BEVATTENDE VOORSCHRIFTEN

^STALLING, AFRICHTING EN TAL VAN
�RE NUTTIGE WENKEN

VOOR OFFICIERS EN LIEFHEBBERS VAN PAARDEN.

�AARLEM,
J,./F. HAESEKEE & Co.

^ / ~------------�^. *.

L- '------------'--------�----^�

^a^^^a___________________ '

X^*r~{^^&-�>~t________________________

x?v»^ jrj/f^�v* s�'?�*>^' JShSZ

f�^QJ^e^&e^_____________ .

^^^ *~4**j&cJ^>_

/& -------------------------/Z.S'

'WjUs y/Ca^^n^'C^/'l-----------------..........- yt�^

^i^J^aC^^/^^i^ y......._ ____j�<p

^^^&X^^^^S^^_j........-........-..........-................... -,/^J"

sM&L^ct^ sftk^O�es j�ijC/S^ 2 xv-

EERSTE HOOFDSTUK.
j '

ALGEMEENE KEGELEN VOOR DE BEHANDE-
LING VAN HET PAARD IN DEN STAL.

Het is voorzeker, wanneer men nagaat
hoeveel geschriften er dagelijks in een tijd
als deze, dat ieder zijne kennis wil ten toon
spreiden, van de pers komen, eene gewaagde
onderneming, zich met het schrijven over het
een of ander onderwerp bezig te houden, zoo
men niet door het streven om iets goeds tot
stand te brengen wordt aangespoord.

Doch aangezien de ruimte, welke er in dat
gedeelte der wetenschap, dat de behandeling
van het paard ten ontwerp heeft, nog schijnt
aangevuld te moeten worden, voel ik mij ge-
drongen de volgende opmerkingen het publiek

aan te bieden, met den wensch over dit onder-
werp eenig licht te verspreiden, en te gelijk
enkele der menigvuldige dwaalbegrippen, welke
tot oneer der in gebruik zijnde stelsels van
behandeling zijn overgebleven uit den weg te
ruimen.

In geenen deele heb ik evenwel die taak op
mij genomen, zonder kennis te dragen van den
weerstand, die elk, welke zich op het gebied
van den paardenstoeter of stalmeester begeeft
te wachten staat; doch waar ik onkunde zoo
algemeen zie doorstralen, zal ik mij geenszins
door een streng oordeel laten afschrikken.
Was er inderdaad een zoodanig werk, dan
zoude ik het niet gewaagd hebben, met mijne
vorderingen voor het publiek op te treden;
maar daar ik bespeur dat gebrek aan inlichtin-
gen op dit punt de oorzaak van vele verkeerd-
heden is, lust het mij al wat in mijn vermogen
is te doen om er toe bij te brengen deze hin-
dernissen zooveel mogelijk uit den weg te rui-
men en ik geloof niet beter te kunnen handelen
dan mijne inzigtcn voor het algemeen uit een
te zetten.

Daar nu de zakelijkheid der te behandelen
stof meer dan het breedvoerig uit een zetten
derzelve in aanmerking moet genomen worden
en een klein boek altijd boven een groot werk

te verkiezen is, zal ik trachten liet onderwerp
zoo kort mogelijk te behandelen en alle zaken
zoo beknopt mogelijk zamen te vatten zonder
evenwel aan derzelver belangrijkheid te kort te
doen.

Om terstond tot de behandeling des paards
in de streek waar het thans bloeijende is over
te gaan, zal het wel niet noodig wezen den
oorsprong, het klimaat en de landstreek te be-
schrijven, waar, zooals men meent dit dier oor-
spronkelijk geleefd heeft; maar integendeel veel
verkieselijker zijn de beste wijze aan de hand
te doen, om het zoowel voor den arbeid ge-
schikt te houden, als ten allentijde voor deszelfs
gezondheid te waken.

En daar het grootste deel der ziekten waar-
aan het paard onderhevig is hunnen oorsprong
nemen uit de wijze van stalling, zoo zullen
wij tot de eerste onzer beschouwingen ma-
ken de

BEHANDELING IN DEN STAL.

Wanneer paarden met het doel om zwaar
werk te verrigten gebruikt worden, is het
noodwendig dat ze een geschikt verblijf heb-
ben, en het is eene zaak van aanbelang deze
plaatsen zoo in te rigten als overeenkomstig
is met de wijze waarop de gezondheid in

het algemeen moet worden behouden. De
vraag doet zich nu natuurlijk op, hoe daar toe
te geraken. Inzonderheid moet men deze beide
zaken wel in het oog houden, namelijk: lucht-
verversching en zindelijkheid; wat het eerste be-
treft daarmede staan de voornaamste dierlijke
verrigtingen in verband en om die rede is het
onderwerp van het uiterste belang.

Door ventileren of luchtververschen verstaat
men het doorstroomen van zuivere lucht door
het verblijf, dat gemakkelijk te bewerkstelligen
is door middel van een en zoogenoemden ven-
tilator, welke gelegenheid verschaft voor het
uittijgen van bedorven lucht, zoowel afkomstig
van de uitwaseming der pis- en drekstoffen,
als van de gassen, welke het dier uitademt.
De dampkringslucht eens door de longen ge.
gaan en daar van de levenslucht beroofd, is
nutteloos, ja zelfs schadelijk voor die organen,
wanneer ze eene volgende maal wordt inge-
ademd te meer nog wanneer deze in grootere
of kleinere hoeveelheid vermengd is met ont-
bindingsproducten van dierlijke zelfstandigheden,
zooals: ammonia (geest van hertshoorn), pis-
zuur, enz., enz. Zoo ik al omslagtig in de

uiteenzetting van dit punt te werk ga, is het
omdat het juist eene zaak van het grootste
belang mag gerekend worden en op niets zoo
slecht wordt acht gegeven; wat meer zij, on-
wetendheid, oude sleur en gewoonte schijnen,
volkomen in strijd met de natuur, de wet te
stellen, ja als het ware zaamgezworen te heb-
ben , om dat levensbeginsel (de lucht), welke
door eene wijze Voorzienigheid ten behoeve
zijner schepselen bestemd is, uit te sluiten;
maar die met onze onwetendheid bekend, deze
stof' met eene kracht om overal in meer of
mindere mate aanwezig te zijn heeft toegerust,
al werd ook de toetreding er van door men-
schelijke kunst bestreden. � Vele personen
toch, welke met de verzorging en het behouden
der gezondheid van enkele der edelste soorten
van het paardenras belast zijn, verstoppen zorg-
vuldig het sleutelgat van den stal tegen het in-
treden der lucht, uit vrees dat er een togtje door
zoude geraken, dat de dieren verkouden maken
zou; terwijl men nu juist hunne vatbaarheid
voor het vatten van koude vermeerdert, want
teregt zal men vragen waarom ze er nu zoo
aan onderhevig zijn.

Het zigtbaarste bewijs voor de ongezonde
inwerking van het inademen der bedorven
lucht kan gemakkelijk bij wijze van proefne-

ming gegeven worden; men plaatse namelijk
eene muis onder een luchtdigt glas, korten tijd
daarna zal men waarnemen dat deze onpasselijk
wordt, naar lucht snakt en begint te hijgen,
wat meer zij, dat deze binnen weinige uren ge-
storven is.

Zoo de lucht 10 procent koolzuur bevat,
welk gas uiterst schadelijk voor het leven is en
door de longen wordt uitgescheiden, kan geen
dier daarin ademhalen zonder er de noodlottige
gevolgen van te ondervinden. In het jaar
1756, werden 146 Engelschen in de black hole
(eene gevangenis) te Calcutta opgesloten, deze
was niet meer dan 18 voet in het vierkant en
kon slecht van versche lucht voorzien worden.
Door twee kleine vensters aan een kant kon
slechts lucht toetreden, maar geene genoegzame
luchtverversching plaats hebben. Te naauwer-
nood was de deur van dit hol gesloten, of de
ellende der aanwezigen nam een aanvang,
oogenblikkelijk volgde er eene koortsachtige en
doodelijke worsteling om onder het bereik der
vensters te komen, binnen vier uren lagen de-
genen , welke het overleefd hadden, aan hersen-
beroerte te zieltogen, en na verloop van zes uren
waren er 96 omgekomen.

Om rede mijne volgende aanmerkingen dui-
delijk mogen worden verstaan, en het nut er

van teel worde ingezien, is eene korte beschrij-
ving der lucht noodzakelijk.

De dampkringslucht is uit twee gassen za-
mengesteld, zuurstof en stikstof geheeten, in
die verhouding met elkander volkomen ver-
mengd, als het best aan de voorwaarde om te
leven beantwoordt; deze verhouding bestaat
uit 1 deel zuurstof en 4 deelen stikstof.

Beide gassen verschillen aanmerkelijk in eigen-
schap, want zuurstof onderhoudt de ademhaling,
terwijl stikstof daartoe niet in staat is; het eerste
gas is tot verbranding van eenig ligchaam nood-
zakelijk, het andere is daartoe ongeschikt. Eene
andere eigenschap dezer gassen bestaat in het
streven zich met andere te verbinden en hunne
vatbaarheid om van elkander gescheiden te wor-
den, zooals wij bij het behandelen der ademha-
ling zien zullen.

Nu wij ingelicht zijn omtrent de zamenstelling
van den dampkring en weten welk deel nood-
zakelijk is tot in standhouding des levens, kan
men gemakkelijk begrijpen dat gebrek aan
luchtverversching noodlottige gevolgen na zich
moet slepen.

De onaangename, warme, besmette stank
van een niet geventileerden stal moet wel aan
ieder, die des morgens bij het opengaan van
een zoodanigen, die den geheelen nacht gesloten

geweest is, tegenwoordig was, bekend zijn.
Kan men dus veronderstellen , dat een paard
genoodzaakt in zulk een dampkring te ademen,
in een staat is, welke de gezondheid het meest
nabijkomt ?

In die slecht ingerigte stallen zal men het
paard, wanneer het los is, altijd met den kop
naar de deur gerigt vinden om elk togtje fris-
sche lucht, dat binnen kan komen, op te van-
gen. Het bloed van het dier, dat in zulk
een stal verkeert, kan die eigenaardige en
noodzakelijke veranderingen, welke wij bij het
beschouwen der ademhaling als onmisbaar zul-
len leeren kennen, onmogelijk ondergaan; de
spijsvertering kan niet behoorlijk volbragt wor-
den, en alle dierlijke verrigtingen worden ge-
stoord.

Eindelijk is er in die gevaarlijke fout van on-
voldoende luchtverversching voorzien, zooals ik
onlangs in de stallen van den Veearts Dockeray
te Epsom niet zonder genoegen heb waargeno-
men. Ik had namelijk een paar jaar geleden
des zomers de gelegenheid deze stallen te
bezoeken, en vond er, hetgeen vroeger voor
eene groote dwaling gehouden werd, een luchtig
en behoorlijk ingerigt toestel voor luchtverver-
sching. Hoogst over deze invoering verwonderd,
verzocht ik vergunning enkele paarden te on-

derzoeken, onder dit getal bevond zich ook de
befaamde Lottery, de Steeple-Chaser, die bij
deze behandeling en onder de grootste ballast,
bereden door den jockey J. Mason, aan wien
hij wel was toevertrouwd, eiken mededinger,
die in Steeple- Chase uitmuntte, overwon; ik
betastte ze en bij het aanvoelen gaven ze blijken
van den besten staat, daar hunne spieren vast
en stevig waren, het voorkomen gezondheid,
het oog levendigheid verried, en het geheel een
trouw beeld van welstand opleverde.

Voor ik den stal van dezen grooten hervor-
mer verlaat, wil ik nog mededeelen, dat het
paard, hetwelk hij voor vele jaren voor de
Derby had aangefokt de Gorhambury was,
het eenigste paard, dat eenigans tegen den
vermaarden Cotherstone had opgewogen; ja van
zoo volmaakte gezondheidstoestand was Gor-
hambury, dat, toen men dezen na een krach-
tigen wedren naar stal bragt, men naauwlijks
iets van zijne vermoeidheid bespeuren kon en
men geloofde, dat hij nog niet genoeg afgere-
den was; het zij zoo het wil, een dag
daarna won hij nog een loop in de gewone
handgalop.

Het toeval voerde mij naar een anderen stal,
en dat wel een van de grootste soort, waarin
omstreeks twaalf paarden aanwezig waren;

het was juist een schrikkelijk heete dag, in
weerwil echter van do temperatuur, welke er
buiten heerschte, werd ik zoo spoedig mogelijk
den stal ingelaten, om toch maar gaauw genoeg
de deur te sluiten; de eerste ademhaling ver-
stikte mij om zoo te spreken letterlijk, mijne
longen herstelden zich evenwel spoedig van die
eerste aandoening; ik vond het paard, dat ik
in oogenschouw ging nemen met zoo wat bij de
vijftig pond dekkleeden belegd, met kussens op
de knie�n en in een ter neer gedrukten staat,
die zeer veel van verzwakking had. Niettegen-
staande de huid er zeer wel uitzag, was deze
op het aanvoelen week en zacht; de spieren
waren niet stevig, het oog teekende geene op-
gewektheid of levendigheid , en toch beweerde
men dat het paard gezond was; bij het rond-
zien naar de oorzaak van de duisternis, die er
in den stal heerschte, merkte ik op, dat het
licht door voor de ramen geplaatste schermen
werd afgesloten. Daar stond nu die vermaarde
renner in ellende te midden van de grootste
netheid. Omdat ik met het voornemen uitge-
gaan was om hem te koopen , wilde ik natuur-
lijk het paard goed bezien, het werd mij echter,
op mijne vraag om hem buiten de deur te
brengen, niet toegestaan hem daar te bezigtigen.
Men koestert van dezen stal de beste gedach-

ten, alsof deze de vurigste en best gekweekte
paarden van de wereld leverde, en toch win-
nen zij zelden, alhoewel ik voorbeelden kan
bijbrengen, dat deze juist goed geslaagd zijn;
maar dan zijn ze namelijk eenigen tijd van zulk
een stal verwijderd geweest, of hebben onder
een anderen leefregel verkeerd. Ik raad al
mijne vrienden af om uit zulk een stal een ren-
paard te koopen.

Tot verontschuldiging, dat zij niet winnen,
dient, dat de meester soms tusschen beide komt
met de woorden :

»So let it be with Caesar."

Maar om mijne stelling te staven is dit niet
niet het eenigste dat ik kan biibrengen: � een
mijner vrienden, die een groot kenner van paar-
den is en er altijd een schoonen troep jagtpaar-
den op nahoudt, was gewoonlijk zeer ongeluk-
kig, niettegenstaande bij de grootst mogelijke
oplettendheid en de beste voorzorgen in acht
nam. Hoort zijne eigene woorden: »ik schrik
des morgens vroeg den stap van mijn stalmees-
ter te hooren , want naauwelijks gaat er ��n dag
om of er is iets aan een mijner paarden los."
Zijn stalmeester, overigens een zeer naauwlet-
tend man, was evenwel een groot voorstander
om niet de minste versche lucht in den stal

toe te laten. Daar ik de fout zeer wel inzag,
sprak ik er met mijn vriend over, die, omdat
hij een hoogst bevattelijk en verstandig man was,
het systeem van luchtverversching in den stal
dadelijk aanwendde, na den stalmeester zijn af-
scheid gegeven te hebben. Van dien tijd af aan
is hij gelukkiger geweest, daar zijne paarden
niet de minste last van inflammatie's, hoest,
verkoudheid, enz. hadden, en behalve toevallige
kneuzingen of schrammen bij het jagen beko-
men , (want mijn vriend ziet niet naauw als het
werk in vollen gang is), blijven zijne dieren ge-
heel bevrijd van ziekten.

