MAJTHIAS CLAUDIUS.

DE WANDSBECKER BODE

(P K O Z A.)

UIT HKT HOO«ÜUITSCH VERTAALD

DOOK

Di\'. i. C. VAX D EVENT Eli.

TWEEDE DSUE.

Z ü T P 11 E N ,

W. J. T II IE M K _vamp; C^ic. ■1870.

•JX van

Oud-Zendeling U.Z.V. UTRECHT

Z. oct.

3540

V KIE N D HE

MATTHIAS CLAUDIUS,

DE WANDSBEGKER BODE.

(F 110 Z A.)

UIT HET HOOGDUITSCH VERTAALD

DOOR

DR. I. C. VAN DEVENTEE.

TWEEDE DRUK.

ZUTPIIEN,

W. J. THIEME amp; C^1E. 1875.

w

JI?quot;-) VOORWAARDEN VAN INTlïEKENING.

Ik wil ook rnijn werken verzamelen en uitgeven, \'t Is waar, niemand heeft mij , zoo als anders wol eens pleegt te gebeuren , er om verzocht, en ik weet beter dan eenig ander goedgunstige lezer, koe weinig er aan verloren zou zijn, als mijn werken zou onbekend bleven als ik zelf ben ; maar dat inteekenen en uitgeven is toch nog al een aardig ding, en bovendien zoo\'n eer en vreugde voor mij en mijn oude tante ; daarbij staat het ook een ieder vrij of hij inteekenen wil of niet. Ik wil ze dus uitgeven onder den titel van: Asmus, omnia sua seam portam, of gezamenlijke werken van den Wandsbecker Bode. Deze secuin porlans zal bestaan uit gedichten, eenige brieven en andere prozastukken, welke laatstgenoemden gedeeltelijk mijn eenvoudige gedachten over een of ander boek behelzen. Hij z:U in hel geheel 15 a 20 vel bedragen; op mooi, fijn papier, in klein octavo gedrukt en met ten minste ien fraaije kopergravure versierd zijn. De prijs is 2 mark klinkende munt en voor heeren recensenten, dagbladschrijvers enz., 3 mark. Men kan vooruit betalen en inteekenen, naar verkiezen, tot Kersmis; en tegen Paschen zal het boek in hel licht komen . . . Daar ik niet inzie, waartoe het dienen zou de namen der inteekenaren voor zoo een boek als hel mijne te plaatsen, zal ik die m pello houden , ten ware iemand uitdrukkelijk het anders mogt begeeren.

Ik was eerst van plan alle heeren inteekenaren in koper te laten graveren ; men heelt mij echter gezegd dat zoo iets zijn bezwaren heeft en daarom heb ik het maar wéér opgegeven. Daar ik niet vermetel genoeg ben de geleerde heeren lastig te vallen met het verzoek om inleekening, zoo vraag ik aan alle boden van wat ouderdom , figuur of godsdienst zij ook mogen zijn , en verder een ieder ,

die er lust toe gevoelt, liet intockeiigeld aan te nemen en tegen nieuwejaar regtstreeks naar Wandsbeck mij toe te zenden , met de bepaling op den brief er bij, quot;af te geven te Hamburg bij den lieer Bode , op den Hnutdijk.quot; Ik ben gaarne tot elke wederdienst bereid. Ik zelf neem ook inteekening aan en in Hamburg neemt mijnheer Bode, op den Houtdijk , ze aan. Ten slotte, de goedgunstige lezers weten uit den Gothaschen Muzenalmanak , waar ik mij somtijds ook wel een anderen naam heb gegeven, en voornamelijk uil den Wands-becker Bode , wat zij te wachten hebben en ik kan het niet helpen, als iemand inteekent en naderhand niet tevreden is.

^ octdTi xt , . „, Asmus, pro tempore

Den 8^slen November 1774. „ \'

Bode te Wandsbeck.

(N⁰. 179 van den Duilscben, eertijds Wandsbecker Bode van het jaar 1774.)

VERKLARING DER PLATEN EN DER TEEKENS.

De eerste plaat is Vriend Hein. Hem draag ik mijn boek op en Hij moet als beschermheilige en huisgod voor aan den ingang van mijn boek slaan.

OPDRAGT.

Ik heb de eer Mijnheer uw broeder te kennen, en hij is een goede vriend en begunstiger van mij. Ik zou ook nog wel aanbeielings-brieven aan u hebben, maar ik geloof dat het beste is regt toe regt aan. Gij houdt niet van aanbevelingen , en zijt ook niet gewoon veel complimenten fe maken.

Men wil dat er lieden zijn , men noemt ze vrijgeesten, die hun leven lang geen oogenblik angst voor Hein gevoelen , on achter zijn rug zelfs om hem en zijn dunne beenen lagchen. Ik ben geen vrijgeest; en, om de waarheid te zeggen, loopt mij zoo dikwijls ik u beschouw een koude rilling langs den rug. En toch wil ik wel ge-Iooven, dat gij een goed man zijt, als men u maar genoegzaam kent; en loch is het mij, alsof ik een soort van heimwee en ver-langst naar u had, naar u, oude, getrouwe portier, dat gij ook eens moogt komen , om mijn ketenen los te maken en mij tot op betere tijden in een veilige plaats te rust te leggen .... Ik heb hst boek geschreven en kom het u aanbieden. Het bestaat uit poczij en proza. Ik weet; niet of gij een liefhebber van verzen zijt; ik zou het echter naauwelijks denken, omdat gij volstrekt niet van malligheid houdt, en men toch beweert, dat de tijden voorbij zijn toen verzen iets racer waren. Hier en daar zal er , hoop ik , iets in het boekje zijn , dat u niet geheel mishagen zal ; grootendoels is het randteekening en klein speeltuig. Doe gij er mee, wat ge wilt. En nu de hand, lieve Hein ! en als gij eenmaal komt, val mij en mijn vrienden dan niet hard.

De Ouden hebben , naar men zegt, hem anders voorgesteld : als quot;een jager in den mantel des nachts,quot; en de Grieken als quot;een jon-

VIII —

geling, die in een rustigen stand en met droevige ter neergeslagen blikken de fakkel des levens bij een lijk uitbluscht.quot; Dit beeld is schoon en herinnert ons zoo troostrijk aan de familie van Hein en bepaaldelijk aan zijn broeder ; wanneer men zoo zich heel den dag moé en mat geloopen en den avond eindelijk zoo ver gebragt heeft, dat men het licht kan uit doen, — hoe men dan den nacht voorhanden heeft, waarin men uitrusten kan! en vooral als het dan nog den volgenden morgen feestdag is !

\'t Is toch wezenlijk een goed beeld van Hein; ik ben echter liever bij het geraamte gebleven. Zoo staat hij bij ons in de kerk, en zoo heb ik mij van jongs af altijd voorgesteld, dat hij op het kerkhof over de graven wandelt, wanneer we een van allen , toen we nog kinderen waren, \'s avonds een rilling voelden en moeder ons dan zei; quot;De dood is over je graf gegaan.quot; Bovendien dunkt mij dat hij zoo ook heel schoon is , en wanneer men hem lang aankijkt, zal hij eindelijk er zelfs vriendelijk uitzien. . . .

Hot tweede plaatje is de president Lars. Meer weet ik er niet van te zeggen en het werk moge zijn meester loven.

De ü®?quot; staat hier en daar voor den titel van een Boek en wil zooveel zeggen, als dat ik daarover mijn meening in het midden wil brengen.

Het * onder een opstel beduidt, dat het in mijn trant geschreven is. In de stukken zonder sterretje heb ik mij meer naar mijn Neef gerigt, en van die stukken pleeg ik ook wel vel quasi te zeggen, dat mijn Neef ze gemaakt heeft. Men zou ook kunnen zeggen , dat mijn Neef in die stukken zich tot niemand en in die met het * tot mij en mijn bodesstaf gerigt heeft, \'t is alles hetzelfde. Ofschoon nu dit sterretje mijn teeken is, moet daarom niemand denken, dat ik een ridderlint of kruis rijk zou zijn. Ik heb geen kruis. De kruisen en hooge eeretitels zijn bij de verdiensten wat de weerhaan bij den wind is. Wie een grooten titel en een kruis heeft, die moet ook groote verdiensten hebben , want daarnaar rigten zich de Potentaten, als zij ze geven, en dit bespeurt men dan ook meestal bij de heeren, die hooge titels en ridder-kruisen bezitten. A propos! ik heb nogthans wel eens een ster op een borst gezien en op het gelaat daarboven sporen van kwelling en verdriet; en dan heb ik bij mij zeiven wel eens gedacht, dat het niet altijd vrede en vreugde beduidt, dat de ster op de borst zoo in de hoogte steekt, en dat dus de titel en ster van binnen niet gelukkig kunnen maken. Zijn pligt getrouw te vervullen, plagt mijn moeder te zeggen, is een ster , die op de bloote borst zit; de andere hangen sUchts aan het knoopsgat.

Eindelijk nog een woord met heeren Inteekenaren. Vooreerst hoop ik dat zij met druk en papier tevieden zullen zijn. Ten tweede: Ik heb hun tusschen de 15 en 20 vel beloofd en geef er slechts 15 en een half; daarom geef ik dan ook twee plaatjes meer dan ik beloofd heb en ik meen dat ze hierbij niet verloren hebben. Ten derde: Daar ik als quot;Asmus pro tempore Bode te Wandsbeckniet in den Staats-almanak Toorkom en de brieven met dit adres zoek raken, verzoek ik de heeren die zich bereidwillig met het inzamelen der inteekengelden belast hebben . hun brieven aan mijn Neef quot;Matthias Claudius, homme de lettreste adresseren.

En zoo wil ik dan hiermeê een einde aan het boek maken, en mogt ik het den menschen naar genoegen gemaakt hebben, zal het mij aangenaam zijn.

Is hot echter tegengevallen , dan heb ik toch gedaan wat ik kon ; want altijd wijn of water te drinken is niet pleizierig, maar somtijds wijn en somtijds water te drinken, dat is pleizierig. En zoo is het ook pleizierig als men verschillende dingen leest. En daarmede genoeg!

A s m u s.

\'■cm.....

INHOUD.

INHOUD.

DE WA^DSBECKER BODE.

(P R O Z A).

NB. Balteux, Geschiedenis der meeningen van de philosophen over de eerste grondoorzaken der dingen. Vil het fransch vertaald.

Mijnheer Batteux had waarschijnlijk gehoord of gelezen dat eenige der oude wijsgeeren van de eerste grondoorzaken der dingen begrip hadden, en dat zij met dat begrip hebben er niet slecht aan toe en altijd goedsmoeds waren; hij gaf zich dus de moeite de fragmenten der oude philosophische scholen een voor een na te gaan, om eindelijk eens uit te maken , wat er toch zoo voortreffelijk in die oude hooggeprezen heeren was, en het beste althans voor zich en zijn tijdgenooten er uit te halen. Tegenwoordig spreken en schrijven veel geleerden meer dan zijn weten; in oude tijden daarentegen wisten zij meer dan zij schreven , en daarenboven moeten ze nog, onder anderen de nu zalige Pythagoras, die naar men zegt aan den, éénen kant wat scheef was, de onnatuurlijke gewoonte hebben gehad van vóór en achter een scherm te onderwijzen , enz. Mijnheer Batteux houdt zich met diergelijke fijnigheden niet op, maar hij neemt wat hij voor de hand vindt, beschouwt het naauwkeurig en besluit eindelijk : dat die menschen dwazen zijn , die wonder veel bij de ouden zoeken ; dat Newton een geheel ander mensch is, enz.

Dit is zoo wat de zin van dit werk van Mijnheer Batteux, en het zal ook wel ongeveer zoo zijn.

NB. Jean qui rit et jean qui pleure.

{Piece fugitive van Voltaire.)

Er moeten vroeger Jeans geweest zijn, die over de zwakheid van hun geslacht lachten of weenden: de wijsgeer van Ephesus, dien niemand kon begrijpen , weende altijd, zegt men , en de groote man van Abdéra lachte. Maar dat waren dan ook Jeans, die iets beproefd hadden , die wisten dat de geest der dwaasheid en der nietigheid , hoe aardig hij zich ook kunne aanstellen , toch de geest van dwaasheid en nietigheid is en niet de geest dor wijsheid, die men zonder

•1

DE WANDSBECKER BODE.

zich zeiven te kennen niet verkrijgen kan en die daarom onder aan- v

houdenden stiijd met hun schoonen aanleg oud en grijs geworden i

waren, en bij ondervinding nu inzagen , wat de mensch is, wat hij r

zijn moet en wat hij worden kan. s

Men kan niet nalaten kregel te worden , als men ziet dat zoo\'n I

komediant en Jean F . zich met wezenlijk groote menschen ligt- j

vaardig vergelijkt. lt;

Op goeden vrijdagmorgen. \'

Ik ben dun vorigen nacht op weg geweest. De maan scheen wel wat koud op het lijf, maar overigens was het zoo helder en schoon, dat ik er regt veel genoegen in had en er maar niet genoeg naai\' kon zien. Heden nacht voor achttien honderd jaren scheent gij zeker niet zoo, dacht ik bij mij zeiven ; want het is toch wel niet mogelijk, dat menschen in het gezigt van zoo\'n vriendelijke maan een regtvaardigen, onschuldigen man leed zouden hebben kunnen aandoen! *

Impetus philosophicus.

lederen mensch is arbeid naar zijn vermogen opgelegd , maar het hart kan er niet bij blijven ; dat hunkert altijd naar Eden terug, en dorst en verlangt er naar. En Psyche werd een doek voor de oogen gebonden en zij zelve naar het blindemanspel gevoerd. Zij staat daar en luistert van onder den doek uit en loopt op ieder geluid toe en breidt de armen uit. Ik bezweer u, gij dochters van Jeruzalem , zoo gij mijn vriend vindt, zegt hem dat ik van liefde sterf!

Wal ik wel gaarne doe.

Ik mag wel eens een begrafenis bijwonen , als een rood geweend oog nogmaals in het graf neêr ziet, of als iemand zich eensklaps omwendt, en zoo bleek en verstijfd staat en niet aan het schreijen kan komen. Het wordt mij zeiven dan somtijds niet regt goed in de oogen , maar eigenlijk ben ik toch welgemoed. En waarom ook zou ik niet welgemoed zijn ? hij toch licht daar ter neêr en heeft rust! en ik ben een rare kerel daarin, dat als ik koren zie zaaijen , ik reeds aan de stoppels denk en den oogstdans. Sommige menschen zijn bang voor een doode , ik kan niet begrijpen waarom. Het is een treffende , heilige en schoone aanblik , een lijk in het aangezigt te zien ; maar er moet geen ijdele praal bij zijn. Die rustige , bleeke doodsgedaante is zijn opschik, en de teekenen van ontbinding zijn halssieraad en het eerste hanengekraai tot de opstanding. *

NB. Paraphrasis Evangelii Johannis.

Van mijn jeugd af heb ik gaarne in den Bijbel gelezen, mijn ge-heele leven lang deed ik het gaarne. Er staan zulke schoone gelijkenissen en raadsels in, en hot hart wordt ons daarna zoo regt frisch en opgewekt. Het liefst echter lees ik in Johannes. In hem is iets zoo geheel wonderlijks. — Schemering en nacht en een snelle, flikkerende bliksemstraal er door heen ! een zacnte avondwolk en achter de wolk de groote volle maan levensgroot. Zoo iets zwaarmoedigs , en verhevens, en vol gevoel, dat men er zich niet aan

DE WANDSBECKER BODE.

verzadigen kan. Het is mij altijd bij het lezen van Johannes , alsof ik hem bij het laatste Avondmaal aan de borst van zijn Meester voor mij zie liggen, alsof zijn engel mij het licht voorhoudt en mij bij sommige plaatsen om den hals vallen en iets in \'t oor fluisteren wil. Ik versta lang niet alles wat ik lees, maar dikwijls toch is het juist, alsof het mij van verre doorschemerde wat Johannes bedoelde, en ook daar, waar ik een heel duistere plaats aantref, heb ik toch eenig voorgevoel van een verheven , heerlijken zin , dien ik eenmaal zal verstaan, en daarom ook ben ik zoo gretig naar elke nieuwe verklaring van Johannes. Het is waar, de meesten peuteren maar aan de avondwolk, en de maan er achter blijft in zoete rust.

De verklaring van den schrijver is zeer geleerd, naar mij toeschijnt en ik geloof dat men wel twintig jaren studeren moet eer men er zoo eene schrijven kan. »

Een chria, ivaaria ik over mijn academieleven iets meedeel.

Ik ben ook op universiteiten geweest en heb ook gestudeerd. Neen, gestudeerd heb ik niet, maar op universiteiten ben ik geweest en weet van alles meê te praten. Ik raakte toevallig met eenige studenten in kennis en die hebben mij de heele universiteit laten zien en mij overal meegenomen, ook naar de colleges. Daar zitten de heeren studenten, allen naast elkander, op banken, even als in de kerk, en aan het venster staat een leerstoel, waarop een Professor, of zoo iets, gaat zitten, en over dit en dat allerlei gesprekken houdt, en dat heeten ze dan doceren. Die op den leerstoel zat, toen ik er was, was een Magister, en had een groote krulpruik op het hoofd, en de Studenten zeiden, dat zijn geleerdheid nog veel grooter en krulliger was, en hij onder de hand zoo\'n kapitale vrijgeest was als er maar een in Frankrijk of Engeland gevonden werd. Daar mogt wel wat van aan zijn, want het ging hem rad van de tong, alsof het uit een lederen mostzak bruiste; en demonstreren kon hij als de wind. Als hij zoo iets doen wilde, begon hij maar zoo even een weinigje, en, eer men omzag, was het gedemonstreerd. Zoo demonstreerde hij, bij voorbeeld, dat een student een student en geen rhinoceros was. Want, zeide hij, een student is of een student of een rhinoceros; maar nu is een student geen rhinoceros, want anders moest een rhinoceros ook een student zijn: een rhinoceros is echter geen student; alzoo is een student een student. Men zon denken dat dit van zeiven sprak, maar dat komt omdat wij niet beter weten. Hij zeide, het ding »dat een student geen rhinoceros, maar een student is,quot; is de hoofdsteun der gansche wijsbegeerte, en de Magisters kunnen dien niet vast genoeg met hun ruggen schragen, opdat hij niet omvalle.

Daar men op één voet niet gaan kan, heeft de wijsbegeerte ook den anderen, en daarin zit de reden voor het meer dan ééne Iets, en dat ééne Iets, zei de Magister, was voor iedereen; maar tot het andere Iets behoorde een fijner neus, en dat was slechts voor hem en zijn collega\'s. Even als wanneer een spin een draad spint, dan is de draad voor een ieder en een ieder voor den draad; maar in het achterdeel der spin is zijn bescheiden deel, namelijk het andere

•I *

UK WANDSBECKER BODE.

Iets, dat de toereikende grond voor het eerste Iets is, en een zoo-danigen toereikenden grond moet ieder Iets hebben, doch het behoeft juist niet in het achterdeel te zitten. Ik had ook met dit axioma, zoo als de Magister het noemde, er erg kunnen inloopen. Daaraan, zegt hij, hangt alles in de wereld, en als iemand het omstoot, gaat alles het onderste boven.

Dan kwam hij op de geleerdheid en de geleerden te land, en voer bij die gelegenheid ongenadig tegen de ongeleerden uit. Verweerd, wat veegde hij ze! Vooroordeelen van aardmannetjes, likdoornen, godsdienst enz. gaan het ongeleerd gemeen als vliegen op den neus zitten en steken het; maar bij hem. Magister, zou geen vlieg komen, en kwam er een, flap zou hij die mot den klap der wijsbegeei te op zijn neus dood slaan. O/\', en iCal Gud zij, leert de wijsbegeerte alleen, en zonder haar kan men geen begrippen van God vormen , enz. Dit nu zei de Magister maar zoo; want van mij kan niemand met eenigen schijn van waarheid zeggen, dat ik een wijsgeer ben, maar ik wandel toch nooit door een bosch zonder dat de vraag bij mij opkomt, wie toch die boomen wel zou doen groeijen , en dan heb ik zoo in de verte een voorgevoel van een Onbekende en ik zou durven wedden, dat ik dan aan God denk, zoo eerbiedig en blijmoedig tevens huiver ik dan.

Verder sprak hij van berg en dal, van zon en maan als of hij ze had helpen maken. Ik dacht daarbij aan don hijsop , die langs den muur groeit; maar om de waarheid te zeggen , het scheen mij toch niet, dat de Magister zoo wijs als Salomo was. Mij dunkt dat wie wat wezenlijks weet, moest, moest — — — — zag ik er slechts een , ik zou hem wel kennen, ik zou hem zelfs wel willen schilderen , met zoo\'n helder , open , rustig oog , met dat stille , groote bewustzijn, enz. Zoo iemand moet zich niet kunnen opblazen, nog veel minder anderen verachten en doorhalen. O, eigenwaan en hoo-vaardij is een verderfelijke hartstogt; gras en bloemen kunnen in zulk een buurt niet groeijen. *

Brief aan Andvies.

God zegene u!

Lieve Andries, wanneer ge wel zijt, is het mij aangenaam. Wat mij betreft, ik bevind mij thans te Wandsbeck.

Ge zult ook wel van den rector gehoord hebben . dat de almanakschrijver en sterrekijker Tycho Brahe bij gelegenheid in Wandsbeck den loop der sterren heeft nagegaan, en dat deze Tycho Brahe een neus van goud, ziK-or en was had, daar hom een edelman eens in den nacht bij ongeluk zijn eigen neus in een tweegevecht afsloeg; ik laat u nu weten, dat ik geen neus van goud, zilver en was heb, en dat ik bij gevolg hier ook den loop der sterren niet naga. Overigens heb ik bij gebrek van beter vernomen dat uw Geertrui gestorven is. Daar ge weet, dat ik niet ongevoelig blijf als er een hond sterft, dien ik voor het eerst zie, kunt ge ligt begrijpen hoe ik mij bij het vernemen van dit sterfgeval gevoelde.

De zalige Geertrui had haar nukken, maar ze had er ook terstond berouw over , en ze had ook veel goeds en had wel langer mogen

HE WAXDSllECKER BODE.

blijven leven ; doch ze is nu dood en gij moot u maar goed houden. Andi ies, er is veel ellende in dit ondennaansche, gij moet er vrede mee hebben; ik zit met tranen in de oogen en knabbel op mijn pen , dat er zoo veel ellende in dit ondennaansche is, en dat een ieder door zijn eigen nukken zoo ongelukkig gemaakt wordt!

NB. Nieuwe apologie van Socrates, of onderzoek naar de leer van de zaligheid der heidenen, enz.

))Doch,quot; zei Socrates ten besluite van zijn bonmots tot de regters, die hem zoo juist ter dood veroordeeld hadden , «doch het is nu lijd, dat wij uit elkander gaan, gij naar uw bezigheden en ik om te sterven : wie van ons er het beste bij vaart, dat weten de Goden alleen.quot;

Van oudsher heeft het niet aan fijne lui ontbroken , die zich van Socrates logt niet veel goeds voorspelden. Daar hij een heiden was, zeggen zij, is hij daarheen getrokken , waar de heidenen te huis behooren. Het is ongetwijfeld een overdreven zucht van verdraagzaamheid du uude wijsgeeren zonder onderscheid tot Christenen te willen maken , omdat zij een verheven zedeleer verkondigden ; maar van den anderen kant was in Socrates tijden drie plus één juist zoo goed vier , als thans ; water bluschte ook toen reeds vuur , en zoo heeft ook zelfverloochening toen haar goede vruchten moeten dragen. Eenige ouden schijnen de lucht van die leer te hebben gehad , en Socrates.had zich bij zijn landgenooten ook hierdoor gehaat gemaakt, daar zij. even als alle andere lieden , in hun slavernij niet aan de vrijheid herinnerd, noch door de scherpe waarheid verbitterd wilden worden. Aldus zou het onbillijk zijn Socrates van den krans te willen berooven , dien hij via legitima verdiend heeft, en hem de hemelsche zaligheid te ontzeggen , die het loon van den heldentogt is waarbij men uit zijn vaderland en van zijn vrienden weg gaat naar een land, dat men bij het vertrek nog niet zien kan. Intus-schen is het voor de vrienden van Socrates troostrijk , dat de wind waait waar hij wil , en dat geleerde verhandelingen de eeuwige wetten van de natuurlijke en zedelijke wereld nooit kunnen in de war sturen. Plato verhaalt ons ook dat het hem zoo duidelijk uit de oogen en gelaatstrekken straalde , dat zijn regters hem niet durfden aanzien en voor hem stonden als snoode misdadigers, die van hem hun vonnis afwachtten.

NB. Psalmen van Boeter Cramer met zangwijzen van C. P. L. Bach. —

Ik heb toch geen berouw dat ik vooruit betaald heb. Anders pleegt het wel eens met dat vooruitbetalen akelig af te loopen, aangezien de geleerde heeren dikwijls evenzoo naauwgezet te werk gaan als de heeren kooplieden, en menige arme drommel heeft in zijn pakhuis van boven tot beneden niet dan slaapbollen en kan daarom dan ook met den besten wil van de wereld niels anders er uit leveren. Mei, dit boek is het niet zoo geweest. Maar eerlijke en fatsoenlijke menschen hadden mij ook vooruit gezegd, dat C. P. L. Bach krachtig en heerlijk componeren en spelen kon , en nu dacht ik : »het moet toch regt aangenaam zijn zoo\'n heerlijken Psalm met

DE WASDSBECKER ÜOrE.

een krachtvolle melodie \'s morgens onder weg te zingenen zoo betaalde ik vooruit, zooals ik gezegd heb, en ik heb er geen berouw over ! er is meer dan eene melodie in , die het geld alleen waard is. Al dadelijk de eerste is niettegenstaande anders ieder begin moeijelijk pleegt te zijn . heel makkelijk en zoo eenvoudig dat het een lust is. Maar mijn lijfstukjes zijn toch p. 27. en p, 10 ; het eerste klinkt zoo schoon en zoo innig klagend dat ons de borst beklemd wordt, en het andere maakt ze weder ruim om met alle magt den verheven lofpsalm te kunnen zingen ; en dat men juist op «grootheid Godsquot; zoo lang moet aanhouden, is net zoo als ik het graag heb. P. 16, 45 en 51 is kost voor de muzijkanten van beroep, maar daar behoor ik niet toe.

Bij een paar melodiën is een pianoaccompagnement gevoegd. Maar waartoe zal dat dienen als ik op weg ben ? Ei kom, pianoaccompagnement ? ik zing mijn psalm , de nachtwind en het woud mogen mij accompagneren. *

Over het genie.

Nescio quid servile olet et non sui juris.

Ik stel mij dikwijls in verloren oogenblikken een taal voor als een bundel staven , aan iedere, staaf waarvan een betooverde prinses of een ongelukkige vorst is vastgeketend ; de man nu , die de taal verstaat , is een zondagskind , dat geesten kan zien , terwijl een ander eenvoudig de staaf ziet en niet meer. Men zegt dat bij de werkelijke tooverij , als men het handwerk goed kent, de prinses van de betoo-vering verlost en in haar plaats een aardmannetje en kabouter aan de staaf vastgetooverd kan worden ; bij de talen gaat het zonder twijfel ook zoo , en beide , staven en geesten , zijn aan vele veranderingen onderhevig. l)e geschiedenis van deze veranderingen en opvolgingen is een zeer schoone studie. Zij vordert een zeker wijs-geerigen voelhoorn , die niet een ieder is gegeven , en zonder haar kan er weinig goeds van den smaak eens mans en van zijn navolgers gezegd worden, zoo als dit door de verhandelingen in quarto en octavo duidelijk bewezen wordt.

Socrates sprak van een genius, die hem raad influisterde, en duizenden spraken en spreken na hem van een genius. Misschien staat de genius , waarvan Socrates sprak, tot de genii, waarvan de duizenden spreken, in dezelfde verhouding als een oude bard en propheet tot de minstreelen en balladezangers , wien koningin Elisabeth de eer aandeed van publiek te verkondigen dat ; oalle heidenen, landloopers en minstreelen te Newminster in het tuchthuis zouden komen mogelijk is het ook wel anders, want hét is nog niet regt uitgemaakt, wat Socrates gemeend heeft en wat de duizenden meenen.

Bijna allen , die over den Socratischen genius geschreven hebben, zijn of in de modderpoelen van maanzieke phantasten geraakt, of in de done zandwoestijnen van Wolf\'s philosophie en de mathematische leerwijze. Het is best mogelijk, dat niemand er iets van kan zeggen, dan |wiie juist zoo\'n genius heeft, en die hem heeft, is welligt to houterig en even terughoudend als Socrates. Op dit laatste vermoeden word, ik gebragt dooi\' een opmerking die ik aangaande de menschen

DE WAKDSDECKER DODE.

gemaakt heb, namelijk dat een voedsterzoon van Venus Erycina, gedurende den eersten platonischen aanval van den teederen harts-togt, stom is en zelfs in de grootste eenzaamheid van een woud den naam van het Idol suo naauwelijks durft uitspreken. Bij zoodanigen stand van zaken zou men natuurlijk over don Socratischen genius van andere menschen niet veel kunnen leeren en het zou er meê gaan als met den overbekenden steen der wijzen. Met betrekking tot hem dus moge het genoeg zijn , in een stillen , helderen nacht met ge-wasschen handen en een huivering van eerbied en naijver, bloemen voor den man te strooijen , die hem had — en voor hem , die hem heeft.... en nu naar beneden naar den hedendaagschen genius of het genie!

*

Mijn neef heeft daar juist een geleerde verhandeling over het genie begonnen. Hij begint dikwijls. en komt hem dan iets anders in het hoofd , dan Iaat hij \'t maar waaijen en denkt er niet meer aan. Van lijd tot tijd breng ik hem dan wel eens, als we onder ons zijn, zijn dwaasheid onder de oogen , maar hij schaamt zich niet of heeft er geen verdriet over, ja zelfs dikwijls geeft hij mij allerspitsvon-digste redeneringen tot dank. Onlangs trachtte ik hem aan het verstand te brengen dat hij , wat hij begonnen had , ook — «juist zoo, Neef,quot; viel hij mij in de rede, »maar maak gij het af!quot; Ik antwoordde natuurlijk dat ik niets van de zaak begreep. »Zoo veel te beter zult ge or over schrijven , Neef; er is veel in de natuur, dat verborgen is.quot; Wat zal ik doen? als ik wil hebben dat het afkomt, dan moot ik er wel aan gelooven , quot;tga dan ook zoo als het wil.

[k wil eerst den laatsten zin nog eens nalezen: »en nu, naar beneden naar den hedendaagschen genius of het genie.quot; Naar beneden dan, en terstond maar onder het vallen begonnen; ïOntvang mij, bekoorlijk woud van den Helicon! Ik daal uit de hoogte neder om uw loeijenden storm en uw zachter geruisch aan te hooren, en gij, gezellen des wouds, in rozengewaad gehuld, met den bleeken mond, die zoo liefelijk spreken kan, zijt gegroetquot; — ha! de duizeling is voorbij en ik voel weêr vasten grond onder de voeten.

Wanneer iemand een boek geschreven heelt, en men in dat boek leest, en het zoo\'n zonderlinge werking heeft, dat het is alsof men in den mantel van Doctor Faust voort moet, dat men opstaat en zich reisvaardig maakt, en, wanneer men dan weêr tot zich zeiven gekomen, dankbaar tot het boek terugkeert, dan, zou ik meenen, heeft de schrijver met genie geschreven. Maar mijn Neef zal zeggen dat dit niets bewijst; dat het hier de vraag niet is, wie genie heeft, maar wat het genie is dat iemand bezit.

Het genie dus is — is — ik weet het niet, — \'t is een walvisch ! Juist zoo , het genie is een walvisch , die een denkbeeld drie dagen en drie nachten in zijn buik bewaren kan en het dan levend op het land uitspuwt ; \'t is een walvisch, die nu eens door de diepte in stille grootheid daarhenen zwemt, zoo dat de bewoners van de waterwereld de koude koorts op het lijf krijgen, dan weder in de hoogte zich oprigt en met driemasters speelt; ook wel eens onstuimig plot-

DE WANDSBECKER BODE.

seling uit de zee te voorschijn .schiot en een grootsche vettooning maakt. Het niet-genie daarentegen is een walvisch-geraamte, zonder vet en been , dat op het water door de winden her- en derwaarts gedreven wordt, een lekker kluifje voor de zwarte en witte beeren (maandwerk- en dagbladschrijvers), die over de ijsschollen aan komen zetten en er aan knagen. Ik zal maai\' bij tijds bekennen dat ik in de papieren van mijn Neef gesnuffeld heb ; de goedgunstige lezer zou het toch spoedig mei ken : ik heb gedaan , zooals de anderen ; vreemde spijs, en een saus van mijn eigen maaksel er over.

Het menschelijk ligchaam, vol zenuwen en aderen, in wier middenpunt de menschelijke ziel huist, even als een spin in het midden van, haai¹ web . is bij een harp te vergelijken , en de voorwerpen in de wereld rondom hem , bij de vingers , die op de harp spelen. Alle snaren van de harp trillen en geven geluid. zoodra zij aangeroerd worden. Eenige harpen echter zijn zoo gelukkig zamengesteld, dat ze terstond onder de vingers van den kunstenaar spreken , en haar snaren zijn zoo bij uitnemendheid tot trillen geschikt, dat de toon zich van de snaar loswerkt en in een ligt, zelfstandig, etherisch wezen overgaat, dat in de lucht rond zweeft en de gemoederen met een zoete droefgeestigheid vervult. En dit ligte , etherische wezen , dat zoo vrij op zich zelf in de lucht rond zweeft, als de snaar reeds lang heeft opgehouden te trillen, en dat de gemoederen met een zoete droefgeestigheid vervult, kan niet anders dan met den naam yeme gedoopt worden , en de man , op wiens hoofd het zich plaatst, zoo als de uil op den helm van Minerva, is een man, die genie heeft; en de welwillende lezer zal, hoop ik , nu beter weten dan ik , wat genie is. Dit genie, zoo lees ik verder in de bovenvermelde papieren , dat tot zoo verre een gave der natuur is , ontvangt nu een verschillende rigting, naar gelang de individueele toestand, waarin de mensch zich bevindt en bevonden heeft, verschillend is. Wieg en min en opvoeding en woning en taal en slaapmutsen en godsdienst en geleerdheid, enz. , brengen het hunne er toe bij om het te onderdrukken of aan den gang te helpen. Bijzonder verdienstelijk in het onderdrukken is de wijsbegeerte , zoo als ze op de scholen schering en inslag is: vil a Caroli, mors Conrad ini! De wijsgeeren , die van grondwaarheden hebben hooren spreken , die diep in de natuur verborgen liggen en met behulp van verloskundigen ter wereld moeten gebragt worden , gaan in hun abstraheren zoo ver , dat zij de natuur het vel over de ooren halen en geven hun naakte spoken quot;oor die grondwaarheden uit; en hun toehoorders , die aan zoodanige spoken gewoon raken , verliezen langzamerhand alle vatbaarheid voor de indrukken van de wereld, waarin zij zich bewegen. Alle haakjes van hun ziel, die de indrukken der werkelijke natuur nog zouden willen aangrijpen , worden stomp geslepen , en alle voorwerpen vr.llen hun nu slechts door middel van perspectief en dioptrisch, in de oogen en het hart, enz.

*

Maar dat is hoofdbrekend werk over een zaak te schrijven waarvan men niets begrijpt; en daarom hebben wij, geleerden, de gewoonte tot afwisseling en verademing een speeluurtje te nemen. De zalige

HE WANDSBECKEU DODE.

Izaak Newton schreef ia zijn speeluren een chronologie, en zoo mag ik wel eens aan mijn ouden vriend en .schoolkameraad Andries schrijven.

Waarde Andries!

Ik heb de likdoornpleister ontvangen, de kruidpillen echter niet; ik werk ook thans aan een boek, dat ik zal laten drukken. Ge kunt niet gelooven, Andries, hoe pleizierig men zich voelt, als men iets schrijft dat gedrukt zal worden, en ik zou u dat genoegen ook gaarne gunnen. Ge zoudt, bij voorbeeld, dat recept van de pleister kunnen uitgeven, iets over den oorsprong der likdoornen er bij redeneren, en ten slotte er eenige errata achter aan voegen. Want, weet ge, het komt bij een werk juist zoo bijzonder niet op den inhoud aan, als het maar zwart op wit is; sommigen vinden het toch mooi, en waarlijk, men kan over likdoornen en pleisters zeer goed iets schrijven. Ik herinner mij dat het u op school altijd zoo lastig was de komma\'s en punten op hun plaats te zetten. Ziet ge, Andries, als de zin half uit is, zet ge een komma; als hij heel uit is, een punt, en als er in \'t geheel geen zin is, moogt ge zetten wat ge wilt, zoo als ge ook in veel werken, die uitkomen, zien kunt. Welken titel ge aan uw boek geven wilt, moet ge zelf weten. Het mijne heet: Secum portans, en ik kan er u niets meer van zeggen, dan dat het een begin en een einde heeft.

In Junij.

De natuur in haar lentegewaad is toch heerlijk schoon, als dè meidoorn bloeit en de aarde met gras en bloemen prijkt! Zoo\'n heldere Decemberdag is ook wel mooi en waard dat men er voor danke, als berg en dal met sneeuw bedekt zijn en ons, boden, de baard van rijp wit wordt; maar de natuur in haar lentegewaad is toch heerlijk schoon ! En de boomen hebben bladeren , en de vogel zingt, en het graan komt op , en daar ginds hangt de wolk met den boog, en de vruchtbare regen valt ruischend neder.

Ontwaak mijn hart en laat i.ns zingen d\'Algoeden God, den Schepper aller dingen! enz.

\'t Is alsof Hij voorbij ging en alsof de natuur zijn naderen van verre gevoeld had en bescheiden in haar feestgewaad aan den weg stond en juichte!

Een zonderling geval van klinkende daalders en een waldhoorn.

Muzijk ! Ja, muzijk is een heerlijk ding; de zalige engelen in den hemel houden er ook veel van; ik heb ze zelf meer dan eens op schilderijen zien blazen. En de muzijk is aangenaam om te hooren en ze oefent werkelijk invloed uit op ons hart. Ik heb er nog wel honderdmaal aan gedacht, hoe ze mij eens vermurwd heeft, toen Paulus, die dief, mij mijn klinkende daalders had afgestolen. Die Paulus een dief, hij! Ik had hem nog wel zoo dikwijls uit den nood geholpen, en toch stal hij mijn klinkende daalders; mijn moeder had ze mij nog op haar doodbed gegeven. In die oogenbükken is het een zwak van moedors, dat ze klinkende daalders hebben, en de

BE VVANDSIIECKER BODE.

mijne had altijd veel van mij gehouden ; ik had haai\' mijn leven lang scha

niets in den weg gelegd, en toen zij merkte dat ze achteruitging, eige

riep zij mij aan haar bed en gaf mij negen klinkende daalders, wil

twee dagen voor haar dood; nu , God zij haar genadig, ze was een kan

brave vrouw, — maar om weêr op de muzijk te komen , ik wou ï

dan vertellen , hoe zij mij eens vermurwd had, want ik was wat boos sch

over mijn daalders en over den ondankbaren , ontrouwen kerel. Waar in

is Paul us ? ïHet bosch in gegaan ik hem achter na, keek wild het

door struik en boomen , en wou hem doodslaan , waar ik hem mogt ges

vinden, en het bloed kookte mij in de aderen , — daar begonnen de te

jagers van onzen heer op eens te blazen. Zoo had het mij nog nooit ine

toegeklonken, ik luisterde, stond stil, en zag om mij heen. Ik was mi

juist bij een beekje, en paarden en koeijen en schapen stonden aan tei

den oever en dronken uit de beek , en de jagers bliezen. — »Klin- va

kende daalders hier, klinkende daalders daar! ik wil Paulus niet zij

doodslaanen ik vergaf hem in mijn hart bij de beek , waar ik le

stond , en keerde naar huis terug. Als dit nu echter niet bij toeval hi

gebeurd is , en de muzijk het werkelijk gedaan heeft, dan is ze toch di een gave Gods en moet men ze tot zoo iets gebruiken. Dat eeuwig

kwinkeleren geeft niet veel. g

NB. Oudste oorkonde van het menschdom. I. deel. Een na duizenden van jaren onthulde heilige schrift. II. deel. Sleutel tot de heilige weienschappen der Egyptenaren. III. deel. Overblijfselen van de oudste geschiedenis van Beueden-Azie.

Een oostersche klank is een klank uit het Oosten en in het Oosten waren, gelijk bekend is, de vijf poorten bij den mensch in het volle bezit van hetgeen hun toekomt, en men had nog niet het merg uit de beenderen der zintuigen en verbeelding, door een soort van vader-landsche abstractie opgedroogd; sloeg de natuur niet op den leest van een systeem en rekte ze ook niet uit; deed ze ook niet tot een ligten etherdamp overgaan, die, ja wel, de windmolens der algemeene rede, vlug aan \'t malen brengt, maar geen gras of plant kan laten groeijen ; maar in het Oosten hield men de natuur van onzen liefderijken Vader en God in eere , zoo als zij is; ving haar indrukken op , en overwoog ze in zijn hart : in het Oosten waren, gelijk algemeen bekend is , over zon an maan , over dageraad en bergen en boomen en hun indrukken, geesten gesteld , die den gevoeligen, eenvoudigen man in zijn binnenste troffen en verstandig maakten, en zijn hart met een aandoening vervulden , die vrij wat meer waard is, dan alle Q. E. D. — s, die, sedert de zoo even genoemden geesten van de wijsbegeerte hun eervol ontslag bekomen hebben, in hun plaats wéér mode zijn geworden; in het Oosten leerde men door beelden , enz. Een zoodanige oostersche klank nu is dit geschrift en blijft, of men den schrijver gelijk wil geven of niet, toch altijd een heerlijk verschijnsel, hoog in de wolken, en een gewrocht van het genie.

Het werk loopt over de scheppingsgeschiedenis von Mozes, die onze schrijver op adelaarswieken, door een nieuwe en hoogst eenvoudige mechaniek, uit den drang van de duizend en één aanrandingen , en verdedigingen, en commentariën , enz., van allerlei geleerde genoot-

DE WANDSBECKER DODE.

schappen en vakken, weêr te huis wil brengen, of liever, op haar eigen vlengels, die tot nu toe niemand bespeurd had , zelf naar huis wil laten vliegen , gelijk uit het volgende blijkt. Slechts nog ééne kantteekening.

ïDeze analogie van den mensch met den Schepper , geeft aan alle schepselen hun gehalte en hun karakter, waarvan trouw en geloof in de geheele natuur afhankelijk zijn. iloe levendiger dit begrip, het evenbeeld van den onzigtbaren God, in ons gemoed is, des te geschikter zijn wij om zijn goedertierenheid in de schepselen te zien, te proeven, te beschouwen en als met de handen te betasten. Ieder indruk van de natuur in den mensch is niet slechts een aandenken, maar een onderpand van de hoofdwaarheid : wie de Heer is. Iedere terugwerking van den mensch in het schepsel is een brief en zegel van ons aandeel aan de goddelijke natuur en dat wij van zijn geslacht zijn.quot; Deze kantteekening van een ouden rhapsodist en schriftgeleerde , kan de ziel van de lezers Op weg brengen om het ware hoofd-idée van de oorkonde te begrijpen, te meer daar men zegt, dat er veel duisters en onduidelyks in is. En nu het werk zelf:

Eenige deisten en chineesche denkers hebben uit Aristoteles\' Or-ganon , Graaf Welling\'s Zoutleer, Descarte\'s Mathesis, Wolfs proefondervindelijke Natuurkunde, Gerike\'s Luchtpomptheorie, enz., enz., een heir van tegenwerpingen en bezwaren uitgerust om een bres te maken in de scheppingsgeschiedenis volgens Mozes; zoo had er , bij voorbeeld , den eersten dag geen licht moeten zijn en zou de zon drie dagen te laat komen . zoo had de derde dag geen gras, boomen, groen en planten ter wereld moeten brengen , en den vierden eerst het hemelgewelf gebouwd zijn geworden, enz. — en eenige godgeleerden en wijsgeerige koppen hebben hun uit Gerike\'s Luchtpomptheorie , Wolf\'s proefondervindelijke Natuurkunde, Descarte\'s Mathesis, Graaf Welling\'s Zoutleer, Aristoteles\' Organon, enz., enz., een heir van antwoorden en oplossingen te gemoet gevoerd, waardoor de bres nog grooter gemaakt werd, aangezien Mozes scheppingsgeschiedenis noch naar Aristoteles\' Organon , noch naar Gerike\'s Luchtpomptheorie, noch naar Descarte\'s Mathesis, noch naar Graaf Welling\'s Zoutleer, noch naar Wolfs proefondervindelijke Natuurkunde afgebakend is, en dus ook daarnaar bestreden noch geregt-vaardigd kan of moet worden. Als echter de scheppingsgeschiedenis van Mozes door niemand geregtvaardigd is, is dit de schuld niet van het slot, maar van den slotenmaker. Zij heeft zoo\'n kunstige verdediging niet noodig en zweeft op de vleugels van het morgenrood , boven alle tegenwerpingen en bezwaren , hoog verheven daarhenen en zegeviert. Aldus namelijk; God wilde den onbedorven, eersten menschen bekend maken, dat hij hemel en aarde en al het schoone en goede, dat zij in den hemel en op aarde rondom zich zagen, geschapen had, en daar de eerste menschen zinnelijk en natuurlijk woren , en zinnelijke en natuurlijke menschen , gelijk de rhapsodist zegt, slechts door beelden spreken en niet anders verstaan , lei God zijn openbaring in het morgenrood, het schoonste en liefelijkste beeld onder den hemel, dat voor alle volken der aarde zich vertoont, en hen lederen morgen aan de openbaring en hun Schepper

DE WANDSBECKER BODE.

en Vader — den gonadigen , barmhartigen , onbeschrijfelijk goeden — krachtdadig zou kunnen herinneren ; of liever, God weefde dez.3 zijn openbaring in de letters van het morgenrood, in het rozenroode , dramatische gewaad van het aanbreken des daags, opdat zij in en door haar schoonheid voor den rnensch zinnelijk te begrijpen zou zijn en zijn oog en hart diep treffen zou. Volgens deze wijze van beschouwen vallen de tegenwerpingen en bezwaren van zelf weg, en alles gaat zijn natuurlijken gang, zoo als iedereen die oogen heeft iederen morgen zien kan. Licht komt voor de zon , gras en groen ziet hij voor de zon, enz. Maai- waartoe nu die indeeling in zes dagen en de Sabbath op den zevenden? Dit, zegt onze schrijver, bedoelt klaarblijkelijk de instelling van den arbeid en de rust, en het gebod aan de menschen »zes dagen zult gij werken en op den zevenden rusten,quot; is door geheel de schepping zigtbaar en hier door een indrukwekkend voorbeeld geteekend ; want God, wiens evenbeeld en vertegenwoordiger de mensch op aarde moet zijn , schiep in zes dagen de wereld en rustle den zevenden. Bovendien is deze verdeeling in zeven waarschijnlijk ook een hieroglyphisch hulpmiddel voor de werktuigelijke verbeeldingsklacht en kinderlijke ontwikkeling van het menschdom, ad rnodum van de uiterlijke gedaante van den mensch, dien men, zonder een gek te zijn, als zoo vele gekken die hem aldus genoemd hebben , een mikrokosmus heeten kan ; een verdeeling , die echter de gewigtigste gevolgen voor hot menschdom gehad heeft, daar symboliek , tijdrekenkunde , kennis der natuur , met een woord , al de belangrijkste kunsten en wetenschappen van het menschelijk geslacat, uit haar zijn voortgekomen. \'Deze oude oorkonde en openbaring Gods is nu in de godsdiensten van alle oude volken min of meer op eigenaardige wijze voorgesteld , veranderd en verminkt, maar is toch in de overgebleven fragmenten nog zigtbaar, dit en wat hierop betrekking heeft verklaart het tweede en derde deel van ons werk , wat wij namelijk van de Egyptenaren en de oude volken van Beneden-Azië weten , en wat tot op dezen tijd geheel anders verklaard was geworden , enz.

De Broederkus¹), of de overeenkomst in de verschillende fragmenten van godsdienstleeren, en de goede reuk waarin het getal zeven staat, enz., zijn ongetwijfeld geen louter grillen van het toeval en hebben ook ongetwijfeld hun oorzaak. Of die echter gezocht moet worden daar waar de schrijver ze gevonden heeft, of in het schema-tismus universi en in de vestigia creaturae a creatore impressa, wil referent niet beslissen. Hij behoort bovendien tot een zekere soort van eclectische mystici, die altijd over de heilige parabels en hiero-glyphen van de oudheid peinzen en weer peinzen, en met een uitkomst die zoo vlak voor de hand ligt, ex officio niet tevreden kunnen zijn. Intusschen kan hij toch niet nalaten het hoo\'d-idee van den schrijver en voornamelijk de uitwerking en doorvoering er van, zoo ver het met den bekenden regel nil admirari overeen te brengen is, te bewonderen; bij verscheiden wenken en aanwijzingen door zijn gansche boek, als bij den aanblik der waarheid te juichen, en wegens

\') Mntii Pansac OSCULUM cliristianac ct clhnicao religiunis

JjE WAXDSIiECKEIt DOliE.

het onderligt omtrent het morgenrood p. 78, enz. en wegens eenige andere plaatsen, regt veel van hem te houden.

Ten slotte valt er nog op te merken dat de taal in dit boek niet is als een gewone bedding, waar do gedachtenstroom geregeld en behoorlijk doorloopt, maar als een doorbraak van dijken en dammen.

NB. Het lijden van den jongen Werther.

Ik weet niet of het een geschiedenis is of een verzinsel; maar het gaat er heel natuurlijk toe, en weet iemand regt goed de tranen uit de oogen te persen Ja, de liefde is een wonderlijk ding; men kan er niet mee spelen, als met een vogel. Ik ken ze en weet hoe ze door lijf en leven gaat\', en in iedere ader klopt en bonst, en met hoofd en verstand den gek steekt. Die arme Werther! Hij heeft anders zulke verstandige invallen en gedachten. Had hij maar eens een reisje naar Parijs en Peking gemaakt. Maar hij wilde niet weg van het vuur en het braadspit, en draaide er zich net zoo lang omheen, tot hij dood ging. En het ongelukkigste er van is, dat iemand met zoo veel talent en aanleg zoo zwak kan zijn, en daarom moest men onder een lindeboom op het kerkhof bij zijn grafheuvel een zodenbank maken, oin er op te kunnen gaan zitten, het hoofd in de hand leggen, en over de menschelijke zwakheid weenen. Maalais gij uitgeweend hebt, teedere goede jongeling, als gij uitgeweend hebt, hef dan het hoofd weêr blijmoedig naar boven, rigt u met vertrouwen op! want er is een deugd, die even ais de liefde, ook door lijf en leven gaat, en in iedere ader klopt en bonst. Naar men zegt kan zij slechts met veel inspanning en moeite verworven wor-en zou zij daarom ook niet zeer bekend en bemind zijn ; maar die haar bezit, dien zal zij daarvoor ook rijkelijk beloonen, zegt men , bij zonneschijn zoowel als bij vorst en regen, en als vriend Hein met de sikkel komt. *

NB. Diogenes van Sinope.

Man met den gescheurden mantel en het kalme gelaat, ik sta vol afgunst naast uw ton , en als de verwenschte klove tusschen idees en werkelijkheid er niet was , zou de zon , bij haar opstijgen uit de zee, morgen twee tonnen beschijnen.

Ik ben zeer opregt, zoo als ge ziet, Diogenes. De anderen laten u alleen hun schitterenden kant zien ; het muiier fonnosa superne, een volle borst, een schoonen , liefelijk pratenden mond , een vriendelijk saletgezigt enz., en ik mijn partes pudmdas, het desinil in atruin piscem , mijn dikke, van podagra opgezwollen voeten , die ik met moeite nasleep en die mijn voornemens den hals breken. Uw uitlegger, hoe juist en welsprekend hij ook moge redeneren (zijn voeten zijn ander den mantel verborgen) spreekt in den wind. — Er is wel niemand in Athene, die niet somtijds de nietigheid van de voorgewende denkbeeldige behoeften en de doornen in den doolhof der hartstogten gevoeld, er dikwijl een zuur gezigt over gezet, en daarbij tevens aan uw ton gedacht heeft! maar wat helpt dat denken van het hoofd ? Zalf voor de voeten moet er zijn, man van Sinope!

♦

DE WAMSBECKER JiOÜE

Over mijn vriend Virgilius.

Behalve vele andere groote gaven heeft hij ook bijzonder goed slag het dwarsstreejije a propos te plaatsen , en een dwarsstreepje op zijn pas heeft zijn verdienste. Zoo zegt hij b. v,

Speluncam devenere eandem--

Er worden dichters gevonden, die bij zoo\'n gelegenheid met het dwarsstreepje niet te vreden kunnen zijn en verder moeten praten; die het hoofd zoo vol van smaak en fijn vernuft hebben , zegt mijn neef, dat zij moenen dat men aan zeden en eerbaarheid zich niet behoeft te storen, dat men de vrouwtjes, die bovendien toch met zoo veel lusten behebt zijn, geenszins hoeft te sparen, en haar schaamte en deugd gerust op het dwaalspoor mag brengen, zoo men het slechts in schoon proza of in schoone verzen doet.

Ze moesten zoo niet spreken ; \'t is toch niet kwaad, gevoel van schaamte en deugd te hebben. *

Over de muzijk.

De man , die het eerst bij do godsdienst de muzijk invoerde , had waarschijnlijk niet het voornemen zich bij het publiek als componist bekend te maken; evenmin als de propheet Nathan, door zijn verhaal van het eenige schaap van den armen man , den naam van een goeden fabeldichter verdienen , of Abraham een heelmeester zijn wilde , toen hij zijn zoon Ismael nam en al de in zijn huis geborenen en alle gekochten met zijn geld, en al wat mannelijk was in zijn huis, en het vleesch hunner voorhuid besneed Het was ongetwijfeld een man van verheven verstand en edele gezindheid, en een vriend en vader van zijn volk.

De eerste dichters van ieder volk zijn ook hun priesters geweest; welligt zijn deze ook het eerste op liet denkbeeld gekomen om hun liederen door snarenspel meer kracht bij te zetten. De muzijk mag nu aan het altaar haar oorsprong te danken hebben , of eerst later in de tempels ingevoerd zijn, wij moeten hier het tijdstip aannemen, waarop zij zonder eenig erkend regt was en in de gedaante eener dienstmaagd wonderen werkte.

Aan het hof te Jeruzalem werd niet slechts de genade van God des morgens, en \'s nachts zijn waarheid op da tien snaren en met het spelen op de harp verkondigd ; niet slechts werd na een overwinning op de Philistijnen een Te deum op de gitlhith uitgevoerd en God hoog geprezen met bazuinen , psalters en harpen, met pauken en kooren, met fluiten en snarenspel, met schelle cymbalen en zoetklinkende cymbalen ; maar koning David liet zich ook zijn angstgebed onder zeer treurige en hoogst moeijelijke omstandigheden , en ook den boetpsalm van zijn diep verslagen ziel, op acht snaren voorzingen. Terwijl zulke berigten ons doen begrijpen welk het hoofddoel der muzijk in het algemeen moet zijn, leeren zij ons tevens haar natuur in het Oosten kennen en de opvatting, die men daar van haar had.

Volgens de overlevering, dat de muzijk in den beginne in Griekenland alleen bij de feesten ter eere der goden en der helden en bij de opvoeding der jeugd gebruikt werd, is zij waarschijnlijk in

DE WANDSBECKER BODE.

deze goddelijke eenvoudigheid en onbekende schoonheid uit het Oosten naar de Grieken gekomen , die ook in dit opzigt ad TroaSsg waren en er zoo iang aan schaafden en vijlden, tot ze er een schoone kunst van gemaakt hadden. In het land, waar dichters in navolgers en vleijeis der heèrschende neigingen, en wijzen in professoren van de dialectiek ontaardden , werd de muzijk van een heilige non een liederlijke deern, die de vermaningen van Plato en andere wijze mannen in den wind sloeg, zich bij iedere gelegenheid vertoonde, en om openbaren lof en de goedkeuring van het wellustige grieksche oor boeleerde. Zij was nu niet meer, wat zij geweest was , de eenvoudige tooverroede in de hand van den bode der goden: — — hac animas ille evocat Orco Pallentes, alias sub tristia Tartara mittit,

Dat somnos adimitque et lumina morte resignat.

De muzijk van een griekschen virtuoos, die bij de Pythische en andere spelen meer dan eens den prijs behaald had , staat tot een psalm van David ongeveer in dezelfde verhouding als de solo van een luchtigen dwaas, die echter een eerste danser is, tot den dans van den man Gods voor de arke des verbonds, waarover deze trouwens van Michal allerlei bittere aanmerkingen moest hooren. Plutarchus zegt, dat men zich in zijn tijd zelfs\' geen begrip meer kon vormen van de oude muzijk, die jongelingen tot goede burgers maakte, en geeft de schuld er van aan het tooneel. Het is waar, er werden musici gevonden , die te Delphi niet wilden mede wedijveren , omdat zij beter bedoelingen hadden; en meestal waren deze dichter en musicus te gelijk. Ten tijde van Lycurgus wordt van een zekeren Thales, niet die in det zevengesternte der wijzen blonk , maar van een zekeren lyrischen dichter en musicus uit Creta, verhaald: »Zijn liederen waren door hun goedgczette, welluidende melodie zeer innemend en wekten op tot gehoorzaamheid en eendragt Wie ze hoorde werd tegen wil en dank getroffen en beter gemaakt; zijn hart begon te gloeijen voor de deugd en vergat genoegzaam den nijd, die er tot nu toe in gezeteld had : zoodat men eenigermate beweren kon , dat deze Thales den weg voor Lycurgus bereid en de baan geopend heeft, om de Spartanen in het regte spoor te brengen quot;

De Romeinen zijn, wat de muzijk betreft, minder te beschuldigen dan de Grieken; tot hen toch kwam zij uit Griekenland, en de Grieken hadden ze uit het Oosten.

Bij de overige westersche en noordsche volken weid de muzijk nog lang na de geboorte van Christus, onder opzigt van de priesters , mede in den oorlog gevoerd en won veldslagen voor het vaderland. Reeds in Griekenland had men met goed gevolg beproefd aan haar onzigtbare kracht deze rigting te geven , zonder dat zij echter aan de Duitschers, die om Griekenland en zijn beschaving zich weinig bekommerden , een voorbeeld ter navolging gaven. De priesters der Duitschers hadden ook volstrekt zoo\'n voorbeeld niet noodig, om van de muzijk , naar gelang der verschillende omstandigheden en behoeften van het volk, een gepast gebruik te maken. Bovendien zullen de Romeinen, die aan de molliores en delicatiores in cantu /lexiones, zoo als Cicero zegt, gewoon waren, wonderlijk opgekeken

DE WANDSUECKER UOIIE.

hebben bij de harde allegro\'s der Diiitschers, en, toen zij de uitwerking ■van de Duitsche muzijk onder Varus hadden ondervonden, zullen hun regiments-doctoren over de hofkapel van Herman en over de wilde chromatiek van diens hoboïsten, zeker allerhande spotachtige aanmerkingen gemaakt hebben.

In de volgende eeuwen na Christus geboorte moet de muzijk, ook als toonkunst, in verval zijn geraakt. Men spreekt ten minste van herstellers en verbeteraars in die tijden , en voert ten bewijze hiervan dingen aan , die vroeger iederen knooijer bekend waren , zonder dat hij er iets meer om was. Het is zeer waarschijnlijk , dat in die tijden van verwarring de muzijk , even als de geleerdheid, naar de kloosters de wijk heeft genomen , waar zij ook thans nog misschien de grootste diensten bewijst, als zij een ontevreden , treurigen monnik , die lang in stilte tegen zijn leed zich verzette en op weg was zijn vader en den dag zijner geboorte te verwenschen, wanneer zij zoo iemand tot rust brengt en zijn ziel kracht genoeg poogt te geven, om tot het grootsche besluit te komen : zich zeiven te overwinnen ; of wanneer zij een jonge non, die niet nalaten kan te twijfelen aan de leer van de verloochening der wereld , de overwinning op een neiging, die in een klooster billijker wijze niet bevredigd mag worden, gemakkelijk maakt.

Bij de godsdienst te Rome beproefde de muzijk van tijd tot tijd wat neuswijs en dartel te worden, zoodat verscheiden pausen genoodzaakt werden , haar eenigzins aan banden te leggen. Paus Marcellus wilde ze uit dien hoofde zelfs geheel uit de kerk bannen, maar Palestrina wist hem wéér mot haar te verzoenen door een mis , die zonder eenige ligtzinnigheid langzaam en aandachtig voortgaat, haar oog onbewegelijk op den hemel gevestigd houdt, en bij iedeie schrede het hart treft.

Tegenwoordig bevelen zich voornamelijk de Duitsche en Italiaansche muzijk door uitstekende eigenschappen aan. In beide bezitten wij wezenlijke meesterstukken en groote meesters , die den roem verdienen , dat zij door hun harmonie en melodie den vogel boven op den schepter van Jupiter kunnen in slaap wiegen. Hij echter , voor wien het door de goden weggelegd is, de muziek in haar eenvoudige kracht weder in te voeren , heeft zoodanigen roem niet noor\'ig; hom zal Apollo zijn vriend noemen en zijn miskende verdienste door twee lange ooren , onder de lokken van iederen Midas in de kunst, regt doen weêrvaren.

NB. Over Oden, te Hamburg uitgegeven.

Neen, dat zijn geen verzen; verzen moeten rijmen, dat heeft Mr. Ahrens ons op school gezegd. Hij plaatste mij voor zich als hij het ons zeide, en trok mij aan de ooren en sprak : hier een oor en daar een oor , dat rijmt; en verzen moeten ook rijmen. Ik kan ook wel twee honderd verzen in een uur lezen , en blijf er even onverschillig onder, als wanneer ik in het water loop te plassen, zoo klotsen u de rijmen als golven om de heupen ; hier echter kan ik er niet regt wijs uit worden , en het is mij alsof mij gedaanten op weg tegenkomen , die ik vroeger in den droom gezien heb. Het is,

DE WANDSBËOKER BODE.

ja, gedrukt als verzen, en er is veel maat en welluidendheid in, maar het kunnen toch geen verzen zijn. Ik wil er mijn Neef maar eens over spreken.

Het zijn toch verzen, zegt mijn Neef, en bijna ieder vers is een moedig ros, met vrijen , fleren hals, dat den vurigen lezer van verre ruikt en door zijn gehinnik in verrukking brengt. Ik had van mijnheer Ahrens gehoord , dat verzen een zeker opbruisend schuim waren , die rijmen moesten ; maar mijnheer Ahrens, mijnheer Abrens ! daar hebt gij mij wat op de mouw gespeld. Mijn Neef zegt, dat het niet schuimen , maar helder zijn moet, als een dauwdroppel, en doordringend als een liefdezucht , en dat in deze dauwdroppelhelderheid en in dezen warmen adem van den hartstogt, de geheele verdienste der tegenwoordige dichtkunst bestaat. Hij nam mij het boek uit de hand en las uit het stuk De Erharmer:

— O woorden des eeuwigen levens!

Zoo spreekt Jehovah :

igt;Kan de moeder vergeten haren zuigeling,

Dat zij zich niet over den zoon haars lijfs erbarmen zou ?

Vergat zij hem ook,

Ik wil u niet vergeten!quot;

Lof, aanbidding, en vreugdetranen en eeuwigen dank Voor de onsterfelijkheid!

Warmen , innigen , gloeijenden dank Voor de onsterfelijkheid!

Hallelujah in \'t heiligdom !

En aan gene zijde des voorhangs In het Allerheiligste hallelujah!

Want zoo heeft Jehovah gesproken.

«Schuimt dit. Neef? en hoe gevoelt ge u daarbij?quot; — Hoe ik mij gevoel ? er beweegt zich in mij ook een hallelujah, maar ik durf het niet uitgalmen , omdat ik zoo\'n gering en onbeduidend mensch ben; ik zou de sterren van den hemel willen losrukken en ze voor de voeten des Erbarmers neêrstrooijen en in den grond zinken. Zoo gevoel ik mij! — «Bravo, Neef! Dat zijn juist verzen, die u dat losrukken der sterren ingeven. Lees het geheele boek door, het zal u smaken , en schaam u overigens over dat hallelujah niet, dat zich in u beweegt. Wat, gering en onbeduidend? bij Oden geldt geen aanzien des persoons; gij of een koning, de een zoo goed als de andere! En, Neef, de schoonste seraf, in de feestelijke en ontzettende pracht zijner zes vleugelen, is slechts een gering en onbeduidend wezen, als hij voor God staat! Maar, zoo als ik zei, lees het geheele boek door!quot; — Ik heb het gedaan, en wil u vertellen, hoe het mij gegaan is. Als men een stuk voor het eerst leest, komt men als uit den hellen dag in den schemer eener kamer vol schilderijen ; eerst kan men weinig of niets zien; wanneer men er echter wat blijft, dan beginnen de schilderijen langzamerhand zigtbaar te worden en werken regt aangenaam op ons, en dan maakt men de deur digt, en wandelt op en neder en verlustigt zich in de schilde-

2

DE WANDSBECKER BODE.

rijen en rozenwolken en de schoone regenbogen en de lieve bevalligheden met zachte aandoening op het gelaat; en zoo voorts. Hier en daar heb ik ook plaatsen aangetroffen, waarbij ik duizelig werd, en dan was het mij even als wanneer een arend naar den hemel vliegen wil, en dan zoo hoog opstijgt, dat men nog maar slechts eenige beweging ziet, maar niet weet of de arend ze maakt, dan wel of het slechts een spel der lucht is. Pan lei ik het boek weg, en floot eens als Uncle Toby in den Tristram.

Ook over de woordvoeging in deze Oden heb ik dikwijls mijn eigen meening, en over de versmaat, en ik zou durven wedden, dat ei-bijzondere loopjes op zijn, als men ze maar goed kon vatten. De versmaat is niet in alle Oden dezelfde, volstrekt niet; in sommige is zij als een storm, die door een groot woud loeit, in andere zacht en liefelijk als de heldere maneschijn, en dit schijnt niet bij toeval te zijn gekomen.

Vroege Dood en.

Wees welkom mij, zilveren maan !

Getrouwe leidsvrouw in den nacht,

Ontvlugt ge? O, toef, vriendin der gedachten!

Zij luistert en blijft, slechts een wolk dreef voorbij.

\'t Ontwaken der lente is toch nog

quot;Veel schooner, dan de zomernacht _f

Als dauw, klaar en licht, uit de lokken haar druipt

En zij met haar rozenrood de heuvels kleurt.

Maar Eedlen, gij! ach, \'t droeve mos Dekt reeds voor lang uw grafgebeent\'.

O, hoe goed was \'t mij , wen ik met u den dag In \'tOosten zag dagen, of scheem\'ren den nacht.

Dat zou ik wel hebben willen maken, of ook met die anderen, onder een met mos begroeiden grafsteen rusten, en dan zoo\'n klagt van een goeden jongeling aanhooren, dien ik gedurende mijn leven lief had gehad. Mijn lijk zou zich in het graf omkeeren en mijn schim door het mos heen tot den goeden jongeling opstijgen, hem een hartelijken handdruk geven en een poosje in den maneschijn aan zijn hals hangen.

En da» die opschriften boven de stukken, wat zijn die altijd kort en degelijk aangegeven, en zoo\'n goed opschrift boven een stuk is juist als een mensch met een goed gezigt. Ook de opdragt is fiks »aan Bernstorfquot; en niets meer. Waartoe ook zoo\'n lang gezeur van Maecenas, en U Hoog Welgeboren, en aller onderdanigst? de groote man vindt er geen genoegen in en de kleine wordt er door bedorven.

Over \'t algemeen is mij uit dit boek een waar licht over Mr. Ahrens en over het verzen maken opgegaan. Ik stel mij den dichter voor als een fchoonen, teergevoeligen jongeling, die tusschen beide zoo doods benaauwd wordt, als wanneer wij een van allen de nachtmerrie hebben, en dan krijgt hij een koorts, die den schoonen teergevoeligen jongeling warm en koud maakt, tot dat zich Ac. materia peccans in een ode, elegie of zoo iets oplost; en wie te digt bij hem komt, wordt besmet.

DE WANDSBECKER BODE.

illig- Braga daalt door het loof der eikenbootnen neder om de ziel van

\'r en den vaderlandschen dichter te bezwangeren, om haar te goeder ure

, en een rijpe , krachtige vrucht ter wereld te doen brengen; hij daaren-

egen tegen, die ligtzinnig is en met vreemden zich ophoudt, legt dikwijls

nige windeijeren en wordt een speelbal der Franschen.

d of De dichter der Oden heet Klopstock, zegt men; ik wou hem toch

floot wel eens zien! *

jg_en Brief aan Andries.

t er Waarde Andries,

De XJw sterrekunde hebt ge zeker wel geheel en al vergeten ? Ik

^Hge weet nog dat er moeijelijk bij u inging wat Mr. Ahrens ons van

^lCht cirkels en driehoeken voorvertelde, en toch mogt ik u toen reeds

^;val beter lijden dan hem. Mijnheer Ahrens wist wel alles op zijn

duimpje en gij kondt niets begrijpen, maar daarentegen kondt gij ook in uw eenvoud wel zoo\'n half uur lang op een heldere ster zitten turen en u daarin verlustigen , en dat kon Mr. Ahrens niet, en daarom mogt ik u beter lijden , ziet ge, en daarom schrijf ik u ook dezen brief omdat er overmorgen avond iets regt moois aan den hemel te zien is : de avondster zal namelijk, een uur na zonsondergang , bij helder wéér natuurlijk, groot en schitterend aan den hemel staan , in het Westen , en digt onder hem , links Jupiter, en regts de maan.

Hoe het komt dat die drie groote hemelligchamen zoo digt bij elkander staan, mag Mr. Ahrens betoogen; gij echter moet naar buiten en naar mijn lieve maan en de beide vriendelijke sterren kijken ; en wat u, als ge zoo voor de deur staat en naar boven ziet, Andries, wat u dan zoo in de gedachte zal komen , dat gunt u uw oude schoolkameraad van hane , en daarvan weet Mr. Ahrens niets. , Vaarwel, Andries, en vergeet niet den grendel op de deur te

t doen, als ge weêr naar binnen gaat.

7

j NB. Bekeeringsgeschiedenis van---

i De mensch is zeker meer dan een dier, maar hij is ook een dier

i en heeft dierlijke eigenschappen. Dat is, hij hangt min of meer

van den toestand af waarin hij verkeert, en van de zinnelijke indrukken van het oogenblik, en oordeelt dus, als de toestand verandert en hij andere indrukken ontvangt, anders over de vorige dan hij vroeger , uit hoofde van de nabijheid , de gewoonte , en de verwarring zijner zinnen en hartstogten, kon oordeelen, of wel: zijn manier van denken kan van het ééne punt van den omtrek naar het tegenovergestelde overgaan en weder naar het vorige punt terug-keeren, zoo de omstandigheden hem slechts den boog aanwijzen. En deze veranderingen zijn zelfs niet eens iets groots of belangrijks bij den mensch: maar die merkwaardige, volkomen transcendentale verandering, waardoor de cirkel onherstelbaar verbroken wordt en alle wetten van de psychologie ijdel en nietsbeduidend worden, wanneer de haren rok uitgetrokken , of ten minste omgekeerd wordt, en den mensch de schubben van de oogen wegvallen, is iets van dien aard, dat iedereen, die eenigerraate het bewustzijn van zijn be-

2 *

DE WANDSBECKER DODE,

staan heeft, vader en moeder verlaat, als hij daaromtrent iets zekers kan hoeren.

Bijna alle stelsels, die de menschen zich van goed en kwaad maken , zijn ephemera, kinderen van het oogenblik , die ook even zoo spoedig weder sterven ; en het is uiterst zeldzaam dat iemand het systeem , dat hij zich gemaakt heeft, bij tegenovergestelde omstandigheden blijft aankleven. Men kan daarom ongetwijfeld gerust tien tegen één wedden, dat een misdadiger die ter dood veroordeeld is, in de gevangenis op een geheel andere wijze over goed en kwaad spreken zal, dan hij gesproken heeft voor hij er in kwam en toen hij nog in het ruime sop rondzeilde, en het zou er dus niet best uitzien met die bekeeringsgeschiedenissen , en het is regt goed , dat de godsdienst tot bewijs barer waarheid de misdadigers en hun geschiedenissen gansch niet noodig heeft. Over \'t geheel is het onbegrijpelijk , waarom men met de vrijgeesten en de twijfelaars in zulke iDieedvoerige redeneringen en betoogen treedt, en van hun vrijgeesterij en twijfelzucht zoo grooten ophef maakt. Christus zegt kortweg : »Die mijn geboden bewaart, zal weten, of mijn leer van God is.\'\' Wie dit niet beproeven wil of niet kan, die moest eigenlijk, als hij een verstandig en eerlijk man was, of slechts er den naam van wilde hebben , geen woord vóór of tegen het Christendom zeggen ; en is hij toch zoo zwak en zoo ijdel, dat hij , even als Voltaire en Hume, enz , zijn weinigje galanteriën aan de markt brengen moest, men zou hem ongestoord zijn gang kunnen laten gaan en niet naar hem omzien.

NB. Discours sur les fruits des bonnes études.

De bonnes études, zoo is de oude deun , maken het hart van hen, die ze vereeren , zoo als wijsgeeren , dichters enz., goed en deugdzaam , want Pythagoras, Socrates, Democritus, Homerus enz. waren goede , deugdzame menschen — als of Apollo met zijn lier en Hans Sachs met zijn hakbord collega\'s waren ! en ongelukkig de mensch , die daarom op het karakter van een man vertrouwt, omdat hij goed betoogen of mooije verzen maken kan. Ja maar, gaat het discours voort, de niet wetenschappelijke man, in den ruwen natuurstaat slaat onmiddellijk met zijn knods toe , als iemand hem kwaad doet, doch de bonnes études maken de zeden zacht. Ja maai , als die zacht gemaakte en als \'t ware witgepleisterde zeden den man , die haar kwaad doen, eens heimelijk sti ikken spanden , en als hij er in gevangen was, met groote beleefdheid haar deelneming kwamen betuigen ? Dan nog liever den slag met de knods! Men weet, waar men zich aan te houden heeft, geeft hern ook wel naar gelang van omstandigheden terug , kortom het gaat eerlijk in zijn werk. Dit is nu echter niet zoo gemeend , alsof de bonnes études, zoo als wij ze hebben , niets goeds in zich bevatten. Daarvoor behoeden mij Jupiter en Minerva! Men kan er heel veel goeds van zeggen, gelijk de schrijver van het discours dan ook , met een rijken stroom van denkbeelden en woorden , wezenlijk regt veel goeds van haar nut gezegd heeft.

DE WA.NDSBECKER BODE.

Een brief aan de maan.

Stille , glinsterende Vriendin ,

Ik heb u lang in het geheim bemind ; toen ik nog een- knaap was, ging ik reeds dikwijls naar het woud om half verborgen achter de boomen naar u op te zien, als gij met bloote borst of in het nachtkostuum van een gespleten wolk voorbij gingt.

