijk vloeiende kindergedichten van Jan de Eij mer (J. J. A. Groeverneur, geb. Groningen, 1810); de vaderlandsehe, Tollens en Helmers met verflauwde kracht nagezongene, balladen van den onlangs overleden S. J. van den Bergh (geb. \'sHage, 1814), die ook Duitsche en vooral Engelsche schrijvers menig stukje afluisterde — eene troostlooze taak, waarin hem zijn dichtvriend en stadgenoot W. J. van Zeggelen (geb. 1811), met nog geringer geluk, ter zijde stond. Had deze het bij Vieier Spa gelaten, men zou die eenigszins groteske incarnatie der Hollandsche klein-burgerschap voor lief genomen hebben; maar hij heeft dat zonderlinge type te dikwijls herwerkt, dan dat men er nog smaak in hebbe, al doet Van Lennep zulke dingen niet heel veel beter. Liever nog de gevoelige Zangen der Liefde van A. L. Lesturgeon (geb. Venlo, 1815), de ongekunstelde, maar warme en zuiver gestileerde Gedichtjes van Joh. Poelhekke (geb. Deventer, 1819), de scherpe, misschien wel wat overdrevene, hekeldichten van W. Heek er (geb. G-roningen, 1817), en veel liever de tee-dere, diepe en toch bevallige Eerste Gedichten en Laatste der eerste, zoo vol „levenslust en stervensmoedquot; —als hij zelf het noemt — van P. A. de Q-énestet, die, in 1830 te Haarlem geboren, reeds in 1861 ten grave gedragen werd. Zijne Leeke-dichtjem geven, met fijn vernuft en in klassieke taal, de indrukken terug van een ontvanklijk en oprecht gemoed, temidden van den strijd tusschen geloof en ongeloof. Zijn scherts is meestal tegen het eerste gericht, en toch ontsnapt hem soms „peinzensmoedequot; de bekentenis van een supernaturalistisch heimwee. Men heeft (niet zonder overdrijving echter) van hem gezegd, dat hij Beets „evenaart in al hetgeen waarin deze uitmunt, en hem overtreft in vele opzigten.quot;

14. Onder de overige nog werkenden komt, op de eerste plaats, in aanmerking de Hagenaar J. J. L. Ten Kate (geb. 1819), in wien velen eene hooge mate van oorspronklijkheid weigeren te erkennen, maar die door geen onzer hedendaag-

Bchen in levendigheid van verbeelding overtrotten, noch in meesterschap over vorm en maat geëvenaard wordt. Zijne heerlijke vertaling van ïasso\'s Verlost Jerusalem, zijne Legenden en andere kleinere stukken, en onlangs nog zijn schitterend beschrijvend leerdicht Be Schepping, staven alleszins dit oordeel. Eijk aan adel van hart en geest is de dichter, die zich, m zijne eerste jeugd, door het gevoelige De ledige Stoel naam maakte, en later door zijn Beeld der Toekomst, zijn met van Lennep bewerkt treurspel, Be Val van Jeruzalem, zijne schetsen Naar de Natuur en Binnenhuisjes, den eersten roem vestigde en aanmerkelijk vergrootte, de Amsterdamsche dagbladschrij ver A J de Buil. En wie kent den zanger der Kennemerlaud-sche Balladen niet, W. J. Hofdijk (geb. Alkmaar, 1819)? Wie voelt niet drt hij, als schilder, de fijnste tinten en de geheimste harmonieën der natuur moet afgezien en opgevangen hebben, om ze daarna, als dichter, zoo aanschouwelijk voer te stellen? quot;Wij houden hem het „gebruik van verouderde en gezochte woordenquot; gaarne ten goede, of liever, wij vinden dat zij de locale kleur zijner middeleeuwsche balladen op pikante wijze verhoogen. Die epische dichtvorm is dan ook zijn fort, en naar onze bescheiden meening, is hem daar geen zijner landgenooten in boven\'t hoofd gewassen. Zijne dramatische gewrochten leggen eene ongunstige getuigenis af omtrent zijn besef van wat op het tooneel belang wekt; zijne geschied- en oudheidkundige studiën getuigen meer van zekeren artistischen smaak, dan van diepte en onpartijdigheid, en \'t is wel jammer dat hij, om harentwille , zijne „epische baan minder getrouwquot; wordt

Zonder hier in eene breede ontwikkeling te treden van de verscheidenheid der gaven bij dichters als D^r J. J. I - ^ ap, Henri Binger, A. Winkler Prins, de vroeg overledene Albertine Kehrer, Elliot Boswel, D. Oorbeek —bij prozaschrijvers als Dr. A. Pierson, O. Vos ma er, Henry van Meerbeke (M. W. van der Aa), J. ter G-ouw, A S. Kok, Dr. J. Ten Brink, J. C. A. Hezenmans, en anderen, sluiten wij dit werkje met den wensch, dat de jeugdige dichter, H. J. A. M. Schaepman — van wien Van Lennep in zijne laatste levensmaanden gezegd heeft: „Vondel is ouder ons verrezenquot;, in wien de begaafde penvoerder der Amsterdam\'

sche Courant „da Costa\'s gloed, met grooier meesterschap ovar den vormquot; mesnt te herkennen — de vruchten moge leveren van den heerlijken bloesem, ons in zijne eerstelingen: De. Paus, Vondel, De Eer.:o en haar Koning, de Pers, S. Maria vau Egypte en in zoo menige van het edelsta dichtvuur srloeiende Ode geschonken. Hij zorge echter voor tempernu? zijner weelderige lyrische natuur, en bodenke, ondanks al de eischen onzes tijds, dat alzijdigheid op haast onverbiddelijke wijze belet, ergens in de eerste rij stard te houden.