Om van een voorbeeld tot eene aanwijzing
over te gaan: schijnt de hoedanigheid der lucht,
waarvan toch het bestaan van het dierlijk leven
afhangt, in weerwil dat deze met schadelijke
inmengselen bezwangerd is, geheel over 't hoofd
gezien te worden. De dichter armstrong was
wel bewust van derzelver schadelijke invloed als
hij zeide:

»Ye who amid this feverish world would weur
A body frec of pains, of caros the mind,
3?ly the rank city; shun the turbid air;
Breathe not the chaos of eternal smoke
And volatile corruption from the dead,
The dying, sickening, and the living world
Exhalcd, to snlly heaven's transparent dome
With dim mortality. It is not air

That from a thousand langs reeks back to thinc

Sated with exhalations, rank and feil,

The spoil of dunghills, and the putrid thaw

Of nature; when from shape and texture she

Relapsed into fighting clements.

It is not air, but floats a nauseous maas

Of all obscene, corrupt, offensivc things."

In koel, eenvoudig proza is het geen lucht,
maar in waarheid:

� The spoil of dunghills, and the putrid tha\r
Of nature;"

omdat het onder die omstandigheden natuurlijk
voorbeschikt maakt tot ontstekingen, hoesten,
influenza, verkoudheid en eene reeks van ziek-
ten, waaraan een paard, aan het inademen van
zulk een dampkring blootgesteld, onderhevig
is. Met ��n woord het is olie up het vuur ge-
worpen.

De hoofdoorzaak dat vele paarden spoedig
buiten staat gesteld zijn aan hun doel te beant-
woorden , is het verblijf op een slecht geventi-
leerden stal; daarbij moet nog in rekening ge-
bragt worden, dat men ze met dekkleeden over-
laadt en hun het water spaarzaam toegedeeld
wordt; ten bewijze daarvan kan ik mededeelen,
dat ik meer dan eens iu de gelegenheid geweest

ben te zien, dat zieke paarden, die door eene
verkeerde behandeling in een bedroevenden staat
verkeerden, door goede dieet, matige boklee-
ding, en het vrij genot der zuivere lucht we-
der in bloeijende gezondheid hersteld werden,
nadat purgatie's, latingen en het toedienen van
zamentrekkende middelen te vergeefs waren aan-
gewend.

Maar laat ons, om mijne bewering nog vaster
te staven, het proces der ademhaling eens
naauwkeurig nagaan; en door deze beschouwing
leeren inzien, dat een onbelemmerd toetreden
van zuivere damkringslucht noodzakelijk is.

Ademhaling is eene werking der longen zoo-
wel van eene werktuigelijke als chemische ge-
aardheid. De werktuigelijke bestaat in eene
afwisselende uitzetting en zamentrekking van de
borstkast, waardoor lucht geregeld in en uit de
longen gedreven wordt; de scheikundige wer-
king heeft het uitscheiden eener vergiftige stofte
uit het bloed ten doel, en het vervangen van
dit gas door de levenslucht (zuurstof) der atmos-
pheer. Het bloed wordt door eene eigenaardige
werking van het hart door de vaten van het
geheele ligchaam gestuwd, en vangt in de lon-
gen aangekomen weder denzelfden loop aan.
De vaten, waardoor het bloed zijnen weg door
het ligchaam aflegt noemt men slagaderen, die

waardoor het terugkeert, dragen den naam van
aderen. Tijdens den loop door het ligchaam,
ondergaat het bloed aanmerkelijke verandering
in zamenstelling, daar sommige deelen waaruit
het bestaat tot voeding des ligchaams worden
afgestaan, andere in de huid door onmerkbare
uitwaseming verloren gaan of door de nieren
in den vorm van pis worden uitgescheiden.

Het helder rood� bloed, dat zich in de slag-
aderen bevindt, wordt langzamerhand in dou-
kerkleurig, aderlijk bloed veranderd, en alzoo
door de aderen weder teruggevoerd, is het voor
een. tweeden omloop door het ligchaam onge-
schikt geworden, omdat het met koolstof, die
onder weg is opgenomen, verontreinigd is. De
dampkringslucht nu is, krachtens de daarin be-
vatte zuurstof, in staat deze Buivering te bewerk-
stelligen , welke op de volgende wijze in de
longen tot stand komt: het in het hart aange-
komen aderlijke bloed wordt met kracht naai-
de longen gedreven, waar het gedurende de
ademhaling met de lucht in aanraking is.

Het ontstaan der dierlijke warmte en de wer-
king der ademhaling staan met elkander in een
onmiddelijk verband en in eene naauwe betrek-
king, zoodat ook de beschouwing daarvan on-
ontbeerlijk mag gerekend worden.

DIEULIJ K E W A E M T E.

Onder dierlijke warmte verstaat men die
eigenaardige warmtegraad, welke steeds bij het
leven het dierlijk ligchaam in mindere of meer-
dere mate eigen is; deze wordt door de verbin-
ding der zuurstof van den dampkring met de
koolstof van het organisme geboren; van daar
dat deze bij bewegingen des ligchaams stijgt,
omdat de longen alsdan met meer snelheid wer-
ken. De omloop van het bloed wordt terzelfder
tijde versneld, gevolgelijk wordt er eene grootere
hoeveelheid warmte ontwikkeld, die door uit-
waseming langs de huidpori�n weder verlo-
ren gaat. Met deze korte beschouwing meen
ik de noodzakelijkheid der luchtverversching zoo
klaar mogelijk gemaakt, en de onderlinge af-
hankelijkheid van twee voorname dierlijke ver-
rigtingen, ademhaling en bloedsomloop aan het
licht gesteld te hebben, want als een derzelve
niet geregeld plaats heeft, lijdt de andere daar-
onder aanmerkelijk. Dat de functie der ademha-
ling ook grooten invloed heeft op eene andere
niet minder belangrijke levensverrigting, de spijs-
vertering namelijk, rest ons nu nog aan te
toonen. Natuurlijk volgt deze beschouwing uit
het onderhavige onderwerp, en ik vertrouw, dat
het groot belang hiervan , wel zal overwogen en

behartigd worden. Dit tot stand gebragt te
zien, is een groot doel, waar naar ik streef
en wordt het hierin alleen bereikt, dan kan
ik mij reeds genoeg voldaan rekenen en on-
dersteund achten, wetende dat mijn arbeid niet
te vergeefs was.

Zindelijkheid van bedekking schijnt een der
voornaamste voorschriften der natuur te zijn;
men ga slechts de gewoonte van die schepse-
len na, welke door de natuur min of meer
in staat gesteld zijn aan deze behoefte, het
reinigen hunner bedeksels namelijk, te vol-
doen: de vogelen in het schoonhouden van
hunnen vederdos, andere dieren in het in orde
en zindelijk houden hunner vachten en haren,
en het springt ons duidelijk in het oog welk
welbehagen zij aan den dag leggen in het vol-
doen aan dezen eigenaardigen trek. Waarom
zouden wij dan als redelijke schepselen in ge-
breke blijven een zoo nuttig werk te verrigten,
te meer daar we ons kunnen spiegelen aan het
voorbeeld ons door de kinderen der natuur
gegeven. Bij het onderwerp der luchtverver-
sching hebben wij de noodzakelijkheid om wel
degelijk op reinheid acht te slaan ingezien, daar
we geleerd hebben dat geest van hertshoorn,

ontbindingsproducten van dierlijke zelfstandighe-
den als mest, pis, enz. er ontegenzeggelijk toe
bijdragen de lucht onzuiver, zelfs vergiftig te ma-
ken ; derhalve dient het stroo in een paardenstal
droog en zindelijk te wezen, de geringste on-
reinheid onmiddelijk verwijderd te worden en
niet te dulden dat een hoop mest in den stal
of in de nabijheid van dezen aanwezig is.
Men drage wel zorg voor de riolen, deze
mogen in geenen deele verstopt raken, daar
het afvoeren der pis ongestoord moet plaats
hebben. Men doe wel de opening derzelve in den
stal gedekt te houden en met een klep te sluiten
opdat geen stank of schadelijke lucht er uit oprijze.
Onze beschouwing over het nut der zindelijk-
heid behoeft slechts kort te zijn, daar het ver-
waarloozen van dezelve toch geen fout is waar-
mede alle personen, die met paarden omgaan,
behebt zijn. Ik heb wel is waar morsige stal-
len gezien; maar de personen, aan wier zorg
deze waren toevertrouwd, mogten op den naam
van stalbedienden volstrekt geene aanspraak ma-
ken, en zij waren dan ook zelf bijna zoo onrein
als de plaatsen waarover ze gesteld waren.

Op de behartiging van dit punt heeft men
zelden genoeg acht geslagen, en toch sleept de

verwaarloozing er van vele en dat wel groote
ongemakken na zich, niet alleen wat ziekten
betreft, maar het veroorzaakt eene ondeugd,
zooals we weldra zullen gewaarworden. De
heilzame werking van het zonlicht, dat als
een prikkel op de huid inwerkt, is alweder
eene daadzaak, welke steeds wordt over 't
hoofd gezien, en toch valt de deugdelijke in-
vloed er van op mensch en dier duidelijk in
het oog. Hebben niet menschen in mijnen,
donkere holen, of kelders, in naauwe stegen
van steden, of waar ook van het licht afgesloten
wonende, eene bleeke, vuilkleurige en verslapte
huid, steekt deze niet ia het oogloopend af bij
de blozende en gezonde wangen der landlieden,
of van hen, die hoofdzakelijk in de open lucht
verkeeren? Planten worden bleek van kleur,
waterig en zwak in de duisternis; de boom,
welke in het donkere woud opschiet, is niet zoo
krachtig als een van dezelfde soort op eene
ruime plaats en onder de inwerking van licht
en zonnestralen opgegroeid; en ik twijfel geens-
zins of het hout van den eersten is niet zoo
deugdzaam en duurzaam als van den laatste.
Onthoudt men zich van de inwerking van het
licht dan kan men zich geen denkbeeld maken van
de stoornis, die er te weeg gebragt wordt, wan-
neer een fel en helder licht ons eensklaps be-

schijnt, en men denke dan eens aan het arme
paard, dat daar in een bijna duisteren stal op-
gesloten geweest, op eens in het volle daglicht
overgebragt wordt, van daar de oorzaak dat
het dier bang en schichtig is.

Gebrek aan het noodige licht is meermalen
de oorzaak geweest van eene slechte eigenschap ,
dat het paard namelijk ligt schrikt of schichtig
wordt; verder geeft het aanleiding tot inflama-
matie van het oog, inzonderheid bij wel door-
voedde paarden, deze oogziekte heeft dikwerf
volkomene blindheid ten gevolge. Bij het be-
strijden van een gebrek echter lette men wel
op, zich aan geene andere fout schuldig te maken.

Het blootstellen � aan te sterk licht � is ook
niet verkieselijk, want te hevige prikkel heeft
evenveel nadeel ten gevolge als gebrek aan deze,
daarom geve men de muren van den stal, wan-
neer deze te veel licht ontvangt eene zachte
kleur om de helheid er van te matigen; en aan
het teeder maaksel der oogen schijnt groen het
best te beantwoorden, daarin strekken ons de
werken van den wijzen Schepper tot een navol-
genswaardig voorbeeld, die alle kruiden en
planten met groen bekleedt; � men handelt
dus het best de dieren in een matig licht ver-
blijf te doen verkeeren.

ALGEMEENE KEGELEN OM EEN PAARD IN GE-
SCHIKTEN STAAT TE BEHOUDEN.

1> adat wij de vereischten tot behoud der
gezondheid in het vorige hoofdstuk hebben na-
gegaan en opgesomd, ligt het nu in ons plan,
om tot de beschouwing der beste en meest
deugdzame handelwijzen om een paard in dien
staat te bewaren, dat het voor zijne bestemming
geschikt blijve, over te gaan. Om tot dit doel
te geraken, moet men vele zaken in het oog
houden, inzonderheid

De dichter zegt, �

�orde is de eerste wet des hemels,"

en in den stal moet orde als een gulden regel
gelden, zoowel om acht te slaan op het dier
zelf, als dat men zorg drage de gereedschappen,
die men van noode heeft, in behoorlijken en

goeden staat te doen verkeeren. Elk ding
moet zijne plaats hebben, opdat geen tijd ver-
loren ga met het opzoeken van voorwerpen,
wanneer men deze noodig heeft. Dit in het oog
te houden draagt er aanmerkelijk toe bij om
achter het geheim eener goede stalverzorging te
Jcomen.

De behandeling van dit onderwerp is een
der moeijelijkste, omdat het onmogelijk is er een
eenvoudigen en algemeenen regel voor aan de
hand te doen. Om de oefening naar behooren
te doen plaats hebben wordt er in den stalbe-
diende eene groote oplettendheid en naauwkeu-
rige waarneming vereischt, want zonder dat is
hij ongeschikt zijnen pligt naar behooren te
volbrengen. Ongetwijfeld zal hij met de lig-
chaamsgesteldheid, den ouderdom, de hoeveel-
heid en den aard van het werk, waarvoor een
paard berekend is, of het meer geschiktheid
voor den wedren, de jagt of het rijtuig blij-
ken doet, beter bekend worden, als hij oplet-
tend is.

Op al deze zaken moet zonder onderscheid
wel het oog geslagen worden v��r dat men
iets met een paard wil aanvangen. Men moet
ook weten, dat een wel doorvoed paard, zoo

het eenige dagen zonder werk gestaan en zich
te goed gedaan heeft, en dan her- en derwaarts
afgejaagd wordende, zeer tot ontstekingsziekten,
het zij van longen, ingewanden, hersenen of
welligt van den voet is voorbeschikt; ten dien
opzigte is eene dagelijksche oefening voor het
dier zeer noodwendig, 't Is een algemeen
verbreide en groote misslag van sommigen,
om hun paard, wanneer ze een rid doen moe-
ten , eenige dagen te laten rusten, om, zooals
ze meenen, daardoor voor het oogenblik meer
kracht op te zamelen; het is de zekerste weg
om een paard af te matten en te vermoei-
jen. Niets draagt meer tot de ontwikkeling
der spieren bij dan oefening, wanneer n.1.
deze oefening op eene geschikte wijze plaats
heeft. Het is n.1. overbekend, dat wanneer
een onzer ledematen voor een'gen tijd buiten
werking gehouden, of door een verband in-
gesloten geweest is, men bevinden zal, dat het
zoowel aan omvang als aan stevigheid verloren
heeft; zoo is het ook met de werking des lig-
chaams. Wat meer zij, oefening en beweging
dragen bij tot de afscheiding van eene olie-
achtige vloeistof, welke de geledingen glibberig
houdt; want, zoo deze eenigen tijd buiten wer-
king geweest zijn en op eens tot hevige bewe-
gingen genoodzaakt worden, zal men daar-

van dikwerf verkeerde gevolgen ondervin-
den.