Eens op een avond vroeg ik waarom gij toch zoo onrustig aan den hemel waart en waarom gij niet bij ons bleeft. »Zij had, begon mijn moeder, terwijl zij\'mij vriendelijk op haar schoot nam, ach, zij had een kleinen, lieven knaap, die Endymion heette, dezen heeft zij verloren en zoekt hem nu overal, en kan den knaap niet weder-vindenquot; — en mij kwam een traan in het oog. O , mevrouw, dikwijls is mij sedert dien tijd een traan in het oog opgekomen.

Gij schijnt een week, zwaarmoedig hart te hebben. De hemel boven u is dag en nacht vol blijdschap en vreugdegej ubel, dat de grond er van davert, maar ik heb u nooit in het vrolijke gezelschap van den hemel gezien. Gij loopt altijd, alleen en treurig, om onze aarde, als een meisje om het graf van haar beminde, even alsof het lispelen van gesmoorde zuchten, en het geluid van handenwringen en zielsontbinding u liefelijker waren , dan het zegelied van Orion of het schelle allegro van de harp van het zevengesternte. Zacht, sympathetisch meisje ! sta inij toe dat ik voor een oogenblik den treursluijer van mijn gelaat neem om u de hand te kussen ; sta mij toe u tot de vertrouwde van mijn smartvolle gewaarwordingen en zwaarmoedige dweeperijen te maken , in uw schoot mijn tranen te

storten..... En Jupiter spreidde een dun rozenwolkje over het

tooneel! De lezer echter stelle zich deze schilderij, door verscheiden Cupido\'s vastgehouden , voor als een cul de lampe, onder het opschrift van dezen zonderlingen brief.

ISrwf van Pythagoras aan Hiero, vorst van Syracuse.

NB. Deze brief is voor ongeveer twee duizend jaren geschreven. Zij , die in de beschaafde , groote wereld te huis zijn, zullen wel spoedig merken, waar het den schrijver van den brief aan ontbroken heeft, en dat een wijsgeer van onzen tijd heel anders zou geschreven hebben. Pythagoras nu schreef op de volgende wijze aan zijn Hoogheid, den vorst Hiero van Syracuse, die hem te logeren gevraagd had :

Sire,

Ik leid een zeer eentoonig en rustig leven; het leven, dat gij leidt, is noch het een, noch het andere. Een matig, ingetogen man kan best buiten de siciliaansche lekkernijen. Pythagoras vindt, waar hij ook komt, genoeg tot onderhoud en voeding van het lig-chaam, en de overvloed van een vorst is lastig en ongemakkelijk voor hem, die er geen verstand van heeft. Tevredenheid, is een voorname zaak , men heeft dan geen benijders noch vervolgers , en daarom schijnt zij ons ook het meest aan de goden gelijk te maken. Daarbij krijgt men een gezond gestel, niet door aan de liefde zich over te geven , door eten en drinken , maar door ontbering, dio de

DE WANDSBECKER BODE.

menschen tot de deugd aanzet. De velerlei en buitensporige wellusten daarentegen slepen de zielen der zwakke menschen als aan strikken mede , en wel voornamelijk die soort van wellusten , waaraan uwe Majesteit verslaafd is. En, daar gij vrijwillig uw eigen slaaf wilt zijn , kan men u niet helpen; want de rede geldt bij u zooveel als niets. Noodig derhalve Pythagoras niet meer uit met u te leven. De geneesheer gaat niet gaarne naast den kranke in het bed liggen.

Ko.pli. inv, Re-mbf.lt;^e.

3e PrerA.d LARS.

MIJNE HEEREN ,

Dit stukje is, gelijk gij ziet, bepaald geschikt om aan het lagchen te brengen. Mogt het soms nog een andere goede uitwerking hebben , het zal niet tegen de bedoeling van den schrijver zijn. Er zijn sommige schrijvers, die bij den schijn van ligtzinnigheid , dien zij aannemen, betere bedoelingen hebben , dan men van hen zou verwachten. De schrijver verzoekt vriendelijk, dat men zijn werk niet tot de ellendige spotschriften zal rekenen, zooals er hem eenige over dezen twist onder de oogen zijn gekomen. Overigens verlangt hij noch goedkeuring noch bescherming, hij wilde alleen bij deze gelegenheid een blijk van de achting geven, die hij voor het eerwaardig collegia van ouderlingen gevoelt.

DE WANDSBECKER BODE.

* * *

* * * * * *

Een redetwist tusschen de heer en W. en X. en een vreemde, over vde aanleiding tot het gesprek over de godsdienstquot; van den weleerwaarden Alberti, en over de preek op den S^n Zondag na Epiphanias van den weleerwaarden Goeze, onder het praesidium van den hooggeboren heer Lars.

W. En dat zal iedereen u zeggen. Vraag het maar aan onpartijdige menschen.

X. Wat ? Er zijn geen onpartijdige menschen , nijdige zijn er wel. W. Nijdige, zegt ge ? Bedenk toch , het boek is geschreven om de christelijke jeugd te onderrigten , en er zijn zoo veel werkelijke fouten en klaarblijkelijke vervalschingen in. Een naauwgezet leeraar van de regtzinnigheid moest wel daartegen opkomen.

DE PRESIDENT.

Wel zeker, men moest daartegen opkomen , en het zijn stomme honden, die daarbij hun mond houden. Sutorem si fur ca expclles, tarnen absque recori.

X. Het is schande zijn ambtgenoot voor de gemeente gehaat en verdacht te willen maken , maar wat zal men zeggen---

DÊ PRESIDENT.

Ja wel is het schande, maar wat zal men zeggen ?

W. Dat het boek zijn verdiende loon heeft, en dat er nog menschen zijn, die moed genoeg hebben zich tegen gevaarlijke dwalingen te verzetten, al was het ook met nadeel voor hen zelve ; dat moet ge zeggen.

X. En ik zeg u, dat de preek een schandvlek is op de Luthersche kerk , en dat de man, die haar gemaakt heeft , een hatelijk mensch is, die zijn ambtgenoot benijdt en hem ongelukkig wilde maken, dat zeg ik u , en zeg gij aan wien ge wilt, dat ik het gezegd heb en dat---

W. En ik zeg u, dat het boek een gevaarlijk , doemwaardig boek is, en de schrijver er van een ketter en antichrist---

DE PRESIDENT.

Hei daar, houd op---quod — si — illabatur — oleum —

un Pavian — ferient — Ruince. — Hei daar, hoor eens, vreemdeling, bemoei gij er u een beetje meé, en beproef die menschen van elkaar af te houden. Ge zult toch zoo heel dom niet zijn , dat ge niet wat meê kunt praten, en ik zal u wel voorthelpen, als ge blijft steken.

De Vreemdeling. Ik weet niet waarover de heeren spreken.

DE PRESIDENT.

Waarover ? dat zult ge toch wel gehoord hebben. Mijnheer W., zeg gij eens aan dien vreemden heer, waarover wij spreken.

W. Er wordt hier over de aanleiding tot het gesprek over de godsdienst van den weleerwaarden Alborti gehandeld , en nu beweer ik tegen mijnheer X, dat het een gevaarlijk boek is, en daarover twisten wij.

DE WANDSBECKER BODE.

DE PRESIDENT.

En ik ben president, ziet ge, die zoo wat de leiding bij den strijd heeft en in de bros moet springen, als een van hen de waarheid te na komt. Ziet ge, daarover spreken wij, en het boek is een gevaarlijk boek.

De Vreemdeling. Hebt gij het boek gelezen, mijnheer de president?

DE PRESIDENT.

Neen, gelezen heb ik het niet, maar daarom kan ik toch wel weten, dat het een gevaarlijk boek is.

De Vreemdeling. Gij, heeren , hebt het zonder twijfel gelezen?

X. Ja, maar ik wou dat ik het niet gelezen had.

W. Er is zeker niet veel genoegen aan zulke dingen te lezen ; anders kan ik ook niet begrijpen, waarom ge liever zoudt willen dat gij hot niet hadt gelezen.

X. Om mij het verdriet en de ergernis te besparen over den overmoed en de onregtvaardigheid van de lastertaal; daarom , en omdat ik boos ben een enkel woord daarover tegen u gesproken te hebben.

De Vreemdeling. Gij spreekt met den warmen ijver van een vriend, mijnheer X., en verdient daarom achting, zelfs ook wanneer die ijver u een weinig te ver voerde. Ik zou u gaarne zachter zien. Men moet de menschen met liefde en geduld verdragen, wanneer het namelijk geen praatjes zijn , maar wezenlijk ernst, dat men hun belang, niet het zijne beoogt.

X. Mijnheer, ge moest die soort van menschen ook maar kennen — op het voorhoofd Gods eer, en onder den mantel den dolk. —

W. En wat zou hij, als hij die soort van menschen kende ? Hij zou u ongelijk geven, n verachten, gelijk ik u veracht, dat gij zulke goddelooze , onbeschaamde aanvallen op onze heilige «godsdienst tegen de wachters van Sion slechts met een enkel woord durft te verdedigen , hij zou — — —

De Vreemdeling. Niet verder, heeren , die wijze van strijden kan niets goeds geven. Gij zijt waarschijnlijk beide te brave menschen om u over en wéér zoo boos te maken.

De waarheid is de dochter van den vreedzamen hemel ; zij vlugt, zoodra zij het rumoer der hartstogten en van twist verneemt. Wie ze echter van ganscher harte bemint en zich zelf verloochenen kan , bij hem komt zij uitrusten , hem verrast zij des nachts gedurende den slaap , en maakt zijn hart en aangezigt vrolijk. Het schijnt dat da waarheid u beiden zeer harte gaat, mij ook gaat zij ter harte. Laat ons dan den ouden twistzieken Adam uittrekken en beproeven of wij haar vinden kunnen.

DE PRESIDENT.

Mij gaat ze ook ter harte en ik wil ze mee helpen zoeken. Maar in het boek van Alberti is ze niet te vinden. Daar is niets dan klare ketterij in.

De Vreemdeling. Een schrijver is soms wel wat zorgeloos in de keuze zijner woorden; dikwijls maakt de verschillende wijze van zich een zaak voor te stellen dat de een den ander niet goed verstaat, dikwijls ook wil de een den ander niet verstaan.

BE WANDSBECKER BODE.

DE PRESIDENT.

Wat wilt ge daar mee zeggen ?

De Vreemdeling. Dit slechts bedoel ik , dat men in ieder boek ketterijen vinden kan, als men ze er in zoeken wil.

DE PRESIDENT.

Zoo ? nu toon me dan eens een ketterij in de preek van den S\'lcn Zondag na Ephiphonias. Ge neemt veel op u, Vreemdeling.

De Vreemdeling. Wat ik zeg, zeg ik niet alleen tegen u , maar ook tegen mij en tegen ons allen, mijnheer de president; geloof echter niet dat ik onnadenkend spreek, als ik zeg dat men in ieder boek ketterij kan vinden. Ge moet mij maar zeggen, welke ketterij ik in de preek vinden moet.

DE PRESIDENT.

Mijnheer W., wat voor ketters heeft men al zoo ?

W. Er zijn er, helaas! maar al te veel. Socinianen, Valenti-nianen , Manichaeërs.

DE PRESIDENT.

Juist zoo, Manuchaeërs ! Nu vind dan de Manuchaeër ketterij er eens in.

De Vreemdeling. Gij weet tooh wat de Manichaeërs beweerd hebben?

DE PRESIDENT.

Wel zeker , hoe zou ik dat niet weten ?

De Vreemdeling. Zij hebben name lijk beweerd dat er twee hoofdbeginselen zijn, een goed en een kwaad. Eigenlijk heeft Manes deze leer niet zelf uitgevonden, maar uit de perzische wijsbegeerte geput.

DE PRESIDENT.

Wat, zou hij ze uitgevonden hebban? de prins Heraclius heeft ze lang vóór hem gehad en Tubal Cain ook.

De Vreemdeling. Nu st*at er in de preek : dat het, zonder de leer van den Satan en zijn boozen invloed , geheel onmogelijk is den oorsprong van de zonde te verklaren. Volgens de christelijke leer heeft God den Satan als een goeden engel geschapen, de Satan echter heeft gezondigd en is gevallen. Als nu de zonde zonder de leer van den Satan onmogelijk verklaard kan worden, hebben wij een nieuwen Satan noodig, om den val van den eersten te verklaren, en zoo voort altijd weêr een nieuwen Satan ; en moet hij derhalve, die dit beweert, eindelijk een beginsel Tan het booze aannemen. En dit is jukst de leer der Manichaeërs.

DE PRESIDENT.

Dat is waarachtig waar. Mijnheer W., wat antwoordt gij daarop ? De preek is bij mijn ziel een Manuchaëer!

De Vreemdeling. - Versta mij niet verkeerd, bid ik u. Dr. Goeze heeft in de geleerde wereld den naam van een regtzinnig godgeleerde en is zeker geen Manichaeër. Ik wilde u slechts aantoonen, dat het gemakkelijk is, zelfs in de geschriften van een godgeleerde, die zich zoo aan zijn stelsel vasthoudt en tegen alle ketterij zoo vijandig is als hij , iets te vinden, dat men ten kwade kan uitleggen, als men het wil. Ik zeg u echter in vollen ernst dat ik het niet wil,

DE WANDSBECKER BODE.

en gij wilt het zeker ook niet. En nu, mijnheer W. , wees zoo goed mij te zeggen , waarom gij de aanleiding lot het gesprek over de godsdienst voor zoo gevaarlijk houdt ?

W. Er zijn gewigtige leerstukken uit weggelaten.

De Vreemdeling. En wat zijn dat dan voor leerstukken ?

W. De leer van den Satan en zijn invloed.

DE PRESIDENT.

Ja , dat is het juist, dc leer van den Satan. Ziet ge , den zwarten Diobolus, daaraan gelooft Alberti niet.

De Vreemdeling. Die gevolgtrekking maakt gij nu reeds, mijnheer de president. Mijnheer W. zegt alleen dat de leer is weggelaten.

DE PRESIDENT.

Welnu , dat is een en hetzelfde. Als hij aan den diobolus geloofde, zou hij er wel van gesproken hebben. Maar hij wil er ons van be-rooven, ziet ge , en wij willen ons den diobolus niet laten ontnemen. O Zion, pulvinar Dioboli.

De Vreemdeling. Ik weet niet wat de schrijver gelooft, maar hij kan redenen gehad hebben om die leer weg te laten.

DE PRESIllENT.

Ja, dat kan hij, zonder twijfel, maar noem er eens eenige op , dat ik hooren moge, of ge het aan het regte eind hebt.

De Vreemdeling. Ik wil er u maar eene aanvoeren. Gij weet dat het beter is iemand door het goede aan te lokken, dan door het kwade.

DE PRESIDENT.

Dat spreekt van zelf, veel beter. Bono vino non opus est suspenso hirco. Zoo ver hebt ge groot gelijk.

De Vreemdeling. Het boek is, blijkens den titel, tot onderrigt voor de jeugd geschreven. Als nu eens de schrijver de jonge harten der kinderen door de voorstelling van Gods liefde en zijn weldaden tot een innige wederliefde en een kinderlijk ontzag voor God had willen voorbereiden en opwekken, als hij de strafgerigten er eens uitgelaten had , om zelfs niet eens het denkbeeld van een slaafsche vrees in hun harten te laten opkomen ?

DE PRESIDENT.

Dan zou hij groot gelijk hebben , maar de diobolus behoort toch ook tot onze godsdienst, en daarom had hij ook in het gesprek daarover moaten voorkomen.

De Vreemdeling. In een uitvoerig, ja 1 Maar als de schrijver geen uitvoerig gesprek heeft willen leveren ?

DE PRESIDENT.

Dan had hij het moeten zeggen. Ja, als hij het gezegd had , dan was het iets anders, dan zoudt gij mij ook anders hooren spreken , qui hovem bis ungit bovem docet.

De Vreemdeling. Vergis ik mij niet, dan zegt de schrijver het in do voorrede.

W. Ja, het staat p. 44 en 45, kort voor dien overbodigen uitval tegen---

De Vreemdeling. Hebt gij nog iets anders tegen het boek, mijnheer W. ?

DE WANDSBECKER BODE.

W. Dat de schrijver de taal der godgeleerden niet spreekt, in welke toch zoo vele groote en verdienstelijke mannen gesproken hebben en nog spreken.

X. Moeten dan misschien de kinderen reeds twistgeleerden worden ? De godgeleerden bouwden zich stelsels om de vijanden der godsdienst, dia stelsels hadden , beter te kunnen bestrijden.

De Vreemdeling. Maar de geest van de godsdienst woont niet in de vormen der dogmatiek. Zij heeft haar wezen niet in de kinderen van het ongeloof, noch in de ontaarde \'zonen en witgepleisterde graven van het geloof, en laat zich niet door schitterende invallen van het verstand, noch door stijve regtzinnigheid en rnonnikkerij aan banden leggen. En voor kinderen, wier hart door de godsdienst gelouterd moet worden, is de eenvoudigste en krachtigste uitdrukking zeker de beste.

Als ik bij de bron sta , waarom zou ik niet uit de bron drinken ? Ik ben dan immers beveiligd tegen het vuil van den emmer. Het strekt een man en een volk tot eer, als zij streng en ijverig voor hun godsdienst zijn , maar van den anderen kant is het toch ook billijk te onderzoeken , voor dat men ijvert.

DE PRESIDENT.

Ik leg mijn waardigheid neder; vreemdeling, wilt gij president worden ?

De vreemdeling. Wel neen, mijnheer Lars; gij moet president blijven.

X. En als hij dan nog trotsch op zijn boek was! Hij zelf noemt het integendeel onvolkomen en vraagt om inlichting en goeden raad.

W. Dien heeft hij ook gekregen.

X. Dat moogt gij goeden raad noemen, ofschoon het klaarblijkelijk geen ander doel kon hebben — maar hoe staat gij daar zoo en ziet ge zoo ernstig ?

De Vreemdeling. Ik dacht hoe zalig wij ons zullen voelen, als wij eenmaal in die gindsche gewesten zullen zijn, bij de schoone jongelingen in den hemel en daar allen eensgezind en vrienden zullen zijn, en hoeveel leed het ons dan doen zal, dat wij hier zoo dikwijls getwist en welligt den een of ander onregt aangedaan hebben — ik zou denken, gij moest elkaar de hand geven. Niet waar, mijnheer de president, als twee menschen zich verzoenen , is het even eervol, als een lidteeken in dienst voor het vaderland bekomen ? Maar velen zijn naauwelijks zoo groote eer waardig.

DE PRESIDENT.

Waarachtig , de Vreemdeling heeft in vele opzigten volkomen gelijk ; ik wil het boek zelf lezen en wij zullen verdraagzaam zijn.

Slaat Homerus ook onder de uitspraak van Aristoteles en Compagnie?

Staat hij er onder , ja of neen ?

Ik heb eens een vreeselijke geschiedenis gelezen, van Romeo en Julia en een doctor Benvoglio, de goedgunstige lezer zal ze ook wel

DE WANDSBECKER BODE.

kennen. De hierbovenstaande vraag komt mij zoo bespottelijk voor, alsof iemand op het denkbeeld gekomen was , om zoodra de schrik-tooneelen voorbij en de kreten van liefde en wanhoop verstomd waren en de ongelukkige dweepster vertrokken was, aan de deur van de begraafplaats te kloppen, en den doctor te vragen, of jufvrouw Julia haar rol met gevoel en volgens de regels der kunst gespeeld had. Benvoglio zou , geloof ik , wel wat anders te doen hebben gehad dan zich met die vraag in te laten. Ik ten minste zou in zijn plaats den man de deur voor den neus hebben digt geworpen, ik zou weêr naar het meisje zijn teruggekeerd, had ze nog eens aangezien, en nog eens bitter geweend. O, meer dan hinderlijk, dunkt mij, moet voor hem , wien het hart van geestdrift gloeit, die in ernst nuttig wil zijn en de kracht daartoe gevoelt, een pak kunstregters, een jaargang dagbladschrijvers zijn , die wijsheid uitkramen. Maar als de geschiedenis van Romeo en Julia eens nagespeeld werd ? als eens , op een zekere planeet, het publiek een schoone dame was, die slechts verlangde vermaakt te worden, en de schrijvers kapellen, die om haar zoeten glimlach wedijverden, en door geleerde en beleefde vormen , zich een vriendelijken blik zochten te verschaffen of elkander af te kapen ? dan is de zaak zekür heel anders , dan moet men altijd

suikerboonen en bonbons in den zak hebben.

*

* *

Een zekere graaf von Grunn moet, naar men zegt, onlangs op het eiland Jus het graf van Homerus ontdekt hebben. De dichter zat in het graf, maar zakte ineen zoodra de lucht binnen kwam. Een grafschrift op den steen was onleesbaar geworden, waarschijnlijk is het dat geweest, waarvan Herodotus melding maakt en dat eerst lang na den dood van Homerus er op geschreven werd , zoo als dat van oudsher mode is geweest, om met de achting, die een groot man van regtswege toekomt, een paar eeuwen te laat te komen. De moeder van Homerus heeft, volgens Pausanias, die in zijn tijd een groot geleerde en aardrijkskundige geweest is , Clymene gehee-ten, ofschoon anderen ze Chrytheis noemen, en zou insgelijks op het eiland Jos begraven zijn. De graaf van Grunn heeft lang naar haar graf gezocht, maar het niet kunnen vinden , ook de marmora arnti-deliana in Engeland zeggen niets van haar naam en graf, en men zal dus beide maar moeten laten rusten.

Wij willen dan ook liever de levenden bestuderen en de gelaatkunde van den voortreffelijken, beminnenswaardigen Lavater.

Over plannen en plannenmakers.

Een zekere Kirk , een Schot van geboorte, heeft het perpetuum mobile uitgevonden, ten minste hij gelooft het. Hij is de eersteniet, die dit wonder uitvindt, en zal ook wel de laatste niet zijn ; niet dat ik daarmee zeggen wil, dat de laatste niet Kirk heeten, of een Schot zou kunnen zijn , maar omdat het een vreemde gewoonte van de natuur schijnt te wezen, altijd tegen een zeker aantal gewone exemplaren van een species , één exemplaar voort te brengen dat een caricatuur is, of aan anderen slechts zoo toeschijnt te zijn. Kirk

DE WANDSDECKER DODE.

mag vrij een plannenmaker en zijn perpetuum mobile een plan zijn ; dat echter een moeijelijkheid niet opgelost is , is geen bewijs dat ze niet opgelost kan of zal worden. Sardanapalum zou nooit op het denkbeeld zijn gekomen Bucephalus te berijden; maar Alexander voelde weldra, waartoe hij geboren was ; en van Sardanapalus valt nog op te merken , dat men hem in zijn gansche leven geen ver-standigen zet zou hebben kunnen te laste leggen, zoo hij zich niet met zijn vrouwen ten slotte levendig verbrand had.

»Von sweoenborg , naar aanleiding van een redevoering, tot zijn aandenken door den ridder Sandel in een vergadering van de koninklijksche zweedsche academie van wetenschappen te Stockholm gehouden.quot;

Swedenborg is bij vele lezers slechts uit zijn laatste levensjaren en uit zijn laatste geschriften bekend. Waarschijnlijk is dit juist een der hoofdoorzaken , waarom men zoo vlug is niet een oordeel over dezen schrijver en mensch te vellen , en , als men met zijn leven en zijn vroegere werken nader bekend was geweest, zou men hem zeer denkelijk , toen hij van het gewone spoor afweek , met meer belangstellende en minder vlugtige blikken gevolgd hebben. Men zou ten minste gedacht hebben, dat zekeie polyhistor en zijn auditor hun magtspreuken tot later tijd zouden hebben bewaard en op het vermoeden zijn gekomen van een eventueel misverstand, als zij geweten hadden , dat Swedenborg de gansche geleerdheid van den polyhistor en zijn auditor in zijn kinderschoenen reeds versleten had.

Swedenborg nu , of liever Swedbergsen — den naam van Swedenborg kreeg hij .eerst, toen hij tot den adelstand verheven werd — is te Stockholm den 29 Januarij -1688 geboren. Hij was de tweede zoon van D. Jaspar Swedberg, bisschop van Scara , en had van zijn jeugd af goede gelegenheid met alles bekend te worden, dat men geleerdheid en wetenschappen noemt. Hij las in zijn jeugd gaarne de latijnsche dichters, en beproefde zelf eenige verzen te maken, die algemeen bijval vonden. Toen hij eenige jaren te Upsala gestudeerd had en den naam van\' een man van grooten ijver en genie verkregen had, ging bij buitenslands, naar Duitschland , Frankrijk Holland, om te zien of hij daar ook iets voor zijn weetgierigheid kon vinden. De verdeeling van de geleerden in theologen , philoso-phen enz. beviel hem maar volstrekt niet, en hij meende : alle wetenschappen voor één mensch , en één mensch voor alle wetenschappen. Intusschen waren, behalve godgeleerdheid en wijsbegeerte, physica , chemie en de mathematische wetenschappen, zijn lievelingsstudie. Door zijn helder doorzigt in de laatstgenoemde was hij in kennis gekomen met den beroemden Polhem, en koning Karei XII maakte hein, toen hij 28 jaar oud was, assessor, onder bepaling, dat hij dezen grooten wis- en werktuigkundige op al zijn ondernemingen vergezellen en in alles behulpzaam zou zijn. Hoe weinig of hoe veel Swedenborg in de werktuigkunde vermogt, blijkt onder anderen uit een kleine manoeuvre, waardoor hij in het jaar 1718 voor de belegering van Friedrikshall, twee galeijen, vijf groote schepen en één sloep, anderhalve zweedsche mijl ver, van Strömstadt

DE WANDSBECKEB BODE.

naar Ilda Fial, met rollen over berg en dal deed vervoeren. In het jaar 1716 trad hij als schrijver op, en gaf achtereenvolgens uit: zijn daedalus hyperboreus, een onderzoek naar de inrigting van de geschiktste munten en maten , een verhandeling over de algebra, over den loop en den stand der aarde en der planeten, over de hoogte van het water en de vermindering van de eb enz., en zeven verhandelingen over het mijnwezen. De verhandelingen over het mijnwezen schreef hij op een reis, die hij, nadat hij zich met de mijnwerken in zijn vaderland bekend had gemaakt, naar het Harzgebergte en de mijnen van Saksen en Oostenrijk ondernam, om ook te weten wat er in andere landen in dit vak gedaan werd; daarna gaf hij in 1743 zijn groote opera philosophica en mineralia uit. Al deze schriften toonen ten duidelijkste aan dat de schrijver er van geen bloote naprater was, maar een man, die zelf denkt, en in elk vak, dat hij aanroert, als bij zijn eigen te huis is. Zij verwierven hem dan ook zoo wel in als buiten Zweden grooten roem. In het jaar 1724 werd hem een professoraat in de hoogere wiskunde te Upsala aangeboden, dat hij echter van de hand wees; in dat zelfde jaar benoemde het koninklijke geleerde genootschap te Upsala hem tot medelid, en in 1734 dat tan Petersburg tot correspondent, enz.

Toen Swedenborg nu de wetenschappen van zijn eeuw van alle kanten beschouwd had, en hij door kenners in \'t bijzonder, en door geheele academieën, met de grootste onderscheiding behandeld was geworden, begon hij — geesten te zien. Zijn lofredenaar zegt, dat hij de zigtbare wereld en de verhouding van haar deelen als een aanduiding op de onzigtbare beschouwd had, en dat hij, daar hij met de zigtbare wereld zeer bekend was, op de onzigtbare eerst gissingen gewaagd en langzamerhand een geheel stelsel gebouwd had. Als dit zoo is, is het ligt te begrijpen dat menschen, die van de eene wereld weinig en van de andere in het geheel niets weten of weten willen, over dit stelsel zeer wonderlijk zullen hebben staan kijken en dat zij den ontwerper er van meer dan belagchelijk vonden.

NU sacri es, zei Hercules spijtig, toen hij ergens in een tempel een standbeeld van Adonis aantrof. Men vindt in het leven en het karakter van Swedenborg zoo\'n standbeeld niet, ten gevalle waarvan h\'j, zooals de gewone loop der natuur is, andere en gemakkelijker meeningen zou hebben gezocht. Hij is zijn geheele leven door een deugdzaam mensch geweest, en kon door de schoonheid en majesteit der natuur diep getroffen worden.

Of Swedenborg werkelijk geesten of iets anders van dien aard gezien heeft, of een dwaas is geweest, is zeker nog niet uitgemaakt. Maar men kan toch wel niet nalaten te gelooven, dat er geesten aijn. en Swedenborg zeide heel koel en droog weg gedurende zijn leven en ook nog op zijn sterfbed in Londen, waar hij den 24\';quot; September 1771 overleed, dat hij ze zien kon en gezien had.

Daar nu de nieuwe wereld toch reeds voor den plannenmaker Columbus goed en zeker bestond, al wist men er in Europa geen woord van, zou er ook een middel kunnen zijn, om geesten\' te lee-ren zien, ofschoon het een geheim is hoe de bril er voor moet geslepen worden; en gesteld dat iemand heel avontuurlijk sleep en

DE WANDSBECKER BODE.

rondkeek, volgens het oordeel van verstandige menschen ligt er veel ■waarheid verholen, mogelijk digt bij ons, maar toch verholen, en daarom moeten alle plannen van een braaf man, als een edel streven althans naar die waarheid, ons heilig zijn.

NB. Verhandeling van Herder, over den oorspronrj der spraak, die den prijs, door de koninklijke academie van wetenschappen te Berlijn voor het jaar 1770 uitgeloofd, behaald heeft.

Het is bijzonder gemakkelijk over verhandelingen te oordeelen, die door een academie van wetenschappen bekroond zijn. Men weet terstond, hoe men het heeft en wat men doen en laten moet, en is zeker dat iemand wien de goden meer inzigt of meer crediet gegeven hebben, u niet zoo maar van eer en goeden naam beroo-ven zal, daar ge toch altijd , ingeval van nood , tegen een zoo lijn-regt tegenstrijdig oordeel u met fatsoen verzetten en onder de vleugels der academie het als een zeepbel voor u uitdrijven kunt, even als Rousseau zijn reflexion en puissance voor zich uitdrijft, totdat ze onderweg barst, zegt Herder.

Het is zoo, bij schrijvers als dezen waarvan wij thans spreken , is er geene bescherming onder de vleugels noodig. Men moet zich maar aan hem vast houden, om op de vleugels van zijn genie buiten alle gevaar, per fas et nefas , hoog met de maan mede over steen en struik , over tegenspraak en stoppelen heen gedragen te worden, dat u de haren rond het hoofd waaijen. Men moet zich maar vasthouden , als hij bij geval, uit overvloed van levenskracht, de vleugels eens wat al te dartel klapte.

De menschenkinderen hebben eene spraak ; zij weten echter niet hoe en van waar ? of een engel haar uit den hemel gebragt heeft ? of dat zij op aarde is uitgebroeid geworden ? Of zij voortspruit uit warm gevoel en hartstogt ? of dat het afgesproken werk is ? Bij gebrek van iets beters , besteeg ieder die veronderstelling, die hem de beste beenen scheen te hebben , en zwaaide zijn speer. Daar riep nu de academie der wetenschappen te Berlijn de geleerden heinde en ver op, om deze ridders uit den zadel te ligten en op een nieuwen Rosinant in \'t veld te komen, of ook, een hunner nieuw op te sieren en zijn Sancho Pansa te worden. De heer Herder kwam, verzamelde halmen uit den aard van \'s menschen ziel, uit zijn bewerktuiging , uit den bouw der oude talen en haar ontwikkeling, uit de geheele menschelijke inrigting enz., bond zijn schoof bijeen en zette ze neder ; — de kreet van het gevoel is de spraak niet, noch haar blad noch haar wortel, maar de dauwdroppel, die zich aan blad en bloesem hecht en ze bezielt: het dier is altijd aan één punt, digt bij het zinnelijk voorwerp, gebonden ; de mensch kan zijn blik vrij bewegen , wendt dien van het ééne naar het andere, houdt er zich bij op , neemt bijzondere kenteekenen waar, en heeft nu reeds een woord voor de spraak in zich, dat hij uitspreekt naar den toon, die zijn oor daarbij treft, en naar aanleiding der trillingen van de overige zielesnaren — en zoo vormt zich allengskens een spraak, analogisch met de verdere vorming van het menschelijk geslacht, enz.

Het is overigens twijfelachtig of de heer Herder in ernst meent,

DE WANDSEECKER BODE.

dat alle talen langs dezen weg regtens ontstaan zijn, dan of hij eéne spraak uitzondert, die welke Mozes vermeldt, die langs den weg der Goedheid kwam , en een warme vertolking is van de oorspronkelijke taal, waarin een mild, onuitputtelijk schrijver den grooten Codex van hemel en aarde in half en heel verheven beeldwerk voor zijn vrienden opgeschreven heeft. Dit zij zoo het wil. Herder heeft zijn weg regtens willen bewijzen, en de academie heeft hem den prijs toegekend.

Zinspreuken van oude wijzen, mei mijne kantteekenimjen.

Niets kwaads doen, is goed;

Niets kwaads willen, is beter.

* En de gentleman, die het niet doet noch wil, moet wel regt goed te moede zijn.

Den ledigen zak blaast de wind op;

liet ledige hoofd de eigenwaan.

* Knijp ze beiden, zoodut zij weêr teregt komen.

Geef den dwaze vergif,

Dat is: prijs hem.

* Geef den dwazen geen vergif, want het is in de apotheken verboden.

Wees datgene,

Waarvoor ge door anderen gehouden wilt worden.

* Want als ge een ezel zijt, dan zijt ge een ezel, ook wanneer alle mensehen u voor een leeuw hielden.

De wereld is een schouwburg.

Gij komt, ziet, en gaat wéér weg.

* En wordt door den schouwburg vergeten, wie gij ook zijn moogt zorg echter, dat gij n hierover weinig behoeft te bekommeren.

De grootspreker is als een op doek geschilderd zwaard,

Geen van beiden is bruikbaar.

* En toch worden beide dikwijls in vergulde lijsten gezet.

Breng kinderen voort, die onsterfelijk zijn,

Niet die in den ouderdom uw ligchaam,

Maar die uw ziel verzorgen in de eeuwigheid.

* Eenige kinderen komen reeds hier te voorschijn om hun vader beroemd te maken; andere worden in stilte opgebragt eu vertoonen zich hier nooit j maar geen van hen gaat verloren, zij worden in het vondelingshuis van deu lieveu God opgenomen, spelen eensgezind om het graf van huu vader, zoolang hij slaapt, en roepen; hoezeeI als hij weêr opstaat.

De vrouw moet niet mee praten,

Want dat is een vreeselijke zaak.

* Hier is alleen sprake van de grieksche vrouvveu.

De adel bestaat bij paarden in ligchaamskracht,

Bij menschen in edele gezindheden.

* Geldt ook voor onzen adel.

De goden hebben groote geschenken te vergeven,

Maar het grootste van allen is de deugd.

* Ik geloof, o Hoer, kom mijn ongeloof te hulp 1

3

DE WANDSBECKER BODE.

Het geld van een gierigaard is als een ondergaande zon,

Geen mensch heeft er eenig voordeel van.

* Wees gegroet, blijde dageraad, ia de hand van een beteren erfgenaam!

Het is beter, dat een dwaas beheerscht wordt.

Dan dat hij heerscht.

* Ik weet geen kantteekeniug.

Beloof niets groots,

Volbreng iets groots.

* Praat niet van wijsheid,

Wees wijs.

Hij, wien de goden rijkdom en verstand geven, is gelukkig,

Want hij kan veel goed doen.

* Wien de goden geen van beiden geven, die kan — Kantteekeningen maken.

♦

Overpeinzingen bij gelegenheid van het nieuwjaar.

Een gelukkig nieuwjaar, een gelukkig nieuwjaar voor mijn dierbaar vaderland, het land der oude eerlijkheid en trouw! een gelukkig nieuwjaar voor vriend en vijand, Christenen en Turken, Hottentotten en Kanibalen! voor alle trenschen, over welke God zijn zon opgaan en het regenen laat! en voor de arme Mooren, die den heelen dag in de gloeijende zon moeten zwoegen! \'t Is toch een heerlijke dag, die nieuwjaarsdag. Ik mag het anders wel gaarne zien, dat men wat voorliefde voor het vaderland heeft en andere volken niet vleit. Kwaad moet men voorzeker van geen enkel volk spreken; de verstandige menschen bewaren het stilzwijgen, en wie zou ten genoege van de schreeuwers een heel volk willen belasteren? doch zooals ik gezegd heb, anders mag ik wel gaarne zien dat iemand zoo wat voorliefde voor zijn vaderland heeft, maar op nieuwjaarsdag is mijn patiiotisme morsdood, en op dien dag is het mij, alsof wij allen broeders waren en Eén onze vader, die in den hemel is, alsof alle goederen der wereld water waren, flat God voor allen geschapen heeft, gelijk ik wel heb hooren zeggen , enz.

Ik houd er wel van op nieuwjaarsmorgen op een steen aan den weg te gaan zitten, met mijn staf wat in het zand te krabben en over het een en ander na te denken. Niet over mijn lezers, ik acht ze zeer hoog, maar op nieuwjaarsmorgen op den steen aan dan we^, is het niet aan hen dat ik denk, maar ik zit daar neder en denk dan, dat ik in het verloopen jaar de zon en de maan zoo dikwijls heb zien opgaan, dat ik zoo veel bloemen en regenbogen gezien en zoo dikwijls in de lucht mij verkwikt en uit de beek water gedronken heb; en dan zie ik liever niet op, maar neem met rnijn twee handen mijn pet af en kijk er in.

Dan denk ik ook aan mijn vrienden , die in dat jaar stierven en dat zij nu met Socrates, Numa en andere mannen kunnen spreken, waarvan ik zooveel goeds gehoord heb, en met Jan Huss; en dan is het alsof de graven rondom mij zich openden , en schimmen met kale kruinen en lange grijze baarden er uit verrijzen, en het stof uit den baard schudden. Dat zal nu wel het werk van den Wilden

DE WANDSBECKER BODE.

Jager zijn, die na twaalven zoo rondspookt. De oude vrome langhaarden willen wel slapen, maar hun nagedachtenis en de asch in hun graven wensch ik een gelukzalig nieuwjaar toe!

Brief aan de maan. No. 2.

— — — Ze hebben hem verscheurd, Mevrouw! Ach , de Thra-cische vrouwen hebben Orpheus verscheurd ! En hij was een engel, gehuld in den sluijer der menschelijke natuur, groot en goed! de waarachtige Adam der Grieken ! laat mij om hem jammeren , niet met geschrei en tranen ; maar met het ernstige stilzwijgen , als geschrei en tranen magteloos zijn, en slechts enkele trekkingen, als bliksemstralen , op het gejaagde gelaat zich vertoonen en op de bleeke lippen ! En waarom zou ik niut ? Want zij kronkelen zich , als de vergiftige , vreeselijke liydra om de lendenen van Laöcoon tot zijn nek toe, hij wr ingt zich te vergeefs in alle bogten om het monster van zich af te wer pen en staat daar, als een beklagenswaardig beeld der smart ; en zijn kinderen om hem heen.

Na deze zware, moeijelijk te verter en spijs , wil ik u tot opvrolijking iets van Daphne\'s begrafenis vertellen. Niemand had iets van onze liefde geweten ; en toen zij het meisje naar het graf droegen , k wam ik als bij toeval daar langs, en zag naar de doodkist 1! ! en ging voorbij, maar zoodra de grafheuvel weder eenzaam was en de stille , liefelijke nacht hem bedekte .... maar wat heb ik noodig het u te vertellen , gij hebt mij immers op het graf gezien.

Briefwisseling tusschen mij en mijn neef over de bijbelvertalingen.

Hoog Geëerde, Zeer Geleerde Neef,

Ik wapdelde onlangs met een kameraad door een dorp langs de kei\'k; de deur van het kerkhof stond open en wij traden binnen. Het is met het menschelijke hart, als met de zee ; van tijd tot tijd is er windstilte en dan moeten de zeelieden voor anker liggen. Ik nu houd volstrekt niet van dat voor anker liggen en doe bij zulke gelegenheden al mijn mogelijke best om wéér vlot te raken en frissche koelte in mijn zeilen te laten waaijen , en zoo ben ik dan ook gewoon, als de deur van het kerkhof open staat, er binnen te, gaan ; daar vindt men grafheuvels en kruisen met grafschriften en schoone spreuken er op , en zoo komt de ééne gedachte uit de andere voort, en het hart begint weêr te kloppen en op zijn verhaal te komen.

Wat ik u , hoog geëerde Neef, eigenlijk vertellen wilde , heb ik nog niet gezegd en volgt nu pas, en betreft de spreuken op de kruisen. Ik kende ze namelijk allen reeds lang , zelfs wel van buiten, maar hier op die kruisen kwamen ze mij heel anders voor, wel eens zoo ker nachtig , en of ze met vurige letters geschreven waren. Ik weet niet of het was, omdat er een traan in mijn oog opwelde, of hoe het kwam. Zoo veel echter heb ik er uit geleerd , dat men niet altijd geschikt is een spreuk te verstaan , nog veel minder om ze te vertalen. Ik verzoek u vriendelijk mij uw gevoelen hieromtrent meê te deelen en verblijf, enz.

3*

DE WANDSBECKER BODE.

Hoog Geëerde Heer Asmus,

Zeer waarde Patroon en Neef,

Zeer zeker hebt ge het aan dien traan te danken, Neef, dat de zin van die schoone spreuken u duidelijk is geworden , en zeer zeker is men niet altijd geschikt te verstaan en te vertalen, voornamelijk, als er een hartelijke, verheven geest in hot opschrift is. Want die kan er zonder sympathethische kunsten niet uit opgejaagd worden , weet ge , en als iemand dien niet bezit en toch wil opjagen, dan komt de geest niet zelf, maar zendt een klein , misvormd kaboutermannetje , gepoederd en fraai gekapt, om de menschen voor den gek te houden. Dit nu heeft het meeste plaats bij de bijbelvertalingen ; want daar weinig menschen voor die soort van gewaarwordingen en lessen een fijnen neus hebben , zijn de sympathetische kunsten hier juist het moeijelijkst en de kaboutermannetjes dadelijk klaar.

Kom spoedig eens bij mij , malle kerel, dan zult ge het zelf zien. De vertalers laten de heilige mannen Gods als belletristen, als professores eloquentiae spreken, en de goede mannen hadden geen erg in de aesthetiek. Luther in de eerste plaats was een groot man , houd u maar aan hem, neef, en ga geen open kerkhofdeur voorbij. Uw dienaar enz.

Brief aan de maan. No. 3.

Ik kom naar u toesnellen met een traan in het oog, heilige smartgestalte ! om u te hooi en kermen en mij een oogenblik in de plooijen van uw zacht, sympathetisch gewaad te verbergen. — O , het spijt mij zoo, dat gij uw kleinen Endymion verloren hebt!

NB. De Duitsche Mercurius enz.

De 1ste, 2⁽le en 3ile afleveringen van het achtste deel van den alom gelezen Mercurius zijn verschenen. Deze afleveringen zijn zee.\' rijk aan verschillende boekhandelaarsaankondigingen , boekberigten , ook aan lofzangen, gedichten , uittreksels uit stichtelijke brieven , vertalingen en ook oorspronkelijke verhandelingen, enz. Het merkwaardigste is; »het vervolg van de kritische bcrigten aangaande den toestand van den Duitschen Parnassus niet dat er iets bijzonder * merkwaardigs over de nieuwe Duitsche letterkunde in staat, maar omdat dat zoo aardig is om te lezen. Men zegt dat dit opstel van den uitgever zeiven afkomstig is, maar dat is niet zoo, hij kan het zelfs voor het afdrukken niet gezien hebben, anders zou hij zeiier de vleijende complimenten , die er hem in gemaakt worden , hebben uitgeschrapt. Doch dit doet niet ter zake; na voorloopige opmerkingen, wat een oorspronkelijk schrijver, wat een partijaanvoerder en een partijaanhanger is, en na eenige korte wenken over dagblad-schrijversvereenigingen, clubs en kuiperijen, wordt in deze berigten te kennen gegeven , dat 1) Hamann misschien een oorspronkelijk schrijver zijn mag, maar dat hij nonsensikalisch en chaotisch schrijft en sommige inzigtcn van den Mercurius navolgt; 2) eveneens is Herder zoo\'n dito, die in een boek meer verduistert dan opheldert, in een ander als een partijman schrijft, en in een derde uit één stelling alles afleidt; 3) zoo behoort Klopstock , helaas , ook tot de

DE WANDSBECKER CODE,

partij van Hamann en Herder , maar heeft toch een verheven geest, die in zijn nieuwe proza al te gedrongen , in zijn plannen hersenschimmig , en in zijn oden hoogdravend is : 4) D. Göthe weêrTaart regt, doch hij wordt door een betreurenswaardige sympathie naar die partij gedreven, waarvan zelfs ergens een gedrukte bekentenis te lezen is; hij heeft ook oogenblikken van zwaarmoedigheid enz; 5) de beide graven van Stolberg hebben talenten , die een ieder dadelijk in het oog vallen , maar zij werken op een vreemde wijze ; 6) von Gerstenberg wordt wel is waar geroemd , doch ook niet geheel zonder maar; en van Burger, Miller, Hölly, Voss enz. wordt veel waars gezegd; 7) eindelijk ook wordt S. T. Asmus de Bode niet vergeten ; hij is een zeer ijverig lofredenaar van Klopstock , en zou , als hij minder van die ongelukkige prijsmanie hield , zelf zich verdienstelijk knnnen maken en roem inoogsten ; zoo als het nu is , is het echter alles te vergeefs , te meer daar hij de dwaasheid heeft zich in mystische en andere wonderlijke zaken te verdiepen, waaruit ten laatste toch niets verstandigs voort kan komen enz.

Wij hebben geen last uit naam van de andere heeren iets te antwoorden ; zij zullen ook wel, wat hun tot lof, berisping en onder-rigting gezegd is, doodstil willen binnen slikken; maar uit naam van S. T. Asmus hebben wij het volgende antwoord meê te deeleh : 1) Hij bevindt zich met geheel zijn huisgezin tot heden toe. Goddank , zeer wel, 2) de prijsmanie is een aangeboren gebrek van hem , overigens is het bloot toeval, dat hij zijn aangeboren gebrek Juist om Hamann, Klopstock, Herder enz. enz. te prijzen heeft laten werken , en zou het ongeluk even goed een anderen partijaanvoerder hebben kunnen treffen ; 3) hij dankt ten hoogste voor de gunstige meening , die men omtrent hem, aangaande het verwerven van eigen roem koestert, betreurt echter dat, daar zijn begrip van verdienste van dat van den Duitschen Mercurius eenigzins verschillend schijnt te zijn, hij van den welmeenenden raad geen gebruik zal kunnen maken; 4) hij verzoekt zeer beleefd dat hem van tijd tot tijd over de ontwikkeling van zijn vermoedelijken aanleg, en voornamelijk over de mystiek , uit Weimar raad en voorlichting gegeven mogen worden ; en 5) daar de Mercurius nu toch een boek is voor de nakomelingschap bestemd , en zijn werken , die van Asmus namelijk, in \'t licht zijn verschenen, dat hij in de volgende stukken van den Mercurius ten minste met een half blaamv oog vrij moge komen, daar hij het zich anders soms wat zwaar zou kunnen aantrekken ; eindelijk 6| wenscht hij den Duitschen Mercurius en den Uitgever en diens genius veel geluk toe, en dankt voor de prijzende aankondiging van de vertaling van Tristram Shandy door Bode, die hij, Asmus, ook zeer mooi vindt.

NB. Emilia Gulotti,

een treurspel van Got/hold Ephraim Lessing.

Ik zou wel willen doen, zooals de schilder Conti; hij begon met het portret van Emilia omgekeerd tegen een stoel te plaatsen, maar de lezers zullen wel niet zoo lang geduld hebben als de prins, ik zal het daarom maar dadelijk omkeeren, zoodat zij de ronde, uitko-

DE WANDSBECKER BODE.

mende figuren zien kunnen, den ruwen, eerlijken Odoardo, den beschaafden goeden Appiani, den engel Emilia, den schoenen, stouten, eerloozen zondaar Angelo en den nog schandelijker schurk en hoveling Marinelli. »De kunstenaar schijnt met het oog geschilderd te hebben, daar op den langen weg van het oog door den arm naar het penseel zoo weinig is verloren gegaan; alles als uit den spiegel gesneden; het stuk moet niet opgehangen worden, niet waar, maar bij de hand blijven ?quot;

Het eerste dus wat ik van dit treurspel te zeggen heb, is dat het mij bevallen heeft. Dit beteekent nu eigenlijk wel niet veel, maar ik heb er mij ook nooit op laten voorstaan , dat ik veel te zeggen had ; en wie nu zegt, dat het hem niet bevallen heeft, die heeft in allen geval nog minder gezegd, \'t Is waar, als ik wist wat er tot een goed treurspel behoort, zou ik alles uitvoerig met gronden kunnen aantoonen , en zeggen zoo en zoo, dit en dat, en daarom. Nu echter kan ik maar eenvoudig zeggen , wat mij bijzonder bevallen heeft en dat wil ik openhartig doen, opdat de schilder Conti mij niet naar het klooster zende. Bijzonder dan heeft mij bevallen het gevoel van eigenwaarde van den schilder Conti in zijn gesprak met den prins , bijzonder dat Camilla Rota het doodvonnis niet meegenomen had , bijzonder het morgenbezoek van den ouden Odoardo, bijzonder Pirro en Angelo, bijzonder Odoardo en Claudia, bijzonder dat Emilia niets voor den graaf verborgen wilde houden , bijzonder de zwaarmoedige dweeperij van den graaf Appiani, bijzonder zijn gesprek met den hoveling, bijzonder Marinelli en Claudia. bijzonder Orsina en Marinelli, bijzonder Odoardo en Orsina, bijzonder Marinelli , de prins en Odoardo, bijzonder het geheele stuk van de «kunst, die om brood loopt,quot; tot het schoone gezegde van Odoardo: svertrek.quot; Het schot in het eerste tooneel van het derde bedrijf heeft mij zeer verschrikt, ik was op lange na niet op een schot bedacht. Ook Orsina heeft mij een paar maal zeer verrast; de drommel moge zoo veel geest, vastberadenheid en woede bij zoo\'n vrouwmensch gaan zoeken; \'t is een duivelsch wijf, maar meesterlijk geschilderd als de overigen.

Één ding heb ik niet best kunnen begrijpen , hoe namelijk Emilia, p. 149, om zoo te zeggen, bij het lijk van haar Appiani, aan haar verleiding door een anderen man en haar warm bloed kon denken. Mij dunkt in haar plaats had ik naakt door een leger van wellustige duivels kunnen trekken, en geen zou het gewaagd hebben mij met een vinger aan te raken. Maar dat is nu maar zoo mijn meen-ng en ik heb het maar gezegd om niets op het hart te houden. Ik zou ook niet voor nog zoo veel kwade vrienden met den heer Lessing willen worden. Hij laat niet met zich lagchen; \'t is waar, hij zou zich waarschijnlijk om zoo\'n eenvoudigen bode niet bekreunen ; hij is zoo gewoon met geheimraden om te gaan.

Over het voorregt der geleerden , mei een lange noot uit iiaco.

Ik heb onlangs twist gehad en het heeft mij regt gespeten. Ons , eenvoudige menschen , is het wel is waar niet kwalijk te nemen, wij begrijpen het niet goed , en bovendien hebben wij onze hartstogten.

DE WANDSBECKER BODE.

die ons dikwijls verder voeren, dan wij zelve willen; maar het doet toch leed en men denkt er telkens weer over. De beek zoo kalm , denk ik dan als ik zoo over den weg ga, en gij hebt twist gehad ?

Hm , het is toch een onaangename last, die hartstogten! men zou in de wereld, als een kind aan de borst zijner moeder, kunnen leven , als zij ons het spel niet in de war bragten, maar zij brengen het in de war! Aan den mast gebonden en wol in de ooren is moeijelijk en lastig, en het stukje op de harp is niet ligt te vinden. 1)

Ja, maar dat is toch heel wonderlijk, dat de geleerden ook twisten ! die weten het toch beter en kunnen met de wijsbegeerte zoo veel uitvoeren, dat tijgers en leeuwen de handen komen lekken, en kluiten en steenen beginnen te dansen. Dat kunnen de geleerden , en dat heeft voor duizend jaar al een van hen gedaan, en wat voor sterke toeren zullen zij sedert dien tijd wel niet geleerd hebben. Sans comparaison ! Afgunst, ijdelheid, wellust en hoe het ongedierte ook nog meer moge heeten, kent de geleerde niet, dat moet er alles uit, en is nog maar zoo veel als het stemmen vóór de muzijk , als het kammen en wasschen voor de audiëntie, bij het herderinnetje van den hemel. En toch hebben zij altijd veel en hefti-gen twist onder elkander en ik kan het maar niet begrijpen , en dan plegen mij allerlei rare dingen daarbij in de gedachte te komen. b. v. Toen ik nog een knaap was met de andere knapen , was er in ons dorp ook een meisje, zij heette Rebecca, zij had een paar blaauwe oogen en haar gezigt was wit en rood , en wij jongens vreiden allen om haar. Zoo als het wel meer gebeurt, dat de koe een haas vangt, zoo ging het ook hier. De guslibm non est dispu-tandum, kortom , zij drukte mij eens onder vier oogen de hand en zei dat ik het was en het altijd blijven zou. Ik kan niet zeggen, hoe\'n zware steen mij van het hart viel , en hoe nacht en dag mij nu kort en alles gemakkelijk wei d. Niets was mij te veel, vijf was altijd even , en ik altijd opgeruimd ; en hoe ik mij voelde , als de

11 Restat de remediis parabola non abstrusa ea quideiu , sed tarnen prudens et nobilis. Proponuntur enim mali tam callidi et tam violenti remedia tria. Duo a Philosophia: tertium a Keligione Atque primus effugü modus est, ut quis prinoipiis obstet, atque omues occasiones, quae animum tenlare et sollicitare possiut, scdulo devitet: id quod obturatio ilia aurium deuotat: atque hoc rcme-dium ad animos mediocres , et plebeios necessario adhibetur, tanquam ad comités Vlyssis Animi autem celsiores etiam versari inter mcdias voluptates possuut, si decreti coustautia se muniant; quin et per hoc, virtutis suae experimentum magis exquisitum capere gaudent; etiam voluptatum iueptias et insanias perdiscunt, potius comtemplautes, quam obsequentes, quod et Salomon de se professns est, cum enumerationem voluptatum, quibus diffluebat, ea sen-teatia claudat: Sapientia quoque perseveravit vie cum Itaque hujusmodi heroes inter maximas voluptatum illecebras se immobiles praestare, atque in ipsis eaium praecipitiis ge sustinere queant; tantum ad Vlyssis exemplum, interdictis per-uiciosis suorum consiliis et obsequiis , quae animum maxime omnium labefactare et solvere possint. Praestantissimum autcm in omni genere est rcmedium Orphei; qui laudes Deorum cantans et reboans, Sibenum voces coufudit, et summnvit ileditationes enim rerum divinarum, voluptates sensus non tantum potcstate , sed etiam suavitate superant.

Baco , de sapientia Vcterum.

DE ■VVANDSUECKER BODE.

anderen over het meisje en haar gunst spraken en onder elkander twistten , hoe ik mij dan gevoelde, weet ik best.

Zoo veel wil ik nu slechts zeggen, dat het regt dwaas is, dat ik hier zoo\'n oud herderhistorietje verhaal, dat hier volstrekt niet te pas komt; maar als iemand bij het herderinnetje van den hemel stond , even als ik bij Rebecca , zou hij zeker niet twistziek en brommig zijn I en dikwijls kan het iemand waarlijk zoo voorkomen , alsof het met de geleerden en het kammen en wasschen en de audiëntie , niet zoo heel en al in orde was.

Brief aan Andries, over de illuminatie.

Wij hebben hier dezen nacht Illuminatie gehad, waarde Andries. Ziet ge, dan hangen er lampen in alle hagen en boomen, dan zijn het bogen en zuilen met lampen, en daarin een sint Michael die naar den draak steekt, en de tuinhuizen zijn overvol van lampen, en digt bij het water zijn ook al lampen , zoo dat men de visschen kan zien spelen ; en dan wandelen er zoo veel menschen uit Hamburg den tuin op en neer, ziet ge, en dat heet dan illuminatie en is heel aardig om te zien , en kost veel olie. Ja, Andries, wij zouden er voor ons leven lang genoeg aan gehad hebben om te branden, maar dan zou er ook geen illuminatie geweest zijn , Andries ; en wie dan olie heeft, ziet ge, die laat ze branden.

Diergelijke illumaties zijn maar voor groote Heeren en Potentaten, doch wij kunnen het ook zien , en gij hadt het ook kunnen zien, als ge niet altijd op een verkeerde plaats waart. Ik had het u wel vooraf kunnen schrijven, maar ik dacht, dat het ook nog tijd was, als gij het naderhand hoordet. Er is hier een Prins geweest en een Prinses, weet ge, en daarom had onze Heer het zoo mooi gemaakt, en de kanonnen ook laten lossen. Het spijt mij toch dat ik het u niet vooraf geschreven heb , dan hadt gij de kanonnen ook kunnen hooren. Doch als gij tijd van leven hebt, zult gij nog wel eens gelegenheid hebben kanonnen te hooren. Ik zal het u toch maar schrijven, als er weer illumatie is. Sapperloot, Andries, dat waren wat een lampen! ook was de maan aan den hemel en scheen — voor den Prins en voor ons allen.

Vaarwel, enz.

Brief aan Andries.

Daar schrijf ik u alweêr, en houd het nu voor deze keer nog maar uit , waarde Andries, dan beloof ik u ook vooreerst in rust te zullen laten. Ik kan toch zoo maar niet in het wild schieten ; ik moet iemand hebben , om op te mikken , en gij zijt mij daartoe zoo j uist geschikt en passend , niet te dom en niet te wijs, en uw hart is niet kwaad.

Wat gij mij onlangs over het houten been en de beerenvellen muts schreeft, die gij op het strooijen bed van den ouden lammen Dirk in stilte hadt laten neêrleggen , heeft mij vrij wel aangestaan; maar ik moet er evenwel hartelijk om lagchen , dat uw mond zoo naar zijn dank watertandt. Ik kan wel begrijpen , dat men zoo watertandt, Andries, maar dat moet \'men maar bedaard opslikken.

f

DE WANDSBECKER BODE.

Dirk blijft immers in \'tland; ge kunt toch dagelijks, als hij voorbij hinkt, uw houten been en uw beerenvellen muts zien. Maar op den dank zijt ge toch wat al te zeer gesteld. Nu trek u daarom geen haar uit het hoofd; het gaat ander e brave lieden ook zoo. Men meent dat iemand daarmee dan wonder geholpen zal zijn , en het is niet waar. Vroeger meende ik dit ook, maar sedert Bar-tholomaeus heb ik mij voorgenomen van geen dank meer te willen weten, en als mij daar nu iemand ruimschoots mede aan booid komt, dan houw ik er op in, allemaal uit zuiver eigenbelang, waarachtig uit zuiver eigenbelang. Want zie , Andries , gij zult het ook inzien , als de zaak bekend geworden is en Dirk bedankt heeft, dan hebt gij uw loon beet en alles is glad over. En wat groots is er in gelegen , te geven, als men het heeft ? Maar als er geen sterveling van weet, zie, dan heeft men nog altijd den knoop op den buidel; dan is het nog altijd een getrouw gezel des middernachts en op reis, en men kan het ding behoorlijk als een kap op het hoofd zetten als er een onweer opkomt. Hartelijke dank doet wel goed, oude zot, maar dat is óók gansch niet mis , iets heimelijk neêr te leggen, en dan de arme menschen als een onzig\'tbaar spook achter den rug te staan en te zien , hoe het werkt, hoe zij zich verheugen en in de handen klappen , en naar den onbekenden weldoener zoeken. En dan moet men ze maar laten zoeken, Andries, en met een tevreden hart zijn gang gann. Maar, hoor, men moet ook niet aan eiken dwaas geven , die ons aanklampt. De menschen willen gaarne allen hebben , en het is toch niet altijd goed. Gebrek is over het algemeen beter dan overvloed , en geloof mij , het is veel makkelijker te geven, dan goed te geven. Op zijn hoofd moest Dirk wat hebben en een houten been ook, dat is duidelijk, maar er zijn veel gevallen, waarin het beter en edeler is , te weigeren en hard te zijn. Versta mij niet verkeerd , wij mogen niet vergeten wel te doen en van het onze mee te doelen, dat heeft onze lieer Christus ons ook gezegd , en wat hij gezegd heeft, Andries , daarvoor laat ik mij doodslaan.

Hebt ge de Evangelisten wel eens met oplettendheid gelezen , Andries? Wat is alles, wat Hij zegt, weldadig en veelbeteekenend gezegd ! klein en stil, zoo dat men het naauwelijks gelooft , en tevens zoo boven alles verheven en heerlijk , dat men gedwongen wordt de knie te buigen ofschoon men het ook niet begrijpen kan. En wat zoudt ge van een land denken, waar zijn heerlijke leer in ieders hart woonde ? Zoudt gij wel in zoo\'n land willen wonen ?

Ik heb mij een heldere , schoone ster aan den hemel uitgezocht en verbeeld mij dat Hij daar met zijn discipelen zijn verblijf houdt. Ik zegen de ster in mijn hart en aanbid ze, en dikwijls als ik \'s nachts aan den Rabboni denk en naar de ster opzie, begint mijn hart te kloppen en overvalt mij een zoo bovenaardsche onrust, dat ik wezenlijk dikwijls denk, dat ik voor wat beters bestemd ben , dan om brieven te diagen; ik ga iutusschen bedaard mijn weg en zie weldra weêr in , dat het mijn beroep is. Halt de dag breekt aan en de morgen kijkt door de luiken in het venster ! Jongen , ik voel mij hier zoo goed in den morgenstond achter de luiken, ik zou u dadelijk willen omhelzen, als ge niet zoo\'n nare lucht aan u hadt! Vaarwel , oude brompot ,

DE ■W\\NDSBECKEa BODE.

en groet uw dominé voor wien ik veel achting heb, daar hij zoo\'n lieve, goede dominé is en er zoo vroom uitziet, alsof hij altijd over iets aan gene zijde dezer wereld dacht, en omdat hij niet zoo dik is.

\'s Morgens bij mijn lamp , die NB geen van de wijdberoem-de : «nachtelijke lampen der geleerdenquot; is , maar een gewone olielamp.

VERKLARING DER PLAAT,

De Opdragt, die voor het eerste en tweede deel staat, blijft hier dezelfde. Ik heb in dien tusschentijd geen beter vriend leeren kennen dan Vriend Hein en blijf dus bij het oude. Hier boven is hij in de uitoefening van zijn beroep voorgesteld en ik wil er alleen bijvoegen : dat hij, als hij zoo over het bed hangt, voor hem die er in ligt, een ernstige verschijning is.

NB. Nog een wijsbegeerte der geschiedenis tot beschaving des menschdoms.

De geschiedenis van het menschelijk geslacht en Gods weg er mede, is, gelijk bijna alles in de wereld, een verzegeld raadsel, dat op zijn tijd ook wel zal worden opgelost. De menschen kinderen konden echter niet zoo lang geduld hebben ; zij drukten aan het slot en draaiden aan het slot en keken door het sleutelgat heen , en gaven dan hun Videtur onder verbetering, alsof zij iets wezenlijks gezien hadden. Nu beweert de rede, dat er in het sleutelgat niet veel te zien is , en dat alzoo de leerwijze om daaruit waar te zeggen, •wel wat mank gaat. De schrijver heeft dit wijdloopig verklaar d , en hierover en over nog veel meer, bijzonder ook over den invloed der Academiën, geleerde Genootschappen , enz. veel gezegd, dat niet algemeen aangenomen wordt. Hij heeft wel zoo wat van een visch,

DE WANDSBECKER ÊODE.

die tegen den stroom inzwemt, en wil ook, wat over de verlichting en de voordeelen onzer eeuw, en de gesteldheid en gebi eken van iedere andere eeuw en van ieder ander volk gemeenlijk gezegd wordt, niet zoo alles maar onvoorwaardelijk voor goede munt opnemen.

Eenige geleerden , die over volk en volk , eeuw en eeuw hun oordeel uitspreken , hebben de gewoonte hun eigen begrippen en gaven tot el te gebruiken, en daarmee, bij voorbeeld, de fijne Oostersche en Egyptische stoffen en het schoone Grieksche naauwsluitend gewaad enz. uit te meten, en juist daardoor ontstaat dat bloemzoet gezigtje, dat bovon op hun bijzondere oordeelvellingen zit en met zelfbehagen rondom zich heen lacht. Onze schrijver had deze verkeerdheid gaarne vermeden.

Zijn tafereel van de aartsvaderlijke wereld is zoo juist, dat men daarbij den wensch niet bedwingen kan , dat het toch van een geheel volk waar mogt geweest zijn , en nog van ons en van alle volkeren waar mogt zijn! Ook is de geheele galerij van de verschillende leeftijden des menschelijken geslachts betooverend geschilderd , en de meening, alsof ons geslacht naar het Goddelijk plan sedert den tijd der aartsvaderen altijd tot grootere volkomenheid vooruit gaat, tegen de andere , dat wij slechts tot een nieuwen toestand voortschrijden , bij welks voordeelen weder andere voordeelen noodwendig verloren gaan, zeer gelukkig uitgewerkt.

Ondertusschen zal er met dat alles nog veel ideaals onder loopen ; want alles wat men van volmaking of voortgang en de daarmee verbonden voor- en nadeelen beweren mag, laat altijd veel twijfelachtigs over, dewijl alles, wat men van ieder vroeger volk en eeuw half en half weet, altijd maar op een klein gedeelte van toepassing is.

Misschien ook behoort men het plan van God niet in de lengte maar in de breedte na te sporen. De waarheid namelijk is ten allen tijde in de wereld geweest, zoo of anders gekleed.

Voor het overige behoort het werkje tot de gewassen, die op eigen grond en bodem ontsproten zijn, en de schrijver schijnt, bij een groote mate van geest, een hart in het lijf te hebben , dat wezenlijk ten goede geneigd is , en oordeelt zelfs : »dat het groote Godswerk , het menschdom te beschaven, niet met kleingeestige ijdelheid kan pronken.quot;

vMan en vrouw schiep Hij ze.quot;

I. B. Moz. I, v. 27.

Ik heb altijd gedacht, dat dit vers niet te vergeefs in den Bijbel staat, en dat denk ik nog. Het zal wel onder anderen te kennen moeten geven, dat, wanneer zoo\'n vrouwtje ons met haar duiven-oogjes betoovert, wij ons over het ceteris paribus niet behoeven te schamen , want God heeft de vrouw met de duivenoogen geschapen. Hij had medelijden met den mensch, dat hij zoo in het zweet zijns aanschijns zwoegde tot hij weder stof werd, waaruit hij genomen was , nam zich voor hem wel te doen — toen daalde een teeder ge-lispel van den hemel af — toen klapwiekte de liefde met haar vleu-

DE WANDSBECKER BODE.

gels, en de engelen dansten op het geluid van den eersten vleugelslag. Maar de vijand sloop mede toe in den nacht en zaaide venijnige, afschuwelijke draken en monsters met verleidelijken opschik en gouden kiaauwen. Die kwamen en overheerden de schoone jongelingen en meisjes in het land , en de heilige liefde der vrouw vhigtte en verborg zich in de rotskloven en op de grenshergen , en zalig is hij , die haar vindt!

Een bn\'efivisseling tusachen iuij en mijn Neef, betreffende de beoefening der fraaje weienschappen.

Hooggeleerde, Hooggeëerde Heer en Neef!

Ik zou wel trek hebben mij op de fraaije wetenschappen toe te. leggen, om , als bij deze of gene gelegenheid de trek tot rijm of proza in mijn hart zich doet gevoelen en wil uiten, de dingen een goed aanzien en de behoorlijke gratie, zoo als zij \'t noemen, te kunnen geven. Ik verzoek u, geëerde Neef, om raad, hoe ik het zal aanleggen en welke boeken ik mij tot dat einde aanschaffen en lezen moet. Van Batteux heeft mijnheer Ahrens mij reeds in de eerste Klasse gesproken ; maar dat is al zoo lang geleden , en ik denk dat er sedert wel weêr andere modes in zwang zullen gekomen zijn. Het nieuwste is, zoo als gij weet, toch altijd het beste, en men komt niet gaarne met een krulpruik op de proppen wanneer op alle nekken haarzakken hangen.

De rammenas zult gij in de aanstaande week met den voerman Grumpenhagen ontvangen , waarmede ik de eer heb te verblijven.

Hooggeleerde, Hooggeëerde Heer en Neef , Uw gehoorzame Dienaar en Neef,

ASMUS.

Antwoord.

Wees niet dwaas , Neef, laat de fraaije wetenschappen ongemoeid. Ik wil u evenwel mijn raad niet onthouden.

1.) Als het u met het een en ander ernst is, en het u zoo regt door merg en been gaat, laat het er dan gerust door gaan, en kik er aan geen mensch van; en

2.) Als het nuttig is, er iets van ruchtbaar te maken, en te schrijven , schrijf er dan maar op los , wat en hoe gij het voelt.

IJ.) Voelt gij echter niets , en zoudt gij nogtans het geëerde publielv daarvan den schijn willen geven, lees dan Batteux en zijn collega\'s, van Longinus af tot den plompsten betweter, die in de tijdschriften den baas speelt.

Gij kunt ze ook wel niet lezen , want gij fabriekt toch maar dwaze dingen zoowel in rijm als in proza.

Vaarwel, Neef, Uw Dienaar, enz.

P. S. Gij kunt in plaats van Batteux de rammenas wel schrapen , het komt alles op hetzelfde neêr.

Vale.

DE WANDSBECKER BODE.

Brief aan Andries, ten gevolge van een zeker vermoeden.

Het is mij aangenaam uit de vrachtlijst van Joost te bemerken, dat gij het plan hebt te hertrouwen. Veel geluk , waarde Andries !

Dat trouwen komt mij voor als een klontje kandij of een bruidsuiker ; eerst smaakt het heel zoet en de menschen denken dan dat het altijd zoo zal zijn. Maar dat beetje suiker is er gaauw af, weet ge, en dan komt er binnen in meestal een stukje asa foetida of rhuharber, en dan laten ze de lip hangen. Met u zal het zoo niet gaan. Gij zult, als de suiker er af is, een krachtige , smakelijke boon vinden, die u uw leven lang goed doet. Zoo als ik u ken, en uw huishouden , met uw zalige Geertrui, van nabij gezien heb, bon ik overtuigd, dat het zoo zal gaan; of ge moest dan juist een helleveeg aangetroffen hebben , en die zijn er niet veel. Do vrouwen zijn buigzame, goede schepseltjes, en wanneer ge er van eene hoort, die hot haar man te kwaad maakt, kunt ge gerust tien tegen één wedden, dat hij zich jegens haar niet gedraagt, zoo als het een christelijk echtgenoot betaamt.

Schrijf mij toch bij tijds , wanneer de bruiloft zal plaats hebben ; want wij zullen zelve komen en ik wil u ook een felicitatiebrief schrijven en u daarin iets op mijn harp voorzingen en spelen. Dit beteekent zoo veel, als dat ik uit oude vriendschap een gedicht op u maken wil, want gij begrijpt toch wel, dat men in een brief niet op de harp kan spelen , on men is gewoon die dingen «dichterlijke spreekwijzenquot; te noemen, die in proza nooit op haar plaats staan.

Leef gelukkig , waarde Andries, groet uw bruid uit mijn naam en zend mij haar silhouette , al is het maar met houtskool gedaan ; ik\' wil het uit vriendschap voor u ophangen en gij kunt er u bemind meê maken , want zij houden er veel van , dat men haar silhouette maakt. Nog eens, leef gelukkig, mijnheer de bruidegom. God geve u een goede vrouw, en schrijf mij spoedig, anders blijf ik, enz.

NB. Johan Casper Lavaiers physiognomische fragmenten, tot bevordering van menschenkennis en menschenliefde.

Dat is een boek, zoo als er mij in mijn praktijk nog geen is voorgekomen. Wat al gezigten staan daar niet in ! groot en klein! eerwaardig en eerloos! zuur en zoet! scheef en krom, enz.! en zoo veel snavels , en neuzen en monden , die in het geheel aan geen go-zigt vast zitten, maar zoo in de vrije lucht zweven ! Eenige aange-zigten zijn koolzwart, dat zijn zeker Afrikanen enz.

Voor zoo veel ik .begrepen heb , ziet de heer Lavater het hoofd van een mensch , en voornamelijk het gelaat, als een tafel aan, waarop de natuur in haar taal geschreven heeft: «alhier logeert een hoogdravende gast! een eend, een vrolijke frans! een dichter! een wilddief! een recensent, een groot en dapper man ! een vriendelijk zieltje! enz. enz.quot;

Het zou wel zeer naïf van de natuur zijn, als zij zoo ieder mensch zijn getuigschrift aan den neus gehangen had; en met iemand die zulke getuigschriften lezen kon, met zoo iemand zou Joost mogen

DË WANDSBECKER BODE.

omgaan. Daarom schamen ook sommige lieden zich zoo, slaan de oogen neder, en durven iemand niet regt in het gezigt aanzien.

Daar de heeren collega\'s zoo verschillend over dit werk geredeneerd hebben , zoo wil ik niet zwijgen, want het zou toch erg zijn , als ik niet nog minder van de geheele zaak verstond dan een hunner ; en bovendien heb ik het boek maar tweemaal een halven dag bij een voornamen Maecenas gelezen, en ben alzoo bijzonder bevoegd , om als Judex competcns er over te handelen , en zal niet nalaten de zaak te luchten, pro en contra, verstandig en onverstandig, lang- en kortzigtig, volgens voorbeelden en op de maat van de generale bas enz., gelijk het beroep dit mee brengt. Vooraf wil ik nog even terloops vertellen , hoe het mij met de gezigten in dat werk gegaan is. Bij een paar van hen zag ik den goeden , vromen engel, die achter de huid staat, klaar en duidelijk, en uit een paar andere keek de — levensgroot mij aan. Bij de meeste was het nog-tans zoo , dat als ik een gelaat had aangezien , zonder den tekst te lezen, ik niet wist wat er in stak en wat ik er van zeggen zou , zoodia ik echter Lavaters fraaijen tekst er bij gelezen had , had ik er alles in gevonden. en het heeft mij menigmaal regt verwonderd, hoe ik dat alles zoo uit het gelaat zien kon. Maar ter zake.