Potgieter. (Ever. Joh.) Putte. (Erycius van der) Quack. (H. P. G-.) Questiers. (Cathar.) Eau. (S. E. J.)

Eeael. (Laurens)

Eens. (È.)

Eevius. (Jac.)

Ehijnenburg. (Corn.) Eijswijck. (Theod. van) Eoullaud. (E. J.)

Eoches. (J. des) Eodenburg. (Harm.) Eosmade. (P.=E. Masdorp) Eosweyde. (Heribert) Eotgans. (Lucas)

Rovenius. (Philippus) Sasbout. (Matth.; Schaepman. (H. J. A. M.) Scheltema. (Jac.) Schermer. (Lucas)

Schim. (Hendr.)

Schimmel. (H. J.)

Schotte. (Apollon.) Schrijver. (Pieter) Schuerman. (Anna Mar.) Schueren. (Ger. van der) Serrure\'s. fDe twee) Sewel. (W.)

Sexagius. (A.)

Siegenbeek. (Matthijs) Simons. (A.)

Sixtinus. (S.)

Sleeckx.

Slingeland. (Q-overt van) Sluyter. (Will.)

Smit. (J. W. L.)

De woorden worden hier vertaald alléén in den zin en be-teekenis die zij in de meegedeelde stukken hebben. Die, welke voorkomen met de oude en met de hedendaagsche beteekeuis, worden hier alleen om de eerste opgegeven. Het verklarende nieuwe woord is alleen te verstaan in den zin van het rede-verband, waar het oude_/in voorkomt. Woorden, uit deu zin volkomen verstaanbaar, hoewel thands in eene afwijkende be-teekenis gebruikt, worden niet verklaard. Opmerkelijke geslachtstoepassing wordt ook opgegeven. Van de samengestelde vormen worden er slechts enkele meegedeeld. Analogiesch zal men tot de beteekenis der andere besluiten. De dialekten komen hier voor, naar gelang zij, in de meegedeelde proeven, te vinden zijn.

T Hoofdstuk: — Voorbereiding. — Van 1550—1600 . 136 § 1. Filips van Marnis , heer van St. Aldegonde . . 138

111« Hoofdstuk. — Verval. — Van 1700—1790 . . . 217 ViETiDE Tijdvak. Nieuwe Letteren.

I. Van de vroegste tijden tot aan de renaissance . . 308 11. Sedert de Renaissance............

	Biz.		Biz
Everaert. ^Coru.)	120	Isidorus Hispalensis,	6
Fastraets.	120	Jan I van Brabant,	91
Ferguut.	37	Jan, kok der abdij Grroe-
Movent.	32	nendale.	113
Eranconis.	109	Jan van Hoilant.	83
Eruitiers. (Jan)	123	Ivarel de Groote.	9
(Janj)i van Montylaoiii.	31	Kiaas van Haarlem.	27
Greraert. (^Broeder)	76	Knobber. (J.)	121
Gloriani.	98	Lancelot.	35
G-oedroen.	21	Lanceloot.	98
(xoedtman. (Laiubertj	121	Leoeue ons lieren. ( Van den)	39
(joesse. (Jan)	104	Leven van Jezus.	103
Groete. (Greert)	110	Leydis. (Phil, de)	107
Haecht. (W. van)	122	Lienhout. (Greeraert van)	76
iiainme. (Pape van den;	76	Lippein. {^Sotternie van)	102
Barmansz. (Tonisj	134	Loy Latewaert.	82
Heelu. (Jan van)	69	Loren. (Bonddwiju van der)	84
Heemskinderen. De vier)	30	Lorreinen. (Roman der)	27
(Tileere. (Lucas;	132	Machet (Prans)	120
Jdein vau Aken.	80	Maerlanc. (Jacob van)	54
Heliand.	11	Magenes von Kiirnberg.	19
Hemerkeu (Thomas) a Kern	-	Matagijs.	31
pis.	112	Mandaville. (John.)	109
Herenthals.	131	Maude. (Hendrik)	111
Herpener. (Peter de)	122	Mander. (Ivarel van)	122
Het dayhet in den Oosten.	92	Melibeus.	74
Hexe. yltie)	102	Melis Stoke.	70
Heze. (Joh. de;	109	Mertijii.	34
Hildebrandüied.	6	Meulen. (Andries van der) 121
Hildegaersbergh. ^Willem	Molhem (Grielis van)	79
van) 47 en 48	Moriaen.	38
Hoilant. (Heinric van)	76	Muspilii.	14
Houwaert. (Jan Bapt.)	123	Mysteriespel. {Limburysch)	96
Hue bald.	12	Naer Uosllant.	90
Hugo van Bordeaux.	32	Nameloos en Valentin.	32
Hulst. (Jan van)	84	Nevelinyenlied.	19
lersele. (Pieter van)	84	jSoydekijn.	44