Zonder beweging kunnen inderdaad de adem-
haling en afscheidingen niet anel genoeg vol-
bragt worden om de opgenomene stoffen te
zuiveren, en waar geen verbruik plaats heeft
kan onmogelijk behoefte aan nieuwen voorraad
zijn, bij gevolg kan er bij een gezonden
toestand des ligchaams, geen natuurlijke eetlust
ontstaan. Daarop maken evenwel dieren, die
in den groei zijn, eene uitzondering. Daaren-
boven openbaart zich het uitwerksel van oefe-
ning door het opslorpen van vet tusschen de
spieren en derzelver bundels, waardoor deze
ook voor het gezigt beter uitkomen. Het
schijnt dat dit voortspruit uit eene drukking
door de zamengetrokkene spieren uitgeoefend
op het zachte weefsel, hetwelk deze onmiddelijk
omgeeft en, dat deze drukking van werktuigelij-
ken aard is. Eene spier wordt in omvang
grooter, neemt toe in stevigheid en veerkracht
en wint in vermeerdering van sterkte door een
herhaald en matig gebruik, en dit uitwerksel
is van organischen aard. Wat*meer zij, de
kracht wordt door middel der zenuwmidden-
punten en zenuwen in beweging gebragt, zoo-
dat de laatste in werking gebragt worden,
wanneer een zeker aantal spieren zich beweegt,

waardoor het geheele systeem aan dien invloed
onderworpen is. Het uitoefenen van beweging
of oefening vordert ook aanwezigheid van slag-
aderlijk bloed, en bij het geval van spierwer-
king bevordert de omstandigheid hunner werk-
zaamheid den bloedsomloop en draagt er toe
bij dat de aanvoer van voedingsvochten ver-
meerdert. De oefening stelt op hare beurt
de deeleii, die daaraan deel hebben, instaat
om met grootere werkdadigheid en veerkracht
te handelen, deze verhoogde werkzaamheid
staat met verbruik van stof in het naauwste
verband en wijzigt de voeding, welke in de
deelen plaats heeft. Om het bloed, dat op
deze wijze van deszelfs voedende beginselen
beroofd is, weder aan te vullen en dezelfde
zamenstelling te geven, wordt eene grootere
hoeveelheid voedsel gevorderd; de trek tot het
opnemen van voedsel wordt verhoogd en meer
gebiedend, zoodat ook de kracht der spijsver-
tering in dezelfde mate toeneemt. Het opge-
nomene voedsel wordt spoediger in chijl veran-
derd , de opslorping er van aan de opper-
pervlakte der ingewanden en het overbrengen
dezer vochten in den bloedstroom sneller. De
ademhaling wordt krachtiger en dieper om het
pasgevormde bloed op eene eigenaardige en
spoedige wijze in de longen te verdierlijken,

welke om die rede eene grootere hoeveelheid
lucht opnemen en het doorstroomen des
bloeds sneller doen plaats hebben dan te vo-
ren. Het bloed op deze wijze vernieuwd en
nieuwe levenskrachten ontvangen hebbende,
deelt eene vernieuwde voeding en kracht aan
alle organen des ligchaams mede, en stelt de-
zelve tot eene werkzame inspanning instaat.
De gejaagde ademhaling en versnelde beweging
des bloeds, door spierbeweging voorgebragt,
zijn inderdaad de weldadige middelen, waar-
door het dier in staat gesteld wordt arbeid en
inspanning voort te zetten. Zonder een meer
snellen bloedsomloop, die naar de bewogene dee-
len ontstaat, zou de noodzakelijke prikkel, die
aan de vezelen en zenuwen gegeven moet wor-
den , geen plaats hebben en alzoo onmogelijk
hunne werking kunnen voortduren.
Laat ons thans voor bewezen houden, dat regel-
matige ligchaamsoefening goede uitkomsten ten
gevolge heeft, en pogen we eenige algemeene
regelen aan te geven volgens welke deze op de
beste wijze kan verkregen worden. Reeds vroe-
ger heb ik gezegd, dat geen eenvoudige regel
ten grondslag voor elk onderwerp in het bij-
zonder kan gelegd worden, daar men acht
moet slaan op den ouderdom van het paard,
dat men aan het werk zetten wil, en daar

jonge paarden meer oefening vereischen dan
oude, omdat ze van nature meer tot werkzaam-
heid geneigd zijn, zoo moet men toch wel in
het oog houden, dat ze onmogelijk voor harden
arbeid kunnen worden aangewend, want dat
deze oefening hun meer schade dan voordeel
zou aanbrengen. Men dient wel acht te slaan
op den aanvankelijken toestand, waarin het
dier verkeert, of het wel gevoed is dan of
het er slechts op het oog goed uitziet door
het toedienen van spoelingen. Dit is eene ver-
gissing, die dikwerf ten grondslag ligt van eene
ziekte; laat b.v. een paard uit den stal van een
handelaar gekocht zijn, dat aan den smaak van
den kooper voldoet, het is dik en vet, en
zoodoende veronderstelt men dat het tot werken
geschikt is; terstond neemt men er de proef
van, het gevolg is, dat na deze behandeling het
paard, in weerwil dat het er goed uitziet, on-
geschikt tot werken is, en te kortschiet; de
eigenaar meent zich bedrogen te zien, alhoewel
het best mogelijk is, dat hij het paard naar zijn
eigen zin en oordeel heeft uitgekozen. Nu kan
er ook geen grooter aanleiding tot zwakte be-
staan dan overvloed van vet. Het smeer of
liever het vettig weefsel, dat het meest onnuttige
bestanddeel is, dat men in de zamenstelling van
mensch of paard aantreft, veroorzaakt een na-

deeligen invloed op het dierlijk ligchaam, daar
het de ingewanden aanvult en derzelver vrije
beweging belemmert, daar het de nieren en
andere levensorganen overlaadt, waaronder het
hart en de bloedvaten, zoodat het den bloeds-
omloop belemmert en de ademhaling bemoeije-
lijkt. Het geheele bekleedsel is inderdaad met
eene dikke olieachtige stof overtrokken, die
elke plaats inneemt, waardoor de snellere
bloedstroom in het vaatstelsel verhinderd wordt,
en ten gevolge daarvan ook de werking van
het zenuw- en spierstelsel. Het is algemeen
bekend wat de gevolgen zijn van het aanwezen
eener te groote hoeveelheid vet, en zonder dat
we er de oorzaak van kennen, worden we afge-
mat , wanneer er een gevecht of wedloop of eene
'andere moeijelijke inspanning van ons ge�ischt
wordt.

Zoo een paard vau uit de weide of den
stal, of van den stal eens paardenhandelaars
komt, zal men er wel aandoen het eene ruime
purgatie te geven en eene ligte wandeling te
laten doen, ten minste drie of vier uren daags;
zoo het vet is, dan is het ongeschikt sterke aan-
wending van geneesmiddelen te verdragen; men
wijzige vooreerst het toedienen van voedsel, en
men ga het geven van twee of drie schrale
porties koorn daags niet te boven, daarbij

bekleede men het dier niet te veel en sta een
vrijen toevoer van versche lucht in den stal toe.
Nadat de purgatie volkomen is ingesteld moet
men binnen eenige dagen een pisdrijvend mid-
del aanwenden, en de oefening zwaarder ma-
ken , die echter eene gewone wandeling niet
mag te boven gaan. Nu ongeveer 20 dagen,
na de eerste purgatie is toegediend, kan men
eene tweede instellen (we zijn altijd in de
veronderstelling dat het een flink, gezond, en
goed uitgegroeid paard is van een sterk gestel)
en, nadat de uitwerkselen der purgatie opge-
houden hebben, mag de oefening nog meer ver-
zwaard worden; eene langzame, lange en ge-
stadige draf is de beste wijze; maar niet z��
dat men hem opwinde, doch voldoende, zoo-
dat de ademhaling nog vrijelijk kan geschieden.
Na eenige dagen kan men overgaan om het
dier eenige bekleeding te geven b.v. een paar
duffelsche dekkleeden, en een stel ligte lijfklee-
den en men trekke een ander stuk onder de
hoofdkap aan, inzonderheid wanneer het paard
ruw aan den hals en kop is, men zorge nog,
dat hij met langzamen, doch geregelden draf
zoo lang vermoeid worde tot hij ligt begint te
zweeten. Oefening op een heuvel is zeer voor-
deelig. Men drage echter wel zorg de oefening
niet te hevig te maken, want zoo men het

gestel eensklaps onderdrukt zal men lang moe-
ten wachten eer de spieren vast en stevig
worden. Wanneer nu het paard begint voor-
uit te gaan (als hij bestemd is voor hard
werk) kan men hem eens of tweemaal 's weeks
een handgalop laten doen, altijd afhankelijk
van deszelfs krachten, ouderdom en zijnen wel-
stand; maar men moet het geenszins te veel
afmatten, daar het beter is dat het 3 of 4
mijlen aanhoudend stapt, dan dat men het een
halve mijl afjaagt. Dit laatste is in geenen
deele aan te raden, ten zij men het voor den
wedren afrigt, in- welk geval het voordeeliger
zal zijn, inzonderheid wanneer de tijd ophanden
is, dat de ren zal plaats hebben. Aanhoudend
en hevig te galopperen is ten dien einde toch
af te keuren; men drijft het gemeenlijk te sterk
door en berooft gewoonlijk het dier van zijn
spoed. Getuigen de gevallen van den Priamus
en Plenipotentiary, beide paarden voor de ligte
kavallerie, die voor eenigen tijd de beste sche-
nen te zijn.

Het zal wel geen doorgaande regel behoeven
te zijn om een paard drie purgati�n te geven,
soms kan het gevorderd worden, maar men
vermijde het zoo men er eenigzins toe instaat
is. V��r dien tijd moet men de portie koorn
grooter maken; maar niet te veel, ten zij men

duidelijk inziet, dat het vereischt wordt, het-
geen men gemakkelijk bemerken kan als men
nagaat met welke graagte de dagelijksche por-
tie gebruikt wordt, zoo hij moei en het ge-
wone rantsoen behoorlijk verteerd is. Wij
dwalen nu af op het eigenlijk onderwerp van
dieet, laat ons derhalve terugkeeren tot het
onderwerp, dat meer onmiddelijk onder onze
beschouwing lio-t.

Men moet geene paarden tijdens ze in oefe-
ning zijn bedekken, uitgezonderd als men ze
wil doen zweeten, daar hen niets meer verslapt
en nadeeliger is voor hunne huid; de prikkel
der lucht heeft bijna dezelfde uitwerking op
hunne huid als op de longen, en de heilzame
invloed daarvan zal wel aan ieder blijken, die
op goede uitkomsten wil acht slaan. Daarvan
hangt ook grootendeels het nut af, dat het
knippen en branden heeft, welke, in plaats
van verkoudheden te veroorzaken dezelve voor-
komen. De verzwakte staat, waarin men een
paard houdt door warme stallen en buitengewoon
veel kleeding, kan men uit den weg nemen door
het van zijn eigen bedeksel te ontdoen en het
komt mij vreemd voor, dat deze zaak de oogen
der menschen niet geopend heeft voor de dwa-
ling. E�n argument, dat tegen dit systeem
kan aangevoerd worden is, dat het met de

natuur in strijd is. Maar ik vraag op mijne
beurt, zijn paarden, die op een stal bewaard
worden in een staat, die met de natuur over-
eenstemt? Dat er sommige groote levensfuncti�n
aan de huid verbonden zijn, heeft de ervaring
geleerd; want paarden wier huid ondoordring-
baar voor de lucht geworden was en waarvan
liet haar als met een vernis overdekt scheen,
zijn aan de gevolgen bezweken; ook getuigt
daarvan het gebruik van geslotene waterproof-
kleeding, welke door jagers en anderen is aan-
gewend. Ik ben volkomen overtuigd, dat mijne
leerwijze regtstreeks aandruischt tegen het alge-
meen gebruik; maar wanneer men op de grond-
slagen aankomt, het plan was beproefd en be-
vonden goed te zijn; het was inderdaad ge-
staafd , daar het er op aankwam om het ren-
paard aan te kweeken en de ondervinding ge-
leerd heeft dat het goed is. Ik geloof, dat er geen
weefsel van het dier bestaat of het heeft eene
bepaalde werking te vervullen en mijne over-
tuiging staat vast, dat de huid niet alleen de
doorwaseming toelaat; maar ook in staat is een
gezonden prikkel der lucht te ontvangen; men
moge er tegen aanvoeren wat men wil, de
stelling om een paard zonder dat het bedekt
is te oefenen is juist. E�n ding is zeker, dat
het gebruik van kleeding de vrije toelating van

de onmerkbare uitwaseming in den weg staat
en verhindert. En wanneer de stoffen ter door-
waseming tot aan de oppervlakte der huid ge-
komen zijn, en daar door het verkeerde gebruik
van kleedingstukken (of door gebrek aan rein-
heid) opgehouden worden, heeft men regt te
gelooven dat de deeltjes, die overblijven, weder
worden opgenomen en als een vergift van meer-
dere of mindere sterkte op het gestel inwerken,
die ge�venredigd is aan derzelver hoeveelheid
en kracht, zoodat ze koorts, ontsteking, of
zelfs den dood kunnen veroorzaken. De erva-
ring heeft het feit gestaafd, dat sterke dierlijke
afscheidingsstoffen een hevig werkend vergift
daarstellen. En wanneer we sommige wer-
kingen van de huid nagaan, zal men de waar-
heid van hetgeen door ons beweerd wordt in-
zien. Een zeer groot gedeelte van de stoffen,
welke in de voedsels worden opgenomen, wijkt
langs de huid uit het ligchaam. Proeven heb-
ben bewezen, dat vijf van de acht ponden
opgenomene stoffen door dit orgaan uit het
ligchaam verwijderd worden, en dat er slechts
3 ponden overblijven om langs de nieren en de
darmen te worden ontlast.

De huid, nieren, ingewanden, longen en
lever staan met elkander in het naauwste ver-
band, omdat ze allen ��n doel hebben om n.1.

de verbruikte en ondienstige stoffen, ieder op
hunne wijze naar derzelver eigenaardige struct-
uur, te verwijderen.

Men kan daarom gereedelijk aannemen, dat,
wanneer een van deze organen in zijne werking
gestoord wordt, de zamenwerking van het geheel
er zeer onder lijdt en het behoud der gezond-
heid gevaar loopt. Behalve de genoemde wer-
kingen , die de huid te vervullen heeft, is zij
het orgaan dat de dierlijke warmte regelt, en
was dezelve niet in staat dit te doen, zoo
zouden zoowel menschen als dieren onmogelijk
in een klimaat kunnen leven, waarin zij bij toe-
val geboren zijn.