De physiognomie is een ■wetenschap van aangezigten; aangezigten zijn concreta, want zij hangen generaliter mot de werkelijke natuur zamen, en zitten specialiter vast aan den mensch ; het zou dus hier de vraag zijn, of de beroemde kunstgreep, asblractio en de mdiioclns analytica hier niet van toepassing zouden zijn, dat men namelijk achtgeve of de letter i overal, waar die voorkomt, den littel heeft, en of die tittel, als hij voorkomt, nooit boven een andere letter staat; want dan volgde daaruit dat de tittel en de letter tweelingen waren en dat, waar men Castor bespeurde , Pollux in de nabijheid wezen zou. Er zullen, bij voorbeeld, honderd heeren zijn, allen zeer vlug ter been , en die daarvan de bewijzen gegeven hebben ; en deze honderd heeren zullen allen een wrat op den neus hebben. Ik zeg niet, dat de heeren , die een wrat voor op den neus hebben, lafaards zijn ; zij zijn het alleen bij wijze van voorbeeld ; er zal dus geen vechtersbaas met een wrat op den neus ooit gevonden worden , en ik zal dat weten. Stelt nu , dat een kerel bij mij inkwam , die mij een hongerigen dichter en tafelschuimer noemde en mij, met verlof, in het gezigt spoog. Ik wilde niet gaarne vechten, en wist ook niet hoe het kon afloopen, en stond over het geval verder na te denken. Intusschen werd ik een wrat op zijn neus gewaar ; dan zou ik mij niet langer kunnen bedwingen , en vol moed met mijn point d\'honneur op hem losgaan, en ik kwam er zeker zonder slag of stoot af. Deze weg zou , om zoo te spreken , de groote of hee-renweg in dit veld zijn; men moge er slechts langzaam op kunnen voortkomen, maar toch zoo zeker, als op andere heeren wegen.

Doch de menschen hebben verschillende gaven , en dat ik uit ieder gelaat niet wijs worden kan , bewijst niet meer , dan dat ik er niet wijs uit worden kan ; en daarom kan een ander het misschien toch wel.

Is er evenwel inderdaad altijd iets uit te zien ? en knijpt deze leer \'s menschen vrijheid niet den hals digt ? want wanneer iemand, die

DE WANDSBECKEn BODE.

bij voorbeeld een grooten mond heeft, noodwendig een schurk is, dan moet hij als een schurk leven en sterven; zijn mond zal niet inkrimpen.

Keeren wij het blaadje om ! — een mensch is geen schurk , als hij een grooten mond heeft , maar als hij een schurk is , heeft hij een grooten mond. Hij zal ook ongetwijfeld met den grooten mond wel een schurk blijven ; maar hij zou het nogtans even zoo goed ook niet kunnen blijven als wanneer hij in het geheel geen mond , maar in plaats daarvan een soort van snoet had, of de mond geheel rond toegegroeid was. En waarom zou, als hij zich betert, zijn groote mond zich ook niet kunnen inkrimpen ? Een dikke stang ijzer , die de smid gegloeid heeft, krimpt in het koude water toch weêr in , en een .mond is toch niet zoo plomp en hard als een ijveren stang. Maar wat mij aangaat mag hij groot blijven en de gelaatkenners mogen den eigenaar voor een schurk houden. Als hij een eerlijk man geworden is , des te beter voor hem ; want het moet een genoegen zijn als men die heeren kunstkenners voor den gek houden kan. En daartoe zou ik de physiognomie willen laten dienen; en de gelaatkenners, die in zulke gevallen niet van ganscher harte gaarne gekken wilden zijn, die hale de koekoek! Dat zijn goochelaars , en geen hunner wage het mij strak aan te zien , inzonderheid als hij een wrat op den neus heeft. Een gelaatkenner , en zoo stel ik mij ook Raphael Lavater voor, is een man, die in alle menschen-huizen den onster\'felijken onbekende lief heeft, die zich verheugt als hij in eenig huis, onder een rieten dak of marmeren paleis, een gentleman aantreft, met wien hij broederschap kan aanknoopen, en die gaarne behulpzaam wezen zou om de lijfeigenen vrij te maken , als hij slechts hun omstandigheden kende. De onsterfelijke onbekende in den mensch is echter binnen in het huis, en men kan hem niet zien. Daar staat nu de gelaatskenner aan het venster te gluren, of hij niet door middel van afschijnsel, schaduw of eenig ander teeken , bespeuren kan , welk een heer daarin logeert, opdat hij en andere menschen het vermaak of de gelegenheid zouden hebben dien heer een liefdedienst te bewijzen. Hij moge bij zijn onderneming partijdig te werk gaan , overdrijven, duizendmaal de waarheid voorbij zien, en meer onkruid dan koren zamelen ; hij blijft toch met het onkruid in de hand een edel mensch , en dan blijft altijd de vraag nog over , of alles inderdaad onkruid is, wat men volgens Linneus onkruid noemt.

Het a, b. c. en a b — ab der natuur is mij voor het overige niet onwaarschijnlijker , dan het a. b. c. en a b — ab in mijn schoolboek. De mol werkt de aarde anders op dan de aardkreeft ; koning Salomo bouwt zich een ander huis dan Johan Hutmaker, en deze moeten het nog door een derde laten doen ; zoo kan ook de inwendige bouwmeester — want zoo een moet er toch zijn — uit zijn kneedbare bouwstoffen wel zelf zijn huis , en bijzonder zijn kabinet, naar stand en waardigheid bouwen! en de hardste beenderen zijn eens weeke bouwstof geweest.

Ik zou mij nog wel meer a b c\'s en a b — ab\'s willen laten welgevallen, dan juist omtrent der menschen neus. Welke wereld-

Dfe WANDSBECKER BODË.

krachten de lieve God oorspronkelijk geschapen, en hoe Hij die onderling geordend heeft, dit alles is voor onze oogen verborgen , en ik zou wel geneigd zijn , de geheele zigtbare wereld als een klok te beschouwen , die wij hooien luiden , zonder te weten in welken toren zij hangt. De natuur heeft, even als in de apotheken, haar simplicia en composita in onderscheidene doozen gedaan , en de uitwendige vorm der doozen is het opschrift, dat zij er op gezel heeft. Hij moet wel zeer gelukkig en een zeldzame heilige zijn , die ze allen kent ; maar hij is ook een regte Hans zonder zorgen, die er zich volstrekt niet om bekreunt.

GÖRGELIANA.

Voorrede.

Deze Görgeliana heeton naar Gorgel, en Gorgel is eigenlijk een oude , kreupele invalide , die in zijn oude dagen zich nog met de pen bezig hield en werkelijk de schrijver werd van een stukje , dat als disjecli membra poetae nog in het licht en onder de menschen kwam. Ik was in kennis met hein geraakt en , zoo als het met geleerden gaat, dat zij elkaar helpen , zoo hielp ik hem , als hij geen tijd of steken in zijn been had, naar mijn gering vermogen ook, zoo als gedeeltelijk van zelf spreekt, niet zonder zijn toestemming.

Meer heb ik niet te berigten , alleen nog dat het dennenbosch een woud van denneboomen is , eenige uren groot, waarin men in het jaar 1770 en 1777 regt pleizierig kon wandelen.

No. 1. Gorgel\'s des ouden , lammen Invalide Nieuwejaarswensch.

Mij hebben zij daartoe verkoren ,

Ook ben ik aanstonds klaar,

En wensch uit naam der Invaliden Een vrolijk nieuwejaar.

Eerst krijgt de boerenstand mijn wenschen ,

Dat is niet meer dan regt,

Want \'k hoor er toe, en weet wat buiten Een vrolijk nieuwjaar zegt.

Zoo menigeen gaat daar gebogen En zucht in angst of wee ;

Daar and\'ren hem gedurig kwellen Of drijven als het vee.

Dat zulks gebeurt valt niet te ontkennen,

En \'t is een boos bestaan.

Zijn boeren dan toch ook geen menschen ,

Die op twee beenen gaan?

En meestal zijn het vrome zielen.

Als nu zoo\'n arme bloed

Tot God zucht, dat zij hem zoo kwellen,

Dat is voorwaar niet goed.

de wanïgt;sbkckeu bode.

Een vrolijk , vrolijk jaar den versten ,

Die naar geregtigheid,

Naar mensch\'lijkheid en godsvrucht streven ,

Tot weldoen steeds bereid.

Hun dekt een eerekleed de leden ,

Als eng\'len tooi, zoo schoon ,

Zij vinden in de rust huns harten Op aarde reeds hun loon.

Mijn heilbeé geldt ook onzen Koning,

Dien vorst, zoo goed als groot,

Item , die ons in onze oude dagen ,

Zoo trouw gedenkt, en nooit

Zich ons, versleten Invaliden

Schaamt op zijn koningstroon ,

Maar \'t levensonderhoud wil schenken ;

Dank zij hem en Gods loon !

Maar ook voor al zijn onderdanen ,

Die onze broeders zijn ,

Moog , wil do lieve God ons hooi en ,

Dit jaar gezegend zijn.

Aan alle brave menschen vrede ,

En vreugd op aller baan ;

Dit is de slotsom mijner vvenschen ,

Neem die goedgunstig aan.

Ik voel , daar ik voor elk mogt bidden ,

Mijn lammen voet haast niet,

lllt; zwaai- en zwenk met bei mijn krukken ,

Dat komt van \'t hartig lied.

No. 4. Hiu.et doux van Gorgel aan zijn heer,

den loden Januarij.

Het sneeuwt nog altijd, waarde heer, alsof het in het geheel niet meer zou ophouden.

Wat is ei\' toch een massa sneeuw in de wereld! hier zoo veel sneeuw en in de Pa\'.tz zoo veel! en in Amerika! en in het dennenwoud ! ik heb zoo mijn gewonen loop naar het dennenwoud , zoo als gij weet. Een groot bosch is van natuur mijn lievelingsstreek en het dennenwoud ligt zoo geschikt voor mij , vlak bij de poort, en een mooije, lange laan van lindeboomen leidt er heen ; dan zijn er ook altijd zoo veel arme menschen, oud en jong , die er hout sprokkelen en op hun hoofd naar huis di agen; en dat zie ik zoo aan en ga verder mijn gang. Sedert er zoo veel sneeuw is gevallen, mis ik echter mijn gezelschap , de arme menschen kunnen het niet uithouden , en ik wil wel gelooven dat ze hier , even als overal, waar zoo veel sneeuw ligt, met de koude er slecht aan toe zijn. Mijnheer

4

T)E WAXriSBECRER HOUR.

lieeft, God dank, een warmen rok en een warme kamer, dan merkt men het, zoo niet; maai- als men niets in noch om het lijf heeft en er dan geen hout in de kagchel is, dan heeft men het bitter koud.

Aan de noordpool, boven Frankfort, moet er winter en zomer sneeuw liggen, zeggen de geleerden, en in de hondsdagen drijven de ijsschollen daar in de zee , die zoo groot zijn , als de heele heerlijkheid Epstein en zij dooijen nooit weg ! en toch heeft de lieve God allerhande dieren daar , en witte beeren , die op de ijsschollen rondwandelen en weltevreden zijn, en groote walvisschen spelen er in het koude water en zijn vrolijk. Ja , en aan den anderen kant onder de linie, ver beneden Heidelberg, brandt de zon het heele jaar door, dat men zijn voetzolen aan den grond verschroeit. En hier bij ons , is het nu eens zomer en dan eens winter. Niet waar , dat is toch regt wonderlijk ! en de mensch moet het maar warm of koud om zich laten zijn, en kan ei\' niets af of toe doen, hij moge vorst of knecht, boer of edelman zijn. Als ik dat zoo naga, denk ik altijd dat wij menschen, eigenlijk gezegd , toch niet veel kunnen en dat wij niet trotsch en koppig, maar liever nederig en demoedig moeten zijn. Het staat toch ook veel beter en men komt er verder meê.

Nu , God zij met u , waarde heer , en als gij een stukje hout te veel hebt, geef het dan en bedenk dat de arme menschen geen ijsbeeren of walvisschen zijn.

Uw Dienaar

GORGEL.

No. -15. Brief van Güi-gel aan zijn heer. (1777.)

Ik kom morgen niet te huis. «Waarom niet. Gorgel?quot; Daarom niet. waarde heer , ik kom niet en kan niet komen.

Het zal u wel bekend zijn , dat onze lieve erfprins morgen in het huwelijk ti eedt en dat alle menschen in het land , aanzienlijken en geringen , het een of ander willen doen, zoo wat gedichten, of illuminatie, of muzijk , dans en zoo wat van dien aard, ieder in zijn soort en naar dat hij gebekt is, alles echter om den erfprins te toonen, hoe veel allen van hem en zijn bruid houden. En nu willen wij , Invaliden , ook iets doen, weet ge, waarde heer, we zullen , zoo velen wij zijn , zamen komen in onze 7ondagsche rokken en met schoone overhemden, en dan zal ik voor hen uitgaan en een aanspraak houden.

Gij kunt ligt begrijpen wat dat voor een aanspraak zal zijn en dat het zoo extra fijn niet zal wezen; maar een ieder doet het, zoo goed hij kan; kortom ik zal ongeveer zeggen • «Makkers, wij hebben allen grijze haren, en zullen binnen koit sterven; strijkaadjes maken en vleijen past ons niet. Alle wereldsche pracht en heerlijkheid is ijdel en vergankelijk, en eindelijk blijft er niets over, dan dat men God vreest en regtvaardig handeli ! Makkers, ook de beste vorsten zijn menschen , en daarom moet men bij iedere gelegenheid voor hen bidden. Veel heil dan heden voor onzen beminden erfprins en zijn bruid ! Als dominé ze inzegent en /.ij elkander de hand geven , dat God hen dan inzegene, en de zon zacht e i vriendelijk op hen schijne! En wanneer hij eens, — wij beleven het niet, wij

de vvandsbecker bulie.

liggen dan reeds allen in het graf, — maar als hij eens de regering van zijn land in handen krijgt, dan moge God onze hoop vervullen en geven dat hij een goed regent zij, opdat hij in den hemel tot ons kome!quot;

Zoodra ik dat zeg, »dat hij een goed regent zij, enz.quot; zullen al mijn kameraden de hoeden en mutsen afnemen en dan zullen wij een «Onze Vaderquot; bidden en dan daarna gaan zitten en de gezondheid van onzen geëerbiedigden vorst, van den erfprins, van de erf-prinses en van alle verdere vorstelijke personen en van mijnheer den president, met echten zes en zestiger drinken , ten minste als de kastelein ons niet bedriegt. Vaarwel, waarde heer, schrijf mij toch eens , gij hebt mij in zoolang niet geschreven.

Uw Dienaar Gorgel.

No. 19 Slot-Nabrrlf/I van Gorgel aan zijn heer,

den 27\'^tequot; February 1777.

Het hemelteeken heeft men ook hier kunnen zien ; het ging juist over het Invaliden-huis! en zag er uit als een staart! Het zal toch, met Gods hulp , niets kwaads beteekenen. Want het was zoo mooi wit en helder en men kon de lieve sterretjes er door heen zien. Einde van de görgeliana.

NB. De Duitsche geleerden-republiek, uitgegeven door Klopstock*).

Hooggeëerde, waarde Mijnheer Hartwig Domper ,

Ik zie uit uw schrijven dat gij bovengenoemd boek als een hatelijkheid op u en de geheele domperfamilie beschouwt ; ik kan het niet helpen ! Dat ge verder de aangevoerde facta, en voornamelijk dat van het verhoor en het baard uittrekken van uw broeder Laurens Domper , van den muizenberg , den landdag , H. H. S. T. nachtwachters , van de lotgevallen van den heer de la Pepipière Taupereau, van het geestbezweren, de dwalingen, de bevordering van den beroemden heer van Voltaire, en bijzonder de stukken uit een duitsche taalkunde en de verzen op p. 293 in twijfel wilt trekken, en bovendien u met het geheele boek niet best vereenigen kunt; ik kan het alwéér niet helpen ! en betreur het. Overigens hatelijkheid of geen hatelijkheid, de zaak is waar en het boek heeft zijn goede zijde en is niet in het land der blinden gevonden, daarop kunt ge u gerust verlaten , hooggeëerde heer. Mijn tijd laat mij niet toe alles te bewijzen , voor sommige iamiliën is dat ook niet eens noodig, maar om u genoegen te doen wil ik toch praestanda praestare en b. v.

¹) Reeds lang vooraf aangekondigd verscheen, in het jaar 1774, de geleerden republiek. waarvan de strekking had moeten zijn een soort van repu-blikeinsehe vereeniging van Duitsche schrijvers te bewerken . die door wetten te bevestigen en op zulk een wijze de gouden eeuw der Duitsche Letterkunde te bevorderen; groot was de verwachting geweest, grooter nog was de teleurstelling ; de artikels waren alle zoo duister, zoo vol persoonlijke toespelin-gcu , dat niemand genoegzaam ze verstaan kon. Ik heb ze tot mijn leedwezen niet kunnen inzien en moet mij hier vergenoegen met Je vertaling der titels , hoe dan ook , op te geven. vert.

4 *

152 de waniisueckkk liohë.

de waarheid van He boekeugeestbezweiing aantoonen. Dikwijls, ja, bezweert men den geest, maar hij komt niet uit het boek ; dat is dan een teek en , dat er geen in is, anders moest hij er uit, daar valt niets tegen te doen. Terstond zal er voor uw oogen eeu proef met de geleerden-republiek zelve genomen worden ; ge behoeft niet bang te zijn, Mijnheer Hartwig Domper, u zal geen kwaad over-komen ; alleen verzoek ik u de hand gesloten aan het voorhoofd te leggen en met de andere uw tong vast te houden. Pas op.

-[• 0 A 0 i

k - ie - iek liek - bliek - ubliek - publiek - epubliek - republiek.

Hurrehrihruhreuhnihdotnb!

Ziet ge. Mijnheer Hartwig? \'tls een knappe jongen met helder blaauwe oogen , die hij in en builen zijn land rond laat gaan ■ weet van veel dingen af en houdt zich voor zoo goed alsof hij buiten Duitschlangeboren was; zou veel zaken gaarne anders hebben, heeft van voren een eerwaardig gezigt, maar in den nek den bekenden heer ; haat de nachtwachters; heeft zijn vaderland lief en fluit op zijn vingers ; is overigens, zoo als ge ziet, slank en wel opgegroeid, en o, Hartwig, Hartwig\' zegt: gij zult altijd zoo blijven staan. ⁰ Ik raad u echter aan , het boek nog eens op te nemen , en als het dan niet gaat, dan moet het een familiekwaal zijn, of het is de schuld van den meesterlijken duitschen stijl in alle stukken, en ik kan er verder niets aan doen.

Ten slotte moet ik hier nog bijvoegen dat het voordragen van aardigheden zeer verschillend is. Sommigen namelijk sperren den mond daarbij wijd open en houden hun zijden vast, en anderen bewaren hetzelfde drooge, effen gezigt. Om de eersten wordt gewoonlijk het meest gelagehen , de laatsten daarentegen zijn de eigenlijke meesters, Mijnheer Domper. asmus.

Antwoord aan And nes op zijn laatsten brief.

Ik zou eer gedacht hebben dat de hemel zou invallen , dan dat gij een Astrologie zoudt schrijven. Het is waar, gij hebt van kindsbeen af veel met sterren opgehad, en plagt het altijd als een bijzondere weldaad van God aan te zien als des avonds de hemel helder en zoo i egt vol sterren was, maar dat, meende ik, was u zoo eigen, was aandoening en vreugde over het groote en heerlijke schouwspel; verder echter dacht ge nieten van uw ontwerpen en van uw Astrologia purior el sublimior is mij nooit een enkel woord in het hoofd gekomen. Gij hebt nugians gelijk, Audries, ik heb over het ding nagedacht en de Astrologie begint mij helder le worden.

Als alle zandkorrels op de aarde oogen waren, dan zou elk dier oogen sterren boven zich aan den hemel zien , en zoo ook schieten bestendig uit elke ster stralen op ieder zandkorrelije over den ganschen aardbol neder ; maar nu is het zeer onwaarschijnlijk , flat een zoo groote hoeveelheid van een stof , die zoo snel en van zoo ver komen kan, en uit zoo schoone, onvergankelijke ligchamon

DE WANDSBECKER BODE.

vloeit, zonder allen invloed blijven zou. Mij dunkt, de enkele indruk in een helderen nacht leert het ook reeds, dat die met een zoo onbeschrijfelijke vriendelijkheid flikkerende sterren geen koele, werkelooze aanschouwers, maar verwanten der aarde en vrienden Jes huizes moeten zijn.

Al wat gij uit de sterren wilt zien , en al wat gij van haar vermogen en invloed verhaalt, zijn voor mij louter vreemde buitenplaatsen ; alles komt mij evenwel zeer gegrond voor, en ik wenschte mij van harte die godvruchtige gevoeligheid toe, met welke gij over de sterren spreekt, en waai in al uw denkbeelden zwemmen, als bloemen in den morgendauw en als eilanden in de zee. De sterren zijn toch werkelijk, even als de oogen bij den mensch, de openstaande of ligt bedekte punten der wereld , waaruit de ziel ons duidelijker doorstraalt.

Zeer aangenaam is het mij geweest in uw brief te lezen , dat uw bruid ook zoo veel met de sterren opheeft, en dat gij beiden dikwijls uren lang den alom fonkelenden sterrenhemel beschouwt, zonder door uw liefde in uw aandacht gestoord te worden. Zij moet zeker een goed mensch zijn, en dat zijt gij ook, waarde Andries.

Het doet mij altijd in de ziel goed, als ik van iemand hoor spreken , die bij een hartstogt zijn zinnen bij elkander weet te houden , en bruid en bruidegom voor iets beters vergeten kan. Vaarwel, Mijnheer Zoroaster.

Verder moet ik u berigten dat ik thans, God zij duizendmaal dank , drie kinderen heb en dat ik op de tweede helft van het halve dozijn losga. Gij kunt niet begrijpen , Andries , welk een feest het voor mij is, als de boer een nieuw kind brengt, en de zaak gelukkig afgeloopen is en ik het kind op den arm heb. Geen kalkoen kan zich meer vei heugen , als de kuikens onder haar uit de eijeren springen. »Daar zijt gij, dierbaar kind!quot; zeg ik dan, «daar zijt gij! wees welkom! het staat u niet op het voorhoofd geschreven, wat in deze wereld u boven het hoofd hangt, en ik weet niet wat u overkomen zal, maar God dank , dat gij er zijt! en voor de rest moge onze Vader in den hemel zorgen.quot; Dan kus ik het, en bezie het van alle kanten , en breng het naar zijn moeder , die aan haar lijden niet meer denkt! en dan de andere kinderen op den grond gelegd, en in Gods naam er over en over bank en tafel hcenge-sprongen ! Vaarwel, Andries.

Uw Dienaar, enz.

Verslag van mijn audiëntie bij den keizer van Japan.

Voorrede.

De goedgunstige lezer herinnert zich uit den eersten bundel mijner gezamenlijke werken, welke betrekking er tusschen mij en den keizer van Japan bestaat, en wat daartoe aanleiding gegeven heeft. 1) Wie had het echter durven denken, dat een soort van Romance, die ik hier boven op den aardbol geschreven heb , mij onder naar

\') In dcu eersten buudel komt een gedicht voor getiteld: Wandsbeck, eiis Art ton Romanze, von Asmus pro tempore Bothe daselbst; met een opdragt ia proza aan de keizer t?h Japi». tkkï

54 DE WANDSBIiCKER BODE.

de andere zijde brengen zou ? en daar toch ligt Jedo de residentie des keizers, hier regt onder Wandsbeck, en daar ben ik geweest. Zoo als ik zeide, wie had dit kunnen denken? Ik voor mijn part heb het niet gedacht, zoo als ik ook toen in mijn opdragt te kennen gegeven heb. Maar als iets wezen moet, dan moet alles zich daarnaar voegen en schikken , én zoo ging het ook hier.

Mijn Neef kwam op een morgen bij mij, en zeide: »Hoor, neef, ik heb mijn buik vol van het vaste land ; wilt gij met mij op zee quot;■aan ?quot; Eigenlijk had ik er geen trek in, maar ik kan hem niets weigeren, ik maakte mij dus reisvaardig en begaf mij met hem op zee.quot; Toen wij nu op de hoogte van China kwamen — zij noemen het maar hoogte, maar het is eigenlijk vlak!quot; zee — en wij eemge ,lanen in de kaneel- en andere specerijgeuren op en neer gevaren hadden, zei mijn Neef weder : «Zoo iets krijgt men te huis met te zien; maar hoor, neefje! wij zijn nu niet ver meer van Japan, en de keizer is immers uw patroon, zullen wij dan maar niet naar zijn land varen ?quot; Ik gaf weder mijn toestemming , wij gingen verder , en zoo ben ik in Japan gekomen, dat de ingezetenen Nipon noemen.

Ik wil den lezer met onze reisavonturen niet bezig houden ; alles zal ook in andere leisbeschrijvingen reeds veel beter staan. De hoofdzaak is, dat wij onderweg verbazend veel water aangetroflen hebben en mij van blijdschap het zweet uitbrak , toen ik weer land

onder mijn voeten voelde In een herberg onderweg, Capsprants

genaamd, is de wijn zeer goed, uitmuntend goed, dat moet ik

zeggen. .. ,

De schildwacht in Japan hield ons niet lang op en wij kwamen dadelijk in de stad. Zij ligt aan de haven en heet op zijn Japansch Nagasacki. Wij hielden er ons acht dagen op en bezigtigden alles wat merkwaardig was, den geheelen dag door. Ik heb er nog een en ander van opgeschreven en geregeld de afbeeldingen er bij getee-kend ; en \'s avonds bestudeerde mijn Neef de Japansche fabelkunde en wiisbegeerte, en ik den Japanschen almanak.

Inmiddels kwam er een gerucht in de stad in omloop, ik weet niet door wien; ik zou echter wel haast gelooven, dat mijn Neet zelf mij dezen trek gespeeld heeft, want hij had pleizier in zulke dingen; ditmaal echter was het haast kwaad voor ons afgeloopen ; ik heb er hem op onze terugreis dan ook dikwijls zeer ernstig over onderhouden, en hem ronduit gezegd: Pamphile, Pamphile . het was bijna slecht afgeloopen. Maar hij gaf mij ten antwoord: )»Ja, bijna — het is dus toch goed afgeloopen ? Hoe kan toch iets slecht afloopen ? Gij hebt Japan toch met genoegen gezien, met waar, Neef?quot; Daarin heeit hij ook gelijk, ik heb Japan met genoegen gezien maar daar kwam dan een gerucht in omloop , dat een groot o-eleerde en Polyhistor uit Europa, die alle schriften gelezen en geschreven had , met zijn dienaar in Japan was aangekomen. Dit gerucht heeft zich denkelijk verder in het land verbreid, en wij kregen

bevel aan het hof te komen. .. .. _f

Ik voorspelde mij van dit alles niet veel goeds; maar mijn Neel lachte er om en noemde mij van toen af gemeenlijk Zeergeleerde. Ik wou graag met hem afspreken, wat ik op de audiëntie, en wat

DE WANDSIJECKEK BODE.

hij zeggen zou ; maar hij wilde van niets hooren, en ik moest hem lang goede woorden geven , eer hij nog eindelijk daarin bewilligde, dat, als de keizer iets vroeg, wat de groote Polyhistor niet wist, ik hem dan aanzien en hij mij het antwoord in het oor fluisteren zou ; «maar , voegde hij er bij , Uw Zeergeleerde moet dit ten hoogste niet meer dan tweemaal doen, anders zeg ik het den Chan, waarom gij mij aanziet.quot; Ik heb het dan ook maar eens gedaan, en alles liever zelf beantwoord, zoo goed ik maar kon. Veel van hetgeen ik bij de audiëntie gezegd heb, had ik vroeger van mijn Neef gehoord, of uit zijn papieren onthouden , en het overige is gedeeltelijk ook onbeduidend genoeg ; maai bij dat alles was het nogtans even als of zijn geest bij de audiëmie in mij gevaren was, want anders zou ik toch dat niet voor den dag hebben kunnen brengen , wat ik nog voor den dag gebiagt heb.

Wij hadden reeds in Nagasacki gehoord . dat de Chan een goed Heer was , maar alleen door erge vleijers omgeven , en dat bijzonder een zekere Albiboghoi . die voor de Serailaangelegenheden van den Chan zorgde en omtrent zoo veel als Hofjonker of Hofmaarschalk getiteld werd, van al de erge vleijers de ergste, en een ware snoodaard was, en het was juist deze, die ons op de audiëntie introduceerde.

Op den weg van Nagasacki naar Jedo zagen wij verscheiden zonderlinge Japansche dieren , zoo als Kirim\'s , Kdltsus , Talsdria\'s , Tatsrnaki\'s , en razend veel honden, die in Japan grootendeels geen heeren hebben en als partikulieren leven. In een woud niet ver van Jedo vonden wij de groene Fibakarrts, waaruit een beroemd geneesmiddel getrokken wordt, en verder zagen wij op eenige boomen aan den weg verscheidene apen. Een van hen had een menschenschedel, waarmede hij speelde. Mijn Neef wierp een steen naar den aap en het doodshoofd viel naar beneden ; de onderkaak ontbrak er aan , anders was het onbeschadigd. «Steek het bij u,quot; zei mijn Neef tegen mij , «wij zullen het begraven als wij te huis komen, opdat het ten minste dan rust hebbe; de arme jongen is in zijn leven misschien genoeg geplaagd geworden.quot; Dit verheugde mij bijzonder. Mijn Neef is een groot liefhebber van naturaliën , en ik dacht zeker , dat hij het doodshoofd in zijn schelpkas zou gelegd hebben , en dat zou niet naar mijn zin zijn geweest. Maar zoo gaat het mij altijd , als ik zijn oogmerken gissen wil; hij houdt mij steeds voor den gek , en juist daarom heb ik hem zoo lief. Ik stak dus den schedel bij mij, en wij gingen eindelijk naar Jedo. Den anderen dag haalde Albiboghoi ons reeds af voor de audiëntie, waarvan het verslag nu volgt.

Ik heb het Japansch er nu en dan bijgevoegd , om de verbazende kracht van die taal aan te toonen , en bijzonder van de X en de:, en zoo ook dat overal de spiritus asper staat, en nergens een kleine N, enz. enz.

Men zou misschien bezwaren kunnen opperen , hoe ik zoo spoedig Japansch geleerd had, maar er vallen bij deze geheele geschiedenis nog meer moeijelijkheden op te lossen, als men daarin lust rnogt hebben. Dit is bij dit verslag nogtans mijn oogmerk niet geweest,

he wanüsuecker lioiir..

en ik ben overtuigd , dat uit dien hoofde de keizer van Japan zelf, als hem dit verslag onder de oogen kwam , mij zijn gunst niet onttrekken zou. Ik heb het ook niet verdiend, en dus kan de lezer, dunkt mij, er wel genoegen mee nemen. Verder had ik bij do audiëntie mijn rood vest aan en een Japansch kleed, waarvan mijn Neef de slippen droeg.

DE AUDIENTIE.

de hofmaarschalk albiboghoi.

\'LimaNeli \'Haschmu \'WaNschbok.

Ik heb de eer, Uw Majesteit den Heer Asinus uit Wandsbeck on-dordanigst voor te stellen.

Ik maakte hier een diepe buiging voor den Chan ; hij is lang en schoon e» zag , met Albiboghoi vergeleken , er als een engel uit.

de chan.

Tame \'Haschmu.: \'Portolabi \'Paehu.

Gij zijt welkom, Mijnheer Asmus.

In de oorspronkelijke taal noemde de Chan mij eigenlijk niet ff ij. maar V£d., waarschijnlijk omdat hij mij voor een geleerde hield , en indien ik dit was, zou ik ook zeker UEd vertaald hebben, want een geleerde moet altijd VEd en niet ffij heeten ; ik heb dus liever gij willen zetten , npdat men niet zou meenen , dat ik er mcê bluffen wilde, dat de keizer van Japan mij ÜEd. genoemd had.

Het is mij aangenaam, u in mijn land te zien. Maar zeg mij eens, hoe gij op den inval gekomen zijt mij uw Romance op te dragen ?

Asmus. ^lMui \'PiaJVeti.

Ik heb uit mijn aard een bijzonderen eerbied voor de Potentaten die ver verwijderd zijn.

de chan.

\'Tamibu \'Temibo.

Zijt gij door het Noorden of door hot Zuiden tot ons gekomen?

Asmus. \'Temibanu \'Karuzu.

Het zal wel door het Zuiden zijn, Sire , want het was zeer heet.

de chan.

\'HaifatuNeli.

Hebt gij een aangename reis gehad ?

Asmus. \'Haifalusolum \'liofuNo.

Men heeft altijd een aangename reis, als men uitgaat om een goeden vorst en een gelukkig volk te zien.

de chan.

\'Hoi \'Kiritimme \' Katosla. \'Healobe \'Kepipi.

Ja, kunsten en wetenschappen worden hier, in ons land , geëerd. Ik bemin en beloon ze. Gij hebt, naar ik hoor, u vooral der dichtkunst toegewijd ?

1je wands13ecker üode.

Asmus. \'Schain/usu.

Ik-smeek-U\\ve-Mnjesteit-on-der-da-nigst om verschooning.

Ik kwam bij di!Z« vraaj; in ^roote verlngenheid , en wist uiel , wat ik dun Chau antwoorden zou Z-\'^t ge, netat, da.;lit ik, daa kon hij do opdragt euvel opnemen; en zegt go, ja, dan is \'t een rfs-\'roatio mentalis en ik hal geen trek op Aziatischcn grond en bodem te beuzelen. En het is dus wezenlijk goed in zulke gevallen , dat er spreekwijzen zijn , dio noch ja . noch neen zeggen.

de chan.

\'.1 Noli \'Piprase. \'WalYschbok \'Heomo.

Ik heb uw Romance doen vertalen , en ze met genoegen gelezen. Dat Wandsbeck moet een aangename plaats zijn.

Asmus. \'Ileomeo.

Bijzonder aangenaam , Sire,

de ciian.

\'Hussiput \'Pipis.

Zijn er veel dichters in Europa ?

Ik keek mijn Neef aan.

Mijn neef , mij in \'t oor fluisterende.

Dichters genoeg, groote en kleine, en gij zijt een van de kleine.

Asmus. \'Pipise \'Branie \'Miosc \'31 loseti.

Dichters genoeg, groote en kleine, en ik ben een van de kleine.

de hofmaarschalk.

NipoNpi \'Gahoné \'FereNuzzi \' SchomfnsiJVü.

Do Japansche dichter Gabon is ongetwijfeld de grootste van alle dichters, want hij heeft zich aan het grootste onderwerp gewaagd, en Uwer Majesteits verheven lof en den glans en heerlijkheid van lloogstdeszelfs Serail en hof alleronderdanigst bezongen.

Mijn neef, mij in \'l oor fluisterende.

Gabon heet hij, let op dien naam. Gij kunt dien in het aanstaande jaar in den Leipziger Muzen-almanak zenden, of aan de Erven van wijlen E. G. Jöchers.

de chan.

\'Helmore \'Misasi.

Welke gelegenheden zijn er in Europa om zich in de dichtkunst te bekwamen.

Asmus. \'SchendNa\' \'BoNte \'SchemiNto.

Wij hebben daar een schoonen hemel en een schoone aarde, Sire, en een heilige godsdienst.

de chan.

\'Habuse \'Pipi.

Wat heeft dat met de dichters te maken?

Asmus. \'Timsch.

Zeer veel, naar ik meen.

i)e vvandsbeckeb büde.

de chan.

\'KernieiNe \'Lumpipi.

Wat verstaat gij eigenlijk door dichters?

Asmus. \' WaruNe \'ScheniiNa \'DoNte \'ScheniiNto \'Hazüzit.

Heldere, zuivere keisteenen, waar lt;le scheone hemel, de schoone aarde en de heilige godsdienst tegen aanslaan, zoodat er de vonken uitvliegen.

de chan,

\'Pizotlo. ^lBorai •Haquirla. \'■Tim \'ffaquirlirumaJVo.

Gij zult zelf hét best weten wat gij zegt. Maar hoe staat het met de wijsbegeerte? Meti zegt hier, dat de wijsgeeren in Europa op handen en voeten gaan.

Asmus. \'.Habu ; Kipuffer. ; .

In hun schriften misschien; die heb ik niet gelezen. In natura heb ik echter nog geen zoo ontmoet. Voor eenigen tgd, ja, moet een hunner dezen gang voorgeslagen hebben, maar bij ons vertrek was dit zoo veel ik weet, nog niet onder hen ingevoerd.

de chan.

\'Zatte \'Haquirla \'Putosi, BumoNe. \'ÈchemiNto.

De wijsbegeerte is een goed ding! Zij verlicht een land, en is uitmuntend tegen afgoderij en bijgeloof, zeer uitmuntend. In mijn land staat zij boven aan, naast dé godsdienst. A propos, heeft men in Europa veel op met godsdienst.

Asmus. \'Priprasai.

Veel en weinig, Sire, zoo als men het nemen wil.

de chan.

\'Ruzzi \'Haquirli \'BudsdoNe.

Hier geven de wijsgeeren den priesters handen vol werk.

de hofmaarschalk.

\'Atulamai : \'MemiNoltUu : . \'CramaiNe \'Ritoxzo.

Ik moet bij deze gelegenheid een alleronderdanigste gedachte uiten , die ik reeds dikwijls gehad heb: of, namelijk. Uwe Majesteit niet eens beproeven zou , een nieuwe , bruikbare godsdienst te maken ? De tijd schijnt daartoe gekomen. Het oude bijgeloof blaat als een bok in den donker, en hem zeiven schijnt, in aanmerking gènoiuen Uwer Majesteits verhevene lumières, de tijd lang te vallèn.

Een ijskoude rilling voer mij door bet lijf, toen ik hem zoo ligtvaaidii; over zijn godsdienst hoorde spreken ; en ik zond stil een züeht tot God op, dat hij hem zijn onvnrs\'auJ vergeven mogt.

de chan.

\'•Aika ¹ Rum Na \'SemNilo \'Polokai Jetiasch.

Het is waar, de oude verdichtselen van het gèslacht der drie eti zeven Hemelgoden, die eerst, en van de vijf halve Goden , die vervolgens Japan zoo vele duizenden jaren geregeerd hebben, van de twaalf Jetta\'S of hemelteolienen, enz., strijden inderdaad tegen alle gezond verstand.

de wandsbeckkr buile.

Asmus. \'Rambafilo : \'Fitosai ⁱPuN:: .

liet is zoo \'s werelds loop , Sire, dat eenige lieden verdichtselen en instellingen maken , en andere lieden er om lagchen en ze weder afschaffen. Maar in Europa heeft men vele voorbeelden, dat de laat-sten niet altijd de verstandigsten geweest zijn. Het misverstand komt in de wereld gewoonlijk daar van daan, dat de een den ander niet verstaat.

de hofmaarschalk,

^lOrmüo \'■Isilataki.

O! de vogel Isitataki! dat is eett zeer geestige, aardige vogel geweest.

Wat de Chas daar zei van de drie en zevea Hemelgoden , dat zoog hij maar zoo niet uit zijn duim ; dit is inderdaad de oude overlevering der Japanezen ; mijn Neef heeft dat alles in hnn fabeltect gevohden. Hèt wordt echtfer zoo verhaald . dat de eerste van deze Godan een zoon van den bajert geweest is , zijn allervlugste kracht, toen hij het éérst ih bewéging begoh te komen, en dat vervolgens altijd een God den volgenden met behulp der boven- cn oflder-hemelsche hoofdstoffen op een verborgen wijze voortgebragt heeft, tot eindelijk de zevende, Isanami, in een ligchamelijk wezen overgegaan is, en de onder mensehen gebruikelijke wijze van geslachtsvoortplanting van den vogel Isitataki geleerd heeft. Vervolgens kwamen nu vijf halve Goden enz.

Dit is nu wel duister, maar ik denk , dat al* het begrijpelijker had moeten zijn, de lieden het ook wel duidelijker gezegd zouden hebben.

DE CHAIN.

\'BüiNami \'Burro.

Maar Isanami moet een zeer eenvoudig heer geweest zijn.

de hofmaarschalk.

\'Aio \'Roosi \'Sete.

Inderdaad schijnt dé schranderheid van Roosi niet in hem gewoönd te hebben.

Roosi is de stichter der eene beroemde wijsgeerige sekte in Japan , en Sajka de . stichter der andere. Sjaka leerde. dat de ziel onsterfelijk. en de deugd do\' weg ter gelukzaligheid is voor deze en voor de andore wereld Hoosi spott/; eehter met de deugd en de andore wereld . en beweerde, dat men niet» verstandiger doen kon , dan in deze zijn hart regt goed op te halen , en dat Ife-den van verstand en den bon ton het van ouds ook altijd zoo begrepen hadden. De dwaas heeft ook den steen der wijzen gezocht, opdat hij en zijn\' maagschap regt lang losbandig leven konden.

de chan.

\'BoNoNte \'Roosi \'Maloddo.

Waarschijnlijk kent men in Europa Roosi en zijn leer niet. flier vindt zij algemeen bijval, Mijnheer Asmus.

Asmus. HogsiUjo \'Rosoli.

Dien vindt zij overal, Sire, én zal zij vinden, zoo lang de wereld bestaat, want zij wil er bij een ieder zoo natuurlijk iri.

de chan.

¹ Sonic.Mo \'Filetc \'Oschsa \'PituNi \'QuirlischemiNto.

De wereld is, zoo als ik hoor, zich overal gelijk. Er zal dus ook jn Europa wel geen gebrek zijn aan stribbelingen tegen en twijfel omtrent de godsdienst.

1)E WANUSBECKEIi lïODlO.

Asmus. \'LeschschoNg \'BalinaNeraku \' Tif.

De heer Lessing lieeft nog zeer onlangs in zijn vierde Bijdrage verscheiden twijfelingen van een onbekende medegedeeld, waarvan eenige bijzonder geleerd en aardig zijn. Maar hij heeft ze wederlegd.

de chan.

\'Tif.

Heeft hij ze wederlegd?

Asmus. \'Hairo \'Pulote.

Juist niet uitdrukkelijk ; want hij is onpartijdig.

de chan.

\'Butoquirle.

De heer Lessing hoort toch op de bank der wijsgeeren ?

Asmus. \'Ruto: \'Habussï Ruf.

Ik zou evenwel den raad geven , dat Uwe Majesteit hem liever zijn eigen stoel gaf. De gewone banken passen niet voor hem , of liever hij past niet voor de banken, en zit ze allen stuk.

de chan.

\'LamaiNoive.

Hoe heeft hij het dan eigenlijk met de twijfelingen aangelegd ?

Asmus. : .- \'Xipulxo : .

Zoo als hij het altijd aanlegt, Sire. Hij meent dat, wie gelijk heeft, ook wel gelijk houden zal; die moet het echter ook behouden , en mag het open veld niet vreezen! en hij laat alzoo de twijfelingen van top tot teen gewapend opmarcheren: marcheer daar tegen ! Zoo\'n troep godsdiensttwijfelingen is echter als de ratelslang, en valt op den eersten den besten weerloozen man aan ; dat wil hij niet dulden, en daarom heeft hij tevens elke twijfeling een muilband aangedaan, of zoo Uw Majesteit den muilband soms niet velen kan, hij heeft elke twijfeling een stuk steen met scherpe punten om den hals gebonden, om daaraan te knagen, totdat zich ergens een geleerde en verstandige godgeleerde ten strijd ruste. En, zegt hij , eerlijk tegen den vijand te werk gegaan ! En niemand roepe victoria ! als hij een oud roestig musket met los kruid afgeschoten heoft. En niemand bezette een uitgestrekter terrein , dan hij verdedigen kan cn de voet der godsdienst noodig heeft! enz. enz.

de chan.

HaleschschoNg \'Seira. \'■NipoNipol.

De heer Lessing bevalt mij. Zou hij ook trek hebben eens naar Japan te komen ?

Asmus. \'OrpauNex.

Ik weet het niet, Sire! ten minste zou Uw Majesteit hem du voorwaarden zeer bondig en naauwkeurig moeten doen voorleggen, waut hij mag gaarne alles klaar en duidelijk uit eigen oogen zien.

DE WANDSBECKF.R liODE.

DE CI1AN.

\' TuNepioNe: \'Bamballè.

Ik zou hem zeker meer geven, dan ik hem beloofd had , en hij te voren had kunnen gissen.

De uitdrukkelijke wederlegging der twijfelingen is dus nog niet gekomen ?

Asmus. \'Sammatto \'Fammulo.

Nog niet, zoo veel ik weet, maar zij zal misschien nog wel komen, misschien wordt zij nog uitgesteld ; dit moet men afwachten, Sire.

DE CHAN.

\'Repisi.

Om deze wederlegging schijnt gij u niet bijzonder te bekommeren.

Asmus

Volstrekt niet, Sire.

DE CHAN.

\'PipetoL

De dichters zijn gewoonlijk spotters en slechte heiligen : het gaat hier ook zoo.

Asmus. AruNze:: \'PolPiter \'BreNhaNum.

Dat is nu hier juist het geval niet. Doch ik beschouw, volgens Lessings electrieke vonken, de godsdienst als een artsenij, en den twijfelaar als doctor 1 etrus , en zijn tegenstander als doctor Paulus, oie do artsenij ieder voor zich op de tafel hebben liggen en er over twisten.

DE CHAN.

\'BreNzeha.

En wat wilt gij met die twee doctoren uitrigten ?

Asmus. ; ; \'XunPolPIter : ^lRobeNu.

Als ik nu ziek en ellendig bij de tafel en de beide doctoren stond, en gaarne geholpen wou worden , en doctor Paulus het pleit won , zou ik toch niet gezond worden, als ik het geneesmiddel niet innam ; en nam ik het in en was het goed , dan zou ik gezond worden , zelfs wanneer ook doctor Petrus het pleit won. En zoo is het gelijk hebben slechts voor de heeren toehoorders; maar het innemen de hoofdzaak, en een eenige patient, Sire , die gezond was geworden , zou , ook voor de heeren toehoorders , meer bewijzen en afdoen, dan honderd overwinningen van de Paulussen over de Petrussen.

DE CHAN.

\'Aihapirrc.

Dat is wel waar ; maar het innemen is zoo onaangenaam en (jènanl.

Asmus. Bugedompo \'BaloNi.

Wel nu , dan blijft men ziek ; maar het gevoel der gezondheid is toch zoo onschatbaar, Sire! en wel waard, bijzonder voor een man, den eenigzins bitteren smaak \\an het geneesmiddel te beproeven.

de wamdsbecker bode.

de chan.

\'Soibe, ¹ Bar bulla.

Ik heb er vrede mee. Maar om op wat anders te komen , hoe veel vrouwen heeft een man in Europa ?

Asmus. ^lU.

Slechts ééne, Sire.

de chan.

\'SoNe \' V/.

Slechts ééne ? Daar komen wij hier niet meê toe , Mijnheer do Hofmaarschalk.

de hofmaarschalk.

\'Hami \'NaperliNo.

Ik ben gelukkig, dat ik een Heer dien, wien ik dagelijks nieuwe bewijzen van mijn eerbied geven kan.

Asmus. \' Umbalafo \'BaboNu.

Er is in Europa ook een volk dat er niet meê toekomt; maar wij houden het voor beter , slechts ééne vrouw te hebben.

de chan.

\'Talla ^lLe \'Sullo.

Ee waarom dat dan? Vier kanarievogels zingen toch meer noten dan één.

Asmus. \'Nalul: Xaremo :

Het is ons echter niet alleen om het zingen bij de kanarievogels te doen; zij moeten ons ook den ganschen dag op de hand en schouders springen , en uit onzen mond eten en uit onzen beker drinken. Met één woord, Sire, wij beschouwen de vrouwen ook als onze vriendinnen , en beminnen haar van ganscher harte ; en kan de keizer er meer dan ééne van ganscher harte beminnen ?

DE CHAN.

\'lp.

Er is wel wat van aan.

Asmus. \'SpaNaNumube: : \'Homi.

Bij de veelwijverij heeft een man ook zelden zoo veel kinderen, als bij ons, en is er wel iets schooners in de natuur, dar een vader onder een grooten hoop kinderen , en naast hem de vrouw, die ze allen ter wereld gebragt heeft?

Mijn neef , bij zich zeiven ;

— ei fiiv yap rouye ytpiiavov Ka! ci.pa.ov \'H \'cÓ bpieippoviovTS uorj/xcurtv oiy.ov ïyrrrsv \'Avr.p riSè yuvn\' tto\'aX aAyea Svg/xei/éia-cri Xat/jyct«T« S\' dtfjitvitrpr fiaXurra Sé t «LrsL

be chan.

\'Craimi \'Buyio.

Wat zegt gij daarvan, Mijnheer de Hofmaarschalk ?

bF. WANDSliECKER bödb. 03

DE HOfMAARSCHALK.

\'Puleftc \'Balsante ¹ WerwiNti.

Voor het gemeen mag het gelden : maar een Vorst moet in alle opzigten groot en vrij zijn. Hij is de hovenier in zijn tuin , en waai\' tiÜ eene schoone bloem ziet, al zat die ook reeds aan iemands boezem , eigent hij zich die toe met hooge hand en gaat door.

mijn neef, bij zich zeiven.

God bless my soul, what does that rascal say !

(mij in het oor fluisterende.)

Vraag Mijnheer den Hofmaarschalk eens , hoe hij dat meent?

Asmus. \'Saimin \'■Pup.

Hoe meent Uw Excellentie dit?

de hofmaarschalk.

\'Saimo \'Tipo.

Hoe ik het meen? — wat meent gij?

Asmus. KeturNoba,

Ja, of het, bij voorbeeld , ook billijk is, wat Uw Excellentie daar gelieft te zeggen ?

DE HOFMAARSCHALK.

\'■JopetiNos \'TurJVoba.

Wat den Vorst behaagt, is billijk , en zijn neigingen zijn wenken der goden.

Asmus. \'Mui.

De arme onderdaan dus/

de hofmaarschalk.

^tAmui \'Epurepcz.

Wat onderdanen ! die gebruikt men , waar ze goed voor zijn, en waartoe de goden hen gegeven hebben.

Asmus. \'Saimi \'Repezzo \'Bi.

En waartoe meent UEd., dat de goden hen gegeven hebben , ik smeek Uw Excellentie in \'s hemels naam ?

de hofmaarschalk.

\'Bialte \'PoluNho.

Waartoe ? — om geregeerd te worden , den Vorst ten dienst te staan. Waartoe anders?

mijn neef , mij in \'t oor fluisterende.

Zeg hem dat de goden geen hofmaarschalken zijn.

Asmus. \'Nepi \'Bugiosi.

De goden zijn geen hofmaarschalken, Uw Excellentie!

De Chan lachte , maar ik had dat niet moeten zeggen. Het was toch spotternij , en ik merkte het aan Albiboghoi ook wel , dat hij mij daarvoor geen fensioen geven zon, zoo als de goedgmi\'itijje lezer ook dadelijk merken zal.

DE wandsbecker JioriK.

he chan.

\'BamaJYe , Jum.

Maar, Mijnheer Asmus , welk een gunstbewijs zal ik u voor uw opdragt geven ?

de hofmaarschalk.

\'Ater \'Sioka \'Mavai.

Zou ik onderdanigst mogen voorslaan, of Uwe Majesteit, naaide loffolijke gewoonte van eenige harer groote voorvaderen , hem de genade zou willen bewijzen, dat hij zich in uwe Hooge tegenwoordigheid het ligchaam opensnijdeu mogt ?

Asmüs. \'Muvai \'Po.

Het ligchaam opensnijden ? Ik versta Uw Excellentie niet.

de hofmaarschalk.

\'Ater \'Amave \'PioNha.

De Keizer wil u genadiglijk vergunnen, dat gij in Iloogstdeszelfs tegenwoordigheid u het ligchaam opensnijden moogt.

Asmus. \'Ama.

Wat voor oen ligchaam, Uw Excellentie?

de hofmaarschalk.

\'Blusima RomiNo,

Onnoozele Europeaan ! uw eigén ligchaam , daar onder het mooije roode vest.

Asmus. \'Laimi \'Pi \'ZoNti \'Korkuzo.

Ik bid Uw Exellentie , mij zulks ten goede te houden. Ik ben een onderdaan van den Deenschcn koning en verzoek zeer demoedig daarvan verschoond te blijven.

mijn neef.

\'lire \'Misro \'Durro \'Bar.

Hoor, Mijnheer de Hofmaarschalk , handel zoo ligtzinnig met de .Tapanezen, als gij het niet beter maken wilt; over mijn meester hebt gij niet te bevelen.

asmus , sctchl tegen mijn Neef.

Neefje! Neefje\', wij zijn in Japan.

mijn neef , tegen mij.

Dan zijn wij immers juist op de regfe plaats, malle kerel! De vrouwen moeten somtijds de keizersnede zich getroosten; gij zult dan toch ook wel niet bang zijn ?

Ik haJ fr in het geheel geen zin in Mijn ligclmra was mij dierbaar, en daarbij dacht ik. wat zal vrouw Kcbeeca zeggen ? üc gruwelijke keizersmule is wezenlijk vroeger it.chIc in Japan geweest Keizer Buretz . die üi de zesde eeuw geregeerd heeft, plagt de zwangere vrouwen tot zijn vermaak met eigen hand den iiuik open te snijden ; hij liet mensehen levendig boven aan de hoogste bojmeu ophangen . en dan met pijlen op hen schieten , of ook de boomeu van onderen wel afzagen. In Si\'un is in iOSO een priester uit l^eg\'¹ aan een

■ I

de wandsürcker bodë.

paal vaslgel)oii(lim , en levendig opengesneden en groote honden hebben hum ile ingowandon uit het lijf moeten scheuren, enz. enz. Dit alles kwam mij in het hoofd , en in was maar in hnt geheel niet op mijn g^mak.

In den angst streek ik, zm als men in zulke gevallen wel doet de handen langs mijn rood vest en tastte vervolgens in de zakken rond , en trok er toevallig den schedel uit : en toen ik n.ijno oog\'-n er op vestigde , viel mij ia , wat mijn Neef van ..geplaaga wordenquot; gezegd had, en er rees een gewaarwording in mijn hart. die ik niet beschrijven kan-; ik had om mij h\';en kunnen slaan en tevens de armen laten .■alloi cn bitter wceaen Ik trad met liet doodshoofd voor Albibo^hoi :

Asmus. Hoe bevalt het Uw Excellentie ?

de chan.

Wat hebt ge daar, Mijnheer Asmus?

Asmus. liet is een menschenschedel, lieve keizer; de onderkaak ontbreekt er aan ; anders is hij in zijn geheel. Wij hebben dien op weg gevonden en zullen hem begiaven , als wij te huis komen, opdat hij ten minste dan rust hebbe. De arme jongen is misschien genoeg geplaagd geworden.

de chan.

Ik ril, als ik hem aanzie.

Asmus. Ik niet. Ik heb den man in zijn leven geen kwaad gedaan.

de chan.

Wie was hij, Albiboglioi? cn zijn er van de zijnen nog in leven?

Asmus. Hij was een mensch, lieve keizer 1 en zijn leven en geluk in deze wereld waren aan uw hand toevertrouwd. Alle Japanezen zijn zijn broeders, en alle Siamezen , en Chinezen , en Malei-jers, Mongolen, en wij Europeanen ook. Ik zeg u dank in naam dei\' Europeanen , voor al de liefde en goedheid , die gij hem bewezen hebt. Hij is nu dood , en als hij deugdzaam en vroom geleefd heeft, dan zal hij het thans beter hebben dan wij. Wij moeten toch allen sterven.

ee hofmaarschalk.

Uwe Majesteit mag hem niet langer op dezen toon laten voortspreken. De hofetiquette duldt het niet.

mijn neef , bij Zich ZClvCH.

llamn\' d courtier!

Asmus. Ja, lieve keizer, alle menschen zijn broeders. God heeft ze allen geschapen, den een als den ander, en schonk hun deze wereld, opdat zij daarin als broeders zich verheugen, en elkander beminnen en gelukkig maken zouden. Zij konden echter met elkander niet goed overweg, en deden elkaèr onderling allerlei onregt en verdriet aan ; toen koos God de besten , de edelsten onder hen uit, die demoeaig . wijs , regtvaardig , rein van hart, goed , zacht-

5

de wandsbecker bode,

moedig en barmhartig waren , on stolde hen aan oin bij de overigen de plaats van vader te bekleeden. En dat zijn de vorsten , keizers en koningen.

de hofmaarschalk.

Uwe Majesteit vergunne hem toch ....

de chan.

Wat dan , Mijnheer de Hofmaarschalk ?

de hofmaarschalk.

Dat hij zich het ligchaam opensnijde. Dat zal hem ook tot andere gedachten brengen.

de chan.

Gij hebt immers gehoord , dat hij er geen trek in heeft. Maallaat mij hier twintig staven goud brengen.

Mijnheer Asmus, uw wijsbegeerte behaagt mij ; maar een vorst heeft toch regt en magt over zijn onderdanen , en zij moeten hem gehoorzamen ?

Asmus. Gewis moeten zij hem gehoorzamen, in alle zaken , zonder tegenspraak, en niet alleen de goede en zachte vorsten, maar ook de grillige. Maar juist omdat zij dit moeten doen , stelt God goede vorsten over hen, die geen mensch eenig leed kunnen doen.

de chan.

Maar de giamschip dan en andere driften, Mijnheer Asmus! En hoe kan ook, bovendien, een mensch altijd weten en doen wat regt-vaardig is ?

Asmus. Een goed vorst vreest God , en bidt tot Hem om wijsheid, opdat hij goed moge regeren en dan geeft God hem wijsheid en vervult zijn hart met verheven , hemelsche gezindheid , en dan vermag hij alles, en schuwt geen moeite, vergeet zich zeiven en zijn eigen gelukzaligheid geheel en al , en leeft en beweegt zich enkel voor zijn volk.

de chan.

Maar wat heeft men er dan aan, vorst te zijn ?

Asmus. Vraag aan de zon , wat zij er aan heeft dag en nacht om de aarde te gaan. En zie, zij gaat! vrolijk als een bruidegom, en van haar opgang tot haar ondergang laat zij sporen van zegen achter. Die het haar bevolen heeft , zal haar daarvoor ook weten te beloonen. Stel u een uitgestrekt land voor, lieve keizer! waar in ieder hutje vergenoegde lieden wonen , die hun vorst beminnen , iederen morgen en avond om zegen voor hem bidden , en gaarne hun leven voor hem lieten — zoudt gij niet hun vorst willen zijn ? En dit is nog maar een kleine voorsmaak van het loon. Een goed vorst mag en kan door menschen niet beloond worden ; hij zit aan met de goden.

lle wandsbecker bode.

de chan.

Zijn al de vorsten zoo in Europa ?

Asmüs. Keizer. ik ben te opregt om een logen te zeggen; ik weet het niet; maar die zóó zijn , hebben een gerusten slaap, en zijn welgevallig in den hemel en op aarde.

de chan.

Gij hebt wel gelijk, heer Astnus! het moet een waar genot zijn, als men de onderdanen regtvaardig en goed behandeld heeft, en van ieder , die men ontmoet, een dankbetuiging te goed heeft. Zoo een doodshoofd kan men dan ook met meer genoegen aanzien. Ik zou zelfs wel lust hebben ....

Asmüs. God geleide en zegene Uwe Majesteit! Gij zult u zeiven den gelukkigsten man in uw rijk maken, dat is ontwijfelbaar zeker ! En denk aan mij , lieve Vorst! als gij zoo rustig en welgemoed in de knekelhuizen van uw rijk kunt gaan zitten, als een vader in den vroegen morgen in de slaapkamer zijner kinderen, wanneer het jonge goed nog rondom in de bedden ligt en slaapt.

de chan.

Maar waarom zouden dan toch alle vorsten niet zoo zijn , en altijd zoo geweest zijn ?

mijn neef , bij zich zeiven.

-— aX\'ky. iTiprj vstpiXri TpxTiSecramp;i yceAai\'wj A/iilt;pi7ripi7rX*lt;r6c.ï(rx ki/Ss/xievrx

E?? apvrfA Xuuüvcg. TroX\'jc-Tttpxvóv tz fizyxiptt.

Asmüs. Wie kan dat zeggen, Sire ? dewijl zij het niet weten , daar zij het niet kunnen. Het is ieder eerlijk man moeijelijk wijs te worden, ofschoon ons ook dagelijks en op veelvuldige wijzen onze sterfelijkheid herinnerd wordt en men er telkens met den neus tegen aanloopt — en dan nog dit en dat, en dan de vleijers en pluimstrijkers. O ! die hebben reeds menigen goeden vorst op hun geweten !

de chan.

Hoe kan de pluimstrijkerij zoo veel kwaad doen ?

Asmüs. Heeft Uwe Majesteit bij een kat wel eens opgemerkt, dat, hoe meer men haar rug strijkt, hoe hooger zij den staart houdt ?

de chan.

En verder ?

Asmüs. In ieder mensch zit zulk een kat, Sire ; en de mensch 1 moet eerst klein en nederig zijn , anders kan hij niet groot en goed

worden. De vleijers keeren dit om , en het is moeijelijk hun te ontkomen. Wij hebben in Europa onder anderen een koning, Kanut, de Groote genaamd , niet zoo zeer omdat hij landen veroverd , als

5*

DF, WANUSHECKIiR BODIi.

wel omdat hij eens zijn hovelingen , die hem vleiden, openlijk en ernstig doorgestreken, en hen met verachting van zich verwijderd heeft. Er bestaat daarvan zelfs een prent.

Laat u door pluimstrijkers niet verleiden, lieve keizer, en geloof ze niet. Zij zeggen u niet wat billijk is , maar wat gij gaarne hoort; en het zou toch jammer zijn voor uw schoone kroon , als gij haar ooit door onregtvaardigheid ontsieren zoudt. Zie om u heen , en wanneer gij een man in uw rijk vindt, lieve keizer ! die u altijd de waarheid zegt , ook als gij haar niet gaarne hoort, die is de regte man; kies dien tot uw vriend en acht hem hoog, want hij is het waardig, en eert en bemint u meer dan alle anderen.

|;e staven goud werden binnen gebragt.

DK CHAN.

Mijnheer Asmus! hier zijn twintig staven goud; neem die tot een gedachtenis van mij aan.

Asmus. Ik dank u , Sire ! ik kan ze niet meenemen, en ik heb bovendien staven goud genoeg te huis.

de chan.

Zonder geschenk kan ik u evenwel niet van mij laten vertrekken; vraag mij dan eenig ander gunstbewijs. Het zij wat het wil, bij mijn kroon , ik zal het u toestaan !

Asmus. Dewijl de keizer beveelt, zal ik gehoorzamen. Maar dit genadeblijk betreft Albiboghoi, en ik verzoek u om één van zijn ooren.

de chan.

Gij zult het hebben.

t)e Chau schelde om een chirurgijn te laten roepen.

de hofmaarschalk , U\'(J(\'n Vlij.

\'Opupi \'Laipu \'Olernia \'Pipasi \' Piposi.

O gij allerwijsste Europeaan! gij allergrootste wijsgeer! en poëet! en profeet! ik aanbid u in mijn hart, en heb u lang in mijn hart aangebeden. Wees mijn vriend; ik bezit allerlei kleinoodiën , en diamanten , en schoone meisjes, en smaragden , en landgoederen en parelen ; kom toch bij mij , neem alles in oogenschouw, en doe uw keuze.

Asmus. \'AruNlia \'Tcrrcmchu \'Katalba \' fVaiia \'Kirozzi.

Ik kan van Uw Exellentie niet anders gebruiken dan het oor, en dat wil de keizer mij schenken; voor het overige spijt het mij, Albiboghoi, dat gij zulk een slecht mensch zijt , en in den post, dien gij bekleedt, zoo veel goed doen , ?n zelf het zoo goed hebben kondt! — Het ééne oor is niet meer te redden; zorg nu dat gij het andere met eer behouden moogt.

de hofmaarschalk , ZCCf nijllifj.

Quelle Bete! Cependant il at haper a mon oreille, Diable memporle.

de wandsbecker bode.

Diable, Diabic! Mais mon Dien, Sa Majesté Japonaise, si éc!ai-ree , comment a-t-clle pu accorder wie grace cornnie ca a un Fan-faron d\'Europe!

Hij kende dus Frjusch , ea sprak het ook zeer goed uit, zoo veel ik daarvan versta; doch vervolgde dadelijk weder in zijn moedertaal, en voer wanhopig voort, en wrong de handen boven zijn hoofd te zamen.

\'Pairuzzo \'KrapoNti.

Maar dat is omegtvaardig . hemeltergend onregtvaardig!

mijn neef.

\'JobeliNos \'TurNoba.

»Wat den vorst behaagt, is billijk, en zijn neigingen zijn wenken der goden.quot;

De bediende gaf herigt. dit de chiruigijn gekomen was , en de Chan ging naar buiten cn gelastte Albiboghoi te volgen.

de Chan, bij het uitgaan.

\'CapsuNo \'Aschmu.

Wilt gij het hoofd ook, Mijnheer Asmus?

Asmus. \'A \' Waita.

Slechts het oor , Sire!

Albiboghoi scheen over mijn antwoord meer gesticht te zijn , dan over do vraag des keizers , cn volgde hem langzaam, en , zoo als zeer duidelijk was, ongaarne. \'locn hij uitging, deed het mij bijna leed , en indien ik niet geloofd had een Godsloon met het oor te verdienen , zou ik verzocht hebben het hem te laten. Intusschen was ik zeer blij dat de operatie buiten plaats had. Toen zij uitgegaan waren . liet mijn Neef de slippen vallen . trad voor mij ca zei: quot;Maar, Neef zoowaar ik uw dienaar ben . gij zijt vee! schranderder in Azië dan gij in JSuropa zijt 1 wat het klimaat al niet doet !\' Intusschen kwam de Chan weêr binnen . en achter hem werd het afgesneden oor in een porseleinen vaas gebragt Hij uam dadelijk afscheid, en bewees mij de genade mij de hand te geven.

de CHAN.

Vaarwel, Mijnheer Asmus ! Gij laat een vriend in Japan achter. Groet den heer Lessing, — en hier is het oor van Albiboghoi.

Asmus. Vaarwel! God zegon\' u, en schenke u een lang leven!

Ik stak het oor bij mij , en bleef stïian en hield des keizers hand vast.

Asmus. Ik heb nog iets op het hart, Sire ! Wij hebben in Na-gasacki zoo vele soldaten en kanonnen gezien. Als gij er eenigzins buiten kunt, lieve goede Vorst I voer dan geen oorlog. Menschen-bloed roept om wraak tot God, en een veroveraar heeft geen rust.

Eu daarop drukte ik hem de hand, boog en ging henen, met tranen in de oogen.

Zoodra wij in Nagasacki terug gekunen waren, deed ik het oor in spiritus, en bond het glas met een blaas toe.

NB. Chrisliani Zackaei Telotiarchue Prolegomena over mie nieuwste verklaring van de oudste oorkonde van het menschdom.quot; In twee brieven aan Apollotiius Philosophus,

DE WANUSCECKER ÜOtlE.

Ergo ubi commota fervet plebecula bilc ,

Fert animus «alidae f\'eeisse silentia turbae Majestate manns---

Persius Sat VI.

De plebecula heeft behalve de commota bile nog de verdienste dat zij den schrijver van de «nieuwste verklaringquot; niet verstaat en toch doet alsof zij hem verstaan had en daarover wil meêpraten; van daar dat zoo\'n wonder — Majestate manus — gansch geen kwade inval is. Wij voor ons kunnen ook dezen recensent, en zoo vele en verschillende aankondigingen van de nieuwste verklaring, met niets beters vergelijken, dan met den bekenden man bij Tirgilius ; die als hij zijn hoofd boven de golven uitsteekt, majestate mauus en oris alle winderige beaux esprits, dog- en schis-matieker van de waterwereld terstond mores leert. Hij geeft eerst hoofdpunten van de nieuwste verklaring op en beantwoordt dan eenige voorloopige vragen, maar alles op zijn manier, dat is, dat hij niet snoeft of spreekt, maar slechts teekeus geeft en wenken , maar den lezer toch veel te denken en te leeren overlaat. Overigens is hij de ma-mamuchi van drie pennen, zijn ganzenpen, zijn zwanenpen en zijn ravenpen.

NU. Aan predikanten.

Daar de denkbeelden, die de menschen, philosophen en niet-philosophen , denkers en slaapkoppen , wevers en staatsraden , wasch-meisjes en vroedvrouwen , procureurs en predikanten zelve., zich van den predikantsstand maken of laten maken, zoo verschillend en meestal zoo onbillijk, ten minste zoo onjuist zijn, treedt hier een predikant op, die de waardij zijner roeping kent, en opent zijn mond over zijn stand, niet tot complimenten of pluimstrijkerijen, maar tot kernachtige spreuken, met de edele vrijmoedigheid eens mans , die doordrongen is van de waarde en de deugdelijkheid zijner zaak, en dien de waarheid kloek maakt. quot;Een predikant is niet un des quarante de l\'Académie ecclésiaslique : is geen van de zeven wijzen van Griekenland; geen uitkramer van alledaagsche waar; geen leeraar van wijsheid en deugd , geen professor in de zedekunde, die altijd in den Staat te dulden is, omdat hij door zijn redevoeringen onderdanen gehoorzaamheid leeren, en de tolregisteis en de kassen der Fermiers généraux ■verbeteren kan; maar hij is een zaaijer, die niet voor deze , maar voor een betere wereld zaait ; een \'.eeraar der groote zaligmakende leer van God; een vader en vertrooster zijner Gemeente; een zwak, onwaardig en feilbaar mensch , maar met den bliksem van God in de hand, dien hij niet van menschen , maar van God ontvangen heeft, en dien hij niet tot kleingeestige ijdelheid maar tot niets geringers aanwendt, dan om merg en been van onderdaan en vorst tot verbetering en tot verkrijging eener boven alles heerlijke zaligheid, te treilen en f\'e doordringen enz.

Niet ligt zal iemand iets tegen deze voorstelling te zeggen hebben en als men er altijd ook zoo over gedacht had, — dan was het goed.

Het bovenstaande is het hoofd corpus-delicti van dit bock, dat

DE WANUSBECKER BOJJE.

bovendien zoovele blijken geeft van liefde en geestdrift voor waarheid en de goede zaak en van de onrust en de bekwaamheid van den uitvinder , dat men een bijzondere aantrekkelijkheid in het boekje vindt.

Voorlezing voor de heeren inteekenarcn.

Men heeft reeds in overoude tijden voorlezingen gehouden en wel in het Arabisch en Cljaldeeuwsch ; ik raag intusschen wel veronderstellen , dat soras eenige van mijn inteekenaren geen arabisch of chaldeeuwsch verstaan , en, gesteld dat zij het verstonden , heb ik toch een gegronde reden om geen arabische en chaldeeuwsche voorlezing te willen hou \'en.

Bij de Grieken heeft de beroemde Aristoteles voor koning Alexander lezingen gehouden, die op zijn werken had ingeteekend. Deze Alexander heeft, naar men zegt, geheel Griekenland en half Azië veroverd en wordt de Groote genoemd. Het is wel mogelijk dat hij groot is geweest, maar ik kan er toch niets groots in vinden , als iemand maar alles zoo wegkaapt, en in mijn oogen is een vorst, die het land , dat hem toekomt, goed bestuurt, veel grooter.

Onder de Romeinen is mij geen persoon bekend, die lezingen hield, maar er zullen er toch ongetwijfeld onder hen geweest zijn.

Wat nu al die menschen voorgelezen hebben , weet ik niet en zou al blijde zijn , als ik wist wat mijn inteekenaren genoegen zou kunnen doen ; niets zou mij noch te goed , noch te slecht zijn. Ik wil daarom allerlei beproeven, bevalt het eene niet, dan bevalt mogelijk het andere. Vooreerst dan

a. De geschiedenis van den Kleermaker en den Olifant in Surate.

Vooraf echter moet ik zeggen dat er hier over een Aziatischen kleermaker gesproken wordt, die heel iets anders is dan de Euro-pesche. Ik heb iemand in mijn familie, die kleermaker is, die niogt soras denken dat ik hem en zijn eerlijk beroep wilde beleedi-gen , en dat wil ik niet. De olifant dan zat aan de deur, en de kleêrmaker werd naar de drinkplaats gedreven, — neen, anders om! De olifant werd naar de drinkplaats gedreven, en de kleêrmaker zat voor de (leur en had een mand met appels naast zich ; en toen de olifant bij de appels kwam stond hij stil, strekte zijn tromp uit, en haalde den één voor, den anderen na weg. De kleermaker wilde de appels liever zelf eten en toen de tromp wéér kwam, stak hij er met zijn naald in en de olifant zei quot;P\' r\' r\' r\' r\' m\'\' en ging verder naar de drinkplaats , dronk naar zijn genoegen en nam een tromp vol water meé. En toen hij wéér bij den kleêrmaker kwam , ging hij regt voor hem staan en blies hem het water in het gezigt en over het lijf en ging voort.

De menschen zouden iets van dien olifant kunnen leeren, namelijk dat zij, wanneer zij zich toch wilden wreken , hun snuit, even als hij, met water vulden, dat is toch niet geheel kwijtgescholden en armen en beenen blijven heel. Zij rekenen zich toch meer dan de

DE WAXUSIiliCKER UOIiE.

olifanten en zijn hot ook. Ja , zeker , de menschen zijn meer clan de dieren , dat is gemakkelijk te bewijzen , gelijk hier volgt.

quot;De bevers en de olifanten worden voor de wijsste van alle dieren gehouden ; nu heeft men echter , om niet te melden dat bij beide diersoorten niet het geringste spoor van inteekening te vinden is, nooit gehoord dat een olifant een hexameter gemaakt, of een bever een Muzenalmanak uitgegeven heeft. Beide die dingen nu kunnen de menschen, zij hebben reeds verscheiden duizenden hexameters gemaakt en geven jaarlijks ongeveer zeven Muzenalmanakken uit en die van Johann Heinrich Voss, bij Carl Bonn , moet tot nu toe de

voornaamste zijn ; en dus is de mensch voornamer dan alle dieren.\'\'

* *

*

Eenigen tijd geleden deed mij een mijner inteekenaren de eer aan mij een brief te zenden , en klaagde daarin over het verval van den vaderlandschen brievenstijl , en zou gaarne in het boekje waarop hij ingeteekend had, een verhandeling vinden quot;over den bi ievenstijl en zijn verschillende soorten.quot; Hij was zoo goed er nog bij te voegen dat ik volgens zijn oordeel juist de geschikte man daarvoor was, als ik maar wilde. En waarom zou ik niet willen? Als ik mijn vaderland dienen kan , volgaarne !

h. Een korte theorie over den brievenstijl en de elf verschillende soorten.

De brievenstijl, stilus epislolarix , is zeer verschillend en het komt daarbij voornamelijk op den sclirijver aan. Men kan er echter elf soorten van opmerken , zoo als de tabel aan het slot van deze theorie duidelijk uiteenzet en aanduidt.

De brieven komen

I. met de post of niet.

1. Stilus epistolarius ordinarius. 0 SUltcs extraordhiarius.

lu dit geval zijn dc brievi-.n go\'schrBve.n Als do hricvcn niet mot de post

komen zijn zij gcachrevnn

l cenv. en ongekunsteld ; olquot; met sma:ik l door loven [ouzo voonv.; of door dierun ■

2. Stilus simylex. 3 St catharral\'u 7 Stiius per prusopo- 8 Si Aesojji. De Simplicec zijn a vocahulo grill\'ro poiiam cus

I. toegelakt; ofbetretfen Luilekkerland 9. St. Ad- .U V Aquu- ll.St Terre* 4 Stiius sigillatus. 5 St. Geoyraphicus. reus, ticus. stris.

c. Brief van een hert aan den vorst, die het op een parforcejagt tot over de rivier vervolgd had.

