HET ZWARE PAARD.

JIet Zware P^aard.

Handboek voor Fokkers
van zware Trekpaarden

VEEARTS TE IJZENDIJKE.

FIRMA A. ). BRONSWIJK

De werken over paardenkennis in onze taal hebben
voornamelijk betrekking op het tuigpaard. In die
streken, waar het zware trekpaard wordt gefokt, maakt
men van die boeken ook gebruik.

Bij de toenemende belangstelling voor het zware
paard is eene handleiding voor de kennis van het
zware trekpaard wenschelijk geworden.

In de zuidelijke provinci�n van Nederland wordt
hoofdzakelijk koudbloedfokkerij gedreven; ook in enkele
gedeelten van andere provinci�n. In het algemeen is
de belangstelling voor paardenfokkerij in die deelen
volstrekt niet minder dan in de overige streken van
ons land.

Om vragen van die belangstellenden te beantwoorden
en het gehoorde op cursus of lezing vast te leggen
in het geheugen, kan naar ik hoop, dit boekje
dienen.

HOOFDSTUK I.
INWENDIGE BOUW.

Het paard behoort tot de Gewervelde Dieren,

d. w. z. dat het een beenig geraamte heeft, waarvan
het middenstuk bestaat uit een rij beenderen, die wij
wervels noemen, welke samen de wervelkolom of
ruggegraat vormen. Dit beenig geraamte geeft de
noodige vastheid en stevigheid aan het lichaam. Het
middenstuk van dit beenig geraamte wordt dus ge-
vormd door ruim 50 wervels, kleine beenstukken, die
door banden en kraakbeen tot een lange kolom ver-
bonden zijn.

Ze heeten: halswervels 7, rugwervels 18, lenden-
wervels 6, kruiswervels 5 en staartwervels 15 tot 18
in getal.

Deze beenderen hebben een vast, naar onderen
liggend gedeelte, waarop een boogvormig gedeelte
staat. Deze boog vormt dus een kokertje, dat van
vele wervels aan elkaar sluitend, een lange koker
vormt: het ruggemergskanaal.

In dit ruggemergskanaal ligt het ruggemerg, dat naar
voren in verband staat met de hersenen, die in de
schedelholte gelegen zijn. Aan de wervels komt ver-
der nog een doornvormig uitsteeksel voor, dat het
langst is aan de eerste rugwervels, waar ze den

beenigen grondslag van de schoft vormen. Ook komen
er nog dwarsuitsteeksels aan voor, die het langst zijn
aan de lendenwervels.

Het geraamte van het hoofd wordt gevormd door
de voorkaaks= en acht�rkaaksbeenderen; aan de
voorkaak onderscheidt men een schedelgedeelte en
een aangezichtsgedeelte; de schedelbeenderen om-
sluiten de schedelholte, waarin de hersenen gelegen
zijn en het inwendig oor. De aangezichtsbeenderen
omsluiten de oogholte, waarin het gezichtsorgaan is
gelegen en de neusholte, waarin het reukorgaan zetelt.
Ter weerszijden van het beenige gehemelte zitten de
kiezen in hunne kassen, in iedere kaakhelft 6. In de
snijtandsbeenderen komen de 6 snijtanden voor.

In de achter- of onderkaaksbeenderen komen 6 snij-
tanden en ter weerszijden ook 6 kiezen voor. De
beenige achterkaak bestaat uit de 2 achterkaakstakken,
waartusschen de tong komt te liggen. Voorkaak en
achterkaak zijn bewegelijk verbonden in het kaak-
gewricht.

Aan het achterhoofdsbeen (een der schedelbeende-
ren) is het tongbeen verbonden, dat tot steun dient
voor de tong, voor het stottenhoofd en voor de keel.

De beenige onderlaag voor den hals wordt gevormd
door 7 halswervels, die groot zijn; deze zijn onder-
ling door platte gewrichten, kraakbeen en banden ver-
bonden. De nekband, bestaande uit veerkrachtige
strooken, verbindt het achterhoofd en de doornvormige
uitsteeksels der halswervels met de hoogste rugwervels.

De 18 rugwervels dragen ter weerszijden dubbele

gewrichtsvlakten, waaraan de 18 paren ribben ver-
bonden zijn. Ribben zijn smalle lange beenderen, die
vanaf de ruggegraat gebogen naar beneden verloopen.
De eerste 8 paar ribben eindigen in kraakbeenstukken,
die zich met het borstbeen vereenigen; deze heeten
ware ribben. De achterste 10 ribben ter weerszijden
hebben langere kraakbeenderen, die aan elkaar vast-
zitten met bindweefselstrooken; men noemt deze valsche
ribben.

Het borstbeen is een langwerpig been, dat aan de
onderborst in het midden ligt; naar voren eindigt het
in het snavelvormig uitsteeksel.

De 6 lendenwervels zijn niet groot, maar hebben
breeduitslaande dwarsuitsteeksels.

De 5 kruiswervels zijn bij het volwassen paard
vergroeid tot het kruisbeen. Dit is terzijde verbonden
met eene zwakke geleding en vele banden met het
bekken.

De voorste der 15 � 18 staartwervels gelijken
op de andere wervels, terwijl de achterste ronde
langwerpige beenstukjes zijn.

De beenige grondslag van het voorbeen wordt ge-
vormd door: het schouderblad, dat een groot, plat,
driehoekig been is, 't welk van boven een verlengsel
heeft: het schouderkraakbeen. Het schouderblad ligt
schuin tegen de voorste ribben en is door spieren
met deze verbonden. De schouderbladskam is een
lang uitsteeksel, dat de buitenvlakte van het schou-
derblad verdeelt in eene voorste en achterste kam-
groeve. Aan het ondereinde van het schouderblad

komt eene komvormig uitgeholde verdieping voor, die
met kraakbeen is bekleed en dient voor het gewricht
met het opperarmbeen. Dit is een lang, dik, rond-
achtig been, dat schuin naar achteren loopt en ook
tegen de voorste ribben ligt. Van boven bevindt zich
het gewrichtshoofd, dat met het schouderblad het
boeggewricht vormt. Middenin, aan den buitenkant is
een beenuitsteeksel, de draaier, waaraan spieren zich
vasthechten. Van onderen vindt men een dubbele
gewrichtsknobbel voor het gewricht met het onder-
armbeen, het ellebooggewricht.

Het onderarmbeen, met het elleboogbeen tot een
been vergroeid, is ook een lang, stevig, rondachtig
been; het elleboogbeen ligt aan de achterzijde en het
bovenstuk er van steekt over het ellebooggewricht
uit; men noemt dit den elleboogknobbel.

Naar onderen is het onderarmbeen verbonden met
de handwortelbeentjes, die de voorknie vormen. De
handwortel bestaat uit twee rijen, ieder van 4 beentjes.
Deze beentjes zijn door banden onderling weinig be-
wegelijk verbonden en vormen met het bovenliggende
onderarmbeen een gewricht. Ook tusschen de twee
rijen bestaat een gewricht. De onderste rij is door ban-
den stevig verbonden met het onderliggende pijpbeen,
waardoor slechts geringe bewegelijkheid is toegelaten.

Het pijpbeen is vergroeid met de beide daarachter
liggende dunnere griffelbeenderen. Het onderstuk
van het pijpbeen vormt met de gewrichtsvlakte van
het kootbeen, vergroot door de twee sesambeentjes,
het kootgewricht of den kogel.

Het kootbeen is schuin naar voren gericht en
draagt van onderen de gewrichtsvlakte voor het kroon-
been; deze verbinding heet kroongewricht.

Het kroonbeen is kort, bijna dobbelsteenvormig en
vormt door zijn onderste gewrichtsvlakte met het hoef-
been en het daarachter gelegen spoelvormige straal-
beentje het hoefgewricht.

Het hoefbeen gelijkt in vorm op den hoef; behalve
de gewrichtsvlakte, die met kraakbeen is bedekt, heeft
het een ruwe oppervlakte.

De beenige grondslag van het achterbeen begint
van boven af met het bekken, dat bestaat uit twee
gelijke helften. Iedere helft wordt gevormd door een
darmbeen, een zitbeen en een schaambeen, die in
de middellijn van het lichaam te zamen komen in de
schaamzitbeensvereeniging.

Het voorste, platte been is het darmbeen, dat naar
binnen verbonden is met het kruisbeen; de buitenhoek
heet wel de uitwendige darmbeenshoek of heup.

Het achterste been is het zitbeen; de naar achteren
uitstekende knobbel is de zitbeensknobbel. Naar voren
ligt het schaambeen.

Aan de onder- en buitenvlakte van het bekken is
eene verdieping, eene kom, die met kraakbeen is be-
kleed. Deze vormt met het hoofd van het dijbeen
het heupgewricht.

Het dijbeen is een groot, lang, rondachtig been,
dat schuin naar voren gericht is en vele uitsteeksels
tot aanhechting van spieren draagt. Onder draagt
het groote met kraakbeen bedekte knobbels, die dienen

voor het kniegewricht, tusschen dijbeen en schenkel-
been, van voren aangevuld door de knieschijf, een
klein driehoekig stuk been.

Het groote schenkelbeen is vast verbonden met
het kleine schenkelbeen; het eerste is een lang, dik
been, driehoekig op doorsnede en draagt van onderen
twee met kraakbeen bekleede groeven, waarin het
katrolbeen past. Dit katrolbeen vormt met het hiel=
been en 4 kleinere beentjes het spronggewricht, dat
zeer samengesteld is. De meeste bewegelijkheid be-
staat tusschen schenkelbeen en katrolbeen.

De onderste rij beentjes van het spronggewricht is
vast verbonden met het pijpbeen, dat van achteren
de beide griffelbeentjes draagt.

Het pijpbeen vormt met het kootbeen en de sesam=
beentjes het kootgewricht.

Kootbeen en kroonbeen komen samen als kroon-
gewricht, terwijl kroonbeen, hoefbeen en straal-
beentje te zamen het hoefgewricht vormen.

Een gewricht noemt men de verbinding van twee
beenderen door middel van een afgesloten, vliezigen
band, de beursband, die aan de binnenzijde is bekleed
met een vlies, dat olieachtig gewrichtsvocht afscheidt;
dergelijke beenuiteinden zijn altijd bekleed met een
laagje kraakbeen. Op d>eze wijze kunnen die been-
uiteinden gemakkelijk over elkaar glijden. De beurs-
band wordt nog versterkt door dikkere en dunnere
banden, waardoor de onderlinge beweegbaarheid der
beenderen meer of minder wordt belemmerd. Ook is

de beweegbaarheid afhankelijk van den vorm der
beenuiteinden.

De beweging der beenderen komt tot stand door
samentrekking van spieren. Spieren zijn de rood-
gekleurde deelen, die we in het dagelijksch leven
vleesch noemen. Bij nauwkeuriger beschouwing zien
we, dat vleesch bestaat uit verschillende bundels,
strooken, die van het eene been naar het andere
verloopen.

De voornaamste eigenschap van eene spier is, dat
ze zich kan samentrekken. De spieren hechten zich
vast aan knobbels en ruwe gedeelten op de beenderen.

Sommige spieren eindigen in pezen: taaie strooken,
bestaande uit draden.