Wel is waar kan men zoo op eens een paard
van kleeden niet ontdoen, want zulk eene
beleediging der natuur is onverantwoordelijk;
alle plotselinge overgangen zijn verkeerd en,
zoo men deze niet tegengaat, slepen zij onver-
mijdelijk eene verstoring van het gestel na zich.
Wij houden ons overtuigd, dat men eene me-
nigte tegenwerpingen ten opzigte onze wijze
van behandeling zal inbrengen; maar zal men
ze naar waarde schatten, als ze gestaafd is?
Er zullen stellingen geopperd worden, welke
niet ter zake doen, en wanneer men deze wijze
opvolgt zal er ��ne rede tegen zijn, dat paarden
niet vatbaar zijn om koude te vatten; hetgeen

ik echter niet ontkennen wil, wanneer dit
veroorzaakt wordt door onachtzaamheid van d,e
persoon, aan wien de oefening is opgedra-
gen , door het staan in de opene lucht, inzon-
derheid wanneer de dieren door en door warm
zijn. Maar dezelfde oorzaak zal een derge-
lijk gevolg hebben, al zijn ze door kleeding-
stukken gedekt. Wij weten door onmiddelijke
ondervinding (nu algemeen gebruik), dat het
paard, hetwelk door snijden of op eenige
andere wijze van zijne eigene bekleedsels be-
roofd is, niet alleen minder aanleg heeft tot
het vatten van koude, maar ook beter groeit
en meer werk verriglen kan, hetgeen dus de
waarheid aan het licht stelt, dat overmatige
kleeding het gestel ontzenuwt. Een paard, dat
behoorlijk wordt opgepast, loopt geen gevaar
om koude te vatten en te hoesten, of het dier
moet er zeer toe voorbeschikt zijn; maar dan
kan men het er met zekerheid voor houden,
dat het ongezond is. De hoofdoorzaken van
deze ongemakken is wel het gevolg van slechte
ventilatie, plotselinge overgangen van eene
heete in eene koude temperatuur of omge-
keerd ; dat dikwerf het geval is, wanneer een
paard des winters in de open lucht moet
staan, als het .pas een stal verlaat, waarin mis-
schien eene nog hoogere temperatuur heerscht

dan men doorgaans des zomers heeft, of wan-
neer het uit de koude lucht plotseling in zulk
een warmen stal gebragt wordt. Wanneer men
een paard naar de oefenplaats leiden wil, moet
men, tijdens men het optuigt en klaar maakt,
de vensters en deuren openen, het stroo opne-
men en onder de krib plaatsen, waar het blij-
ven moet tot het dier gereed is. 't Is zeer
voordeelig de oefening op een bepaald uur te
doen plaats hebben, maar nu juist geen uur
op den vroegen morgen des winters, of nadat
het paard pas gevoederd is. Vooral houde
men in het oog het paard in een goeden luim
te houden, daar schelden en slaan den aard
van het dier zeer ten nadeele is, en het meer
afkeerig dan gedwee maakt; om de oefening
niet eentoonig te maken is afwisseling aan te
bevelen, het eerste toch is een voornaam ge-
brek in het afrigten van paarden. En om aan
te toonen , dat dit niet louter een gril is, zullen
we door een voorbeeld aantoonen, dat de in-
vloed van den geest zamenwerkt met de be-
weging der spieren en deze ondersteunt. Men
sla slechts een blik op de natuur zelve, ga
derzelver gangen na, en het vrolijk huppe-
len en springen van jonge dieren zal u ter-
stond in het oog vallen, daarbij tevens aan-
toonende, dat oefening heilzaam werken moet

en natuurlijk met ontspanning en levendigheid
van den geest moet gepaard gaan. Ieder toch
weet hoe vervelend en onaangenaam eene lange
wandeling is zonder dat men eenig doel voor
oogen heeft, het komt in geene vergelijking bij
dezelfde ontspanning, welke men neemt, wan-
neer deze tot eenig voorgenomen doel leidt.
Het onderscheid is eenvoudig, dat in het eene
geval de spieren genoodzaakt worden te wer-
ken, terwijl ze die krachtige zenuwopwekking
missen, welke de natuur gesteld heeft tot der-
zelver gezonde en innige werking; in het laatste
geval is dezelfde zenuwkracht in volkomene
overeenstemming met de spierbeweging. Van-
daar de noodzakelijkheid om de oefening zoo
aangenaam en afwisselend mogelijk te maken,
want zeer verkeerdelijk noemt men de stijve
parade of optogc van renpaardea eene oefening.
De natuur moet niet gedwongen worden, en
de gunstige gevolgen van eene ongedwongene
vrolijke krachtsinspanning zullen nooit bereikt
worden, wanneer de zenuwaansporing, die de
spieren bezielen moet, onderdrukt wordt. Er
moet harmonie bestaan tusschen de werking der
bewegende kracht en het in beweging g�bragte
deel, zoo men wil, dat oefening aan het doel
beantwoorden en tot nut verstrekken zal. De
wil en de spieren moeten eenparig tot hetzelfde

oogmerk, en op denzelfden tijd bestuurd wor-
den , indien men verlangt dat de werking er
van volmaakt zij. Wanneer oefening dikwijls
en bij gematigde tusschenpozing hervat wordt,
de hoogte waartoe ze wordt opgevoerd wel in
het oog te houden, dan zal de verhoogde
werkzaamheid van het bloed, de spieren en de
zenuwen duurzamer worden en geen gevaarloo-
pen tot dezelfde laagte als te voren af te
dalen; de voeding/ herstelt het verlorene en
de deelen winnen dien ten gevolge in omvang,
kracht en werksaamheid. Wanneer evenwel de
oefening te dikwerf herhaald wordt, of z��
hoog wordt opgevoerd, dat deze de levens-
krachten der deelen verslapt en uitput, zullen
de uitkomsten van een geheel anderen aard
zijn; alsdan verhindert uitputting de voeding en
verlies van krachten en omvang treedt in met
een pijnlijk gevoel van afmatting en vermoeije-
nis. Ieder knap pikeur en stalmeester kent de
gevolgen waaraan een paard, dat te sterk is
afgereden, bloot staat. Het is om hunne eigene
uitdrukking te gebruiken, �stumped up," eri
heeft zijn loop ontijdig verloren. Alle paarden-
kenners weten, dat eene voortdurende drente-
lende oefening een paard moei en pijnlijk aan
de pooten maakt. Daaruit volgt � temeerste,
dat oefening weldadig is, voor zooverre deze

tot een graad wordt opgevoerd, welke in
overeenstemming is met de krachten en het ge-
stel van het dier en dat punt niet te boven gaat,
als wanneer afmatting de plaats zou innemen
van harding. Ten tweede � dat de oefening
na eene voldoende tusschenpozing geregeld mag
worden herhaald, om zich te verzekeren van
de voordeelige werking, welke aan de levens-
krachten Van het spierstelsel gegeven wordt.
Ten laatste � dat het van het uiterste be-
lang is om oefening met ontspanning van den
geest en opwekking der zenuwkracht te ver-
binden.

Die dieren, welke hoogstens om de 4 of 5
dagen ter oefening geleid worden, werken altijd
en gaan niets in hunnen toestand vooruit,
daar de verhoogde werking, die het gevolg
eener voorafgegane inspanning was, lang verlo-
ren gegaan is voor eene tweede oefening de-
zelve ondersteunen kan; en voor zooverre ver-
meerderde voeding, kracht en groote inspan-
ning vereischt worden, gaan zij hierin volstrekt
niet vooruit.

■WERKZAAMHEDEN VOOR DEN STALBEDIENDE.

Zoodra het paard van de oefenplaats terug-
keert, zet zich de persoon wiens taak het is,
het, te verzorgen, onmiddelijk aan het werk.

Men neme het gebit af, make den buikriem
los, zonder evenwel den zadel te verwijderen,
om n.1. het verweeken der huid en het vatten
van koude te voorkomen. Vervolgens sla men
een kleed over de lendenen en wrijve het losse
vuil met een drooge stroowisch van buik en
ledematen af. Wanneer men alle onreinhe-
den verwijderd heeft, wende men het paard
met den kop van de kribbe af, om den
kop en nek schoon te maken. Zoodra dit
volbragt is kan men het weder omkeeren en
vastmaken, eenig nat hooi toedienen om het
iets te doen te geven tijdens de pooten worden
gezuiverd en afgewasschen; bij het zuiveren
der pooten drage men vooral zorg om alle
vreemde ligchamen en vuil tusschen den hoef
en het ijzer weg te nemen en de voeten goed
schoon te maken. Wanneer het paard op de
jagt gebruikt is, of een langen rid gemaakt
heeft en vermoeid is, zal men het best hande-
len de pooten in warm water te baden en
zwachtels aan te leggen ten einde hem te
verfrisschen, hetgeen hem meer goed zal doen
dan het droog afwrijven der pooten. Na het
volbrengen van deze zaken, geve men een paar
emmers frisch welwater of gruttenwater, neme
den zadel weg en wrijve de plaatsen, die het
bedekt heeft, onmiddelijk na het wegnemen,

tegelijk aanvangende met die zijde, welke het
eerst ontbloot was. Nadat het ligchaam goed
gereinigd is, doe men de kleedingstukken
oogenblikkelijk aan en geve het paard wat
spoeling of water; indien het tot zweeten ge-
neigd is moet men dit zoo al, ten minste
spaarzaam toedeel en, daar dit de waarschijnlijk-
heid zal vermeerderen om weder te zweeten.
Wanneer het drinken gedaan is en de klee-
dingstukken zijn vastgemaakt, wrijve men de
ooren goed met beide handen totdat ze volko-
men warm geworden zijn; daarop make men
zijn legstroo gereed en geve het koorn met een
weinig warme spoeling er door, en neme onder
het eten, zonder het dier te storen, een voor
een de zwachtels af, terwijl men zorgdraagt,
dat de pooten daarna goed worden gewreven,
inzonderheid de hielen.

Als dit gedaan is legge men een droog ver-
band aan, dat er om moet blijven tot den
avond, daar het alsdan moet worden weggeno-
men , waarna men de pooten goed met de hand
wrijve. Wanneer het dier al te afgemat is, zij
men niet te haastig met het geven van te veel
spoeling of koud water op eens, want zoo het
te veel is afgereden en in geen goeden staat
verkeert, zal het in weerwil dat men alle zor-
gen in achtneemt, na de reiniging aan het

zweeten raken. Het vereisclit veel oplettendheid
en het is over 't algemeen een slecht teeken,
inzonderheid wat de ooren en pooten aanbe-
langt, die beide koud worden, niettegenstaande
ze goed gewreven zijn. Vooral sla men acht
op eene voorname zaak, dat het namelijk door
den persoon, die het oppast, geen slechte be-
handeling wordt aangedaan, door het te schel-
den of te slaan, daar dit een onfeilbaar middel is
om een paard onnoodig aan het zweeten te hou-
den, of zoo het niet zweet, dit te veroorzaken,
hetgeen meer kwaad na zich sleept dan men
oogenschijnlijk verwachten zou. Het is het ken-
merk van een slecht stalknecht, want, ten zij
hij een onbeschoft en lomp mensch is, zal het
paard de reiniging niet weerstaan en wanneer
de man van een kwaad humeur is, voldoet hij
geenszins aan zijne roeping en het is beter dat
hij niets in den stal te maken heeft, daar niets
den inborst van een paard meer bederft dan het
bijzijn van iemand die zich ongeduldig en lomp
gedraagt. Want onmogelijk kan een paard,
dat aan zijne zorg is toevertrouwd, goed gedres-
seerd worden, het is inderdaad zoo en ten
overvloede kon het bewijs er van geleverd wor-
den. Sommige stalbedienden, verwaande kwas-
ten, meenen, dat de omstanders hierdoor een
grooten dunk van hen opvatten en hen als

voorname personages zullen aanzien; maar waar
het moge voorkomen is het een zeker bewijs
van volslagen onkunde. Ik ben ten volste
overtuigd, dat sommige paarden wier inborst
reeds bedorven is, noodzakelijk in bedwang
moeten gehouden worden; maar ik weet tevens,
dat men er met geweld niet toe geraken kan.
Zoo men het voor het dier inderdaad noodig
acht, moet men het berispen door het krachtig
aan te spreken, en zoo men bezig is het op
te tuigen, houde men even op, terwijl men
het intusschen goed in de oogen ziende aan-
spreekt, en weldra zal het uwe meening be-
grepen hebben. Zoo het overhelt ondeugend
te zijn, geve men het een klap en beknorre
het voor een oogenblik; maar eindig altijd met
vriendschappelijk te scheiden en het kan niet
anders, of het zal genegenheid jegens u opvat-
ten. Wat meer zij; het past den mensch
geenszins zich geweldig te betoonen tegenover
dieren, daar het noch door goddelijke of men-
schelijke wetten gebillijkt wordt, en mogen
deze woorden zonderling schijnen, wij zullen
niet nalaten de woorden van den beroemden
Lord Erskine aan te voeren: �Wij zijn t«
geneigd," zegt hij, �om dieren, die onder het
beheer van den mensch staan in geen anderen
zin te beschouwen dan als eigendom, alhoewel

het beheer ons over het dier toegestaan, ons
niet alleen is toevertrouwd. Het is eene ge-
leende heerschappij en men moet nooit verge-
ten, dat het dier, hetgeen wij in bezit hebben
en waarop we onze magt uitoefenen, alle orga-
nen bezit, die het voor de indrukken van wel
en wee ontvankelijk maken. Het is rijkelijk
bedeeld met de zintuigen van zien, hooren,
ruiken, en voelen. Hoe zachtaardig dient men
dus het beheer uit te oefenen, dat aan onze
zorg is toevertrouwd!"

Als we zulke gevoelens uit den mond van
een man als Lord Erskine hooren, kunnen we
dan nog wel aan derzelver waarheid twijfelen;
moeten we geen medelijden gevoelen met hem,
wiens beestachtige aard hem tot wreedheid leidt
jegens een zich in zijne magt bevindend on-
weerbaar dier? Wat kan men toch van een
persoon verwachten, die onvatbaar is voor het
zachtaardige gevoel onzer gemeenschappelijke
natuur? Hoe kan hij toch deelneming van
anderen verwachten, wanneer hij in nood ver-
keert, hoe kan hij medelijden verwachten, ter-
wijl hij hiervan zelf ontbloot is ?

Het goede borstelen met een zachten borstel
of zachte wisch opent de huidpori�n, prikkelt de
huid en versterkt den omloop des bloeds, ook
vermeerdert het de gezondheid en brengt eene

glanzige huid te weeg, terwijl het tevens de
zenuwkracht opwekt. Maar ik kan mij volstrekt
geen begrip vormen van het nu in gebruik
zijnde middel, ter vervanging van het wrijven,
hetwelk bestaat in het sterke en wreedaardige
slaan van de wisch tegen de zijden des paards.
Dit kan onmogelijk even goed zijn als het wrij-
ven en is na een harden arbeid zeer nadeelig,
daar het de tusschenribbige spieren beleedigt,
die dikwijls zeer doen door de groote krachtin-
spanning waaraan ze onderworpen geweest zijn
om de ademhaling te onderhouden. Het is eene
gewoonte en wel eene zeer slechte, die tegen-
gegaan moet worden. Een zeer goede huidbor-
stel bestaat in een opgerolde mat (zooals men
voor het inpakken gebruikt), daar dit werkelijk
de stof verwijdert. Een harendek is zeer dien-
stig, ook maakt men voor dit gebruik hand-
schoenen van deze stof. Nadat men den ros-
kam en borstel gebruikt heeft, kloppe en wrijve
men ze op een behoorlijken afstand van het
paard en de kribbe schoon; opdat het vuil niet
hierin of op de huid van het paard kome. Wil
men dat het paard er goed uitzie, dan borstele
men het vroeg in den morgen, make het goed
schoon als het den arbeid verrigt heeft en bor-
stele het weder des avonds voor dat het slapen
gaat: Hoe meer men het borstelt hoe beter,

men drage echter wel zorg het dier niet te veel
in zijne rust te storen. Zoodra het paard van
zijne tuigen ontdaan is, ga de stalknecht er op
zitten voordat het koud worde, want in dit
geval zou de huid er slecht gaan uitzien, totdat
het dier weder warm geworden is. Ten einde
een onnoodig blootstellen aan de koude te voor
komen , reinige men den kop, hals en schouders
voor men de tuigen er afgenomen heeft, na
zijn ligchaam gedaan en er de dekken weder
op geplaatst te hebben, doe men zijne pooten.
Het is voorzeker eene goede en gezonde methode
om hem, alvorens men de wisch gebruikt, met de
spons af te vegen, echter moet men wel zorg-
dragen het paard niet te nat te maken. Ge-
durende den tijd dat het dier verhaart moet
men van den borstel een zeer spaarzaam ge-
bruik maken en bij schoon zomerweder is het
verkieselijk hem buiten den stal schoon te maken.
Eene bedaarde behandeling bij het paard ver-
oorzaakt altijd, waar men het ook opmerkt, be-
wondering en ik kan een menscli niets grooters
aanbevelen dan menschelijkheid, daar dit een
blijk is van een goeden inborst.