Een prijsvraag, die het accessit behaald heeft. Ik geef ze hier allceu, als een proeve van den stilus epistolaris extraordinarius aesopicus terrestris . eu weet tot op den huldigen dag niet waar het accessit is gebleven ; ik teu minste heb niets gquot;kregeu ; zij schreven mij in den brief, dat ik het behaald had. Wat den inhoud betreft . zoo komt bet mij voor dat het hert gel ijk heeft; ik weet echter niet wat er tegen gezegd kan worden , en dan ook beklaagt menigeen een hert en zou het toch zelf hot ergst voortjagen, zoo hij sleehta kou cn mogt

DE WANDSBECKER liOllE.

Doorluchtige Vui st,

Genadige Vuist cn Hoer,

Ik heb heden hot onuitsprekelijk voorregt mogen genieten door Uw Hoogvorstelijke Doorluchtigheid op een parforcejagt vervolgd te worden , ik verzoek echter alleronderdanigst voor het vervolg daarvan genadiglijk verschoond te mogen blijven. Indien Uw Hoogvorstelijke Doorluchtigheid slechts éóns paiforce gejaagd was geweest, zou Zij mijn verzoek niet onredelijk vinden. Ik lig hier en kan mijn kop niet opbeuren en het bloed stroomt mij uit den mond en de neusgaten. Hoe kan Uw Doorluchtigheid het over het hart verkrijgen een arm onschuldig dier, dat zich met gras en kruiden voedt, ter dood toe af te jagen ? Laat mij liever doodschieten, dan is het in eens voor goed uit. Nog eens, het kan zijn dat Uw Doorluchtigheid een bijzonder groot genoegen vindt in het parforcejagen; als Zij echter wist, hoe het hart mij nu nog klopt, zou Zij het zeker nooit weder doen tegen mij , die de eer heb met goed en bloed tot in den dood toe te zijn , enz.

d. De geschiedenis van Konstantijn Phaulcon.

Konstantijn Phaulcon was, om kort te gaan, in Griekenland geboren , ging met Engelsche schepen naar Siam , geraakte daar aan het hof eerst tot kleine , en naderhand tot groote eer en heerlijkheid , zoodat hij om zoo te zeggen na den keizer de eerste in het land was, en onder anderen herhaalde malen op een zilveren zetel werd rondgedragen. Toen hij zoo hooggeklommen was maakte hij met do Forgucs, den kommandant van de vesting Bankok, een zamenzworing om Monpl of misschien wel zich zeiven op den troon te plaatsen en Petratja en de overige kroonpretendenten uit den weg te ruimen. De zamenzwering werd ontdekt en de kans begon nu met Konstantijn Phaulcon razend te keeren. Petratja wierp hem den 19 Mei 1659 het afgehouwen hoofd van Monpi voor de voeten en lachte daarbij op een honende wijze tegen hem. Na deze kleinigheid liet hij hem veertien dagen lang martelen en folteren cn den vijftienden op een mestwagen naar de geregtsplaats brengen ; onderweg echter liet hij voor zijn huis stil houden , opdat hij vóór zijn dood al zijn heerlijkheid nog vernietigd zou zien. Zijn echtgenoot lag hier in een stoel vastgemaakt met zijn jongsten zoon op haar schoot , en de oudste was voor eonige dagen gestorven on lag dood naast haar. Konstantijn Phaulcon wilde van zijn vrouw afscheid nemen en zijn kind op haar schoot voor het laatst kussen ; zij echter wilde geen afscheid nemen, noch hem het kind laten kussen, verwenschfe hem en stiet hem van zich af, en hij word verder naar de geregtsplaats voortgeloid en ellendig ter dood gebragt.

Bij Konstantijn Phaulcon komt het duidelijk uit, dat men tot zijn ongeluk groot kan worden ; bij sommigen loopt het niet zoo in het oog, en zij zijn toch in werkelijkheid niet minder ongelukkig dan hij.

e. Van de Jammabo\'s of bergpriesters in Japan.

De Jamimbo\'s hebben een gordel om het lijf, waaraan links eert

DE WANDSIiECKER MODE.

wakisasi of dolk hangt ora wortels meê uit te graven , en regts een Foranokai ol schelp om water meê te scheppen. Aan de voeten heult hij Jalzuwono Warandje , schoenen van stroo, zeer gemakkelijk om den boetberg te beklimmen , in de hand een Sakkudsio of stafje van den God Dsiso, met vier koperen ringen, waarmee hij onder het bidden rammelt, en op den schouder een Oji of zak, waarin zijn gebedenboek bewaard wordt — en zoo gaat hij dag en nacht door de eenzame streken van het woeste gebergte Fusi en van den hoogen Fikoosan en zoekt de gelukzaligheid. — Of hij ze vindt, dat weet God; maar ik zou ze ook hier liever zoeken , dan daar , waar Phaulcon ze zocht.

Ten slotte wil ik aan mijn inteekenaren nog iets van den heiligen pelgrimstogt der Japanezen naar Jisje vertellen. Men verhaalt toch graag van zijn reizen en wie mij op mijn woord niet wil gelooven , kan Kampfer opslaan, die ook in Japan is geweest en er een zeer goed boek over geschreven heeft. Hij heeft de geschiedenis van Kon-stantijn Phaulcon ook veel omstandiger en beter beschreven dan ik.

Ieder goede Japanees moet ten minste eens in zijn leven een heiligen togt naar Jisje ondernemen, naar den hoofdtempel van hun grootsten God Tensjo Dai Sin; gewoonlijk gaat hij er jaarlijks heen en daarom is, vooral in een zekeren tijd van het jaar, de weg vol pelgrims. Het hof moest het eigenlijk ook doen; zij maken het zich daar echter gemakkelijker volgens de algemeen aangenomen wijsbegeerte van Roosi en zenden er afgevaardigden heen.

De pelgrims dragen op den rug een opgerolde strooraat, die \'s nachts hun deken is, hebben een staf in de hand, een van biezen gevlochten, ligten hoed op het hoofd, en een nap aan den gordel. Op den hoed en de nap staat de naam van den pelgrim en de pïaats zijner geboorte.

De tempel, waarheen zij zich begeven , ligt in een vlakte, en is van hout, klein en slecht gebouwd, met een zeer laag stroodak. Van binnen is er niets te zien dan een metalen spiegel in het midden en aan de muren hier en daar , wit geknipt papier en achter den tempel is een kleine kapel quot;voor den geest.quot; De spiegel is het zinnebeeld van de alwetendheid van Tensjo Dai Sin, en het witte papier van de reinheid der plaats, en daarvan dat hij die tot den God naderen wil, rein van harte moet zijn. Om dezen tempel staan meer dan honderd andere tempels van geringere godheden-, gedeeltelijk zoo klein, dat een mensch er niet in staan kan , en iedere tempel heeft zijn bewaker. Wanneer nu een pelgrim aankomt, dient hij zich bij een der Canusi of geestelijken aan. Deze laat hem eerst door zijn onderkosters langs de in den omtrek staande tempels rondleiden , en hem de namen en daden der godheden verklaren, en eindelijk brengt hij hem tot aan het ijzeren hek van den hoofdtempel. Ilier knielt de pelgrim demoedig neêr , neigt zijn voorhoofd ter aarde en draagt zijn belangen aan de godheid op , en vervolgens geeft hij oen geschenk en wordt door den Canusi opgenomen en gehuisvest, liondom in de nabijheid van Jisje wonen veel Negc, tempelheeren , of Tatje, boden Gods, die tot huisvesting en verzorging van pelgrims daar woningen hebben.

DE WANDSliliCKEK UODE.

Wanneer de pelgrim nu op zoodanige wijze zijn godsdienst heeft waar genomen , ontvangt hij van den Cunusi een O far ray of aflaat-teeken , want Farray beteekent in het Japansch: zuiveren, reinigen. Deze Ofarray is een klein , vierhoekig doosje , ongeveer acht duim breed en anderhalf diep ; hij is uit dennenhout gemaakt en vol dunne staafjes van dat zelfde hout, die zoo lang als de doos, en ieder afzonderlijk netjes in schoon papier gerold zijn ; boven op de doos staat met groote letters de naam van Tens ja Dai Sin, en onder aan de naam van den Canusi. üe pelgrim ontvangt de houten staafjes met grooten eerbied, maakt ze voor onder den hoed vast. en doet er een bosje stroo achter tegen aan , en draagt ze zoo op zijn voorhoofd naar huis. Hier worden dan de Ofarray\'s van den man hoog aan een lijst naar de jaren opgehangen en als de Japanees bij dag of nacht gedrukt is, ziet hij zijn Ofarray\'s aan en wordt beter.

Ik verzoek de heeren inteekenaren vergiffenis, dat ik zoolang van de Jammabo\'s en de pelgrims vertel, maar ik kan het niet laten. Een mensch , die in ernst naar de gelukzaligheid streeft, en die in een vroom, eenvoudig geloof al datgene. waarvoor anderen zich in het zweet loopen, onverschillig en zonder er naar om te zien, voorbij gaat , zulk een mensch treft mij, waar ik hem ook moge ontmoeten en ik kan er niet weg van daan. God moge iedereen verhooren, die met den Fusi rammelt, en die voor het ijzeren hek te Jisje zijn voorhoofd ter aarde neigt. En dat doet God ook, geloof ik, want is hij ook niet de God dor Japanezen ? Wel zeker is hij ook de God der Japanezen

Derhalve nog eens , vergiffenis , als eenige heeren inteekenaren bij dit verkas 1 zich verveeld hebben !

Over het gebed.

Aan mijn vriend Andries.

Het is zonderling, dat gij van mij onderrigt omtrent het gebed verlangt j want gij verstaat er zeker meer van dan ik. Gij kunt zoo in u zeiven verzonken zijn, en uitirendiy er zoo verstrooid en onnoozel uit zien, dat de priester Eli, als deze uw pastor loci, was, u ligt in een slecht gerucht zou kunnen b.engen. En dat zijn goede teekenen , Andries. Want, als het water in stofregen wegstuift, kan het geen molenrad ronddrijven, en waar gerucht en rumoer aan deur en vensters is , gaat binnenshuis niet veel om.

Dat iemand bij het bidden de oogen verdraait enz., vind ik juist niet noodig , en natuurlijk houd ik voor beter. Intusschen moet men niemand daarom veroordeelen , als hij maar niet huichelt; doch dat iemand bij het gebed zich opblaast, moet men veroordeelen, dunkt mij, en is niet uit te staan. Men mag moed en vertrouwen hebben , maar niet eigenwijs en verwaand zijn ; want als iemand zich zeiven raden en helpen kan , dan is ook de kortste weg dat hij zich zeiven helpt. Het handenvouwen is een schoone uitwendige nederigheid , en ziet er uit, als iemand die zich op genade en ongenade

DE WANDSBEOKER UODK.

overgeeft, en zijn geweer aflegt, enz. Maar dat innerlijk verborgen f-mach!en . dat kloppen en verzuchten des harten, dat is, naar mijn begrip , de hoofdzaak bij het gebed , en daarom kan ik niet begrijpen , wat die lieden bedoelen, die niets van bidden willen weten Het is net, alsof zij zeiden , dat men niets wenschen , of geen baard en geen ooren hebben moest. Hij zou toch wel een houten klaas zijn , die zijn vader nooit iets te verzoeken had , en eerst een halven dag zich beraden moest, of hij het tot het uiterste zou laten komen of niet. Als de wensch binnen in u, u van nabij aangaat, Andries, en in de warme borst opwelt, zal hij niet dralen, maar u overmannen als een sterke, gewapende man; hij zal zich kort en goed eenige lompen van woorden om het lijf hangen, en aan den hemel aankloppen.

Maar het is een andere vraag, wat en hoe wij bidden moeten. Kent iemand het wezen dezer wereld , en tracht hij ongeveinsd naar het betere, dan heeft hij in het gebed een gebaand spoor. Maar \'s menschen hart is ijdel en dwaas van de geboorte af aan. Wij weten niet wat goed voor ons is, Andries, en onze liefste wensch heeft ons zoo dikwijls bedrogen ! En dus moet men niet op zijn stuk staan, maar bloode en bescheiden zijn , en liever alles overlaten aan Hem, die het beter weet dan wij.

Of nu het gebed van een diep bewogen ziel iets vermag en kan uitwerken, dan wel of de nexus rerum zoo iets niet toelaat, gelijk sommige geleerden meenen , daarover wil ik mij niet in een strijd inlaten. Ik heb allen mogelijken eerbied voor den nexus rerum, maar kan toch niet nalaten daarbij aan Simson te denken , die den nexus der poortdeuren geheel onbeschadigd liet en toch, gelijk bekend is, de geheele poort op den berg droeg. Kortom, Andries, ik geloof dat de regen komt, als het dor is. en dat het hert niet te vergeefs om frisch water roept, als men maar behoorlijk bidt en recjt goed gezind is

Het Onze Vader is nu eens voor altijd het beste gebed; want gij weet wie het gemaakt heeft. Maar geen mensch op Gods aardbodem kan het zoo nabidden als Hij het bedoeld heeft; wij maken er maar zoo wat van, de een al armzaliger dan de andere. Doch dit kan geen kwaad, Andries, als wij \'t slechts goed meenen; de goede God zal wel altijd het beste doen , en die weet hoe het wezen moet.

Daar gij het nu verlangt, wil ik u opregt zeggen hoe ik iijet het Onze Vader doe. Ik weet wel dat het er maar armzalig uitziet en zou gaarne mij door een ander beter laten inlichten.

Zie, als ik nu bidden wil, denk ik eerst aan mijn nu zaligen vader, hoe goed hij voor mij was en hoe gaarne hij mij wat geven mogt. En dan stel ik mij de geheele wereld als mijns vaders huis voor, en alle menschen in Europa, Azië, Afrika en Amerika zijn dan in mijn gedachten mijn broeders en zusters , en God zit in den hemel op een gouden troon en houdt zijn regterhand over de zee en tot aan het einde der aarde uitgestrekt , en zijn linkerhand is vol heil en zegen , en de bergtoppen rondom rocken — en dan begin ik :

bE WANDSIJKCKER BODH:.

t-n/e Vader, die in de hemelen zijt, Uw naa™ worde geheiligd.

Dit versta ik al dadelijk niet. De Joden moeten bijzondere verborgenheden van Gods naam gekend hebben. Hierover bekommer ik mij echter niet verder en wensch slechts , dat de gedachte aan God , en ieder teeken waaruit wij hem kunnen leeren kennen, mij en allcgt; andere menschen boven alles groot en heilig moge zijn.

Uw Kouingnjk kome

Hierbij denk ik aan mij zeiven , hoe veel er in mij omgaat en nu het een, dan het andere de bovenhand heeft, en dat alles slechts kwelling des haiten is en ik daarbij nooit vrede vinden kan. En dan denk ik hoe goed het voor mij zou zijn, als God aan alle onrust een einde maken en zelf mij besturen wilde.

Uw wil geschiede golijk in den hemel, alzoo ook op aarde.

Hierbij stel ik mij den hemel voor met de heilige engelen, die met vreugde zijn wil volbrengen, en geen smart treft hen en zij weten van liefde en zaligheid niet waar te blijven, en juichen dag en nacht; en dan denk ik : ach , dat het zóó ook op aarde ware!

Geef ons heden ons dagelijksch brood.

Een ieder weet wat of dagelijksch brood is en dat men eten moet, zoo lang men op de wereld is, en dat het heel goed smaakt ook. Daaraan denk ik dan. Ook komen mij dan mijn kinderen wel voor den geest, dat die zoo gaarne eten en zoo vlug en vrolijk bij den schotel zijn. En dan bid ik dat het den goeden God behagen moge ons wat te eten te geven.

Eu vergeef ons onze schulden, gelijk ook wij vergeven onzen schnldeuaren.

Het is pijnlijk, als men beleedigd wordt en wraak is den mensch zoet. Dat schijnt mij dan ook zoo, en ik zou wel lust hebben mij te wreken. Doch daar komt mij de ontrouwe dienaar uit het Evangelie voor de oogen en de moed ontzinkt mij , en ik neem mij voor mijn mededienaar te vergeven en hem geen enkel woord van de honderd zilverlingen te zeggen.

En leid ons niet in verzoeking.

Daarbij denk ik aan allerlei voorbeelden , dat menschen onder deze en gene omstandigheden van het goede afgeweken zijn , en dat het mij niet beter zou gaan.

Maar verlos ons van den booze.

De verleidingen staan mij nog voor den geest en dat de mensch zoo gemakkelijk van het regte spoor kan afgebragt worden. Tevens denk ik echter ook aan alle lasten des levens, aan waterzucht en ouderdom, aan moedersmarten , koudvuur en waanzinnigheid, en aan al de duizendvoudige ellende en harteleed , dat er in de wer eld is en de ongelukkige menschen foltert en kwelt; en er is niemand die helpen kan. En ge zult zien, Andries , als de tranon niet. vroe-

1)È WANDSBECKER ÜODË.

ger zijn gekomen , hier komen zij zeker en men kan zoo van gan-scher harte smachten er uit te komen , en innerlijk zoo bedroefd en neêrslagtig worden , alsof er in \'t geheel geen hulp was. Dan echter moet men wéér moed vatten, de hand op de borst leggen, en als met een zegekreet uitroepen :

Want Uw is liet kóningrijk , en de kracht cn de heerlijkheid tot in eeuwigheid Amen.

Brief aan Andries, betreffende de verjaardagen in Augustus, 1777.

Mijn lieve Andries!

Wij hebben een regt aangenamen dag gehad. Gij weet wel, dat ik niet veel heb , maar een verjaardag heb ik toch , en die is gevierd geworden. Mijn Neef gaf een feest ter eere van vier peten en vrienden, die allen in Augustus geboren zijn, en was zoo beleefd mijn verjaardag daarbij te nemen. «Want, zei hij, gij zijt toch mijn lieve Neef.quot; Wij vierden alzoo de vijf verjaardagen. Hoor nu , hoe wij dit deden.

Des morgens, vóór zonnenopgang, las ik een kapittel in den Bijbel; trok vervolgens mijn rood vest aan, dat ik in Japan bij de audiëntie aanhad, zag daarin de zon opgaan, en wekte toen alle lieden in huis. Een uur later schoot ik een pistool af. Ik heb de pistool nog van mijn reis meê gebragt, en zij knalt best als ze goed geladen is ; ditmaal was bij ongeluk het meeste kruid op de pan gekomen. Nadat dan nu in dezer voege aan het publiek was bekend gemaakt, wat er op dien dag gebeuren zou , waren wij eenige uren zeer stil , om de uitwerking er van af te wachten ; doch wij waschten in dien tusschentijd allen in de heldere beek ons aan-gezigt, opdat het er regt frisch en vrolijk zou uitzien , en kuijerden een poosje langs de beek heen en weer.

Tegen zeven uur werd het teeken gegeven dat het ontbijt gereed was; wij peuzelden een weinig; en na het ontbijt begon het geluk-wenschen. De vijf verjarenden waren H—am—1, —r uit W — , —y uit —g, —n uit —r , en ik. De beide laatsten, namelijk —n en ik, waren tegenwoordig, de drie eersten echter niet. Wij beiden ontvingen van het gansche gezelschap gelukwenschen en een handdruk. De afwezenden wei den met krijt op de tafel uitgeteekend , en iedereen uit het gezelschap zette een streep onder hun voeten. Verder werden er nu allerlei gesprekken over verjaardagen gevoerd , en hoe sommige menschen bij deze gelegenheid in excessu of defectu zich te buiten gaan, sprookjes verteld, vragen gedaan, bijvoorbeeld, waarom een vei jaardag maar eens in het jaar kornt ? enz.

Om twaalf uur werd het teeken om aan tafel te gaan geblazen , en daar er juist geen pauken of trompetten bij de hand waren, moest ik het maar op een triangel doen. De tafel was van acht couverts, en drie geregten. Vooreerst rijstenbrei in een grooten schotel midden op de tafel, en een oogenblik daarna ook op acht

bfe WWDSBECKEU nonE.

borden rondom don schotel; vervolgens kwamen boter én kalfsvleesch , en eindelijk koeken. Daaruit ziet gij dat wij terdeeg smulden en tegelijk kunt gij er uit bespeuren, dat de luxe sedert Abrahams tijd voor een derde is toegenomen. Mijn Neef schonk ook eenige fles-schen goeden wijn, die krachtig werkte, en door de gezondheden , die uit den mond kwamen, naauwlijks naar binnen kon ; terwijl de pistool er flink doorheen bromde en terdeeg haar best deed.

Het doet mij genoegen dat het gezwel van uw Joost aan zijn hals weer over is; het gaat het heele leven zoo door, Andries ; van tijd tot tijd komt een gezwel op, maar ik heb toch opgelet, dat het ook meestal wéér overgaat, als men maar geduld heeft. En dan komt er zoo een jaardag, die een mensch alle gezwellen voor langen tijd doet vergeten.

Na tafel gingen jong en oud een groote wandeling in het bosch doen. De chapeaux maakten bij die gelegenheid allerlei bokkensprongen, en het vrouwvolkje zocht bloemen en bood ze te koop aan.

Ik had haast vergeten u te melden, dat ik mij onlangs een kanonnetje aangeschaft heb, dat zeer voortreffelijke diensten bewijst, en veel metaal in den klank heeft. Wanneer gij dus een verjaardag, een kinderdoop of iets anders te kanonneren mogt hebben, lieve Andries, onverschillig wat, schrijf het dan maar, en het zal zoo goed bezorgd worden , alsof het mijn eigen zaak was.

Om vijf uur kwamen wij weder te huis, en toen werd dadelijk bevel gegeven, dat de opera beginnen moest. Zij was van mijn Neef, en heette: Ahasveros en Mordechai. Het was eigenlijk, als ik zoo zeggen mag, een wand-opera, die namelijk met een stok tegen den muur vertoond wordt, en verwierf algemeene goedkeuring.

Na de opera weiden er boomen geplint, opdat de kinderen en kindskinderen daarbij dezen dag herdenken, en elkander van de vier peten en de pistool en de opera van Ahasveros en Mordechai vertellen zouden.

\'s Avonds was het wéér grand souper met aardappelen en bier ; en daarraeê liep het dan af, zult ge denken ? Dat dacht ik ook, maar luister! Men had den heelen dag reeds gemompeld dat er een vuurwerk afgestoken zou worden ; nu werd het echter hautemenl aangekondigd, en het gansche gezelschap begaf zich in processie naar achter in mijn Neefs tuin , om het vuurwerk op zijn stellaadje te bekijken. Het bestond uit een petermannetje van anderhalven duim boogte , en lukte bijzonder. Daar het zoo heerlijk is zoo\'n ding te rzien , heb ik mijn Neef om het recept verzocht, en dit wi! ik u hierbij meédeelen. quot;Men neemt twee lood kruid, wrijft het fijn eu

DE WANDSBKCKÉR BODE.

doet er genoegzaam bronwater bij; dan wordt het een deeg, en men kneedt het, of kegelvormig als een kerktoren , of vierhoekig, gelijk de pyramiden in Egypte waren, strooit er eenige korrels droog kruid over heen , en steekt het aan.quot; Gij moet echter het kruid, dat gij overhouden mogt, vooraf ter zijde leggen, en ook altijd met het kruid oppassen, anders zoudt gij u den neus kunnen verbranden. Om 10 uten en 8 minuten begon het vuurwerk, en duurde tot 10 uren en SYs minuut. — Gij lacht, Andries ? Hooi\', het groote en vele doet er niets toe ; en ik zweer u , dat de Sultan, als hij op zijn verjaardag een vuurwerk van 20,300 rijksdaalders doet afsteken, niet vergenoegder zijn kan, dan wij het bij ons petermannetje van anderhalven duim waren. De mensch is, God dank, zoo gemaakt, dat hij met anderhalven duim regt gelukkig kan zijn; en als de menschen het maar goed wisten , zou er een boel minder ach en wee in de wereld zijn. Doch dan komt er trots en ijdelheid onder en die belemmeren alle vreugde, en dat is een groot ongeluk.

Om elf uur gingen wij naar bod en sliepen dadelijk en vrolijk i n. De uwe, enz.

Een briefwisseling tusschen mij en mijn Neef, aangaande de reglzinnixjheid en verbetering in de godsdienst.

Hooggeleerde, Hooggeeerde Heer en Neef!

Ik heb sedert eenigen tijd zoo veel van bijbelsche en van redelijke godsdienst, van regtzinnige en wijsgeerige godgeleerden , enz, gehoord , dat het hoofd er mij van omloopt, en ik niet meer weet, wie gelijk of ongelijk heeft. De godsdienst door de rede te verbeteren komt mij inderdaad even zoo voor , alsof ik de zon naar mijn oude houten huisklok regelen wou ; maar aan den anderen kant vind ik toch de wijsbegeerte een goed ding, en veel waar van hetgeen men de regtzinnigen ten laste legt. Gij zoudt mij, geëerde Neef, een wezenlijke dienst doen , als gij mij die zaak eens duidelijk maak-tet; voornamelijk mij inlichtet, of de wijsbegeerte een bezem is, geschikt om den tempel van vuiligheid te reinigen , en of ik mijn hoed dieper voor een regtzinnigen of voor een wijsgeerigen doininé afnemen moet.

Ik heb de eer met bijzondere achting te blijven,

Hooggeleerde, Hooggeëerde Heer en Neef,

Uw gehoorzame Dienaar en Neef

ASMUS.

Antwoord.

Waarde Neef!

De wijsbegeerte is goed, en de lieden , die er kwaad van zeggen . hebben ongelijk ; maar de Openbaring staat niet tot de wijsbegeerte in verhouding als veel tot weinig, maar als de hemel tot de aarde.

DE WANDSDECKER BODË. 8i

boven tot beneden! ]k kan het u niet beter begrijpelijk maken, dan met de zeekaart, die gij van den waterplas achter den tuin van uw vader zaliger gemaakt hebt. Gij plagt gaarne op dat water te varen , Neef, en hadt u daarom een kaart op uw eigen hand van alle de diepten en ondiepten van dat water gemaakt, en daarnaar zeildet gij rond en het ging goed. Als nu eens een wervelwind , of de Koningin van O-Taïti, of een waterhoos u met uw bootje en uw kaart opgenomen, en midden op den Oceaan weer neergezet had, Neef, en gij wildet nu ook hier volgens uw kaart varen, zou het niet gaan. Het hapert niet aan de kaart ; voor uw vaarwater was zij goed , maar dit vaarwater is niet de Oceaan , ziet ge. Hier zoudt gij u een andere kaart moeten maken , die echter tamelijk in blanco blijven zou , omdat er de zandbanken zeer diep liggen. En, Neef, vaar hier maar altijd regt toe regt aan ; op een zeewonder zoudt gij mogen stooten , maar op den grond stoot gij niet.

Hieruit kunt gij zelf nu opmaken in hoe vene de wijsbegeerte een bezem is, om spinrag uit den tempel te vegen. Zij kan in zeker opzigt, ja , zoo\'n bezem zijn ; gij zoudt haar ook een zachten stoffer kunnen noemen, om de heilige beelden af te stoffen. Maar wie daarmede aan de beelden zelve beeldhouwen en beitelen wil, zie , die vergt meer van den stofler , dan hij vermag , en dit is hoogstbelag-chelijk en ergerlijk om te zien Paulus, die veel in de wereld beproefd had, die ook een Sadduceër en esprit fort geweest, maar naderhand tot betere gedachten gekomen was, die bij al zijn ijver voor het nieuwe systeem toch in zijn brief aan de Romeinen de dialektiek nog zoo goed mogtig is en verstaat als iemand anders ; deze grijze , ervaren man zegt, en brengt er zijne oude dagen in veel arbeid en gevaar om door , en laat zich er vijfmaal veertig slagen min één om geven ; »dat de vrede Gods alle verstand te boven gaat,quot; — en zoo iemand , die pas komt kijken , wil redeneren !

Dat het Chr istendom alle hoogten vernederen , alle eigen gedaante en schoonheid , niet, als de deugd , matigen en op den regten weg brengen , maar , als de ontbinding , geheel vernietigen zou , opdat er een nieuw bestaan uit worde , dit wil er bij de rede niet in ; dat behoeft ook niet, als het maar waar is. Toen aan Abr aham bevolen werd , uit zijn vaderland en van zijn maagschap en uit het vaderlijke huis henen te trekken naar een land , dat hem eerst aangewezen moest worden, — zoudt gij niet denken dat zijn natuurlijk gevoel zich daartegen gekant, en dat de rede er allerlei gegronde bedenkingen en bondige twijfelingen tegen in te brengen zou hebben gehad ? Abr aham geloofde niet te min aan het Woor d , en trok henen. En er is en was geen andere weg op ; want uit Haram kon hij het beloofde land niet zien , en Niebuhr\'s reisbeschrijving was toen nog niet in het licht gegeven. Was Abraham met zijn rede in woordenwisseling getreden , dan zou hij zeker in zijn vaderland en bij zijn maagschap gebleven zijn en er vrede meê genomen hebben. Het beloofde land had daarbij niets verloren, maar hij was er niet ingekomen. Zie, Neef, zoo is \'t, en zoo staat het in den Bijbel.

Daar dus de heilige beelden door de rede niet weêr hersteld kunnen worden, is het vaderlandslievend , in een verheven zin des woords ,

(i

DE WANDSBKCKER DODE.

de oude vormen 011 gekrenkt te belioiiden , en zich voor een jota der wet te laten doodslaan. En als dat een regtzinnige domine heet, dan kunt gij voor zulk een den hoed niet diep genoeg afnemen.

Nu vaarwel, Neef, leef in vrede, en bekommei u geen haar over dien strijd en die oorlogskreten, maak een veistandiger gebruik van de godsdienst dan zij. Daar staat mij Potiphar\'s vrouw] voor de oogen ! Gij kent ze toch ? Dat sanguinische en rheumatische vrouwspersoon greep den mantel en Joseph vlood weg. Over het point saillant, over den geest der godsdienst kan men niet strijden , daar volgens de schrift niemand dien leert kennen dan die hem ontvangt, en dan is er geen tijd meer voor twijfel en strijd.

Kort en goed, Neef, de waarheid is een reus , die aan den weg ligt te slapen. Wie voorbij gaan, zien zijn reuzengestalte wel , maar hem kunnen zij niet zien , en ze leggen den vinger hunner ijdelheid- te vergeefs aan den neus hunner rede. Als hij den sluijer opslaat, zult gij zijn aangezigt zien. Tot dien tijd toe moet onze troost zijn, dat hij onder den sluijer ligt, en ga hem eerbiedig en met siddering voorbij , en vit niet, waarde Neef.

Lijkrede op Anselmo, gehouden op den eerxten Kersdag,

Nlgt;. Niet in de kerk, maar in de kamer naast de open doodkist, en niemand was er bij dan Audries

Andries, hier ligt hij ! Maar hij hoort en ziet ons niet meer. Anselmo is dood , onze lieve Anselmo ! Hoe zijt gij te moede, Andries ?

Hij plagt, gelijk gij weet, de wereld een ziekenhuis te heet3n, waarin de raenschen tot hun genezing verpleegd worden. Hij is nu genezen , en hoeft zijn gasthuiskiel uitgetrokken. En wij staan naast den kiel , en hebben hem niet meer , en vinden zulk een Anselmo niet weder.

Hoe zijt gij te moede , Andries ?

Hij was zoo vroom en geduldig , en de engelen hebben zeker zijn ziel regtstreeks in Abrahams schoot gedragen.

Let op ! Hij ziet er nog uit als toen hij leefde ; de dood heeft hem slechts bleek gemaakt. De dood maakt bleek , Andries !

Hebt gij wel vroeger een lijk gezien, dat in een toestand van ontbinding verkeert ?

Zoolang nog de gedaante bestaat, komt het ons voor, alsof de vriend nog niet geheel verloren was. Hij woont, ja, aan de overzijde des waters, waar wij niet bij hem kunnen komen, doch hij is nog daar, en wij kunnen zijn schoorsteen nog zien rooken. Maar ook dat mag zoo niet blijven ; zóó heeft. God het verordend. Anselmo moet geheel weg uit onze oogen — hij moet stof en asch worden.

Ik ben zoo bedroefd , Andries. Gaarne zou ik u troosten, maar ik kan het niet. Leun tegen den muur of in een hoek , en ween daar uit; ik wil hier gaan zitten en mijn hoofd op de. doodkist leggen.. .. Alles is toch nietig en vergankelijk : zorg, vrees, hoop, en eindelijk de dood ! — De tijd zal komen , Andries , dat men ook ons in lijnwaad wikkelt, en\'in de kist legt. Laat ons doen, jongen\'

t)E WANDSBECKER BODË. 83

wat wij dan zouden wenschen gedaan te hebben, en ons vertrouwen stellen op God !

— En nu afscheid genomen , Andries ! Wij kunnen hem toch niet meer helpen.

Ik heb hier eenige bloemen ; die wil ik nog bij hem in de kist leggen ; schenk gij hem uw zilveren kruisje, en leg het op zijn borst. En dan willen wij beiden tot hem gaan en hem voor de laatste maal nog eens goed aanzien.

Anselmo, lieve Anselmo ! met uw bleeke, gevouwen handen , slaap wel! God zij met u ! ! O , gij hartelijk geliefde Anselmo ! ! ! God zij niet u ! ! ! !

Wij zullen elkander wederzien. —

En kom aan , Andries , moet gevat! Ge moot nu vol moed zijn. Het is heden ook do geboortedag van onzen Heer Christus.

Over een spreekwoord.

Onderquot;andere diepzinnige spreekwoorden en raadsels, waardoor de Onden leeren en verbeteren wilden , is ook dit: dat men op een graf niet slapen moet ! en juist daarover wilde ik handelen.

Als een spreuk diepzinnig is , drijft de beteekenis niet boven op , en dan pleegt men haar voor vrij gegrond te houden.

De spreuken der wijzen kunnen vergeleken worden bij het schip de Royal George , dat met den wakkeren Admiiaal Kempenfeldt sedert den \'29 Augustus van het vorige jaar tot aan den top van

0 ♦

84 DE WANDSHECKER BOM).

den mast bij Portsraoutli in zeo slaat. Hot wimpelIje fladdert daar boven het water zoo. dat men wc! merkt, dat er op den grond iets voorhanden moet zijn; wie echter den 29 Augustus niet in Portsmouth was, of op de eene of andere wijze van het gebeurde niets gehoord heeft, die zal den vijand niet veel over den Royal George weten te verklikken. Intusschen heeft toch een iegelijk zijn vermoedens , en bij dergelijke gelegenheid komen er allerlei nuttige uitleggingen en aanwijzingen voor den dag; en zoo moet het ook zijn. Één bijzonderheid is bij soortgelijke uitleggingen nog op te merken , die menigeen vreemd kan toeschijnen , deze namelijk , dat de laatste uitlegger doorgaans de wijsste is, hetgeen zijn voorgangers zich altijd getroosten moeten. Daarom moet deze op zijn beurt zich ook hetzelfde weêr getroosten , en zoo wordt het evenwigt hersteld. Wij willen het dan ook zoo doen , en op onze beurt ons ook laten welgevallen wat regtmatig is.

Eenige voorgangers hebben dit spreekwoord zoo uitgelegd, alsof daarin aan de menschen , die van een neef in Oost-Indië een rijke erfenis gekregen hebben, de raad gegeven werd , niet maar naast den ingezamelden honig te gaan zitten , en in wellust en lediggang te versuffen , maar nuttig werkzaam te blijven. Deze raad is in ieder geval zeer goed, en misschien spijt het sommige lezers, dat zij niet in het geval zijn van zoo\'n goeden raad gebruik te maken. Intusschen gaan nogtans bij deze verklaring van dit spreekwoord allen, die geen neef in de Oost hebben, ledig henen, en waa om zouden zij ledig henen gaan? Wij willen liever eenige uitleggingen wagen, waarbij niemand ledig henen behoeft te gaan, en waai toe slechts noodig is , hetgeen ieder mensch bezit:

u. Er zijn inderdaad vele graven , om welke zich niemand roode oogen weent; maar dikwijls ook wordt er een begraven , die een ander na ter harte gaat. Deze andere denkt met vochtige oogen aan den begravene , en zijn graf is hem een heiligdom. Gij zoudt wel gevoelloos zijn , als gij het ontwijden en om te slapen er u op neêrleggen kondt! en gij moogt niet gevoelloos zijn.

b. Als de mensch in hot graf ligt, en de grafsteen voor hem is opgerigt, dan is zijn lot beslist. Aha ju cl a est. Wij , die voorbij gaan , kunnen zeker dit lot niet veranderen, maar zoo als de steen geworpen is , blijft het. En hot zou toch al te koud zijn, dat iemand op de dobbelsteenen zou willen gaan liggen slapen.

c. Het vergaan is en blijft altijd een ernstige zaak , wel waardig om er over na te denken. Geen engel gaat voorzeker een grafheuvel onverschillig voorbij ! en die is toch eigenlijk boven den grafheuvel verheven , en heeft voor zich zeiven daarbij niets te winnen of te verliezen. De mensch is er nog niet zoo geheel en al over heen , en heeft daarbij over allerlei dingen te donken , die hem van nabij raken. Moest dan zoo een goede Vader der oudheid, die de ligtzinnigheid der menschen kende, niet tot een wet maken, dat men op een gra 1 niet slapen moet ?

DE WANDSBECKER BODE,

Van de vriendschap.

Ik liob u in do vorigo les de vijandschap verklaard en hoe men er toe geraken kan , en wanneer een brave man ze niet behoeft te ontvlieden. Van daag over de vriendschap.

Van haar nu zegt de een , dat zij overal, de ander , dat zij nergens gevonden wordt; en het staat te bezien , wie van beiden het ergst gelogen heeft.

Als gij Paulus Petrus hoort prijzen , dan zult gij bevinden, dat Petrus Paulus wederkeerig prijst, en dat noemt men dan vrienden. En dikwijls bestaat tusschen hen niets anders , dan dat de een den ander aait, om op zijn beurt weder geaaid te worden , en dat zij dus over en weer elkander voor den gek houden ; want zoo als gij ziet, is hier , gelijk in zoo vele andere gevallen , ieder hunner slechts zijn eigen vriend, en niet die van den ander. Ik pleeg zoo n ding quot;vliervriendschapquot; le noemen. Als gij een jongen vliertak beschouwt, dan ziet hij er stevig en welbevestigd uit ; maar als gij hem afsnijdt, vindt gij hem hol, en van droogen , sponsachtigen aard.

Zoo heel zuiver, zeker, treft men haar bier zeldzaam aan , en iets menschelijks pleegt er meestal onder door te loopen; maar de eerste wet der vriendschap moet toch zijn , dat de een de vriend van den ander zij.

En do tweede is , dat gij het van harte zijt, en zoet en zuur met hem deelt, naar hot valt. Do kieschheid , dat men dit of dat hartzeer alleen behouden en zijn vriend daarvan verschoonen wil , is door-gaans overdreven fijngevoeligheid, want juist daarom is hij uw vriend, om mede te tillen en u den last ligter te maken.

Ten derde moet gij uw vriend niet tweemaal iets laten verzoeken. Maar als de nood dringt en hij helpen kan , wind gij er dan ook geen doekjes om , maar ga tot hem, kom er flink meê voor den dag, alsof het zoo wezen moest en volstrekt niet anders zijn kon.

Bespeurt gij iets in uw vriend, dat niet deugt , dan moet gij het hem niet verbergen of in hem zoeken te verontschuldigen. Maar tegenover den derden man moet gij het ver helen en verontschuldigen. Maak niet spoedig iemand tot uw vr iend , maar als hij het eens is, dan moet hij het tegenover den der den man , met alle zijne gebreken , ook zijn. Eenige inschikkelijkheid en partijdigheid voor een vriend schijnt mij toe tot de vr iendschap in deze wereld te behooren. Want zoudt gij in hein alleen de wezenlijk vereerens- en beminnenswaardige eigenschappen eeren en beminnen , waar voor zoudt gij dan zijn vriend zijn? ieder wildvreemd en onpartijdig roensch toch zal dit doen. Neen, gij moet uw vriend, met alles wat aan hem is, irr uw ar m en in uw hoede nemen ; het granwn salts verstaat zich van zelf, en evenzoo dat uit iets edels niets onedels moet voortkomen.

Er bestaat ook een ligcharnelijke vriendschap. Door haar worden twee paarden, die een tijd lang bijeen staan, vrienden, en kunnen elkander niet meer missen. Er- zijn nog meer andere soorten en oorzaken Maar eigenlijke vriendschap kan niet bestaan zonder gelijkheid ; en waar die aanwezig is , ontstaat zij spoedig en van zelve. Zoo zijn lieden, die schipbreuk lijden en op een woest eiland gewcr-

I)E WANDSKECKER V.ODE.

pen worden, vrienden. Het gelijke besef namelijk van het gevaar bij hen allen , de gelijke hoop op, en de gemeenschappelijke wensch nsjar hulp , vereenigde lijen ; en dat blijft dikwijls hun geheele leven door bestaan. Egnetlei gevoel, eenerlei wensch , eenerlei hoop ver-eenigt; en hoe inniger en edeler dit gevoel , deze wensch en hoop zijn, des te inniger en edeler is ook de vriendschap , die er uit geboren wordt.

Maar , denkt gij , op die wijze moesten immers alle menschen op aarde de innigste vrienden zijn ? Zeker dit volgt er uit! en het is mijn schuld niet, als zij het niet zijn.

P. S. Er zijn eenige vriendschapsbanden , die in den hemel besloten zijn en op aarde voltrokken worden.

Hel feest van Pmilus Erdmann.

Mijn Neef en ik waren op reis , om de wereld en haar bergen en wateren te bezien en ik kan ieder jong mensch zoo\'n i eis aanbevelen; men treft wezenlijk zeer liefelijke bergen en wateren aan. Al dadelijk den derden morgen kwamen wij in een vlek , zoo als men zich er bijna ^een schooner kan verbeelden. Mijn Neef liet stil houden en wij keken naar alle kanten rond.

«Daar boven aan bet meer zei mijn Neef tot mij , smoest uw uw huis staan, daar beneden aan den berg dat van onzen vriend, en bjer, waar wij nu zijn, wil ik wonen. — Maar wat hebt ge, NeQf, ge begint er waarlijk krijgshaftig uit te zien?quot;

»Ik ben van plan deze streek in bezit te nemen.quot;

«Dacht ik het niet, dat er zoo iets in u omging! Hoe zult ge dat doen ?quot;

»Zoo als men dat gewoonlijk doet. Ik trek mijn sabel en zwaai djeju naar al de vier windstreken en roep luide dat ik hiermee de plaats in bezit neem , en dan is zij de mijne met alles wat er bij behoort. Zoo hebben immers de Europeërs het ook in andere wereld-deelen gedaan en het is hun gelukt.quot;

\'t Is waar, Neef, maar de omstandigheden waren ook anders.quot;

»Nu , Jaat ons dan verder reizen.quot;

»Maar dan is het thans juist een goede gelegenheid om te bepalen , wat voor een reis we dan toch eigenlijk zullen maken. Wat dunkt u ?quot;

»Mij dunkt we moesten h grand tour maken quot;

»Wa.t noemt gij le grand tour?quot;

»Maar altijd voort, zoo als de wagen nu daar staat, totdat we wgêr pp deze zelfde plek terug komen en dan naar huis.quot;

«Dat voorstel is in \'t geheel zoo kwaad niet, vooral in theorie ; in praktijk heeft het zeker wel zijn bezwaren , zoo als dat meestal ga»t. Maar zie , daar gaat de zon op.quot;

«Kijk, Neef, \'t is vreemd, ze is zoo lang ik leef alle dagen opgekomen , en toch , als ik ze \'s avonds zie ondergaan , kan ik maar nooit gelooven dat ze den volgenden morgen weêr zal opkomen.quot;

«Wat komt zij daar weêr heerlijk voor den dag, waarde Neef;\'\'

«Maar let eens op, zij golft eu beweegt zich zoo, wat is dat?\'\'

DE WA.NDSBECKER BODE.

))Zij slaat nu naar alle vier de windstreken en neemt deze helft van den aardbol in bezit. En dat, Neet, is je met regt een in bezit nemer! Hij brengt, maar neemt niet.quot;

quot;Maar ga weer in den wagen ; in een paar uren zult ge weêr iets schoons zien , wel geen zon , want die hebben we nu al in t!e wereld , maar toch iets schoons.quot;

Eenige uren later stonden wij voor een eenigzins verheven oord en toen we de hoogte beklommen hadden , zie , daar lag voor en rondom ons het schoone , ruime , blaauwe meer. Wie een meer gezien heeft , weet wat dat voor een gezigt is. Water komt ons levendiger voor dan het vaste land, het br engt den mensch veel nut aan en is onmisbaar voor hem ; of dit do reden is waarom zoo n groote massa water u zoo wonderlijk aandoet, weet ik niet, maar zeker is het dat het gezigt van de ruime zee wonderlijk is.quot;

quot;Wel nu, Neef, wat z»gt ge van dit ontbijt?quot; quot;\'tis te veel voor het ontbijt, men heeft er den heelen dag wel genoeg aan.quot; quot;Ook goed.\'\' quot;Zeker heeft men er den heelen dag genoeg aan en den nacht bovendien.quot; quot;Hadt ge vroeger wel eens van de zee gedroomd ?quot; quot;Eens , en toen hield de lieve God ze met al de eilanden en schepen in zijn holle hand en zag er op neêr en de zeelieden merkten het niet.quot; quot;Goed gedroomd, Neef. Zie ze nu nog eens goed aan, en dan zullen we verder trekken. Maar vooruit, ziet ge, kan niet, en we zullen dus linksom moeten.quot;

Wij keerden dus linksom en reden nu drie a vier weken altijd verder, dan hier dan daar, waar de weg ons heen voerde, en ik moet zeggen dat de wereld heel groot is en telkens weêr anders.

Men kan ligt begrijpen dat wij op dezen togt menigen aangena-men dag hebben gehad ; ik durf echter niet al te veel uitweiden en moet maken dat ik aan den dag kom, dien ik hier eigenlijk beschrijven wil. Deze dag nu , of liever het begin er van , zette zich niet te best in. Wij waren nauwelijks een uur van ons nachtkwartier in een groot, lang dorp, toen de koetsier onder de paarden viel ?n zijn been brak. Het speet ons voor den armen kerel; we namen een anderen en reisden voort. Tegen den avond brügt de weg ons in een klein dorpje, dat er buitengewoon vriendelijk uitzag, de voerman hield op en liet ons lang wachten. Eindelijk kwam hij terug.

quot;Waarom wacht ge toch zoo lang, postiljon?quot; quot;Ja, heeren , dat is om het groote feest. Morgen wordt hier in het dorp een jubelfeest gevierd en nu moest ik eerst naar alles vragen. De vrouw van den postmeester wil het weten.quot; quot;O , dat is wat anders.quot;

quot;Maar,quot; zei mijn Neef tot mij, quot;als wij ook eens voor wij verder reden naar dat feest vroegen ?quot; en tegelijk stegen wij den wagen uit naar binnen en vernamen dat een boer uit het dorp , Paulus Er d-rnann, zijn hofstede vijftig jaren bewoond had en morgen zijn jubilé wilde vieren.

quot;Kunt ge tot morgenavond hier blijven, postiljon?quot; quot;Neen.quot; quot;Wel nu, keer dan terug, wij blijven hier.quot; quot;Dat staat de heeren vrij, maar ik moet n eerst naar het naaste station brengen. Dat is de bepaling van mijn uurlijst.quot; quot;Maar dwaas, we zullen u tot zoo ver betalen; ge boort immers dat wij hier willen blijven.quot;

DE WANDSDECKEU BODE.

Hij wilde er echter niets van weten en bleef er bij , dat hij volgens zijn uurlijst ons aan het eerstvolgende station afleveren moest. Ik wou dan ook al weêr in den wagen gaan , daar het mij toch ook half en half toescheen , dat de postiljon niet geheel ongelijk had , maar mijn Neef, die bij zulke gevallen zich beter weet te redden dan ik , gaf den postiljon een schriftelijke verklaring quot;dat wij werkelijk in den wagen geweest, op weg er echter uit gegaan en daarom op het station er niet meer in waren.quot; En daarmee nu was hij tevreden en reed weg ; wij bleven daar.

In de gelagkamer zaten drie reizende handwerksgezellen en vijf of zes boeren. De handwerksgezellen deden not als ik, en vertelden van hun reizen. Toen er een einde aan kwam , begonnen wij de boeren naar het feest te vragen , en zij vertelden lang en breed van hun buurman Paulus Erdraann en zeiden bij die gelegenheid , als uit één mond, bijzonder veel goeds van hun landheer , en dat alles met zoo\'n trouwhartigheid en opregtheid , dat men hen en hun landheer ongezien lief begon te krijgen. Daarna gingen wij nog naar het dorp tot aan het slot dat aan het begin ligt en bezagen het. Op den terugtogt spraken wij Paulus Erdmann , die voor de deur stond en vraagden hem of wij den volgenden dag wel mcê op zijn feest mog-ten komen? Hij antwoordde kortaf dat wij welkom zouden zijn, maar bemoeide zich verder niet met ons , want hij had het een en ander te doen. De nacht was spoedig voorbij; en den volgenden morgen zorgden wij reeds vroeg bij Paulus te zijn , die ons reeds in feestgewaad, met een witte das ora , op de groote deel te gemoet kwam Hij was nu veel spraakzamer dan gisteren; vroeg ons wie we waren en waarheen we gingen; vertelde ons van zijn vee en zijn land, en hoe God hem gezegend had ; van zijn gestorven vrouw, van zijn blijdschap over dezen dag en van zijn godvreezenden landheer en hoe weldadig deze door zijn wijze maatregelen , maar voornamelijk door zijn eigen voorbeeld , voor oud en jong werkte , en dat hij van daag zelf komen en met hem en met ons allen eten zou, enz.

Paulus had zijn koeijen en paarden en al zijn vee dien morgen op stal laten zetten om ze te laten trakteren, want, zei hij, ze hebben mij het helpen verdienen en het vee heeft geen ander plezier , dan eten en drinken.

Tegen negen uur zond de landheer een knecht met de boodschap quot;dat er onverwachts een groot bezoek was gekomen en dat Paulus het niet kwalijk moest nemen , als hij ze allen meébragt; daar hij echter al zijn gasten niet kende , vroeg hij verlof ora voor hen te laten dekken en zijn tafel digt bij die van Paulus te mogen zetten ; hij wist wel dat Paulus en zijn gezelschap zijn spijzen en geregten versmaadde , maar hij verzocht toch dat zij met hem zouden willen drinken.quot;

quot;Zeg gij aan uw heer : wat met hem komt, kome vrij mot hem ! Het zal ons een groote eer en gunst zijn en ik zeg er hem apregt dank voor.quot;

En daarmede ging de knecht weg.

Tegen tien uur kwamen de buren , altijd paar aan paar, de een

he wandsbecker bode,

na den ander , en Paulus ontving ieder met een handdruk en verzocht ze te gaan zitten. Sommigen biagten ook een zoon of dochter mede , gedeeltelijk zelfs mooije meisjes en allen zoo eerzaam cn inge-tooen , dat het een lust was ze aan te zien.

De boeren zagen or allen de rei af eerlijk en goed uit, doch twee troffen ons bijzonder, Pieter Unke en Hans Westen. Unke is een man van ongeveer ujftig jaar en ziet er bruin, door de zon verbrand , en als een generaal uit. Westen is jong en heeft een bloemzoet en goedaardig gezigt; den vorigen herfst had hij bruiloft gevierd en zijn vrouw, die met hem kwam en Lize heet, was hoog zwanger. Eindelijk kwam er nog een stokoude man, Joost genaamd; zijn oogen hadden het licht reeds verloren en hij kon ter naauwernood alleen staan. Paulus had hom volstrekt willen hebben, daar hij de oudste in het dor p is , en daarom had Joost zich door twee knechten laten brengen en ging nu bij den haard zitten, want hij had het altijd koud.

Toen de gaston nu allen tegenwoordig waren, stond Paulus op , nam zijn pet af e i zeide : quot;Weest welkom , buren , van harte welkom en ontvangt mijn dank, dat gij mijn feest hebt meê willen vieren. Het is heden vijftig jaar geloden dat ik op deze hoeve, die woest en vervallen was , aankwam. Met God heb ik het ondernomen en Hem dikwijls achter den ploeg om zijn zegen gebeden — en Hij heeft mij gezegend ! Daar staat mijn vee, en herkaauwt en blaat en in al die vijflig jaren heeft liet mij aan niets ontbroken! Ik ben zoo groote barmhartigheid niet waard, dat weet ik en ik zou mij in hot hooi moeten verbergen. Maar God is genadig en verlangt slechts van ons dat wij zijn goedheid erkennen , en daarom heb ik u , lieve buren , boden bij mij genoodigd om het mij te helpen doen. Helpt mij dan ook heden om God te danken, waarde buren , en laat ons hier gezamenlijk vrolijk zijn, goede, lieve buren! Amen!quot;

De goede boeren stonden allen , aandachtig als in de kerk, om Paulus heen en drukten hem de hand en zeiden hem iets hartelijks , zoowel de mannen als do vi ouwen ; bijzonder kwam Lize Westen uit met haar ronde lijf e.n weende opregte tranen.

Pieter unke. quot;Paulus, ge hebt als een braaf man gesproken. Wij willen God ook gaarne voor u danken; maar ziet ge, een ieder van ons heeft al genoeg voor zich schoon te maken.quot;

Anton scumidt. quot;Wel waar, Unke. Ge neemt mij de woorden uit den mond. Ik heb van morgen vroeg nog mijn winterkoren nagezien , het is mij ai wéér boven het hoofd gegroeid en ik heb pas verleden jaar wel negenmaal zoo veel koren gedorscht als ik gezaaid had.quot;

Markus körner. quot;En mij heeft God gisterenavond tweelingen gegeven, een paar lieve jongens, die zullen mij ook boven het hoofd groeijen.quot;

Lize westen. quot;En mij mijn lieven Hans.quot;

Joost. quot;En ons allen onzen goeden landheer.\'\'

Pieter unke. quot;Juist aan hem dacht ik voornamelijk , want voor dien kunnen wij God niet genoeg danken.quot;

Albert küiinert. quot;Wel, Paulus, wat zou uw brave Sophie wel

de wandsbecker bode.

zeggen, als zij ons heden hier zoo zamenzag! Maar die is bij God, onzen Heer.\'\'

Patjlus. quot;Ja , zoo \'t God behaagt , is zij bij God, onzen Heer, en daar mag zij blijven. Ik ben anders van morgen in den grond van mijn hart reeds tweemaal op het punt geweest ze heden bij mij te wenschen. Ik zou ze graag hier zien en de oude moeder de vrouw zou ook een goeden dag hebben.quot;

Pieter unke. quot;Laat haar in rust, Paulus . zij heeft het beter.quot;

En zoo ging het onder die menschen voort Mijn Neef en ik voelden ons , alsof we uit den hemel waren komen vallen , want zulke boeren hadden we nog nooit gezien. quot;Wij zijn op de juiste plaats uit den wagen gegaan, zei mijn Neef; quot;maar zie toch hoe\'n waarachtige weldoener die landheer is! En wat een leven hij zelf moet hebben.quot;

Ik had daar al aan gedacht en ik zat op heete kolen totdat ik hem zien zou. Tegen twaalf uur kwam hij met zijn gasten, en alle boeren gingen naar buiten , hem te gemoet, en geleidden hem naar binnen. Aan beide kanten op de hoeve stonden een troep knechten en slepen de zeisen en Paulus stond in het midden.

Paulus erdmann. quot;Dat is onze veldmuzijk, geachte landheer! Ge moet het voor lief nemen.quot;

Mr. v. HOCHHEIM, quot;Goeden morgen , brave Paulus , en veel geluk. Ge ziet er van daag eens regt jong uit.quot;

Paulus. quot;Dat is geen kunst voor nw boeren , landheer ; gij laat ons niet oud worden.\'\'

Mr. v. HOCHHEIM. quot;Hier komen wij met een gansch gezelschap bij u.quot;

Paulus. quot;Hoe meer hoe beter. Gaat maar binnen.quot;

Paulus heette ze nu allen op zijn manier welkom en zij wenschten hem geluk met zijn feest en zoo ging de stoet naar binnen. Er waren ongeveer tien a twaalf menschen, allen van een wezenlijk beschaafd en aanzienlijk voorkomen. Ze waren een poosje in huis geweest, toen er nog een groote, dikke heer binnen kwam, die een oude, schrale vrouw aan den arm had. Ik had mij alleen met den heer van Hochheim en de menschen, die met hem kwamen bezig gehouden en mij verder om niets bekommerd ; mijn Neef echter had dadelijk overal naar gevraagd en wist mij nu te zeggen dat die oude mijnheer, een heer von Strahlcn , do ronde vriendelijke dame, een weduwe von Mecheln , en het schoone meisje, haar zuster Louisa was, dat verder die en die een heer von Holborn en zijne vrouw waren , enz. Eindelijk dat de groote, dikke hoer, die alleen aclitcr-nan kwam, een jonge heer von Saaibader was, zoo pas van een groote reis te huis gekomen en de eenige zoon van zijn moeder , juist die oude, schrale dame, die hij aan den arm had, quot;en,quot; voegde mijn Neef er bij , quot;die twee hooien niet bij de overigen , of ik hang alle mogelijke gelaatkunde aan den kapstok. Onthoud wat ik u zeg, Neef!quot;

])e oude Joost zat nog naast den haard en rookte een pijp.

Mr. v. hochheim. quot;Smaakt de tabak u nog, Joost? Hje hebt gij het, hoe gaat het u ?quot;

Joost. quot;Vermoeid, landheer, ach zoo moede! Ik wacht alle dagen , slop de emie pijp na do andere en denk bij iedere, dat liet

de wandsbecker bode.

du laatste zal zijn, en de lieve God maakt er nog maar geen einde aan.quot;

Mr. v. hochheim. quot;Geduld maar, Joost, er zal wel een einde aan liomen.quot;

Joost. quot;Ik ben het best in mijn armstoel achter den haard, maar ik zou en moest hier komen.\'\'

Mr. v. hochheim. quot;Wel dat geloof ik! Gij zijt onze grootpapa en onze grootpapa moet er toch bij zijn , zoo lang hij er nog is.quot;

Ik had al, zoodra het gezelschap binnen was gekomen , voor dan heer von Hochheim sen buiging gemaakt en die voornamelijk tot hem gerigt. maar daar was ik nog niet meê tevreden , ik wou het nog eens voor hem alleen doen. Ik ging dus naar hem toe en boog regt beleefd , en ook mijn Neef gelukte deze keer de buiging bovenmate goed. Mijnheer von Hochheim vraagde mij , wie wij waren en wij zeiden hem onze namen.

Als men een boek heeft uitgegeven, verkeert men haast in hetzelfde geval als iemand , die in een signalement naar zijn rok en vest beschreven wordt; het incognito is akelig. Zoo ging het hier ook ; mijnheer von Hochheim kende ons , maar deze keer was het niet onaangenaam. Hij was niet weinig verwonderd ons op het feest van Paulus te vinden en wilde ons aan den ouden Paulus en het overige gezelschap presenteren.

Mw. v. mecheln. quot;Ho , wacht even ! Mevrouw von Holboi n moet eerst een staaltje van haar kunst geven. Zij beweert aan alle men-schen te kunnen zien , wat zij voor een beroep hebbenquot;

quot;Mevrouw von Holborn, Mevrpuw von Holborn! wees zoo goed en kom eens hier. Wie zijn deze beide menschen ?quot;

Mw. v. holborn. — — quot; lien paar muzijkanten.quot;

Mr. v. saalbader. quot;O que non , Madame; vous vons trompez ctrangcment; ce nesl pas Vair de musicim. 31 a is je vous dirai ; voi/es , je m\'y cotmais , voyezquot;—

Mw. v. holborn. quot;Nu wat zijn zij dan ?quot;

Mr. v. saalbader. quot;L\'un: tailleur, et l\'autre: apolhicaire.quot;

Mw. v. mecheln quot;Bravo, juist geraden.quot;

Mijnheer von Hochheim verlangde dat wij met hem aan zijn tafel zouden eten en verzocht don ouden Paulus quot;ons aan hein af te staanzoo als hij beleefdelijk zei. Paulus wilde er ook dadelijk in toestemmen ; maar wij konden onmogelijk afvallig van hom worden en zeiden aan den heer von Hochheim dat wij het ons tot een eer rekenden met zijn boeren te mogen eten ; en dit was de waarheid.

Intusschen werd het eten opgebragt en beide gezelschappen plaatsten zich aan tafel. De heer von Hochheim had voor dien dag de helft van zijn kijechts bevolen de boeren te bedienen, en zijn kamerdienaar moest achter den stoel van Paulus staan.

Mr. v. hochheim (tot de boeren). quot;Goede lieden , uw gezelschap veroorlooft u de hoeden op te zetten. Nog iets; wij kunnen de tafels niet makkelijk overzien , kiest gij u dus aan de uwe een spreker , tot wien men zich wenden kan , als wij iets aan elkander te zeggen hebben. Ik zal hjgS¹ uw spreker zijn.quot;

Paulus begon nu uit een grooten schotel rijst en brij te scheppen

he wandsbeckeu bode.

en te lalen rondgeven en intusschen kozen de overigen eenparig Peter Unke tot hun woordvoerder, die daarop ook door Paulus erkend en aangekondigd werd.

Westen (tegen Unke). quot;Zie, Unke, daar staat een van onze schotels op de andere tafel naast onzen landheer.quot;

Unke. quot;Landheer, er is daar een schotel met rijst en brij over de grenzen gekomen. Neem het niet kwalijk , wij zullen hem terstond terug laten halen.quot;

Mr. v. hochheim. quot;Volstrekt niet, Unke. Mevrouw von Mecheln heeft er om gevraagd.quot;

Paulus erdmann. quot;O , Mevrouw von Mecheln, dat is .... dat....quot;

Unke. quot;Laat maar begaan , Paulus , als zij van onzen kost houdt, \'t Is niet zonder reden, dat Mevrouw zulke roode wangen heeft.quot;

Mr. v. saalbaiier. quot;Monsieur Vorateur park Phébus. Ma foi, c\'est line pièce a figurer.quot;

Unke (tegen mij). quot;Dat hindert mij, ofschoon ik het niet versta. Kent gij fransch ?quot;

Asmus. quot;Ja, mijnheer de woordvoerder , zoo wat.quot;

Unke. quot;Kom dan bij mij zitten en ik benoem u terstond tot mijn agent voor de fransche aangelegenheden.quot;

Inmiddels was de soep aan de andere tafel rondgediend en aan de onze had ieder een bord met rijst en brij voor zich.

Unke. quot;Nu, Paulus, doe gij het gebed.quot;

En Paulus lei den lepel aandachtig neer en sprak een gebed uit en heette daarop nog eens al zijn gasten van harte welkom.

Mr. v. saalbader. quot;Wie of toch wel het eerst op het denkbeeld is gekomen om aan tafel te bidden ?quot;

Unke. quot;Waarschijnlijk wel hij , die het eerst gegeten heeft.quot;

Mr. v. saalbader. quot;Hoe zou ik daar ooit op gekomen zijn ?quot;

Unke. quot;Als ge maar eens regt hongerig waart, mijnheer , en niets te eten hadt; ge zoudt er dan wel aan denken God te danken, als ge iets te zien kreegt.quot;

Mr. v. strahlen. quot;Zeer juist, Unke, zelfs al deed men het niet hardop en met gevouwen handen , gelooft ge ook niet ?quot;

Unke. quot;Wel zeker, waarde mijnheer, uiterlijke teekenen zijn maar teekenen ; maai- doet hot geen goed , kwaad doet het ook niet en hier is te veel beter dan te weinig.quot;

Mr. v. saalbader. quot;En France on ne prie le bon Dieu jamais.quot;

Mw. v. mecheln. quot;Tant pis pour la France. Maar ik heb toch dikwijls zien bidden in Frankrijk.quot;

Mr. v. saalbader. quot;Maai- hebt gij altijd aan tafel gebeden. Monsieur Paul ?quot;

Paulus. quot;Zoo lang ik leef, Mijnheer. Het eten en drinken zijn immers gaven ; en hoe kan men die dan aannemen zonder aan den gever te denken ? En het smaakt ei\' ook beter op, Mijnheer von Saalbader.quot;

Unke. quot;Ja zeker, Paulus, en de mensch is toch geen koe en geen paard , dat maar kaauwt en naar binnen slikt.quot;

Mr. v. liocilllEiM. quot;Mijn waaide Asmus, gij zoo stil over liet tafelgebed!quot;

bic wandspeckeh dode.

Asmus. \'-Tü luistcicn is altijd do wijsstc partij, Mijnheer, en voornamelijk hior. Bovendien ineen ik dat er reeds gezegd is wat gezegd kan worden. De mensch is geen koe en geen paard, hij leeft echter onder koeijen en paaiden en moet met hen eten ; daarom rigt hij dan telkens, als er opgedischt wordt, van regtswege het hoofd op en-brengt zich te binnen wie en wat hij is, opdat hij het niet te eeniger tijd vergeten zou!\'\'

Ml\'. v. saalbader. quot;JitCtl (Ut , »1(1 foLquot;

Mr. v. uochueim. \'\'(quot;est peu de chose , que d\'ètre\'hien dit, Mon-sieur de Saaibader.quot;

Unke (tegen mij). quot;Hoe heet toch eigenlijk die dikke heer ?quot;

Asmus. quot;Mijnheer von Saaibader.quot;

Unke. quot;Von Saaibader! Von Saai bader! Dien naam heb ik nooit gehooi d. Waar is hij van daan ? Hier uit het land kan hij niet zijn.quot;

Asmus. quot;Ik geloof het ook niet, maar mijn Neef zegt dat de von Saaibaders een zeer oude familie zijn.quot;

Mr. v. saalbader. quot;Ik herinner mij een zeer aardig bonmot over het gebed, dat een jongen, die bedelde, in Genua tegen mij zei.quot;

Mr. v. hocmielm. quot;Gij zijt dus in Italië geweest, Mijnheer von Saaibader ?quot;

Mr. v. SAALBADER. quot;Ja, een geheel jaar.quot;

Mw v. meciieln. quot;Ooit, in Venetië ?quot;

Mr. y. saai bader. quot;Out, Madame, ü Veni.se, a Rome, a Naples , par tout.\'quot;

Mw. v. mecheln. quot;Hebt gij dan ook in Venetië het vel van Gragadino gezien ?quot;

Mr. v. saalbader. ^U0ui, Madame, saus doute. J\'aime furien-sement eette sorte de drogues, et je possède nioi-méme la peau d\'une trés-belle mauresse qui ait la fantaisie de se couper la gorge. Ayez la grace, Madame, vous et Mademoiselle Louise, de venir eette arrière-saison nous voir chez nous, el j aurai Vhonneur de vous montrer eette peau.quot;

Louise, quot;./e serais charme\'e , Monsieur , d\'aller voir Madame de Saalbader chez elle, main voire peau ne me lente guère.quot;

Mw. v. mecheln. quot;Maar wie was eigenlijk die Bragadino ? Ik weet niets van hem , en heb slechts eens bij toeval ergens gelezen dat zijn vel in Venetië bewaard wordt.quot;

Mr. v. saalbader. quot;Hij was ergens koramandant in Venetiaansche dienst en bragt bij die gelegenheid zijn vel ter markt.quot;

Mr. v. iiolborn. quot;Hij was kommandant van Cyprus en verdedigde het eiland dapper en meesterlijk tegen de Turken , en toen het toch eindelijk bij capitulatie zich moest overgeven , liet de turksche Generaal hem levendig de huid aftrekken.quot;

Mw. v. mecheln. quot;Dat was wreed.quot;

Mr. v. hochheim. quot;En bovendien nog tegen liet gegeven woord.quot;

Mw. v. iiolborn. quot;Die Turk moet een afschuwelijk gezigt hebben gehad. Maar, Mijnheer von Saalbader, vertel ons liever wat van do schilderijen , die gij in Venetië gezien hebt.\'\'

Mr. v. saalbader. quot;Welke school geeft gij de voorkeur, Madame

é

de wandsbeckeu bode.

de Venetiaansche, of de Roraeinsche, of do Lombardijsche, donl le grand Correggio est le chef?quot;

Mw. v. mecheln. quot;Wat geven wij om scholen, vertel ons maar wat b. v. van den beroemden nacht van Correggio.quot;

Mr. v. saalbabeu. quot;Nuü, la nnit de Correggio ! je n\'en sais rien, pas un mot.quot;

Mr. v. hochheim. quot;Dat heerlijk stuk is niet in Venetië , maar in Dresden.\'\'

Mr. v. saalbader. quot;Cest done peut-être le seul tableau de prix qui y manque. Car on y voit partont wie infinite de che/s-d\'oeuvre, sur tout du grand Titien, qui mourut de la peste et qui fut cree chevalier el com te Palatin par V Empereur Charles V.

Mw. v. mfecheln. quot;Gij schijnt zeer ingenomen met Venetië, Mijnheer von Saaibader !quot;

Mr. v. saalbadkr. quot;Met alles , behalve met de zonderlinge bepaling dat men over hun staatsaangelegenheden niet hardop mag spreken.quot;

Mr v. strahlen. quot;Die bepaling is zoo zonderling niet en bespaart menigeen een oordeel , waarover hij ligt berouw zou kunnen hebben quot;

Mr. v. saalbader. quot;Pouvtant, ca gêne. Venez, Mr. Asmus, nous m audi ions un peu les souverains.quot;

Asmus. quot;Niet ik , mijnheer von Saaibader.

Mr. v. saalbader quot;En waarom ? We zijn toch immers niet in V enetië ?quot;

Asmus. quot;Maar Venetie is in mij en in ieder goeden onderdaan.quot;

Mr. v. saalbader. quot;O ja, wij willen gaarne prijzen wat te prijzen is.quot;

Asmus. quot;Ik vind het eene zoo overtollig, als het andere.quot;

Mi¹, v. saalbader. quot;Zoo , en waarom dat ?quot;\'

Asmus. quot;Omdat de vorsten en overheidspersonen onmiddellijk onder Gods oogen staan en dus voor hun regtvaardige en goede daden iets veel beters dan menschenlof inoogsten , en wanneer een van hen er soms een beging, die niet regtvaardig en niet goed was, hij er zoo reeds slecht genoeg aan toe is.quot;

Mr. v. saalbader. quot;Ah , cette philosophie est très-sublime.\'\'

Gedurende dit gesprek was de schotel met rijst en brij weggenomen en een nog grootere met vleesch en aardappelen in de plaats gezet.

Unke. quot;Waarde landheer, mogen wij ons aardappelenlied wel zingen ?quot;

Mr. v. hochheim. Gij zijt volkomen vrij , Unke.

ünke. quot;Hef dan aan , Westen.quot;

Het Aardappelenlied.

westen.

Pasteijen hier ! pastcijcn (laar !

Wie geeft er om pasteijen ?

De seliotel hier is goed g.-vullt;l Eu meuigcen . die niet zoo smult ,

Aan keur van lekkernijen.

bE WANDSliECKER liODÉ.

Gelooft mij, al tlii; lijim kost.

Moet maag en bloed wel schuilen ;

De koks, die koeken voor hun brood ,

Verhaasten dikwijls onzen dood ;

Gij rijken , laat u raden !

Onze aardvrncht ziet mooi rood en wit,

Als sneeuw haar ooit kan maken ,

Zij zet zieh uit en zwelt gezwind ,

En is voor mm en vrouw en kind Een kost, die wel zal smaken.

Mr. v. saalbmier. quot;Hoe komt gij aan dat dwaze lied, mijnheer de woordvoerder ?quot;

Unke. quot;Anders maken wij onze liederen zelve, mijnheer von Saaibader, maar dit heeft onze heer voor ons laten maken.quot;

Mr. v. saaluader (tegen den heer von Hochheim). quot;Cher ami, prenez garde a vous. Vous ferez perdre ü ces gens tout le respect, qiCits doivent a la noblesse.

Mr. v. hochheim. \'We craignez rien, Monsieur de Saaibader.quot;

Unke (tegen mij). quot;Wat zei de heer von Saaibader ?quot;

Asmus. \'\'Hij prijst u en wenscht dat alle boeren hun heer zoo mogen beminnen en eeren.quot;

Mr. v. saalbader. quot;Vous ne m\'avcz pas bien compris, Monsieur Asmus.quot;

Asmus. quot;Hij vreest dat gij met den eerbied voor de pasteijen ook den eerbied voor uw landheer zult verliezen.quot;

Unke. quot;God late onzen landheer en ieder ander zijn pasteijen behouden. Maar kan men dan ook eerbied voor iemand hebben , omdat hij pasteijen eet ? dat is toch waarlijk geen kunst. Uw bezittingen , Mijnheer von Saaibader, schijnen wel midden onder de heidenen gelegen te zijn.quot;

Mr. v. saalbader. quot;Monsieur Asmus, rappelez cel homme a la raison.quot;

Asmus. quot;Muis je ne sais comment. Ik vind hetgeen hij zegt zeer juist. Laat een ieder eten wat hij wil en wat hij heeft; maar met weinig tevreden te zijn en weinig noodig te hebben is toch nog schooner.quot;

Paulus. quot;De zin -lan het lied is ook zóó, dat wij iedereen zijn kost van harte gunnen , maar even hartelijk met den onze tevreden zijn.quot;

Unke. quot;\'t Spreekt van zelf, Paulus ; men zingt niet om anderen leed , maar om zich zeiven genoegen te doen. Maar we hebben van de aardappelen gezongen , schep er nu ook van op.quot;

Kühnert. \' Paulus, go hadt van daag toch eigenlijk een krans om het hoofd moeten hebben.quot;

Westen. quot;Ja, zoo\'n krans van meibloemen met vijftig korenaren, voor lederen oogst één.quot;

Paulus. quot;Neen , neen; kroonen en kransen zijn alleen voor koningen en bruiden.quot;

Unke. „Mijnheer de Agent, waarom mag het wel zijn , dat dei koningen gouden kroonen dragen ?quot;

t)e wandsIjËckerquot;bode.

Asmus. quot;Ik weet het, niet, Uiike ; als den Koning van Frankrijk de kroon bij de inwijding wordt opgezet, bidt do Aartsbisschop, naar ik eens gelezen heb , dat hij ze tot barmhartigheid moge dragen. Ik denk dat do kroon zelve wel beteekent, dal de koning de eerste man in het land is , en het goud , dat hij ook de beste behoort te zijn. Vraag het liever aan de andere tafel; de adel staat nader bij de vorsten dan een van ons en weet natuurlijk ook meer van hun aangelegenheden.quot;

Juist kwamen er een paar rondreizende joden , pakten hun waar uit en boden ze te koop. Paulus kocht een zijden doek en ging er mee naar Mevrouw von Mecheln. quot;Edele vrouw, gij moet mij niet afwijzen , ik wou u dezen doek als een geschenk aanbieden, omdat gij van mijn rijst-en-brij gegeten hebt.quot;

Mw. v. mecheln. quot;Ik dank u, goede Paulus, maar nu moet gij ook iets van mij aannemen.quot; En nu ging het verder, ieder kocht den ouden Paulus op zijn feestdag een geschenk en hing het op zijn schouder. Ook een van de joden kwam eindelijk met een rood ge-streepten halsdoek : quot;Mag ik , Paulus-.\' Ja , ik mag wel ; wij zijn immers op Duitschen grond.quot; En men klapte in de handen.