Krachtige, geoefende spieren zijn op het gevoel hard
en zijn dik. Zijn de spiervezels vermengd met vet,
dan is de spier niet sterk.

Door oefening en goede voeding versterkt de spier.

Alle beweging geschiedt door spieren; het aantal
spieren is dan ook zeer groot.

Een gedeelte der spieren staat onder invloed van
den wil, de willekeurige spieren, b.v. die waarmee
het dier de loopbeweging uitvoert.

De spijsvertering, de bloedsomloop, het uitdrijven
van het jong geschieden door spieren, welke niet
aan den wil zijn onderworpen: onwillekeurige spieren;
deze zijn bleeker van kleur.

Onmiddellijk onder de huid ligt een platte, dunne
spierlaag, die dient om de huid te bewegen.

Na wegneming van deze en het verwijderen van

los bindweefsel en het vet, zien we verschillende
spieren, b.v.:

Aan het hoofd: de kauwspieren, de wang- en lip�
spieren, de oorspieren, de oogspieren.

Aan den hals: de buigers en strekkers van het
hoofd, de buigers, strekkers en zijwaartsbewegers van
den hals.

Aan den romp: de rugstrekkers, de buikspieren, de
spieren om de ribben te bewegen.

Talrijk zijn de spieren, die het voorheen verbinden
met den romp en het been in zijn geheel kunnen be-
wegen: men noemt ze gemeenschappelijke spieren
van het voorbeen. De deelen van het voorbeen wor-
den afzonderlijk bewogen door spieren, meerendeels
met lange pezen; aan de voorvlakte liggen de strek-
spieren en strekpezen; aan de achtervlakte liggen de
buigspieren en buigpezen.

De gemeenschappelijke spieren van het achterbeen
zijn ook talrijk en zeer sterk ontwikkeld; zij verbinden
het achterbeen met de lenden en het bekken.

De afzonderlijke deelen van het achterbeen worden
ook door buigers en strekkers bewogen, die naar
onder toe alle in pezen overgaan.

De staart wordt door opheffers, neertrekkers en
zijwaartstrekkers bewogen.

De lichaamsopeningen kunnen gesloten worden door
kringspieren, die rondom de openingen verloopen.

Het hart is een holle spier, die niet onder den
invloed van den wil staat en iedere minuut zich
eenige malen (40 maal ongeveer bij het gezonde

paard) samentrekt en verslapt. Hierdoor ontstaat de
strooming van het bloed.

De ademhaling wordt voor een gedeelte bewerkt
door spieren, die gedeeltelijk onder den invloed van
den wil staan. Het middelrif is eene vlakke, dunne
spier, die de borstholte van achteren afsluit; bij samen-
trekking van het middelrif wordt de ruimte in de
borstkas grooter en de lucht naar binnen gezogen.
Ook andere spieren helpen hierbij. Het geheele kanaal
voor de spijsvertering bezit spierlagen, waardoor de
voortschuiving van den inhoud tot stand komt. Ook
de pisloozing en de uitdrijving van het jong geschieden
door spierwerking.

Het dier heeft voor zijne instandhouding, dus om
te blijven leven, voortdurend nieuwe stoffen noodig.
Die stoffen zijn deels gasvormig en bevinden zich in
de ingeademde lucht; voor een ander deel vloeibaar
en vast en moet het dier als drank en voedsel tot
zich nemen.

Voedsel ondergaat vele veranderingen eer het ge-
schikt, is om als voedingssap in de bloedbaan opge-
nomen te worden; deze veranderingen worden samen-
gevat onder den naam: spijsvertering.

De spijsvertering geschiedt in de meer of minder
buisvormige ruimte, die tusschen mond en aars ligt.

De mondopening, omsloten door de lippen, voert
in de mondholte, welke geheel met een slijmvlies
is bekleed. Een dergelijk vlies scheidt slijm af, is
zacht en vochtig op het gevoel en zachtrood van kleur.

Ook de tong is met een dergelijk slijmvlies bekleed.
In den mond bevinden zich, behalve de tong, die de
ruimte ongeveer vult, de 6 kiezen in iedere rij, die
zeer groot zijn en van harde email-plooien voorzien,
waardoor zij zoo geschikt zijn om voedsel te malen
of te kneuzen als de beste molensteenen. De 6 snij=
tanden in voor- en achterkaak dienen om het voedsel,
zoo noodig, af te bijten, als het door de zeer bewege-
lijke bovenlip is beetgepakt. Het voedsel wordt door
de werking van de spieren in lippen, tong en wangen
tusschen de kiezen of maaltanden gedrukt en daar
fijngemalen, zgn. gekauwd. Kauwen is beweging van
de achterkaak om het kaakgewricht. Bij het kauwen
wordt het voedsel met meer of minder speeksel ver-
mengd; dit speeksel verweekt het voeder, vergemakke-
lijkt het slikken en heeft vooral veel gewicht voor de
omzetting van bepaalde voedingsstoffen. Door proeven
is bewezen, dat bij paarden de hoeveelheden speeksel,
die bij het voedsel in den mond gevoegd worden,
voor groenvoer de helft, voor haver meer dan zijn
eigen gewicht, voor hooi ongeveer viermaal zijn eigen
gewicht bedragen. Het speeksel wordt geleverd door
de speekselklieren.

Het fijngemaakte voeder verzamelt zich op den
rug van de tong en wordt door drukken naar achteren
geschoven, onder het zachte gehemelte door, glijdt
over de gesloten strotklep en komt in de zwelgkeel.
Vandaar wordt het door slikken in den slokdarm
gebracht. Slikken is willekeurig; na het slikken wordt
de spijsbrok door werking van onwillekeurige spieren

verder gedreven. De slokdarm ligt aan den voor-
rand van den hals, achter de luchtpijp en loopt in
de borstholte tusschen de beide longhelften, boven
het hart. Dan doorboort hij het middelrif en eindigt in
de maag. De maag ligt achter het middelrif in de
buikholte, min of meer scheef in de linker-onderrib-
streek. De maag van het paard is zeer klein; zij kan
ongeveer 15 Liter bevatten. De inmonding van den
slokdarm in de maag is zoodanig, dat terugkeer van
het voedsel onmogelijk is; het paard kan niet braken.
In de maag komen talrijke klieren voor, welke het
zgn. maagsap afscheiden, hetwelk verterend werkt
op een gedeelte der voedingsstoffen.

Men neemt aan dat in ongeveer 6 uren de spijs-
vertering in de maag bij het paard is afgeloopen.

Door spierwerking wordt de maaginhoud in den
dunnen darm gedrukt; dit gaat zeer langzaam.

De dunne darmen van het paard zijn ruim 20 Meter
lang; de dikke darmen nog geen 10. De inhoud
van de eerste is ongeveer 60 Liter, die van de laatste
wel 150 Liter. Evenals slokdarm en maag bestaat
ook de darmwand uit een spierlaag en uit een slijm-
vlies. Op het slijmvlies in de darmen komen ontelbare
vlokken voor, die eene gewichtige rol spelen bij het
opslorpen van opgeloste voedingsstoffen. De voedings-
stoffen zijn oplosbaar gemaakt door de inwerking van
maagsap, darmsap en gal voornamelijk. De gal wordt
afgescheiden door de lever, een groote, donkerbruine
klier, die zijn product door een buisje (den levergal-
gang) in den dunnen darm voert.

L. Louter, Het Zware Paard. 2.

De voedselsappen, opgenomen door de darmvlok-
ken, worden in buisjes verder gevoerd in grootere
buizen, die samenvloeien en ten slotte in de bloed-
baan hun inhoud uitstorten.

Het overschot, het niet verteerde voedsel, wordt
verder gedreven, is langzaam droger geworden en
verlaat als mest het lichaam.

Bij gewone voedering ontlast het paard alle drie
uren mest.

De bloedsomloop heeft daardoor plaats, dat het
hart zich samentrekt en weer verslapt. Het hart ligt
in de borstholte, iets naar den linkerkant, tusschen'
de beide longhelften. Het bestaat uit 4 gedeelten, die
door openingen, welke door klapvliezen kunnen ge-
sloten worden, met elkaar in verband staan.

Van boven treden de groote vaatstammen in het
hart en verlaten het. Die, welke van het hart afgaan,
noemt men slagaderen; die het bloed naar het hart
toevoeren, aderen. Het gebruikte bloed van het lichaam
moet naar de longen gebracht worden, om weer versch,
beladen met zuurstof te worden. Van de longen keert
het bloed weer naar het hart terug en wordt van hier
door de slagaderen naar alle lichaamsdeelen gestuwd,
waar het in de weefsels zijn zuurstof afgeeft en daarna
overgaat in de aderen en naar het hart terugkeert.

Aldus heeft eene voortdurende wisseling van bloed
plaats in alle lichaamsdeelen, die het bloed van zijn
zuurstof berooven. Het bloed gaat den nieuwen voor-
raad zuurstof in de longen halen.

Zonder voortdurenden aanvoer van zuurstof in het
bloed kan geen dier leven.

De longen zorgen voor de gelegenheid om zuur-
stof uit de lucht op te nemen.

De lucht treedt binnen door de neusgaten, passeert
den neus en komt vandaar in de keel. Hier treedt
ze door het strottenhoofd, dat uit beweegbare stuk-
ken kraakbeen bestaat, in de luchtpijp.

Deze bestaat uit kraakbeenringen, die met elkaar
eene buis vormen, welke aan den voorrand van den
hals gelegen is. De luchtpijp deelt zich in de borst
in twee�n, voor iedere longhelft eene buis. Beide
vertakken zich zeer vele malen in telkens kleiner
wordende buisjes, die ten slotte eindigen in de long=
blaasjes. Hier stroomt het bloed in kleine vaatjes
langs en heeft de afgifte van zuurstof aan het aderlijke
bloed plaats.

De inademing geschiedt door vergrooting van de
borstkas bij geopend strottenhoofd. De vergrooting
van de borstkas ontstaat door het samentrekken, recht-
worden van het middelrif en het naar buiten bewegen
der ribben.

De uitademing heeft plaats door verkleining van de
borstkas, door terugkeer der spieren in hun rust
toestand.

Het aantal ademtochten per minuut bedraagt bij
het gezonde paard in rust ± 15.

Behalve aanvoer van nieuwe stoffen is voor het

dier ook uitscheiding van onnoodige stoffen nood-
zakelijk. Daartoe dienen o.a. de nieren. Deze organen
liggen ter weerszijden van de wervelkolom in delenden-
streek. Zij zijn eene eigenaardige filtreer-inrichting,
om de schadelijke en overtollige stoffen uit het bloed
af te zonderen. Deze vloeien te zamen in het nier-
bekken, waaruit ze door de twee pisleiders in de
blaas terecht komen. De pisblaas ligt v��r in het
bekken. Van daar gaat het afgescheiden vocht (de
pis of urine) door den pisweg naar buiten.

Bij de merrie is deze pisweg kort en mondt uit
in de scheede. Bij den hengst is hij veel langer,
loopt eerst naar achteren, buigt om aan de zitbeens-
uitsnijding en loopt dan naar voren in de roede,
waar hij uitmondt.

De milt is een orgaan, dat tegen de maag ligt,
echter met de maag niet in directe betrekking staat;
ze speelt een gewichtige rol bij de bloedbereiding.
Ook het beenmerg is noodig voor de vorming van bloed.