Bis.		Blz.
297	Smits. (Dirk)	227
200	Snakenburg. (T. van)	231
300	Snellaert. (E. A.)	290
217	Snieders. (Aug. J^r.)	292
245	Someren. (Joh. vanquot;!	200
190	Spandaw. (Hajo Alb.)	283
291	Spieghel. (Hendr.Laurensz.) 148
209	Stall aert.	290
209	Staring (Ant. Christ. Win.) 284
291	Starter. (Jan Jansz.)	162
223	Steenwijk. (Erans van)	227
229	Stevens. (Andr.)	229
145	Stevin. ( Simon)	212
1302	Stijl. (Simon)	238
213	Strick van Linschoten.
221	(P. H. A. J.)	283
213	Stuart. (M.)	279
143	Swaen. (Mich, de)	227
306	Sweerts. (Hieron.)	209
2-\'9	Swelingh. (Dirk)	167
221	Swelingh. (Joan Pietersz.)	167
227	Swinnas (Will.)	212
299	Ten Brink. (J.)	306
200	Ten Kate. (J. J. L.)	305
202	Ter Grouvv. (J.)	306
200	Ter Haar. ^Bern.)	295
143	Te Winkel. (L. A.)	300
290	Teylinghen. (Augustijn van	) 213
227	Thorbecke. (Jan Eud.)	300
143	Tollens. (Hendrik Carolusz.) 284
275	Trip. (L.)	227
282	Uylenbroek. (P. J.)	224
156	Valk. (Jac. van der)	224
292	Vechters. (Joan)	167
200	Veen. (Jan van der)	209
216	Versnaeyen.	292
301	Versteeg.	231

Blz. Dl	regel 4 v. b.	staat: Fries	ites: Frisc
- 91		1\' v. b.	quot; dichtte		dichtten
• 91	quot;	20 v. 1).	quot; frisclie	.//	frissche
« 91	quot;	gt;9 v. li.	quot; tamelijke	//	betamelijke
» 91	*	1 V. 0.	quot; Josquins		Josquin
\' 93	quot;	21 v. b.	quot; hooien		hooft jen
• 93		17 v b.	quot; twiter	//	twater
« 93		!!) v. b	seidesse		seidese
quot; 94		17 v. b.	quot; Je	»	1c
quot; 95		18 v. b.	ons van		ons van die
» 97		1 v. b.	uitgetrokken	„	uittrokken
quot; 102		16 v b.	quot; vol echter	„	vol echteu
- 107	quot;	6 v. b.	quot; lander		landen
» 1ii7	*	! v. o.	quot; al toes	y	altoes
- lOS	quot;	!4 v. o.	vniinisse	//	vului^e
• 109	quot;	4 v. o.	quot; ,] o n. V«gt;e t		Joh. Voet
- 110	»	7 v. o.	met		nier
quot; 112	quot;	H v. o.	quot; ti\'oesiic		troestlic
» 114		15 v. o.	\'/ bi		hi
• 114		1 t v. o.	s^henoeh		ghenoech
quot; 115	quot;	11 v. b.	quot; beide	,/	beiden
» 117	quot;	4 v. o.	quot; en van		en een van
» 118	quot;	3 v. o.	» gekleurde	„	gekleede
• 125	*	5 v. 1..	quot; Revereyn		]?eforeyn
quot; 125	quot;	lt;) v. o.	aan liet	„	van het
» 137	•	6 v. o.	quot; beide	„	beiden
- 137	-	4 v. o.	ketenen	„	keten
quot; 138	quot;	9 v. b.	quot; Moei tij perk	//	bloeitijdperk
quot; 139	quot;	7 v. o.	// O del	//	0 edel
« 143	quot;	12 v. b.	quot; Feut omsta		Teuionista of
• 144	quot;	2 v. b.	- nodeiir.	„	noodelic
• 149	//	4 v. b.	quot; 1587	„	1578
\' 163	quot;	8 v. o.	zijn	//	zijns
» 184		15 v. b.	quot; al	»	als
• 200	quot;	1 \'■ v. b.	* die een treurspel	: de lijdende Christus, lees
quot; 203			De lijdende Christus, een treurspel, enz.
quot;	8 v. o.	quot; wihr lees:	wir
• 205		13 v. b.	quot; aander		ander
• 224	quot;	10 v. b.	\' Lijf-		Lijk-
- 228	quot;	4 v. o.	quot; onlang	»	onlangs
quot; 276	quot;	■^r» v. b.	quot; dichtkunst	u	dichtkunst
• 279	quot;	13 v. o.	quot; ten allen	„	te allen
» 281	quot;	2 v. o.	■\' bezorgde	„	bezorgden
quot; 286		19 v. b.	quot; leterkundioe	m	letterkundige
• .3:3	V	13 v. b.	quot; J(;nct\'jds	quot;	Jonctijs.