Paulus liet zich alles rustig aanhangen en stond daar eindelijk als een rijk beladen kersboom.

Mr. v. hochheim. quot;Nu Paulus daar toch in pontificalibus staat, moeten wij meteen maar zijn gezondheid drinken.\'\'

Dit werd door alle gasten gedaan en Paulus boog zich demoedig, nam zijn glas en antwoordde: quot;De gezondheid van alle hoogedele personen , die mij de eer aandoen heden in mijn huis te eten en mij zoo even allen goedgunstig geschenken hebben gegeven.quot; En wij dronken allen mede en hierop lei Paulus zijn geschenken wéér af 311 diende op nieuw aardappelen rond.

Mr. v. SAALDADER. \'-Mais, Monsieur Asmus, comme je vous vois grand Mecenas du genre humaiii, agréez ma felicitation sur la suppression des ordres religieux, qui se fait presque par tout a présent, (quot;est pourtant une manoeuvre vraiment saqe !\'\'

Asmus. quot;Ongetwijfeld kunnen toenemende misbruiken en verschillende omstandigheden een verandering noodzakelijk en tot een zeer wijzen en vaderlijken maatregel maken.quot;

Mr. v. Saalbader. quot;Maar de geestelijke orden en kloosters zijn op zich zelve onzin en apenspel.quot;

Asmus. quot;Op zich zelve? Dan zijn wij het niet eens, Mijnheer von Saaibader.quot;

Mr. v. strahlen. \' Hoe zoudt gij de orden en kloosters willen regtvaardigen , Mijnheer Asmus?quot;

Asmus. quot;Mij dunkt , edele heer, dat een vereeniging van inen-schen , die hun rust en geluk in deze wereld niet vinden en het daarom in een andere zoeken, dat een zoodanige vereeniging, als zij met ernst en waarheid te werk gaat, zeer achtingwaardig is ; en als iemand, die geld heeft en het weggeven kan , voor zoo\'n vereeniging de gelegenheid openstelt om afgezonderd en zonder zorgen voor de noodzakelijke behoeften te kunnen leven , weet ik niet wat iemand daartegen zou kunnen zeggen.quot;

de wandsbecker bode.

Mr. v. saalbader. quot;En als nu eens alle rnenschen in een klooster wilden gaan ?quot;

Asjius. quot;Ja, als? — Als allo menschen eens, in plaats van lucht, vuur en vlam inademden, wat dan? Dan zouden de kruid-molens al dadelijk moeten ophouden te werken.quot;

Mr. v. saalbader. quot;Maar de neiging tot het kloosterleven is eertijds toch vrij algemeen geweest, en als nu eens alle menschen in het klooster wilden gaan ?quot;

As.vius. quot;Dan zou men in hot geheel geen kloosters noodig hebben , Mijnheer von Saalbader, want de kloosters moeten juist die menschen , die kloosterneigingen hebben, van hen afscheiden , die zo niet hebbon.quot;

Mr. v. .saalbader. quot;En waar blijven dan de paters goedleven ?quot;

Asmus. \' quot;Die moeten werken , Mijnheer von Saalbader. Wij spreken hier over do opregte kloostergezindon. \'

Mr. v. SAALBADER. quot;Ook deze zouden bij fabrijken kunnen gebruikt worden.\'quot;

Asmus. quot;Dat zouden zij. zonder twijfel; maar ons loven is hier toch niet alleen een fabrijkwezon en het einde der wereld geen Frankfortor mis.quot;

Mr. v. saalbader quot;Maar wat willen die kloosterlingen dan eigenlijk?quot;

Asmus. quot;Dat zullen zij waarschijnlijk zelve weten , on hun stichters zullen het geweten hebben.quot;

Mr. v. saalbader quot;Die waren de grootste dwazen van de wereld.quot;

Asmus. quot;Allen, zonder uitzondering, Mijnheer von Saalbader? (Wie zou bun zoo hard willen vallen?) Er zullen toch wel eenigo stichters van geestelijke orden geweest zijn , die geen dwazen waren.quot;

Mi\', v. saalbader. \'Ja, maar wat willen zo dan , die dwazen : wat zoeken zij ?quot;

Asmus. quot;Ik heb bot u reeds gezegd ; rust en goluk.quot;

Mr. v. saalbader. quot;Wel , die liggen immers vlak voor de hand. Quilt jouissent du la vie, qu\'ils goiitcnl les douceurs que la nature, nous o ff re de \'huiles paris, (/u\'ils\'hoivenl , qu\'ils mangent, qu\'ils se livrent aux transports de P amour et des au tres helles passions, el cetera ; mais, JYota bene, avec de la moderation, c. a. d. sons se dcgoi\'iter cl sens nu ire it la saute. Voila Ie vrai bouheur, il n\'y en pas d\'autre! Et c\'est t\'avis des hommes les plus eclaires en France.quot;

Asmus quot;Er zijn in Frankrijk veel verstandige menschen , Mijn-hoer von Saalbader; zij echter, die zoo tot u gesproken hebben , zijn do ware niet geweest. Overigens ligt hot geluk , dat gij bedoelt, werkelijk een ieder voor do hand , .en het is niet waarschijnlijk dat iemand het ooit over het hooid gezien heeft of zien zal.quot;

Mr. v. Stkahlen. quot;Die oude man daar wordt zoo bleek. Hoe gaat het u , oude ; zijt ge koud ?quot;

Joost. quot;Ja, goede heer, ja, zeer koud. liet vleesch heb ik er afgeleefd en nu zijn mij do botten altijd zoo koud.quot;

Mr. v. saalbader. quot;En dan nog die nonnenkloosters. Quelle hrlise, de innltriiiter ainsi les plus helles el les jtlus aimahles creatures ! Ah, que jc serais pret a rend re justice u leur beauté

1

1)E VVAXDSJJLUKEU liODE.

Asmus. quot;Spreek toch niet zoo , Mijnheer von Saaibader. Mogelijk zijt gij wel juist daarom een edelman , omdat uw overgrootvader bij gelegenheid eens een onschuldig meisje grootmoedig van het verderf gered en haar op den goeden weg gehouden heeft.\'\'

Mr. v. SAALHADER. quot;//«, ha, un goitilhomme pour avoir sanvé — — .\' C\'est dróle.quot;

Asmcs. \'\'Ik geloof gaarne dat u dit alles regt dwaas voorkomt; maar dat is juist de fout, Mijnheer, en het is niet goed voor u , geloof mij.quot;

quot;Gij hebt te veel neiging voor de grove, zinnelijke liefde; gij moest liever de betere liefde kennen en het gevoel van grootmoedig-lieid en waren adel ; dat is heel iets anders, en het duurt langer ook. Wanneer uwe ledematen, even als die van den ouden Joost, altijd van de kou lijden , dan helpen u uw aardigheden niet meer , begrijpt gij ? Maar braaf en edel te zijn geweest, dat geldt dan nog, en verwarmt en zalft uw gebeente in- en uitwendig. Verleid nooit een meisje, Mijnheer von Saaibader. Gij zijt eer. edelman, en daarom moet ieder vader voor u een vriend zijn en elk meisje de dochter van een vriendin ! Waarom zoudt gij anders een edelman zijn ?quot;

Mr. v. saalbader. quot;Wat duivel, wat is dan een edelman

Asmus. quot;Ei^- was in een land eens een man , die zich door edele gezindheid , door regtschapenheid, belangeloosheid en grootmoedigheid boven al zijn gelijken onderscheidde en zich jegens al zijn naburen verdienstelijk maakte; deze kring nu was slechts klein en daar buiten kende men hem niet, hoe zeer men hem ook noodig had. Daar kwam de vorst. hij met de gouden kroon op het voorhoofd , en noemde den edelen man openlijk zijn aanverwandte en verklaarde hem voor het gansche land als een man, bij wien niemand gevaar liep , wien een ieder, man of vrouw, zich met lijf en ziel kon toevertrouwen — en het geheele land was den vorst dankbaar en eerde en beminde den nieuwen edelman. En daar de appel niet ver van den boom valt, en de zoon van een edelen man ook een edel man zijn moet , adelde de vorst, in het vertrouwen hierop , zijn gansche geslacht met hem, vermeerderde zijn bezittingen in land en dienstknechten , als ijzervijlsel aan den magneet, opdat zijn weldadige natuur , totdat hij hem zelf soms mogt noodig hebben , daaraan bezigheid hebben zou.quot;

Mr. v. saalbader. \'-Volgens die manier zou een burgerman ook wel een edelman kunnen zijn ?quot;

Asmus. quot;Hebt gij daar dan ooit aan getwijfeld ?

Mr. v. saalbader. quot;Ik bedoel, hij kan edel zijn en toch niet van adel.quot;

Asmus. quot;En wat nog meer is, iemand kan nog van adel zijn en niet meer edel; want totdat de vorst het teeken van adeldom wéér vernietigt, moet iedereen uit achting voor den vorst, den edelman als een edelen man vereeren, of hij het is of niet.quot;

Mr. v, saalbader. quot;Hoe langer hoe fraaijer. De adel zou dus niets dan een lint of strik zijn, die weêr kan worden afgenomen.quot;

Asmus. quot;Natuurlijk , en dat gebeurt ook in de wereld. Waarom

de wandsbecker bode.

wordt den edelman op het schavot zijn wapenbord in stukken geslagen ? De vorst kan immers onmogelijk een edelman straffen, daarom neemt hij eerst zijn woord terug en vernietigt het wapen.quot;

Mr. v. saalüader. quot;Bij slot van rekening zou dus een edelman niets boven den edelen burgerman voor hebben ?\'\'

Asmus. quot;Zeer veel. Deze moet eerst achting en vertrouwen winnen en wordt slechts naar waarde geschat daar, waar men hem kent; hij is altijd maar bijzonder eigendom , de edelman is overal erkend, is gangbarè munt onder bekrachtiging van den vorst, is algemeen eigendom , waarop alle menschen regt en waarin zij allen vertrouwen hebben.quot;

Mr. v. saalbader. quot;En de voorouders dan, beteekenen die niets?quot;

Aümus. quot;Zeer veel integendeel; of rékent gij dat voor niets, als een geslacht van vader op zoon vele honderde jaren aèhtereenvolgens de liefde en de vreugde der menschen en een zegen voor het gansche land is geweest ?quot;

Mr. v. saalbader. quot;Mais — alors il vaudraü ndeiu, se faire Soldat.\'\'

Asmus. quot;Juist hierin kunt ge de bevestiging zien van hetgeen ik u zeg. Gij weet dat alle officieren , als zoodanig, adelijke voorreg-ten genieten. Omdat namelijk , vooral in oorlogstijd , het levén en geluk en ongeluk van de arme inwoners voor èen groot gedeelte van hen afhangt en dikwijls geheel in hun magt is; daarom bepaalden de vorsten dat zulke posten slechts aan een edel mensch zouden kunnen toevertrouwd werden.quot;

Mr. v. saalbader. II y a du Hcroique dans cette doctrine. Mais, chrre Maman, Vous , qu\'en jngez- Vovs, et ce PhUosophe comment vans plait-il?quot;

Mevr. v. saalbader. quot;J\'enraye , je frémis (Tindignation et je Vous defends de l\'honorer derechef de Vo.s\' reponses. C\'est tin Talmudiste incurnè; il park comme un ivre, comme un perroquel, comrne un hareng, comme un —quot;

Asmus. quot;Hooggeboren vrouw , ik meen uit uw woorden te moeten opmaken dat gij verstoord zijt. Het zou mij regt spijten als ik u beleedigd had en ik zou u gaarne om verschooning willen vragen, maar ik heb noch uw zoon , nog den adel beleedigd , en heb u ook geenszins willen beleedigen. En daarom zal ik mij uw boosheid maar moeten getroosten ; ik zou echter liever hebben dat gij niet verstoord waart Het is de eerste maal dat ik de eer heb u te zien en waarschijnlijk zal ik de eer nimmer weer hebben. Kom tot andere gedachten, mevrouw; ik eer uw stand, en als gij hem ook zoo eerdet, zoudt gij u veel beter gestemd gevoelen dan thans het geval met u is. En mij dunkt dat gij daarom toch niet boos op mij zijn moet, omdat ik u dat van harte gunde.quot;

Mr. v. holborn. quot;Appaisez-Vous, Madame, il ne mérite pas Voire courroux, et ce qa\'il dit est trés raisonnable.quot;

Loüise. quot;Èh vérité, très-raisonvable.quot; Mevr. v. strahlen enz. Mevr. v. mecheln enz. enz. enz.

Unke (tegen mij). quot;Uw gezondheid. Mevr. v. saalisader drinkt ze waarschijnlijk niet ihcé.quot;

7 *

DIS WANDSDECKEU liOUE.

Asmus. quot;En als niemand ze drinkt, Unke , dan doe ik het zelf. Maar er zijn hier nog wel andere gezondheden te drinken. Zie , Paulus heeft wat in den zin.quot;

Paulus (tegen Lize Westen). quot;Ge zit zoo te draaijen Lize; valt het zitten u zwaar ? nu , God zij u nabij , als uw ure komt.quot;

Körner. quot;Zoo als gezegd , alle zwangere en zogende vrouwen , dat zij lieve en voorspoedige kinderen mogen hebben ! Mijn vrouw is er natuurlijk onder begrepen.quot;

Alureciit kühnert. quot;Ik houd mij aan hetzelfde.quot;

Hans westen. quot;Lize , God helpe u , lieve Lize ! Maar sta op , als ge niet langer kunt zitten.quot;

Asmus. quot;Die arme vrouwen. Kom , Unke , ge klinkt toch ook meé ? maar opi egt geineend !quot;

Unke. quot;Tegen zulke gezondheden is mijn glas niet bestand.quot;

Mr. v. hochheim (tot de boeren). quot;Vrienden , zullen wij ons boerenlied niet hebben ?quot;

Unke. quot;Zoo dadelijk, edele heer. (tot Westen) Kom , Westen , zing voor.quot;

Zij zongen daarop het boerenlied dat volgt. Ik weet niet hoe hot lied bevalt , als het gelezen wordt, maar hoe het beviel, toen do boeren het zongen, weet ik nog regt goed. En daarom raad ik iedereen aan, het door zulke boeren te laten zingen. L)e muzijk komt, naar ze zeiden, uit Italui.

de voorzanger , hans westen.

Eens was het hier beneden ,

Woest, lec\'ig, rondom nacht, Niets was er nog iu wezen Vóór God \'t had voortgebragt.

het koor , alle boeren.

Alle goede gave Daalt tot ons af van God, Van den held\'ren hemel Den schoonen, blaauwen af!

de voorzanaer.

Zoo is \'t heelal geworden

Uit niet, door \'s Heeren woord , Wat God eens heeft geschapen Duurt door zijn almagt voort.

het koor.

Alle goede gave Daalt tot, ons af van God , Van den held\'ren hemel Den schoonen , blaauwen aC.

BE WA.NDSBECKÉR BODE.

DE VOORZANGER.

Wij ploegen en wij strooijen Het zaad uit op het land ,

Maar \'t bloeijen en het groeijen Is niet in onze hand.

HET KOOR.

Alle goede gave , enz.

DE VOORZANGER.

Het lentokoelje suizelt,

Daai\' d\'aard haar schoot ontsluit En , als wij huiswaarts keeren , Stort God den wasdom uit.

HET KOOR.

Allo goede gave , enz.

DE VOORZANGER.

Hij zendt ons dauw en regen

En zon en maneschijn ,

Zijn zegen rust op d\'akkers En doet ze vruchtbaar zijn.

HET KOOR.

Alle goede gave, enz.

DE VOORZANGER.

Hij weet wat wij behoeven En kent ons aller nood,

De halm is rijk beladen ,

Het zaad rijpt ons tot brood.

HET KOOR.

Alle goede gave , enz.

DE VOORZANGER.

Vergeefs waar\' al ons zwoegen, Zoo God zijn hulp niet bood , Des landmans vlijt wou loonen , \'t Zaad rijpen liet tot brood.

HET KOOR.

Alle goede gave , enz.

DE VOORZANGER.

Aan al wat leeft op aarde

Of is , gaf God \'t bestaan , Den stroohalm en de sterren , De musch en d\'oceaan.

HET KOOI!.

Alle goede gave , onz.

dp wan\'ijsdkckrr fiiidr. de voorzanger.

Door hem zijn struik en boomen ,

Door hem en koorn en ooft fin lieflijk voorjaarsweder Of storm , die \'t oor verdooft.

het koor.

Alle goede gave , enz.

de voorzanger. \' Hij doet de zon weêr rijzen ,

Bepaalt den loop der maan , Laat zachte koelten waaijen, Den herrel opengaan.

het koor.

Alle goede gave, enz.

de voorzanger.

Hij schenkt ons vee en vreugde

Verwt onze wangen rood Geeft aan de koeijen weiden , En onzen kind\'ren brood.

het koor.

Alle goede gave , enz.

de voorzanghr.

Geloof en stil vertrouwen , Een eedlen , vromen zin , Waardoor wij tot hem bidden ,

Geeft hij alleen ons in.

het koor.

Alle goede gave, enz.

de vooezanger.

Onzigtbaar wil hij wand\'len

Door \'t dorp en houdt de wacht Voor hen , wier stille beden Hij hoort, zelfs in den nachf.

het koor.

Alle goede gave, enz.

de voorzanger.

Zoo laat ons hem dan loven ,

Zijn naam zij prijs en eer : De gever aller gaven Hij is , hij is de lieer.

het koor.

Allo goede gave, enz.

de wandsüeckek dode.

unke. quot;Waarde landheer , wij hebben voor van daag er nog iets bij gemaakt; mogen we dat ook zingen ?quot;

Mr. v. hochheim. quot;Waarom niet, Unke?quot;

de voorzanger , westen.

En hij heeft gioote dingen

Aan buurman Paul gedaan , Toen hij zijn landhoeve erfde , Was karig zijn bestaan.

het kook.

Allo goede gave , enz.

de voorzanger.

Voor schade , leed en rampen

Heeft God hem steeds bewaard , En voor deez\' dau; van vreugde , Goedgunstig hem gespaard.

het koor.

Alle goede gave , enz.

de voorzanger.

Die gunst en vadertrouwe

Schenkt hij ons keer op keer, Lang moge Paul die smaken! . Geel dit, o lieve lieer!

Unke. quot;Dit nog eens , Westen !quot;

westf n.

Die gunst en vadertrouwe

Schenkt hij ons keer op keer, Lang moge Paul die smaken,

Geef dit , o lieve Heer.

het koor.

Alle goede gave

Daalt tot ons af van God , Van den held\'ren hemel, Den schoonen , blaauwen af.

De oude Paulus was diep getroffen en zag den eenen buurman na den anderen aan. quot;Vrienden , ik dank u. God geve dat een ieder uwer zoo\'n dag beleve en dan zulke huurlieden hebbe , als Hij mij gegeven heeft. — Maar komt, laat ons nu onze beste gezondheid drinken. Staat op , kinderen , en zegt aan de knechten dat zij de zeisen tegen elkander slaan.quot;

Mijnheer von Hochheirn merkte waar het op gemunt was en schudde met het hoofd ; Paulus echter wilde, daar niet naar luisteren.

DE WAKlISllfXKKR liOHK.

Mr. v. UOCililElM (tegen de Ijoeren). quot;Jjaat het maar op zijn beloop , vrienden , of blijft len minste zitten.quot;

Paulus. quot;Neen, landheer, gij verdient het. Staat allen op, kinderen , en neemt de hoeden af. Wij weten wel , edele heer , dat gij onzen dank niet verlangt; gij behoeft er dus niet naar te zien. Wij zullen de gezondheid voor God « toebrengen en die zal zich niet afwenden.quot;

Unke. quot;Op , op , alles wat zich nog bewogen kan ! De- gezondheid van onzen edelen landheer zal gedronken worden.quot;

Westen quot;Er zal ook niet ligt oen blijven zitten.

Unke. quot;Zie , Joost is ingeslapen , laat hom met rust. God geeft zijn vrienden in hun slaap wat zij noodig hebben ; hij zal den ouden Joost in zijn slaap ook wel hooien. Laat hem met rust en geef mij zijn glas in de linkerhand.

De boeren stonden nu allen met den hoed af. Ook aan de andere tafel stond , alsof het aanstekelijk was en regt voor ditmaal rogt, blijven zou, de een na don ander op, ook mijheer v. Saaibader en zijn moeder. En de knechten streken de zeisen tegen elkander.

Paulus (met zijn glas in de hand). quot;Nu dan , God moog\' ons verhooren! Dé gezondheid van onzen lieven, braven, vromen en edelen landheer von Hochheim , dat God hem beloone , en dat God hem zagene , gelijk hij ons zegent.quot;

Voorrede van den Verluier 1782.

Het boek: Des Erreurs et de la Verile is een wonderlijk bock en de geleerden weten niet regt hoe zij het er mee hebben , want men begrijpt het niet en men behoort toch eigenlijk een zaak te begrijpen voor men er over oordeelen kan.

Hier en daar opent ( e schrijver wel zijn mond en spreekt, zoo als bij de verklaring over den oorsprong van de zonde, over do vi ij beid van den mensch en op verschillende andere plaatsen, on dan voldoet hij meer dan hetgeen tot nu toe daaromtrent in omloop was. Meestal echler gaat hij rond als een geest met gesloten mond en uitgestrekten vinger, op iets wijzende dat ons onbekend is, en zijn wenken en aanduidingen zijn ongetwijfeld verheven en liefelijk, als de toppen der bergen van het beloofde land , maar tevens zoo excen-tiiek en zonderling, dat ons verstand don cirkel er niet van kan aaneen sluiten, noch ze zamen passen of met elkander doen overeenstemmen.

in? WAN\'naniïCKun iwink.

Dit nu boteekent, op zich zelf genomen , zeker niet veei. Want zoo onze rede alleen in de woestenijen der stoffelijke natuur eenige uitkomst kent en er rekenschap van geven kan , dan begint toch eigenlijk daar, waar zij de tanden klapt en de handen wringt, het beloofde land pas , en als op den akker van de in ons land gangbare geleerdheid de wijsheid niet groeit , zoo als wel geen van de akkerbouwers in ernst beweren zal, dan moeten natuurlijk wenken en aanduidingen van dien aard aangaande haar zonderling voorkomen. Intusschen blijft de vraag nog altijd over naar de echtheid van zoodanige wenken en aanduidingen , en moet men niet zoo maar dadelijk voor hemelsch vuur aannemen, wat best slechts dwaallicht of glimwormschijn kan wezen.

Vele lezers willen den schrijver in het geheel geen vuur toestaan , maar alleen rook, en vergelijken zijn werk bij een schilderij, waar de hemel van alle kanten door wolken bedekt is ; zij zullen zonder l wijfel daarvoor hun redenen hebben ; overigens is de vergelijking met de bewolkte schilderij gansch zoo kwaad niet; men vindt toch schilderijen, waar uit de wolken een hand zich vertoont, die iets geven wil.

De gezindheid van den schrijver , wat hem bezielt, wat hij wil, is de veiligste en beste handwijzer om hem te leeren kennen , dien ieder schrijver ook gewoonlijk , maar zeer dikwijls niet tot zijn eigen voordeel en zonder het zelf te weten en te willen , voor ervaren lezers bij zijn kaart voegt.

Ik versta dit boek ook niet, maar behalve den indruk van superi-oriteit en vastheid, dien het op mij gemaakt heeft , vind ik er een reinen zin in, een buitengewone kalmte en behagelijkheid. En dat doet genoegen ; we willen immers allen ons wél gevoelen , zoeken immers alien rust en vinden ze niet, bovendien is er geen reinheid, geen rust, geen behagelijkheid buiten de deugd.

Met ons, geleerden , ziet het er in dit opzigt vrij dubbelzinnig uit. Ue geleerdheid mag\' eertijds een zaak geweest zijn, die den mensch met zich zeiven in vrede bragt, die hem veranderde en aanzette om een eigene , inwendige heerlijkheid te zoeken en in zich te hebben , en van ganscher harte de heerlijkheid van den pacha met drie staarten te versmaden ; volgens den tegenwoordigen stand van zaken is zij een nuttig huismeubel , een fatsoenlijke vilten hoed op den geleerde om hem tegen vorst en koude te beschutten, dikwijls ook een parade-hoed en soms wel een chapeau-bas-hoed, waarmee bij voor den pacha buigingen maakt en zich aangenaam zoekt te maken. Onze boekenschrijverij is niets dan, om deze of getiereden, zelfbehoefte ; de kunst om op den trommel te slaan en het publiek danst! en in den grond zijn schrijvers en lezers , geleerden en onge-leerden , vrij wel aan elkander gelijk ; want of men zich veei Iaat voorstaan op een knevelbaard, of op een metaphy.üca en Henriade eti daarom een gek is : of men om een grooteren pompoen , of om ili; uitvinding van de dllferentiaal en integraal rekening, haat en nijd gevoelt; kortom of men zich door zijn vijf ploegossen of door zijn veelweterij laat voortslepen of tegenhouden, schijnt inderdaad hetzelfde te zijn en niet. verschillend.

DE WANDSUECKEU BODE.

Maar zonder twijfel zal de een of andere geleerde er op bedacht zijn den schrijver te weêrleggen. In de eerste pluats echter heeft het weêrleggen op zich zelf reeds zijn bezwaren bij een boek dat men niet geheel begrijpt; want als men hier en daar eenige stellingen er uitneemt en ze naar zijn eigen maatstaf uitlegt en volgens de beteekenis der woorden , kan er ligt een vergissing onder komen en den schrijver een geheel verkeerde bedoeling toegeschreven worden , voornamelijk daar hij zelf uitdrukkelijk verklaart, dat hij dikwijls iets geheel anders meent, dan hij zegt, en over het algemeen er nog veel bij denkt. De hoofdleer nu van den schrijver is, dat de mensch, aan zich zeiven overgelaten en zonder de leiding van de algemeene, tijdelijke , werkzame en verstandelijke grondoorzaak , gelijk hij ze noemt , in volkomen dwaling en dwaasheid verkeert, dat hij zonder haar niets weet noch kan, even als hij met haar alles vermag. Hierdoor verliezen dan klaarblijkelijk ook de grondigste wedeiieggingen van de geleerden al haar kracht, en de beste en tevens ecnig mogelijke weg om iets tot stand te brengen zal deze zijn , dat men zich beijvere die oorzaak, wanneer ze bestaat,, te leeien kennen en zich door haar te laten leiden. Dan eerst zou men au fait en tegen den schrijver opgewassen zijn . dan zou men over zijn boek kunnen oordeelen en beslissen of het een nietsbeteekenend weêrlicht is, dan wel een liefelijke ster uit betere oorden.

Maar hoe kan de schrijver gelijk hebben, hoe kunnen zijn verschillende meeningen over de waarheid in facto gegrond zijn ? wij weten immers van alles , waarover hij handelt en dat hij ons wil laten verstaan, zoo wat niets, zien er immers den zamenhang niet eens van in ?

Men mag er misschien betere gronden tegen hebben, deze alleen bewijst niets. Want , mijn vriend, aanschouw de zon , hoe zij zoo heerlijk en helder schijnt, en kunt gij een handvol stralen met wortel en al er uittrekken en zien, hoe zij groeijen? Kunt gij de maan met de hand grijpen en haar sap in uw beker persen? En zie , zij schijnt over de geheele wereld , en bevochtigt de aarde en de zee, en de vloed stroomt de Elbe binnen, of wij haar zien of niet. Is ons nu in de stoffelijke natuur nog zoo veel verborgen, om welke te leeren kennen wij toch het gebruik van drie zintuigen hebben , hoe zullen wij dan over de onstoffelijke oordeelen, waarvoor wij niet het gebruik van een enkel hebben, dat de schrijver de zinnelijke geschiktheid of het zintuig van den geest noemt ?

Over de menschelijke wetenschappen denkt en spieekt hij mot weinig achting. Veel beschermers en vrienden zal hij zich daardoor wel niet maken, maar dat is ook geen zeer verheven doel en er valt wel wat beters te doen. De vleijer jaagt naar goedkeuring, maakt de menschen groot naar hun manier van zien , en zij worden klein ; de brave man maakt ze klein , opdat zij groot zouden worden. Hier dus hebben wij reeds in de behandelingswijze van den schrijver iels edels, en wie kan zeggen of hij niet tevens gelijk heeft? Wat hij over de afzondering der verschillende takken van onze wetenschappen en van de vereeniging van de verscheiden soorten van zaken aan de hand geeft, komt bij den eersten opslag als vrij gegrond

t\'.i; Vvantisceckeu bojiR.

voor. Zijn stelling dat liet gevolg uit en door het beginsel en niet het beginsel uit en door het gevolg verklaard en gekend moet worden , en dat de menschelijke wetenschappen juist daarom , omdat zij den tegenovergestelden w^reg bewandelen , zoo gebrekkig en doodsch zijn , zou meer tegenspraak kunnen vinden. Daar echter het beginsel het eerste, en het twe,ede het gevolg is , schijnt het toch dat bij het gevolg te beginnen werkelijk juist verkeerd is ; overigens toont de zoo algemeen geliefkoosde mathematische leerwijze aan , dat de geleerden , zelve de stelling van den schrijver gelooven en aannemen, op hun manier namelijk. Ten slotte kunnen wij, geleerden, wel over de waarde van onze verschillende wetenschappen onderling en over haar veelsoortige, tijdelijke voordeden oordeelen, maar over haai\' eigenlijke , innerlijke waarde kunnen wij niet oordeelen , want wij kennen niets meer dan haar, en hij laat zich zeker altijd te veel op zijn binnenzee voorstaan , die nog nooit de ruime zee gezien heeft.

Maar wat er dan van dit boek ook zij , het laat de wereldsche en tijdelijke zaken onaangeroerd en predikt zelfverloochening en geloof aan de waarheid , predikt de nietigheid van deze wereld , de behoef-ligheid en gebrekkelijkheid van de zinnelijke of ligchamelijke natuur des menschen en de verhevenheid van zijn redelijke natuur of van zijn geest, en voert en drijft ons op iedere bladzijde van het zigt-bare naar het onzigtbare , van het vergankelijke naar het onvergankelijke ! En dat is toch niet kwaad , en wie zou niet gaarne zien dat dit bevordeid werd?

Ik heb dan het boek vertaald en wie het tot zoo even genoemd doel gebruikt, doet wel, maar die het met een ijdel en dwaas doel gebruikt, doel niet wel en zou beter handelen met tot inkeer te komen en verstandig te zijn.

Wij menschen tasten toch rond als in het duister , zijn met ons zelve verlegen en kunnen ons niet helpen , en de pogingen van de geleerden om ons daarin te hulp te komen zijn maar ijdele kunsten.

Bovendien is het gevoel van eigen hulpbehoevendheid altijd het leeken van wezenlijk groote menschen geweest; het is daarbij een lijn gevoel en misschien de haven, waaruit men zeilen moet om den doortogt ten noord-westen te vinden.

De mensch heeft in zich een geest, dien deze wereld niet voldoet , die het onverteerbare van het stoffelijke, de doornen en diste-len op zijn weg, met verdriet en tegenzin herkaauwt, en een vurig verlangen gevoelt naar zijn huis ; hier kan hij niet blijven en moet weldra vertrekken ; daarom kan men ligt narekenen , hoe weinig hij geholpen zal zijn met een wijsheid , die haar wezen alleen heeft in de zigtbare en stoffelijke natuur ; zij raag hem , ja , hier in verschillende opzigten dierbaar en veel waard zijn, naarmate zij min of meer volledig is; maar bevredigen kan zij hem niet, en hoe zou zi) dat ook kunnen , daar de ligchamelijke natuur zelve dit niet vermag en hem halverwege verlaat, en als hij uitgedrage.i wordt op zijn sludeervertrek terug blijft, even als zijn aardbol en electriseermachine?

Wat hem voldoen kan , moet in hem , in zijn natuur en als hij onsterfelijk zijn; moet hem, terwijl hij hier op aarde rondgaat, aangaande het wezen en den loop dezer stoffelijke natuur en haar

DE W\'AXDSIiliOKUn I!OUE.

gebreken en plagen, ondenigten en er over troosten , en hem in het land der hulpbehoevendheid en ondergeschiktheid werkelijk zelfgenoegzaam en zijn eigen meester maken ; en wanneer hij eindelijk van hier gaat, met hem vertrekken dooi\' dood en ontbinding heen en hem als een vriend naar zijn ware woning vergezellen.

Zulk een wijsheid vindt men voorzeker in Je boeken niet , kan men voor geld niet koopen , noch door een flaauwen tweestrijd tus-schen God en den Mammon. Bind uw schoeisel los , want het land , waarop gij slaat, is een heilig land ! Maar zij bestaat en wie zich zijn eigen bestaan bewust is , neme dit ter harte en als hij ze in de zigtbare en stoffelijke natuur en in zijn eigenwaan niet vindt, neme hij dankbaar goeden raad aan en zooke ze langs een anderen weg Ie verkrijgen.

Het Gebed,

dut voigi-.ns l.aetnntms een in den nacht aan Liciniits leci\'di\' . i*n het

liuni ou zijn schede loger liet bidden , toen hij tegen Maximinus den be slissende!! slag pru arie et focis leveren zuu.

d Summe Deus, le royamus: sancle Deus, le rogamus, omnem justitiam tibi commendamus: salulem noslram lib commendamus : imperium nostrum tibi commendamus. Per te vimmus, per te vic-tores et felices existimus. Summe, sancle Deus, preces nostras e.raudi: brachia nostra ad te lendimus. Exaudi sancle, summe Deus.quot;

Het is zeer schoon , naar het mij voorkomt; het is wel mogelijk dat een engel het gemaakt heeft. Ook geloof ik dat iedereen het wel dadelijk verstaan zal , al kon hij geen latijn.

Nieuwe uitvinding.

Ik heb een nieuwe uitvinding gedaan, Andiies, en ze zal 11 zoo heet van den rooster meegedeeld worden.

Go weet dat in ieder welgeordend huishouden geen feestdag onge-vierd voorbij mag gaan en dat het een huisvader aangenaam is , als hij op de eene of andere manier en met eenlgen schijn van regt er een nieuwen bij kan voegen. Zoo hebben wij beiden, behalve ieder onze geboorte- en naamdagen , reeds verschillende andere feestdagen in onze huizen ingevoel d, zo\'o als hot bloeifeest, het lentefeest, den meimorgen , het groentefeest, als de eerste jonge erwten en boonen geplukt en op tafel gebragt worden , enz.

Nu is het buiten kijf, dat de zomer en voornamelijk de lente , in veel opzigten schoon zijn. Zoodia de wintersneeuw wegdooit en men het ontbloote lijf der aarde voor het eerst wederziet, begint deze veelzijdige schoonheid en gaat dan steeds met groote schreden voort, totdat de bloemen en bladen in bloei zijn en de mensch tegenover de rijke lente staat, als de knaap van Gleim voor een fiaaije mand met bloemen. En ongetwijfeld leert ons de lento God en zijn oneindige goedheid bijzonder goed kennen , want , zoo als Krits zegt, wat

i

HE WAXDSPECKEll BODE. lO\'J

7.00 tot het hart spreelu, moet toch ergens uit een hart voortkomen. En daarom zijn de lente- en zoraerfeestdagen regt goed op hun plaats, ik ten minste heb er niets tegen

Maai\' ik had er bovendien ook al dikwijls over gedacht, dat er van den herfst en den winter toch ook wat zou te maken zijn , doch kon de zaak nog maar niet klaar krijgen.

Gisteren echter, zoo als dat met uitvindingen gaat: men vindt ze niet, maar zij vinden ons , gisteren terwijl ik naar den tuin ga eu aan niets minder dan aan feestdagen denk, komen er mij op eens twee nieuwe in de gedachte, het hei fstfeest en de ijskegel , beide regt aangenaam en nuttig orn te vieren.

liet herfstfeest is maar kort en wordt met gebraden appelen gevierd. Namelijk : als in den herfst de eerste sneeuw valt , en daar moet men bijzonder op letten , neemt men zoo veel appels , als er kinderen en menschen in huis zijn en nog eenige- daar enboven , opdat zoo er soms nog een onverwachte gast bij mogt komen , niemand aan zijn quota te kor t zou schieten, doet ze in den oven , wacht totdat zij gebraden zijn en eet ze dan. Zoo eenvoudig het ding er uit ziet, is het toch regt pleizierig, als het maar goed gedaan wordt. Dat daarbij allerlei verstandige gespr ekken gehouden , ook dikwijls in den oven gezien moet worden, enz. spreekt van zelf. Zoo veel van het herfstfeest.

De ijskegel moet wéér op oen heel andere manier behandeld worden en heeft zoo zijn eigenaardigheden. .Menigeen zou ligt denken, zoodra hij ijskegels aan het dak ziot hangen, dat hij dan maar dadelijk aan den gang kon gaan, maar het lijkt er niets naar, daartoe behoort veel meer. De ijskegel kan volstrekt niet zonder\' een sneeuwpop gevierd worden en daarvoor\' moet er eerst sneeuw komen en dan dooiweder , zoodat de sneeuwpop gemaakt kan worden en wanneer hij gemaakt is en voor het venster staat, moet het weer vriezen , dat er ijskegels aan liet dak komen van een halve el lang, niet langer en niet kor ter\', enz. Dit zijn de voorloopige bepalingen en de conditio sine (/tw non.

Wat zegt ge nu, man? dat is een ingewikkeld feest! Kr zal ook menige winter\' voorbij gaan zonder dat men het vieren kan ; maar hebben nu allo bovengenoemde omstandigheden plaats, en is er overigens geen bepaalde verhinder ing , dan kimt ge \'s middags tris-schen drie en vier uur het feest zien beginnen , dat XB. van het begin tot het einde met di ooge lippen gevierd wordt. Na vieren , als het donker wordt, hangt men een lantaarn in het holle hoofii van den sneeuwpop, zoodat het licht door de oogen en den mond schijnt — en dan gaan groot en klein de kamer op en neer en zien uit het venster onder den ijskegel naar den sneeuwpop en denken daarbij aan een anderen sneeuwpop , ieder op zijn manier en dat is het plegtige oogenblik van het feest.

Vaarwel, goede Andries, en vier vlijtig alle feestdagen en heilige avonden, totdat de ware heilige avond aanbreekt. De uwe. Den 3 October 1782.

DE WANDSHECKEK BOUK.

Ernst en scherts.

Van mijn Neef aan mij.

Ik heb u in mijn antwoord onder dagteekening 22 ulliini over de quot;schoone kunsten en wetenschappenquot; bereids grondige inlichtingen gegeven, gelijk gij u nog wel zult herinneren en , zoo gij het soms vergeten hebt, op gezegde plaats kunt nazien ; ik wil u echter nog verder dienen, en als . gelijk gij zegt, de nood het vordert, verdere inlichtingen geven.

De inhoud of strekking van mijn vorigen brief kwam voornamelijk hierop neer: dat b. v. een klokhen, die met haar kiekens in haar eenvoud op de plaats rondloopt, als de havik aan komt vliegen, zonder eenige aanwijzing en zonder dat het haar bedoeling is zich te laten hooren , zonder te missen altijd den juisten kreet aanheft.

Nu waren er onder de kippen op de plaats eenige aesthetische tinnegieters, die beweerden te hebben opgelet, dat de hen in zoo\'n geval uit C mol kraaide; als zij haar kiekens om zich verzamelen wil, uit A dur, en wanneer zij een ei gelegd heeft, uit D dur enz.

Ten gevolge van deze fijne opmerkingen gingen zij verder en bepaalden zekere toonen en wijzen, hoe het klinken moest, als het zoo klinken zou en de andere kippen gelooven zouden dat de havik kwam , of dat ei- een ei was gelegd enz. en dat noemden zij dan quot;de schoone kunsten en wetenschappen.quot;

De zaak maakte opgang en alle kippen van de plaats beoefenden de schoone kunsten en wetenschappen en leerden de verschillende toonsoorten.

Maar nu deed er zich herhaalde malen een geval op, dat niemand voorzien had. Het gebeurde namelijk dikwijls, dat een hen uit C mol aanhief zonder den havik te zien. En de kapoenen en hanen schreeuwden en kraaiden den heelen dag uit A dur en uit D dur ; en dat gaf veel verwarring en een dwaas gesnater en leven.

Ge hebt gelijk, Neef, er wordt in deze dagen met gevoel en aandoening zoo schandelijk geleefd , dat een eerlijk man zich haast lt;-chamen zou getroffen te zijn ; intusfchen ge zult wel scherts verslaan en den eeibied voor uw lieer niet verliezen, omdat er ook fcboppen- en klaveren heeren zijn.

Waar gevoel is een gave Gods en een groole rijkdom : geld en

I)K WANDSDECKKR UOUK.

oor zijn in vergelijking niets waard, en daarom doet hot leed als do inenschen zich en andoren iets wijs inakon , het spinneweb van gevoeligheid naloopen en daardoor iedere ware aandoening doen slikken en smoren.

Ik wil u dus over deze aesthotische Saalbaderij en in \'t algemeen over de werkelijk gemeende aandoening en hoe zij zich vertoont, nader ondenigten, lot bevordering ten minste van de aesthotische ooriijkheid en ora u den vreemden vogel ook beter te leeron kennen; want hoe hoog de schoone kunsten en wetenschappen ook opgevoerd zijn , hebben toch ernst en scherts ieder haar eigen veêren.

Mijn hoofdregel is in korte woorden deze : dat ernst ernst zij en geen scherts, en dat scherts scherts zij en geen ernst. De zaak echter zal gemakkelijker met voorbeelden afgehandeld kunnen worden on zelfs wil ik de voorbeelden aan en door u bewijzen, daar gij toch buiten uw schuld bij velen onder verdenking ligt van u met rijmelarij in te laten en zij u voor een hoogst sentirnenteelen sterrekijkor houden.

Bij voorbeeld dus : gij rijdt met extra-post door een dorp of vlok on de postiljon valt onder de paarden en breekt zijn been , zoo als wij op onze reizen het geval gehad hebben. Nu , blijf niet op don wagen zitten en kermen als een ongelukkige , krijg het niet op do zenuwen en trek u do haren niet uit het hoofd , maar stijg vlug, doch voorzigtig van den wagen on zie of het been werkelijk gebroken is. En als het zoo is , zoek den heelmeester van de plaats op , betaal hem , zoo go wilt en kunt, wat hij voor het zetten van een been vraagt en nog wat meer , opdat hij hot regt goed doe, en koer dan , zonder meer , weer naar uw voerman terug en blaas hem oen deuntje op den hoorn voor , totdat de heelmeester komt.

Gij staat hier op den heuvel met open mond, en een gebraden duif wil er invliegen en gij wilt het niet hebben.

In zoo\'n geval kunt ge nu zeker de alarmklok in Luilekkerland luiden , zoodat alle memchen met ladders en gaflels aankonjen en tegen de gebraden duif optiekken. Ge kunt er echter lan^s een veel korteren weg komen : doe den mond digt, dan kan zij er nietxin.

De oude Romeinen waren gewoon te zeggen:

Quoi fieri potest per pauca.

Non debet fieri pur pliira.

DERDE VOORBEELD.

De zee is zeer onstuimig, gelijk ge ziet. en het schip li iks in groot gevaar en op het punt van te vergaan Gij bevindt u op het andere schip en ziot de ongelukkige buren de handen uitstrekken en om hulp roepen. Zijl ge nu een aesthetische tinnegieter, ga dan zitten en dicht: een elegie op het vergaan van het andere schip, benevens hoe de memchen jammeren en hoe\'n medelijden ge in uw hart gevoeld hebt , enz. Is het medelijden u pchter einsl , ga dan naar den Kapitein en vraag hem dat hij er de boot aan wage. I huisden dichter aan den mast, opdat hij n nie! in den weg sta , als gij

DE WANDSBECKEU BODE. ^13

(Ie boot in zee laat, en ga er vlug en vrolijk met eenige matrozen in ora de arme men.schen te helpen.

Hij , die u den moed daartoe gaf, zal u ook gelukkig door storm en baren heen voeren.

Verbeeldt het huis van oen beroemd geleerde, en die is al wéér niemand anders dan gij , en dn beide heeren voor de deur wilden gaarne de eer hebben u hun kompliment te maken. Onder ons gezegd , het is een zwakheid van die twee heeren , dat zij den geleerde willen zien, want wat is er aan zoo\'n armen zondaar te zien? Maar ze willen u zien , en gij moet er uit.

Nu stel ik dat ge nederig zijt of het althans gaarne wilt zijn ; want als ge met opzet een ingebeelde, opgeblazen mensch zijt, kunt ge wel te huis blijven en zal ik mijn voorbeelden aan u niet ver-linoeijen. Ge stelt de nederigheid dus op prijs en het is nu de vraag hoe ge u gedragen moet, als gij het werkelijk meent.

Zooveel begiijpt ge al dadelijk, dat ge niet altijd staan moet en den baard strijken. Overigens vind ik het grappig, dat ik u zou voorschiijven hoe ge er moet uitzien, als die beide heeren binnen komen , en ik wil liever een uitval maken naar een anderen kanl. /ie , men kan een deugd beminnen en ze ook tot op zekere hoogte bezitten ; maar ze is nog niet vuurproef. Onder deze en gene omstandigheden wankelt zij, en er vallen stukken af, en de vijand kijkt door de bros in de vesting. Zoo kunt gij volgens dit voorbeeld binnen uw vier muren en in uw armstoel nederig zijn ; ge kunt werkelijk overtuigd zijn dat vele dingen, waarvan de menschen op-bef maken , onbeduidend zijn ; dat er maar één zaak is , die wezenlijk lofwaardig is en dat men daarbij jnist de menschen best missen kan, enz. Ge kunt, zeg ik, in uw armstoel volkomen daarvan overtuigd zijn eu met eer uit den strijd komen. Als nu echter die twee heeren met diepe buigingen u vertollen, hoe de staart van uw roem zich van Zenith tot j\\adir uitstrekt , wanneer zij het eene vat wierook na hn\', andere voor u verbranden , zou uw hoofd door den langen staart en de dikke rookwolk wel eens duizelig kunnen wor-

8

DR WANIISKKCKKIi ÜiHiU

den. In zoon geval nu is het goe \' den eersten stroohalm den bes-tequot; -n quot;^en g^rond af te nemen om een afleider tegen den vijand te hebben. Als ge dus merkt dat uw -verstand op het punt staat van beneveld te worden, vertel hun dan terstond van den grooten hoorn, die in de Liistruth gevonden is, of van het groote bankroet in lias-som , en dat de bankroeten meestal daarvan komen dat men meer uitgeeft, dan ontvangt, enz. Ge moet echter, om alle zelfbeJroquot; te voorkomen , zoodra de beide heeren weg zijn , met verdubbelden ernst er op uit zijn om door nieuwe verschansingen en palissaden teen diergelijke ongelukken u te beveiligen. ⁰

Hebt ge niets van dat alles noodig, zooveel te beter voor u en de beide heeren. Want ware, ongeveinsde nederigheid is zeer beminnenswaardig , en als gij haar ooit in uw leven ontmoet hebt moet ge n nog regt levendig herinneren wat indruk zij maakt.

VTJFDK VOOIÏIlKEI.Ii,

/ otifütufs, die daar op den heuvel in de morgenschemering zit, ^zÜ^t gij gt; en gij ziet naar de zee, en nu komt de zon uit het water op ! — En dit roert uw hart en pij kunt niet nalaten u neder te buigen — kniel dan neder, met of zonder tranen, en stoor u aan niemand en schaam u niet. Want zij is een wonderwerk van den Allerhoogste en een beeld van ffern. voor wien gij u niet te diep buigen kunt. Zijt ge echter niet getroffen en muet ge uw oogen wrijven om een traan voor den dag te laten komen, spaar dan quot;iw kunstwater en laat de zon zonder tranen opgaan.

nE WANDSBECKEll 110DK.

Die man daar met den langen neus was jaren geleden uw buurman , heeft u zonder uw toedoen alle mogelijke leed aangedaan, en door leugens en bedrog u van huis en bof beroofd. Gij hebt weder een huis, hij echter niet , zoo als flat wel meer gaat — en nu ontmoet ge hem hier in sneeuw en regen op den grooten weg als een bedelaar , en zijn vrouw en kinderen liggen half naakt in het gras.

Kunt gij niet vergeven en vergoten , rijd dan voorbij en zie niet om. Denkt ge echter bij u zeiven dat de beleediger er toch nog slechter aan toe is, en dat gij uw vijand behulpzaam zijn moet, daar gij met hem op één weg zijt; denkt ge na hoeveel God u vergeven moet en ziet ge zijn zon over u en hem opgaan en treft het u in uw hart — welaan, talm dan niet en maak het hem niet bitter. Ga naar hem toe, geef hem de hand en vraag hoe gij hem helpen kunt. En als ge weggaat, dek de vrouw en kinderen met uw mantel.

Nu, Neef. God beware u voor een buurman, die u zoo veel kwaad doen en zoo veel leed berokkenen zou. Maar, geloof mij , als ge zoo zonder mantel voortrijdt, is het alles rijkelijk betaald en menigeen zou u benijden , als hij het wist, en zich verwonderen , dat de grootmoedigheid zoo pleizierig is. En evenwel heeft hij mogelijk een heel alphabet in proza en in verzen over de grootmoedigheid en de liefde Jegens zijn vijanden in het licht gegeven.

Ligtzinnige geschriften, die een bederf voor de wereld zijn, maken gewoonlijk den meesten opgang , omdat de schrijvers er van de gewaarwordingen gevoelen en met zoogenaamde geestdrift schrijven. Als ze echter gewaarwordingen van een anderen aard beschrijven willen , kunnen zij niet voort en zij moeten er zich inwerken, zoo als men dat noemt. Verknoei gij uw tijd niet met dat zich er w-werken. Als een groot, edel karakter iets beminnenswaardigs en goeds heeft, getroost er u dan veel voor. Het is heel iets anders: er zelf een te bezitten , dan; er een op het papier en voor het tooneel néér te kladden , al zijt gij ook nog zoo\'n knappe en met uw vak ingenomen kladschilder.

Quae professio, zegt een kerkvader multo melior, ulilior, glorio-sior ptiliuulu est quam illa oratoria, in qua diu versati non ml

virtutem, sed plane ad argutam malitiam juvenes erudiebamus.

* »

*

8 «

PE WA.NDSHECKKil liüftlï.

Ik zou u makkelijk nog meer, vooi beelden kunnen geven , maar platen kosten geld ; bovendien kunt gij ze zelf even goed maken.

Overigens zult gij uit deze ernstig schertsende voorbeelden bemerkt hebben , vooreerst, dat ernst zeer natuurlijk is.

En zoo is het ook. De waarste aandoeningen zijn altijd de natuurlijkste, ook in de godsdienst. Want ook in de godsdienst hoeft men ernst en scherts.

Ten tweede zult ge opgelet hebben , dat ware aandoening aan zich zelve genoeg heeft en de deur van haar kamertje achter zich sluit ; dat scherts daarentegen naar buiten werkt en de deur en vensters openzet.

En zoo is het inderdaad ook met de meer verheven aandoeningen. En waar zoo naar menschenlof gevischt wordt, is het niet regt pluis of in orde.

Schoonheid m Onschuld.

Keu sonnui\'ti am d ■ mci«jrs

Eigenlijk zou schoonheid onschuldig en onschuld schoon moeten zijn; maar in de wereld zijn het verschillende dingen; en daar ik dit sermoen houd in de wereld, moet ik mij daar wel naar schikken.

Schoonheid, is derhalve schoonheid des ligehaams — een paar duivenoogen . een aangeziglje als melk on bloed , en een zekere too-vervogel colibri, die, zoo als als de malle poelen schrijven, aan de duivenoogjes en aan het aangezigtje zit en neslelt , als de zwaluwe i aan den mnnr. Onschuld , integendeel, woont in het gemoed en is een hemelsche gestalte, die met Luther God vreest en lief heeft , opdat zij kuisch en eerbaar leve in gedacluen , woorden en werken ; die, argeloos, niets van zich zelve en de wereld weet en zich niet niets bemoeit.

De colibii vindi, verbaasd veel bijval , en alle meisjes willen hem gaarne hebben en loopen hem na. Maar, mijn lieve meisjes, maar — wij zullen zamen eens ovei leggen.

Wat is schoonheid des ligehaams? — het is toch maar schoonheid des ligehaams, de glans van een jnweelspeld waarop geen edel hart grooten prijs stellen kan. Gij hebt ze u zelf niet gegeven en moogt haar ook niet behouden ; een paar jaartjes nog — en zij is varvlo-gen. Ten tweede brengt zij bitter weinig voordeel in huis aan. Gij kunt met een gezig je als melk en bloed niet beter koken en braden, gij kunt met duivenoogen uw kind niet beter wasschen en verzorgen; en het is niet voor do maan, maar voor het huis, lat de huwelijken bestemd zijn. Daarenboven is schoonheid ook eigenlijk datgene niet, wat ware liefde wekt. Het hoofd kan zij wel doen oraloopen ; maar ware , hartelijke liefde is niet aan haai\' verbonden. Slaat het oog op uw moeders; zij zijn niet schoon meer, en toch beminnen uw vaders haar nog hartelijk, als den appel hunner oogen.

Zoo\'n ding dus, dat in zich zelf geen waarde heeft, dat in huis van geen bijzonder nut is, en waai in eigenlijk de liefde niet bestaat , zoo\'n ding is de schoonheid. Meer is zij niet , en gij , mooije meisjes , moet niet boos op mij zijn , dat, zij niets meer is.

:gt;E WAXDSBECKER HOUE.

Ik zou u op dit punt zoo gaarne kapittelvast maken. Want men zal u dit ook anders vertellen, u zoeken, liefkozen en bewonderen. En dit zou u kunnen begoochelen, u te veel met de schoonheid doen ophebben , en . dat zou jammer zijn ! Schoonheid en onschuld zijn als de beide schalen aan een unster; als de eene in uw hart stijgt, daalt de andere. En dit weten velen uwer vleijers , en doen daarom de schaal met de schoonheid zoo hoog rijzen, dat de andere met de onschuld geheel naar beneden gaat. Eenigen leggen het ook nog anders aan , en zoeken u kuischheid en eerbaarheid als zotternij en bijgeloof voor te stellen. Maar vliedt den man, die zoo praat! En al was hij ook met goud en paarlen overdekt, hij is een booswicht: hij is een venijnige ratelslang! De natuur, wel is waar, vertrouwende op zijn rechtschapenheid , heeft hem van den ratel verschoond , doch hij was die grootmoedigheid onwaardig ; hij moest dien dragen, en, had ik het in mijn magt, de ratel zou aan zijn oor hangen , om te waarschuwen als hij aankomt.

Onschuld des harten is het erfdeel en het sieraad der vrouw. En weest wel verzekerd, dat de onschuld haar bijzonderen beschermengel heeft, die u volgt en over u waakt, zoolang als gij onschuldig zijt. Maakt hem niet verstoord! en houdt u overtuigd, dat, als hij u verlaat, ook het geluk u verlaten heeft.

Meisjes, ik ken uw waarde! Ik weet wat gij den man zijn kunt, wanneer gij het wilt, en gij er toe besluit de zijne te worden. Gij zijt hem een kostbare gave fiods , en hij leeft er wel eens zoo lang door; hij zij rijk of arm, gij zijt zijn troost en maakt hem altijd blij-moerlig. Gij zijt been van ons been, en vleesch van ons vleesch, en daarom beweegt mijn hart zich in mij, als ik u aanzie en aan u denk — Nu, gij zijt in do wereld en moet er in voort, welke ook uw bestemming zij. Gaat in vrede , en ziet weinig om !

En de engel dei- onschuld geleide u!

\' Kleine vertelseltjes, en wat men er uit keren kan.

Er was eens een koning van Perzië, die Lulichan heette, een regte buffel tegen de menschen. Den Mongolen, zijn naburen, viel hij op het lijf, ontnam hun alles, wat zij bezaten, en sleepte het met zich naar Perzië.

De buit gemaakte schatten maakten hem niet beter, en hij woedde nog erger dan voorheen. Maar toen hij het nu wat al te bont maakte , ver gaten eenige grooten hun pligt , stonden tegen hem op en zetten hem het mes op de keel. Dat had hij toen wel graag anders gewenscht, en riep en smeekte: »Genade, genade!quot; De oproerlingen echter antwoordden hem : «Gij hebt uw leven lang niemand ooit genade bewezen; zoo zult gij, hond, er ook geen ondervinden.quot; En toen ging het mes door de keel.

Wat zal men hieruit leer en ?

Antwoord. Dat men genade moet bewijzen , voor dat het mes op de keel is.

* »

*

HE WANDSlilSCKKK liülil!.

Er was eens, ik weet niet wie, die was, ik weet niet waai\', cn wilde zien , ik weet niet wat.

Zoo erg is het nu wel niet, maar heel veel weet ik toch eigenlijk niet van de geschiedenis, die ik vertellen wil. Dus :

Er was eens een Europeaan, die in America was, en den beroemden waterval van een zekere rivier wilde zien. Daarom maakte hij een accoord met een wilde, dat hij hem daarheen geleiden zou, want het land was onbebouwd, en men had daar noch trekschuiten, noch diligences.

Toen zij den weg afgelegd hadden en bij den waterval gekomen waren, zette de Europeaan groote oogen op, en onderzocht alles ilaauwkeurig; de wilde wierp zich zoo lang hij was op zijn aangezigt neder, en bleef zoo een poos liggen. Zijn reisgezel vroeg hem, waarom en voor wien hij dit deed ? En de wilde antwoordde : voor den grooten geest.

Wat valt hieruit te leeren?

Antwoord : het onderscheid tusschen Natuur en Kunst.

^ *

*

Er was een xekere kleine Koenraad, zoon van den ouden Koenraad, die wilde zijn voorvaderlijk rijk , Sicilië, dat een derde aan een vreemde gegeven had , met de wapenen heroveren , maar wei d door dien vreemde , Karei genoemd , verslagen en gevangen genomen , en evenzoo een prins Fredei ik , die als vriend en neef met hem opgetrokken was. Karei liet ze beiden ter dood veroordeelen en liet vonnis werd op de markt te Napels voltrokken. Frederik van Oostenrijk moest het eerst gaan liggen ; Konradijn die pas 17 jaar oud was, zag toe, nam het afgeslagen hoofd van zijn vriend van den grond op , kuste het en werd daarop ook onthoofd. Overigens was hij de laatste der Hohenstaufen.

Wat kan men hieruit leeren ?

Antwoord : dat het beter is geen Hohenstaufe Ie zijn

* *

*

Daar was eens een Polycarpns ; die was een Christen en tevens Bisschop van Smyrna, en daarom vervolgden de Heidenen hem en sleepten hem voor den regter, opdat hij zou vei brand worden, en de regter deed hem den onbescliaamden voorslag, dat hij Christus verloochenen zou. »Ik dien Hem nu zes en tachtig jaren,quot; antwoordde Polycarpus , sen Hij heeft mij nooit eenig kwaad gedaan. Hoe zou ik dan mijn Heer en Heiland verloochenen ?quot; Hij getroostte het zich dus verbrand te worden , en dit gebeurde dan ook.

Wat valt hieruit te leeren ?

Antwoord: dat Hij een goede Heer zijn moet, voor wien men, na zes en tachtigjarige dienst, nog door het vuur wil loopen.

De welwillende lezer zal mogelijk gemerkt hebben of nog merken, dat ik in dit deel wat geleerder ben dan in de vorige Dat komt van de uren, die mijn neef van tijd tot tijd bij mij doorbrengt. Om zijn manier van doen bekend te maken wil ik er hier een staaltje van bijvoegen.

DE WANDSBECKER BODE.

quot;Goeden morgen, neef.quot;

quot;Goeden morgen, hebt ge goed geslapen ?quot;

quot;Zeer goed.quot;

quot;Nu, dan zult ge gisteren verstandig geleefd en den dag eveneens geëindigd hebben.

quot;Ik hoop van ja.quot;

quot;Kom , ga wat zitten. We willen God danken , dat wij zoo goed slapen kunnen.quot;

quot;Maar tegen twaalf uur heb ik gedroomd.quot;

quot;Daar hebt ge wel aan gedaan Zie, dat is juist als het mensche-lijke leven. Daarvan zijn het begin en het einde ook geheel natuurlijk , en het midden is een roes en droom ! De rest morgen. Het ga u wel. — — Heidaar, kom eens terug.

Kyzugt;[j,irp-i]Toq /u,ri ll-troj!

Zie, daar staat een suikerbrood onder de tafel , dat ik na den vrede gekocht heb. Faües-moi la grace, cher Cousin, d\'m couper le dessus, on geef het mij. En nu, bereken mij uit den romp, hoe groot het stuk is , dat ge mij gegeven hebt.quot;

quot;Wel, dat is zeer gemakkelijk.quot;

quot;Als ge het nog weet , natuurlijk. Als men het maar weet, is alles gemakkelijk en als men het niet weet, niets. Maar weet gij het dan ?quot;

quot;Is de gevraagde lengte niet de vierde evenredige grootheid min de hoogte van den romp tot het verschil van de beide halve diameters , de hoogte van den romp en den grootstmi halven diameter ?quot;

quot;Bravo , daar ge het dus zoo goed begrepen en onthouden hebt, moogt ge den romp meê nemen ; hij is voor u.quot;

quot;Wilt gij den romp niet liever zelf houden, neef, ik heb alleen maai- den top berekend ?quot;

quot;Daar hebt gij den top er nog bij. Een leeraar van de vrije kunsten moet op een kleinigheid niet zien. Het suikerbrood was voor u bestemd , nu hebt ge het verdiend en behoeft er mij niet eens voor te bedanken.

Qui proficit in litleris et deficit in moribus, plus deficit qiiam pro-licit. Op zijn goed Hollandsch : die alleen den top van het suikerbrood begeert , is beter dan hij die hem alleen berekenen kan. De eerste zal den romp en de ander den top hebben ; wie echter beide kan, hem komt het geheele brood toe. Adieu, groet uw vrouw en kinderen en kom morgen niet te laat, er zijn belangrijke zaken aan de hand.quot;

Over de reizen van Cyrus, door den ridder Ramsay.

Dit boek is geen modevogel, geen Eau de Cannes voor de fijne neuzen en manchetten , maar een welgemeend boek , en niemand zal het ook ligt doorlezen , zonder dat hem over het een of ander een nieuw licht opgaat. Mij , bij voorbeeld, hebben ae blinde heidenen van oudsher veel hoofdbreken gekost. Ik had wel bij mij zeiven gedacht: Zie , er is maar één God , zoo als er ook maar één natuur is , er kan dus ook maar één leer daar van zijn , die waar is, en

DE WANDSBECKEU liOUK.

iedere leer daarvan , die waar en meer dan \'woordenspel is, moet , zij moge dan wezen wat zij wil, zoowel vóór als na den linbyloiii-schen torenbouw één en dezelfde zijn , en , het spreekt van zelf , een balsem voor het hart, oen water des levens, een stroom van melk en honig ! en deze leer hebbe i de Israëliten blijkoaar beleden en de Christenen. Maar die blinde Heidenen ! Het heeft er bij mij nooit goed in gewild , dat zij van den eersten tot den laatslen zoo ontzettend blind waren , en er vliegen overal van hun altaren zoo vele vonken , die er juist als de Israëlitische uitzien ; maar ik kon toch maar niet verder komen en waardoor dan? — het wanneer, hoe, wat en waarom ? dit alles bleef mij een raadsel. een nieuwe deur , waar ik voor bleef staan. De ridder Ramsay gaat verder, en heeft, om dit raadsel op te lossen , aan Daniël en aan andere wijzen velerlei in den mond gelegd , meer ook niet dan in den mond gelegd ; en als Daniël of eenige andere man Gods zelf den mond zou open doen , zou het er nog wel heel anders uitzien. En toch , wat Ramsay daarover bijgebragt heeft, is zeer natuurlijk en aangenaam om te lezen , en bewijst, dunkt mij , de waarheid van de godsdienst in bet algemeen al bijzonder goed.

Bovendien vindt men in dit boek nog vele stichtelijke voorbeelden ter leering en waarschuwing, vele verstandige raadgevingen, nuttig voor alle menschen , en voornamelijk voor de kroonprinsen , die eenmaal over land en volk regeren mpeten. Als een vorst met Salomo om wijsheid en kennis smeekt, opdat hij voor zijn volk uit- en jnga, dan heeft God nog wel andere middelen om hem wijdheid en kennis te geven dan door een boek ; nogtans zullen de kroonprinsen dit boek zeker niet zonder vrucht lezen, en ik zou wel gaarne zoo gelukkig zijn er een te kennen , om het hem te kunnen opdragen en iu de hand geven zonder dat hij bet mij kwalijk nam. Ik zou hem zeggen :

Lieve , dierbare kroonprins!

Gij zult eenmaal een kroon dragen als de vriend en vader van vele duizenden menschen , jong en oud , die in de steden en dorpen van uw rijk wonen, en gij zult geen gebrek hebben aan vleijers en verlokselen tot het kwade. Gij zult zelf zeker het best weten , hoe gij u daarin gedragen moet; maar het zal u toch aangenaam zijn te zien, hoe de kroonprins Cyrus zich daarin gedragen heeft.

Lieve koninklijke hoogheid !

Dit boek is geschreven en vertaald, om u dit genoegen te ver-schalfen. Wees zoo goed het te lezen , en God geve , dat gij koning wordt!

Over eenige Spreuken uil den Prediker van Salomo.

Aan mijn Inleekenaren.

Weest zoo goed te gaan zitten , waarde heeren , en het voor lief te nemen.

De eerste spreuk zal de bekende en over de geheele wereld verspreide modespreuk zijn ; Alles is jdclheid.

UK \\V.\\\\lj5liliCK!\'.ll liOHK,

Als eon geleerde pochhans, die graag spreuken uit de mouw schudt, of con jonge plannenmaker , wien een ijdel ontwerp mislukt is, of een oude dwaas, die de zonde vaarwel zegt, — als deze zeggen, dat alles ijdelheid is, dan is ook de beteekenis der spreuk zelve ijdel. Maar bij Salomo is zij iets anders.

Stelt u een man voor, zoo als gij Salomo kent, van veel bekwaamheid en gaven , die er zijn heele leven ernstig op bedacht was , alles wat er onder den hemel geschiedt wijselijk te onderzoeken en na te vorschen , die. de middelen in handen had , zich al wal den ?nenschen goed toeschijnt , of er maar half en half als zoodanig uit ziet . aan te schaffen , te onderzoeken en te beproeven , en die ook , volgens zijn eigen belijdenis , dit alles inderdaad onderzocht en beproefd heeft; als deze nu opregt en zonder eenige gemaaktheid getuigt: ik heb dit en dat gedaan, quot;bouwde huizen, plantte wijnbergen , maakte mij tuinen en lusthoven , had knechten en maagden ; vergaderde mij ook zilver en goud : kocht mij zangers en zangeressen en wellust der menschen en ontzegde mijn hart geenerlei vermaak , enz. ; maar ziet, dat alles was ijdelheiddan moet zijn spreuk toch indruk maken. En het komt mij voor, dat zij ons veel moeite zou kunnen besparen.

Bij voorbeeld. Gij zoudt zoo gaarne dit of dat zijn — Opperschenker of Opperbakker ! en slijt uw leven daarom in onrust en tobberij . — och , lieve vriend , Salomo was meer dan Opperschenker en Opperbakker: hij was Koning over Israël, over het merkwaardigste volk der wereld , en toch was hij daarmede niet geholpen. Hoe zoudt gij dan daarmede geholpen kunnen zijn? Wees daarom tevreden en heb geduld , en laat anderen Opper bakker s zijn. — Of wol ; gij wenschtet dit of dat — een riddergoed of een mahoniehouten tafel, —• want groot of klein . dat komt op hetzelfde néér. Gij verlangt alzoo een mahoniehouten tafel; kunt er niet van slapen; peinst en tobt, en verbeeldt u, dat met de tafel de gelukzaligheid in uw huis komen zal , och, lieve vriend, Salomo had niets dan mahoniehouten tafels ; kasten en kabinetten , vloeren en trappen , alles was van mahoniehout, en hij zegt : al dat schoone mahoniehout deed het niet; wat zou die enkeie tafel u dan helpen ? Wees daarom tevreden aan uw notenboomen of wi houten tafel , en maak u het leven niet zuur.

Tevr eden zijn , zegt Salomo op verscheiden plaatsen , is het beste op de wereld. Namelijk , wanneer\' gij de mahoniehouten tafel niet kr ijgt en geen Opper bakker- wordt, ander s niet ; want als de kinderen hun zin kr ijgen . schr cijen zij niet. Gij moet tevr eden zijn quot;onder al uw arbeid!quot; en dat, zegt Salomo , is een gave Gods.

Men kan op tweederlei wijze zijn cr edit en debet in evenwigt houden ; de eene is , als de inkomst vermeer derd , en de ander e als de uitgaaf verminder d wordt. De laatste is de weldadigste en kan groote en kleine financiers niet genoeg aangeprezen wor den. Zoo zijn er ook twee middelen , om het evenwigt in het hart te bewa-ren , het een , als men hoeft, wat men wenscht, en het ander, als men niet meer wenscht, dan men heeft. Het eerste is moeijelijk en onzeker , en het ander proefhoudend , en in ieders hand.

UU WANDSIJECKEU ÜOUE.

Maar de mahoniehouten tafel on do Opperbakker staan u nog altijd zoo vei leidclijk voor de oogert ! —

Doch dit is niet hun schuld , maar de uwe. Gij ziet aan Salomo, dat zij ook anders kunnen beschouwd worden, en uw eigen ondervinding moet het in honderd gevallen u reeds geleerd hebben, dat de tijd veel verandert.

Hier komt Keizer Karei de Vijfde mij te binnen. Hij was, gelijk bekend is , een grootmagtig vorst, die zijn grootheid niet als ijdel beschouwde, maar ze door veel oorlogen en overwinningen zocht te handhaven en dit ook werkelijk deed. Maar op eens, toen hem alles niet juist naar wensch ging en hij bovendien geen al te beste gezondheid had, scheen hem alles ijdel toe. Hij deed afstand van zijn beide kroonen en trok naar Estremadura in een klooster. Hier hield hij zich ijverig bezig met de gedachte aan den dood en godsdienstige oefeningen , en tot tijdverdryf en voor zijn genoegen maakte hij in zijne oogenblikken van uitspanning uurwerken Weldra echter vond hij ook hierin geen pleizier meer en hij wou aan niets anders denken en van niets anders hooi en en zien , dan van den dood. Eindelijk ging hij zelfs zoo ver dat hij zich in levendigen lijve liet begraven. Keizer Karei de Vijfde ging in een kist liggen , als een lijk gekleed; aan iederen kant van de kist stonden de hovelingen met brandende waslichten , en de geestelijken moesten de lijkdienst ver-rigten , en voor zijn verscheiden ziel bidden , en hij bad zelf innig mede. Hij stierf ook werkelijk niet. lang daarna.

De dood is al een heel wonderlijk man. Hij trekt de dingen o\'ezer wereld hun veelkleurigen rok uit, opent het oog voor tranen en het hart voor nadenken. Men kan zich wel is waar door hem laten overbluffen en er wel te veel aan doen , maar dit gebeurt meestal, als men tot zoolang er te weinig aan gedaan heeft. Maar hij is al een heel wonderlijk man , en een uitmuntend professor moraliiim ! En het is een groot voordeel,, alles wat men doet, als voor zijn katheder en onder zijn oogen te doen.

Alles heeft zijn tijd (tweede spieuk van Salomo); ja, ongetwijfeld alles heeft zijn tijd. De tijd van zaaijen is niet de tijd van oogsten ; de tijd der nieuwe maan is niet de tijd der volle maan, en als iemand sterft, wordt hij waarlijk niet geboren. Maar dat kan Salomo met zijn spreuk niet gemeend hebben ; dat had een van ons ook wel kunnen zeggen. Wanneer ook dit de geheole beteekenis zijn zon , dat alles niet op iederen tijd , maar te zijner tijd moet gedaan worden , als namelijk natuur of kunst den weg bereid heeft, en alle omstandigheden er rijp toe zijn; dan zou dit al iets beteeksnen, maar toch zoo algemeen , nog altijd te weinig voor onzen vriend Salomo. Wij mogen op dit punt wat veel vergen ; want er ligt een diepe zin in die woorden , en zulks voor hoofd ! en hart !

Bij voorbeeld. De inensch wordt in negen maanden onder het hurt zijner moeder gevormd, leeft zeventig jaren, en wordt dan weder stof der aarde, waaruit hij genomen is. Wij zien zulke bepaalde tijdperken in meerdere natuurwerkingen , die ons bekend zijn , en misschien is dit insgelijks het geval met alle andere , die uns niet bekend zijn, crootore en kleinere, lot op de geheele natuur

I IK WANllSHKCKKR 1J01IE

zelve , van het »in den beginnequot; af aan , toen God hemel en aarde schiep , tot op het oogenblik , wanneer de elementen zich vermengen, en God de hemelen weder te zaruen rollen zal als een kleed. Gesteld nu dat een mensch of een engel dit alles weet, dan zai hij daarover niet bepaald spreken , maar er slechts toespeling op willen maken en zeggen : alles heeft zijn tijd; dan is er een zin in de spreuk, en men ziet eerbiedig om naar hem, die het zeide. Of: wij menschen loopen en rennen van de geboorte af aan altijd voort, en weten niet wat tot ons welzijn dient. Nu moet er eens een man komen , die dit ontdekt heeft. Als nu deze de menschen, zijn broeders , rondom zich beschouwt en bespeurt, hoe verkeerd zij handelen ; aan deze en gene dwaling , door welke duizenden vóór hen bedrogen en te leur gesteld weiden, nog steeds vasthouden, en naar goeden raad niet willen luisteren; als nu deze welmeenende man dat bespeurt, deze verkeerdheid gaarne wegnemen zou , maar niet wegnemen kan , en zich daarover met onze spreuk troosten wil; dan zijn de woorden goud waard , en zouden omtrent op dezen zin néér komen : quot;Hoe blind zijn toch de menschen, die edele schoone schepsels van God, bestemd tot zoo groote eer! O hoe geheel anders konden zij het hebben , als zij zelve slechts wilden! Maar de ure der verblinding zal voorbij gaan, zoodat zij nog geholpen kunnen worden ; alles heeft zijn tijd.quot;

Evenwel, alles te zamen gevat, schijnt Salomo noch het een noch het ander bedoeld te hebben , maar eigenlijk dit: dat in de stoffelijke natuur niet alles,, als in de geestenwereld, te gelijk en op eenmaal bestaat, maar alles zijn tijd heeft, en dat wie in de stoffelijke natuur is, zich ain haar wet onderwerpen en zich daarin zoo goed schikken moet, als hij kan. Even als wanneer iemand, bij voorbeeld , op een wagen zit om naar Koningsberg te rijden , dan is hij niet zoo in eens op de plaats zijner bestemming, maar de wielen moeten zoolang omdraaijen , tot hij is waar hij wezen wil , en elke omwending heeft haar tijd en de tweede kan niet aanvangen voor dat de eerste afgeloopen is, en dan gaat het dikwijls over steen en struik , en die op den wagen zit, wordt het wel gewaar ; doch hij moet het maar uithouden en hot zich getroosten , want er zit niets anders op.

Deze uitlegging heeft iets melancholieks ; ik weet niet of het don Heeren Inteekenaren ook zoo voorkomt.