De geslachtsorganen zijn bij de merrie de eier-
stokken, de eileiders, de baarmoeder en de scheede.

De eierstokken liggen boven in den buik en zijn
ongeveer ei-vormig; hierin ontwikkelen zich de eitjes.
Bij de bronst laat zoo'n eitje los en wordt door den
buisvormigen eileider in de baarmoeder gebracht. De
baarmoeder is een zakvormig orgaan, dat uit een
lichaam en twee hoornen bestaat. Van binnen is het
bekleed met een eigenaardig gevormd slijmvlies. Naar

achteren is de baarmoeder in gewone omstandigheden
door den baarmoederhals gesloten; hierachter ligt de
scheede. Bij bevruchting, d.i. dat mannelijk zaad in
aanraking komt met het vrouwelijke ei, ontwikkelt zich
de vrucht in de baarmoeder. De ontwikkeling is ge-
woonlijk in ruim 330 dagen afgeloopen en dan heeft
de baring plaats, dat is: de uitdrijving van het veulen
langs scheede en kling.

De geslachtsorganen van den hengst zijn de beide
ballen in den balzak en de roede, verborgen in den
koker of voorhuid. In de ballen wordt het mannelijk
zaad gevormd en van daar door de zaadleiders, welke
in de zaadstrengen verloopen, naar den pisweg ge-
voerd, die in de roede is gelegen.

Dit zijn alle dierlijke verrichtingen.

Tot de meer geestelijke, de hoogere verrichtingen,
behooren de zenuw-werkingen.

De zetel hiervan zijn de hersenen, die bestaan uit
de beide groote hersenhelften en de kleine hersenen,
deze zijn in de schedelholte gelegen. Door het
verlengde merg zijn zij verbonden met het rugge=
merg, dat in het wervelkanaal ligt.

Zoowel hersenen als ruggemerg geven naar weer-
zijden witte strengen af, die als gevoels= en be«- =
gingszenuwen bekend zijn. Ze dienen om ind;u::^:over te brengen en bewegingen in te leider- "
zenuwwerking geen beweging. De hersci,.., �
zenuwen af, die met een bizondcrc; ..:.! ^:zijn, nl. de reukzenuw, die ziel. ...

slijmvlies, verder de gehoorzenuw, die naar het bin-
nenste van het oor (het rotsbeen) gaat en de gezichts-
zenuw, die met hare vertakkingen het netvlies van
het oog vormt.

Qevoelszenuwen komen met hare uiteinden voor-
namelijk in de huid voor.

De huid is, behalve orgaan voor den tastzin, ook
een uitscheidingsorgaan. Door het zweeten verlaten
overtollige en schadelijke stoffen het bloed. Ook is
de huid eene regelaarster van de lichaamswarmte. Bij
groote hitte nl. wordt veel bloed naar de buitenzijde
van het lichaam gedreven, koelt dus meer af. Bij ver-
damping van zweet, waarvoor warmte noodig is, wordt
warmte aan het lichaam onttrokken.

HOOFDSTUK II.
EXT�RIEUR I.

Onder Ext�rieur of uitwendige paardenkennis

verstaat men de leer, die aangeeft hoe men uit het
uitwendig voorkomen van het paard zijne bruikbaar-
heid, zijne hoedanigheden kan beoordeelen.

Het zal voldoende zijn, hoofdzakelijk de vormen in
het algemeen en die voor het trekpaard in 't bizonder
te beschrijven.

Een rijpaard wordt verdeeld in voorhand, middel-
hand en achterhand; deze verdeeling heeft voor iedere
soort van paarden reden.

Tot de voorhand of het voorstel behooren: het
hoofd, de hals, de schoft, de borst en de voorbeenen.

Tot de middelhand of het lijf: de rug, de lenden,
de ribben, de flanken, de liezen, de buik en de uier
(bij den hengst: koker en balzak.)

Tot de achterhand of het achterstel: het kruis, de
staart en de achterbeenen.

Het hoofd is daarom een zeer voornaam deel van het
lichaam, omdat het de zetel is van zeer gewichtige
organen; ook uit een oogpunt van ext�rieur is het belang-
rijk, daar het aanwijzingen geeft omtrent het ras, het
geslacht en ook omtrent de geaardheid van het dier.

Bij zware rassen is het hoofd in den regel grover,
groot in alle afmetingen. Een zeer fijn hoofd zou
ook voor een trekpaard misstaan. In evenredigheid
met den geheelen lichaamsbouw mag het hoofd flink
van zwaarte zijn, breed van voren gezien en door
krachtige kaken ook van terzijde breed.

De lijn, die over voorhoofd en neus loopt, kan
recht zijn of bijna recht; dit rechte hoofd wordt het
liefst gezien.

Is die lijn aan den neus gebogen, dan noemt men
dit een half ramshoofd; deze vorm komt nogal
veel voor.

Het heele ramshoofd vertoont de heele voorlijn
gebogen, dit hoofd is niet fraai. Is het daarbij smaj,
met dicht bij elkaar staande ooren, dan noemt men
het hazenhoofd.

Is die voorlijn uitgehold, dan heeft men het snoeks=
hoofd. Als dit hoofd bovendien zwaar is, dan wordt
het varkenshoofd genoemd.

Wigvormig noemt men het hoofd, dat van boven
veel zwaarder is dan aan den mond.

Een stierenhoofd is een grof, zwaar hoofd met
zware kaken; het is niet mooi.

Het hoofd van den hengst is altijd zwaarder dan
dat van de merrie.

Een veulen heeft een dik, rond hoofd, dat naar
onderen dunner toeloopt.

Het bovenste gedeelte van het hoofd is de kruin.
Deze is bedekt door de maantop, eene voortzetting
van de manen. Men ziet graag, dat deze uit lange,

fijne haren bestaat. Bij het zware paard ziet men
wel dikwijls een lange maantop, maar de fijnheid der
haren ontbreekt dikwijls.

Ter weerszijden van de kruin staan de ooren. De
oorschelp bestaat uit kraakbeen en is bekleed met
een fijne huid. Men ziet gaarne tamelijk groote,
rechtop staande ooren, met fijne haren bedekt. Een
levendig bewegen der ooren is een teeken van levens-
lust. Valsche paarden leggen de ooren in den nek.
Stilkolderige paarden bewegen de ooren onregelmatig
en kunnen verdragen, dat een vinger in hun oor wordt
gestoken.

Te groote ooren noemt men ezelsooren, te kleine
muizenooren. Varkensooren zijn breed en staan ver
van elkaar; lobooren ook en hangen daarbij slap.
Hazenooren zijn smal en lang en staan te dicht bij
elkaar.

Als er veel vuil in de ooren zit, dan kan daardoor
kopschudden ontstaan.

Onder aan het oor kan de oorfistel voorkomen, die
zich kenmerkt door een gezwel, dat zijn inhoud (etter)
door een kleine opening ontlast.

Het voorhoofd ligt tusschen kruin, oogen en neus;
het moet breed en vlak zijn.

De slapen liggen naast het voorhoofd; ze mogen
niet ver uitsteken. Zieke paarden verwonden zich hier
het eerst, waardoor men er dikwijls litteekens vindt.

De slaapgroeven liggen boven de oogbogen; ze
mogen niet diep zijn; bij oude paarden zijn het heele
putten.

De oogen liggen in de oogkassen, beschut door
de oogleden. Men ziet gaarne fijne oogleden, die
goed geopend zijn. Evenzeer is gewild een rustige
blik, die toch levendig is; deze verraadt makheid en
kracht. Het paardenoog is rondom de zwarte lang-
werpige pupil gewoonlijk bruin van kleur. Is het zgn.
regenboogsvlies niet donker gekleurd, maar lichtgrijs, dan
spreekt men van glasoogen, ook wel van schaapsoogen.

Een goed oog wordt op de omgeving gericht en
bewogen; het wordt geopend gehouden en traant niet.
Men lette op, dat het oog doorschijnend is. Op het
oog kunnen vlekken voorkomen; ze zijn gezeten in
het hoornvlies. Ontsteking van inwendige deelen van
' het oog zijn zeer ernstige ziekten; deze zijn bekend
onder de namen staar en maanblindheid.

De kaken moeten droog en tamelijk zwaar zijn.
Zeer zware kaken geven het hoofd een leelijk voor-
komen. Onder de kaken liggen de wangen, die door
eene fijne huid moeten bedekt zijn.

De neus moet recht, breed en droog zijn en lang-
zaam overgaan in de beide neusgaten, die groot moeten
zijn. Bij gezonde dieren worden de neusgaten niet
merkbaar bewogen in rust of na gewone inspanning.

Zijdelings van den neus ligt het aangezicht, dat
droog moet zijn, d.w.z. dat de huid de onderliggende
deelen laat doorschemeren.

De lippen moeten zacht en dun behaard zijn; de
voorlip mag wel iets over de achterlip uitsteken, maar
niet te veel, daar dit bij een paard met zgn. varkens-
mond ook voorkomt.

De lippen moeten goed gesloten zijn. Zij omgeven
de mondspleet. In den mond, achter de snijtanden,
is de plaats voor het gebit, de lagen. Deze mogen
geen litteekens doen zien, evenmin als de tong.

De kin moet rond en vast zijn.

De daarboven gelegen kinketting=groeve mag geen
litteekens of gezwellen vertoonen.

Tusschen de beide achterkaakstukken ligt de keel-
gang, die wijd en een weinig verdiept moet zijn.

Het hoofd kan dan goed in loodrechten stand ge-
bracht worden.

Het hoofd is met den hals verbonden; aan den
bovenrand spreekt men van nek. Deze mag niet steil
naar voren oploopen: het hoofd is dan te hoog aan-
gezet. Ook mag deze niet te veel naar de kruin toe af-
loopen: dan is het te laag aangezet. Bij het zware paard
komt dit laatste nogal veel voor, zonder juist als een
gebrek aangerekend te worden. Voor eene goede houding
van het hoofd is het overigens beter, dat de nek iets
naar voren oploopt, daarbij breed, lang en vlak is.

Op den top van den nek komt soms een hardnekkig
gezwel voor, de zgn. nekbuil.

De geheele verbinding van hoofd en hals wordt
aanzetting genoemd.

De hals wordt gevormd door de 7 halswervels,
den nekband en de spieren; aan den voorrand loopt
de luchtpijp, onmiddellijk daarachter de slokdarm,
daarnaast bloedvaten.

Men onderscheidt de manenkam met de manen, de
zijvlakten met de halsadergroeven en den voorrand.

Een sterk ontwikkelde manenkam met veel vet er
onder maakt den spekhals. Men ziet liever een vasten
manenkam. Bij hengsten is hij altijd zwaarder dan
bij merri�n, zelfs z�� dat hij naar ��n kant overhangt.

De manen ziet men gaarne lang en goed onder-
houden.

De zijvlakten van den hals moeten sterke spieren
vertoonen.

De onderrand moet een nagenoeg rechte lijn vormen
en met eene behoorlijke uitsnijding in den keelgang
overgaan. Is de bovenrand daarbij eenigszins gebogen
en de nek vlak, dan heeft men eene goede aanzetting
van het hoofd.