Ik hoor nooit een staljongen een paard mis-
handelen zonder walging, vooral wanneer hij
den mond opent, daar er dan telkens eene lage
uitdrukking, in overeenstemming met zijn eigen

karakter, van hem gehoord wordt. Ik wenschte
vurig, dat ik in staat was, hen naar waarde af
te schilderen, zoodat ze het zelf mogten begrij-
pen en ik ben zeker dat dit er toe zou bijdra-
gen om ze te verbeteren. Een mensch, die
zoo* gemakkelijk zijne driften den boventoon over
zich vieren laat, moet zeker ook derzelver slaaf
zijn en die driften zijn in staat hem tot elke
misdaad aan te sporen, tot dronkenschap en elke
ondeugd, die het uitvloeisel onzer hartstogten
is. Ieder wel opgevoed mensch weet dit, wat
moet derhalve hun gevoelen zijn over iemand,
bij wien dit opgemerkt wordt? Sommigen doen
het uit onnadenkendheid en gewoonte; maar
iedereen is niet genoodzaakt dit in aanmerking
te nemen en hierdoor eene verschooning te
vinden.

J-Je belangrijkheid van dit onderwerp is van
dien aard, dat het de naauwkeurige overweging
van ieder vordert, die er belang in stelt eenigzins
kennis te dragen van de redenen, welke hem
noodzaken te handelen en die zich niet voldaan
rekent met eene oppervlakkige kennis van de
grondregelen des levens. Er zijn er intusschen
velen, die zich nimmer inspannen om de intel-
lectuele hoedanigheden, welke zij bezitten te
oefenen en het zich alleen tot pligt rekenen om
een overgang van den mensch tot het redelooze
dier te vormen en slechts tevreden zijn om de
voetstappen hunner voorgangers te drukken en
aldus oude dwalingen ten eeuwigen dage te
doen voortduren. Zoodanige personen vindt
men onder de opvoeders van renpaarden van
den tegenwoordigen tijd; zij volgen blindelings
de grondstellingen hunner voorgangers, die
niets nieuws of aantrekkelijks bezitten om in-

gang te doen vinden; maar integendeel veel te
berispen overlaten. Hunne voorouders toch
kan men teregt verontschuldigen, want op dien
tijd hadden scheikunde, natuurleer, ontleed-
noch ziektekunde de geheimenissen, welke
de verschijnselen des levens bedekken en het
schoon der waarheid omhullen, opgeklaard , of
uit den weg geruimd; doch tegenwoordig is
met behulp van deze de werking van dat
heerlijk mechanisme des dierlijken levens op-
geklaard en zijn we daardoor in staat het te
regelen en te besturen.

Het is onmogelijk de onwetenheid dergenen te
verontschuldigen, die van de wijze van opfokking
en behandeling des paards een geheim willen
maken , vooral omdat degenen, welke voorgeven
deze kunst te verstaan, onbekend zijn met de
grondregelen der opleiding, �it dien hoofde
maken zij, om hunne eigene gebrekkige behan-
deling te verbergen, de zaak voor andereu on-
begrijpelijk, dat des te meer in het oog loopt
door de daadzaak, dat ze dien aangaande van
hnn eigen ligchaam geen werk maken.

Men zou algemeen verbaasd staan zoo men
wist hoeveel veulens en jonge meri�n er jaar-
lijks worden opgeleid, die echter verloren gaan
en verongelukken, zoodat er naderhand niets
meer van gehoord wordt; en toch zouden die

doorluchtige vernielers het denkbeeld van ieder
helagchelijk vinden om zonder hunne onmidde-
lijke tusschenkomst een paard op te leiden.
Laat ons de vraag eens opperen � hoevele
veulens heeft men jaarlijks op elke paarden-
markt te Derby en hoevele worden er op den
dag zelve geschikt, op de bestemde plaats ge-
bragt? En indien men met regt omtrent
de veulens eene zoodanige vraag doet, hoe
staat het dan ten opzigte van de jonge merri�n
voor de Oaks?

Gebrek aan eene behoorlijke ventilatie, ver-
eenigd met den overvloed van kleedingstukken,
waarmede men paarden die opgefokt worden
gemeenlijk overlaadt, daarbij gebrek aan kennis
van de dierlijke verrigtingen, zijn de voornaamste
oorzaken, dat er zoovele ongeschikt zijn om
gebruikt te worden en er bestaat even zooveel
kans, dat zij op den dag van den rid instaat
zullen zijn om te komen, als om een prijs van
een wedloop weg te dragen. Vandaar eene dei-
oorzaken , voor de roemrijke onzekerheid van
het opfokken van renpaarden. Daarom is het
niet te verwonderen, dat merrieveulens, onder
eene zoodanige behandeling, altijd in de lente
ongeschikt zijn, en dat de beste paarden zoo
zelden den prijs deelachtig worden. Elk, die
met het opfokken van renpaarden bekend is,

weet dat dit eene daadzaak is, en zij, welke
niet met de geheimenissen daarvan bekend
zijn, kunnen zich van de waarheid, die zoo
even behandeld is, overtuigen, door hen te
verwijzen naar de weddingschappen, die er ten
opzigte van de lievelingen van dat ras worden
aangegaan, en daarna de uitkomsten te raad-
plegen. Men behoeft zijne onderzoeking niet
te beperken tot slechts een of twee jaren, maar
men strekke deze over een tijdperk van
twintig jaren uit, dan zal zonder twijfel de
waarheid dezer opmerkingen juist bevonden
worden. Het moge schijnen, dat deze opmer-
kingen hard zijn, maar ze zijn naar verdienste;
en tot dat eenig verbeteraar zich opdoet, zal er
geen verandering komen � dat is het onder-
werp , hetwelk ik ongedwongen wil behandeld
zien. (*)

Voor onze tegenwoordige beschouwing wordt
er eene kennis van de maag des paards ver-
eischt, en ik kan hier beweren, dat het naar
gelang van zijne grootte eene kleinere maag
bezit dan eenig ander dier, de darmen hebben
geen buitengewone lengte, maar de blinde en
dikke darmen bezitten een aanmerkelijken

(*) Zie eenige opmerkenswaardige papieren in de
� Sporting Review" 1842 door Chiron.

omvang, de blinde darm schijnt bestemd om
de plaats van eene tweede maag aan te vullen,
en heeft geheel en al dezelfde werkzaamheid.
De maag is zeer nabij de linkerzijde van het
dier gelegen, grenst aan de lever en het mid-
denrif, hetwelk eene spier is, die borst- en buik-
holte vaneen scheidt, deze spier werkt zeer
mede voor de beweging der ademhaling. In
de borstholte bevinden zich het hart en de
longen, de luchtpijp, de slokdarm, de groote
bloedvaatstammen enz. enz., en in de buikholte
is de maag en andere organen gelegen. Het
middenrif, hetgeen eene spier voor de ademhaling
is, beweegt zich, om die bewerking mede te
volbrengen, voor- en achterwaarts, en het valt
gemakkelijk te begrijpen, dat het door de
maag gedrukt wordt, wanneer deze overladen
is, zoodat er dan eene moeijelijkheid in de
ademhaling ontstaat, die gemakkelijk bespeurd
wordt, wanneer het paard een stevig maal ge-
noten heeft. Naar gelang de zwaarte der massa
in de maag moet het vermogen, dat het mid-
denrif in het terugdringen uitoefent, grooter
zijn, om n.1. de ademhaling te helpen volbren-
gen. Om dit zooveel mogelijk te voorkomen,
is er eene wijze voorzorg door de natuur daar-
gesteld, zij heeft n.1. eene vergaderplaats in
een gedeelte der ingewanden daargesteld, verre

van het middenrif verwijderd, voor een groot
gedeelte van het voedsel, dat na eene snelle
verandering in de maag ondergaan te hebben,
hierin spoedig overgaat, waardoor het ontstaan
van de minste drukking ten eenenmale voorko-
men is. Hierdoor kunnen we ons zelven verkla-
ring geven» van de groote massa voedsel, die men
dikwerf een hongerig paard in korten tijd verslin-
den ziet en die het dier stoffelijk zou benadee-
len, meermalen dan werkelijk het geval is , werd
het niet door het aanwezen van dat schoon en won-
derbaar toestel voorkomen. Eene enkele waarheid
wil ik hier aangeven, tot baken waarnaar we
ons kunnen rigten. Het is namelijk geenszins
de hoeveelheid voedsel, door een dier gegeten, die
voordeel aanbrengt; maar alleen zooveel als het
ligchaam ter voeding begeert, en dat noodig is tot
onderhoud en vorming der dierlijke warmte. De
Italianen hebben aangaande het voedsel de twee
volgende spreekwoorden:

�Mangere piu, chi mancho mangia,"
�Hij eet veel, die weinig op eens eet."

�Fa piu pro gnel che si lascia sul tondo, che guel, che
si mette nel ventre."

�Het vleesch, dat op het bord wordt overgelaten, brengt
meer voordeel aan dan datgene wat gegeten is."

Deze spreuken hebben echter meer betrekking
op ons zelven.

Ik wil echter uit deze aanmerkingen niet het
gevolg trekken, dat hoe kleiner de hoeveelheid
van het genotene voedsel is het voordeel des te
grooter zoude zijn; want onder zekere omstan-
digheden zoude eene kleine hoeveelheid niet toe-
reikend zijn voor de behoeften des levens, en
zoo iemand soms in deze meening mogt ver-
keeren, laat mij dan eenige weinige feiten
bijbrengen om den geest van die bewering omver
te werpen. Indien toch maag en ingewanden
geen genoegzamen voorraad verkrijgen om eene
matige uitzetting hunner vezelachtige en vliezige
rokken (wanden) te onderhouden, dan zal er
geen vereischte prikkel zijn om de wormswijze
bewegingen en de afscheidingen, die er gevor-
derd worden om het voedsel te ontbinden en
te assimileren, op te wekken. "En het is waar-
schijnlijk," zegt een schrijver over het onderwerp
van dieet, "dat als er eene te kleine hoeveelheid
van voedseldeelen gebruikt werd, de zaamge-
vallene organen zouden oprollen en de kleine
openingen der chijl- en opslorpende vaten
sluiten," (of in andere woorden, de ope-
ningen , die het opgeloste voedsel moeten
opnemen)" zoowel als die der afscheidende
orgaantje^; en weinig of in het geheel geen

chijl, die toch voor het levensonderhoud nood-
zakelijk is, naar de borstbuis zoude stroomen �
(de plaats waar het benoodigd is.) Over-
vulling integendeel vermoeit de spiervezelen der
maagwanden en darmrokken, drukt tevens op
en sluit de bloedvaten der ingewanden, en
laat niet toe, dat de maag hare noodzakelijke
bewegingen op het voedsel volbrengt. Het
paard zou weg kwijnen, indien het alleen met
de voedende extracten, die uit het koorn en
hooi kunnen getrokken worden, alleen gevoed
werd en indien de onverteerbare vezelachtige
en houtachtige deelen waren afgezonderd; deze
schijnen goed te zijn, daar ze de voedende
deelen van elkander houden, zoodat de maag
gereedelijker op dezelve kan inwerken.

Ook oefenen deze welligt eene mechanische
prikkeling uit op de oppervlakte der ingewan-
den, waardoor de wormswijze bewegingen be-
vorderd worden. Het instinct van het dier,
dat hem noodzaakt zich met zijn legstroo
te voeden, wanneer de hoeveelheid hooi,
die hij verkrijgt te klein is, dat instinct op
zich zelve, schijnt ons reeds aan te wijzen,
dat zoodanig eene massa volstrekt noodzake-
lijk is, en wanneer het zoowel van de noo-
dige hoeveelheid hooi als van de midde-
len om zijn stroo te verkrijgen, verstoken is

merkt men duidelijk op, dat het niet toe-
neemt.

Derhalve zijn we behoed voor het vervallen
in uitersten door te bedenken wat vooraf ge-
gaan is en wat in het overblijvende deel van onze
te behandelen stoffe volgen moet, en daar het
onderwerp niet zal toelaten in bijzonderheden be-
handeld te worden, moet ik mij zelve bepalen tot
algemeene opmerkingen, die ik aanvoer, zooals
ik voorgenomen had te doen, ten einde te voor-
komen, dat mijne lezers de draaikolken der
Scylla vermijdende in die der Charybdis vervallen.

Als eene algemeene grondstelling, zal, hoe
meer oefening het dier ontvangt, vooral wan-
neer het ligchaam blootgesteld is aan den in-
vloed der lucht, de noodzakelijkheid om voed-
sel op te nemen des te grooter zijn. Niets
brengt zoozeer toe tot de verzwakking der
eetlust als eene menigte van dekken en een
bedompte stal, waar geen luchtverversching
plaats heeft; kortom, men kan veronderstellen,
dat dekken eene plaatsvervanging is voor zoo-
veel voedsel, en tot eene z�kere grens doen zij
goed � gaan ze daarboven dan doen zij kwaad,
in een oneindig grootere mate dan zij goed
doen.

Het toedienen van voedsel echter moet af-
hangen van (d.i. ondergeschikt blijven aan)

de werkzaamheid der verteringsorganen, daar
er niets nadeeliger kan zijn dan eene groote
hoeveelheid voedsel, dat het dier niet bij magte
is te verteren; desniettegenstaande wordt dit
dikwijls in den stal gegeven. Het is verbazend
hoeveel sommige paarden meer kunnen verslin-
den dan het ligchaam werkelijk vereischt, een-
voudig naar ik meen, omdat hunne magen uitge-
breider zijn dan ze eigenlijk moesten wezen , ten
gevolge van het slechte voedsel in hunne jon-
gere jaren en omdat zij natuurlijk verpligt wer-
den om groote hoeveelheden ellendig voedsel
te verslinden ten einde slechts eene kleine te
gemoetkoming van voeding te erlangen. Ik heb
hier twee wonderbaarlijke bewijzen bij Iersche
paarden gezien, waarvan ik weet, dat er een tot
op zijn vijfde jaar zeer slecht voedsel gehad
heeft, toen hij voor het eerst koorn en naar ik
meen ook voor het eerst hooi proefde. Wan-
neer men eene zwakke en slechte spijsvertering
ontmoet, vooral in het voorjaar, kan niets beter
gedaan worden dan hun eene overvloedige por-
tie dandelion, of taraxicum (*) toe te dienen.
Deze algemeen bekende plant is een gezond veer-
krachtgevend voedsel, het verbetert de huid,
en ik heb nog nooit een paard gezien, dat wei-

(*) De zoogenoemde paardebloem of molsla.

gerde om hetzelve te eten; het zij de spijsver-
tering zwak is of niet, ze schijnt toch altijd
den paarden voortreffelijk dienstig te zijn, en het
is daarom, dat ik het gebruik er van zeer sterk
aanbeveel, waarbij nog komt dat ze gunstig op
de lever werkt. Ten einde beter met de
grondbeginselen, waarvan de noodzakelijkheid
der dieet afhangen, bekend te worden, zal het
niet ondienstig zijn deszelfs wetten nader te ont-
wikkelen.

WETTEN VOOR DE VOEDING.

Niets is er in de natuur, dat zich niet aan-
houdend van deszelfs deelen afzondert en deze
verliest; deze daadzaak is algemeen toegestemd
en wel begrepen; we hebben daarenboven dage-
lijks de ondervinding van derzelver waarheid in
de verschillende toepassingen van het fabriek-
wezen, waar er aanhoudende pogingen worden
aangewend om het verlies, dat een onvermijde-
lijk gevolg der beweging is, te voorkomen; dit
geheel en al op te heffen gaat menschelijke
kracht te boven, ook kan niemand onzer ver-
wonderd zijn, wanneer hij weet, dat er geen
windje over de oppervlakte der aarde waaijen
kan zonder eenige verandering te weeg te bren-
gen op de ligchamen, waarmede hetzelve in aan-
raking komt, evenmin kan er een drop regen

op een steen vallen zonder verlies van stof te
veroorzaken, het schoonst afgewerkte wiel kan
niet over de schitterende en gepolijste rails van
een spoorweg zweven zonder een klein gedeelte
stof te verliezen in elk van deszelfs wentelin-
gen. Immers ook in de plantenwereld wasemt
elk blad van een boom onophoudelijk een
gedeelte van zijne sappen uit en iedere bloem
vormt zijn eigen vrucht en zaad, die weldra
weder van de moederplant zal worden afge-
scheiden en voor deze verloren gaan.