De derde spreuk is; tan alles dat r/ehourd is, is hel einde vun de zaakvrees God, en onderhoud zijn geboden ; want dit belaaml alle menschen.

Deze spreuk slaat in Salomo\'s boekje aan het slot van alle andere spreuken , als de morgenster , die het laatst opkomt en schooner en heerlijker is dan al de sterren, die haar vooraf gingen. De hoofd-som staat gemeenlijk aan het einde, en dus is de plaatsing dezer spreuk zeer natuurlijk. Misschien echter kan zij nog een bijoogmerk hebben. Salomo merkt elders op, dat een dwaas iemand niet gelooft , als men hem niet zegt wat in zijn hart omgaat. Nu zijn er lieden, die alles afkeuren wat zij niet begrijpen, die zich te wijs wanen om te gelooven , en te dom zijn om te weten ; arme lieden,

BK WAN\'OSIiECKER llOtlK.

die dc voordeelen der beide partijen niksen en voor wie er geen andere overschiet , dan dat zij levenslang redeneren , om door men-schen , nog dommer dan zij , voor groote geesten gehouden te worden. Deze soort van menschen heeft van oudsher op de wereld bestaan en zal er ook wel blijven. Misschien had Salomo op hen het oog, en wilde hij ook hun de groote leer op het hart drukken , dat de godsvrucht de bron van alles goeds is. Hij wist echter, dat hij , onvoorbereid , daarmede bij hen weinig ingang zou vinden.

Daarom zond hij verscheiden spreuken en leerlingen , die meer in hun kraam te pas komen , vooraf, en na zich meester in hun eigen kunst getoond en op die wijze hun vertrouwen gewonnen te hebben, treedt hij met de hoofdsom van alle leeiingen te voorschijn : Vreest God en onderhoudt zijn geboden , want dit betaamt alle menschen. Er is menig ding , wil hij zeggen , menige leer tusschen hemel en aarde , waarvoor men zeer dankbaar zijn moet , en die hen , welke haar behartigen, in meer dan een opzigt tot groote lieden maakt; maar de voorname zaak , de hoofdsom van alle onderwijs , is de vreeze Gods en die betaamt alle menschen, die is het element, de roeping. de natuur en het wezen des menschen.

Waarde heeren Inteekenaren! ik ben niet wat Salomo was, koning over Israël, en belijd gaarne , dat mij zijn wijsheid nog meer ontbreekt dan zijn kroon ; maar ik ben levendig overtuigd , dat de vreeze Gods de bron van alles goeds is, dat men daarmee beginnen en daarin wéér eindigen moet en dat alles , wat daarop niet gegrond is of mee in verband staat, hoe groot het ook schijne , niets anders dan misleiding en bedrog is, en ons welzijn niet bevorderen kan.

Maar vreeze Gods en vreeze Gods is tweederlei; en hier zit de knoop , waardoor deze leer dubbelzinnig en raadselachtig wordt. Wij vreezen allen God , spreken met eerbied van Hem , hooien met eerbied over Hem spreken, willen Hem vreezen en doen ons ook bij deze en gene gelegenheid voor die vrees eenig geweld aan ; maar voor de rest blijft het bij het oude. Zulk een vreeze Gods mag voor slimme, uiterlijke tucht gelden , inderdaad is zij toch niet meer dan de lijfknecht achter op de koets. Die staat daar ook als een bewijs dat er fatsoenlijke lieden in den wagen zitten , geeft het toeken dat de huisknecht voorkomt, maakt het portier open en toe , enz. en voor het overige gaan de beestjes voor den wagen hun stijven draf of wilden galop werwaarts zij willen, en die achterop staat, moet altijd meé vooruit en zijn oordeel wordt niet gevraagd. Is de meester een zeer genadig heer , dan neerut hij hem bij een regenbui binnen in den wagen.

Wat beteekent nu zulk een vreeze Gods? Wat kan die voor uilwerking hebben , en hoe zou zij de hoofdsom\' van alle leeringsn kunnen zijn ?

Zoodanig was ook niet de vreeze Gods der Oudvaderen , die ons als voorbeelden door de H. Schrift voorgesteld worden. Want bij lion was de godsvrucht geen bediende achter op den wagen , maar heer en koetsier te gelijk. Niets was hun zoo dierbaar en heilig als zij : niets zoo zuur, dat zij om harentwille niet gedaan , niets zoo zoet, dat zij niet om harentwille gelaten zonden hebben. Joseph

1)1\' VVANUSl\'.ECKKK IJOIH\'..

vulite zich uit de armen eenor schoone vrouw los en liet zijn mantel in den Pteek, omdat hij zoo\'n groot kwaad niet doen kon, en tegen God zondigen. Abiaham ging, toen God tot hem pprak, zijn eeni-gen zoon slagten , zonder zich te bekreunen om zijn vaderhart en zijn verstand ; — en zoo moet het zijn , als er wat lt;roeds uit geboren zal worden. En gij, die op de vreeze Gods met minachting neerziet, beproef dat ook eerst; en kom dan terug en beschimp haar en wij zullen u gelooven. Anders echter zijt ge maar een ijdele grootspreker, die niet weet waarvan hij spreekt . of ge dan ook schimpt of prijst.

üe ware vreeze Gods moet gevoel , moet waarheid in ons zijn ; dan is zij weldadig in haar invloed , en wonderbaar in haar uitwerking , meer en anders dan wij denken en verstaan kunnen.

Als wij , het begrip van God blootelijk door verbeelding vormende, bedenken, dat Hij, gelijk de H. Schtift leert, de Schepper en Onder-liouder der zigtbare en onzigtbare wereld is, de eerste en de laatste, die den hemel tot zijn zetel , de aarde tot zijn voetbank heeft ; dat Hij in alles en door alles bestaat, van de diepte der zee tot aan de tinne des hemels alles wat geschapen is tegenwoordig en nabij; dat Zijn almaglige hand alles omspant en Zijn oogen dag en nacht over al Zijn schepselen en bijzonder over al zijn menschen , ook hier over en om ons, onzigtbaar openstaan — als wij dit begrip alleen maar door verbeelding vormen, dan vaart ons reeds een huivering door liet lijf, en worden wij genoodzaakt God te beminnen en te vreezen ; wat zal het dan niet, als er gevoel en waarheid in ons is?

Dan zullen wij God niet willen vreezen, maar Hem waarachtig vieezen, van ganscher harte, met geheel onze ziel, en onzen geest i\'ii niet alle krachten , in al ons doen en laten , als wij opstaan en als wij naar bed gaan , des middags of te middernacht, wij mogen slapen of waken ; dan zullen wij het beeld van den Allerbeste , den Allerwijste , den Allei\'regtvaardigste , den Allerwaarachtigste, den Allerbarmhartigste, bestendig als ons leven in ons omdragen, en zullen veranderen in dat zelfde beeld van klaarheid tot klaarheid. — Kn liet houden van Gods geboden zal onze vreugde zijn , en tevens ons geluk; want wat zijn Zijn geboden ander s dan een hand aan den weg , dan zwarte en- witte tonnen, die voor\' onheil waarschuwen «•li den zekersten koers wijzen naar het land des heils ?

Nu , mijn waarde heeren Inteekenaren , dit was het nu dat ik u te zeggen had. Ik zou u mogelijk op een aangenamer wijze hebben kunnen bezig houden, maar\' gij hebt gedeeltelijk zoo gewillig en ruim ingeteekend , dat ik dacht ook eer lijk met u te moeten omgaan, liovendien heeft alles zijn tijd , inteekenen en uitgeven ook , en wie weet of wij elkander nog wel ooit meer van dienst zullen zijn. — l.nat ons God vreezen en Zijn geboden houden!

Tijdverdrijf van mij en mijn Neef tusschen licht en donker.

quot;Ik wou dat Neef bij kas was; ik heb een gulden noodig.quot;

quot;Voor een nieuw kanonnetje? of een schoon mineraal voor het kabinet ?quot;

42(5 BE WANDSBEOKEU liOUË.

quot;Neen! Ik zou graag Kulraus koopen. De wijsheid maalt mij door het hoofd benevens de zelfkennis, die daartoe leiden moet. Neef, ik wil en moet de menschen, wil en moet mij zeiven loeren kennen.quot;

quot;En dat oogmerk denkt ge met Kulmus fe kunnen bereiken ?quot;

quot;Ja, die moet het beschreven en afgeschildeid hebben, hoe het met den mensch van binnen gesteld is.quot;

quot;Wel nu, zie daar een gulden, wees nu vlijtig en merk op hoe de twaalfvingaidarm en de ylans pin talis He. er uitzien ; dan kunt gij dezen winter , als de lange avonden komen , een collegium ana-lomieum houden, en onze praeseelor en Kulmus worden.quot;

quot;Maar hoor , omdat gij het zijt, moet ik u wat zeggen ; de ge-zeode twaalfvingerdarm en de glans pinealis etc., ofschoon zij diep in abdomine et eerebro zitten, zijn toch even zoo uitwendig als uw neus.quot;

quot;Dan heb ik ook niets met den darm en de glans te maken.quot;

quot;Waarom niet? — Met is toch nuttig en aangenaam zulks te weten , al wilt gij dan ook geen doctor worden.quot;

quot;Dan gelooft Neef in ernst niet, dat ik bij Kulmus het inwendige zien zal ?quot;

quot;Gij moet het beproeven. Maar als gij niets van dien aard zien mogt, dan moet ge niet bij mij komen en zeggen, dat er niets inwendigs bestaat, want daartoe zijn mij Neef en mijn guld\'n Ie lief.

Om u intusschen voorloopig eenigzins op den weg te helpen , moet gij in het oog houden, dat hetgeen gij met uw twee oogen zien wilt, ook met uw twee oogen moet kunnen gezien worden; en dat wat niet uw twee oogen gezien worden kan , uitwendig is ; en dat, wat uitwendig is , niet inwendig is quot;

quot;Dan ben ik verkeerd onderl igt. Daar heeft Neef den gulden tei ug.quot;

quot;Dat niet, Neef. Zie er naar! Daartoe hebt gij uw twee oogen, om er meê te zien , wat gij er mee zien kunt. Ook moogt gij uit het uitwendige het inwendige wel waarnemen en misschien verstandige gissingen maken. Ik zog er alleen van , dat het inwendige zelf niet uwe twee oogen niet gezien kan worden ; en dat gij, als het hierop aankomt, ze net zoo goed sluiten kunt, zonder er iets bij te verliezen.quot;

quot;Is Neef een vriend van dweeperij ?quot;

quot;Zijt ge dol ?quot;

quot;Maar, waar de twee oogen afgedaan hebben, begint daar de dweeperij niet ?quot;

quot;God beware! Zoo zou men het grondgebied der waarheid wat al te zeer beperken , of liever haar in het geheel geen grondgebied toekennen ; want gij weet, dat er lieden zijn , die zeggen , dat er in hetgeen voor oogen ligt, geen waarheid is !

quot;Neen, Neef, de dweeperij begint daar evenmin als zij er ophoudt; want als Leeuwenhoek en Linnens wonderdiertjes en wormen zien , die er niet zijn, dan zijn zij ook dweepers. Maar op het andere gebied is de beslissing niet zoo gemakkelijk , omdat het daar met de getuigenis der oogen en de ooggetuigen , in wier mond toch de waarheid ligt, meer zwarigheden heeft. Ook moet ik u bekennen.

his WANDSL\'ECKEIl DOIll:.

dat er op dit gebied aan dweepei ij geeu gebrek is, en dat daar veel voor waarheid wordt uitgevent, dat dweeperij is , en dit deugt niet, Neef. en behoort niet zoo te zijn. Maar gij kunt ook gelooven, dat daar veel voor dweeperij gehouden wordt, dat waarheid is, en dat deugt nog minder , en is een groot verlies , namelijk voor hen . die het voor dweeperij houden , want de anderen verliezen er niets bij.quot;

»Hoe zal ik dan weten , wat waarheid en wat dweeperij is ?quot;

»Hoor, die u daarover iets verstandigs zou kunnen zeggen, moet wijzer zijn dan ik ben. Er valt veel te spreken en te schrijven over dweeperij; maar gij weef hoe het met dat. spreken en schiijven gaat.

De zaak in het algemeen is niet zoo ongemakkelijk , en dit heb ik u reeds gezegd, en wil het u duidelijkheidshalve door een voorbeeld nog eens toelichten.

Ik weet dat gij de couranten leest, zonder daarom juist een groot staatkundige ie zijn. Gij zult dan onder anderen van uw lievelings-vesling Gibraltar gelezen hebben, dat zij het verleden herfst zeer benaauwd heeft gehad ; dat zij aan alles gebrek begon te krijgen , behalve aan moed en dapperheid; en dat lord Howe, den llden September, met een sterke vloot uit Engeland in zee stak , om den kloeken gouverneur te brengen, wat hij niet had

Gij kunt begrijpen, dat de soldaten te Gibraltar, toen de laatste ton kruid en scheepsbeschuit aangebroken waren, aanhoudend naar het Westen gekeken hebben , en dat een ieder hunner genegen was om een in \'t verschiet kruisend Fransch of Spaansch fregat voor het eerste schip van Barringtons divisie aan te zien.

Indien dit nu het geval was geweest, of als op den 7den of 8sten October, toen Howe op de hoogte van Lissabon nog met den storm kampte , een soldaat te Gibraltar zich van de muren de oogen blind gekeken en eindelijk zich verbeeld had de hulp aanbrengende vloot te zien ?quot;

quot;Die zou een dweeper zijn geweest.quot;

quot;En als deze soldaat zijn kameraden alles naauwkeurig , en haarlijn beschreven had , de voor- en achterhoede, de vlag- en transportschepen , de kotters en fregatten enz. enz., en er op gezworen had, dat hij dit alles werkelijk zag?quot;

quot;Hij zou een dweeper zijn geweest.quot;

quot;En als hij nu zoo !ang aangeduid en met den vinger gewezen had naar de zee , tot hij bijval gevonden en do anderen ook alles even als hij, gezien hadden ?quot;

quot;Hij zou een dweeper zijn geweest.quot;

quot;En als hij vervolgens uit volle overtuiging, zijn rantsoen en portie voor drie dagen schielijk en op eenmaal verorberd, en zijn aanhangers geraden had hetzelfde te doen, daar toch Howe nabij was en meer bragt ?quot;

quot;Hij zou een dweeper zijn geweest.quot;

quot;Goed zoo ^: Maar omgekeerd: Howe is inderdaard in aantoo-t • en een schildwacht heeft oogen , die een halve mijl verder zien \'dan de oogen van de rest van het garnizoen , zoo als dat toch met de oogen dikwijls het geval is. Eh als nu deze schildwacht de Engelschc vloot die halve mijl verder inderdaad zag aankomen?quot;

i\'28 RE VVANDS11ECKEII_1!0IIE.

quot;Dan was hij geen dweeper.quot;

quot;En als nti het geheele garnizoen , en alle beroemde kijkers onder hen, en alle ingenieurs en kanonniers, en magazijn- en proviandmeesters, en de regimentsarts en de bibliothecaris van Gibraltar, en zelfs digt;, oude welmeenende Elliot niets zagen ?quot;

quot;Hij zou geen dweeper geweest zijn.quot;

quot;Het garnizoen bestond uit ongeveer vijf duizend man ; maar indien ei- nu eens honderd duizend geweest waren, die niets zagen?quot;

quot;Hij zou geen dweeper geweest zijn.quot;

quot;Fn als zij allen de schildwacht uitgelagchen, en beweerd hadden, dat hij krankzinnig en dol was ?quot;

quot;Hij zou geen dweeper geweest zijn.quot;

quot;Alzoo is niet hij , die meer ziet dan de anderen , maar die zich verbeeldt meer Ie zien dan hij ■wezenlijk ziet. een dweeper. Ln let bij dit vooi beeld nog op , dat de ingenieurs en arts en bibliothecaris en al die honderd duizend lagchers, in een zekeren zin ter goeder trouw handelen en gelijk kunnen hebben: want zij zagen inderdaad niets, en zoo ver hun gezigt reikte , was er geen vloot te zien. De fout. lag slechts daarin , dat zij ook over die halve mijl verder oordeelen wilden, waai\' hun oogen geen bevoegde legtei\'.s meer waren.

ïln nu, Neef, ik voor mijn pait ben slechts een eenvoudig kanonnier , en niet de schildwacht in quaestie; maar zulke schildwachten en zulke oogen , die verder en beter zien dan ik , geloof ik van ganscher harte. En wie dit niet doet, moet, dunkt mij, een tamelijk groote ingenomenheid met zijn gezicht hebben, en dien kan men, zonder onregtvaardig te zijn, niet Ie laste leggen, dat hij de schoonc deugd der nederigheid en bescheidenheid overdrijft quot;

quot;Alles best, en zeer waar; maar ik ben omtrent het pint van wijsheid en zelfkennis niet veel verder gekomen.quot;

quot;Gij hebt gelijk. Maar wat wilt gij eigenlijk van de wijsheid hebben? — Hoor, Neef, spreek uw hart eens regt uit.quot; —

quot;Alle menschen willen gaarne gelukkig zijn , zij mogen in huizen of in hutten wonen, naakt of gekleed omwandelen, van den roof leven of het land bebouwen, aan Baal of aan Bel offeren. Maar het land des vredes en der gelukzaligheid ligt voor ons verborgen. Wij hebben er maar een flaauw voorgevoel van, en zoeken ieder zijn weg, en verdwalen. De hetere menschen bespeuren die dwaling-wel , keeien terug, en zetten zich vol berouw op oen steen aan den weg neder. Maar wat hebben zij daarbij gewonnen ? Zij weten wel, dat zij het niet gevonden hebben , waar zij het echter vinden zullen weten zij niet; en zoo dobberen zij als op een woeste zee zonder laad en roei^-, en intusschen nadert de nacht; want onder het dwalen , vragen en onderzoeken , worden wij al ouder, komen wij het graf al nader, en toch willen wij gaarne weten hoe het er mede geschapen staat.quot;

quot;Gij begint goed , en als ge zoo voort gaat, zal ik ditmaal van u kunnen leeren. Tot hiertoe hebben wij het steeds daarvoor gehouden , dat ik de verstandigste van ons beiden was.

Gij verwacht dus van de wijsheid een voldoende oplossing ?quot;

quot;En als dat zoo was, Neef, hoe hartelijk zou het niet

IDE WANDSBUCKER DODE.

allen menschen welkom zijn! cn hoe dooi\' hen allen aangenomen worden !quot;

quot;Dat zou men althans denken.

Maar er schijnt in de wereld geen gebrek aan gelukzaligheid te zijn, en de menschen moeten haar zeker gevonden hebben.quot;

quot;Ja, Neef, die arme menschen! Zij houden deze wereld voor het land des vredes en der gelukzaligheid, . en varen met den stroom meê. En wie onzer , die oprcgt wil zijn, kan zich beroemen, dat hij zich op dezen weg niet min of meer laat meêslepen ?quot;

quot;Dus meent gij , dat deze weg niet de regie is ?quot;

quot;Waarachtig niet.quot;

quot;Zoo haastig niet, Neef; hij is toch zeer natuurlijk, en gij zegt zelf dat zoo veel menschen dien weg voor den waren houden.quot;

quot;Hoe zou ik (e haastig kunnen zijn? Het bestaat immers in het geheel niet, on het komt er ook niet op aan, want zelfs zoo lang het duurt, schijnt het slech\'s zoo, maar inderdaad is het niet. Laat men b. v. al de wenschen vervullen van den eergierige, den vrek, den wellusteling , den hoovairdige enz , en wat zal men zien gebeuren ? Het oog verzadigt zich niet niet te zien en het oor niet met te hooren ; en ik heb nog geen van hen aangetroffen , die in volkomen tevredenheid gezegd heeft : ik heb genoeg. Al zulk geluk is meer een armzalig zwoegen naar genieting dan wezenlijk genot; geen vlam, die uit zich zelve brandt, maar waar telkens nieuwe takken voor aangelegd , versche olie op gegoten moet worden , opdat zij niet uitga , en eindelijk gaat zij toch uit 1

Neen, Neef, er moet voor den mensch een eigen geluk zijn! en wat men van buiten afbedelen moet en niet behouden kan, is toch iemands eigendom niet.quot;

quot;Geef mij de hand , Neef: gij zondt wel geen ongelijk kunnen hebben ! Maar dan kan men welhaast begrijpen van waar de gelukzaligheid komen moet. Meer dan ligchaam en geest bezitten wij niet Wanneer zij derhalve niet in hetgeen wij ligchaam noemen gevonden wordt, dan blijft er slechts een tweede of ten hoogste een derde ooi-zaak over ?quot;

quot;Juist zoo 1 Maar het is mij daar toch duister voor de oogen.quot;

quot;Gij gelooft immers wel, dat wij een ziel in ons hebben?quot;

\' Waarom vraagt Neef dit?quot;

quot;Dewijl onze twee oogen niet veel van de ziel kunnen zien, en gij straks opmerktet, dat, waar de twee oogen niet meer kunnen zien , de dweeperij daar begint.quot;

quot;Neef! als ik geen ziel in den mensch veronderstelde , dan zou ik met den mensch niets op hebben , en liever een ezel willen zijn. Dan had ik zeker wel geen vermaak ; maar ik had ook geen zorg en onrust , en ik droeg mijn meelzak en kaauwde mijn distelen tot ik af-gekaauwd en uitgedragen had quot;

quot;Welke onrust en zorg hebt gij dan toch?quot;

quot;Ach , gij weet immers wel, waar ons de schoon wringt; gij weet zeer wel, dat er een Janus Bifrons in ons is , een hoofd met twee aangezigten, die naar verschillenden kant uitzien ?quot;

\' Ga voort, Neef! Wat bedoelt gij ?quot;

9

m WAxnsTiF.cKKR nonir..

quot;Dat de mensch geei! kal men vicda in zich heeft, dat meen ik; dat iets ons liefelijk toeschijnen kan , dat ons toch bedriegt, en naderhand kwelt en ons gr ijze haren geeft ; dat men het betere weten kan en het onedele doet; dat wij door ons zelve gekweld en geplaagd worden — en ons zelve voeren wij altijd mede , ons zelve treffen wij overal aan.quot;

quot;Maar als, bij voorbeeld , Koenraad I in zijn leven van Hendrik van Saksen veel verdriet heeft gehad en toch ten laatste al de zijnen voorbij gaat en hem tot zijn opvolger voorslaat, omdat het Rijk hem noodig had; als Scipio in \'s vijands land het jonge, schoone meisje, dat zijn krijgsknechten hem bragten , in zijn hoede neemt en haar ongedeerd aan haar ouders wedergeeft; dan zeggen toch alle men-schen , dat dit edele daden zijn , en men bewondert ze.quot;

quot;En met regt. Maar wat bewondert men hier eigenlijk? — dat Scipio heeft begrepen, dat het beter was het meisje ongedeerd terug te geven ? dat begrijpen wij allen , — dat hij den wil gehad heeft haar terug te geven ? ook dat niet, want dat zouden wij zeker allen gaarne gedaan hebben ; — maar dat hij het heeft kunnen doen. Een ieder gevoelt zelf wat Scipio in den weg heeft gestaan , en wat dc held Scipio overwonnen heeft.

Ja , wel is de deugd een kleinood ; en gave God dat de menschen dit niet enkel zeiden 1 het zou voor hun eigen best zijn I want als de geest het slagveld houdt en zijn regt handhaaft, verheugt dit God en menschen ; en gij kurt beselfen , dat hij , bij wien dit gebeurt , niet onbeloond zal blijven 1 Ja , wel is de deugd een kleinood voor den mensch ; het schoonste en kostbaarste kleinoo i in deze wereld , waarmee hij zich versieren , en het eenige, waardoor hij zich inderdaad groot en bewonderenswaardig maken kan. Gelijk de baard het kenteeken is van den man , zoo is zij het kenteeken van den mensch , en wie het niet heeft, die is niet eerlijk en een slaaf. Gij ziet: als Scipio slecht gehandeld had ! en wat de deugd is! 1 Tegelijk echter ziet gij , hoe het wel met de menschen gesteld moet zijn, wanneer zij, die zich zeiven den ketting aanleggen om geen kwaad te doen , zoo groot en bewonderenswaardig onder hen zijn.

quot;Maar de geleerdheid is toch een voedsel van den geest; maak dan daar mede aan den onzaligen strijd een einde !quot;

quot;Rijd eens als oen renbode op een geschilderd paard , al had hot in de teekening ook geenerlei gebrek; of, Neef, melk Myrons koe eens, als gij kunt I — En van Myrons koe en de teekening zonder fout is men nog ver verwijderd.quot;

quot;Geen bespiegelingen ! De ondervinding moet beslissen Als het nu uitgemaalst was, dat de geleerdheid door alle tijden heen haar vereerders tot goede, vredelievende, edele en gelukkige menschen maakte 7quot;

quot;Het zou mij bijzonder aangenaam zijn , ook om uwentwille, Neef.

quot;Er bestaat een kennis a priori, Neef, en oen zuivere rede, en daardoor verklaren en bewijzen de geleerden toch vele dingen ?quot;

quot;Er moge een kennis a priori en een zuivere rede bestaan. Neef! Wanneer echter de gevoelens der geleerden over ééne en dezelfde zaak zoo hemelsbreed verschillen en dikwijls lijnregt tegen elkander

DE WANDSPECKEIt DODE.

overstaan , on een ieder de zijne uit de rede afleidt en bewijst; —

quot;Ja, wat wilt gij dan?

quot;Ik wil niets; maar dan komt mij het vat voor den geest, waaruit de herbergier allerlei soort van wijn tapt, die gevraagd wordt.

quot;Ik heb heden geen lust tot lagchen, Neef. In allen geval is de wereld veel verpligt aan de geleerdheid , en wie zou niet hetgeen er nuttig en uitgemaakt in gevonden wordt, dankbaar aannemen en dankbaar erkennen ? En wie zou de koenheid en de scherpzinnigheid van vele geleerden en hun veelvuldige en verbazende werkzaamheden niet waarderen en hoogachten, en hen, als menschen die een in rang edeler werkkring hebben, niet gaarne vereerd en rijkelijk beloond wenschen ?

Ik zie in de couranten geen schip uit Oost of West te Cork of Biest binnen loopen , of ik denk met verwondering aan de vijf vingers van den mensch, en aan zijn hoofd , dat op den uitgestrekten en woesten Oceaan weg en steg leerde berekenen; en als mijn almanak een zoneklips of maansverduistering op dag en minuut voorspelt, en die op dag en minuut plaats heeft , dan gooi ik den hoed in de lucht en gelast alle mijn huisgenooten, eerbied voor het brein des menschen te hebben Maar alles in zijn soort — want hoe schoon , bij voorbeeld, de sterren ook zijn, zoo denk ik toch, dat het schoonste en beste onzigtbaar is; waai\' waren zij anders van daan gekomen? en daar verlaat ons de geleerdheid 1 Daarom blijven wij ook niet eeuwig onder het gesternte, en ons ondermaansch leven is maar een klein eind op de geheele baan van ons aanzijn ; en daar verlaat ons de geleerdheid! En daar is het tocli juist de verkeerde plaats om verlaten te worden! Zoo hebben de echte geleerden ook altijd gedacht; en wie niet zoo de\' ken en zich meer wanen dan zij zijn, die bedriegen zich op hun eigen kosten en daar wordt men niet rijk bij.

Eenigen tijd geleden stierf mijn moeder. Zij had veel doorgestaan, stil en gelaten , gelijk zij altijd was, en kon niet leven en niet sterven. Eenige dagen voor haar einde begaven wij ons allen tot haar , en stonden rondom haar bed en zagen haar aan, de een al even wijs als de andere. Ik wilde mijn hart zoo gaarne troosten en wilde zoo gaarne nog op de eene of andere wijze haar mijn liefde betoo-nen ; maar eten en drinken kon zij niet meer en kon ook niets anders meer. Ik dacht aan al de groote en kleine uitvindingen der menschen, waarvan gij mij gesproken hebt: aan de zielsleer, aan Newtons aantrekkingsstelsel, aan de algemeene Duitsche bibliotheek, aan de genera planlarum, aan den magister malheseos, aan den culculum infinüoruni enz. enz.; maar niets wilde baten — en zij lag out of reach! lag aan de helling en moest naar beneden! en ik kon niet eens zien waarheen zij ging. — Toen beval ik haar aan God aan, en ging naar buiten .... en maakte een sterfgebed om haar voor te lezen. Zij was mijn moeder en had mij altijd zoo liefgehad, en ik kon toch niets anders doen ! —

O Neef, als gij een mensch ontmoet, die zich groot waant en zich opblaast, wend u om en heb medelijden met hem. Wij zijn niet groot, en ons geluk is, dat wij aan iets grooters en beters gelooven mogen.quot;

9 *

DR wandsdeckEr ïlöhfe.

Het bezoek in het geslicht te * * *.

De directeur van het gesticht heet Bernhard, en wij gingen met ons vijven of zessen, allen reizigers, die in de herberg te zamen waren , het bezoeken. De eerste was mijnheer Tobel, een ingetrokken man , die weinig sprak; de tweede mijnheer Wange , predikant in de buurt, een bloedverwant van mijnheer Bernhard en de eigenlijke ontwerper en doorzetter van den togt ; de derde , als hij voor een man meê telt, zijn zoonlje Frans, een aaidige jongen van ongeveer dertien of veertien jaar, de vierde, mijnheer Sennert, aan zijn uiterlijk te zeggen een student, enz.

Onderweg vertelde ons de heer Wange dat hij een oude kennis in het gesticht had, een zekeren Cornelio; hij had zijn vrouw en vriend verloren en ging toen als ziekenoppasser naar het gesticht.

Mijnheer Bernhard ontving ons zeer beleefd en onthaalde ons op uitmuntende thee, en liet ons zijn kabinet van naturalia zien, dat vi ij volledig is , vooral in schelpen.

Na verschillende gesprekken over allerhande onderwerpen , gingen wij eindelijk de inrigting bezigtigen en mijnheer Bernhard wees ons don weg: hij bragt ons eerst bij de krankzinnigen, die juist beneden aan de plaats bij den ingang gelogeerd zijn, ieder in een klein kamertje voor zich zeiven.

Even als menschen , die nog lusschen hoop en vrees geslingerd worden , ongelukkiger zijn , dan zij die hun lot reeds kennen , schijnen ook de waanzinnigen die zoo tusschen in zijn, niet onzinnig maar toch niet regt wijs, ongelukkiger te zijn dan de geheel krankzinnigen ; zij zijn wel niet zoo schrikkelijk, maar toch akeliger om te zien. Wij zagen er om en bij de derlig, oud en jong , mannen en vrouwen , van alle s\'.anden.

Mijnheel\' Bernhard meende Ie hebben opgemerkt, dat de krankzinnigheid bij vrouwen altijd uit liefde of godsdienst voorkwam. Uier vonden wij zijn opmerking bevestigd, want de vrouwen spraken allen als verliefden , of preekten en profeteerden. Bij de mannen zagen wij menige andere soort van krankzinnigheid. Een in een groenen slaaprok verbeeldde zich een neger te zijn en wiesch zich aanhoudend, keek dan in den spiegel en ging wéér aan het wasschen , en zijn witte slaapmuts en een citroen lagen op zijn tafel. Een andere stond met wildhangende haren en wees altijd met zijn vinger naar een zandloopiT , die aan den muur hing en zuchtte er bij. De merk-waardigsten van allen echter waren vier broeders , die in een kamer bij en tegenover elkander zaten , zonen van een muzijkant, en hun vader en moeder waren in het gesticht gestorven. Mijnheer Bernhard zei, dat zij zoo bijna altijd zaten en den geheelen dag weinig van zich lieten hooien; alleen zoodra er een zieke in het gesticht gestorven was en door het driemaal kleppen van de klok het teeken hiervan gegeven werd , hieven zij een vers uit het doodsgezang aan, men noemde ze daarom de dooden-hanen.

Van hier gingen wij naar de dolzinnigen. Hun hokken zijn in de rondte gebouwd en in het midden staat een kagchel, die \'s winters gestookt wordt. Slechts ongeveer twee derden waren er nu van

DE WANDSBECKER BODE.

bezet, en de ongelukkigen zaten , zoo als gewoonlijk het geval is, met gescheurde kleederen, half naakt, en braakten afschuwelijke woorden uit. Een van hen was negen jaar in slavernij te Algiers geweest; hij heette Hans Gumpert en deze was de woodendsto van allen en had buitengewone kracht. Hij had toen juist een goede bui en toen wij voor zijn hok stonden , kwam hij naar voren en stak de hand uit. Mijnheer Tobel lei er een dukaat in , en wij wat zilvergeld; hij smeet alles weg en verzocht dringend om een heel klein stukje suiker. Verder bragt mijnheer Bernhard ons door verscheiden kamers met gevaarlijke lijders en eindelijk kwamen wij in de groote ziekenzaal. Zij is hoog, bijna vierkant en er staan drie rijen bedden in. Wij gingen hier van bed tot bed en zagen in elk een mensch liggen, die ongelukkig was, de een meer de ander minder.

Niet ver van den ingang ontmoetten wij den heer Cornelio; hij had heldere oogen , ingevallen wangen en was lang en bleek. Mijnheer Wange zei hem vriendelijk goeden dag en wou hem omhelzen , hij wilde dit echter niet en zei, dat hij zich het omhelzen had afgewend.

Mijnheer Bernhard verzocht hem ons hier alles te laten zien , daar hij hier het best bekend was; dit nam hij met genoegen op zich en leidde ons door de geheele zaal en vertelde ons bij ieder bed den naam van den lijder . zijn ziekte, hoe lang hij er al lag enz., ook verschillende bijzonderheden uit hun leven.

Aan het einde van de zaal was juist een oude vrouw gestorven en mijnheer Bernhard liet ze afnemen en naar de lijkenkamer brengen . terwijl mijnheer Cornelio ons intusschen zei, wie zij geweest was , hoe oud zij was geworden , dat ze dikwijls veel pijn had geleden en altijd over de lange nachten klaagde, enz.

quot;Maar Corneliozei mijnheer Wange , quot;hoe kunt gij toch dagelijks die ellende aanzien ?quot;

Cornelio. quot;Is de ellende daarom iets minder, als ik ze niet zie? En ziet men ze dan alleen hier?quot;

Wij namen nu afscheid en vertrokken , allen min of meer aangedaan. Toen wij weder op de plaats kwamen werd hot teeken van het overlijden der oude vrouw gegeven, en zoodi a de derde slag gehoord was, begonnen de vier bl oeders hun doodenzang aan te heffen.

Zoo zij het aardrijk om uwentwille vervloekt , enz.

Mozes I. kap. 3. v, 17 , 18 . 10.

Men moge het Paradijs en zijn vier rivieren en zijn boom des levens en der kennis enz. op deze of gene wijs uitleggen , en do ware verklaring moge zijn, welke zij wil; de zin blijft nogtans klaar en buiten allen twijfel :

De mensch was gelukkig!

En hij maakte zich ellendig ! . . . .

In het: quot;zoo zij het aardrijk om uwentwille vervloekt, enz.quot; wordt zijn vonnis uitgesproken.

UE WANDSKECKER BODE.

Het is zeer hard; en hoe ongaarne moet God het uitgesproken hebben !

Toen Absalom oproerig werd , bedekte David zijn aangezigt en ging barrevoets , en de ontaarde zoon bleef hem nog altijd lief en dierbaar aan het hart. Men kan het niet zonder aandoening lezen , hoe hij, toen zijn krijgsbenden tegen Absaloms aanhang uit Maha-naim oprukten , daar aan de poort zit om ze te zien uittrekken en zijn laatste woord aan de oversten is; \'\'handelt mij zachtkens met den jongeling , met Absalom en hoe David, toen Joab niet zacht met den jongeling gehandeld had, zeer bedroefd werd quot;eh opging naar de opperzaal der poorte , en weende ; en in zijn gaan zeide hij alzoo : quot;Mijn zoon Absalom, mijn zoon, mijn zoon Absalom! Och dat ik , ik voor u gestorven ware , Absalom mijn zoon , mijn zoon!quot;

En dit was nu maar een vader onder de menschen , die toch boos zijn; hoe zal het dan zijn met den allerbarmhartigsten Vader, die den mensch boven alle andere schepselen zoo hoog geëeid en zoo heerlijk bevoorregt had, en nu tot hem spi eken moet : quot;vervloekt zij het aardrijk om uwentwille , en met smart zult gij daarvan eten alle de dagen uws levens. Ook zal het u doornen en distelen voortbrengen : e i gij zult het kruid des velds eten. In het zweet uws aanschijns zult gij brood eten, tot dat gij tot de aarde wederkeert, dewijl gij daar uit genomen zijt: wat gij zijt stof, en gij zult toi stof wederkeeren.\'\'

Deze woorden zijn verschrikkelijk , en elk er van is een zwaard , dat iemand door de ziel snijdt. En voornamelijk als men opmerkt , hoe zij aan ons vervuld zijn geworden, en nog dagelijks bij en om ons vervuld worden.

Wij waren onsterfelijk , eeuwig gelukkig en zalig, leefden in een schoonen hof, tusschen beken, die den hof besproeiden, onder boo-men , die er liefelijk uitzagen en altijd vol vruchten voor ons hingen .... en onze lieve Vader en Schepper wandelde zelf in den hof en men kon zijn stem hooren. — En hier : op het vervloekte aardrijk , tusschen doornen en distelen, ons voeden met smart en in het zweet onzes aanschijns ! Hoe droevig zuur moet nu menigeen vroeg en spade slooven , om voor zich en de zijnen een bete broods te verdienen ! En als hij die dan verkregen heeft, wat heeft hij dan nog ? — Met pijn en geween komen wij in de wereld, en dalen weder met hartzeer in het graf .... en onzen lieven Schepper en Vader hooi en en zien wij niet! zwei ven troosteloos en verlaten , in koude en hitte , in regen en sneeuw . in pijn en ziekte ; zijn waanzinnig en onzinnig; kunnen niet slapen; moeten zwoegen en hoesten, dag en nacht, en etter en bloed zweeten.

Mohammed geeft in zijn Koran den wijzen raad, dat, als twee menschen over godsdienststelsels met elkander twisten, zij beiden hun vrouwen en kinderen roepen en te zamen een gebed tot God doen moeten. Zoo zou hot ook bij deze woorden wel het natuurlijkste zijn , dat niet alleen de tegenstrijdige uitleggers , maar alle menschen en nakomelingen van Adam hun vrouwen en kinderen riepen en henen gingen en te zaraen uitweenden.

135

DE WANDSBECKER BODE.

BRIEVEN AAN ANDRIES.

t

Eerste brief.

Gij zoudt dan gaarne wat meer van onzen Heer Jezus weten — Andries! wie zou dat niet gaarne?

Maar bij mij komt gij verkeerd. Ik ben geen vriend van nieuwe meeningen en houd vast aan het Woord. Zelfs haat ik tiet harrewarren over godsdienstgeheimen , want ik denk dat het juist daarom verborgenheden zijn , omdat wij ze niet weten moeten voor dat het tijd is.

Als wij Hem zeiven niet zien kunnen, Andries, dan moeten wij hen gelooven , die Hem gezien hebben. Ik weet er ten minste niets anders op.

Wat in den Bijbel van Hem staat, al die heerlijke verhalen en geschiedenissen, maken zeker Hem niet uit, maar zijn slechts getuigenissen van Hem ; maar ze zijn toch het beste dat wij op aarde hebben, en zoo iets, dat waarlijk verheugt en vertroost, als men daar hoort en ziet , dat de mensch nog wat anders en beters worden kan, als hij aan zich zeiven overgelaten wordt.

En wat van hem in den Bijbel staat heb ik meer dan eens gelezen , en neem dat tlan , gelijk het daar staat, zonder er iets af of bij te doen. Wilt gij nu daarover met mij schrijven en spreken, zoo goed ik het kan, en salvo meiion judicia, van harte gaarne; ik ken voor mij niets dat aangenamer of meer verblijdend is dan over hulp en verlossing te spreken , en wien het anders gaat. die moet nooit in nood geweest zijn, noch anderen daarin gezien hebben Roept immers niet een vrouw , die haar verloren penning weder gevonden had, haar vriendinnen en geburen toe; «Verheugt u met mij, want ik heb mijn penning wedergevonden , dien ik ver loren had.quot; En wat is dat voor een nood, waaruit men nog met geld gered worden kan!

Herinnert gij u nog onzen eersten togt te water, toen wij do nieuwe boot beproefden en ik midden op het water ev uitviel ? — Ik had reeds alles opgegeven , en dacht aan niets anders, dan hoe de dood mij smaken en wat mijn arme moeder zeggen zou; daar zag ik uw uitgestrekten arm komen en greep toe! en ik zie dien nog altijd, Andries, telkens als ik uw naam bij toeval lees, of dikwijls ook als ik een groote A ontmoet. Inderdaad was uw hulp maar een palliatief; want wat het water toen zonder u zou gedaan

de wandsbecker code.

hebben , dat zullen nu de andere hoofdstoffen wel doan ; en gij zult mij niet redden. Maar ik kan dien arm toch niet vergeten ! en ik geloof dat hij bij onze hartelijke vriendschap de hand al veel in het spol heeft. Dat is nu eenmaal zoo met ons en niet anders: nood loert bidden , en hulp en redding maken verheugd !

En nu een redder uit alle gevaar, uit alle kwaad! Een verlosser van den Booze! En nu een helper, gelijk de Bijbel ons den lieer Jezus voorstelt, die omging en weldeed , en zelf niets had , waarop Hij het hoofd kon nederleggen ; en rond wien do lammen genezen , de melaatschen gereinigd worden , do doovon weer hooi en , de doo-den opstaan , en den armen het Evangelie gepredikt wordt; wion wind en zee gehoorzamen, en die kinderkens tot zich komen liet om ze te liefkozen en te zegenen ; die bij God en God was on wel gelukzaligheid had mogen smaken , maar die aan ongolukkigen in de gevangenis dacht, en in het kleed dor ellende gewikkeld tot hen kwam om hen met zijn bloed vi ij te maken ; die geen moeito en geen smaad telde, en gelaten was tot don dood des kruises, totdat hij zijn werk voleindigde ; — die in de wereld kwam om de wereld zalig te maken , en die daarin geslagen en gemarteld werd en er met een doornekroon weder uitging.

Andi ies , hebt gij ooit iets dergelijks gehoord , en vallen n de armen niet langs het ligchaam neder ? Het is zeker een verborgsn-heid, en wij begrijpen het niet; maar do zaak komt van God en uit den Hemel, want zij draagt hot kenmerk des Homels en getuigt, van Gods barmhartigheid ....

Men zou zich voor het enkel denkbeeld wel willen lal en brandmerken en radbraken , en wie hioi bij kan spotten en lagchen , moet zinneloos zijn. Wie het hai t op de rerjle plaats heeft, valt in het stof en jubelt en aanbidt.

Spreek en schrijf dus hierover met mij , hartelijk geliefde Andrics, hoe en wat gij wilt, en ik zal u geen antwoord schuldig blijven.

Post scriptwn.

Er zijn eenige menschen , Andries, die iedereen en overal willen leeren en met den Bijbel in de hand iederon ingebeolden grooten geest en deugniet achterna loopen. Dat moest echter niet zoo zijn en is ergerlijk om te zion, onverschillig aan wie ook de schuld moge liggen. De leer van Christus, die niemand waardig is fe hooien, mag wel aan alle menschen verkondigd, maar zij mag niet vergooid worden en wie de zaak niet hooi en wil, die moot het laten.

Onze Heer Christus spreekt ook geheel anders tot zijn Apostelen , „Want wie van u, willende een toren bouwen, zit niet eerst neder, en overrekent de kosten , of hij ook heeft hetgeen tot volmaking noodig is, opdat niet misschien, als hij hot fondament gelegd hooft, en niet kan voleindigen, allen, die hot zien, hom beginnen te bespotten , zeggende : quot;deze mensch hooft begonnen te bouwen en heeft niet kunnen voleindigen. — Alzoo dan een iegelijk van u , die niet verlaat al wat hij heeft, die kan mijn discipel niet zijn.quot; En in zijn voorschrift aan zijn vertrekkende Apostelen: quot;En in wat stad of vlek gij zult inkomen, onderzoekt, wie daarin waardig is, en blijft

1)1! WANNSWCCKEU UOL)E.

iiWaai\', tot dat gij daar uitgaat, en zoo iemand u niet zal ontvangen noch uw woorden liooren , uitgaande uit dat huis of uit die stad , schudt liet stof uwer voeten af.quot;

En nu wacht ik uw nadere orders af.

Tweede brief.

Dus zou ik om te beginnen u de geschiedenis van den schatpen-ning verklaren ! Dat ik iets zou verklaren schijnt mij even wonderlijk toe , als wanneer ik \'s avonds in mijn armstoel voor mijn zaligen vader preêken moest. Evenwel ben ik geheel tot uw dienst.

Maar , Andries , gij doet met uw teksten , zoo als de Heer op de bruiloft te Cana in Galilea, waar de minste wijn het eerst gegeven werd. De Faiizeën komen hier zeker zeer slecht af, maar wat groot genoegen is daar eigenlijk in ? in den grond moet men toch medelijden met hen hebben en ze beklagen. En Christus en de wereld-wijsheid zijn geen gelijke partij ; men weet van te voren dat zij altijd aan het kortste eindje moeten trekken Maar de wijze, waarop onze Heer Christus hen aan \'t kortste eind laat trekken , is overheerlijk en maakt alles goed. Ik wil dus maar dadelijk een begin maken en daar ge toch zoo veel van de geschiedenis houdt, alleen maar wat uitvoeriger zijn , dan anders wel noodig zijn zou.

quot;Toen gingen de Farizeën heen , en hield te zamen raad , hoe zij hem verstrikken zouden in zijn rede.quot;

In dezen raad word een plan gemaakt en goedgekeurd : hem te laten zeggen dat don Keizer de schatting niet toekwam. Eigenlijk waren de Farizeën tegen den Keizer, hadden hem ook geen trouw gezworen, maar de Koning der waarheid wa- hun nog gehater. daar zij door Hem nog meer moesten verliezen. En zoo schikken zij zich naar de tijdsomstandigheden en verbinden zich met den Keizer, om zich door den minderen vijand van don meer gevaarlijken te bevrijden Christus moest zeggen dat het niet geoorloofd was den Keizer schatting op te brengen en dan was hij verloren , meenden zij , en schijnen op de ijverige xegtspraak in rijkszaken gerekend te hebben.

Maai- hoe zal men hem dat la\'en zeggen? De slimme vossen kenden zich zelve en wisten dat een tobbe met water eerder overloopt, als zij aangestooten wordt. Daarom besloten zij verdei : Hem door geveinsden lof en door zijn bevoegdheid te erkennen eerst trotsch (e maken , zijn echtheid, oprogte gezindheid en gewoonte om zonder aanzien des persoons (e handelen, voor- het \\olk te\' prijzen, opdat Hij geneigd zou zijn er terstond een bewijs van tegen den Keizer te geven.

Dit alles was nu hier wel niet op zijn plaats , maar dat zagen zij niet in en zonden daarom hun volgelingen tot Hem en zeiden :

quot;Meester , wij weten dat gij waarachtig zijt, en den weg Gods in der waarheid leert, en naar niemand vraagt, want gij ziet den persoon des raenschen niet aan. Zeg ons dan, wat dunkt u ; Is het geoorloofd den Keizer schatting te geven of niet?quot; En de dienaren van Ilerodes moesten terstond meegaan, opdat er naderhand bij het getuigenverhoor minder omslag zou zijn, of ook als goede vrienden,

DE WANDSltECKER liOllE.

die de overwinning meê konden aanschouwen en zouden helpen bekend maken. Ja of neen , en in beide gevallen zegevierden de Fai i-zeën. Want noemde Christus de schatting billijk en lukte dus hun hoofdplan niet, dan vei kerfde Hij het bij het volk, dat de schatting ongaarne betaalde en van zijn Messias bevrijding van allen vreemden dwang verwachtte.

De zaak was heel slim bedacht en zou ceteris paribus zeker tienmaal tegen eens gelukt zijn. Maar hier ging het niet.

quot;Maar Jezus hun boosheid bekennende, zeide: Gij geveinsden, wat verzoekt gij Mij ?quot;

Dat was nu waarlijk de vrijmoedige, opregte gezindheid, enz. die zij uit arglistigheid in Hem geprezen hadden, maar geheel anders dan zij verwacht hadden.

Wiskundig zeker van den goeden uitslag hunner onderneming waren de Farizeën wel niet geweest, want dan zouden zij zelve zijn gekomen en niet hun volgelingen hebben gezonden ; maar ze vleiden zich toch zeer met den goeden afloop, en zij hebben zonder twijfel met niet weinig ophef over hun schrander overleg en plan tot de afgezonden volgelingen gesproken, en deze hadden zeker ook een heimelijk genoegen: dat Christus van dit alles niets wist en het hun eerlijk gelaat niet kon aanzien, wat er eigenlijk achter de vraag schuilde. En ge kunt begrijpen hoe ontsteld zij waren , toen onze Heer begon te spreken en volgens zijn gewoonte niet de woorden maar de gedachte beantwoordde.

quot;Maar Jezus hun boosheid bekennende, zeide; Gij geveinsden, wat verzoekt gij mij ? Toont mij den schatpenning. En zij gaven er Hem een. En Hij zei tot hen; Wiens is dit beeld en het opschrift? Zij zeiden tot Hens.: des Keizers. Toen zeide Hij tot hen: quot;Zoo geeft dan den Keizer, dat des Keizers is en Gode dat Gods is.quot;

Wat is er toch een diepe zin , Andries , in al wat uit zijn mond komt! Het doet mij altijd denken aan doosjes , waar telkens wéér een ander doosje in zit. Zijn antwoord kan ook wel zoo verklaard worden: gij hebt de magt en de bescherming van den Keizer eikend en zijn geld in uw zakken, dus moet gij ook doen, wat die u oplegt! En ik zou niet weten , wat de grootste staatsman anders had kunnen antwoorden. Maar Christus was meer dan staatsman.

quot;Wiens is dit beeld en het opschrift ?quot;

Hij sprak hier tot Farizeën , die op Mozcs stool zaten , die wel is waar noch voor zich zelve , noch voor\' anderen verborgenhedén konden oplossen , maar die toch de sleutels der kennis aan een grojten haak op zijde droegen en op de letters der wet, als haar eenige ware uitleggers, zich veel lieten voorstaan. Christus verweet hun bij een andere gelegenheid deze hun dwaze trotschheid; dat zij meenden het eeuwige leven in de Schrift te hebben, en niet wisten , waar zij het zoeken moesten. Hier was iets diergelijks. Zoo groote uitleggers van Mozes moesten immers de leer van het evenbeeld kennen en wat daar betrekking op heeft., want zij was, zijn hoofdleer. Hoe konden zij dan vragen of de penning den Keizer toekwam , daar zijn beeJd er toch opstond? — God had den mensch geschapen naar Zijn beeld en gelijkenis; de Keizer had ook zijn beeld laten maken en

LE WANDSUECKER BOUE.

dat was van zilver en stond op den penning. — Mozes en de Pro-futen hadden Israël den weg gewezen om zich voor een vreemd juk en schatting te vrijwaren , namelijk wanneer zij van ganscher harte zich aan God , hun oorspronkelijk beeld , vasthielden en geen andere goden behalve Hem hadden, enz.

quot;Wiens is dit beeld en het opschrift ?quot;

Voelt gij den diepen zin niet? Het was hun een slip van den rok afsnijden ! een pijl uit hun eigen tuighuis laten zien! maar ook slechts laten zien !

Naar het evenbeeld Gods vroegen de ijveraars voor de godsdienst niet, wel echter naar het zilveren beeld des Keizers. — De penning en het opbrengen of niet opbrengen er van , was in den grond een geringe en niets beduidende zaak , die aan hun gelukzaligheid niets af of toe kon doen. — Bovendien was de geheele vraag over het regt of onregt der schatting een zeer dwaze vraag en beteekende juist zooveel , alsof een echtbreker zou vragen, of het billijk was de op echtbreuk gestelde boete te betalen. — Go ziet hoe het eigenlijk met de Farizeiin gesteld was en hoe er van alle kanten geschikte gelegenheid en aanleiding voor een bitter antwoord was, en God weet dat het hier niet ten onregte zou gegeven zijn. Maar hij was te goed om bitter te zijn. Ook was hij niet gekomen om het laatste woord te hebben en de kunstgrepen der Farizeën en wereld-wijzen beschaamd te maken, maar om de listigen zalig te maken, en daarop doelen al zijn daden en woorden.

Hij sprak; quot;Geeft den Keizer, dat des Keizers is, en Gode, dat Gods is.quot;...................

Even als onze Heer Christus zelf , waren zijn daden en woorden. Inwendig : genade en waarheid en eeuwig heil, en uiterlijk ; ellendig vleesch en bloed en dienstknechts-gestaltenis.

Als hij het gestoiven dochtertje van Jaïrus uit den dood wil opwekken, zegt Hij: quot;Het meisje slaapt,quot; en neemt ze, alfof ze werkelijk sliep , bij de hand en roept ; quot;Kind , sta op ,quot; en haar geest keerde weder , enz.

Als hij over de onuitsprekelijke zaligheid van zijn ware navolgers handelen wil, zegt Hij : quot;Wie Mijn wil doet, die zal bekennen of Mijn leer van God is.quot; Zoo ook hier.

quot;Geef den Keizer, dat des Keizers is, en Gode, dat Gods is.quot;

Hoe eenvoudig bij den eersten aanblik! En toch bevatten die woorden niets minder voor hen dan den eenig mogelijken raad om uit al hun ellende te geraken ; want buiten de ware herstelling van het evenbeeld Gods in hen , was al het overige voor hen niet dan verloren moeite.

Maar nu nog dieper en op den man af.

Ofschoon de Farizeën het niet geloofden of wisten , waren zij toch blind en ellendig en hadden hulp noodig. Daarom hoopten zij ook , wel is waar onverstandig , op een Messias en leerden ook het volk op Hem hopen. Die daar voor hen stond en met hen sprak , was de groote Heiland, die deze hulp kwam aanbrengen en alle afgedoold» schapen van het huis Israël om zich vereenigen wilde. Hem

DE WANDSUECKEH BOUE.

stooten zij van zich en trachten Hem met vragen over bot evenbeold des Keizers te verschalken en in het ongeluk te storten. En Hij — Hij vergeeft hun, want zij weten niet, wat zij doen , en Hij wijst hun den weg tot hulp , die hun zoo nabij was en opent zijn armen.

quot;Geeft den Keizer, dat des Keizers, en Gode, dat Gods is.quot;

Dat heet ik antwoorden. Zalig is de schoot, die u gedragen en de borst, die u gezoogd heeft!

En wij hebben nog wel verkeerde begrippen van het geld , van den mensch en van het rijk Gods. Wat dunkt u , als wij dit alles eens met andere oogen konden beschouwen ? Dan eerst zouden wij zijn antwoord goed verstaan , en de volheid van genade en waarheid, die er in is.

Zie , Andries , zoo gaat Hij met do Parizeen om. Wilt gij echter zien , hoe zij met zich zelve handelen , lees dan de geschiedenis van den blindgeborene; Johannes IX van vers 10 tot en met 34. Ik ■weet wel dat de Bijbel nooit ver van de hand bij u ligt ; hij zou echter bij toeval in een andere kamer kunnen zijn en ik wil u daarom de verzen uitschrijven.

quot;Zij dan zeiden tot Hem : Hoe zijn u de oogen geopend ?

quot;Hij antwoordde hen en zeide: De mensch , genaamd Jezus, maakte slijk en bestreek mijn oogen en zeide tot mij : Ga henen naar het badwater Siloam, en wasch u. En ik ging heen en ik wiesch mij en werd ziende.

quot;Zij dan zeiden tot hem : Waar is die ? Hij zeide: Ik weet het niet.

quot;Toen bragten zij hem naar de Farizeën , hem namelijk , die te voren blind was.

quot;En het was Sabbath , als Jezus het slijk maakte en zijn oogen opende.

quot;De Farizeën dan vraagden hem ook wederom ; hoe hij ziende was geworden. En hij zeide tot hem ; Hij ieide slijk op mijn oogen, en ik wiesch mij en ik zie.

quot;Sommigen dan uit de Farizeën zeiden : Deze mensch is niet van God, want Hij houdt den Sabbath niet. Anderen zeiden: Hoe kan een mensch, die een zondaar is, zulke teekenen doen? En er was tweedragt onder hen.

quot;Zij zeiden wederom tot den blinde: Gij , wat zegt gij van Hem, daar Hij uw oogen geopend heeft ? En hij zeide : Hij is een profeet.

quot;De Joden dan geloofden niet van hem , dat hij blind was geweest en ziende was geworden, totdat zij de oudors desgenen , die ziende was geworden, geroepen hadden.

quot;En zij vraagden hen, zeggende: Is deze uw zoon, van wien gij zegt dat hij blindgeboren is? Hoe ziet hij dan nu?

quot;Zijn ouders antwoordden hun en zeiden: Wij weten , dat deze onze zoon is, en dat hij blind geboren is.

quot;Maar hoe hij nu ziet, weten wij niet; of wie zijn oogen geopend heeft, weten wij niet; hij heeft zijn ouderdom , vraagt hem zeiven , hij zal van zich zeiven spreken.

quot;Dit zeiden zijn ouders, omdat zij de Joden vreesden. Want. de Juden hadden alreedc te zamen een besluit gewaakt, zoo iemand hem

Vlquot;. WiVMriSDECKER BOOE.

beleed de Christus te zijn , dat die uit de synagoge zou gewor pen worden.

quot;Daarom zeiden zijn ouders: Hij heeft zijn ouderdom, vraagt hem zeiven.

quot;Zij dan riepen voor de tweedemaal den mensch die blind geweest was , en zeiden tot hem : Geef God de eer; wij weten dat deze mensch een zondaar is.

quot;Hij dan antwoor dde en zeide: Of hij een zondaar is, weet ik niet: één ding weet ik, dat ik blind was en nu zie.

quot;En zij zeiden weder om tot hem : Wat heeft Hij u gedaan ? Hoe heeft Hij u de oogen geopend ?

quot;Hij antwoordde hun : Ik heb het u aireede gezegd en gij hebt het niet gehoord : wat wilt gij het wederom hoor en ? Wilt gijlieden ook zijn discipelen worden ?

quot;Zij gaven hem dan scheldwoorden en zeiden : Gij zijt zijn disci-jiel , maar wij zijn discipelen van Mozes.

\' Wij weten dat God tot Mozes gesproken heeft: maar weten niet van waar deze is.

quot;De mensch antwoordde en zeidu tot hen ; Hier in is immers wat wonder s , dat gij niet weet van waar Hij is en Hij heeft mijn oogen geopend.

quot;En wij weten dat. God do zondaars niet hoor t, maar zoo iemand godvruchtig is, en zijn wil doet, dien hoort Hij.

quot;Van alle eeuwen is het niet gehoord dat iemand de oogen eens blindgeborenen geopend heeft.

quot;Indien deze van God niet was, hij zou niets kunnen doen.

\' Zij antwoor dden en zeiden tot hem : Gij zijt geheel in zonden geboren, en leert gij ons ? En zij wierpen hem uit.quot;

Niet waar , erger konden zij zich niet aan de kaak stellen ? En or ontbreekt maar aan , dat zij een commissie van geneesheeren en natuurkundigen benoemd hadden, om het feit te onderzoeken en hun haar bevindingen daarover mcê to deelen.

Ik voeg geen enkel woor d bij den tekst: om de waarheid te zeggen , schijnt mij dat altijd het beste toe, want men bederft er maar aan , als men er wat bijvoegt.

Den\'e brief.

Gij vraagt welke geschiedenissen mij do voortr effelijkste schijnen ?

Alle, Andries, alle .... ieder woord, dat uit zijn mond gekomen is , ieder e beweging zijner\' hand .... zijn schoenr iemen zijn mij heilig. En wie zou hier van schijnen durven spreken ?

Als Hij zegt; \'\'Vrede zij met u,quot; dan hebben wij er voor ons geheels leven genoeg aan , en zullen in den hemel wel leeren ver staan , wat dit enkele woord Vrede in zijn mond beteekent.

Gij kunt wel begrijpen, Andries, dat alles wat Hem betreft en wat Hij gezegd en gedaan heeft, veel zin en beteekenis in zich heeft; en dat wij te klein zijn , om over do voortr effelijkheid der geschiedenissen te oordeelen.

Intusschen maken zij toch , gelijk zij daar geboekt staan, verschil-

DE WANDSTïECKEtl DODË.

lenden indruk op oas hart; en dan, moet ik bekennen, behagen die mij het meest, waar Hij van eeuwig leven spreekt, en van een Trooster, dien Hij zenden zal: waar Hij de blinden de oogen opent; waar Hij de zijnen ten einde toe bemint en het Avondmaal met hen houdt, en dood en duivel overwint.

Denk eens , Andi ies , als de duivel, die zoo magtig is en er slechts genoegen in vindt te kwellen en alles om zich heen rampzalig te maken , als die eens de hand vrij en niemand boven zich had , wat zou er dan van de wereld en van ons arme menschen worden ! Moet het ons dan niet verheugen , als wij zien, dat hij onder een heerscher staat, en dat juist Hij zijn heerscher is, die hielp en gezond en zalig maakte allen, die tot Hem kwamen, en wiens barmhartigheid geen einde heeft ? En de dood! deze is toch vei-schrikkelijk; de worm zelfs kromt zich voor hein, want hij ontneemt ons alles. Als men nu ziet hoe onze Heer Jezus te Naïn een doode opwekt, dien men ten grave droeg, en te Bethanien een andei en, die reeds vier dagen in het graf gelegen had , enz. ; wanneer men Hem verder van woningen des vredes hoort spreken , waar wij onzen Anselmo zullen wederzien , en waar de goede en vrome menschen uit alle tijden en volken verzameld zullen worden ; als men Hem dan zeggen hoort, dat wie in Hem gelooft, niet sterven zal al is hij ook dood ; — verheugt u dat dan niet, Andries ?\' en zoudt gij niet van harte in Hem gelooven ? Maar quot;het geloof is een ieder niet gegevenquot; en het staat niet zoo ter onzer beschikking, Andries. De Apostelen zelve, die met en om Hem waren, en die gezien en gehoord hadden, spraken tot den Heer: quot;sterk ons in het geloof!quot; —

Ik zie aan de Kananeesche vrouw en andere voorbeelden, dat men weinig weten en een groot geloof hebben kan: en aan de Farizeën , dat men veel weten kan en toch niet gelooven. Christus sprak tot de Farizeën: quot;hoe kunt gij gelooven, gij die eer van elkander neemt ?quot; en Paulus spreekt van menschen van verwarde zinnen, onvatbaar voor het geloof, enz.

Daarom lees ik de geschiedenissen , waarin van het geloof gesproken wordt, vlijtig over , en let op den geest van die menschen om daaruit te leeren , niet wat ik nog weten moet om te kunnen gelooven , maar wat ik nog vergeten, mij uit het hoofd zetten en waarvan ik mij nog ontdoen moet , opdat het geloof regt in mij zou kunnen wortelen

Vierde Brief.

Ongetwijfeld, Andries, zijn er menschen, die den duivel loochenen , die, gelijk Doctor Luther zegt, quot;geen zonde, geen vleesch. geen duivel, geen wereld , geen dood , geen hel hebben , dat is , die aan niets van dat alles gelooven , ofschoon zij er lot over de ooren toe in zitten.quot;

De geheele natuur en de godsdienst veronderstellen een duivel ; Christus wordt door den duivel beproefd , drijft duivels uit, en zijn Apostelen zeggen , dat Hij gekomen is om het werk des duivels le

v.k wandstif.ckeu r.oriE.

veinieiigon. — En nn komt er iemand voor den dag en beweert dat er geen duivels zijn. Het is wel noodig hierop te antwoorden.

Verder spreekt gij van de worfderen en den heiligen geest, en meent dat die opgehouden hebben te bestaan, omdat zij , nadat het Christendom gevestigd is , niet meer noodig zijn.

Wat de wondei en aangaat, daarvan begrijp ik niets en gij moet bij de godgeleerden om inlichting gaan. Maar met de vestiginy van het Ohrislendom en de onnoodigheid van den heiligen geest kan ik geen genoegen nemen De heilige geest is mijns inziens altijd noodig , en als die ontbreekt, ontbreekt alles. Kortom ik geloof eenvoudig mot de Christelijke Kerk , dat ik niet door eigen rede of kracht, in Jezus Christus , onzen Heer , gelooven of tot Hem komen kan; dat de Heilige geest tot verbetering van den mensch onmisbaar is , en dat er zonder Hem geen verbetering, geen leven noch zaligheid is. Zonder Hem , Andries, zijn wij weêr aan ons zeiven overgelaten En op den voorgrond stellen wij dat wij aan ons zeiven niet overgelaten kunnen worden , hetzij wij Joden zijn of Heidenen , of iets anders; want bij Christus geldt besnijdenis noch voorhuid, bisschopsmijter noch doctorshoed, Zwingli noch Luther, maar een quot;nieuw schepselzoo als de Apostel Paulus zegt.

De wedergeboorte is , gelijk wij in het derde hoofdstuk van Johannes zien kunnen , een verborgenheid , en de geleerden in Israël kenden ze niet, zelfs niet van hooi en zeggen.

Vijfde Brief.

Zijn Rijk is niet van dezo wereld! — Daarom haatten Hem de Joden en vervolgden en doodden zij Hem ....

Laat ons niet veroordeelen, Andries!

Het roept om wraak ten hemel, wat zij gedaan hebben, doch daarvan spieken wij niet.

Maar onze Heer quot;Jezus geeft niemand het regt den eersten steen te werpen, dan hem die rein is. En wie is rein?

Wij moeten de wereld, noch hetgeen in de wereld is, liefhebben; wij moeten ons eigen leven haten en verliezen, en het moet geestelijk bij ons gesteld zijn.

Niet veroordeelen, Andries!

Go hebt zeer juist en te regt geschreven, Andries, dat men Hom zoo innig liefhebben, zoo met geheel het hart a.in Hem hangen kan, omdat Hij zoo altijd en zoo boven alles goed is; ook is dit zeer juist en waar, dat ons zijn menschelijkheid zoo wonderlijk verheugt. Maar dat gij zoo gaarne in het beloofde land zijn zoudt....!

Het komt ons wezenlijk wel zoo voor, Andries, alsof van de wegen, die Hij bewandelde, van de bergen, waarop Hij met zijn jongeren gezeten heeft, de zegen nog niet geweken was; alsof men op den Olijfberg nog sporen van zijn nachtleger, op den Thabor nog stralen zijner Verheerlijking vinden kon; als stond, waar Hij de stad beschouwde en over haar weende, waar Hij nederknielde en bad, waar Hij het H. Avondmaal instelde, waar Hij gekruisigd en gestorven is, als stond daar nog bestendig een schare van Engelen, begcerig om do verborgenheid in te zien en het oord te bewaken _i

de wandsii\'ecke\'r dodë.

kortom, alsof Hij in het beloofde land naderbij ons was. Wij weten nogtans, dat Ilij eens op aaide zigtbaar verschenen is, opdat alle menschen zouden weten, dat Hij bestaat en wat zij omtrent Hein in acht te nemen hebben, en dat Ilij zonder gezien te worden overal tegenwoordig is. En waar Hij is, Andries, daar is het beloofde land.

Maar zulke gewaarwordingen, hoe aangenaam en lofwaardig zij ook zijn, kunnen ons te ver voeren en zijn de hoofdzaak niet.

Ons zeiven en onzen bedorvezi wil opregtelijk te verzaken en Zijn wil te doen, dat is de hoofdzaak en daarbuiten is geen heil.

God zij met u, waarde Andries, vaarwel en kom spoedig bij mij.

Over de onsterfelijkheid der ziel.

Is de ziel van den mensch onsterfelijk, Sire, dan moeten er bewijzen voor zijn. Ik kan slechts vegen voor den ingang van den waarheidstempel.

De natuur hier om ons op aarde is in voortdurende beweging en haar gedaante is heden niet die van gistei en noch van eergisteren. Alles golft en verandert. Maar de verschillende soorten (species) in de drie rijken blijven onbewegelijk en staan als vaste sterren boven deze golvende zee. De hondjes van Ulysses en Tobias kwispelden al met den staart, de pompoen prijkte reeds in al haar pracht voor Ninive, en het goud is en blijft negentienmaal zwaarder dan het water. Daar de natuur, gelijk men zegt, geen sprongen maakt, moet zij natuurlijk dooi- allerlei verwisselingen tot haar dool voDrt-schrijden en vertoont op den weg daarheen verschillende gedaanten ; maar als de species, die zij zich heeft voorgesteld, afgewerkt zijn, gaat ze niet verder. Aan zich zelve overgelaten gaat zij de grenzen van de species niet te buiten, noch blijft zij, wanneer zij niet gehinderd wordt, er voor staan; is de specie afgewerkt, dan houdt zij feestdag en zorgt slechts voor de instandhouding er van ; en als zij de individu\'s zelve niet behouden kan, stelt zij op de meest wondervolle wijze altijd weêr individu\'s in hun plaats, om zoo aan de species een soort van eeuwigheid te verzekeren.

Er zijn wel is waar beroemde geleerden , die van een ander gevoelen zijn en voor de natuur een geheel ander plan hebben uitgedacht. Voor hen zijn de species slechts rustpunten en trappen; waai\' de natuur om zoo te zeggen uitblaast en oveilegt om van daar verder voort te gaan, en wel altijd van het geringere tot het meerdere en volmaaktere., zoodat b. v. uit een oester een krokodil , uit een mug een colibri , enz, en uit de volmaaktste dieren eindelijk zelfs menschen en engelen zouden kunnen voortkomen.

Dit. is nu wel zeer fijn en aardig uitgedacht, maar er ^:;S één hoofdbezwaar tegen, namelijk, dat het niet waar is. Uit kippen-eijeren komen nimmer fazanten, maar altijd kippen voort. Dit is een opmerking van de nieuwe, zoowel als van de oude tijden , en de Chinezen 1) bewijzen juist uit deze natuurwet het bestaan van

l) Docent, ex adinirabili nexu ill) reruin et propajaiionc qu:i fit ut tam constanter simile pmlucat sibi simile evidenter probari [losse, daii quojpiam Ta Ten nao i. c AFa^ui Cap.tis eorebrum , quod omnia ilia tim aeqaabili cum vicissitudine conservot ae regat et ad linom cuique eonseitlaneum perdtieat

bE WANljSliECKtSU BODE.

een oneindig verstand. Ook Noach moet van dat gevoelen zijn geweest , hij zou zich anders veel moeite hebben kunnen besparen.

De natuur gaat niet slechts niet van de eéne species op de andere over , maar zij maakt zelfs , zoo als reeds gezegd is , dezelfde species niet eens beter , noch verandert haar ; de elkander opvolgende individu\'s van dezelfde species zijn en blijven elkander gelijk, in gedaante, grootte, bekwaamheid, en in alle hoedanigheden en neigingen , in zeden en gewoonten. De herfstspin spon leeds bij de Romeinen haar kunstig weefsel en Aelianus merkt reeds op , dat zij bij dit kunstwerk Euclides niet noodig heeft; hij vertelt verder dat zij in het midden van haar web zit en op roof loei t, juist zoo als wij haar, na verloop van duizend jaren en meer, nog zien zitten. Het vreemde gebruik van den koekoek is bekend ; hij legt namelijk zijn ei in het nest van een anderen vogel en vliegt dan weg, en laat dien anderen vogel liet ei uitbroeijen en den jongen koekoek opbrengen ; dit nu is geen uitvinding van latere eeuwen onder de koekoeks , maar zij hebben het altijd zoo gedaan , zoo als de reeds gemelde Aelianus ons berigt De kraaijen halen reeds den uil bij Plinius en verkondigen door haar gekras den regen al bij Virgilius ; de zwaluwen nestelen bij Homerus reeds onder de daken der men-schen ; de mier is reeds vlijtig bij Sirach , en de paauw draagt nog in den staart de fonkelende steenen 1) , waarmeê Juno hem in de overoude tijden van Inachus versierde. Zoo is het altijd geweest en zoo zal het blijven, en ongetwijfeld was in de lange reeks van olifanten , die van het begin tot het einde in de natuur elkander opvolgen , hij die met zijn rug naar den chaos gestaan heeft, juist zoo als hij, die zijn tromp over de puinhoopen van den jongsten dag zal uitstrekken.

Volgens deze beschouwing zou men de species eerder als modellen moeten aanzien , die het der natuur van hooger hand is opgelegd onvei anderd vooit te zetten. Zij blijft ook niet in gebreke en maakt die modellen voortdurend met den grootsten ijver en de grootste naanwkeuiiglieid na. Ja, zij slelt er zoo hoogen prijs op ze ouver-valscht Ie bewaren , dai zij aan de proefnemingen om ze te veranderen en te vermengen haai\' zegen weigert; want het is bekend , dat muilezels , en over \'t algemeen alle bastaarden , niet verder kunnen voorttelen.

Als de uitkomsten van de verschillende bewegingen der voortbrengende natuur altijd van denzelfden aard en dezelfde zijn, moeten die bewegingen het natuur lijk ook zijn. En, in één woord, in de geheele natuur is, hoe heerlijk en bewonderingswaardig haar werkingen ook zijn , alles onbewegelijk en spijker- en wortelvast. Alles in haar is aan de wet der noodzakelijkheid onderworpen, waar zij niet van afwijkt en waar zij zonder vreemde hand ook niet van afwijken kan.

De mensch alleen maakt een uitzondering; hij is bewegelijk. En dat geven zij zells toe , die anders geenszins geneigd zijn , hem 011-stei fel ijk te laten zijn. Niemand komt ooit op de gedachte om over

1) (Tcminis candain sN-llantibin implut.

10

llK WANDSIiKCKIMl IÜIIpE

de vui lichting der walvisschen, enz. te spreken , maar zij spreken allen over quot;de opvoeding de-; menschdorasover zijri zedelijke vorming en veredeling, over duislere en verlichte eeuwen, enz. En ofschoon zij over deze bewegelijkheid on beweging , over deze veredeling en verlichting het nog lang niet eens zijn , is er over de zaak zelve toch maai- één stem. Slechts een deel van den inensr.h behoort tot de natuur en slechts in zoo ver volgt hij haar wetten ; er moet dus tevens in hem iets anders zijn , dan in de geheele natuur.

Reeds uitwendig voert de raensch een soort van heerschappij over de natuur en hij schijnt ook boven alle zigtbare schepsels bij uitnemendheid daartoe berekend. Hij laat niets onbeproefd, zoo klein hij ook is, en niets is hem onmogelijk. Hij vaart de geheele wereld rond, meet hemel en aarde af, bedwingt alle dieren en planten, veld en bosch, berg en dal, boek en stroom, en de golven der zee. Hij laat dooi- verschillende bewerkingen, b. v. het enten en andere, de natuur meer doen, dan zij alleen kan of ooit gedaan zou hebben , en beschikt dus over haar wetten. Er is dus niet slechts iels anders in den mensch dan elders in de geheele natuur , maar dat andere is meer dan de natuur , en slaat, boven haar.