De geheele hals moet zwaar, behoorlijk opgericht,
matig lang en vooral bij den overgang in de schouders
zeer breed zijn.

Bij het zware paard komen meer korte halzen voor
dan zwanenhals, hertenhals, ganzenhals, enz., die bij
warmbloedpaarden wel worden aangetroffen.

De varkenshals komt meer voor en is vooral eigen
aan zeer zware paarden, die dan een slechte beweging
der voorbeenen hebben.

De verbinding van den hals met den romp noemt
men de aanhechting van den hals.

De schoft is het verheven gedeelte, waarmee de
hals in den rug overgaat. Hij wordt gevormd door
de doornvormige uitsteeksels van de rugwervels (2en
tot lOen), waarover de nekband loopt en ter weerszijden
waarvan de spieren liggen, die het bovengedeelte der
schouderbladen aan den rug verbinden.

Voor trekpaarden moet de schoft lang en hoog zijn,
waardoor een goede ligging van den schouder wordt
gewaarborgd. Bovendien moet de schoft door breedte
aantoonen, dat krachtige spieren aanwezig zijn.

Is de schoft laag en rond, dan heeft men een slechte
verbinding met de schouderbladen.

Bij veulens is dit gewoon, door slapte der spieren;
dit verbetert later bij goede voeding.

De afstand van het hoogste punt van den schoft tot
den grond moet grooter zijn dan de hoogte van het kruis.

Een paard, waarbij de schoft lager ligt, noemt men
overbouwd. Dit is ook voor het zware paard een
gebrek; wel wordt door dezen bouw een grooter ge-
deelte van den lichaamslast in het tuig geworpen,
maar het schaadt de beweging der voorhand. Ook
trekt een goed paard niet door zijn doode gewicht
alleen, maar (zelfs hoofdzakelijk) door spierwerking.

De schoft moet geleidelijk in den rug overgaan.

Naar onderen gaat de hals over in de borst, of
liever de voorborst. Ze is gelegen tusschen de beide
boeggewrichten. De voorborst moet breed zijn, met
sterk ontwikkelde spieren; ook moet ze bijna vlak
zijn: het borstbeen niet te veel uitsteken en de zgn.
hartekuil niet te diep zijn.

Een holle of geitenborst is het gevolg van slechte
gespierdheid. Zeer breed is de leeuwenborst, maar
de groote breedte is een gevolg van het naar buiten
gekeerd zijn der boegen; de gang hierbij is veelal
waggelend.

De voorbeenen ondersteunen de voorhand.

Schouder noemt men het bovenste gedeelte van
het voorheen, dat gedeelte waaraan schouderblad met
opperarmbeen ten grondslag liggen; deze beide been-
deren zijn vereenigd in het boeggewricht.

Zoowel onderling als met hals en borst zijn ze in
verbinding door zeer sterke spieren, die bij de be-
weging een zeer voorname rol spelen.

De beweging van het voorheen in zijn geheel is
afhankelijk van den schouder. Bij het draaien van
den schouder om het draaipunt maakt het heele been
de beweging mee. Hoe grooter dus de schouder, hoe
ruimer de beweging. Daarom moet de schouder lang
en breed zijn, schuin liggen en krachtig gespierd zijn,
bij goede beweeglijkheid.

Bij steile schouders staat het voorheen te veel onder
het lijf. Schijnbaar is dit een voordeel voor een trek-
paard, daar dan de lichaamslast gemakkelijker in het
tuig drukt. De beweging van dergelijke paarden laat
echter te wenschen over. Bij het aanleggen om een
zwaren last te trekken zien we dit een goede trekker
ook zelf bewerkstelligen: hij buigt de voorknie�n,
steunt met de punt der hoeven op den grond, spant
de achterhand en de zware last komt in beweging.
Daarna komt het niet alleen meer op het trekken aan,
maar ook op gemak in de voortbeweging en dat
vindt men bij steile schouders niet.

Bij losse schouders zakt het lichaam tusschen de
schouders in; de beweging is dan niet vast, recht
vooruit; ook is dit een bewijs van slechte spieront-
wikkeling.

Liggen deze schouders bovendien ver naar voren,
zgn. overladen schouders, dan zoekt het paard steun
te krijgen door de ellebogen onder 't lijf te draaien
en de boeggewrichten worden naar buiten gedraaid.
Het been staat daarbij te veel onder het lijf. Zijn de
spieren weinig ontwikkeld, dan spreekt men van platte
schouders.

De elleboog is het bovenste gedeelte van het elle-
boogsbeen. De elleboog moet lang zijn, omdat dan de
vasthechtende spieren een gunstiger werking hebben.
Hij mag niet naar binnen, ook niet naar buiten ge-
draaid zijn; beide afwijkingen zijn nadeelig voor de
beweging.

Aan den elleboog komt dikwijls de legger voor, een
gezwel ontstaan door kneuzing met den hoef of het
ijzer.

Het rechtstaande gedeelte van het voorbeen wordt
gevormd door den onderarm, de voorknie en de pijp.

De onderarm wordt gevormd door het onderarm-
been, het daarmee vergroeide elleboogsbeen, met de
strekspieren aan de voorzijde en de buigers aan de
achterzijde. Hij moet loodrecht staan en zoodanig
met dikke vaste spieren bedekt zijn, dat hij van ter-
zijde gezien breed is en slechts langzaam naar beneden
toe versmalt.

Ook moet hij lang zijn, met betrekking tot de pijp,
daar dan de spieren ook lang zijn, waardoor ze zich
krachtig kunnen samentrekken, wat eene voorwaarde
voor ruime beweging is.

De voorknie is het samengestelde gewricht, dat

tusschen onderarm- en pijpbeen wordt gevormd door
de 2 rijen handwortelbeentjes.

Zoowel van voren als van terzijde gezien moet de
voorknie breed zijn. Breede gewrichten zijn sterk,
omdat de lichaamslast dan over eene groote vlakte
wordt verdeeld. Ook in zijne hoogte-afmeting moet
dit gewricht sterk ontwikkeld zijn.

Onder hethaak beentje, dat aan den buiten-achterkant
te voelen is, moet de knie slechts langzamerhand in
de pijp overgaan. Is dit niet het geval, dan spreekt
men van een ingesneden knie.

De loodrechte lijn mag niet gebroken worden in de
voorknie. Het is van gewicht, dat onderarm, voor-
knie en pijp ��n loodrechte lijn vormen.

Dit alleen kan een vasten stand waarborgen, waarbij
geen deel van een gewricht te veel te dragen heeft.

Zijn de knie�n naar voren gebogen, dan noemt men
dit bokbeenig.

Holle knie�n zijn naar achteren doorgebogen. Dezen
stand in lichten graad ziet men nogal eens. De
bokbeenige stand wordt veelal bij oude versleten die-
ren gevonden; ook bij nog zwakke veulens; in 't
laatste geval komen ze later veelal terecht.

Staan de beide knie�n te dicht bij elkaar, dan
spreekt men van kalverknie�n. Zijn de voorbeenen in
de knie�n naar buiten gebogen, dan noemt men dit
wijd in de knie�n. Het eerste ziet men meer bij
het zware paard dan het laatste. Bij beide gebreken wordt
een deel van het gewricht onevenredig zwaar belast.

Voorkniegallen komen aan de voorzijde van het

gewricht voor na dikwijls herhaalde kneuzing. Aan
de achter-binnenzijde is soms een gal van de pees-
scheede waar te nemen.

De pijp is het onder de voorknie liggende lood-
rechte deel tot aan den kogel. De pijp bestaat uit
het pijpbeen met de beide griffelbeentjes; de buigpezen
liggen aan de achtervlakte, de strekpezen aan den
voorkant. De langere haren aan den achterkant heeten
het �behang."

De pijp moet kort zijn en van terzijde gezien breed.
Zijn de deelen onderling duidelijk gescheiden en door
de huid heen zichtbaar, dan spreekt men van een
droge pijp. Bij het trekpaard laat de droogte dikwijls
te wenschen over.

Ook bij vele paarden laat de breedte van terzijde
te wenschen. Aan het bovenste gedeelte wordt met
een bandmaat de pijpomvang gemeten; deze bedraagt
voor hengsten meer dan 25 c.M., zelfs tot 29 c.M.
Volwassen merri�n van de zwaarste soort halen zel-
den 26 c.M.

De zuiver loodrechte stand van de pijp is de meest
gewenschte.

Gewoonlijk aan de binnenzijde komen wel zgn.
schuifeltjes voor; dit zijn beenknobbeltjes opde plaats
waar het griffelbeen aan het pijpbeen is gegroeid. In
de meeste gevallen zijn ze niet ernstig; soms gaat
een paard er kreupel aan.

Erger is eene ontsteking in een der buigpezen
aan de achterzijde.

Aan het onderste gedeelte van de pijp, juist achter

L. Louter, Het Zware Paard. 3.

en iets boven den kogel, ziet men dikwijls gallen,
ontsteking met ophooping van vocht in de zgn. sesam-
scheede.

Den kogel noemen we het gewricht tusschen pijp-
been en kootbeen, van achteren aangevuld door de
sesambeenderen.

De kogel moet langzaam uit de pijp ontstaan en
ook geleidelijk in de koot overgaan. Daarbij moet
hij breed en droog zijn.



			45

boven dichter bij elkaar dan van onder. Bij wijd in de hielen staande paarden omgekeerd. De achterkogel komt geheel met den voorkogel overeen; ook de iets steiler staande koot komt met de voorkoot overeen. De kroon moet aan dezelfde eischen als die van het voorbeen voldoen. De achterhoef is in den regel hooger dan de voorhoef en aan het toongedeelte meer spits. Is de hoef te steil en te hoog in zijn geheel, dan spreekt men van bokhoef. Ook een scheeve achterhoef komt veel voor; verwaarloozing van de hoefverpleging bij veulens heeft een groot deel van die scheeve hoeven op haar rekening.

		EXT�RIEUR II.

	Beschouwen we het paard in zijn geheel, dan moet het in zijne natuurlijke houding geplaatst wor- den; zoo goed als 't gaat vierkant. De beide voor- beenen moeten naast elkaar staan, zoodat ze een gelijk deel van den lichaamslast dragen; hetzelfde moet het geval zijn met de achterbeenen. Daarbij moet het hoofd bijna loodrecht worden gedragen door den goed opgerichten hals. Op een afstand bezien, krijgt men een algemeenen indruk van het paard; men krijgt dan een oordeel over de lichaamsvormen, de voornaamste lijnen, de houding van hoofd en hals en den stand der beenen.



			53

	Wordt de ondervoet onder het vooruitbrengen naar buiten gedraaid, dan heet dat �maaien", naar binnen gedraaid �binnenwaarts opnemen." Zet het paard de hoeven v��r elkaar, dan heet dit �de vonderpas." Worden de hoeven ver uit elkaar neergezet, dan ontstaat een �waggelende gang". Het paard kan met den eenen hoef ook het andere been raken, gewoonlijk aan den kogel, dit heet �strijken". Het ruksgewijze naar boven brengen van ��n achter- hoef noemt men �hanetred". Paarden met verkeerden stand in de sprongge- wrichten gaan van achteren soms te nauw en �draaien ook wel in de hakken". Het is altijd goed het paard achteruit te laten gaan, om te beoordeelen of het ook daarbij het volle ge- bruik van zijne ledematen heeft. Daarna laat men het in rechte lijn van zich af draven en naar zich toekomen. Om de gangen van terzijde te zien, laat men het paard op eenigen afstand langs zich heen stappen en draven. De draf geeft voor het trekpaard ook het bewijs van goeden lichaamsbouw, kracht en temperament.