Dezelfde daadzaak gaat door in het dieren-
rijk ; zoolang het leven voortduurt gaat eene
overvloedige uitwaseming uit de huid, de lon-
gen, de ingewanden, de nieren zijn gang, zon-
der een oogenblik stil te staan, en zelfs de ge-
ringste beweging kan niet volbragt worden
zonder de snelheid van den omloop der vochten
te vermeerderen en iets tot het algemeene stof-
verbruik toe te brengen. Op deze wijze worden
er door eene hevige krachtsontwikkeling soms
in weinige minuten verscheidene ponden van
het ligchaam des paards uitgestooten. Maar
dit Verlies kan hersteld worden door het voed-
sel, dit is geenszins het geval in de doode we-
reld , want aldaar is, dat wat eens versleten is,
voor eeuwig verloren; er is geene magt in den
zuiger eener stoommachine, waardoor deze des-

zelfs verlies van stofdeeltjes zou kunnen her-
stellen, en hierdoor wordt deze natuurlijk op den
duur onbruikbaar, ten zij dezelve door de hand
des werkmans hersteld worde. Levende ligcha-
men bezitten het eigenaardig karakter, dat ze in
staat zijn om hun eigen verlies te herstellen
door verbruik van voedsel, hiervoor zijn ze
begaafd met voedingsorganen; en daar hun de
noodzakelijkheid van eene aanhoudende verande-
ring van plaats is opgelegd, is er bij de mees-
ten eene behoefte aan eene vergaderplaats van
voedsel namelijk de maag, alwaar de grond-
stoffen tot onderhoud gedurende eenigen tijd
opeengestapeld blijven.

Dieren voeren dus voedsel met zich rond,
ge�venredigd aan hunne behoeften, en kleine
voedingskanalen slorpen het voedsel van de maag
en ingewanden op, langs welke het zijnen weg
vindt.

Aan het bestaan der maag is het gevoel van
honger verbonden, waardoor aan al de bezielde
wezens de noodzakelijkheid wordt ingegeven om
het verbruikte weder aan te vullen, want had-
den ze geen honger, zoo zouden ze in gevaar
verkeeren om van gebrek om te komen, zonder
eenigzins van dit gevaar bewust te zijn. Op
deze wijze dus hebben alle dieren eene inwen-
dige waarschuwing, die hen indachtig maakt

aan de noodzakelijkheid om het verlorene aan te
vullen en die hen de onwederstaanbare begeerte
inboezemt om door voedsel het verlies te her-
stellen, dat zij, langs huid, nieren, en andere
uitscheidende organen, ondergaan hebben. �
Hoe grooter het verlies dat er plaats heeft is,
het zij door werking, oefening of op eene andere
wijze, in ge�venredigde mate zal steeds hunne
begeerte naar spijs en drank zijn. De toestan-
den des levens oefenen evenzeer een bepaald uit-
werksel op dat gevoel uit, zoo is er b. v. in de
jeugd, wanneer de ligchamelijke werkzaamheid
groot is, eene overvloedige hoeveelheid voedsel
benoodigd, zoowel om het verlies te herstellen
als om den groei bevorderlijk te zijn. De eet-
lust is in dat levenstijdperk meer opgewekt dan
in eenig ander, de spijsvertering is dan ge�ven-
redigd sterker en meer snelwerkend, en ont-
houding gaat alsdan met groote moeite verzeld.

Wanneer de ouderdom genaderd en de
groeikracht ge�indigd is, worden de gewoonten
meer blijvend en dezelfde overvloed van spijzen
wordt niet langer vereischt, daarbij is de spijs-
vertering niet meer zoo volledig en snel, ook
kan onthouding beter verduurd worden.

Wij kunnen nu gereedelijk aannemen, dat
zekere toestanden de behoefte aan spijs en drank
wijzigen en de toediening er van moet ge�ven-

redigd zijn aan de behoefte, dit is alleen het
geval bij gezondheid, want de gezonde werking
der maag kan door ziekte of een eigenaardigen
toestand verloren gaan, bedorven worden en
in plaats hiervoor eene ontstemde ziekelijke hon-
gerigheid intreden, die de maag door buiten-
gewone inspanning drukt, welke nadeelig voor
de levensverrigtingen inzonderheid voor die der
darmen en den bloedsomloop is, en welke als-
dan eene ligchaamszwakte veroorzaakt. Wij
moeten hier in aanmerking nemen dat eetlust
gelijk andere aandoeningen tot buitengewone af-
wijkingen kan overslaan, van de gewone maatstaf
van hoeveel- en hoedanigheid, en z�� kan ont-
aarden om n.L veel meer voedsel te begeeren,
dan de behoeften des ligchaams gewoonlijk verei-
schen; uit dit oogpunt beschouwd, moet men de
eetlust aanmerken als iets der natuur heilzaam
ingeplant tot het bepaalde doeleinde om voedsel
in verhouding te doen staan met de behoefte
van het ligchaam. En wanneer men deszelfs
eigenlijke bedoelingen nagaat, zal men hieruit
opmaken, dat men het voedsel matiglijk moet
toedeelen en op zulke tijden als de meerdere of
mindere inspanning en andere omstandigheden
noodzakelijk maken. Indien men deze regelen
veronachtzaamt en men meer eten geeft dan
de behoefte vordert, zal ongesteldheid er het

zekerste gevolg van zijn; hetzij de ziekte zich
dan opdoet onder den vorm van slechte spijs-
vertering of wel onder eenigen anderen vorm,
die daarmede in verband staat. Geeft men ech-
ter te weinig, dan is zwakheid hiervan het ge-
volg , tot dat eindelijk eene geheele uitputting des
ligchaams intreedt; in gelijke mate kunnen de
opwekkingen der eetlust al meer en meer
hevig worden tot ze eindelijk overslaan in een
onbedwongen' honger, die, met voorbijzien van
al wat in den weg staat, zich zal zoeken
bot te vieren, al ware het ook ten koste
des levens. Dit zijn daadzaken, die ons de
geschiktste wijze zullen doen kennen om het
dier te voeden en die tevens kunnen dienen tot
wids voor het toedienen van voedsel aan de we-
zens, die aan onze zorg zijn toevertrouwd; ik
zal nu de grondregels aantoonen, van welke de
wijze van voeding moet uitgaan, en er kan
zooals ik te voren reeds gezegd heb en zooals
ik duidelijk zal aantoonen, hiervoor geene alge-
meene regel gegeven worden. Er zullen er zijn
die zeggen, dat er geen regel opgegeven is, van
hetgeen een paard eten moet en dit is mijns inziens
te verlangen, alhoewel het hun, die het reeds
weten al te eenvoudig toeschijnt; dat dit aldus
is, zal ik aantoonen met het vermelden van eene
raming, welke onlangs een mijner vrienden door

een onpartijdig persoon opgegeven is, van de
hoeveelheid hooi, die zijn paard naar alle waar-
schijnlijkheid zou verbruiken; hij bepaalde die op
ongeveer een truss (21 Ned. pd.) per dag! Nu zul-
len de meeste paardenkenners zeggen dat een
paard dit onmogelijk kan opmaken; maar ik kan
dit feit staven, door dat ik bekend ben met een
paard, dat inderdaad die hoeveelheid verbruikte
en het zal bijna iedereen wonderbaar toeschij-
nen als ik beweer dat het een jagtpaard van
middelbare grootte was, reeds op een gevor-
derden leeftijd verkeerde, en volstrekt geen
werk verrigtte; het is dan ook daarom dat
ik voor dit feit met eenige schroomvalligheid
uitkom, daar ik het zelf niet gelooven zou,
zoo ik er niet op goeden grond van onderrigt
was.

Een paard (om niet eens van een karrepaard
te spreken) verteert naar den regel van ��n
tot anderhalf truss hooi 's weeks, dat dan na-
taurlijk van omstandigheden afhangt; maar
in ieder geval kan men niet minder dan ��n
truss berekenen. Wat ook het gevoelen van
fokkers zij, ik durf met zekerheid beweren dat
hooi van ��n jaar even goed, zoo niet beter is,
dan dat wat na verloop van 2 of 3 jaren van
af den datum der opstapeling gebruikt wordt;
voor paarden, die hard werken is zwaar en grof

hooi het beste, maar is een paard bestemd
voor ligt werk of om nu en dan iets te doen,
dan schijnt het fijne hooi het best te smaken.
Het grootste gebrek in het hooi is wanneer het
beschimmeld of broeijerig is, en men heeft et-
een niet gering belang bij, dat het van goed
land afkomstig is.

MMaver, die 40�44 Eng. pd. per bushei
(18�20 Ned. pd. de 36,35 Ned. kop) weegt,
moet altijd in een jagt- of fokstal gebruikt wor-
den , en hoe zwaarder men dezelve verkrijgen kan,
des te beter, de hoedanigheid is eene zaak van
groot gewigt, insgelijks de kleur en reuk, die men
moet leeren kennen door ze te onderzoeken en
met andere te vergelijken met behulp van een
koornkooper; nieuwe en versche haver is moei-
jelijk te verteren en kan ligt kolijk of buikpijn
verwekken en naar ik meen ook duizeligheid.
Een boek kan dit niet leeren; want indien ik
b. v. zeide dat haver niet bruin of te hoog van
kleur moet zijn, daar dit een teeken is, dat
dezelve op eene oven gedroogd is, zoude de
lezer, dit soms als een vasten regel nemende, in
gevaar verkeeren om haver te nemen, die men
gebleekt heeft om derzelver slechte kleur weg
te nemen, en hierdoor in grooter dwaling ver-
vallen dan te voren; want gebruikte het dier
de laatste, dan zou dit naar alle waarschijnlijk-

Jieid ontsteking der oogen en huidziekten ten
gevolge hebben. Elk werkpaard heeft dagelijks
drie porties noodig, elke portie op 1,1358 Ned.
kop gerekend, dat hem op verschillende tijden
en bij even groote hoeveelheden moet worden
gegeven.

Boonen en erwten schijnen hoogst doelmatig
te zijn voor paarden, die hard werk verrigten;
de rede hiervan is, dat deze stikstoflioudend
zijn, dat het eigenlijke van het vleesch is, hier
van is in ander plantenvoedsel zeer weinig
aanwezig en dit is bijgevolg niet 700 geschikt
tot een krachtig voedsel. Boonen moeten oud,
droog en meelig zijn, zoodat ze gestooten kun-
nen worden; nooit moet men ze geheel toedie-
nen en als een paard niet veel werk verrigt,
moet men ze geheel onthouden, echter kan
het ren- en jagtpaard ze altijd gebruiken.
Paarden, "die niet bestemd zijn voor den wed-
loop of de jagt, hebben niet meer noodig dan
omstreeks een handvol in elke portie, ten zij
ze veel moeten loopen als post- en trekpaarden,
bij welke de behoefte hieraan even groot is als
bij het ren- of jagtpaard.

Ou�e gestooten erwten zijn naar mijn inzien
zelfs beter dan boonen, daar ze eene grootere
hoeveelheid voedseldeelen bevatten. Men kan ze
even als de boonen aanwenden.

Gerst is zeer prikkelend en moet met voor-
zigtigheid worden aangewend, men zegt zelfs,
dat deze oogontsteking veroorzaakt; maar voor
een fijn paard is gerst in eene spoeling ge-
kookt doelmatig; even als mout is ze zeer
versterkend en voedzaam.

Klaver, met hooi tot haksel gesneden, is
goed voor die paarden, die haksel kunnen ge-
bruiken, maar ze wordt in stallen voor ren-
en jagtpaarden niet vereischt. In elke andere
omstandigheid is het gebruik van hetzelve aan
te bevelen.

Zemelen, nat gemaakt en in de spoeling
vermengd, is een nuttig voedsel op sommige
tijden, daar dit het dier voor hardlijvigheid be-
hoedt. Derzelver ruwe schors en deeltjes werken
werktuigelijk op de ingewanden in, en prikkelen
dezelve tot werkzaamheid aan. Het gepast ge-
bruik van eene zemelspoeling voorkomt dikwerf
de noodzakelijkheid van een purgeermiddel, in-
zonderheid wanneer er een weinig zout in ge-
daan wordt.

Mdijmsatttl, gekookt en met zemelspoeling
vermengd, kan meermalen de gesteldheid van
een dier verbeteren als andere middelen te kort
schieten, en door deszelfs gebruik worden paar-
den spoediger vet dan door iets anders.

Wortelen zijn te onschatbaar voor de voeding,

dan dat wij deze met stilzwijgen zouden voorbij-
gaan , en kunnen, wanneer ze met omzigtigheid
toegediend worden, het ren- of jagtpaard niet
schaden; zoo men ze verkrijgen kan, zijn zij
een uitmuntend voedingsmiddel en kunnen die-
nen tot afwisseling, daar ik aangetoond heb, dat
deze nu en dan volstrekt noodzakelijk is.

Ieder, die paarden bezit, kan ik aanraden zich
een werktuig aan te schaffen om graan fijn te
stooten en ik zou er geen beter kunnen aan-
bevelen dan dat, hetwelk voor een paar jaren
het octrooi verworven heeft van de Agncultural
Society, daar dit gemakkelijk haver, boonen,
erwten, enz. fijn maakt.

Het houden van dieet is van groot belang
en het is te betreuren, dat het niet meer be-
kend is en op prijs gesteld wordt.

Xteeds op andere plaatsen van dit werkje heb
ik aangetoond hoe noodzakelijk en onontbeerlijk
het drinken is; maar daar dit op zich zelve
eene belangrijke beschouwing vereischt, zoo
kunnen wij niet nalaten hieromtrent in naauw-
keuriger onderzoek te treden.

Wanneer wij de overvloedige afscheidingen
nagaan, die inwendig uit zoovele Miertjes en
slymvliezen plaats grijpen en het groote verlies,
dat er plaats heeft door de onmerkbare en
overvloedige uitwaseming, waaraan inzonderheid
een dier dat gewoon is te werken blootge-
steld is, zal de dringende noodzakelijkheid, om
eene behoorlijke hoeveelheid vloeistof aan te
wenden, blijken, daar door al de bovenge-
noemde oorzaken het bloed van de benoodigde
vloeistoffen beroofd is.

Alhoewel het reeds gezegd is � dat indien
wij zullen opletten, het genoeg in het oog
springt dat drinken noodzakelijk is, is er echter
toch menigeen, die niet eens die moeite neemt,
en hoe weinig moeten de kansen zijn, om op
te merken, wat nu betoogd is?

Zoo zijn dan arme dieren dikwijls door laak-
bare nalatigheid genoodzaakt om de onverdra-
gelijkste aller kwalen n.1. dorst te lijden; en een
nog grooter aantal door de onkunde van die
beunhazen in het paardenfokken, welke meenen,
dat het gestel van een paard zal bedorven wor-
den door het eene voldoende hoeveelheid water
te geven. Wat eene wreede en ellendige dom-
heid!! En echter is zoo het gevoelen en de
methode van deze eigendunkelijke paardenfok-
kers en wij zullen zoo aanstonds zien tot hoe
groote kwalen deze handelwijze aanleiding geeft.

De ondervinding heeft bewezen, dat water in
staat is de levenskrachten te ondersteunen en
deze voor een tijd te verlengen, zoo een dier
van al het andere beroofd is; en de ervaring
heeft aangetoond, dat het het beste verterings-
middel is en de beste geleider van het voeder.