Als wij nu feitelijk geen andere ervaiing van dood en sterven hebben dan de natuur aanbiedt , is des menschen sterfelijkheid althans hierdoor niet bewezen. En wij, die hem voor onste, fel ijk houden, behoeven geen betoup; voor zijn onstri fel ijl, held te leveren, maar de andere partij moet aantoonen , dat liij sterfelijk is.

11.

Maar dit zou in den grond niet veel beteekenen en zou slechts in den vorm gewonnen zijn, en hij, die daarin belang stelt, heeft nog tijd tot dat de gedachte hem nader op het lijf rukt, en angst en kommer hem dringen met het hoofd in de hand over de zaak zelve te peinzen.

Intusschen is wat tot nu toe gewonnen is, niet zoo geheel alleen in den voi m gelegen.

De dood wordt wol als een geraamte afgebeeld, maar hij is daarom geen man ; wat wij dood en sterven in de natuur noemen is een gevolg , een verschijning die in het voorwerp, dat sterft , door andere natuurkrachten veroorzaakt wordt. Voor zoo ver dus de mensch tot do natuur behoort , kan hij zonder twijfel ook door de klachten der natuur sterven , en zij laat zich ook geenszins haai¹ regten ontnemen Maar dat iels ouders in don mensch , hoe zou dat door de krachten der natuur kunnen sterven? Het is immers boven haar en iets anders. Wij mei ken imrneis ook dikwijls op, dat zij er geen onmiddellijken invloed up uitoefent. Duisternis en licht, koude en warmte, slil weder en storm, regen en zonneschijn en andere van haar kiach en , werken wel sterk op onze zintuigen en ons gevoel, maar niet ontniddelijk op dat andere iets. Wij kunnen , ceteris paribus , in den donker even goed denken als bij licht, en sommige menschen sluiten de oogen zelfs, als ze willen naden-

DE WAN ÜSBECKER EODE.

ken; bij régen zoo goed als bij zonneschijn ; wij kunnen in den winter oven regtvaardig zijn , als in den zomer; quot;onder een storm het goede evenzeer beminnen, als bij stil weder Als dus de natuur geen uitwerking op ons heeft. — wint dat andere iets zijn wij eigenlijk en het overige is slechts ons omhulsel — als zij dus geen onmiddellijken invloed op ons uitoefent, dan hebben wij niets te vreezen.

Maar de raensch is nog op een andere en meer bepaalde wijze in en door zijn ligchaam met de natuur verbonden, en daardoor middellijk aan haar krachten onderworpen. En daar ligt de sphinx\' en daar is eigenlijk de arena voor de kampvechters om \'s menschen onsterfelijkheid.

Met onze gedachten kunnen wij van de Noord- naar de Zuidpool en tot de verst afgelegen zee ronddwalen , maar wij voelen toch dat de bron onzer gedachten in ons hoofd is ; onze liefde kunnen wij tot aan het einde der wereld en tot over de sterren heen uitgieten, maar wij voelen toch , dat de bron onzer liefde in ons hart is. Dus in ons ligchaam zijn wij meer en anders, dan op iedere andere plaats. Wij zouden dan den blik in ons zelve moeten slaan , om iets van die verborgenheden te ontdekken.

Even als het bij het zien voornamelijk op het oog en den persoon zeiven, die ziet, aankomt, en iedereen niet slechts zijn eigen regenboog, maar ook zijn eigen zon en eigen maan ziet , evenzoo gaat het hier ook , en zij , die geoefende oogen hebben , spreken van geheel andere dingen, dan wij met ongeoefende kunnen zien. \'tls waar, in sommige gevallen kan er ook wel iets anders te zien zijn ; maar dit zijn enkele gevallen en staat op zich ze\'.f.

Wat gewoonlijk te zien is en wat een ieder zien kan , is dat wij in ons binnenste uit twee krachten bestaan , die het niet eens zijn en elkander bestrijden -- de ééne van hooger natuur, die van onsterfelijkheid en het oneindige, van een hoogste volmaaktheid, wijsheid, goedheid, regtvaardigheid , begrip en gevoel heeft en lust om naai\' dien regel te wandelen ; die naar boven streeft, waarheid zoekt en alles wil uitvorschen — maar onder den invloed is van een andere, die haar overal hindei t, haar overal in den weg staat, die haar licht en lust verduistert en kleurt, die driftig en ongetemd is, naar geen raad luistert, en in het stof kruipen en er zich mee voeden wil.

De rook wordt door de asch voortgedreven! De maan staat in de schaduw der aarde! — — — — — — — _ _ _ _ _

En zij staan en kermen en roeren in den ketel hunner wijsbegeerte en zedeleer om haar uit den nood te helpen, terwijl zij intusschen , volgens geheel andere wetten, blijft of voortgaat.

IV.

Sire, als er nooit deugdzame menschen waren geweest, zon ik

10 *

M-; WAN IISIIKCKEH UOIiE.

verloren zijn en gewauiiucpt hebben bij die oveigroote magt van de schaduw der aaide in onze harten. Maar die groote menschen hebben mij geleerd , dat de uien-chelijke ziel onsterfelijk is en onoverwinnelijk , wanneer, zij het zelve wil en slechts den moed heeft op leven en dood zich te verdedigen.

En deze haar onsterfelijkheid vertoont zich nu overal aan ons, en aan alle hoeken, waar wij de slippen maar even opligten en aanraken

Zij heeft een innerlijken drang, een aangeboren verlangen om onsterfelijk te zijn. Dit verlangen openbaart zich wel is waar zelden in een reinen vorm. en de onsterfelijkheid, waarnaar wij menschen streven, is meest zeer slerfelijk Maar dit is slechts een dwaling in de toepassing; het verlangen blijft niettemin bestaan.

Overal waar wij oen aangeboren drang, die naar de een of andere zaak drijft, aantreffen, vinden wij ook een daaiaan beantwoordenden aanleg en oveieenstemming tusschen beide, zoodat de drang bevredigd of een vereeniging tot stand gebiagt kan worden Hoe zou ook de natuur zoo kunnen dwalen, en neigingen geven lot onmogelijke i\'U tegenstiijdige zaken? De vereeniging echter kan niet alleen plaats hebben, maar zij moei ook volgens den aard der zaken plaats hebben, als haar niets in den weg stond; en de diang is inderdaad niets anders, dan hel besef van die betiekking zelve, bij de dingen die het niet hebben.

In het middenpunt der aarde, b v hebben de ligchamen peen zwaarte; wanneer ik nu een kogel aan een draad hang en op de hand of iets anders laat rusten, dan druk. hij in een legie lijn naar het middenpunt der aaide, want hij wordt verhinderd het te bereiken. Een boom, een plant, die on Ier den blooten hemel staat, groeit en staat regtop; plaats ik \'e nu in een kamer, zoodat de invloed van zon en lucht verhinderd wordt, gelijk het behoort, van boven op haar te werken, dan buigt zij zieh naar het venster. Als een visch in het wa\'er is, verlangt hij niet naar het wafer, maar is ei- vrolijk en tev. eden; werpt men hem op hef land, dan gevoelt hij zich niet op ziju plaats, en springt en spartelt.

Als wij menschen dus een aangeboren verlangen naar onsterfelijkheid hebben, is het duidelijk, dat wij in onzen legenwoordigen toestand niet zijn waar wij behooien Wij spartelen ou het drooge en er moet ergens een Oceann voor ons zijn.

V.

En dit stelt dus het begrip; van onsterfelijkheid en een oneindig wezen, enz, dat in óns is, geheel buiten allen twijfel De mensch heeft klaarblijkelijk dat begrip, waut alle volken spreken van een God! En hoe komt hij er aan? Dj gehrele natuur, met al wat in haar is, kan het hem niet geven.

Men zegt wel, dat de mensch uit de duizend eindige halmen zich ren oneindige schoof gemaakt heeft, en dat, hij langs de begrippen der eindige zaken, als op een ladder, tut het begrip van het oneindige opklimt, enz. Maar vooreerst staat het vast, dat men uit ein-

DE WANDSBECKER BODE.

dige halmen geen oneindige schoven kan maken, en wat de ladder betreft, die, zoo als zij hier staat, vrij korten gevaarlijk is, men moet toch altijd vooruit, welen, waarheen men klimmen wil, voo\'dat men de ladder plaatsen kan Men verdeele den equator eens in \'1.000.000 deeltjes en geve ze aan iemand, die nooit een cirkel gezien of er van gehoord heeft, en zie of hij daar wel een omtrek uit zal weten te maken. En -- de vergelijking gaat geweldig mank.

Alle gedaanten, die door de zintuigen in den mensch komen, kunnen hem dat begrip niet geven; want wat men niet heeft, dat kan men ook niet geven.

Maar ten laatste vinden de menschen God toch uit de natuur; de wijsgeeren bewijzen er Hem uit, en andere menschen beschouwende zon, den hemel en de aarde en denken: dat moet oen inagtig heer zijn, die ze gemaakt heeft. Het begrip van het oneindige moet dus ■wel uit het eindige kunnen voortkomen.

Ongetwijfeld, Sire, ja ongetwijfeld kan de eindige, zigtbare sluijer de menschen aan een onzigt baren, oneindigen, die er achter hangt, herinneren, en zeker is hij daarom juist neergelaten en God gave dat hij voor niemand te vergeefs ware neêrgelaten. Maar niettemin blijft het allijd een waarheid, dat eindige voorwerpen dat begrip niet kunnen geven.

Als de gedaante van een boom, van een jager, of andere voorwerpen uit de zigtbare natuur in het water zich afspiegelen, veroorzaken zij er toch geen bewustzijn in ; als echter diezelfde gedaanten het oog van een eend, die in het water zwemt, of een ander dier treffen , veroorzaken zij een bewustzijn van die gedaante. Waarom? — liet dier had reeds het vermogen en dit wordt door de gedaanten slechts in werking gebragt en gewijzud. De uitwendige natuur geeft aan de dieren het begrip van het oneindige, van het onsterfelijke niet, maar den mensch geeft zij het. Dus —

Onlangs heeft een scherpzinnig wijsgeer li aangetoond, dat slechts het begrensde eigenlijk bewezen kan worden, en tlat\' het onbegrensde te willen bewijzen op hetzelfde neer komt, alsof iemand de parel eerst in het water wierp, om ze dan wéér op te visschen; en hij zegt daarbij zeer juist quot;dat het onbegrensde op geen andere wijs door ons kon worden aangenomen, dan het ons gegeven is, namelijk als feit — hel beslaul.

Nu vraag ik, hoe is het ons al leit gegeven ? — óf het onbegrensde moet, liet aan onze ziel geven, óf de ziel moet het begrip in zich hebben. In beide gevallen ziet het er met haar onsterfelijkheid zeer goed uit. Ik zal uit bescheidenheid slechts het laatste geval aannemen.

Het begrip van onsterfelijkheid en van het oneindige, enz., is dus in den mensch, en de zinnelijke wereld, die hem die begrippen niet. geven kan, kan ze hem ook niet ontnemen; en daar zij dus in hem van de indrukken der zinnelijke wereld niet afhankelijk zijn, zouden zij in hem zijn, ook wanneer er geen zinnelijke wereld was, even als zij in hem konden zijn, vóór er een zinnelijke wereld was, en wanneer er geen meer zijn zal, enz.

i _ Over ih\' leer v:vn S[gt;inii7,a. .Numwi\' uitgave IV lïijld^r

flE WAJïIjSBECKER iiOJlK,

Begint Uwe Majesteit niet langzame; hand land te zien, of\' liever het land uit het oog te verliezen en de ruime zee te bemerken 1

Evenzoo is het met de overige begrippen, van een hoogste volmaaktheid, wijsheid, regtvaaidigheid, goedheid. Al deze begrippen, die uit hun aaid in één zich weêr vereenigen, kunnen den mensch door de indrukken der zinnelijke natuur niet gegeven zijn, en toch zijn zy in hem, en sluimeren min of meer.

Als een graankorrel, die van wortel, vezels, halm, blad, aai\', enz., de kiem in zich bevat, het bewustzijn er van had, zou zij dan niet over wortel, vezels, halm, blad, aar, enz., mijmeien en bij zich zei ven ook van al die dingen het bewustzijn ronddragen, hiervan namelijk, dat zij in haar zijn en uit haar ontstaan kunnen?

Indien dus de mensch begrippen en een onverklaarbaar gevoel heeft van onsterfelijkheid, oneindigheid, hoogste wijsheid, regtvaardigheid, goedheid, moet dan de kiem hiertoe niet in hem zijn?

VI.

Een wezen, dat de kiem van onsterfelijkheid in zich bevat , kan niet sterven. En al zien wij nu die kiem niel, kunnen wij toch, daar wij haar kenteekenen zoo duidelijk in dun mensch vinden, aan haar bestaan niet twijfelen. Bovendien is zij niets onwaarschijnlijker, dan de kiem in de graankorrel en ligt niet dieper verborgen. Maar bij de graankorrel hebben wij de ondervinding en het feit. Als daarmee behoorlijk gewerkt wordt, worden wortel, vezels, halm, aar en al wat in haai\' is, werkelijk zigtbaar en komt het te voorschijn. Als wij nu ook eens zulke ondervindingen met die andere kiem hadden!

Uwe Majesteit zal wol begrijpen, waai van hier sprake is en dat het dan niet langer quot;vóór den ingangquot; zon zijn.

Maar ook vóór den ingang zijn er ondervindingen, die wel beschouwd de mogelijkheid der zaak en haar eerste beginselen aantoo-nen en grond geven om in haai\' al/es te vermoeden.

Vforeerst hebben wij de ondervinding, dat deze kiem zelfs door de ergste mishandeling in den mensch niet kan vernietigd worden. Het is waar van den anderen kant, dat zij door een haar tegenstrevende kracht onteerd, misvormd niet slechts, maar ook in haar werkzaamheid zoo geheel en al verhinderd en vertreden kan worden, dat er geen spoor van haai- voortreffelijkheid overblijft, en men zegt te regt van iemand die zich aan zijn zinnelijkheid, aan zijn lusten en driften zonder schaamte of maat overgeeft, dat hij leeft als een beest, zonder God. Maar daarom is de kiem nog niet in hem vernietigd. Want de diep bedorven menschen zijn dikwijls nog tot inkeer gekomen, en Nebucadnezar quot;die zeven jaren gras at als de ossen, wiens ligchaam onder den daauw des hemels zich had neergelegd en nat was geworden, totdat zijn haar aangroeide als arendsvederen, en zijn nagels als vogelklaauwen, sloeg zij 1,1 blikken weer naar den hemel, en werd weêr verstandig en loofde den Allerhoogste.\'\'

DE WANDSBECKER BODE.

En in de tweede plaats liebben wij de ondervinding, dat door een goede behandeling de edele Idem meer te voorschijn treedt en haar kenteekenen duidelijker worden. En deze merkwaardige opmerking hebben wij bij de deugdzame menschen gemaakt, waarvan er wel niet velen, maar toch op verschillende tijden hier en daar enkelen zijn geweest.

Deze menschen gevoelden ook als zij hun blikken tot den hemel wilden opheffen, dat de edele niensch in hen beheeischt werd, de onedele daarentegen heerschte, en zouden niet gaaine lang over de zaak gesproken, maar haar liever veranderd hebben. Daar het nu niet dadelijk in hun magt stond den edele op den troon te plaatsen , deden zij quot;wit in onze magt staatquot;, en stieden ridderlijk om den onedele te onderwerpen. Zij versmaadden een vergankelijke gelukzaligheid, wendden zich van haar af, en itilden haai niet hebben, en streefden zoo mot starre oogen en onafgebroken ijver naar het onvergankelijke goed, zonder om te zien en zonder zich door de spotternijen en de wijsheid der speellieden van het spoor te laten brengen — en het slot was treffend.

Confucius, b. v. die onder deze verheven en ernstige bemoeijin-gen grijs is geworden, en den uitslag er van, om de tien jaren, natuurlijk en uitvoerig verhaalt, zegt bij het vierde tiental, dat reeds in dit tijdperk zijn geestkracht vrij en zeer doordringend 1) en zijn hai t zeer veranderd en vol goede neigingen is geweest en gaat dan voort: quot;Eindelijk toen ik 70 jaar oud was, hadden de lang aangehouden beschouwing en zelfbeheersching dit in mij uitgewerkt, dat ik juist deed, wat mijn hart verlangde, en toch deed ik nooit iets tegen den i egel van regt en billijkheid, aan welken mijn zinnelijke begeerten nu zonder tegenstieven en weerzin gehoorzaamden. 2)

Men plaatse nu zoo\'n mensch en een gewonen naast elkander en lette op het onderscheid. Den éónen diijven en jagen zijn lusten en hartstogten voort, waarheen hij niet wil, om te doen, wat hem niet goed is; hij heelt nooit rust of vrede en is als de golven der zee, die ieder oogenblik een andere gedaante hebben en onder alle gedaanten water zijn — en de andere is altijd wat hij wil zijn , altijd even tevreden en rustig en men mag zijn hart bij een tempel vergelijken , waarin een onzigtbaie godheid woont en waar de plegtige stilte door geen geluid afgebroken wordt, dan door het gezang, dat tot verkondiging der waarheid en tot verheerlijking der goden wordt, aangeheven.

Dadelijk bij den eersten aanblik merkt men in eu om die menschen iets groots en eeuwigs, zij voelen hun onsterfelijkheid, maar zij zijn het ook.

O — — ex|)e(lita uc poraeuta vis iitelligemli

2) Ail extremum sc.ptuagenarius lonstau meditationis victoriaeque mui i.psuis bencfieio sequebar quod cor moum appi-tcbat; iu:c taiiien oxecdebam rtüjuUm sen renninos transiliebam honestatis mitaeque rationis cni jam s ue lucta m-ilcstiave appetitus incus obtemperabat (ïovfutdus Shttj-yittn Fhilosophus ctj stmlio tït opera, I*, liitorcetta, C 1 lofilrioh, K l\' Couplet, 1*. 1\' S .1,

jiissu I.udovici Magui etc. r. bi\'oliothiica in lu—;u proJiit. Parisiis ntc,

MDOl.XXXVlt.

he wamjsbkcker lioiii:.

Als het waar is, dat do tijd niets anders is dan de opvolging en verwisseling van verscheiden zaken. zijn dezulken daai om reeds minder tijdelijk. Maar er moet ieis wezenlijks, iets in zijn aard eeuwigs en onsteifelijks in hen zijn, want de kracht, die in andere menschen zoo geweldig en onweêi staanbaar heerscht en zooveel kwaad en onheil sticht, is in hen ondeidrukt en ligt te hijgen aan hunne voeten En wat anders toch dan het eeuwige en onsterfelijke kan het tijdelijke onderdrukken en bedwingen?

En hoe. zou zoo iemand ook kunnen sterven en waardoor? Deze wereld en aarde heeft geen rnagt over hem , is voor hem alsof zij niet bestond, en zij zou hem kunnen vernietigen? Hij integendeel heeft haar overwonnen! en zet haar zijn voet op den hals als een overwinnaar! en hefi zijn blikken vrij naar den hemel op

En deze hemel is voor hein niet zoo ver af, als voor andere menschen.

De eéne zinnelijke lust door een andere te overwinnen, is met andeie woorden hetzelfde als de ééno ondeugd tegen een andere inruilen. Bij den deugdzame moet het dus anders gesteld zijn. Zijn hart voorzeker is een afgrond en het kost hem veel moei e het te peilen, maar bij een weinig nadenken kan men ligt begr ijpen dat zijn beweeggronden niet in deze wereld te huis behooren\', dat hij volgens wetten handelt, die van een anderen aaid en ouverunder\'ijk zijn. Deze wetten bestaan noodzakelijk voor ons, andere merrchen, ook; maar wij hooien en zien ze niet, of zien ze op zijn hoogst, even of wij ze niet zagen; de dnigdzanie echter ioorl haar stemquot; en houdt zich aan hem , dien hij niet ziet . alsof hij hem zag. Hij staat dus in betrekking tot de onzigtbare wereld. De hemel daalt tot den edelen overwinnaar neder en de weg tot het oneindige begint zich voor hem te openen.

En zoo handelen dan ook zulke menschen. Zoo leefde Socrates, Do onzigtbare stem, die hij hoorde en zag, \\valt; hem door\' merg en been gedrongen, overeenkomstig haar handelde hij, en vriend noch \\ijand, gevaugenio noch prytaneum , raad van quot;dertig tyi 31111011\'\'noch raad van honderden, geheel Griekenland noch de geheele wereld, vermogten daar iets tegen.

En zoo stierf hij. Zijn giftbeker deed allen, die om hem waren, in tianen uitbarsten, zelfs de beul weende. Phaedon verborg zijn aangezigt in zijn mantel en Apollodorus schreide luid. Hij alleen is bedaaid en koestelt zich tot de laatste oogenblikken in de zonnestralen der waarheid en van een betere wereld. — Het is niet alsof men een mensch ziet sterven, men zou meenen een onsterfelijke te zien, een vriend en vertrouwde des hemels en der goden, die naar de woningen van vrede en rust huiswaarts keert, en slechts aan den drempel het stof, dat hem bedekte, van zich schudt.

VII

Het is dus geen kleinigheid dat wij onze gedachten tot het quot;hoogste goodquot; kunnen verheffen, dat het begrip van quot;het oneindigequot; in

IiK WA.NIlSllECKliK liODIt.

ons liart ligt en er zich aan vasthouden kan, mits wij slechts aan hooger wegen en middelen gelooven.

Er zijn dus in den mensch sporen van een groot, heilig wezen en er beslaat een geluk voor hem , dat de roest en de mot niet verte-icn en dat de wereld met al haar eerlijkheid niet geven, met ai hiiar eigenwaan niet ontnemen kan.

Sire, wij zijn onster je! ijk! — — Ik sta hier trotsch naast ii , omdat wij broeders en gelijk zijn ! maar ik zie met des te meer nederigheid naar uw kroon, daar God u over zoo groote wezens gesteld heeft, natuurlijk niet om ze te mishandelen en te kwellen, maar om ze lief te hebben en voor hun gelukzaligheid, in het kleine zoowel als in het gioote, te zorgen.

Uwer Majesteits gehoorzaamste onderdaan Matthias Claudius.

Gesprekken over de vrijheid.

Kaï ïri y.y.ïr ijTrippoX),v \'c.\'Si\'J Ïi/mv Ssiwi/fii. Eerste gesprek.

B. Ik heb liet groote lot te Londen gewonnen , weet ge het al ?

A. Het allergiootsle , of het. tweede?

B. Het hoogsle voor deze reis ; 20,000 pond , vrij geld.

A. Dat wilden de anderen ook trekken , maar konden het allen niet

li. En toch is niets gemakkelijker.

A, En wat zult ge nu mot het geld doen ?

li. Het wéér uitgeven ; wat anders ?

A. En waar dat ?

B. Waarschijnlijk daar, waai\' ik het gewonnen hel), ik zal op de vleugels van de vrije stellingen niet ligt in een kooi vliegen.

A Nu, maar er zullen nog wel buiten Engeland landen gevonden worden , die geen kooijen zijn.

B. Er zijn er ja, die van boven open zijn , maar aan den eon of andeien kan\' zijn zij gesloten; in Engeland is de kooi van boven en naar alle kanten open.

A. Met die 20,000 pond mogelijk, of ook zonder?

B. Ook zonder, en juist in Engeland ook zonder. Daar welft zich de vrijheid , als de hemel , over den bedelaar Tom even hoog , als over lord Hastings. Of meent ge , dat ik (lat vrijheid noem , wat voor guinjes gekocht wordt en voor guinjes veil is?

A. Ge zijt een ware vriend der vrijheid, en schijnt daarbij een dankbaar hart te hebben ! Ik bedoel als die sterlingregen u , b. v., eons uit Bern had nat gemaakt. zoudt go mogelijk eerder op Zwitserland gedacht hebben. En ongezien zou men ook moeten denken dat uw quot;gewelfquot; daar in dat tooverland , zoo al niet. even blaauw , toch even hoog als in Engeland moet zijn , zullen de menschen er niet met het hoofd tegen aan stooten , want de grond is daar veel hooger. Maar wat noemt gij dan eigenlijk vrijheid ?

TIK, WANUSliECKKtl llOLlK.

I!. Wat allo inensclum zoo noemen : aN niemand iets over mij Ie zeggen heeft: wanneer ik doen kan , wat ik wil.

A. Dus als ge valsche wissels kunt maken?

B. Dat wil ik niet.

A. Ik wil het gaarne geloovon. Maar als ge hot nu wildot, zoudt ge het dan in Engeland kunnen doen ?

B Waarachtig niet.

A. Dus kunt ge in Engeland niet doen , wat ge wilt.

B. Het spreekt van zelf dat ik niets moet willen , dat dé wetten hebben verboden.

A. En wat verbieden dan do wetten in Engeland; het kwade of het goede ?

B. Nu ja — natuurlijk — hot kwade.

A. Ge zoudt dus in Engeland de vrijheid hebben het goed te doen. Maar die vrijheid , zou ik ineenen , zult ge in andere lauden ook wel hebben.

B. Dat is goed ; maar in Engeland hoeft niemand wat over mij te zeggen, dan do wetten; geen koning, geen minister, geen staatsraad , geen superintendent, geen kapelmeester , geen korporaal, geen ambtenaar van de censuur , geen koster , geen hoogedelgeboron heer en geen hoogodolgeboren vrouw.

A. Ik wil dadelijk toegeven , dat waar die allen bevolen, de derde man genoeg te gehoorzamen heeft , en wel voornamelijk als zij niet allen hun bevelen in dezelfde rigting geven.

B. En hoe zou dat mogelijk zijn ? Zijn zij niet menschen en zijn er menschen , die allen denzelfdon kant uit willen ? Juist daarom zijn er immers wetten uitgevonden, en juist daarom is do wjIIo-keur immers zoo\'n ellendige, en de wetten zoo\'n mooije en heerlijke zaak.

A. Ongetwijfeld , altijd echter bij gebrek aan iets beters.

B. Hoe bij gebrek aan iets beters?

A. De beste wetten kunnen toch zich zelve niet handhaven , maar moeten weer door een ander mensch bestuurd worden, en iemand, die altijd bepaald en onwrikbaar het (joede zou willen , is een wet , die zich zelve bestuurt.

B. Maar ik verlang niet dal oen nndor voor mij wil; ik wil zelf ofleren.

A. Gehoorzaamheid is beter dan oHoi anden. Geen : Korbau , waarde B. ; en als gij zelf wilt ofloren, moeten anderen dat regt ook hebben, en bij do vele olleraars denk ik onwillekeurig weer aan de vele bovelers.

B. Wij oiteron allen in één i igting.

A. En ge meent zelf dat dit onmogelijk is. dat de menschen niet allen hetzelfde kunnen willen , dat juist daarom wetten zijn uitgevonden , en dat juist daarom de willekeur zoo\'n ellendige zaak is en wetten zoo\'n mooije.

B. Ik zeg u immers, dat ik liet goede wil doen, maar niet, als en omdat anderen het willen, maar ik wil liet willen , en ik wil het doen , omdat ik het wil.

A. Dat klinkt schoon ! waarde B. , en gij , jonge , (iei e man ,

liK WANDSÜECKKU UOUK

frclooft werkelijk ile linnen naar .funo uit tc strekken , en toch kan liet wel een wolk zijn , die- u bedriegt. Gij racet voorzeker het goede willen, en ik verlang geen met-willen , maar een weJ-willen. Zie , hij wien het goede zelf na Ier harte gaat , is tevreden als het maar gedaan wordt, als het zijn weg gaat, en hij wil gaarne volgen; maar die het sturen wil, weet ge, die wil slechts op don bok zitten en kan bij dat niet, fian laat hij den wagen staan en verwijdert zich Even als er een Socratisch iiiel-ivelen is, zoo is er ook een Socratisch niet-willen en dat is Juno zelve ; en het tegendeel daarvan is dezelfde zaak , die bij den een te veel bevelen en bij den ander uiet genoeg gehoorzamen wil, en die zaak juist, die de willekeur zoo vreeselijk maakt.

fi. Ik sta voor alles in , als iedereen het goede maar wil.

A. Ik heb er vrede meê. Ja , als zij wisten wat goed is ! Maar hoe zullen zij dat inzien , want een ieder heeft toch zijn eigen vorstand en zijn eigen oordeel ?

B. — — — Ja ongetwijfeld , Gods wil zou regel moeten zijn.

A. Dus ouder Gods regel wilt ge wel staan, en zijn bestuur laten gelden ?

B. Hoe kunt ge daar aan twijfelen? Er kan immers niets dan onheil uit voortvloeijen , als iemand daarvan afwijkt.

A. Dat is mijn oordeel ook , en ik verdedig geenszins den eerste den beste die er van afwijkt. Hij handelt zeer verkeerd, wie bij ook zij. Maar dan moet een tweede zich nog des te vaster er aan houden.

B. Maar verdient die eerste dat wel. die afgeweken is ?

A. Die afgeweken is niet, maar hij van wiens wil hij afwijkl , verdient hot, en de tweede zelf: want wijkt die ook af, dan wijken er twee af, en dan moet, naar uw eigen zeggen, het onheil grooter woi\'den. En dat vastaansluiten bovendien , waaide R. hoeft grooter gevolgen dan men algemeen denkt.

B. Nu enfin , ik ga naar Engeland en ga gij ineé ; ge moet Engeland en de St. Paulus kerk ook zien En deze juist kan u onder anderen loeren , welke de invloed van vrijheid en wol is. Deze St.. Paulus kerk heeft eon iiarticulier uit eigen hartelust laten bouwen.

A. Hier in ons land kan men uit eigen hartelust niet laten homvon.

li. Maar begiijp dan toch, wat ik zeg.

A. Ik begrijp n zeer goed en heb groeten eerbied voor don stichter der St. Paulus kerk. Overigens hoeft Franke in Hallo ouk uit eigen hartelust gebouwd, en Bork in Koppenhagen, en hondeid anderen op verschillende plaatsen.

B. Dat mag zoo zijn, maar vrijheid is toch een wekker voor het hart, en zonder haar sluimert de meuschelijko wil in , als een oude vrouw bij het spinnewiel. En ik zoek een land , waar ik het goede rnj en vrank kan willen, en waar mij niets hindert het te doen.

A. Waarde B. zeg het mij toch , als ge dat land gevonden hobt; zoo\'n land zoek ik ook.

B. Nu , zoo als ik reeds gezegd heb, ga meê.

A. Laten dan alle Engelschen b. v St. Paulus kerken bouwen?

13. Allen — St. Paulus kerken ? — Gij schijnt niet te weten wat

DE WANDSHECKEK liODK.

dat is, zoo\'n St. Paulus kerk. Zlt;; is niet in zakformaat , zooals die kerkjes, die bij u als een uitroepingsteeken in een ellendig dorp sfaan.

A. Maar begrijp dan toch wat, ik vraag! Mandelen alle Engel-sohen dan goed ? Of nog beter , de despoten in de wereld , handelen die en hebben die altijd niet anders dan goed gehandeld?

B. Niet anders dan goed?

A. Maar waarom niet? Zij zijn niet slechts boven de willekeur van andere menschen en uitwendigen dwang, maar ook boven de wet, en dus naar uw ooi deel nog vrijer , dan de Engelschen.

B. Zij moeten dan het goede niet vei langen, het niet opregt willen.

A. Zij moeten zich toch door alle tijden heen met den schijn van het goede trachten te dekken en te versieren. En is het niet in lijm egte tegenspraak het goede te begr ijpen en niet te willen ? In den grond ook willen alle menschen het.

B. Mij dunkt het ook zoo. Maar\' wanneer de despoten het wilden en niets hen hindert . zouden zij het ook moeten doen.

A. Dat geloof ik ook. Er moet dus iets zijn, dat hen er- in verhindert.

B. En ge zegt zoo even juist dat zij boven de willekeur van andere menschen en allen uitwendigen dwang zijn.

A Dus hindert hen de willekeur van andere menschen niet, noch eenige uitwendige dwang.

B. En boven de wetten.

A. Dus hinderen hen de wetten ook niet.

B. Maar wat blijft er- don nog over\' , wat kunnen er dan nog voor hinderpalen zijn ?

A. Die vraag is zeer natuurlijk. Onverschillig intusschen of ze beantwoord wor de of niet , het is en blijft waar , dat er hinderpalen zijn ; en deze hinder palen schijnen wel juist de belemmer ingen van het goede te zijn , daar zij het goede wer kelijk ver hinder en.

B. Ik kan met geen vijand vechten, die aclnei\' den borg staat en dien ik niet zie. En wal mijn oog niet ziet. kwelt mijn hart ook niet. In één woord uw onbekende hinderpalen willen er bij mij niet in.

A. Willen er bij u niet in, zegt ge? Frr hoe dan, als zij reeds in u waren en uw edel hart waar lijk ziek nraakten ?

Tweede gesprek.

1gt;. Daar\' heb ik zoo even een paar mooije koppen gezien . derr eeuwigen lacher err den eeuwigen huilebalk. Wie van beiden is wel de wijsste geweest?

A. Ik geloof , dat zij beiden even wijs zijn geweest en dat hun weenen en lache i een gelijk diepe beteekenis heeft, met dit onder scheid alleen dat Heraclitus de beste uitdrukking heeft gekozen.

li. En ik vind, dat zij geen van beiden er- een goede gekozen hebben en dat geen van beiden wijs is geweest. Maar geef gij uw gr onden maai- , ik hoor gaarne het oordeel van anderen.

A. lt;lij weet wat men in de wereld geluk en ongeluk noemt : en

t)i: wANrisiinuKEii hoiiilt;;

boe na iht den menschen pleegt tei\' harte te gaan , hoe zij w eenen of lachen, het een of het andere, al naar gelang de wind van deze of gene zijde. komt. Democi itns wilde te. kennen geven, dat het voor den mensch de moeite niet waard is over dit ongeluk te weenen , en Heraclitus over dit geluk te lachen. En daarom lachte de een en weende de ander altijd.

B. En waarom geeft gij de voorkeur aan de uitdrukking van Heraclitus ?

A. Omdat het mij , zooal niet meer overeenkomstig de waarheid , dan toch menschelijker voorkomt over het geluk van deze wereld te weenen , dan over haar ongeluk te lachen, en omdat ik het ook ongepast, vind , in een wereld als deze , altijd te lachen.

li. ]iij slot van lekening kon Ileiaclitus ook eerder klaar komen.

A. Gelooft ge? — Maar daar Spieken we nu niet over, en daarom ook lachten of weenden onze wijsgeeren niet. Maar zij schijnen aangaande de natuur van den mensch beter onderligt te zijn gewees\', en te hebben geweten dat , ais hij zijn belang wel begr eep , hij goed i/eicapcinl kon zijn , en niet behoefde te lachen noch te weenen.

B En waarom deden die menschen dan toch niets anders? — Maar waai zijn wij gisteren blijven staan?

A. Niet Ireel ver- van hier.

B. Ik herinner het mij, gij achter den berg, bij uw onbekende hinderpalen.

A. Juist zoo En gij wondt gisteren uit uw eigen oogen zien.—

B. En dat wil ik van daag nog.

A. Err hebt daarin volstrekt geen ongelijk; want het heeft door alle eeuwen heen ten minste evenveel kwaad gedaan, dat de menschen te weinig, als dat zij te veel hebben willen zien.

B. Kan men dan ook te veel willen zien en hoe kan dat schadelijk zijn?

A. Er- zijn bepaalde voorwerpen voor\' een bepaald zintuig, en een bepaald zintuig voor¹ bepaalde voorwerpen. Zoo ziet gij b, v. ligcha-melijke gedaanten, ruikl geuren, hoort klanken en toonen enz Wie nu met een zintuig van de overeenkomstige klasse uitgaat en daarmee voorwerpen wil zien, die tot een andere klasse behooren , die wil te veel zien en daar kan niets goeds van komen. Wanneer gij h. v. met uw twee blaauwe oogen de grondstoffen en geestelijke zaken wildet zien, zoudt ge te veel willen zien. en het zou even onverstandig zijn, alsof ge den geur van een lelie zoudt willen hooren , of het morgenrood ruiken, en er zou evenveel van te regt komen.

B. Maar dat wil ik niet. Doch over tuigd wil ik zijn voor ik zal gelooven En ik verlang dat de waarheid wit is; maar is zij zwart, dan laat ik ze mij niet wit maken.

A. Bravo! Wie ze nog wit maken wil, bij hen moet zij nog niet wit zijn. En, in \'t voorbijgaan zij het opgemerkt, die witters bewijzen de waarheid een slechte dienst, en om hen wordt de naam van God onder\' de hei lenen gelasterd. Want de heidenen onderscheiden niet aliijl juist, en als zij zien dat zij knapper zijn dan de zaakbezorger , ver beelden zij zich weldra ook knapper dan de zaak zelve te zijn.

DË WANfiSIiEOKER BODfi.

B. Maar ge zoudt mij de onbekende hinderpalen van het goede laten zien.

A. Laten zien? Ga gij zelf om ze te beschouwen. Maar zeg mij eerst, waarin denkt ge dat al het goede \' en ware zijn oorsprong heeft?

B. In God en uit niemand anders.

A. En God is toch meer dan al wat uit hem voortkomt ?

li. Natuurlijk.

A. Als er dus wezens zijn , die krachtens hun aanleg slechts bevrediging in hot goede en ware kunnen vinden, die kunnen ze nergens zoo volmaakt vinden , dan bij God ?

B. Nergens.

A. Zij zullen dus niets zoo ijverig zoeken als God/

B. Niets.

A. En niets zoo onverdeeld en boven alles beminnen ?

B. Niets.

A. — Bartolo! En beminnen wij God zoo?

B. Niet altijd.

A. Zeg liever nooit. Want dit is het eenige verschil, dat wij op zekere tijden iels minder ver van het doel verwijderd zijn. God nu is te allen tijde even beminnenswaardig, even goed als de zon te allen tijde zon is, en haar stralen altijd met gelijke pracht en rijkdom om zich uit spreidt.

B. En uiterlijke dwang kan het hier niet zijn, die ons verhindert.

A. God dank, neen! daarvoor is gezorgd. In hoofdzaken vermag die dwang eigenlijk niets en er is een middel, niet om hem van ons, maar om ons van hein los te maken en hem vurige kolen op het hoofd te stapelen. En daar doelde ik straks al op.

B. Nu zeg mij toch: wat ik u bidden raag, wat is het dat ons verhindert?

A Dat weet ge even goed , als ik. Wat is het, dat het oneindige en ware goed voor onze oogen altijd verbergt en bedekt, en als wij het beschouwen willen, er zich altijd voor plaatst? Is het niet hei eindige, het onware, het niet goede? Zaken, die onze liefde niet waardig zijn, die wij vei achten, en waarover wij ons niet zelden voor andere menschen schamen, en waaraan wij tegen onzen zin toch gehecht zijn en ons vasthouden , of liever die ons vasthouden en ongelukkig maken ?

B. Ongelukkig maken , zegt ge ?

A. Wel zeker, ongelukkig maken. Want wat vloeit, al niet uit die bron voort! alles , gi oot en klein , dat de menschen hier kwelt, ijdelheid en wispelturigheid , heerschzucht en trotschheid , gierigheid en wellust, en alle schande en ondeugden , en wat zijn die anders , dan gehechtheid aan dingen , die niets kunnen en niets zijn , en do menschen toch van het goede afhouden ?

B. Maar wat kan de mensch daar tegen ? Mag dan het aarden vat tot den pottebakker zeggen : waar om hebt gij mij zoo gemaakt ?

A. Luister , een aar den va\', houdt het zoo lang uit, als het kan en dan breekt het. En als het ergens bewustzijn van had, zou het van deze zijn breekbar e natuur zijn en van niets meer. Maar als

lil, WANUilllCCKEU CODE

wij hot kwade doen, dan kennen wij daarbij liet goede en willen hut.

R Wat bedoelt ge daarraeê ?

A. Dat wij geen mislukte aarden vaten zijn. Maar de verloren z.ion past hier beter, die aan den achtergelaten overvloed in het huis zijns vaders denkt en draf met de. zwijnen moet eten.

B. Ik begin u te begrijpen. Maar, nog eens, men heeft mij niet gevraagd of ik , noch hoe ik wilde leven. Zoo als de golf van het ongeluk mij oi) het strand geworpen heeft, zoo heb ik het moeten nemen oin er e, n tijd lang op te verwijlen.

A. Dat weet ik niet, dat begiijp ik niet. Maar verlangen naar het. goede en tegenkanting tegen het goede in een en hetzelfde voorwerp , doet wanorde veronderstellen en die kan niet van God zijn.

lï. Maar van wie hebben wij dan ons zijn ?

A. Dat hebben wij van God. Maar wat met ons zijn in strijd is, dat kunnen we niet van God hebben.

li. Dus meent ge dat die gehechtheid aan het aardsche niet tot ons zijn behoort ?

A. Dat is het gevoelen van alle volken en menschen; ten minste zij handelen en hebben altijd zoo gehandeld , alsof dit hun gevoelen was.

Waarom onderzoekt en vraagt men bij zedelijke hpndelingen naaide beweeggronden en bepaalt daarnaar haai\' waarde en onwaarde? Is dal niet zooveel als aannemen , dat de inensch b. v. dikwijls een goede daad uit slechte gronden doet , dat echter die slechte gronden nok kunnen ontbreken en de mensch alleen uit goede oorzaken kan handelen? En waarom is een mensch, die zoo handelt, door iedereen bemind en geëerd? — Waarom spieekt men van quot;met en zonder overleg handelen,quot; en wat doet de mensch, als hij zich beraadt, andeis dan dat hij de slechte ooi zaken, die zich het eerst voor hem op doen, uit den weg ruimt en bestrijdt, om de goede in \'t gezicht te krijgen? Daarom prediken tegen die neiging, alle eeuwen door, geleerden en ongeleerden, priesters en wijsgeeren, en de geheele wereld is met inrigtingen , tempels , pagoden en moskeeën overdekt. Ofschoon zi; nu wel niet altijd weten wat zij willen en men er niet altijd veel bij gewonnen heeft, zoo doet dit alles toch klaarblijkelijk het geloof veronderstellen, dat er iets, en wel iets van geen geiinge waarde meé gewonnen kan worden. En waarom zouden de menschen anders willen schijnen dan zij zijn ? hoe zouden zij kunnen vreezen zich open in het gezigt te laten zien , indien de trekken er van tot hun wezen behoorden? Schaamt zich een tijger dan over zijn tanden en een arend over zijn klaanwen ?

Waaide B. , de menschen dragen boeijen en zijn slaven , maar zij zijn niet geboren om het te zijn, en hebben de hoop niet opgegeven hun vrijheid te .herwinnen. En wanneer reeds op het onderdrukken van een neiging een zoo*aangenaam bewustzijn volgt, hoe, denkt ge, zal dan wel die vrede zijn, waarvan men bij dat zoo even genoemde bewustzijn niet nicer dan voorsmaak heeft, wanneer namelijk van geen onderdrukken meer sprake is , maar de boeijen werkelijk geslaakt worden! En dan komt het ware Engeland te voorschijn en de waie St. Pauluskerk.

Maar vaarwel , wij treden hier op heiligen grond en bodem.

r)E WANDSUECKER DODR.

Toegift.

B. Beste A. , ik moet het u bekennen , ik denk juist als gij , en heb mij maar anders voorgedaan en n bedrogen, om uw gevoelen beter uit te laten komen.

A. Dat ge mij de baas zijt , heb ik vroeger wel gemerkt, maar dat ge mij bedrogen hebt, niet. Intusschen het kan geen kwaad en het spijt mij niet, want ik weet dat ik niets verkeerds verkondig.

B. Uw gevoelen dan is : men kan slechts hierdoor tot waarheid geraken , dat men van het onware zich losmaakt ? En een van beiden kan men slechts volgen ?

A. Juist.

B. liet vinden der waarheid zou op die manier, hoe zal ik zeggen , eerder een uit den weg ruimen zijn van een TrpüTsv gt;{/cS5sc, eerder een verandering, dan een ontdekking , enz.

A. Wel zeker.

R. Maar zoo denkt men er niet algemeen over,

A. üai, is mijn schuld niet. Zij, die het in ernst meenden, hebben er zoo over gedacht, hoe uiteonloopend zij overigens mogten zijn.

B. Bij voorbeeld ?

A. Bij voorbeeld : Johan Huss en Spinoza,

B. Die zijn mij juist welkom. Want na Mendelsohn was Spinoza voorzeker —

A. Na? Wilt gij mij weêr bedriegen?

B. Hij is toch op de waarheid niet zoo deerlijk gestrand als Spinoza.

A. Hij zeilde niet zoo diep, dat hij vast kon raken Maar als

Spinoza met zijn verstand en zijn ernst vast raakte, leer dan daaruit, dat het zoo makkelijk niet is de waarheid te vinden. Spinoza nu zegt:

quot;Nadat de ondervinding mij geleeid had, dat alles, waarover in het leven gespioken woi dt , onbeduidend en ijdel is; toen ik inzag dat alles, waarvoor en dat ik vreesde, noch goed noch kwaad in zich bevatte, als alleen in zoover het gemoed er door bewogen weid, besloot ik eindelijk tc onderzoeken: of er iets bestond, dat een waarachtig goed is en dat zich mededeelt en waai door, als ik van al het andere mij losmaakte, op het hart allei-n teruggewerkt zou woeden; ja, of er iets bestond, waardoor ik, zoo ik het vond en het mij verschalfen kon , een voortdurende en hoogste vreugde in een-wigheid genieten zou. Ik zeg dat ik eindelijk besloot, want in het eerst kwam het mij niet raadzaam voor te wagen , een zekere voor een toen nog onzekere zaak te verliezen. Ik zag namelijk cie voor-deelen , die eer en rijkdommen aanbrengen en dat, ik die niet. langer moest najagen , als ik met ernst een andere nieuwe zaak wilde onderzoeken, en het weid mij duidelijk, dat als de hoogste gelukzaligheid in die dingen bestond, ik mij gelukzaligheid zou moeten ontzeggen , maar bestond zij daar niet in en streefde ik er tcch uitsluitend naar, dan nioest ik ook. de hoogste gelukzaligheid missen. Ik dacht dus bij mij zeiven na, of het niet mogelijk zou zijn tot mijn nieuwe werk, of ten minste tot zekerheid dienaangaande te geraken , zonder mijn gewone wijze van leven en zijn te veranderen. Maar dit heb ik te vergeefs beproefd. Want datgene . waarover in

1)12 WANDS BECKER BOM.

het leven gewoonlijk gesproken wordt en wat door de menschen, te oordeelen naar hun werken, voor het hoogste goed beschouwd wordt, komt op deze drie punten neêr: rijkdom, eer en wellust. Maar door deze drie zaken woidt het hart zoo afgeleid, dat het volstrekt niet aan eenig ander lt;roed denken kan. — Haar ik dus begreep dat dit alles zoo zeer in den weg stond om een nieuw plan te volgen , ja dat het er in zoo groote tegenspraak mee was , dat ik noodzakelijk van een van beiden moe-.t afzien, moest ik beslissen welk van de twee mij het nuttigste zou zijn Ik heb niet zonder reden de woorden gebr uikt: als ik sl chls ernstig kon nadenken Want ofschoon ik dit in mijn geest alles duidelijk bfigreep, kon ik daarom nog niet alle hebzucht, wellust en eerzucht afleggen.quot; 1)

B. Dat is zeer merkwaardig.

A. En wel vooral van iernarrd, die geen Jood wilde zijn. Gen. XII: I.

De priest^ar Hnss spreekt alzoo:

quot;Ik zeg u openlijk voor- God en zijn Gezalfde — dat ik van mijn jeugd af tot op dezen Ha;? in een langen en moeijelijken tweestrijd geweest ben en getwijfeld lirb wat ik kiezen zou. Of ik prijzen moest, wat allen prijzen, aanraden, wat allen aanraden, verontschuldigen, wat allen verontschuldigen, aan\'eekeningen op de schrift maken, gelijk toenmaals bijna alle groote beroemde en met den meesten schijn van heiligheid en wijsheid bekleede mannen aanteeke-ningen op haar- maakten, dan of ik die onvruchtbare werken der duisternis moedig zou aanklagen en laken. Of ik met den grooten hoop een gemakkelijk leven leiden, en naar^- waardigheden en prebenden streven, dan of ik uit de legerplaats trekken, de zuivere, heilige Evangelische waarheid mij toewijden, en de armoede en den smaad van Jezus Christus dragen zou. Ik zeg het openlijk, dat ik in een langen en moeijelijken tweestrijd geweest ben en getwijfeld heb Daar om heb ik tot God, den Vader¹ van onzen Heer Jezus Christus, gestadig gebeden. Mijn Bijbel iieb ik met mijn han len boven mijn hoofd tot. Hem opgeheven en met mond en hart tot Hem geroepen: O God, mijn Heer- en Meester van mijn leven, enz.quot;

B. O, vertel mij nog wat meer van Huss.

A. Wat wilt gij dan van hem hoor en? Daar hij leeraar van een geopenbaarde godsdienst was, waande hij zich niet ze//\'wijs, en (je-looj\'de aan een hooger- wijsheid, die den mensch van elders moet komen. quot;De Heilige Schrift, zei hij, is door den Heiligen Geest den mannen Gods ingegeven; juist diezelfde Geest moet haar verklaren en ophelderen.quot; — quot;Die rrit den Geest geboren is, is uit den dood dezer wereld en van het vleesch overgebragt in een nieuw , geestelijk, goddelijk en hernelsch leven, dat verborgen is in God, enz.quot;

Hij hield zich vast aan den Bijbel en ontzag of schaamde zich niet te leeren wat daarin slaat. quot;Christus, zoo sprak hij, is het mid-donpunt der theologie; die Hem kent, dien houde men voor een godgeleerde.quot;

Daarbij leidde hij een voorbeeldig leven, en vriend en vijand wis-

1) Zie iu ilo werken van Spiuozi het fragment: d* Intelleolus enendalio.ic. et de via, qua optime in ver am reruni cognition era dirigitur.

u

DE WANDSBECKER liODK.

ten niets dan goed van hem te zeggen , zoodat dan ook de gehecle Universiteit te Praag voor hem tegen het concilium partij trok.

B Hoe heeft hij zich bij de voltrekking van het vonnis gehouden ?

A. Heel goed. Uit eenige blieven, die hij uit de gevangenis aan zijn vrienden schreef, kan men zien dat hij, met eere, wel gaaine weer vrij zou zijn geweest en alle hoop daarop ook niet had laten varen. Maar toen dat niet geschieden kon, gedroeg hij zich, wel niet als de martelaars, die den hemel voor zich open zien, maar als een trouw vriend en aanhanger der waaiheid met gi oote gelatenheid en zelf beheersching. En mij dunkt dat dit moi\'ijelijker is dan het eerste

B. Vertel mij toch zijn uiteinde, bid ik u.

A. Dat zou ik gaai ne willen, maar wij rekenen hem als tot de onzen behoorende, en — ik zou het liever vertellen , als hij edel en grootmoedig behandeld was geweest. Maar wat kan men eenige eeuwen later daartegen doen? IV braven onder u hebben de procedure van het concilium te Constans nooit goed gekeurd, en wij hebben aan alle kamen te vergeten en te vergeven.

Ik wil dus verhalen, zoo als het verhaald wordt.

Sigismund kon er niet best toe besluiten hem te laten verbranden en liet met hem over een herroeping onderhandelen: daar wilde hij echter niets van weten. Toen zond de Keizer den dag nog voor de voltrekking van het vonnis, op den uden Julij 1415, 4 bisschoppen en de 2 Boheemsche barons von Chluiii en Duba lot hem. Huss werd voor de gevangenis naar buiten tot hen geleid en zijn trouwe vriend, de edele Chlum. zeide tot hem: \'Waarde, vrome Magister, wij ongeleerde leeken kunnen u in deze gewigtige zaak moeijelijk raad geven. Ga dus bij u zeiven na, of gij in uw geweien u aan de verkeerde handelingen, die u door het concilium te laste woiden gelegd, schuldig oordeelt. Zijt gij schuldig, schaam u dan niet uw gevoelen op to geven en voor een beter plaats te maken. Geeft uw geweten u echter de getuigenis dat gij onschuldig zijt, doe dan niets tegen uw geweten. Ik wil u daartoe ook geen grond of aanleiding geven, want ge zult niet liegen voor het aangezigt van God, maar veeleer standvastig tot in den dood volharden bij de waarheid, die gij hebt loe\'en kennen.quot; Deze toespiaak van zijn trouwen vriend brak hem het. hart; hij antwoordde in tranen losbarstende: quot;God is mijn getuige, dat ik gaarne terugtrekken en herroepen wil, als ik iets onregtvaardigs en dat met de Heilige Schiift en meening der Kerk niet overeenstemt, geleerd of geschreven heb. Ik begeei niets liever dan uit de goddelijke Schrift grondiger en beter onderligt te worden. Als zij dat doen kunuen, ben ik bereid terstond te herroepen.quot;

Den volgenden morgen vroeg vergaderde het gelieele concilium in de Domkerk. De keizer verscheen ei\' mei de rijksvorsten en de ge-heele lidderschap, en plaatste zich op zijn zetel ouder een gouden kroon; aan den eenen kant stond ile Keurvorst met den rijksappel, de Burggraaf Frederik von Nürnberg met het zwaard aan den anderen, en behalve de kardinaals, aartsbisschoppen, bisschoppen, geestelijken, monniken, doctoren, enz., was er een ontelbare menigte

1)K WANÜBBKCKBH UüUli.

mensclien bij een. De aartsbisschop van Gnezen, Nikolaus, bediende de mis, en nadat zij was afgeloopen, werd Huss, die uit zijn gevangenis in het minderbroederklooster gehaaid was en tot zoolang buiten op het voorplein had moeten wachten, voor deze groote kerkvergadering binnen gebragt. Men plaatste hem op een eenigzins verheven punt, zoodat hij door iedereen gezien kon worden. Daarop las dö bisschop van Concotdië het vroeger door het concilium genomen besluit voor: dat niemand gedurende de zitling dooi\' fluisteren\', of door geraas met handen of voelen, ook dooi- geen redeneren, verdedigen, enz. de spiekers storen zou, en daarop beklom de bisschop van Londen den kansel en hield een Latijnsche redevoering over Rom. IV, vs. 6, en spoorde daarin tevens den Keizer aan: de ketterijen uit te roeijen en voornamelijk den hier tegenwoordigen ketter, enz. Huss lag intusschen op de knieën en beval zijn geest aan God. Vervolgens weiden door den bisschop van Concordië de zoogenoemde ketterijen, uit de geschriften van Huss getrokken, voorgelezen. Huss wilde antwoorden, de kardinaal Emmerich beval hem te zwijgen; Huss wilde wederom spreken, en men gebood de beulsknechten en soldalen hem niet te laten spieken. Toen hief hij zijn beide handen ten hernel en zeide: quot;ik bid u, bij den almagtigen God, dat gij toch onbevooroordeeld mijn antwoord moogt willen hooien, opdat ik mij ten minste bij hen, die hier tegenwoordig zijn, verontschuldigen en hun de verdenking van mijn vermeende dwalingen ontnemen moge.quot; En toen dit hem geweigerd werd, viel hij met hemelwaarts gerigte blikken en gevouwen handen ter aarde.

Hierop las de bisschop van Concordië het eindvonnis; quot;dat eerst de schriften van Huss verbrand, en hij als een openlijke en schadelijke ketter , en slecht, halstarrig mensch , op een smadelijke wijze van zijn priesterlijken rang beroofd en geheel en al onteerd en ontwijd zou worden.quot; Het vonnis werd onmiddellijk voltrokken en met de ontwijding werd begonnen.

De bisschop van Milaan leidde met zes andere bisschoppen Huss naar een tafel, waar een miskleed en andere priesterlijke stukken lagen , kleedden hem aan en toen hij aangekleed was , in den vollen priesterlijken tooi en met de kelk in de hand, vermaanden de bisschoppen hem nog eens toch niet halstarrig te wezen , aan zijn leven en eer te denken , en van gevoelen te veranderen. Huss sprak hierop van zijn verheven plaats met groote aandoening tot het volk :

quot;Deze heeren bisschoppen vermanen mij voor u allen te bekennen, dat ik gedwaald heb Wanneer het nu een zaak van dien aard was, dat het maar om de schande van een mensch te doen was , zouden zij mij daartoe ligt kunnen overreden. Maar nu sta ik voor het aangezigt Gods , zoo dat ik aan hun verlangen niet kan toegeven , tenzij ik mijn eigen geweten bezware en mijn God in den hemel smaad en laster. En zou ik dan hen , die ik onderwezen en geleerd heb, nu door een slecht vooibeeld bedroeven en in dwaling brengen? Dat wil ik niet.quot;

Kom van uw plaats af, riepen nu de bisschoppen, en toen hij tot hen gekomen was begonnen zij hem te ontwijden. De bisschop van Milaan en die van Bisont naderden hem , en namen hem d.-n

li ^if

DE WANDSBECKER BODE.

kelk uit de handen niet de woorden : quot;U fiij — hier nemen wij den kelk van u weg, waarin het bloed van J. C. tot verlossing geofferd wordt; gij zijt zijns niet waard.quot; Huss anlwooidde kalm en met luide slem hierop : \' Ik heb toch mijn hoop en ver trouwen op God gesteld , den alinagtigen Vader, en op mijn lieer en Heiland Jezus Christus , om wiens naam ik deze schande lijd , en gelouf zeker en voortdurend , dat Hij den kelk des heils niet van mij nemen zal, maar dat ik dien met Zijn hulp nog heden in Zijn rijk zal drinken.quot; Toen naderden de andere bisschoppen en namen ieder een afzonderlijk stuk van de pr iester lijke kleeding met den bovengenoemden vloek. Toen het met de kleederen gedaan was, moest hern de kr oon , of geschoren plek op het hoofd , ontnomen worden , maar er was verschil van gevoelen of het met een mes of een schaar- moest gedaan worden. Huss zag daar bij den Keizer\' aan en sprak : quot;Het is toch vreemd: hardvochtig en w.eed zijn zij allen, maar\' over de wijze en manier zijn zij het niet eens.quot; Eindelijk toen hij geheel ontwijd was, zette men hem een bijna ellenhooge papieren kroon op, met geschilderde duivels en het opschrift, enz aurlskeUer. En nu wendden zich de bisschoppen tot den Keizer en zeide : quot;liet heilig concilium te (lonstans levert thans Johan Huss, die in de kerk Gods geen ambt of bediening meer heeft, aan de wereldlijke magt en regtbank over quot;

De Keizer- stond op , nam den hem overgelever den Huss in ontvang en sprak tot den Paltsgraaf LoJewijk : quot;Nademaal wij , geliefde oom en vorst, het wereldlijke zwaard dragen om het kwade te straffen , neem dan dezen Jolrarr Huss en laat hem in onzen naam weder varen, wat een ketter\' toekomt.\'quot; Deze lei zijn vor stelijke kleeding af, nam Huss, bragt hem voor den Schout van Constans en sprak tot hem quot;Volgens vonnis van onzen geëerbiedigdsten heer, den Roomschen Keizer, en op ons nadrukkelijk bevel, nrem dezen magister Huss en verbr and hem als een ketter\'quot; Deze Schout gaf hem in handen van den scherpregter en zijn dienaars en beval uitdrukkelijk : dat zij hem zijn kleederen niet zouden uittrekken, noch hem gordels , zakken , geld , messen of wat hij bij zich mocht hebben , afnemen, maar hem met al wat hij bij zich had, verbranden. En zoo wer d hij weggeb. agt

Toen hij op het geregtsplein kwam , knielde hij neder en bad. Na dit gebed liet de Paltsgraaf hem door de beulen optremen en dr iemaal om den houtstapel leiden. Hij nam daa-op van zijn oppassers afscheid, en nu grepen de beulen herrr aan, en bonden hein aan een paal met vijf touwen, over\' de voeten, onder de knieën, boven de knieën, midden om het lijf en met een keten om den hals. Hier bij viel de papieren kroon van zijn hoofd en hij zag haar na en glimlachte. Maar de beul zette ze hem weêr spoedig op en lei rondom hem heen , tot aan zijn mond ,\' rijsjes en stroo, en de bekende vrouw Sanctu Simplicitas raapte meê hout op en lei meó aan. Vóór het vuur werd aangestoken r eden de Paltsgr aaf Lodewijk en de Rijksmaarschalk von Pappenheim op hem toe en vermaanden hem ; quot;Hij zou nu nog aan zij r eigen heil denken en zijn dwalingen herroepen.quot; Daar begon Huss op den houtstapel luide zijn stern

DE WANDSBECKEE BODE.

te verheffen, zeggende: quot;Ik roep GoJ tot getuige , dat ik hetgeen zij door valsclie getuigen mij te laste hebben gelegd, niet geleerd noch geschreven heb ; maar ik heb al mijn preeken , onderrigtingen en schriften daarop laten werken , dat ik de menschen van de zonden n)Ogt afwenden en tot God in de hemelen brengen. De waarheden , die ik verkondigd , geleei d, geschreven en verspreid heb , als zijnde in overeenstemming met Guds Woord , wil ik volhouden en niet mijn dood bekrachtigen.quot;

Zij gaven toen door in de handen te slaan het teeken, en reden weg

Toen de beul het vuur aanstak , zong Huss een stuk uit de geloofsbelijdenis van Nicea , en toen de vlam tegen hem aansloeg, bad hij luide: quot;Christus, Lain Gods, ontferm u mijner!quot; En toen hij het voor de derde maal wiltle aanlielfen , joeg de wind den rook en de vlam hem Juist in het gezigt en ontnam hem de spraak. Hij bewoog de lippen en liet hoofd nog eenige minuten en was dood.

Vrede zij uwer ziele, gij trouwe, vrorne priester! Gij vertrouw-det op de waarheid. En hebt gij ze hier niet gekend , dan zult gij haar toch nu hebben leeren kennen. Want gij zocht haar en niet uw eigen eer.

Een brief wisseling met mijzelven.

Waarde Vriend!

Ik heb iets dat ik in uw hart moet uitstorten, daar ik anders niet weet waar het te laten.

Wanneer ik de wereld en het leven , weet ge , dat men daar leidt, naga, komen mij alle kinderen, en bijonder mijn eigen, die daar in en door moeten , voor den geest, en ik zou ze wel gaarne tegen het bedeif willen inbalsemen en vuurproef maken Wezenlijk, de menschen, die er ernstig over nadenken en bij zich zelve er over peinzen , hebben geen ongelijk.

Ge zult zeggen dat hierover anders , naar men zegt, in onzen tijd genoeg wordt geschreven , en daarin hebt ge ook geen ongelijk. Maar achnjven is schrijven, weet ge. Wie handelen wil en kan, die heeft, weinige uitzonderingen er- buiten gerekend , lijd noch lust om te schrijven. En als de zaken zoo regt gemakkelijk in de pen komen , dan zijn zij meestal uit den tnensch. De schrijver- daarentegen meent , dat als zij up het papier staan , hij ze dan heeft.

Bovendien kan het een of ander op het papier\' er uit zien, alsof het heel iets was, en is toch maai gewoon gebak. Laat mij u daarvan een voor beeld ver tellen.

Ik gaf laatst, zoo als ge weet, aan onze zalige Geertruid bij haar huwelijk het quot;Zweedsche Kook- en Huishoudboek van Christina Wargquot; ten geschenke. Toen wij eens bij elkander war en, haalde zij het boek voor den dag en las daar¹ onder\' ander en , pagina milli b83 , een recept voor iuclitblazen ons voor\'. Ge kunt nagaan hoe we allen bij die luchlb/azen raar stonden te kijken , en hoe wij de ooren spitsten , zelfs Geer truid niet uitgezonder d , die anders in zulke zaken vrij bedreven was. Ja , ze had haar nukken de goede vrouw, dat.

HE WANDSBECKEll bohk.

Is niet te ontkennen, maar lekker gebak kon ze maken. En gelijk men niet moeijelijk tot een edele daad overgaat , die juist voor ons talent past , beloofde zij terstond en met het boek in de hand , ons dien avond op het nieuw gebak te trakteren. Mij is in mijn heele leven geen avond zoo lang ge\\allen , als die. Wij stonden op, gingen weer zitten , verzonnen allerlei dingen om den tijd maar\' klein te krijgen; maar hij wou zich niet laten verdrijven en bleef als aan de plaats vastgespijkerd. Eindelijk moest hij toch wijken en het werd wezenlijk avond , de tafel gedekt en de — luchtbluzen werden binnen gebragt! En zie, daar was het een ovei bekend iets, dat Geertruid onder den naam van sneitiivballen honderdmaal gemaakt en wij honderdmaal gegeten hadden.

Ziet ge, zoo kan wat op het papter staat ons bedriegen. Daarom kan er wel, dat begr ijpt ge toch van zelf, veel verstandigs en nuttigs geschreven worden en geschreven zijn. Mijn bezwaren zijn maar tej.en het schrijven en de schrijflust in het algemeen , en gij zult vinden dat er veel waars in is.

Zeg gij mij nu uw gevoelen over de verbeterde opvoeding en overeen goede. Ik kan niet anders uitdenken , dan dat men zelf moet zijn wat men de kinderen maken wil. Zeg gij mij iels beters. God weet het, ik zou mij een vinger willen laten afsnijden , als gij mij iets probalum kondt zeggen. Uw Dienaar

Asmüs.

P. S. Ik kan u in andere zaken wéér dienen, als gij b. v iels van de verbeterde almanakken wilt weten. Want daar\' ben ik goed in te huis, hoe namelijk de zon de ééne fout na de andere gemaakt heeft en heele uren en dagen ten achter\' is geraakt, zonder dat iemand het gemerkt had , totdat eindelijk de paus Gregorius XIII er berigt van gekregen en met behulp van de hoogste i ijksger igten, alles weêr tusschengevoegd en in orde gebragt heeft. Ut supra.

Antwoord.

Waarde Vriend ,

Ge hebt u niet aan \'t ver keerde kantoor gewend , ik zit ook niet om niets sedert eenigen tijd met de handen in het haar\'. Overigens ,behoeft ge u den vinger\' niet te laten afsnijden , want ik kan u niets meer zeggen , dan gij weet.

Juist van die verbeterde almanakken weet ik ook iets af. Maar gij hebt hier iels in petto gehouden , of ge zijt toch zoo regt niet in de zaak te huis, als ge zegt. Want paus Gregorius XIII. heeft de orde én niet alleen én niet geheel hersteld. Want, waet ge, het was een oude schuld en de kardinaal Julius Caesar had al tusschengevoegd en wij en onze kinderen moeten nog altijd tusschen-voegen en kunnen het nog niet eens in orde houden. En in Rusland , waar de hoogste rijksgerigten niets te zeggen hebben , zijn de verloren geraakte dagen nog nooit te regt gekomen , om welke leden de Russen ook niet zóóveel kunnen schrijven , als wij

DE WANDSBECKER BODE.

Ja, wel kon de zalijre Geertruid lekker pebak maken en ik heb haai- het kookboek ook gegeven en ook mij is de avond lang gevallen , en de schiijflnst is mij even verdacht als u.

Overigens is al wat gij zegt, alsof het mij uit nrgt;ijn binnenste was gestolen. Ik heb ook , als men anderen goed wil maken , geen anderen raad dan dat men eerst beginne zelf goed te zijn

En als men weet, hoeveel dat kost, en dan de wereld en het leven, dat daar geleid wordt, waar de kinderen in en door moeten, er bij neemt, kan men nagaan welk het tegenwigt moet zijn. Waarachtig , kleine, luchtige knnsten zullen het niet doen. Ouk ligt daar, waar ik goede uitwerking gezien heb, godsdienst tot grond- . slag , de oude namelijk , en zoo zult gij het ook vinden —

Vaarwel. Uw Dienaar, enz. 5

Asmus. o

«

to s

C3

Brief van den Keizer van Japan aan een zekeren.....

\' C8

Waarde Heer! ^

Ik verneem dat het met de quot;staven goud genoeg te huisquot; juist « niet zoo heel in den haak is, en zend u dus hiei bij hetgeen ik u ^ had toegedacht. Neem het zonder complimenten aan en schaam u ^ niet over uw gezondheid , wat ik u bidden mag.

Wat voert ge oveiigens uit, houdt gij u nog altijd niet de ge-is leerdheid bezig? Schrijf mij toch eens wat gij uitvoert en of gij ⁰ ook gestorven zijt. ,c

Sedert gij hier zijt geweest, is er in de zaken der geleerdheid en S verlichting alhier eenige verandering gekomen , en ik ben thans de g-Europeanen vrij digt op de hielen. s

Sedert zeven jaren zijn er gymnasiën in de kleine steden, en is⁰ er in Jedo een Universiteit, waai heen een ieder zijn zonen kan zen- g den ; en voor hem die geen geld heeft, weet ik het met de Hoog- ¹¹ leeraars te vinden. Met het redeneren en disputeren gaat het hier ^ ook aardig vooruit, ook met het tijdschrift- en boekenmaken en met de vereenigingen tot verlichting. Onze celeerden hebben wezenlijk j* regt nuttige en aardige instellingen gemaakt en uitvindingen gedaan, en ik ben tegenwooi dig nog wel eens zoo lief keizer als voorheen o Dat gedeelte van mijn onderdanen intusschen, die. met die bescha-~ ving méégaan, is nog altijd klein en onbeduidend; en, wat des hoofdzaak is, zoo weet nu zeker dit gedeelte wel vele zaken , die g het te voren niet kende, maar voor het overige is het eer slechter tc dan beter geworden. Ik zou wel gaarne een verlichting willen heb- ⁰ ben, waardoor vader en zoon, man en vrouw, heer en knecht , « enz., voor zich zeiven en voor anderen getrouwer en braver, en alle mijn onderdanen beter onderdanen , en ik een beter regent werd. §lt; En ik ben zeer benieuwd eens te vernemen, hoe ver de Europeesche ₀ verlichters het op dit punt gebragt hebben , en hoe zij dit aan- £§ leggen , enz. —

______Ot

HE WANUSHECKER BODE.

De apologie van Socrates. 1)

Ik weet niet, mannen van Athene, welken indruk mijn aanklagers op u gemaakt hebben , ik echter ben door hen over mij zeiven haast in de war gebragt, zoo kunsiig en schoon hebben zij gesproken , al hebben zij dan ook , om zoo te zeggen , geen enkel waar woord verteld Om één ding , van de vele zaken waai omtrent zij u verkeerd hebben ingelicht, heb ik ze bijzonder en voornamelijk moeten bewonderen, dit namelijk , dat zij u waarschuwen op uw hoede te zijn om niet door mij, als een krachtig redenaar, misleid te woiden. Zoo iets te durven zeggen , daar zij toch op de plaats zelve door mij, feitelijk weerlegd zullen worden, want ik ben, zooals gij zult zien, geenszins een krachtig redenaar, dat schijnt mij hun onbe-schaamdsle onbeschaamdheid toe — tenzij ze mogelijk hem een krachtig redenaar noemen, die de waarheid spreekt; als zij dat meenen, dan moet ik bekennen dat ik een redenaar ben, alleen maar niet volgens hun opvatting. Zij dus, zoo als bereids gezegd is, hebben niets waars gesproken; mij daarentegen zult gij in alle opzigten en op iedere wijze, de waai beid hooi en zeggen Maar, bij Jupiter ! mannen van Athene , niet in sierlijke en opgesmukte taal , zooals zij spreken , maar eenvoudig weg . en zooals mij de woorden voor den mond komen, liillijk , hoop ik , zn! heigeen ik u zeg zijn, en meer verwachte geen uwer van mij. Want, mannen , he\'t past niet voor mijn jaren, dat ik als een knaap, die met woorden speelt, voor u zou optreden. Ik verzoek dus en vraag dringend van u , dat gij , als gij mij hier in mijn verdediging evenzoo hoort spreken , als ik op de markt, bij de wisselbanken , waar velen van u mij gehoord hebben, en elders gewoon was te spreken, dat gij u daatover niet zult verwonderen of er u dooi- in de war zult laten brengen. Want, gij moogt mij veilig gelooven , ofschoon ik over de zeventig jaar oud ben , kom ik hier voor do eerste maal voor het geregt en ben inderdaad vreemd aan do hier gebruikelijke taal. Gelijk gij nu mij , als ik een vreemde was, zoudt verontschuldigen, wanneer ik, in taal en trant en manier sprak , zoo als mijn landaard bet meebrengt, zoo vraag ik nu ook aan u , en mij dunkt dat ik niets onbillijks verlang, op de manier en wijze, waarop ik spreek, niet te willen letten misschien is er nog wel een , die slechter is, misschien ook een, die beter is — maar op hetgeen ik zeg, wel te willen letten, en vlij\'ig en scherp na te gaan, of het namelijk billijk is, of niet. Want juist daarin bestaat de pligt des regters; gelijk ook de partijen haar pligt gedaan hebben , als zij de waarheid spreken. A oot eerst echter, Atheners, moet ik mij tegen de beschuldigingen verdedigen , waardoor ik valschelijk ben aangeklaagd, en tegen de eerste aanklagers, en dan tegen de daarop volgende beschuldigingen, en tegen de laatste aanklagers. Want ik heb vele aanklagers, quot;die

1) Ofschoon ik niet in .ijle opzigten Claudius opvatting van Plato\'s apologie dool. heb ik gemeend hier niet tnijn vertaling niaar die van den lgt;ode te moeten geven . cn daarom niet slechte geringe afwijking daiir, waar de duidelijkheid van den zin het scheen te vorderen . de duitsehc vertaling zoo getrouw mogelijk gevolgd.

tus VERT

DE WANDSBECKEH BOÜE.

mij reeds sedert langen tijd zonder eenigen grond bij u hebben aangeklaagd , en die vrees ik meer dan Anylus en zijn aanhang, ofschoon deze ook wel te vi eezen zijn. Maar toch , gij mannen van Athene, die eersten zijn het nog veel meer, die aan velen van u van uw jeug4 af allerlei onware dingen van mij voorverteld en wijs gemaakt hebben : \'-B. v. dat er een zekere Socrates is, een wijs man , die de dingen , die in den hemel en onder de aarde zijn onderzoekt, en zwart wit maikt.quot; Die zoo\'n verhaal over mij in omloop gebiagt hebben, gij mannen van Athene, die zijn voor mij zeer gevaarlijke aanklagers. Want die zoo iets hoort, denkt terstond , dat menschen , die zich met zulke zaken ophouden , aan geen goden gelooven ; vervolgens zijn er velen van deze aanklagers, die reeds een geruimen tijd bij u klagten hebben ingebiagt, en dat wel toen gij op een leeftijd waart, waai in gij het meest geneigd waart de dingen aan te nemen , daar sommigen van u nog kiiideren en jonge lieden waren, en die daarenboven klaai blijkelijk , daar er niemand was die mij verdedigde, een wederregtelijk proces gevoerd hebben; het eigste van alles echter is, dat ik hun namen niet ken en ze niet kan opgeven , tenzij er mogelijk een van hen een come-dieschiijver is. Allen nu van hen, die uit nijd en laster u bepraat hebben en allen , die door anderen bepraat. weêr anderen bepraat hebben, deze allen zijn voor mij zeer moeijelijke en lastige tegen-standers, want ik kan niemand hunner hier voor Uiten komen om hem te wederleggen , m.iar ben genoodzaakt mij te verdedigen , waar niemand is dio aanvalt, en aan to vallen , waar niemand is die zich verdedigt.