		EXT�RIEUR III.

Uitgezonderd in de buurt der lichaamsopeningen is de heele huid voorzien van haren; ze dienen tot be- schutting van het lichaam. De kleur der haren is



			78

	fokkerij te bevorderen en past, behalve de gewone middelen, twee eigenaardige toe: n.1. het gratis doen dekken door een ingeschreven hengst van merri�n van kleine fokkers en het verkoopen op afbetaling van goede merri�n aan kleine fokkers. VIII. Amerika fokt tegenwoordig alle bekende paar- denrassen; van de zware trekpaarden, vooral Clydesdale en Shire, minder Suffolk en Belgisch. Voor elk ras bestaat een Amerikaansch stamboek; de inschrijvingen van de beide laatste rassen zijn gering. Veel meer wordt de Percheron gefokt en deze is voor de Ameri- kanen bruikbaarder, omdat hij een vluggen gang heeft, omdat de hoeven beter zijn en hij geen behang aan de onderbeenen heeft. Ook levert de kruising van Percheron met edele inlandsche merri�n veelzijdig bruikbare paarden. De invoer uit Frankrijk bedroeg in sommige jaren 2000 stuks.

		HET ZWARE TREKPAARD IN HET BUITENLAND. II. HET BELGISCHE PAARD.

Wanneer wij over het Belgische paard spreken, wordt niet bedoeld het Ardenner-paard, ook niet de Condroz of zgn. dubbele Ardenner, evenmin het ver- dwijnende Vlaamsche paard. Wij hebben dan het oog op het Brabantsche paard.



		109

verschillende oorzaken ontstaan, die echter niet zicht- baar mogen zijn.

	KOOPVERNIETIGENDE GEBREKEN. II. BELGI�.

In Belgi� worden de gebreken bij name genoemd, welke vernietiging van den koop medebrengen, in de wet van 26 Augustus 1885. Daarvan is eene lijst vastgesteld bij Kon. Besl. van 3 Sept. 1885: Art. 1. Bij verkoop en ruiling der huisdieren worden de volgende ziekten en gebreken als koopvernietigend beschouwd: 1. bij paarden, ezels en muildieren: 1. Kwade droes. 2. Maanblindheid, in zooverre de waarde van het verkochte of geruilde dier 300 frs te boven gaat. 3. Stille kolder, in zooverre de waarde van het verkochte of geruilde dier 300 frs te boven gaat. Art. 3. De termijn, binnen welke de actie moet zijn ingesteld, bedraagt, den dag der levering buiten- gesloten: 28 dagen bij maanblindheid. 9 dagen bij alle andere gebreken of ziekten. Art. 5. Indien het dier naar het buitenland is ver-



JIet Zware P^aard.

	Handboek voor Fokkers van zware Trekpaarden door L LOUTER VEEARTS TE IJZENDIJKE.

		OOSTBURG FIRMA A. ). BRONSWIJK 1905.



	INLEIDING.

De werken over paardenkennis in onze taal hebben voornamelijk betrekking op het tuigpaard. In die streken, waar het zware trekpaard wordt gefokt, maakt men van die boeken ook gebruik. Bij de toenemende belangstelling voor het zware paard is eene handleiding voor de kennis van het zware trekpaard wenschelijk geworden. In de zuidelijke provinci�n van Nederland wordt hoofdzakelijk koudbloedfokkerij gedreven; ook in enkele gedeelten van andere provinci�n. In het algemeen is de belangstelling voor paardenfokkerij in die deelen volstrekt niet minder dan in de overige streken van ons land. Om vragen van die belangstellenden te beantwoorden en het gehoorde op cursus of lezing vast te leggen in het geheugen, kan naar ik hoop, dit boekje dienen.

		De Schr.jver.



		HOOFDSTUK I. INWENDIGE BOUW. Het paard behoort tot de Gewervelde Dieren, d. w. z. dat het een beenig geraamte heeft, waarvan het middenstuk bestaat uit een rij beenderen, die wij wervels noemen, welke samen de wervelkolom of ruggegraat vormen. Dit beenig geraamte geeft de noodige vastheid en stevigheid aan het lichaam. Het middenstuk van dit beenig geraamte wordt dus ge- vormd door ruim 50 wervels, kleine beenstukken, die door banden en kraakbeen tot een lange kolom ver- bonden zijn. Ze heeten: halswervels 7, rugwervels 18, lenden- wervels 6, kruiswervels 5 en staartwervels 15 tot 18 in getal. Deze beenderen hebben een vast, naar onderen liggend gedeelte, waarop een boogvormig gedeelte staat. Deze boog vormt dus een kokertje, dat van vele wervels aan elkaar sluitend, een lange koker vormt: het ruggemergskanaal. In dit ruggemergskanaal ligt het ruggemerg, dat naar voren in verband staat met de hersenen, die in de schedelholte gelegen zijn. Aan de wervels komt ver- der nog een doornvormig uitsteeksel voor, dat het langst is aan de eerste rugwervels, waar ze den



		HOOFDSTUK II. EXT�RIEUR I. Onder Ext�rieur of uitwendige paardenkennis verstaat men de leer, die aangeeft hoe men uit het uitwendig voorkomen van het paard zijne bruikbaar- heid, zijne hoedanigheden kan beoordeelen. Het zal voldoende zijn, hoofdzakelijk de vormen in het algemeen en die voor het trekpaard in 't bizonder te beschrijven. Een rijpaard wordt verdeeld in voorhand, middel- hand en achterhand; deze verdeeling heeft voor iedere soort van paarden reden. Tot de voorhand of het voorstel behooren: het hoofd, de hals, de schoft, de borst en de voorbeenen. Tot de middelhand of het lijf: de rug, de lenden, de ribben, de flanken, de liezen, de buik en de uier (bij den hengst: koker en balzak.) Tot de achterhand of het achterstel: het kruis, de staart en de achterbeenen. Het hoofd is daarom een zeer voornaam deel van het lichaam, omdat het de zetel is van zeer gewichtige organen; ook uit een oogpunt van ext�rieur is het belang- rijk, daar het aanwijzingen geeft omtrent het ras, het geslacht en ook omtrent de geaardheid van het dier.



			35

		een bosje langere haren, de vetlok, waarin een hoorn- achtige knobbel, het vethorentje. De koot bestaat uit het kootbeen, waarop van voren de strekpees ligt en van achteren de beide buigpezen. De koot moet breed zijn, matig lang en behoorlijk schuin gericht. Is de koot kort en steil, dan wordt de schok niet voldoende gebroken, het kogelgewricht lijdt dan te veel en verslijt spoedig. Dan ontstaat licht een zgn. ronde kogel, soms overkoote stand. Als de koot te lang en te schuin is, dan noemt men het paard lang gekoot. De stoot wordt wel goed gebroken, maar het paard treedt te sterk door, er gaat kracht verloren en de buigpezen lijden te veel. Voor een trekpaard is het dus een gebrek. Is het doortreden zeer sterk, dan spreekt men van beer= voetigen stand. De beide kooien moeten evenwijdig loopen, niet naar binnen of naar buiten gericht zijn. Aan de achtervlakte van de koot komen kloven voor, de zgn. mok, waaraan het paard kan kreupel gaan. De kroon ligt vlak boven den hoef. We vinden daar het gewricht tusschen kootbeen en kroonbeen en het bovenste gedeelte van het kroonbeen. De huid van de kroon moet zacht zijn met langere haren, die het bovenste gedeelte van den hoef be- schutten. De huid moet goed gevoelig zijn. De kroon moet breed zijn en langzaam in den hoef overgaan. Beenige verhevenheden noemt men over=



			36

		hoef; ze zijn het gevolg van hevig gewrichtslijden en de oorzaak van kreupelheid. De kroon gaat naar achteren over in de ballen van den hoef, waartusschen het koothol is gelegen. Ter weerszijden bevindt zich een hoefkraakbeen, dat boven den hoef te voelen moet zijn als goed beweegbaar. Wanneer dit niet het geval is, zijn de kraakbeenderen verbeend, zgn. zijbeen. Een verbeend hoefkraakbeen is dikker en steekt ook meer uit dan normaal. Het kan oorzaak zijn van kreupelheid, echter minder voor paarden, die op zachten bodem werken. De hoef moet flink groot zijn, een schuinen stand met den bodem hebben, geen scheuren of ringen ver- toonen, maar glad zijn. De verzenen zijn bij de koud- bloedige rassen veelal te laag. De zool moet uitgehold zijn, de draagrand gelijkmatig en vast, niet brokkelig en de straal moet groot met flinke straalschenkels zijn. De voorhoef is gewoonlijk grooter van draagvlak dan de achterhoef en terwijl deze in het voorste ge- deelte spitsachtig is, heeft de voorhoef een rondachtig toongedeelte. De hoef mag niet naar binnen of naar buiten gericht zijn; in het eerste geval spreekt men van toontreder, in het laatste geval van franschen stand. In beide gevallen worden de gewrichten ongelijkmatig belast. Onder de zware paarden vindt men er meer, die toon- treder zijn dan met franschen stand. Een gewoon gebrek is ook de plathoef, waarbij de richting van den hoornwand te schuin is en de zool slechts een geringe uitholling vertoont; de straal



			37

		is hierbij sterk ontwikkeld en de draagvlakte van den hoef groot. Bij den volhoef is de zool niet hol, staat eerder bol naar onderen. Bij den knolhoef vindt men dit nog sterker; daarbij is de toonwand ingedeukt en ver- toont de wand sterke ringen en groeven. Klemhoeven (dat zijn hoeven, die in de achterste helft te nauw zijn) komen meer bij warmbloed- paarden voor. Scheeve hoeven zijn onregelmatig gevormd, wat men beoordeelt na vergelijking der beide hoefhelften. In den hoef kunnen ook hoornscheuren voorkomen, die, als zij diepgaan, een ernstig gebrek zijn. Ook de losse wand en de holle wand kunnen tot kreupelheid aanleiding geven; ze zijn moeielijker te constateeren. Achter de schoft ligt de rug, die met de lenden als het ware de brug vormt tusschen voorhand en achterhand. Voor eene sterke verbinding is het noodig, dat rug en lenden samen kort zijn. De rug moet langzaam uit de schoft ontstaan en bijna recht verloopen; verder langzaam in de lenden overgaan. Een breede rug is een teeken van sterke gespierdheid. Ook de lenden moeten krachtige spieren vertoonen, die de verbinding met het bekken be- werkstelligen, welke zonder verdieping, slechts zacht oploopend, tot stand komt. Is de rug ingezakt, dan spreekt men van zadelrug; naar boven gebogen, heet hij karperrug. De zadelrug komt in geringen graad veel voor bij