Zoo zij, die de moeite niet willen nemen om
na te denken, maar slechts eigenwijs handelen,
de natuur alleen wilden gadeslaan dan zouden
ze de les leeren, die ik bereid ben te geven.

Dieren, die gevoed worden met vast en goed
droog voedsel, hebben eene grootere hoeveelheid
drank noodig dan zij, die niet dan gras en
wortelen verkrijgen. Als het weder warm en
droog is, besteden de herkaauwende dieren
den meesten tijd aan het herkaauwen van hun
voedsel, alleen omdat het droog is en geweekt
moet worden tot een pap v��r het verteren
kan; terwijl zij integendeel bij natte, bedompte
dagen, daauwrijke morgenstonden en in eene
koele vochtige weide bijna zonder tusschenpo-
zen grazen, omdat bij die omstandigheden ge-
noeg vocht met het gras wordt opgenomen.
"Wanneer het plantaardige voedsel, week en bij-
zonder saprijk is, hebben zij weinig behoefte
aan drinken; maar is het vast, hard en bij uit-
stek voedzaam (zooals altijd het geval is, wan-
neer een paard op stal verkeert, om op zijn
verhaal te komen) dan moet het dikwijls met
water aan gelengd worden en des te meer bij
warm weder, of als het dier veel uitwasemt.
Wordt er integendeel te veel drinken gegeven
gedurende den gang der spijsvertering, dan
zullen de oplossende vochten, die voor de spijs-
vertering dienen, te veel verslapt en verdund
worden, zoodat deze de volledige werking op
het te verteren voedsel niet uitoefenen. Maar
evenals het voedsel, kan het drinken geregeld

en gewijzigd worden, ten einde zelfs het toedie-
nen der geneesmiddelen te vervangen en een
middel worden om de gezondheid te bewaren;
het is daarom dat er vastgestelde tijden bestaan
moeten om drinken te geven en deze moeten
plaats hebben voor den tijd van elk maal. Keeds
boven heb ik aangemerkt, dat water de spijs-
vertering bevordert, en zie hier een direct be-
wijs, behalve de indirecte, welke er bestaan.
Alhoewel verteerbaarheid van oplosbaarheid ver-
schilt is echter de volkomene oplossing het
bewijs dat het voedsel in een toestand ge-
bragt is, welke geschikt is voor de voeding,
van daar komt het dat plantaardige ligcha-
men, naarmate ze in hunne zamenstelling meer
water bezitten gemakkelijker veranderen en ont-
bonden worden bij het spijsverteringsproces,
hiervoor is in heete klimaten en jaargetijden
door eene weldadige Voorzienigheid goed voor het
dier gezorgd ter bevordering der gezondheid.
Vele der kwalen, waarvan ik nog melding ma-
ken zal, worden door het weinige water, dat
het paard wordt toegediend, veroorzaakt, waarbij
nog komt, dat dit ook plaatsheeft, al wordt het
dier met droog hooi, boonen, erwten van de
hardste en droogste soort gevoed. Tot deze
kwalen behooren, blindheid, woestheid, duize-
ligheid, enz., enz.

Ofschoon men zegt dat drinken niet goed is
voor het arme dier, dat veel werkt en veel
zweet, weet toch ieder stalbediende, staljongen,
enz. hoe noodzakelijk het voor hen zelve is,
dikwijls te drinken, wanneer ze hard werken,
of met zulke bezigheid aan den gang zijn, dat-
ze dorstig werk noemen. Onder menschen van
zeker berpep is de hoeveelheid, die ze drinken
wonderbaar en wanneer de drank zuiver water
is (dat zelden plaats heeft) dan is het behalve
voor hen, die hun werk maken van het smeden,
noodzakelijk en onontbeerlijk. Niemand, die deze
regelen leest, kan dunkt mij nog betwijfelen
dat het voor het paard, voornamelijk wanneer
het op den stal staat, noodzakelijk is om van
veel water voorzien te worden, vooral wanneer
het met droog voedsel gevoed wordt.

Ik heb nu aangetoond, dat het water nood-
zakelijk is voor de spijsvertering om het bloed
in een goed vloeibaren staat te houden, en
tevens heb ik aangetoond, dat het het doelma-
tigst is v��r den tijd van elk maal water toe
te dienen. Het is van groot belang of de
hoedanigheid van het water zoo is, dat het
meer of minder brak of zoet is, en wanneer
men geen zoet water verkrijgen kan, beware
men het altijd in een vergaderbak aan de lucht
blootgesteld, en werpe er een weinig klei en

kalk bij. Nooit, vooral niet in zomerweder
moet men water geven, dat zoo pas uit een
pomp of wel genomen is, daar een overvloedige
dronk er van hevige aanval van kolyk kan
ten gevolge hebben. Het is zeer doelmatig om
water dat 's ochtends benoodigd is den vorigen
avond op den stal in een emmer te plaatsen.
"Wanneer het voeder droog en hard is, dan is
de daarop volgende verhoogde begeerte naar
water klaarblijkelijk eene aanwijzing, dat de
overmatige prikkel verzacht en verminderd moet
worden, om daardoor het nadeel te voorkomen,
dat er anders het gevolg van wezen zou. Aan-
houdende dorst is, zooals algemeen bekend is,
veel ondragelijker dan voortdurende honger.
De massa rondloopende vloeistof in het ligchaam
is zeer groot en daar de verschillende uitschei-
dingen voornamelijk bestaan uit vloeistoffen, is
hiervan het natuurlijk gevolg, dat wanneer deze
gedurende langen tijd uitgeput zijn, zonder dat
er eenig water in het ligchaam is opgeno-
men , het aanwezen van vaste stoffen in het
ligchaam de overhand heeft. Het bloed wordt
dien ten gevolge dikker en verandert van ge-
aardheid, wordt prikkelbaarder dan het in des-
zelfs natuurlijken toestand was, en komt derhalve
in een staat, die zeer ligt kwalen kan ten ge-
volge hebben; ik moet hier noodzakelijk aan-

stippen, dat de vloeistoffen in de maag opgeno-
men, niet onderworpen zijn aan het langzame
proces der spijsvertering; maar bijna in eens in
den bloedstroom worden opgeslorpt, zoodat wan-
neer er een weinig drank gebruikt is, hetzelve
bijna onmiddelijk geheel wordt ingezogen. Daar de
dorst even als eetlust door de natuur aangeduid
wordt, worden we als 't ware van zelve over-
tuigd va» de noodzakelijkheid om te drinken;
des niet te min worden er waanwijzen gevonden,
die dit punt nog betwisten. Het paard, dat
dikwijls van water voorzien wordt, zal nooit meer
drinken dan noodzakelijk en goed voor de ge-
zondheid is en minder dan dat paard, wat men
slechts eens of tweemaal per dag van water
voorziet; maar wanneer het paard dorst lijdt
en door deze verteerd wordt, kunnen we
ligt begrijpen dat het arme dier onwillig is den
kop uit den emmer te halen, zoolang er nog
een droppel in dezen aanwezig is.

Jtlet is geenszins ons plan om in een naauw-
keurig onderzoek der ziekten te treden, daar
wij ons alleen ten doel stellen de kenteekenen
van elk dezer aan te toonen, opdat men ze
kenne, wanneer er zich bij het paard voordoen,
zoodat men de beste wijze van behandeling
kan aanwenden tot dat men in de gelegenheid
zal zijn den raad van een kundig veearts in
te roepen. Wanneer er iets plaats heeft, dat
een alledaags geval te boven gaat, is het
noodzakelijk de hulp van een deskundigen te
baat te nemen, dat ook altijd mijne gewoonte
is, ofschoon eene even groote mate van vee-
artsenijkundige kennis bezittende als het meeren-
deel van die menschen, die niet bepaald voor
het vak zijn opgeleid. En daarover 't algemeen
hunne eischen zeer matig zijn, spaart men op
deze wijze nog meer uit, dan door het raadple-
gen van een kwakzalver, daar de eerste het

paard op wetenschappelijke gronden behandelt
en het dier spoediger genezen zal; maar men
moet toch van de geschikte geneesmiddelen
kennis dragen, vooral in minder ernstige gevallen,
daar we niet altijd bijtijds onze toevlugt tot een
veearts nemen kunnen, tenminste op het land,
�n wij zien toch ook niet gaarne onze paarden
smart lijden zonder te trachten ze te verligten; het
zou daarenboven ook belagchelijk zijn om telkens
de hulp van vreemden in te roepen, wanneer
ons paard een weinig af was of een kleine kwet-
suur of schram ontvangen had; ten einde dit te
voorkomen, zoowel als eene betere methode van
behandeling aan te wijzen dan gewoonlijk in
een stal plaats grijpt, laat ik hier deze korte
bemerkingen volgen.

TOELICHTINGEN VOOE HET TOEDIENEN VAN
P�RGEERMIDDELEN.

VEESTOPTHEID OF HARDLIJVIGHEID.

Dit kan aan het ligchaam eigen zijn, of
door toevallige oorzaken verwekt worden , het
laatste is meestentijds het geval. Men verstaat
er door het inhouden der uitwerpselen, verge-
zeld met moeite dezelve te verwijderen daar
de droogheid er van het loozen in den weg

staat. Het doel der purgeermiddelen is niet
alleen om hardlijvigheid tegen te gaan, maar
het kwam mij voor dat het hier wel de geschikste
plaats was deze te behandelen. Het dikwerf en
herhaaldelijk toepassen van purgeermiddelen is
uiterst nadeelig en kan niet met het behoud der
gezondheid bestaanbaar zijn; echter kan bij de
omstandigheden, waaronder paarden gehouden
worden, misschien hunne gedurige herhaling er
misschien toe bijdragen om veel grooter kwalen
af te wenden , dan die het gedurig toedienen
dezer middelen kan ten gevolge hebben. Onder
zulke omstandigheden alleen, kan hunne toedie-
ning worden geregtvaardigd; in alle gevallen
waarin een paard goed behandeld wordt, moet
men nooit purgeermiddelen aanwenden zonder
noodzakelijke reden, noch moet een gril of laat-
dunkenheid derzelver gebruik voorschrijven. Wan-
neer de noodzakelijkheid het vordert om een
paard een purgeermiddel te geven, is het ook
noodzakelijk, dat het daartoe eerst moet worden
voorbereid en het is daarom, dat het daags te
voren zemelspoelingen moeten worden voorgezet
in plaats van koorn, met welke het zeer doel-
matig zijn zal een lepel zout te mengen en eene
gelijke hoeveelheid in de spoeling, die hem den
volgenden dag des morgens gegeven wordt.
Na verloop van een paar uren na de voedering

b. v. acht uren 's morgens, moet hem de pur-
gatie worden toegediend; bij deze eenvoudige
behandeling wordt er eene groote behendigheid,
vaardigheid en behoedzaamheid vereischt om het
dier niet bang te maken of te doen walgen, daar
het dan moeijelijk zou zijn, om een volgende
keer met hem te slagen. Om dit snel ten uit-
voer te brengen, moet men het dier een halster
aan den kop doen, die, daar deze over den bek
los moet zijn, hem vrijelijk het openen van den bek
zal toelaten; vervolgens keere men hem van de
krib af, een helper opene den bek, dat aldus
verrigt dient te worden: hij stelle zich n.1. ter
regter zijde van den kop en terwijl hij de eene
hand in den bek steekt boven de tanden moet
hij de onderkaak met de andere hand vasthou-
den , zoodat de bek aldus wordt opengehouden;
de persoon, die hem de pil zal geven en aan
de linkerzijde geplaatst is, moet hem zachtkens
bij de tong vatten, opdat hij dio voorzigtig ver-
wijderen kan, vervolgens neme hij de pil uit
zijn vestzak, waar hij tot het gebruik gereed is,
(doch hij zorge dit op eene bedaarde en omzig-
tige manier te doen) tusschen duim en vinger
brenge deze spoedig naar achteren over de
tong en in het midden van de mondholte; na
dit gedaan te hebben trekke hij eensklaps zijne
hand terug en laat de tong en den bek los; op

dit oogenblik zal het paard zeer veel neiging
gevoelen om te hoesten, om dit te voorkomen
make men spoedig eene beweging met de hand
om het te beletten, want daar hij dan zal den-
ken , dat men hem slaan zal, slikt hij op hetzelfde
ooo-enblik de pil door. Doet hij dit niet dan
houde men den kop overeind en streel hem,
heeft hij dan nog de pil niet ingeslikt dan steke
men de vingers in den bek, opdat hij genood-
zaakt worde de tong te bewegen, of klop hem
zachtkens op de keel; wanneer men echter de
pil er eens goed heeft ingestoken, zal hij deze
spoedig inslikken, zoo niet, dan breekt hij deze
weldra tusschen de tanden en werpt ze uit.

In allen gevalle moet men zich overtuigen, dat
het dier het geneesmiddel genoten heeft, door
er namelijk zoo lang bij te blijven tot het is
doorgeslikt. Wanneer de pil wel doorgeslikt is,
draaije men het paard weder om en ontdoe het
van den halster, terwijl men hem zachtkens aan
de ooren krabt en liefkoost, ten einde het niet
bevreesd zij, dat men naderhand zijn kop zal
onder handen nemen; de persoon wiens zaak
het is naar het paard om te zien, moet nu zorg
dragen, dat het dier genoeg water krijgt tot
de purgatie hare werking gedaan heeft, dat het
niet koud wordt en een warme spoeling ont-
vangt in plaats van koorn. Na verloop van



			93

	middel om al deze pillen in een goeden vorm toe te dienen, indien het n.1. niet in strijd is met andere dingen. Men stelt groot vertrouwen in den drank hierboven aangeraden, daarenboven wordt het

	ei	emakklijker toegediend dan een pil, zou het

den persoon, die het wil gebruiken, voor- komen even veel goed te doen, als hij ver- wachtte, dan diene hij ook deze eens per dag de laatst voorgeschreven pil toe, het zij des avonds of des morgens na het ingeven van den drank, zoodat het dier tweemaal daags medicijn krijgt, zoolang men nog vermoedt, dat er nog eenige ontstekinsverschijnselen aanwezig zijn. Het voedsel van het dier moet bestaan in zemelspoelingen, en zoo het hardlijvig is, dan menge men er eene weinig gekookt lijnzaad bij, ook is een handvol zout altijd doelma- tig. Wanneer het dier aan de betere hand, en nog zeer zwak, doch weinig eetlust heeft, geef dan: Poeder van Gentiaanwortel i _Yan _elk 3 _drachm. » » Kamillebloemen \ Gember.........l'/j drachm. tot een pil gemaakt met stroop of honig; die men dagelijks toediene. Zoo het dier een wei- nig zout door de spoeling ontvangt, worden



			123

	dier de kosten der genezing waard is. Even- wel ik geloof, dat beide gevallen te genezen zijn, daar ik er sommige onder de behandeling van Prof. Spoonee op de koninklijke veeartsenij- school waargenomen heb.