Gij ziet dus zelve , dat, gelijk ik zeg , mijn aanklagers tweevoudig zijn; sommige, die mij thans hebben aangeklaagd, en andere, die zoo als reeds aangetoond is , het sints lang gedaan hebben , en gij zult het natuurlijk vinden dat ik mij eerst tegen deze laatsten verdedig, want zij hebben mij het eerst bij ir aangeklaagd en veel erger dan de anderen. Ik moet mij dus verdedigen, mannen van Athene, en beproeven u een vooroordeel , dat ge sedert langen tijd hebt, in een zeer korten tijd te benemen. En ik zon gaa: no willen , indien het voor u en mij beter is, dat hot gedaan kon worden en dat mijn verdediging lot nog wat meer mogt leiden. Ik weet echter dat het groote moeijelijkheden in zich heeft, en het is mij gansch niet onbekend , hoe het er mee staat. Maar dat ook inuge gaan , zooals het Gode welgevallig is, ik moet aan de wet gehoorzamen en mij verdedigen. Ik wil dus tot den eersten oorsprong van de aanklagt. opklimmen, waaruit de booze laster tegen mij is voortgekomen, waarop Melitus zich verlaten en deze djn geregtelijke beschuldiging tegen mij ingebiagt heeft

Hoe luidt dan eigenlijk de lastertaal mijner lasteraars ? want wij rnoeten ze behoorlijk in den vorm voorbrengen, gelyk een aanklager zijn bezworen beschuldiging.

quot;Sociates is een snood misdadiger, want hij onderzoekt dedingen, die in den hemel en onder de aarde zijn en maakt zwart wit en geeft in zulke zaken onderwijs.quot; Zoo is zij ongeveer; en iets van dien aard hebt gij zelve in de comedie van Aristophanes gezien,

DE WANUSIiECKEK BODE.

waai\' een zekere Socrates ten tooneele wordt opgevoerd, zeggendn da^ hij door de lucht naar den hemel vliegt en meer andere diergelijke vreemde dingen , waarvan ik niet veel weet of versta

En ik zeg dit niet om zulk een wetenschap , zoo iemand er kundig in is, ger ing te achten en een proces minder met Melitus te hebben, maar ik weet wezenlijk niets van die zaken. En gerust beroep ik mij op velen uwer, als getuigen , en smeek u , dat gij elkander ondervraagt en raadpleegt , voor zoo velen gij mij. wel eens gehoord hebt, gelijk er niet weinigen onder u zijn ; ondervraagt elkander dan , of een uwer mij ooit over die zaken heeft hooi en spreken , mot veel of weinig woorden ; en maakt daaruit op, hoe het met deze en andere zaken , die de groote menigte van mij verhaalt , gesteld is. Want daarvan is evenmin iets waar ; zoo ook, als de een of ander van u soms mogt hebben hooien zeggen , dat ik anderen leer en daarmee geld verdien , ook dit is niet waar. Wel is waar schijnt het mij geen slechte zaak toe , als iemand in staat is een ander te onderwijzen, zoo als Gorgias uit Leontium , en Prodicus van Ceos, en Hippias uit Elis. Want een ieder van hen is in staat in iedere stad, waar zij komen, van de jonge lieden, die toch voor niets met hun eigen burgers kunnen omgaan, te verkrijgen , dat zij dezen omgang opgeven, zich aan hen aansluiten, hen daarvoor betalen en bovendien hun nog dankbaar zijn. Er is ook nog een man van Pai os hier , een wijze , die , naar ik gehoord heb, zich hier ophoudt. Want ik ontmoette onlangs iemand , die milder jegens de geleerden is dan alle anderen , Gallias namelijk , den zoon van Hipponicus en vroeg hem (want hij heeft twee zonen): quot;Gallias , zei ik , als uw zonen veulens of kalven waren , hoe\'n meester zoudt gij voor hen kiezen , om ze goed te maken , in die zaken waai in veulens en kalven goed moeten zijn?quot; quot;Wel, antwoordde hij , den een of anderen koetsier of landman.quot; — quot;Nu zij echter menschen zijn, hoe\'n meester wilt ge nu voor hen nemen? Wie is in de menschen- en burgerpligten ervaren ? Want (laar gij zonen hebt, zult ge waarschijnlijk daarover reeds gedacht hebben ? Is er zoo iemand hier, zeide ik, of niet?\' quot;Wel zeker,quot; antwoordde hij. quot;Hoe heet hij, zeide ik. waar komt hij van daan en wat neemt hij?quot; quot;Evenus, antwoordde hij, o Sociatcs, een man van Paros, vijfhonderd drachmen.quot; En ik heb Evenus gelukkig genoemd , als hij deze kunst, gelijk hij ze zelf werkelijk goed verstaan mogt, ook zoo trouw en ijverig aan anderen leerde ; ik zou mij ook niet weinig inbeelden of er mij op laten voorstaan, als ik zulke dingen wist, maar ik versta ze niet , mannen van Athene. Misschien zal iemand nu antwoorden : Maar , Socrates , wat doet ge dan toch , wat voei t gij uit ? Van waar zijn zulke geruchten omtrent u in omloop gekomen ? Hadt ge nooit meer of minder gedaan, dan anderen, er zou niet zooveel over u gesproken en verhandeld zijn ; ge moet dus iets gedaan hebben dat van het gewone afwijkt en verschillend is; zeg ons dan wat dat is, opdat wij ook niet zoo maar in \'t wilde over u oordeelen. Die zoo spreekt, schijnt mij toe verstandig te spreken, en ik wil beproeven of ik u duidelijk kan maken. wat mij eigenlijk dien naam bezorgd en dat gepraat veroorzaakt heeft.

jij: waxdsdeckei; bóiie.

Luistert (\'an. Misschiim zal hetgeen ik ga zeggen sommigen uwer als gekheid voorkomen , weet échter dat ik u de zuivere waarheid zeg. Ik dan, mannen van Athene, heb dien naam door niets dan door een soort van wijsheid verkregen. Door hoedanige wijsheid ? Wel waarschijnlijk is het menschelijke wijsheid want ik schijn wezenlijk niet deze begaafd te zijn. Die wijsheid echter, waarmede die anderen . waarover ik zoo even gesproken heb , mogelijk begaafd /.ijn , moet een boven- en onmenschelijke zijn , of ik weet niet hoe ik ze noemen zal, want ik ken die wijsheid niet en die het tegendeel beweert, die spreekt onwaarheid en wil mij belasteren. En wordt niet vertoornd op mij, mannen van Alhene, als ik u soms toeschijn te snoeven. Want ik geef niet als mijn woord hetgeen ik zeg, maar ik wil een zegsman noemen en dien zult gij laten gelden. De getuige namelijk van deze mijn wijsheid, hoe zij dan ook zijn moge, is de God te Delphi. Gij kent Chaerephon , hij was mijn vriend van kindsbeen af en de vriend van velen onder u ; hij is met u in ballingschap gegaan en met u terug gekeerd ; gij weet wat man hij was, en hoe hij door dreef en doorzette , wat hij ondernam. Eens nu , toen hij te Delphi kwam , waagde hij den God het, volgende te vragen, maar, gelijk ik u verzocht heb, gij moet niet vertoornd op mij worden , gij mannen ; hij vraagde dan of iemand wijzer was dan ik ? De priesteres gaf ten antwoord dat niemand wijzer was ; en dit kan zijn broeder, die hier tegenwoordig is, getuigen, daar hij zelf niet meer leeft. Let nu op waarom ik dit alles zeg: ik wil u namelijk aantoonen , waaruit de laster tegen mij is voortgekomen.

Zoodia ik dit hoorde, dacht ik bij mij zeiven er over na: Wat zegt de God ? en wat wil hij daarmee te kennen geven ? Want ik geloof van mij zeiven noch dat ik veel, noch dat ik weinig wijsheid bezit. Wat bedoelt de God dus , als hij zegt dat ik de wijste ben ? Liegen doet hij niet, want dat mag hij niet.

Langen tijd wist ik niet wat hij bedoelde. Naderhand ben ik eindelijk op weg gekomen zijn meening uit te vinden. Ik ging namelijk naar een van de schijnbaar wijzen om hier, zoo ooit, de godspraak te weerleggen en het orakel duidelijk aan te tonnen : deze is wijzer dan ik, en gij hebt toch gezegd, dat ik het was Toen ik dezen man nu regt goed beschouwde, bij zijn naam durf ik hem niet noemen, maar hij was een van de staatslieden, toen ik hem nu regt goed beschouwde, begon het volgende licht voor mij op te gaan, mannen van Athene. In het gesprek namelijk, dat ik met hem hield, kwam het mij voor, dat deze man aan vele andere men-schen, en voornamelijk aan zich zeiven, wijs toescheen. maar het niet was, en naderhand beproefde ik hem aan te toonen, dat hij wel is waar dacht wijs te zijn , maar het niet was ; maar daardoor maakte ik mij hem en velen die er bij waren , tot vijanden.

Bij hot weggaan nu dacht ik bij mij zei ven: gij zijt wijzer dan deze man. Want het heeft den schijn , dat geen van ons beiden weet, noch wat schoon noch wat goed is; deze echter meent iets te weten., terwijl hij toch niets weet, ik echter, gelijk ik niets weet, verbeeld het mij ook niet. Ik schijn dus om een kleinigheid wijzer te zijn dan hij, hierin namelijk, dat ik hetgeen ik niet weet, ook niet

DE WANUSBECKER BOLlE.

denk te weten. Van hier ging ik naar een ander van hen , die nog meer schijnbaar wijs waren dan deze; en ik heb altijd wéér hetzelfde gevonden , en heb ook dezen en vele anderen mij tot vijanden gemaakt. Na hem ging ik nu op dezelfde wijze voort, met het volle bewustzijn wel is waai-, en met smart en vrees, dat ik mij gehaat, maakte; te gelijkertijd echter scheen het mij toe, dat men hetgeen van God komt boven al het andere stellen moet, en dat hij, die de Godspraak wil leeren verstaan, naar allen gaan moet, die zich zelve vei beelden iets te weten. En op mijn woord, mannen van Athene, want ik moet u de waarheid zeggen, ik heb het inderdaad bevonden, zoo als volgt: zij, die om hun wijsheid het meest beroemd zijn en grooten naam hebben , zijn mij als de armzaligsten, volgens de uitspraak van den god te Delphi, voorgekomen ; anderen daarentegen , die veel minder gerekend wei den , vond ik veel meer op weg om wijs te worden. Maar ik moet u al mijn doen en handelen vertellen, en wal ik al beproefd en ondernomen heb, opdat toch het oiakel mij onweerlegbaar duidelijk zou zijn.

Van de staatsmannen ging ik naar de dichters, zoowel de tragedieals dithyramben-dichters en de andere , ten einde hier mijn mindere wijsheid uit te laten komen en alzoo op heeter daad betrapt te worden. Ik sprak dus met hen over zoodanige van hun gedichten , die ik dacht dat zij het zorgvuldigst bewerkt hadden, en vroeg hun, wat dit en dat beduidde, om tevens iets van hen te kunnen leeren. Doch ik schaam mij , mannen , u de waarheid te zeggen. Maar het moet er uit. In een wooid, al de aanwezigen bijna spraken van hetgeen zij gemaakt hadden beter, dan de dichters deden. Ik zag dus alwéér bij de dichters uit dit kleine staaltje dat zij , hetgeen ;:ij gedicht hadden, niet door ingeving der wijsheid hadden gedicht, maai\' door een natuurlijke ingeving en in een soort van geestverrukking, even als de propheten en waarzeggers. Want deze zeggen ook vele en schoone zaken, maar verstaan niets van hetgeen zij zeggen. Zoo ongeveer en van dien aard schijnen mij ook die geestverrukking en die dichters te zijn Tevens merkte ik op, dat zij wegens hun dichterstalent ook in andere vakken zich verbeeldden zeer wijs te zijn, hetgeen toch geenszins het geval was Ik ging dus van hier en meende, om dezelfde reden als vroeger bij de, staatslieden , in dezelfde mate hun meerdere te zijn. Ten slotte begaf ik mij uu naar de handwerkslieden; want ik was overtuigd , dat ik niets wist, om het maar ronduit te zeggen ; ik wist echter zeker , dat ik hier menschen vinden zou, die vele nuttige zaken kenden; en daarin bedroog ik mij niet, zij wisten ook werkelijk zaken , die ik niet kende en waren in zoovei re wijzer dan ik Maar, mannen van Athene, juist, dezelfde fout, die de dichters hadden, schenen de handwerkslieden ook te hebben. Daar zij in hun vak meesters waren , dacht een ieder van hen, dat hij ook andere dingen, groote en kleine , meesterlijk verstond. Ln deze fout van hen maakte al die wijsheid wéér ijdel, zoo dat , als ik mij zeiven in den naam van het orakel, de vraag voorhield , wat ik liever wilde : zoo te blijven als ik was, en noch hun - wijsheid , noch hun onverstand te hebben, ol heiden te hebben zoo als zij ? ik mij zeiven en het orakel ant-

W.W\'DSBKOKIiR BODK,

woorden moest, dat hot veel beter voor mij was, zoo te blijven als ik was. Door deze onderzoekingen nu, mannen van Athene, heb ik mij vele en bittere vijanden op den hals gehaald , en daaruit zijn die verschillende lasteringen tegen mij voortgekomen en is mij ook de naam van een wijze toegevoegd ; want overal meenen de menschen, die er bij staan en luisteren, dat ik in die zaken, waarin ik een ander dan zijn onwetendheid aantoon, wijs moet zijn. Ik echter geloof dat God inderdaad en in waarheid wijs is , en in dit orakel bedoelt, dal de menschelijke wijsheid gering of niets beduidend is ; en hij schijnt Socrates alleen te noemen en mijn naam te gebruiken om mij tot vooibeeld te nemen, alsof hij wilde zeggen:

quot;Hij , onder u , o menschen , is de wijste van allen , die, even als Socrates, erkent dat hij tot wijsheid waaiachtig ongeschikt en geheel en al nietswaardig is.quot;

Dit nu zoek ik, tot nog toe en altijd door, uit te vinden en uit te vorschon volgens den wil van God , en ga naar landgenooten en vreemden, zoodia ik van iemand hoor, die wijs is, en als hij mij niet zoo voorkomt, dan kom ik der Godheid te hulp en toon hem aan, dat hij het niet is.

En ten gevolge van deze bezigheid heb ik geen tijd gehad noch in staatszaken, noch in die van mijn eigen huis, iets van belang uitte voeren, maar ik ben door deze vereeiing van den Gtd in groot gebrek van allerlei aard

Hierbij komt nog dat de jongelingen, die mij volgen, die niets te verzuimen hebben, de zonen van de rijkste burgers, er pleizier in hebben, als zij zien dat menschen van dwaling overtuigd worden. En zij doen mij soms wel eens na en beproeven zelve anderen te polsen , en ik wil gaarne gelooven, dat zij dan menschen in overvloed vinden, die meenen iets te weten, maar weinig of niets weten.

Zij nu, die door hen zoo behandeld worden, worden niet boos op hen, maar op mij en zeggen dan: er is een zekere Socrates, een zeer gevaarlijk mensch en een verleider der\' jeugd. En als iemand hen dan vraagt, wat ik doe en wat ik leer, kunnen zij wel niets zeggen, daar zij niets weten, maar om hun zwakheid niet te verraden, zoggen zij wat men tegen alle wijsgeeren pleegt te zeggen, namelijk, dat hij de dingen, die in den hemel en onder de aarde zijn, ondeizoekt, aan geen goden gelooft en uit zwart wit maakt. Want de waarheid willen zij liever niet zeggen, dat zij namelijk voor de wereld bekend zouden worden, als menschen die voorgeven iets te weten, doch niets weten Deze menschen nu, die eergierig, heftig en veel in gel al zijn en die overredend en arglistig weten te spreken, deze zijn de menschen, die mij, voorheen en thans, bij u zwart gemaakt en in kwaden reuk gebragt hebben.

Uit hen is nu Melilus tegen mij opgekomen en Anytus en L3^-con; Melitus mij vijandig, ter zake van de dichters; Anytus, ter zake van de handwerkslieden en staatkundigen; en Lycon , ter zake van de redenaars. — Zoodat ik dus, gelijk ik tt in het begin reeds gezegd heb, mij zou verwonderen als ik in staat was u dit vooroordeel, waaraan zoo lang en door zoo velen gewerkt is, in zoo korten tijd te benemen.

l)E VVANDSUKCKBH UollK.

Daar hebt gij nu de gan?clie zaak, gelijk zij is, mannen van Athene; ik heb niets voor u verbotgen, veel noch weinig, en zonder vrees of schroom gesproken En ik weet ook, dat ik mij hier geen vrienden gemaakt heb, maar dat is Juist een bewijs, dat ik de waarheid zeg, en dat dit alleen mijn slechte naam en de ooi zaak er van is En gij moogt het nu thans. of een andermaal onderzoeken, gij zult het al ijd zoo en nooit anders vinden. En hiermee zij dan mijn verdediging tegen datgene, waarvan mijn eerste aanklagers mij beschuldigd hebben , geëindigd

Wat nu Melitus, den regtschapene, den vaderlandslievende, gelijk men zegt, en de anderen betreft, zal ik thans beproeven mij teger. hen te verdedigen. Eerst echter willen wij hier, even als bij de andere aanklagers, «Ie bezworen beschuldigiging hoeren. Zij luidt aldus: quot;Socrates, zeggen zij, is een goddeloos misdadiger, want hij bedeift de jongelingen en gelooft niet aan de goden, die de staat erkent, maar aan andere, nieuwe godhedenquot; Dit nu is de beschuldiging ; wij moeten ze stuk voor stuk in overweging nemen. Zij zeggen dus dat ik een goddeloos misdadiger ben , omdat ik de jongelingen bederf. Maar ik, mannen van Athene, zeg dat Melitus een goddeloos misdadiger is, daar hij met einstige zaken spot, menschen zonder leden voor liet geregt daagt en den schijn aanneemt, alsof hij zich aan die zaken veel gelegen liet liggen , waarom hij zich toch nooit bekommerd heeft. Dat dit nu zoo is, zal ik trachten u te bewijzen. Zeg mij dan, Melitus, gaal het u niet zeer na ter harte dat de jongelingen zoo volmaakt mogelijk worden ?

M. Ja.

S Welaan dan, zeg aan deze mannen hier, wie ze goed maakt. Want het is duiaelijk dat gij het welen moet; het gaat u immers zeer na tei harte. Daar gij nu hem, die ze volgens uw beweren bedeift, gevonden hebt, noem dan ook hein, die ze goed maakt en toon de regtbank aan, wie hij is. — Ziet ge, Melitus, gij zwijgt en weet niet wat ge antwoorden zult. Vindt ge niet dat u dit slecht staat, en dat het een voldoend bewijs is voor hetgeen ik zeg, namelijk dat gij u om de jongelingen nooit bekommerd hebt? Zeg, gij goede Melitus, wie maakt hen beter?

M. De wetten.

S. Dat vraag ik niet , mijn vriend, maar welke menschen , die dan toch eerst de wetten moeten kennen ?

M. Deze regters , hier tegenwoordig, Socrates.

S. Wat zegt gij , Melitus ? Zij zouden de jongelingen kunnen opvoeden en beter maken ?

M. Ongetwijfeld.

S. Allen, of slechts sommigen van hen, en anderen niet?

M. Allen.

S. Wel geantwoord , bij Juno ! Gij zegent ons daar met een overvloed van nuttige mannen. Maar de toehoorders hier, maken die de jongelingen ook beter, of niet ?

M. Ook deze.

S En de raadsleden?

M. Ook de raadsleden.

\'Mi WASIldüECKElt liOJjt.

S. Maar, Melitus, de in de volksvergadering verzamelde burgers , bederven zij de jongelinge» of maken ook zij allen hen beter?

M. Ook zij allen.

b. Zoodat dan alle Atheners, met uitzondering van mij , ze goed maken en ik alleen ze bederf. Zegt ge dat niet ?

M. Voorzeker zeg ik dat.

S Gij maakt waarlijk een heel fraai portret van mij. Maar zeg •eens, schijnt het u toe bij de [aaiden evenzoo te zijn, dat namelijk, alle menschen hen beter maken en dat er maar één is , die ze bederft? Uf gebeurt niet juist het tegendeel, dat er namelijk een enkele is , die het verstaat, ze beter te maken , of eenige weinigs goede ruiters, en dat allo anderén , die met paaiden omgaan en ze gebruiken, ze bederven? Is het niet zoo lij de paarden, Melilus, on bij alle andere dieren? Het is werkelijk zoo het geval, gij en Vnytus moogt zeggen , wat ge wilt. De jongelingen zouden dus wel boven alle dieren gelukkig zijn, als slechts een enkele hen bedierf in alle ande;en hen beier maakten. Maar, Melitus, ge hebt, dunkt mij genoeg laten blijken, dat gij aan de jongelingen nooit gedacht hebt en toont duidelijk uw onbezonnenheid, daar ge niet eens nagedacht hebt over die zaak, waarvoor gij mij hier voor het geregt hebt laten komen. Maar zeg ons nu nog, Melitus , waar is het beter fe wonen, onder goede burgers of onder slechte ^? — Nu, antwoord dan, ik vraag immers niets moeijelijks. Zullen niet de slechten allijd hun, die voortdurend om en bij hen zijn, eenig kwaad doen, de goeden daarentegen eenig goed?

M. Zonder twijfel.

S. Zou er wel iemand zijn die door hen, die met hem omgaan, liever ongelukkig dan gelukkig zou willen gemaakt worden\'\' Antwoord, mijn waardste, want de we\', ook beveelt te antwoorden. Zou er iemand zijn, die ongelukkig zou willen gemaakt worden?

M. Neen, zekei niet.

S. Welaan dan, gij daagt mij hier voor het geregt, omdat ik de jongelingen bederf en ze slechter maak; hoe doe ik dat, met of zonder opzet?

M. Met opzet,

S. Wat, gij zoudt dan op uw leeftijd zooveel wijzer zijn dan ik in mijn ouderdom, dat gij begreept dat de boozen hun, die met hen omgaan, kwaad, en de goeden goed doen; en ik zou zoo dwaas zijn en niet inzien, dat als ik hen, die om en bij mij zijn, slechter maak, zij mij in het vervolg zelve zullen kunnen benadeelen; ik zou van dat gevaar en al die zaken zoo weinig weten, dat ik een zoo groot kwaad , gelijk gij zegt, met opzet zou doen ? Daarvan, Melitus, kunt gij mij niet overtuigen en waarschijnlijk ook wel niemand anders. Of ik bederf de jongelingen in het geheel niet, of ik doe het zonder opzet, zoodat gij in beide gevallen onwaarheid spreekt. Want bederf ik zonder opzet, dan is het geen gebruik zoodanige onopzettelijke vergrijpen voor het geregt te biengen, raaai\'men neemt zoo iemand onder vier oogen, om hem te vermanen en beter in te lichten, want zoodra ik beter ingelicht zal zijn, zal ik natuurlijk niet meer doen, wat ik zonder op/.et doe; maai\' gij hebt mij ontwe-

tsjsz*-^ ^ lt;—£-^ri- »1.1* t

^-»-, /T^-*-lt;ï^w ^ lt;ygt;^

M}

c^^. £(L J$

amp;.jyvmwk*d \'fS - ll£.

^yUu^/ FsÓ

r amp;€?lt;£

.-• / cFc/\'6

/ *

bE VVAN\'USBECKBH MOBÏi.

ken en mij niet willen inlichten, en daa^t mij nu hier voor de regi-bank, waar zij slechts behooien, die straf verdienen, maar niet die vermaning en onderwijs nuodig hebben. Doch , mannen van Athene , het is reeds bewezen wat ik zeide, namelijk dat.Melitus zich hierom in peenendeele bekommerd heeft.

Maar zeg nu ook nog, Mel it us, waardoor gij meent dat ik de jongelingen bederf? Volgens uw aanklagt leer ik niet te gelooven aan de goden, die de staat erkent, maar aan andere, nieuwe godheden. Zegt gij dit nu niet, dat ik door zoodanige leer de jongelieden bederf?

M. Voorzeker zeg ik dat.

S. Maar, bij de goden zelve, waarvan hier sprake is, verklaar toch, Melitus, aan mij en de mannen wat duidelijker, want ik begrijp het niet goed. of gij zegt, dat ik nog aan eenige goden leei gelooven en er zelf ook nog aan geloof, en dus niet geheel en al een atheïst ben. Is dat mijn misdaad? Of dat ik leer niet fe gelooven aan de goden van den staat, maar andeie? En is n-ijn misdaad , dat ik andere goden leer ? Of zegt gij eindelijk dat ik in het geheel aan geen goden geloof en zoo ook leer?

M. Ja, dat zeg ik , dat gij in het geheel aan geen goden gelooft.

S. O, gij onbegrijpelijke Melitus, waarom toch zegt gij dat? Dus houd ik noch de zon, noch de maan voor goden, gelijk de andere menschen?

M. Bij Jupiter, neen, mannen en regters! Hij zegt dat de zon een steen eh de maan een aaide is.

S. Waarde Melitus, ge schijnt Anaxagoras aan te klagen, en be-leedigt dus deze men.-chen , dat gij ze voor onkundig genoeg in de wetenschappen houdt, om niet fe weten dat die zaken op elke bladzijde van Anaxagoras van Clazomene\'s geschiiften te lezen staan. En zoo iets zouden de jongelingen van mij moeten leeren, terwijl het hun vrij staat, die wijsheid, als het heel duur loopt, voor eenige drachmen in de schouwburgzaal fe koopen en dan noch bovendien Socrates uit te lagchen _f wanneer hij namelijk voor eene uitvinding van zich zeiven zulke afgezaagde zaken wilde uitgeven. Maar, bij Jupiter, is u dit wezenlijk ernst dat ik in het geheel aan geen goden geloof? «

M. Neen, bij Jupiler, aan geen enkelen.

S. Gij verdient peen geloof, Melitus, en in dit geval, naar het mij toeschijnt, gelooft gij zelf niet wat gij zegt. Het komt mij voor\', mannen van Athene, dat deze man mei ons den spot drijft en zijn aanklagt alleen uit boosheid en jongensbaldadigheid heeft ingediend. Hot is juist alsof hij een raadsel heeft, opgegeven en wil beproeven: zal Socrates, die wijze man, merken dat ik met hem spot en duidelijk mij zeiven fegenspt eek , of zal ik hem en de overigen bovendien kunnen om den tuin leiden^

Want liet komt mij voor, dat hij in zijn aanklagt zich zeiven zoo duidelijk tegenspi eekt, alsof hij zeide: Sociales is goddeloos, daar hij aan geen goden gelooft en toch aan goden gelooft; dat noemt men nu echter den gek ergens meê steken. En gaat gij zelve nu

t)E WANDSBECKER BOiiEi

na, mannen van Athene, hoe en waarom hij mij toeschijnt dit te zeggen. Antwoord ons dan, Melitus, en gij, mannen van Athene, vergeet niet mij toe te staan, gelijk ik u dadelijk bij het begin verzocht heb, het bewijs op de mij gewone manier te leveren. Is er wel iemand, die gelooven kan dat er menschelijke dingen zijn, maar geen menschen? Laat hem antwoorden, mannen, en niet aanhoudend allerlei dingen door elkander verwarren. Is er iemand die gelooft, dat er dingen bestaan paarden betreffende, maar toch geen paarden? Of die aan geen zaken van fluitspelers gelooft, maar wel aan de fluitspelers zelve? — Ei- bestaat zoo niemand, beste vriend. Als gij niet antwoorden wilt, zal ik het u wel zeggen en aan de anderen, die hier tegenwoordig zijn. Maar beantwoord nu dit nog eens: Is er iemand die gelooft, dat er daemonische dingen zijn, maar niet gelooft, dat er daemonen bestaan 1

M. Neen.

S. quot;Wat kost het u oen moeite! zoodat zelfs op bevel van het geregt ter naauwernood een enkel woord er uit wil ! Zegt gij nu niet dat ik aan daemonische dingen, ze mogen oud of nieuw zijn , geloof en ze aan anderen leer. Daemonische dingen dus geloof ik, volgens uw eigen uitspraak en ge hebt het zelf in uw aanklagt bezworen. Maar als ik nu aan daemonische dingen geloof, moet ik toch wel noodzakelijk aan daemonen gelooven. Is dat niet zoo ? Dat is dus waar, want daar gij niet antwoordt, neem ik aan dat gij mij toestemt De daemonen worden voor goden, of voor zonen der goden gehouden. Geeft gij dit toe of niet?

M. Natuurlijk.

S. Als ik dus, gelijk gij zegt, aan daemonen geloof en daemonen goden zijn, dan is bewezen, wat ik beweer, dat gij met ons den spot drijft en voorgeeft dat ik aan geen goden geloof en toch wel aan goden geloof, omdat ik aan daemonen geloof. Zijn nu daemonen natuurlijke, bij nymphen en andere vrouwert verwekte zonen van goden , waar zij algemeen voor gehouden worden , welk mensch zou dan kunnen ineenen , dat er zonen van goden waren , maar geen goden ? Dat zou even zoo onzinnig zijn , als wanneer iemand meende, dat er jongen van paarden en ezels zijn, namelijk muilezels , maar niet zou meenen dat er paarden en ezels bestaan. Ge hebt dus uw aanklagt gesteld, Melitus, of om de zoo even gemelde proef met ons te nemen . of mogelijk omdat een wezenlijk misdrijf , waarvan ge mij beschuldigen kondt, ontbrak. Want dat is toch geheel onmogelijk den een of anderen mensch, zoo hij ten minste niet volstrekt van gezond verstand ontbloot is, te overreden , dat dezelfde mensch aan daemonen en goden gelooft en te gelijk, dat hij niet aan goden en daemonen en goddelijke menschen gelooft. Dat ik nu niet goddeloos gehandeld heb volgens de beschuldiging van Melitus , geloof ik niet meer breedvoerig te behoeven weerleggen , maar houd het reeds aangevoelde voor voldoende Hetgeen ik echter vroeger gezegd heb, dat er groote vijandschap en wel van den kant van velen tegen mij is ontstaan, w^reet gij wel dat waar is. En dit is juist hetgeen mij in het verderf zal storten , zoo iels mij in het verderf stort, niet Melitus noch Anytus, maar de la^-

12

tgt;e wa.mdsheckf.u bode

tertaat der groote menigte ; die reeds vele brave menschen in het verderf gestort heeft en nog storten zal, en het zou vreemd zijn als zij bij mij bleef staan.

Mogelijk echter zal iemand onder u zeggen : maar schaamt gij u niet, Socrates, dat gij zoo\'n beroep hebt uitgeoefend, dat u nu misschien het leven zal kosten ? Hem, die zoo spreekt, wil ik een waar woord daarop antwoorden: Gij spieekt niet goed, o mensch, wie ge ook zijt, als gij meent dat een man, aan wien maar een haar goed is , gevaar en leven en dood in aanmerking mag nemen en dat hij niet veeleer hier alleen op zien moet bij zijn handelen , of hij regtvaardig of onregtvaardig handelt, pis een goed of als een slecht mensch. Volgens uw wijsbegeerte zouden de halfgoden dwazen zijn , die voor Troje gesneuveld zijn en onder anderen de zoon van Thetis, die het gevaar in vergelijking van schande en oneer zoo gering achtte , dat toen hem , terwijl hij op weg was om Hector te dooden , zijn moeder , die toch een godin was , het volgende ongeveer zei: quot;Als gij den duod van uw vr iend Patroclus wreekt en Hector doodt, moet gij zelf sterven, want terstond na Hector is uw einde bepaald;quot; dat hij, toen hij dit gehoord had, om dood en gevaar zich niet bekommerde, maar veeleer vreesde met schande te leven en hen , die hem dierbaar waren , niet te wi eken. Hij antwoordde dus terstond : quot;Vrij moge ik sterven, als ik dezen booswicht bestraft heb; dat ik slechts hier niet tot spot en als een nietswaardige bij de holle schepen zitte.quot; Vindt gij wel, dat hij bijzonder op dood en gevaar gelet heeft ? En zoo is het ook in waarheid, mannen van Athene. Waar iemand volgens zijn beste overtuiging zich plaatst, of waar hij door zijn meerderen geplaatst wordt, daar moet hij , volgens mijn oordeel , blijven , gevaren quot;er-duren , de schande vreezen en anders niets, dood noch gevaar. Ik zou anders vr eemd gehandeld hebben , toen ik bij Potiflaea, Amphi-polis en Delium\' op mijn post bleef staan , waar de oversten , die gij over mij gesteld hadt, mij plaatsten. Ik bleef er toen staan, even als ieder ander, en liep er gevaar gedood te worden. En nu God mij , gelijk ik geloof en vast over tuigd ben , hier geplaatst heeft om naar wijsheid te streven en mij zeiven en anderen te onder zoeken en te bepr oeven , zou ik nu terugwijken en uit vrees voor den dood of eenige andere straf mijn plaats verlaten ? — Dat zou verachtelijk van mij zijn en men zou mij met reden dan voor het geregt kunnen beschuldigen , dat ik niet aan de goden geloof, daar- ik de godspraak niet gehoorzaam en den dood vrees en mij zeiven dus voor wijs houd , ofschoon ik het niet ben. Want den dood te vreezen , mannen , is niets anders, dnn zich zelven voor\' wijs te houden, ofschoon men het niet is; niets anriers , dan te denken dat men weet, wat men niet weet. Niemand kent den dood en niemand weet, of hij niet misschien het gr ootste goed voor\' de menschen is, en zij vreezen hem alsof zij zelior wisten , dat hij het grootste kwaad is. En zou dit dan niet onverstandig en zeer schandelijk zijn: te meenen dat men weet, wat men niet weet? Ik echter-, mannen, verschil ook in dit opzigt van de meeste menschen , en als ik zeide, dat ik hierin wijzer ben dan eenig ander-, zoo is het, dat, daar ik

de vvandsbecker bode.

het quot;na den doodquot; niet met genoegzame zekerheid ken, ook niet meen het te kennen. Maar dat tegen een betere, hij zij dan god of mensch , onregtvaardig te handelen en hem niet te gehoorzamen , slecht en schandelijk is, weet ik zeer goed. Ik zal dus voor het slechte, waarvan ik weet dat het slecht is, geenszins datgene, waarvan ik niet weet of het niet soms goed kan zijn , vreezen of ontvlieden. Zoo dat, als gij mij nu vrij liet, en naar Anytus niet hoordet, die gezegd heeft, dat gij mij of in het geheel niet voor het geregt hadt moeten dagen, of, daar gij het nu gedaan hebt, mij ook dooden moet, omdat , als ik vrij kwam , uw zonen de leer van Socrates volgen en geheel en al bedorven zouden worden; wanneer gij mij nu vrij liet, zeg ik, en tot mij spraakt: Socrates, wij luisteren niet naar Anytus , en laten u vrij , maar op voorwaarde , dat gij u met dat onderzoeken en naar wijsheid streven niet verder inlaat; wordt gij er echter weer op bet; apt, dan moet ge sterven. Als gij dit deedt, zou ik u antwoorden: Mannen van Athene, ik eer en bemin u ; God echter gehoor zaam ik meer , dan u , en zoo lang ik nog adem haal en mij beweeg , zal ik niet nalaten mij met de wijsheid bezig te houden en u te vermanen en teregt te wijzen, en zoo dikwijls ik iemand uwer ontmoet, hem te zeggen gelijk ik tot nog toe gedaan heb : mijn vriend , gij zijt uit Athene, uit die stad , die om haai\' wijsheid en magt onder alle steden de grootste en beroemdste is, en schaamt gij u niet, rijkdom , eer en aanzien na te jagen , alsof zij de beste zaken waren , terwijl gij om verstand en wijsheid en om de veredeling en verbetering uwer ziel u niet bekommert noch er voor zorgt ? En als dan iemand uwer daartegen sprak en zeide, dat hij er voor zorgde , zou ik hem niet terstond loslaten of van hem gaan, maar ik zou hem ondervragen en onderzoeken en trachten te overtuigen. En als het mij bleek , dat hij de deugd werkelijk niet bezat, maar er slechts den schijn van aannam, zou ik hem verwijten, dat hij het hoogste het minste, en het geringste het meeste achtte Dat zou ik doen, met jong en oud, waar ik ze ook ontmoette, met vreemden en inwoners; met inwoners echter, omdat zij mij het naaste zijn, het meest. Want dit beveelt God mij, weet het wel — en ik geloof, dat uw stad nooit grooter geluk overkomen is , dan mijn gehoorzaamheid jegens God. Want ik doe niets anders, dan rondgaan om ouden en jongen aan te manen en op te wekken, niet eerst voor hun ligchaam en voor rijkdom of voor iets van dien aard te zorgen , maar voor de ziel, hoe die volmaakter zal worden ; terwijl ik u verzeker , dat deugd niet uit rijkdom voortkomt, maar de rijkdom en al wat de menschen als menschen en burgers gelukkig kan maken , uit de deugd.

Als ik nu door zoo te spreken de jongelingen bedierf, zou dit schadelijk en verderfelijk moeten zijn. Maar , zegt iemand , dat ik op een andere wijze spreek , die spreekt onwaarheid. Verder zog ik , mannen van Athene, hoort naar Anytus of niet, spreekt mij vrij of niet, ik zal nooit anders handelen , zelfs al moest ik meer dan eens sterven. Wordt niet wrevelig, mannen van Athene, maai\' voldoet aan mijn verzoek : ik heb u verzocht niet wrevelig te worden over hetgeen ik zeggen zou, maar er naar te luisteren. En inder-

12 *

480 nr. wantisiieckeu boké.

daad zult gij mijns inziens bij het luisteren zelf voordeel hebben. Want ik heb u nog andere dingen te zeggen , die u nog gevoeliger zullen treffen. Maar wordt niet, verstoord Want gij weet wel, dat als gij mij , gelijk ik ben en mij beschreven heb, ter dood veroordeelt, gij mij niet meer benadeelt, dan u zelve. Mij zal niets be-nadeelen , noch Melitus , noch Anytus , zij kunnen het niet ; want het valt niet in Gods bestiering, dat de betere mensch door den slechteren benadeeld kan worden. Hij kan hem wel het leven benemen , of uit het land verbannen, of hem in schande en oneer brengen , en dit alles beschouwt hij misschien en vele anderen met hem als een groot ongeluk voor den deugdzame, ik beschouw het niet zoo. maar vind het een veel grooter ongeluk, als iemand, gelijk deze doet, zich er op toe legt een man op een onregtvaardige wijze om \'t leven te brengen. Als ik mij nu zoo verdedig, mannen van Athene, geschiedt dit volstrekt niet om mijnentwil, zoo als menigeen zal denken, maar om uwentwil , opdat gij door uw vonnis tegen mij u niet vergrijpen zoudt aan de gave u door God geschonken. Want zoo gij mij laat dootlen , zult gij waarlijk niet ligt weer zoo iemand vinden, die, hoe belagchelijk het ook schijnen moge, zoo door God bij de stad geplaatst is , alsof /.ij een ros ware , dat groot en van edel ras , maar door het vele vleesch wat traag , door sporen en zweep moet aangezet worden ; als zoo iemand schijnt God mij bij de stad geplaatst te hebben om een iegelijk uwer op te wekken, te vermanen en teregt te wijzen en den gebeden dag dooi¹ de zweep te laten hooren. Zoo iemand nu, hebt gij niet zoo spoedig terug , mannen ! Daarom , als gij naar mij wilt hooren , gaat dan voorzigtig met mij te werk. Misschien ccjiter zult gij bij de eerste opwelling van toorn , als zij die uit den slaap gewekt worden , mij van u afstooten en op het woord van Anytus af, kort en goed laten dooden. Maar dan zult gij uw volgend leven slapende moeten doorbrengen , als God niet voor u zorgt en u een ander in mijn plaats toezendt.

Dat ik nu werkelijk zoo iemand ben , die door God aan de stad gegeven is , kunt gij hieruit zien. Of vindt gij het met de mensche-lijke natuur overeenkomstig , dat ik al mijn belangen ter zijde stel en mijn huisselijke aangelegenheden laat verloopen , en sedert reeds zoo vele jaren, mij altijd met uw belangen bezig houd, terwijl ik uit eigen beweging tot een ieder van u in het bijzonder ben gegaan en hem , als een vader of een ouder broeder, tot de deugd heb aangemaand ? En zoo ik hiervan eenig voordeel had gehad , of mij mijn lessen had laten betalen . dan konden zij er nog iets van zeggen. Maar gij ziet integendeel dat mijn aanklagers , die op alle andere punten zoo onbeschaamd mij beschuldigen , toch niet zoo onbeschaamd hebben durven zijn een getuige bij Ie brengen, dat ik ooit eenige betaling of aangenomen of gevraagd heb. Ik breng u echter een vrij geldigen getuige, geloof ik , voor de waarheid van hetgeen ik zeg , namelijk , mijn armoede.

Misschien zal iemand denken , dat het vreemd is, dat ik aan burgers in het bijzonder op die wijze , raad geef en daarbij geen moeite spaar, terwijl ik den moed niet heb openlijk en in uw ver-

DE WANDSBECKEU ÜÜ1IE,

gadering op te treden en in den staat zeiven raad te geven. De oorzaak hiervan is : dat straks genoemde goddelijke en daemonische,-die stem , die somtijds heimelijk tot mij spreekt, waarvan ik u reeds meermalen op verschillende tijden gesproken heb , welke ook Melitus in zijn beschuldiging vermeldt en bespot.

Ik heb het van jongs af aan gehad , dat een zekere stem heimelijk tot mij sprak, en wanneer zij tot mij spreekt, houdt zij mij altijd terug van hetgeen ik wil gaan doen , maar zet mij nooit tot iets aan. Deze is het, die mij verhindert mij met staatszaken te bemoeijen , en het schijnt ook zeer goed te zijn , dat ik er in verhinderd ben. Want weet gij wel , mannen van Athene , dat, als ik mij reeds sedert vele jaren met staatszaken bezig gehouden had , ik al voor langen tij I zou zijn omgekomen ? Ik zou u dus niet nuttig zijn geweest en mij zalven ook niet. En wordt niet toornig, als ik u de waarheid zeg. Niemand kan in leven blijven, noch onder u, noch in ecnig ander talrijk ligchaam , als hij zich standvastig verzet en wezenlijk verhinderen wil, dat er vele onregtvaardigheden en onwettige daden gepleegd zullen worden ; maar hij , die in ernst voor de regt-vaardigheid str ijdt , moet noodzakelijk een privaat persoon blijven en niet openlijk optreden, zoo hij ten minste eenigen tijd het leven wil behouden. Ik wil u hiervoor duidelijke bewijzen bijbrengen, geen woorden , maar iets , waarop gij hoogen prijs stelt, feiten.

Hoort dan van mij, wat mij overkomen is, opdat gij daaruit weten moogt , dat ik niet ligt iemand toegeef, uit al te groote vrees voor den Jood; maar ook tevens hoe ik, daar ik niet toegeef, ook spoedig zou zijn omgekomen. Ik moet u onaangename dingen en lastige regtszaken te binnen roepen , maar zij zijn waar. Ik heb nooit in de stad cenig ambt bekleed , maar raadslid ben ik geweest.

En nu gebeulde het dat onze Antiochis-stam juist in den raad voorzat, toen gij besloten hadt de tien vlootvoogden, die de in den slag achtergeblevenen niet hadden begraven, allen gezamenlijk te veroordeelen, tegen de wet, gelijk gij later zelve hebt ingezien. Toen in dien tijd was ik de eenige onder de Prytanen , die er mij tegen verzette , dat door u tegen de wet zou gehandeld worden , en ik stemde er tegen. En ofschoon de redenaars reeds klaar stonden mij aan te klagen en voor het gei egt te roepen en gij met hen meê werk iet en de stem luide verhieft, hield ik het er toch voor, dat ik met de wet en de regt\\aardigheid op mijn zijde liever alles moest wagen, dan uit vrees voor boeijen en den dood met u tot een onregtvaardigheid over te gaan. En dit had plaats, toen de staat nog democratisch was Naderhand werd de oligarchie ingevoerd en de dertig tyrannen lieten mij met nog vier anderen naar de Ihalos roepen en bevalen ons den Salaminiër Leon uit Salamis hierheen te brengen , opdat hij gedood zou worden. Aan vele anderen gaven zij dergelijke bevelen om er zoovelen mogelijk in hun onregtvaardigheden te betrekken. Toen heb ik niet met woorden, maar met daden getoond dat ik om den dood niets geef, als ik zoo eenvoudig spreken mag, maar dat ik hierom zeer veel geef, namelijk, om niets onverstandigs en onbehoorlijks te doen. Want dat bestuur , hoe magtig het ook was, heeft mij niet bevreesd gemaakt, zoodat ik iels onregt-

DE WAXUSIffiCKEn HODE.

vaardigs zou doen. Maar toen wij uit de tholos kwamen , gingen die vier anderen naar Salarais en haalden Leon, ik echter ging mijn weg naar huis. En misschien zou het mij wel mijn leven gekost hebben , zoo dat bestuur niet kort daarop afgeschaft was geworden. En dit kunnen vele menschen u als waar getuigen. Meent gij nu nog, dat ik zoo hoogen ouderdom bereikt zou hebben , als ik met staatszaken mij bezig gehouden en als een braaf man mij van mijn pligt gekweten, het regt steeds voorgestaan en dit, zooals het behoort, aan ieder andere overweging voorgetrokken had? Het is er ver af, mannen van Athene, en evenmin eenig ander mensch. Nu echter heb ik mijn geheele leven door, als ik in het openbaar gehandeld heb, mij aldus gedragen, en eveneens in mijn bijzonder leven, want ik heb nooit iets bij iemand door de vingers gezien , dat tegen de regtvaardigbeid was, bij een ander even weinig, als bij een van hen , die mijn lasteraars mijn leerlingen noemen. Maar ik bon , eigenlijk gezegd, nooit de leermeester van iemand , wie dan ook , geweest. Had iemand lust to hooi en naar hetgeen ik zei, en op te letten hoe ik met mij zeiven omging , dien heb ik nooit van mij geweerd, onverschillig of hij oud of jong was. Ook heb ik riet voor geld gesproken en zonder geld gezwegen; raaar rijken en armen, die mij ondervragen wilden , heb ik ten dienst gestaan , den een zoo goed als den ander, en zij hebben, zoo zij het verkozen, op hetgeen ik zei weêr kunnen antwoorden. Zoo dus een van hen beter of niet beter mogt zijn geworden , zoo behoef ik in billijkheid er niet verantwoordelijk voor te zijn , want ik heb niemand beloofd hem iets te leeren en heb ook niets geleerd. En als iemand zegt, dat hij van mij onder vier oogen iets geleerd of gehoord heeft, dat alle anderen niet gehoord hebben, weet gij wel dat hij de waarheid niet spreekt. Om welke reden nu sommigen altijd zoo gaarne om en lij mij waren , hebt gij gehoord, mannen van Athene, ik heb u alles naar waarheid meegedeeld , namelijk dat zij hun genoegen er in vonden toe te luisteren, als menschen, die zich zelve voor wijs hielden , teregt werden gewezen. En dat is ook niet onaangenaam. Doch mij is, gelijk ik gezegd heb, door God bevolen dit te doen, door orakels en droomen en op iedere andere wijze, waarop de goddelijke wilsopenbaring den mensch ooit bevolen heeft iets te doen.

Dit nu , mannen van Athene , is niet slechts waar , maar ook zoo helder als het daglicht. Want bedierf ik jongelingen en had ik jon-gelinger bedorven , dan zouden eenigen van hen, die ouder waren geworden en inzagen dat ik hun in hun jeugd slechten raad had gegeven , nu of uit eigen beweging tegen mij opkomen en mij aanklagen en verlangen dat ik gestraft werd , of wanneer zij het niet uit eigen beweging wilden doen, zouden toch van de hunnen, vaders, broeders of andere bloedverwanten, wanneer hun betrekkingen door mij tot het kwade verleid geweest waren , het mij vergelden en op mijn veroordeeling aandringen. Er zijn , zooals ik zie , velen van hen hier tegenwoordig , vooreerst Crito hier , mijn tijd- en stamgenoot de vader van Critobulus, dan Lysanias van Sphettus , de vader van dezen Aeschines , verder Antiphon uit Cephiusia , de vader van Epigenes. Ik zie hier ook nog anderen, wier broeders tot mijn

OS WANDSBECKER BODE.

vrienden behoorden, als Nicostratus, den zoon van. Zotides en den broeder van Theodotus, en Theodotus is dood, zoodat hij dus bij dezen mijn voorspraak niet zijn kan, en hier Paralus, zoon van Demodocus, van wien Theages een broedei was; zoo als ook Adi-mantus, den zoon van Ariston , wiens broeder deze Plato hier is; en Aeantodorus, van wion Apollodorus een broeder is. Ik zou er u nog vele anderen kunnen noemen , van welke Melitus toch éénen ten minste voor alle anderen als getuige had moeten oproepen. En als hij het toen vergeten heeft, laat er hem dan nu één aanbrengen, ik sta het hem toe, en dat hij vrij spreke, als hij er een heeft. Maar juist het tegendeel hecfl plaats, Atheners. Gij zult al deze mannen bereid vinden om mij bij te staan, mij die hun betrekkingen bedorven, hun zeiven kwaad gedaan heb, gelijk Melitus en Anylus beweren. De bedorvenen zelve zouden mogelijk nog reden kunnen hebben mij bij te staan , maar de niet bedorvenen , die hun betrekkingen en reeds menschen van jaren zijn , welke andere reden zouden die toch kunnen hebben mij bij te staan, dan regt en billijkheid; daar zij namelijk overtuigd zijn dat Melitus onwaarheid spreekt, ik daarentegen de waarheid zeg ? Maar genoeg , mannen. Hetgeen ik zoo al tot mijn verdediging kan bijbrengen, is ongeveer dit en meer van dien aard.

Misschien echter zal de een of ander onder u vertoornd zijn, als hij aan zich zeiven denkt, hoe hij namelijk in veel minder netelige omstandigheden de regters met veel tranen gebeden en gesmeekt heeft en, om het medelijden nog gemakkelijker op te wekken, zijn kinderen en huisgenooten en vrienden heeft laten opkomen , terwijl ik niets van dien aard doe, ofschoon ik toch nu, zoo als ik zelf geloof, in het groots\'e gevaar verkeer. Misschien , zei ik , zal iemand , als hij dit bedenkt , mij vijandig gezind of er over geraakt zijn, en zoo in zijn spijt zijn stem tegen mij uitbrengen. Als dit nu bij den een of ander het geval mogt zijn , ik wil het niet geloo-ven, maar gestold dat het zoo ware, komt het mij niet ongepast voor als ik tot hem sprak; quot;ook ik, mijnviiend, heb betrekkingen,quot; en , gelijk Homerus zegt: quot;Ik ben ook niet uit hout en steen geboren , maar# uit menschen 1quot; Dus, mannen van Athene, ik heb ook betrekkingen, en drie zonen, één reeds een jongeling en twee nog kinderen , maar toch zal ik het wel laten een van hen voor u te laten komen en u om vrijspraak te doen verzoeken. En waarom wil ik het niet doen ? Niet uit overmoed , Atheners , noch uit minachting tegen u. Doch of ik voor den dood bevreesd ben of niet , is een andere vraag. Om mijn eer , de uwe en die van den gehee-len staat vind ik het voor mij niet gepast zoo iets te doen , daar ik reeds op jaren ben en zoo grooten naam heb , hetzij dan teregt of ten onregte

Het is nu toch eenmaal algemeen aangenomen , dat Socrates op de eene of andere wijs boven de andere menschen iets voor heeft. Als nu zij uit uw midden , die algemeen gerekend worden in wijsheid , dapperheid of eenige andere deugd, anderen te overtreffen, zou het zeer schandelijk zijn, vind ik, als die zich zoo wilden gedragen , als ik er bij vel schillende gelegenheden sommigen gezien heb,

UK WAXLlSUECKlin I!OIiE.

die voor het geregt stonden — en deze waanden zich nog wel iets te zijn , maar stelden zich zoo wonderlijk aan , alsof zij geloofden , dat, als zij stierven, zij iets vreeselijks zouden lijden en dat zij onsterfelijk zouden zijn, als hun het leven niet ontnomen weid. Deze, geloof ik, doen den staat oneer aan, daar ook van de vreemden menigeen op de gedachte zou kunnen komen , dat de beste en voortreffelijkste van de Atheners, welke door hun eigen medeburgers tot staatsambten en andere eervolle betrekkingen gekozen worden, in niets van de vrouwen zich onderscheiden. Zoo iets nu te doen past niet voor u, die naam maken wilt, noch het te dulden, als wij het doen ; maar stelt veel liever daarin uw eer , hem , die zulke treurige comedies speelt en de stad belagchelijk maakt, eerder te veroordee-len dan iemand, die zich rustig houdt. Maar bovendien , behalve deze eer of schande, komt het mij onbillijk voor, zoowel dat men den regter smeekt, als dat hij , die smeekt, vi ij gesproken wordt. Men moet hun inlichtingen geven en ze overtuigen ; want de regter zit daar niet om het regt naar gunst te vergeven, maar om te beoordeelen wat regtvaardig is. En hij heeft gezworen niet naar gunst te handelen , zoo als het hem goed dunkt, maar overeenkomstig de wetten regt te spreken. Wij moeten u dus niet gewennen meineedig te worden en gij moet u aan zoo iets ook niet laten gewennen ; wij zouden anders aan beide kanten weinig op onzen pligt acht geven. Verlangt dan niet, mannen van Athene, dat ik voor u doen zal, hetgeen ik noch voor gepast, noch voor billijk, noch voor godsdienstig houd, en des te minder, bij Jupiter, omdat ik juist door dezen Melitus van ongodsdienstigheid beschuldigd word. Want zoo ik u , als gezworen regters trachtte te bepraten en door smeeken voor mij in te nemen, zou ik immers openlijk u leeren gelooven dat er geen goden zijn en zou juist in mijn verdediging\' van mij zeiven aantoonen , dat ik aan geen goden geloof. Maar de zaak is geheel anders. Want ik geloof aan goden, mannen van Athene , meer dan een van hen , die mij aanklagen. En aan u laat ik thans over en aan God , een vonnis over mij te vellen, zoo als het voor mij en voor u het best zal zijn.

Dat ik, Atheners, over hetgeen zoo even gebeurd is, namelijk dat gij mij veroordeeld hebt , niet verdrietig ben, hiertoe werken verscheiden oorzaken te zamen. Ook is het gebeurde mij niet onverwachts overkomen , integendeel ben ik eerder verwonderd over de verhouding van de stemming aan beide kanten. Want ik had nooit gedacht, dat een zoo geringe meerderheid, maar dat een grooto zoude beslissen. Nu schijnt het echter, dat ik vrij zou zijn gekomen , als maar drie stemmen nog op mijn kant waren uitgebragt. Melitus ben ik , dunkt mij , zelfs nu ontkomen en niet alleen ontkomen , maar het is duidelijk dat hij , zoo niet Anytus en Lycon ook waren opgestaan om mij aan te klagen , niet het vijfde deel der stemmen zou hebben gehad en dus 1000 drachmen boete zou hebben moeten betalen. Deze man dus verklaart mij des doods schuldig. Het zij zoo! Maar welke straf nu zal ik mij zeiven waardig keuren ?

DE WANDSIIECKER liODE.

Die natuurlijk, welke ik verdiend heb. Hoedanige dan ? Wat heb ik verdiend te lijden of te betalen, omdat ik op een verstandige wijze in de wereld ben werkzaam geweest ? omdat ik om gold verdienen , om huishouding, om militaire- en burgerlijke en andere eereposten en ambten mij niet bekommerd en mij inderdaad voor te goed gehouden heb om op die wijze dank te verdienen; omdat ik dus daarheen, waar ik met den besten wil, noch u noch mij zeiven, nuttig kon zijn , niet ben heengegaan ; maar omdat ik daarheen ben gegaan , waar ik , naar mijne overtuiging de grootste weldaden aan den man kon brengen , en een ieder uwer vermaand heb niet in de eerste en voornaamste plaats voor zijn bezittingen te zorgen, maar eerst voor ziehzelven , om namelijk volkomen goed en verstandig te zijn ; niet eerder voor de wallen dan voor de slad , en zoo in allo overige zaken te handelen — wat heb ik dan hierdoor verdiend te lijden? Iets goeds, mannen van Athene, als gij ten minste in waarheid naar verdienste oordeelen zult, en wel iets goeds van dien aard, dat voor mij past. Wat past dan \'voor een man, die arm is en werkzaam , en die voor den tijd om u te kunnen vermanen vrij van andere bezigheden moet zijn ? Niets is zoo gepast voor hem , Athe-ners, als dat een zoodanige man op het prytaneum op staatskosten onderhouden worde, hij veel liever dan een van u, die in de olympische spelen met paai den , met twee- en vierspannen overwonnen heeft. Want deze maakt slechts dat gij gelooft gelukkig te zijn, ik echter dat gij het zijt; hij behoeft niet onderhouden te worden , ik daarentegen wel. Als ik mij Jus overeenkomstig regt en billijkheid een straf waardig zal rekenen , reken ik mij deze waardig: kosteloos op het prytaneum onderhouden te worden. Misschien komt het u voor, dat ik hierover genoegzaam op dezelfde wijs en even overmoedig spreek als vroeger, toen ik over het smeeken en het genade inroepen sprak Het is echter niet zoo, mannen van Athene, maar de oorzaak is veeleer deze. Ik ben mijzelven bewust, dat het mijn voornemen is: niemand rnregt aan te doen; hiervan nu kan ik u niet overtuigen , want de tijd , dat wij met elkander spreken kunnen , is te kort. Als het bij u, even als bij andere menschen , gebruikelijk was over een halszaak niet één enkelen, maar meer dagen te beraadslagen . zoudt gij mogelijk overtuigd kunnen worden. Nu echter is het wel niet mogelijk den indruk van langdurige lasteringen weg te nemen. Daar ik dus overtuigd ben dat ik niemand onregt wil aandoen, zal ik zooveel te minder mij zeiven onregt aandoen en zeggen dat ik iets kwaad» verdiend heb en zoo iets zelf mij aanwrijven. Zou ik uit vrees dat mij datgene overkwam , dat Melitus mij waardig gekeurd heeft, en waarvan ik zeg dat ik niet weet, of het iets kwaads is , zou ik daarvoor iets kiezen , waarvan ik zeker weet dat het kwaad is en mij dat waardig rekenen ? Mogelijk de gevangenis ? En waarom zou ik in den kerker leven, in de magt van de elfmannen, die telkens op nieuw aangesteld worden? Of soms een geldboete, en gevangen te zitten totdat ik betaal? Dat zou voor mij juist hetzelfde als het vorige zijn , want ik heb geen geld om een boete te kunnen betalen. Maar ik kan de ballingschap kiezen en zou dan mogelijk juist uw zin doen. Doch ik zou

DE WANDSBECKËR BODE.

al een groofe liefde voor het leven moeten hebben , Atheners , als zij mijn verstand zoo benevslen kon , dat ik zou denken , dat , als gij , mijn medeburgers, mijn omgang en gesprekken niet kondt verdragen, maar zij u zoo lastig en onaangenaam geworden waren, dat gij mij thans uit den weg zoekt te ruimen , anderen ze gaarne zouden willen verdragen. Dat scheelt veel, mannen van Athene. Het zou een fraai leven voor mij zijn, op mijn jaren aan het zwerven te gaan en van de ééne naar de andere stad te tiekken en er mij uit te laten verdrijven. Want ik weet dat overal, waar ik kom, de jongelingen naar mij luisteren zullen , gelijk hier. Wil ik ze niet laten luisteren , dan zullen zij de ouderen iets voorvertellen en mij wegjagen; laat ik ze echter luisteren, dan zullen hun ouders en betrekkingen het doen.

Intusschen zou iemand misschien kunnen zeggen: »iVIaar, Socrates , kunt gij dan niet vertrekken en zwijgen en in rust leven ?quot; Niets ter wereld is zoo moeijelijk als om u dit aan het verstand te brengen. Want als ik zeg, dat zulks ongehoorzaamheid aan God zou zijn en dat het daarom onmogelijk is , in rust te leven , houdt gij het voor ironie ; zeg ik echter , dat het grootste geluk voor den mensch daarin bestaat iederen dag van zijn leven over deugd en die andere zaken te spreken, waarover gij mij hebt hooien spreken, mij zeiven en anderen hebt hooi en ondervragen en op de proef stellen, —■ want een leven, waarin men niet aanhoudend met zelfonderzoek zich bezig houdt, is geen leven voor den mensch — als ik dit zeg, zult gij mij nog minder gelooven. De zaak is nu in waarheid zoo als ik zeg , maar om er u van te overtuigen is moeijelijk. Maar bovendien ben ik niet gewoon mij zeiven eenige straf waardig te rekenen. Als ik geld had, zou ik mij een geldboete schuldig gekeurd hebben, zoo groot men ze slechts verlangen kan , want dat zou mij niets hinderen. Maar nu kan ik niet, want ik heb geen geld; of gij mogt soms tevreden zijn met een boete , die ik zou kunnen betalen. Misschien zou ik u ongeveer één tnina zilvergeld kunnen betalen. Zoo groote boete wijs ik mij dus toe. Doch Plato hier, mannen van Athene, en Crito en Critobolu,; en Apollüdorus bevelen mij dertig mina\'s te zeggen en dat zij voor mij borg zullen staan. Ik keur mij dus zooveel schuldig en zij zullen u goede borgen zijn.

Het is niet om een langen tijd te doen, Atheners, dal gij bij hen , die gaarne kwaad van de stad spreken, de schuld en den slechten naam zult hebben dat gij Socrates, een wijs man , lei-dood hebt gebragt. Want, al ben ik het niet, zoo zullen toch de menschen , die u willen belasteren, mij een wijs man noemen. Hadt gij nog slechts een weinig geduld gehad, zoo zou het u \\an zelf ten deel zijn gevallen , want gij kunt het mij aanzien dat ik in liet leven reeds tamelijk gevorderd en den dood nabij ben. Dit nu zeg ik niet tot u allen, maar tot hen, die mij ter dood veroordeeld hebben , xn tegen deze ook zeg ik nog dit ; Gij meent misschien , mannen van Athene, dat ik mijn zaak verloren heb , omdat het mij aan woorden ontbrak , waardoor ik u zeker op mijn hand zou gebragt hebben , als ik gemeend had , dat men alles moet doen en

riE WANbSBECKER BODE.

zeggen om slechts aan de beschuldiging te ontkomen ; daarin echter vergist gij u zeer. Ik heb mijn zaak verloren , \'t is waar , doch niet omdat het mij aan woorden ontbroken heeft, maar aan vermetelheid en onbeschaamdheid en omdat ik u niet hebben willen zeggen , wat gij het liefst hoort; omdat ik niet heb willen jammeren en klagen en meer andere zaken van dien aard , die mijns inziens mij onwaardig zijn , maar zooals gij er van anderen gewoon zijt te hooien, Maar ik heb, van het begin af, evenmin gedacht, dat men om het gevaar, dat ons dreigt iets laags mag doen, als het mij op dit oogenblik leed doet, dat ik mij op mijn manier verdedigd heb ; ik wil veel liever door deze manier van verdedigen sterven, dan door die andere blijven leven. Want zoo min voor het geregt als in den oorlog mag noch ik, noch iemand anders al doen , wat hij kan, om slechts den dood te vermijden. In veldslagen is het zeker reeds dikwijls vertoond, dat men den dood gemakkelijk ontkomen kan, als men de wapenen uit de hand werpt en den vijand om genade smeekt. En zoo zijn er ook in verschillende gevaren verschillende wijzen van den dood fe ontvlugten , als men maar niet beschroomd is alles te doen en te zeggen. Inderdaad, mannen van Athene, den dood te ontloopen , dat is niet moeijelijk , maar de schande te ont-loopen , dat is veel moeijelijker , want zij loopt veel harder dan de dood. Ik nu, die langzaam en oud ben , ben door den langzame ingehaald, mijn aanklagers echter, die nog krachtig en vlug zijn , door den meer snelle, door de schande. En ik ga nu weg, door u des doods schuldig geoordeeld ; zij echter: door de waarheid aan boosheid en onregtvaardigheid schuldig verklaard. Ik ben met het vonnis tevreden, en zij ook. En dit heeft welligt alles zoo moeten zijn en naar mijn oordeel is het zoo goed afgemeten. Nu heb ik nog lust u de toekomst te voorspellen , u namelijk , die mij veroordeeld hebt. Fn ik ben ook juist op het punt, waarop de menschen goed plegen te voorspellen , als zij namelijk kort bij den dood zijn. Ik zeg dus , mannen , als gij mij laat dooden , zal u weldra na mijn dood een straf tieffen , en een veel gestrenger, bij Jupiter, dan gij in mij uit den weg ruimt. Want dat doodvonnis hebt gij met het doel uitgesproken. om voor uw verder leven vau verwijt en berisping vrij te zijn ; dat zal echter geheel anders uitvallen . zeg ik u. Er zullen nu verscheidene beoordeelaars en regters uwer handelingen optreden , die ik tot nog toe, zonder dat gij het raerktet, terughield ; en gij zult veel meer ergernis hebben. Want zoo gij meent, dat gij slechts menschen behoeft te dooden , om iemand over uw onregtvaardigheid het stilzwijgen op te leggen, dwaalt gij jammerlijk. Deze wijze van zich aan verwijtingen te onttrekken is noch mogelijk noch fraai: maar deze is de beste en gemakkelijkste manier: anderen niet te hinderen, maar zich te beijveren zelf braaf en onberispelijk te zijn. Dit dus voorspel ik u, die mij veroordeeld hebt, en ga daarmee van u weg. Met hen echter, die mij hebben vrij gesproken , zou ik gaarne nog wat over deze zaak praten, terwijl de regters nog bezig zijn en ik nog niet daarheen ga, van waar ik nooit terug kom. Blijft daarom dien korten tijd bij mij, Atheners, want waarom zouden wij ons niet te zamen onderhouden , zoolang

DU WAKDSBECKER liODE.

het geoorloofd is ? Aan u , als mijn vrienden, wil ik aantoonon: wat mij overkomen is en wat liet beteekent. Want , regters, u toch mag ik met rej\'t regters noemen , mij is iets geheel buitengewoons overkomen. Wijn inwendige daenioni.^cche slem liet zich vroeger , bij elke gelegenheid, te allen tijde hooien, en zelfs in kleinigheden verzette zij zich , als ik iets doen wilde dat niet goed was. En nu is mij overkomen, waarvan gij zelve getuigen zijt en dat velen wel als het allergrootste ongeluk beschouwen: noch heden morgen vroeg , toen ik uit huis ging, noch toen ik hier de geregts-plaats binnen trad, noch een enkele maal in mijn verdediging, heeft het teeken Gods zich tegen mij verzet. En terwijl het mij anders bij verschillende gelegenheden dikwijls midden in het spreken heeft teruggehouden , heeft het zich in deze zaak in het geheel niet, met daden noch met woorden , tegen mij verzet. Wat ik als de oorzaak hiervan beschouw zal ik u zeggen. Mij dunkt, dat hetgeen mij overkomen is, iets goeds moet zijn; en zoo wij hot sterven voor een ramp houden , oordeelen wij zeker verkeerd. Ik steun niet weinig op dien wenk , want ongetwijfeld zou het gewone teeken mij teruggehouden hebben , als ik iets had willen doen , dat niet goed was. Maar laat ons bovendien nog bedenken hoe veel gegronde hoop er bestaat, dat het sterven een geluk is. Want een van beiden moet de dood zijn : óf hij moet zooveel als niets zijn , en de gestorvene verder van niets meer gevoel hebben, óf hij moet een plaatsverwisseling zijn en een verhuizing van de ziel van hier naar eer. ander oord. Is hij nu zoo, dat er geen gevoel overblijft, maar aan den slaap gelijk is, (want dikwijls heeft een slapende zelfs niet eeTis een droom), dan zou de dood een onschatbare winst zijn. Want ik geloof inderdaad , dat als iemand zoo\'n nacht neemt , waarin 1 ij zóó vast heeft geslapen, dat hij zelfs niet droomde, en alle andere nachten en dagen van zijn leven met dezen vergelijkt en dan naar waarheid verklaren moest: hoe vele dagen en nachten hij in zijn geheele leven beter en aangenamer had doorgebragt, dan dezen nacht ; ik geloof inderdaad, zeg ik , dat niet slechts een eenvoudig burger maar de inagtigsfe koning deze in vergelijking met de andere dagen en nachten gemakkelijk zou kunnen tellen. Als de dood dus zoo iets is, noem ik hem een gewin , cn de geheele tijd voor ons schijnt dan slechts een lange nacht te zijn. Is de dood echter een verhuizing, van hier naar eene andere plaats, en is het, waar, hetgeen men zegt, dat allen , die gestoj ven zijn , zich daar bevinden , welke zaligheid zou dan grootcr dan deze kunnen zijn , regters ! Want als een afgestorvene in plaats van de zoogenoemde regters, die hij hier verlaten heeft, de wezenlijke regters daar vindt, die daar zullen oordeelen , Minos en Rhadamanthys en Aeacus en Triptoleinus en de andere halfgoden , die hier gedurende hun leven rogtvaardig zijn geweest , zou dan die verhuizing wel zoo\'n groot ongeluk zijn? Zou het menigeen uwer niet zeer veel waard zijn . als hij met Orpheus Musaeus en met Hesiodus en Homerus kon spreken en omgaan ? Ik voor mij althans wil meer dan eens sterven , als dit waar is ; wat mij betreft , zou dit mij juist een heerlijk en zeer gewenscht leven zijn , als ik Palamedes en Ajax Telamon , en wie nog meer van de

tit wan\'osbeckiïr bode.

Ouden door een onregtvaardig vonnis het leven verloren heeft, op éene plaats ontmoette. Mijn lot met het hunne te vergelijken zou mij reeds zeer aangenaam zijn ; maai\' de hoofdzaak zou toch altijd dezelfde blijven, daar zoowel als hier : te onderzoeken en na te gaan , wie van hen wijs is en wie het zich maar verbeeldt, zonder het te zijn. Wat zoa menigeen van u wel niet willen geven, regters, om den grooten aanvoerder van Troje nader te leeren kennen, of Ulysses of Sisyphus, of duizend andere mannen en vrouwen, om zoo te zeggen ; zou het niet het grootste geluk der wereld zijn met deze om te gaan, zich met hen te onderhouden, hen te onder-viagen? Daarvoor althans veroordeelen zij daar ginds niet ter dood, want even als die daar over het algemeen gelukkiger zijn , dan de menschen hier , zoo zijn zij het ook in dit opzigt, dat zij voor altijd onsterfelijk zijn, als ten minste waar is hetgeen men er van zegt. Daarom moet gij allen goede hoop omtrenl, don dood hebben , mannen en regters , en houdt dit vast en onwrikbaar in uw gemoed, dat don braven man geen kwaad overkomt, noch bij zijn leven, noch na zijn dood ; de oogen d#r goden zijn voortdurend op hem gevestigd en waken over hem. Ook mij is dit niet zoo bij toeval overkomen , maar ik weet zeer zeker : dat thans te sterven en van dit juk bevrijd te worden beter voor mij is : daarom heeft de stem mij ook in niets tegengehouden , en ik heb ook geen reden op mijn aanklagers en regters verbitterd te zijn. \'tls waar, met dat doel hebben zij mij niet veroordeeld : maar zij dachten mij kwaad te doen en verdienen daarom ongetwijfeld gelaakt te worden. Dit alleen nu vraag ik u nog : als mijn zonen opgroeijen en het n toeschijnt, dat zij meer naar rijkdom of zoo iets , dan naar deugd streven , kastijdt ze dan en tuchtigt ze, gelijk ik u gekastijd en getuchtigd heb; en als zij zich verbeelden iets te zijn , terwijl zij niets zijn , verwijt hun dim , gelijk ik u verweten heb, dat zij niet zorgen, voor hetgeen waarvoor zij zorgen moesten , en dat zij meenen iets te zijn , terwijl zij niets zijn. Als gij dat doet , zult gij mij regt laten weervaren , mij en mijn kinderen. Maar het is tijd van hier te vertrekken, ik om te sterven eu gij om te leven ; wie van ons het beter hebben zal , dat weet niemand dan God alleen.

Ecu briefwisseling lusschen mij en mijn Neef.

Hooggeleerde , Hooggeëerde Heer en Neef I

Het zal u zeker wel bekend zijn, geachte Neef, dat onlangs de oude kerkgezangen veranderd zijn geworden. Nu ben ik overtuigd , dat de overheid niet ligt beter voor de onderdanen kan zorgen of hun iets beters schenken, dan een goed gezangboek. Want boven krachtige kerkliederen gaat niets; er is iets opwekkends in en het zijn inderdaad vleugels, waarmee men zich in de hoogte verheffen en een tijd lang boven dit tranendal zweven kan. Ook kunnen er wel eenige gezangen niet zoo zijn, als zij moesten, dit geef ik gaarne toe ; maar toch, ik weet niet of het aan het verbeteren of aan de verbeteraars ligt, maar ik kan maar niet nalaten om eenige gezan-

DE WANDSBECKEK BODE.

gen te betreuren en terug te wenschen. De kleêren , dunkt mij, maken den man niet, en is de man goed, dan is alles goed. Of er een knoop verkeerd zit en of er een valsche plooi is , doet eigenlijk niets ter zake en wie let daarop^* Men raakt er aan gewoon en somtijds zit het juist daarin en moet het zoo zijn.

Zoo een : quot;Heer, leer ons uw wegen kennen b. v. dat men in zijn jeugd, onder omstandigheden, als het niet zoo ging als het wel wenschelijk was, dikwijls en aandachtig met zijn moeder heeft gezongen , is als een oude huisvriend , dien men vertrouwt en bij wien men in diergelijke gevallen troost en raad zoekt. Als men dien nu anders gekleed en in een nieuwerwetschen rok terug ziet, dan vertrouwt men hem niet en is bij zich zeiven niet zeker, of de oude vriend er nog wel in is — en ik verlang dan altijd wéér naar den verkeeiden knoop en den valschen plooi.

En zoo ben ik ook wel gewoon in de kerk, als de gemeente volgens de nieuwe verordening zingt, te zwijgen en inwendig de oude ■woorden te volgen, en nu zou ik gaarne van u willen weten quot;of dat ook tegen den eerbied is , di^p ik aan de overheid verschuldio-d ben, dan of ik het met een gerust geweten kan doen; en tevens of als ik geheel alleen ben, ik dan wel uit volle borst mag zingen ?quot;

Ik ben in mijn hart tegen alle ongehoorzaamheid, al tnoo-en anderen er nog zooveel ophef van maken.

Ik heb de eer met bijzondere hoogachting te zijn ,

Hooggeleerde, Hooggeëerde Heer en Neef,

Uw gehoorzaamste Dienaar, Asmus.

Antwoord.

De openbare orde moogt ge niet storen , Neef, in u zeiven kunt ge zingen, zooals ge wilt. Want over het hart heeft de overheid niets te zeggen. En die glad-plooijers nog veel minder.

Uw Dienaar, enz. TWEE BEOORDEELINGEN

OVER DEN STRIJD, ENZ. TUSSCHBN UE HKEKEN

LESSING, M. MËN\'DELSOON EN JACOB!

MoUibit aversos Penates farre jno et salieutc mica

Hie e^o , qui quondam graeili modulatus avena. ---------at nunc horrentia Marlis

1786.