			38

		trekpaarden. Bij jonge en versleten dieren vindt men den karperrug wel. Een gespleten rug heeft men bij korte doornvor- mige uitsteeksels en zware spieren. Ingebogen lenden, die met eene verdieping in het kruis overgaan (zgn. wolfslenden) zijn slecht. De borstkas wordt gevormd door de ribben en de daaraan bevestigde spieren. Een ruime borstkas is gewenscht, daar dan de ruimte voor de ademhalings- organen groot is. De ribben moeten dus lang zijn en daarbij sterk gewelfd, rond staan; dan is de borst- kas hoog en breed. De loodrechte hoogte van de schoft tot aan de onderlijn van de borstkas moet bijna de helft van de lichaamshoogte bedragen bij volwassen paarden. Bij veulens is dit nog niet het geval, deze zijn meer hoogbeenig. Diepte van de borstkas is een voorname eisch voor een goed trek- paard; dergelijke paarden toonen laag op de beenen; toonen groot, als ze liggen. Een rustig ademend paard beweegt de ribben bijna onzichtbaar. Is het paard lijdende aan longdamp (dampig) dan ziet men bij de uitademing onder de valsche ribben eene verdieping, de dampgroeve. Platgeribd zijn vele jonge paarden; bij goede voeding vermindert dit gebrek. Hetzelfde is het geval met jonge paarden, die achter den schouder eene verdieping vertoonen, een zgn. hazenleger. De flanken liggen tusschen de ribben en de heupen, de lenden en de liezen. Zij moeten kort zijn en goed



			39

		gevuld. Korte flanken gaan gepaard met korte sterke lenden. Een goede eter heeft goed gevulde flanken. Holle flanken geven aan, dat het paard eene slechte vertering heeft. De lies is eene dubbele huidplooi, v��r de achter- knie gelegen. Het gezonde paard is daar zeer gevoelig. Vanaf de borst tot aan het bekken loopen de buik- spieren, die met peesplaten, den buikwand vormen. De hierdoor gevormde onderlijn mag slechts matig gebogen verloopen. Wel ziet men graag een groote buik, in verband met den geheelen bouw. Maar de hangbuik, zooals de sterk uitgezette afhan- gende buikwand wordt genoemd, is niet goed: hij hindert bij de beweging, bij de ademhaling en bij het veulenen. Een snoekslijf of een opgetrokken buik is te dun; men vindt dien bij slechte eters of paarden, die geen nut van hun voedsel hebben. Bij de merrie vindt men aan het achterste gedeelte van de buikstreek, tusschen de achterbeenen, den uier. De uier bestaat uit twee melkklieren, ieder met een korte tepel; in elke tepel twee openingen. Bij den hengst vindt men in de schaamstreek de roede en den balzak met de beide ballen. De roede ligt in een fijne huidplooi, den koker. Als teeken van kracht wordt een flinke koker be- schouwd. De balzak is een zakvormige uitstulping van de huid, waarin de ballen liggen. De zak moet glad zijn en vast tegen het lijf hangen en niets anders bevatten dan de ballen met de zaadstrengen.



			40

		Bij den ruin moet de zak de twee litteekens van castratie vertoonen. In het eerste jaar, soms in de eerste maanden al, zakken de ballen van het veulen uit de buikholte in den balzak. Gebeurt dit met ��n of met beide ballen niet, dan spreekt men van klophengst. Het kruis ligt tusschen lenden en staart en strekt zich naar ter zijde uit tot de heupen en de bovenste draaiers van het dijbeen. Het wordt gevormd door het bekken, de groote banden en de sterke spier- massa's, die het achterbeen in zijn geheel bewegen. Het kruis moet lang, recht of weinig afhellend en breed zijn; vooral moet het krachtige, dikke spieren vertoonen. Het moet lager liggen dan de schoft. Ligt het kruis hooger, dan noemt men het paard over- bouwd; voor het aanleggen bij een zwaren last is dit een niet-ongewenschte bouw, maar voor een goede beweging is deze bouw schadelijk. Een lang, breed kruis biedt plaats aan lange, dikke spieren, die zich sterk kunnen samentrekken. Recht moet het kruis zijn, omdat de voortbeweging recht naar voren plaats heeft. Een steil, afhangend kruis vindt men bij dieren, die voor het dragen ge- schikt zijn b.v. bij den ezel. Het ovale kruis is meer afgerond dan het rechte. Het afhangend kruis heeft een schuinen stand van het bekken. Het varkenskruis zakt naar ter zijde en naar achteren af. Het scherpe kruis is in het midden het hoogst.



		41 Het gespleten kruis vertoont in het midden eene overlangsche verdieping; deze vorm wordt bij zware trekpaarden veel gezien. De heupen zijn de buitenste hoeken van het darm- been. Ze mogen niet te sterk uitsteken en de beide heupen moeten geheel met elkaar overeenkomen. Is dit laatste niet het geval, dan is het paard ontheupt; een darmbeenshoek is afgestooten. De staart wordt gevormd door de staartwervels en de spieren. De ondervlakte van den staartwortel is voor een deel onbehaard. De staart moet hoog aangezet zijn en goed gedragen worden. Een staart, schaars bezet met korte haren, heet rattestaart, die zeer slecht staat. Veel wordt de staart gecoupeerd, een stuk eraf ge- hakt. Daarbij komen de billen beter uit; de spieren van het achterbeen vertoonen zich daarbij beter. Onder den staart is de aars, de opening van het darmkanaal. Bij gezonde dieren is de aars vast ge- sloten en gaat bij beweging niet heen en weer. Dit laatste is het geval bij een dampig paard. Bij de merrie ligt onder de aars de kling, die eveneens gesloten behoort te zijn. De huid in deze omgeving is zeer fijn. Onder het kruis ligt de dij. Zij wordt gevormd door het dijbeen, de knieschijfspieren van voren en de buigers van den schenkel van achteren; deze laatste vormen de bil. De dij moet matig lang en met zeer krachtige spieren bedekt zijn. De beide dijen wijken naar onderen iets



			42

		van elkaar af, zoodat de breedte in de knie�n grooter is dan die in de heupen. De bil moet door zeer dikke spieren worden gevormd. Vlak achter de lies ligt de knie. De knie�n moeten een beetje naar buiten uitwijken. Een paard, dat nauw in de knie�n is, en daarbij wijd in de hielen, is in den regel niet sterk en heeft een slechte beweging van de achterbeenen. Juist bij het zware paard komt aan het kniegewricht een eigenaardig gebrek voor, de mouw. Reeds als veulen is het merkbaar, als het zich openbaart door zwelling van het gewricht en door hoorbaar verschuiven van de knieschijf. Veulens met mouw worden als waardeloos beschouwd. De schenkel wordt gevormd door het schenkelbeen en de strek- en buigspieren. De schenkel moet matig lang en zeer sterk gespierd zijn. Bij een langen schenkel heeft men een kleinen gewrichtshoek in knie- en spronggewricht; hoe korter de schenkel, des te meer zijn die gewrichtshoeken geopend. Voor een korte, hevige krachtsinspanning is het laatste meer gewenscht; voor eene ruime be- weging is echter een vrij lange schenkel noodig. De beide schenkels moeten van onderen naar elkaar toe loopen. Staan de ondereinden te dicht bij elkaar, dan is het paard nauw in de hielen of koehakkig, als daarbij de hoeven te ver van elkaar staan. In het omgekeerde geval is het paard te wijd in de hielen. Bij deze afwijkingen is de beweging onregelmatig en ook de belasting der gewrichten ongelijk.



			43

		Als de schenkel lang is, en de pijp naar voren ge- richt, dan heeft men sabelbeenen. Bij een zeer korten schenkel, krijgt men een te rechten stand in de spronggewrichten. Onder den schenkel ligt het spronggewricht, het samengestelde gewricht tusschen schenkelbeen, zes spronggewrichtsbeenderen en pijpbeen. Naar achteren steekt het hielbeen uit; hieraan hecht zich de stevige Achilles-pees vast. Alle afmetingen van het spronggewricht moeten groot zijn. Het is het gewricht, dat het meeste te lijden heeft. Van boven is het breeder dan van onderen; van boven hebben we twee beenknobbels, de binnen- en de buitenenkel aan het schenkelbeen. Men noemt het spronggewricht droog, als de huid gespannen is over de onderliggende deelen en hieraan geen uitgezette plekken voorkomen. Bij trekpaarden vindt men zulke droge gewrichten niet veel. Zonder nog erge gebreken te vertoonen, vindt men dikwijls zgn. vuile beenen. De meest voorkomende gebreken zijn: De bolspat, die het best aan de binnenzijde van het gewricht te zien is. Wanneer hij ook aan den achterkant tusschen schenkel en hiel te voelen is, spreekt men wel van kruisspat. Verder de waai= of vlotgal, die gelegen is tusschen Achillespees en schenkel. De dikke hak is een gezwel op de punt van den hiel. Deze drie zijn zeer gewone gebreken bij het zware



			44

		paard; vooral het eerste, de bolspat, vermindert de bruikbaarheid en bijgevolg de waarde. De spat, beenspat of harde spat is eene ontsteking van het onderste gedeelte van het gewricht, welke veelal de vorming van een ruwen beenknobbel aan de binnenzijde veroorzaakt. Veelal is dit gebrek de oorzaak van hevige kreupelheid; de waarde van een paard wordt er dus zeer door verminderd. De hazenhak is eene verhevenheid aan de achter- vlakte van het gewricht, ongeveer een handbreed onder de punt van den hiel. Op eenigen afstand naast het been staande ziet men de achterlijn niet recht, maar met een verhevenheid. Het reebeen ligt meer zijwaarts, aan den buitenkant is ook een beenige verdikking. Dit is niet zoozeer een gebrek, maar een gevolg van slechte voeding. Bij jonge veulens ziet men dikwijls een sprong- gewricht, waar de heele achterkant gebogen en ver- dikt is. Later bij goede voeding verdwijnt dit en dergelijke kromme veulens worden soms beste paarden. Het spronggewricht moet geleidelijk in de pijp over- gaan. De pijp van het achterbeen bestaat evenals de voorpijp uit pijpbeen, griffelbeenderen, strekpezen aan den voorkant, buigpezen aan de achterzijde. De achterpijp is iets langer dan de v��rpijp. De richting bij het vrij-staande paard is bijna recht, iets naar voren gericht. Van achteren bezien moeten de pijpen evenwijdig loopen. Bij koehakkigen stand staan de pijpen van



			46

		Van terzijde gezien wil men een niet te groot hoofd, goed gedragen door den behoorlijk gerichten, krachtig gespierden hals. Deze moet langzaam overgaan in den massieven romp, waarvan de diepte der borstkas opvalt. De niet veel van de rechte afwijkende ruglijn loopt in de lenden zacht op en gaat ongemerkt op het rechte kruis over. De stand van de krachtige voorbeenen is van elle- boog tot kogel loodrecht; de ondervoet schuin, in dezelfde richting als de as van den hoef. Staan de voorbeenen schuin, met de hoeven te ver onder het lijf, dan staat het paard onder zich. Als de voor- beenen schuin naar voren staan, dan staat het paard v��r gestrekt. Wanneer de knie�n naar voren toe doorgebogen zijn, dan is het paard bokbeenig. Staan de knie�n te veel naar achteren, dan heeft het paard holle knie�n. Zijn de kooten te lang, treedt het paard daarbij sterk in den kogel door, dan is het beer= voetig. In het omgekeerde geval te kort, steil gekoot. De sterke achterhand kenmerkt zich door groote breedte van het bovenbeen en goede hoekstelling in de gewrichten. Niet goed is, dat de achterhoeven te veel onder het lijf staan; ook niet dat ze te ver naar achteren staan; men noemt dit ook van achteren onder zich en van achteren gestrekt staan. Zijn de hoeken in de gewrichten te groot, dan valt dit het meeste op aan de spronggewrichten; men noemt dit te recht staan.



			47

		Als de gewrichtshoeken te klein zijn, dan heeft men bij langen schenkel en naar voren gerichte pijp: sabelbeenen. Ook aan de achterbeenen komt lang gekoot, beer- voetig zijn voor, evenals te steil gekoot en overkoot. Plaatst men zich v��r het paard, dan beziet men de breedte van de borst en den stand der voor- beenen. Bij zeer breede borst, staan de beenen in hun geheel ver van elkaar. Wijken ze naar onderen nog van elkaar af, dan staat het paard wijd van voren. Staan de hoeven te dicht bij elkaar, dan staat het nauw. Staan de knie�n te kort bij elkaar, dan heeft men osseknie�n; is hun onderlinge afstand te groot, dan heeft men een paard, dat wijd in de knie�n staat. Staat alleen de ondervoet vanaf den kogel naar buiten, dan spreekt men van franschen stand. Is het onderbeen met den toon van den hoef naar binnen gedraaid, dan is het paard toontreder. Achter het paard staande, beoordeelt men de ont- wikkeling van de bilspieren, die een krachtige broek moeten vormen. Loopen de schenkels naar onderen te veel naar elkaar toe, zoodat de hielen te dicht bij elkaar zijn, dan is het paard nauw in de hielen. Wijken de hoeven daarbij weer van elkaar af, dan heet dit koehakkige stand. Als de hielen en de daaronder liggende beenen te ver van elkaar staan, is het paard wijd van achteren. Staan de hoeven hierbij echter voldoende dicht bij elkaar, dan is het paard alleen wijd in de hielen.



			50

		Om de hoogte van het paard te bepalen, kan men zich van een stokmaat bedienen; hierdoor wordt de zuivere vertikale afstand van het hoogste punt van de schoft tot den grond bepaald. Meet men met een band, dan volgt men de ronding over de schouderstreek en verkrijgt men een grootere maat. Bij volwassen, zware paarden scheelt dit wel 10 a 12 c.M. Het kan ook zeer nuttig zijn, de lengte van het paard te meten; men verstaat hieronder den afstand van het boeggewricht tot den zitbeensknobbel, horizon- taal gemeten. De lichaamslengte is bij het zware paard gewoonlijk grooter dan de hoogte. Bij het Belgische trekpaard overtreft de lengte met 5 % de lichaamshoogte. Bij andere trekpaarden is dit verschil grooter. Een 4-jarige Clydesdale-hengst, bekroond met eere- prijs, had 1.66 M. hoogte en 1.90 M. lengte. Een Suffolkhengst, 5 jaar oud, met tweeden prijs bekroond, was 1.67 M. hoog en 1.85 M. lang. Een Pinzgauer-hengst van 1.61 M. hoogte, had eene lengte van 1.95 M. Een korte romp is zeer gewenscht; maar heeft deze daarbij geen voldoenden omvang, dan vervalt het voordeel daarvan. De omvang wordt met de bandmaat gemeten, achter de schoft; men zou deze maat de singelmaat kunnen noemen. De Clydesdale-hengst van 1.66 M. hoogte had een borstomvang van 2.46 M.



			51

		De Suffolk-hengst, 1.67 M. schofthoogte, had een borstomvang van 2.41 M. De Belgische hengst Brillant van 1.67 M. schoft- hoogte was 1.74 M. lang en had een borstomvang van 2.18 M. Bayard 1.64 M. hoog, 1.78 M. lang en 2.42 M. in omvang. Baron 1.70 � � 1.79 � � en 2.40 � � Merri�n halen die goede verhouding niet: Comtesse 1.61 M. hoog, 1.68 M. lang en 2.07 M. in omvang. Comtesse de Hainaut 1.62 M. hoog, 1.65 M. lang en 2.10 M. in omvang. Bij Fransche trekpaarden was de gemiddelde hoogte 1.63 M. bij 2.056 M. borstomvang. Ook zonder maat kan men de goede eigenschap van kortheid van het lichaam bepalen, daar men die vooral zoekt in de lenden en deze dan bepaalt naar den afstand van de laatste rib tot aan den uitwen- digen darmbeenshoek. Als die niet meer bedraagt dan een vuist-breedte, dan is het paard gesloten, gestopt. Men heeft ook wel de loodrechte hoogte van de borstkas gemeten en die dan vergeleken met de schofthoogte. Bij volwassen hengsten van Belgisch trekras bedroeg de borstdiepte 48 tot 50 % van de schofthoogte; bij Clydesdalers gemiddeld 51 %; bij Suffolkhengsten 52 %; bij Fransche hengsten van trek- ras slechts 45 %. Ook de breedte van de borst heeft men gemeten. Belgische hengsten van 1.64 tot 1.67 M. schoft-



			52

		hoogte toonden eene borstbreedte (afstand der beide boegen) van 56 tot 63 c.M. De kruisbreedte van diezelfde paarden bedroeg 67 tot 69 c.M. Bij merri�n van ongeveer 1.65 M. schofthoogte, was het kruis van 63 tot 67 c.M. breed. Van groot gewicht zijn sterke beenderen, die met breede gewrichtsvlakten op elkaar rusten en eene groote vlakte aanbieden tot vasthechting der dikke spieren en der stevige banden en pezen. Om de dikte der beenderen te bepalen, heeft men den omvang van de voorpijp gemeten. Tegelijkertijd meet men dan ook de pezen; ook de ontwikkeling en de onderling vrije ligging dier pezen is van gewicht. De pijpomvang van een volwassen trekpaard is in den regel boven 22 c.M. Bij goede hengsten gewoon- lijk 25 c.M. of meer. Na de bezichtiging stilstaande, laat men het paard rechtuit van zich af stappen en terugkeeren. Men beoordeelt dan de houding en de gangen. Voor het trekpaard is de stap de gewone gang. Voor eene goede beoordeeling is het echter ook noodig het paard in draf te zien. De goede trekpaarden heb- ben ook een vlotten, regelmatigen draf. Bij den stap wordt opgelet, of het paard de beenen regelmatig belast, ze behoorlijk oplicht en gemakkelijk naar voren brengt, zonder onnoodige, of minder fraaie bij-bewegingen.



			54

		zeer verschillend. Hoewel de kleur niet van invloed is op de bruikbaarheid van het paard, moet men toch rekening houden met gewoonte, smaak of mode. Bij het zware paard zijn het meest gezocht; de bruinen, de vossen en de roodschimmels. Bij bruinen zijn de dekharen verschillend bruin, terwijl manen, staart en onderbeenen zwart zijn. Vossen hebben rood- of geelachtige dekharen, met gelijkgekleurde manen, staart en onderbeenen. Roodschimmels hebben roode en witte dekharen gemengd; de staart is bij de meeste donker, bij andere licht. In Belgi� worden die met donkere staar- ten �rouan" genoemd, een paard met roodachtig staart- haar heet �aub�re." Ook zwarten, grauwschimmels, moorkoppen ziet men veel. Bij het Pinzgauer ras zijn bonten en tijgers talrijk. De voskleur is eigen aan de Suffolks. Clydesdalers zijn veelal bruin. Vele paarden hebben afteekeningen, dat zijn witte plekken op 't hoofd en aan de beenen. De meest voorkomende zijn kol, op het voorhoofd, sneb, aan de bovenlip, en bles, een streep over 't heele hoofd. Aan de beenen kan voorkomen: vlek, sok, witte voet of wit been.



			HOOFDSTUK III. DE HOEF.

		Het paard heeft aan ieder been ��n teen, die den grond raakt. Het laatste lid is omgeven door een hoornigen koker, den hoef. Die hoef bevat harde en zachte deelen. De harde deelen zijn: het hoefbeen, het straal- beentje en het onderuiteinde van het kroonbeen, welke drie beenderen te zamen het hoefgewricht vormen. Het hoefbeen draagt aan zijne beide takken de hoefkraakbeenderen. Aan het kroonuitsteeksel van het hoefbeen hecht zich de strekpees vast; aan de onder- vlakte, aan de zgn. halvemaansuitsnijding, hecht zich de buigpees vast. De beenderen onderling zijn verbonden door den beursband en door vele andere banden zoowel met elkaar als met de hoefkraakbeenderen. Tusschen de hoefkraakbeenderen ligt aan de onder- vlakte van het hoefbeen het straalkussen, dat veer- krachtig is. Aan het laatste teenlid is de gewone lederhuid veranderd en brengt geen opperhuid voort, maar hoorn; men noemt haar de hoeflederhuid. De volgende deelen zijn eraan te onderscheiden: vleeschzoom, vleeschkroon, vleeschwand, vleeschzool



			5(3

		en vleeschstraal. Zij brengen voort: den hoornzoom en de glazuurlaag, den hoornwand, de witte laag, de hoornzooi en den hoornstraal. Dit zijn de hoornige deelen, welke den hoef vormen. De hoornwand is het deel van den hoef, dat zicht- baar is, als de hoef op den grond staat. De hoornzoom is het bovenste gedeelte ervan, de overgang in de huid. Nemen we den hoef op, dan zien we de hoornzooi met zijne beide takken, de steunsels en daartusschen den hoornstraal met zijne twee schenkels. De draagrand is het buitenste deel. Men verdeelt den hoef in het toongedeelte, twee zijgedeelten en daarachter twee verzengedeelten. Het toongedeelte van den voorhoef is rondachtig, van den achterhoef meer toegespitst. De hoorn van den hoef moet gelijkmatig vast, zonder scheuren of kloven, en veerkrachtig zijn. De hoorn van den straal is meer zacht en het veerkrachtigst. Een goede hoef is groot, glad, zonder scheuren of ringen, niet brokkelig. De richting van den hoorn- wand aan den toon is zoodanig, dat met den bodem een hoek van ± 45° gemaakt wordt. De verzenen moeten hoog genoeg zijn. De draagrand moet gelijk- matig vlak zijn, geen holten vertoonen aan de witte lijn. De zool moet uitgehold zijn. De steunsels lang en sterk. De straal behoort flink ontwikkeld te zijn, met eene duidelijke middelste en twee zijdelingsche straalgroeven.



			57

		De binnen-hoefhelft is normaal kleiner dan de buiten- hoefhelft; de verzenwand aan den binnenkant is steiler. Als de hoef den lichaamslast draagt, zet hij uit in zijn achterste gedeelte. Dit is van veel gewicht. Bij die uitzetting heeft een regeling van den bloed- stroom plaats. Geeft men dus het paard beweging dan zal de circulatie in den hoef geregeld worden, dus de hoef beter groeien. Bij beweging slijt de hoorn voornamelijk aan den draagrand af, vooral bij veel beweging op harden bodem. Daarom wordt de afslijting van den draagrand verhinderd en wel door het onderleggen van hoefijzers. V��r het beslaan wordt de hoef gereed gemaakt: losse deelen van zool en straal worden verwijderd, de draagrand wordt besneden zoodat hij een gelijke, smalle vlakte wordt. Nu wordt het ijzer gepast. Een goed hoefijzer moet den vorm hebben van den hoef, waarvoor het bestemd is. Het moet van deugde- lijk materiaal zijn en ongeveer na 6 weken vervangen kunnen worden. Het passen mag niet rood-gloeiend geschieden. Door hoefnagels wordt het zoodanig aan den hoef bevestigd, dat het de hoefuitzetting niet belemmert. Een groot getal nagels tot in de achterste hoefhelft is dus verkeerd. Na het onderleggen van het ijzer mag niet over den heelen hoornwand geraspt worden. Een gewoon hoefijzer zonder kalkoenen, mits goed gemaakt en behoorlijk ondergelegd met ongeveer 6 hoefnagels is voor gewoon gebruik voldoende.



			58

		Voor paarden, die zich strijken, wordt een ijzer ge- maakt met versmalden binnentak, die iets binnen den draagrand wordt gelegd. Voor een scherp beslag zijn het beste de schroef- kalkoenen. Vernageling noemt men de verwonding van een der vleezige deelen door een ingeslagen hoefnagel. Niet altijd is dit de schuld van den smid; een ab- normale hoef, of het hevige verzet van het paard tijdens het beslaan, kunnen ook de aanleiding zijn. Nageltred is het gevolg van het intrappen van een spijker of ander scherp voorwerp, meest in een achterhoef. Zooikneuzing en steengallen zijn kneuzingen van den vl�eschwand of de vleeschzool. Ook onbeslagen hoeven eischen hun verpleging. Vooral bij veulens kan men door eene doelmatige hoefverpleging een beginnend gebrek verbeteren. Het beste voor de hoeven is de vrije beweging in niet-vochtige weiden. Een onderzoek is dan toch af en toe noodig, om een gebrek in stand of hoefvorm bijtijds onder handen te nemen. Als de veulens langen tijd achtereen op stal of in het hok moeten staan is het noodig de hoeven te reinigen, uit te krabben en te doen besnijden. Het insmeren der hoeven met een zuiver vet kan goed werken.



		HOOFDSTUK IV. OUDERSDOMSKENMERKEN. Den leeftijd van een paard kan men dikwijls uit zijn geheele voorkomen ongeveer bepalen. Men kan tenminste aan het uitwendige veelal zien, of men met een oud dier of met een jong te maken heeft. Veulens herkent men aan weinig scherpe beenuitsteeksels, zwakke schoft, hun te lange beenen, kroesharige manen en staart. Zeer oude paarden hebben slappe, afhangende lippen, geplooide oogleden, scherpe beenuitsteeksels, ingevallen slapen, ruwe en droge hoeven en worden op sommige plekken wit van haar. Zekerheid omtrent den leeftijd geven die teekens niet; bij het paard vindt men die in de tanden en voornamelijk in de snijtanden. Men onderscheidt drie soorten van tanden, n.1. snij- tanden, haaktanden en kiezen. De tanden zitten in de tandkassen der voorkaaks- en achterkaaksbeenderen. Een volwassen paard heeft in 't geheel 24 kiezen, 12 snijtanden; hengsten en ruinen (ook sommige mer- ri�n) hebben nog 4 haaktanden. Het paard heeft 6 snijtanden in de onderkaak en evenveel in de bovenhaak. Deze komen paarsgewijze voor den dag en wisselen ook paarsgewijze. Ze heeten: binnentanden, n�iddentanden en hoektanden.



			60

		De snijtanden, die een volwassen paard heeft, heeft het niet altijd gehad. Vroeger had het de zoogenaamde veulentanden of melktanden; deze vallen op zekeren leeftijd uit en dan komen de paardensnijtanden in hun plaats. De vorm der veulentanden verschilt met dien der paardentanden. De veulentanden zijn kleiner, smaller, aan de voorvlakte geribd en van onderen dun. De paardentanden zijn grooter, geelachtig van kleur en worden naar onderen gelijkmatig dunner. Aan een tand onderscheiden we den wortel, die in 't been zit, en de kroon, die we kunnen zien. Wrijfvlakte van den tand noemen we die vlakte, waarmee de tanden van onder- en van bovenkaak bij gesloten mond op elkaar komen. Bij alle snijtanden bemerkt men aan de wrijfvlakte eene holte, eene verdieping; deze holte heet de kroon- holte. Bij de veulensnijtanden is die holte veel kleiner dan bij de paardensnijtanden. Die kroonholte is het voornaamste, waarop men moet letten voor de ouderdomsbepaling tot het 8e jaar. Na dien tijd moet men meer kijken naar den vorm der wrijfvlakte en naar de richting der tanden en daarmee verband houdende zaken. Wij beginnen nu met een pasgeboren veulen. Soms wordt het veulen zonder snijtanden geboren; in elk geval heeft het, als het eene week oud is, de binnen- randen, dus 2 snijtanden in het midden van de boven- en van de onderkaak. Ter weerszijden van deze komen



			61

		na 30 a 40 dagen de middentanden; in het geheel dus ook 4. De hoektanden verschijnen op den leeftijd van 6 � 10 maanden. Zoowel bij hengst- als bij merrieveulens komen in 't geheel 4 melkhaaktanden voor; deze zijn klein en haast geheel door het tandvleesch bedekt. Wat de kiezen betreft, het veulen brengt er ge- woonlijk 8 in 't geheel mee ter wereld n.1. de Ie en de 2e van iedere rij. De 3e kies komt v��r dat het veulen eene maand oud is. Dus het melkgebit is: 12 snijtanden, 4 haaktanden en 12 kiezen, te zamen in boven- en onderkaak. Als dit op 10 maanden volkomen aanwezig is, ondergaan de tanden, v��r ze door blijvende worden vervangen, nog veranderingen. Bezien we een melksnijtand aan de wrijfvlakte, dan vinden we ook daar een kroonholte. De rand daar- omheen slijt voortdurend af, zoodat dus die holte steeds kleiner wordt. De afslijting van de melk- tanden hangt natuurlijk af van het voedsel, dat het veulen krijgt, of het meer of minder hard voeder moet bijten, is dus ook afhankelijk van den tijd, waarop het veulen gespeend wordt. Daarom kan men op die vulling der kroonholte van de melksnijtanden niet geheel vertrouwen. Men kan aannemen dat (aan de onderkaak) de binnenmelksnijtanden gevuld zijn met 10 maanden, de middentanden met 12 en de hoektanden met 15 � 24 maanden. De wrijfvlakte is dan bijna glad, zonder kroonholte.



			62

		Het is dus soms wel moeilijk om te zien of een veulen IJ of 2J jaar is. Dan moet men bovendien letten op den binnentand, die bij een U-jarig paard nog geheel gaaf is, bij het 21-jarig paard staat deze echter een beetje los, de wortel is gedeeltelijk ver- gaan en men voelt daar een scherpen, weggevreten rand. Achter en onder den wortel van iederen veulen- tand ontwikkelt zich op den bodem der tandkas een nieuwe snijtand. Deze groeit en drukt den melk- snijtand naar buiten tot die losraakt en eindelijk uitvalt. Den voorrand van den paardensnijtand, die meer uitsteekt dan de achterrand, zien we dan al door het tandvleesch komen; de achterrand is eerst vier tot acht weken later zichtbaar. De snijtanden der bovenkaak breken doorgaans ��n tot drie weken vroeger door dan die der onderkaak. Men ziet het ook wel eens omgekeerd. De paardentand heeft ongeveer zes maanden noodig om zijn volle lengte te bereiken. Het gedeelte van den tand, dat buiten het tandvleesch uitsteekt (de kroon) is niet van alle tanden even lang. De kronen van de tanden der onderkaak zijn: binnentanden 1,5 c.M., middentanden 1,3 c.M. en hoektanden 1 c.M. De tanden van de bovenkaak zijn ongeveer 2 � 3 m.M. langer. De wisseling geschiedt: de binnentanden op 21 � 3 jaar, de middentanden op 3i � 4 jaar, de hoektanden op 41 � 5 jaar.



			63

		Een paard van 3 jaar heeft dus zijn binnen- veulentanden gewisseld, heeft dus in 't geheel 4 groote paardentanden en nog 8 melksnijtanden, die klein en afgesleten zijn. Een vierjarige mond ziet er aldus uit: de binnen- tanden, die al een jaar staan, zijn al wat afgesleten van boven; de middentanden zijn pas gewisseld en nog niet, of zeer weinig, in slijting; de hoektanden, nog veulentanden, zijn zeer klein en afgesleten. Is het paard 5 jaar, dan zijn alle veulentanden vervangen door paardentanden; de bjnnentanden zijn al twee jaar in slijting, de middentanden ��n jaar, terwijl de pas doorgebroken hoektanden nog niet in slijting zijn, nog een scherpen voor- en achterrand vertoonen. Het vijfjarig paard heeft dus zijn volkomen paarden- snijtandsgebit, namelijk onder en boven zes paarden- snijtanden. Van nu af moeten we gaan letten op de zooge- naamde vulling der kroonholte. Hieronder verstaat men het volgende. Aan het bovenste gedeelte van den snijtand, als die pas te voorschijn komt, vinden we een voorrand en een lager gelegen achterrand. Als nu die tand in slijting komt, worden eerst de ran- den platter en de holte, die ze omsluiten, wordt dan natuurlijk minder diep, totdat die holte na eenige jaren geheel verdwenen is. Het meest letten we op de kroonholte van de tan- den der onderkaak, die 6 m.M. diep is. De snijtanden slijten jaarlijks 2 m.M. af, dus 3 jaar nadat de tand



			64

		volgroeid was, is de kroonholte gevuld of liever, zijn hare randen gelijk gesleten. Nu is het gemakkelijk uit te rekenen, wanneer de kroonholten der snijtanden van de achterkaak gevuld zullen zijn, als men maar bedenkt, wanneer de ver- schillende paardensnijtanden in de plaats der melk- tanden zijn gekomen. De binnentanden, die met 3 jaar in slijting kwamen, zijn met het vierde jaar voor \, met het vijfde jaar voor % en met het zesde jaar geheel gevuld. De middentanden kwamen op 4-jarigen leeftijd; die zijn dus met 5 jaar voor ?,, met 6 jaar voor f, en met 7 jaar geheel gevuld. De hoektanden verschenen met het vijfde jaar; de kroonholte is dus bij een 6-jarig paard voor \, bij een 7-jarig voor ?, en bij een 8-jarig paard geheel gevuld. In een' zesjarigen mond vindt men: binnentanden geheel, middentanden voor \|, hoektanden voor '_A ge- vuld. Een zevenjarige mond vertoont binnen- en mid- dentanden geheel gevuld en hoektanden voor §. Een achtjarige mond vertoont aan de achterkaak zes gevulde snijtanden; in plaats van de kroonholte ziet men aan de wi�jfvlakte den bodem der kroon- holte. Nu ziet men dus op geen der snijtanden van de achterkaak nog eene kroonholte en noemt daarom het paard gelijktands, of later ook wel aftands. Eischt de leeftijdsbepaling tot op 8 jaar al groote opmerkzaamheid bij voortgezette waarneming, moei-