		■»«---------------------------

- -^---------------:---------------___.---------�.,,~~---------~~_i.^..�.,-..,._J^_~~......■, ,-■■......-.^^dM^,~~-,,-~~,^.,^~~





			EERSTE HOOFDSTUK. j ' ALGEMEENE KEGELEN VOOR DE BEHANDE- LING VAN HET PAARD IN DEN STAL. ! Het is voorzeker, wanneer men nagaat hoeveel geschriften er dagelijks in een tijd als deze, dat ieder zijne kennis wil ten toon spreiden, van de pers komen, eene gewaagde onderneming, zich met het schrijven over het een of ander onderwerp bezig te houden, zoo men niet door het streven om iets goeds tot stand te brengen wordt aangespoord. Doch aangezien de ruimte, welke er in dat gedeelte der wetenschap, dat de behandeling van het paard ten ontwerp heeft, nog schijnt aangevuld te moeten worden, voel ik mij ge- drongen de volgende opmerkingen het publiek 1



		3 te verkiezen is, zal ik trachten liet onderwerp zoo kort mogelijk te behandelen en alle zaken zoo beknopt mogelijk zamen te vatten zonder evenwel aan derzelver belangrijkheid te kort te doen. Om terstond tot de behandeling des paards in de streek waar het thans bloeijende is over te gaan, zal het wel niet noodig wezen den oorsprong, het klimaat en de landstreek te be- schrijven, waar, zooals men meent dit dier oor- spronkelijk geleefd heeft; maar integendeel veel verkieselijker zijn de beste wijze aan de hand te doen, om het zoowel voor den arbeid ge- schikt te houden, als ten allentijde voor deszelfs gezondheid te waken. En daar het grootste deel der ziekten waar- aan het paard onderhevig is hunnen oorsprong nemen uit de wijze van stalling, zoo zullen wij tot de eerste onzer beschouwingen ma- ken de BEHANDELING IN DEN STAL. Wanneer paarden met het doel om zwaar werk te verrigten gebruikt worden, is het noodwendig dat ze een geschikt verblijf heb- ben, en het is eene zaak van aanbelang deze plaatsen zoo in te rigten als overeenkomstig is met de wijze waarop de gezondheid in 1*



		1 ' van teel worde ingezien, is eene korte beschrij- ving der lucht noodzakelijk. De dampkringslucht is uit twee gassen za- mengesteld, zuurstof en stikstof geheeten, in die verhouding met elkander volkomen ver- mengd, als het best aan de voorwaarde om te leven beantwoordt; deze verhouding bestaat uit 1 deel zuurstof en 4 deelen stikstof. Beide gassen verschillen aanmerkelijk in eigen- schap, want zuurstof onderhoudt de ademhaling, terwijl stikstof daartoe niet in staat is; het eerste gas is tot verbranding van eenig ligchaam nood- zakelijk, het andere is daartoe ongeschikt. Eene andere eigenschap dezer gassen bestaat in het streven zich met andere te verbinden en hunne vatbaarheid om van elkander gescheiden te wor- den, zooals wij bij het behandelen der ademha- ling zien zullen. Nu wij ingelicht zijn omtrent de zamenstelling van den dampkring en weten welk deel nood- zakelijk is tot in standhouding des levens, kan men gemakkelijk begrijpen dat gebrek aan luchtverversching noodlottige gevolgen na zich moet slepen. De onaangename, warme, besmette stank van een niet geventileerden stal moet wel aan ieder, die des morgens bij het opengaan van een zoodanigen, die den geheelen nacht gesloten



		13 That from a thousand langs reeks back to thinc Sated with exhalations, rank and feil, The spoil of dunghills, and the putrid thaw Of nature; when from shape and texture she Relapsed into fighting clements. It is not air, but floats a nauseous maas Of all obscene, corrupt, offensivc things." In koel, eenvoudig proza is het geen lucht, maar in waarheid: � The spoil of dunghills, and the putrid tha\r Of nature;" omdat het onder die omstandigheden natuurlijk voorbeschikt maakt tot ontstekingen, hoesten, influenza, verkoudheid en eene reeks van ziek- ten, waaraan een paard, aan het inademen van zulk een dampkring blootgesteld, onderhevig is. Met ��n woord het is olie up het vuur ge- worpen. ADEMHALING. De hoofdoorzaak dat vele paarden spoedig buiten staat gesteld zijn aan hun doel te beant- woorden , is het verblijf op een slecht geventi- leerden stal; daarbij moet nog in rekening ge- bragt worden, dat men ze met dekkleeden over- laadt en hun het water spaarzaam toegedeeld wordt; ten bewijze daarvan kan ik mededeelen, dat ik meer dan eens iu de gelegenheid geweest



		14 ben te zien, dat zieke paarden, die door eene verkeerde behandeling in een bedroevenden staat verkeerden, door goede dieet, matige boklee- ding, en het vrij genot der zuivere lucht we- der in bloeijende gezondheid hersteld werden, nadat purgatie's, latingen en het toedienen van zamentrekkende middelen te vergeefs waren aan- gewend. Maar laat ons, om mijne bewering nog vaster te staven, het proces der ademhaling eens naauwkeurig nagaan; en door deze beschouwing leeren inzien, dat een onbelemmerd toetreden van zuivere damkringslucht noodzakelijk is. Ademhaling is eene werking der longen zoo- wel van eene werktuigelijke als chemische ge- aardheid. De werktuigelijke bestaat in eene afwisselende uitzetting en zamentrekking van de borstkast, waardoor lucht geregeld in en uit de longen gedreven wordt; de scheikundige wer- king heeft het uitscheiden eener vergiftige stofte uit het bloed ten doel, en het vervangen van dit gas door de levenslucht (zuurstof) der atmos- pheer. Het bloed wordt door eene eigenaardige werking van het hart door de vaten van het geheele ligchaam gestuwd, en vangt in de lon- gen aangekomen weder denzelfden loop aan. De vaten, waardoor het bloed zijnen weg door het ligchaam aflegt noemt men slagaderen, die



			m

		DIEULIJ K E W A E M T E. Onder dierlijke warmte verstaat men die eigenaardige warmtegraad, welke steeds bij het leven het dierlijk ligchaam in mindere of meer- dere mate eigen is; deze wordt door de verbin- ding der zuurstof van den dampkring met de koolstof van het organisme geboren; van daar dat deze bij bewegingen des ligchaams stijgt, omdat de longen alsdan met meer snelheid wer- ken. De omloop van het bloed wordt terzelfder tijde versneld, gevolgelijk wordt er eene grootere hoeveelheid warmte ontwikkeld, die door uit- waseming langs de huidpori�n weder verlo- ren gaat. Met deze korte beschouwing meen ik de noodzakelijkheid der luchtverversching zoo klaar mogelijk gemaakt, en de onderlinge af- hankelijkheid van twee voorname dierlijke ver- rigtingen, ademhaling en bloedsomloop aan het licht gesteld te hebben, want als een derzelve niet geregeld plaats heeft, lijdt de andere daar- onder aanmerkelijk. Dat de functie der ademha- ling ook grooten invloed heeft op eene andere niet minder belangrijke levensverrigting, de spijs- vertering namelijk, rest ons nu nog aan te toonen. Natuurlijk volgt deze beschouwing uit het onderhavige onderwerp, en ik vertrouw, dat het groot belang hiervan , wel zal overwogen en



		TWEEDE HOOFDSTUK.

	ALGEMEENE KEGELEN OM EEN PAARD IN GE- SCHIKTEN STAAT TE BEHOUDEN.

1> adat wij de vereischten tot behoud der gezondheid in het vorige hoofdstuk hebben na- gegaan en opgesomd, ligt het nu in ons plan, om tot de beschouwing der beste en meest deugdzame handelwijzen om een paard in dien staat te bewaren, dat het voor zijne bestemming geschikt blijve, over te gaan. Om tot dit doel te geraken, moet men vele zaken in het oog houden, inzonderheid ORDE EN REGELMAAT. De dichter zegt, � �orde is de eerste wet des hemels," en in den stal moet orde als een gulden regel gelden, zoowel om acht te slaan op het dier zelf, als dat men zorg drage de gereedschappen, die men van noode heeft, in behoorlijken en



		35 ik echter niet ontkennen wil, wanneer dit veroorzaakt wordt door onachtzaamheid van d,e persoon, aan wien de oefening is opgedra- gen , door het staan in de opene lucht, inzon- derheid wanneer de dieren door en door warm zijn. Maar dezelfde oorzaak zal een derge- lijk gevolg hebben, al zijn ze door kleeding- stukken gedekt. Wij weten door onmiddelijke ondervinding (nu algemeen gebruik), dat het paard, hetwelk door snijden of op eenige andere wijze van zijne eigene bekleedsels be- roofd is, niet alleen minder aanleg heeft tot het vatten van koude, maar ook beter groeit en meer werk verriglen kan, hetgeen dus de waarheid aan het licht stelt, dat overmatige kleeding het gestel ontzenuwt. Een paard, dat behoorlijk wordt opgepast, loopt geen gevaar om koude te vatten en te hoesten, of het dier moet er zeer toe voorbeschikt zijn; maar dan kan men het er met zekerheid voor houden, dat het ongezond is. De hoofdoorzaken van deze ongemakken is wel het gevolg van slechte ventilatie, plotselinge overgangen van eene heete in eene koude temperatuur of omge- keerd ; dat dikwerf het geval is, wanneer een paard des winters in de open lucht moet staan, als het .pas een stal verlaat, waarin mis- schien eene nog hoogere temperatuur heerscht 3*



			♦

		37 en natuurlijk met ontspanning en levendigheid van den geest moet gepaard gaan. Ieder toch weet hoe vervelend en onaangenaam eene lange wandeling is zonder dat men eenig doel voor oogen heeft, het komt in geene vergelijking bij dezelfde ontspanning, welke men neemt, wan- neer deze tot eenig voorgenomen doel leidt. Het onderscheid is eenvoudig, dat in het eene geval de spieren genoodzaakt worden te wer- ken, terwijl ze die krachtige zenuwopwekking missen, welke de natuur gesteld heeft tot der- zelver gezonde en innige werking; in het laatste geval is dezelfde zenuwkracht in volkomene overeenstemming met de spierbeweging. Van- daar de noodzakelijkheid om de oefening zoo aangenaam en afwisselend mogelijk te maken, want zeer verkeerdelijk noemt men de stijve parade of optogc van renpaardea eene oefening. De natuur moet niet gedwongen worden, en de gunstige gevolgen van eene ongedwongene vrolijke krachtsinspanning zullen nooit bereikt worden, wanneer de zenuwaansporing, die de spieren bezielen moet, onderdrukt wordt. Er moet harmonie bestaan tusschen de werking der bewegende kracht en het in beweging g�bragte deel, zoo men wil, dat oefening aan het doel beantwoorden en tot nut verstrekken zal. De wil en de spieren moeten eenparig tot hetzelfde



		♦ 38 oogmerk, en op denzelfden tijd bestuurd wor- den , indien men verlangt dat de werking er van volmaakt zij. Wanneer oefening dikwijls en bij gematigde tusschenpozing hervat wordt, de hoogte waartoe ze wordt opgevoerd wel in het oog te houden, dan zal de verhoogde werkzaamheid van het bloed, de spieren en de zenuwen duurzamer worden en geen gevaarloo- pen tot dezelfde laagte als te voren af te dalen; *de voeding/* herstelt het verlorene en de deelen winnen dien ten gevolge in omvang, kracht en werksaamheid. Wanneer evenwel de oefening te dikwerf herhaald wordt, of z�� hoog wordt opgevoerd, dat deze de levens- krachten der deelen verslapt en uitput, zullen de uitkomsten van een geheel anderen aard zijn; alsdan verhindert uitputting de voeding en verlies van krachten en omvang treedt in met een pijnlijk gevoel van afmatting en vermoeije- nis. Ieder knap pikeur en stalmeester kent de gevolgen waaraan een paard, dat te sterk is afgereden, bloot staat. Het is om hunne eigene uitdrukking te gebruiken, �stumped up," eri heeft zijn loop ontijdig verloren. Alle paarden- kenners weten, dat eene voortdurende drente- lende oefening een paard moei en pijnlijk aan de pooten maakt. Daaruit volgt � *temeerste,* dat oefening weldadig is, voor zooverre deze



		/& -------------------------/Z.S'



			__________



		45 glanzige huid te weeg, terwijl het tevens de zenuwkracht opwekt. Maar ik kan mij volstrekt geen begrip vormen van het nu in gebruik zijnde middel, ter vervanging van het wrijven, hetwelk bestaat in het sterke en wreedaardige slaan van de wisch tegen de zijden des paards. Dit kan onmogelijk even goed zijn als het wrij- ven en is na een harden arbeid zeer nadeelig, daar het de tusschenribbige spieren beleedigt, die dikwijls zeer doen door de groote krachtin- spanning waaraan ze onderworpen geweest zijn om de ademhaling te onderhouden. Het is eene gewoonte en wel eene zeer slechte, die tegen- gegaan moet worden. Een zeer goede huidbor- stel bestaat in een opgerolde mat (zooals men voor het inpakken gebruikt), daar dit werkelijk de stof verwijdert. Een harendek is zeer dien- stig, ook maakt men voor dit gebruik hand- schoenen van deze stof. Nadat men den ros- kam en borstel gebruikt heeft, kloppe en wrijve men ze op een behoorlijken afstand van het paard en de kribbe schoon; opdat het vuil niet hierin of op de huid van het paard kome. Wil men dat het paard er goed uitzie, dan borstele men het vroeg in den morgen, make het goed schoon als het den arbeid verrigt heeft en bor- stele het weder des avonds voor dat het slapen gaat: Hoe meer men het borstelt hoe beter,





			DERDE HOOFDSTUK. VOEDING.

		J-Je belangrijkheid van dit onderwerp is van dien aard, dat het de naauwkeurige overweging van ieder vordert, die er belang in stelt eenigzins kennis te dragen van de redenen, welke hem noodzaken te handelen en die zich niet voldaan rekent met eene oppervlakkige kennis van de grondregelen des levens. Er zijn er intusschen velen, die zich nimmer inspannen om de intel- lectuele hoedanigheden, welke zij bezitten te oefenen en het zich alleen tot pligt rekenen om een overgang van den mensch tot het redelooze dier te vormen en slechts tevreden zijn om de voetstappen hunner voorgangers te drukken en aldus oude dwalingen ten eeuwigen dage te doen voortduren. Zoodanige personen vindt men onder de opvoeders van renpaarden van den tegenwoordigen tijd; zij volgen blindelings de grondstellingen hunner voorgangers, die niets nieuws of aantrekkelijks bezitten om in-



		49 gang te doen vinden; maar integendeel veel te berispen overlaten. Hunne voorouders toch kan men teregt verontschuldigen, want op dien tijd hadden scheikunde, natuurleer, ontleed- noch ziektekunde de geheimenissen, welke de verschijnselen des levens bedekken en het schoon der waarheid omhullen, opgeklaard , of uit den weg geruimd; doch tegenwoordig is met behulp van deze de werking van dat heerlijk mechanisme des dierlijken levens op- geklaard en zijn we daardoor in staat het te regelen en te besturen. Het is onmogelijk de onwetenheid dergenen te verontschuldigen, die van de wijze van opfokking en behandeling des paards een geheim willen maken , vooral omdat degenen, welke voorgeven deze kunst te verstaan, onbekend zijn met de grondregelen der opleiding, �it dien hoofde maken zij, om hunne eigene gebrekkige behan- deling te verbergen, de zaak voor andereu on- begrijpelijk, dat des te meer in het oog loopt door de daadzaak, dat ze dien aangaande van hnn eigen ligchaam geen werk maken. Men zou algemeen verbaasd staan zoo men wist hoeveel veulens en jonge meri�n er jaar- lijks worden opgeleid, die echter verloren gaan en verongelukken, zoodat er naderhand niets meer van gehoord wordt; en toch zouden die 4



		56 merkt men duidelijk op, dat het niet toe- neemt. Derhalve zijn we behoed voor het vervallen in uitersten door te bedenken wat vooraf ge- gaan is en wat in het overblijvende deel van onze te behandelen stoffe volgen moet, en daar het onderwerp niet zal toelaten in bijzonderheden be- handeld te worden, moet ik mij zelve bepalen tot algemeene opmerkingen, die ik aanvoer, zooals ik voorgenomen had te doen, ten einde te voor- komen, dat mijne lezers de draaikolken der Scylla vermijdende in die der Charybdis vervallen. Als eene algemeene grondstelling, zal, hoe meer oefening het dier ontvangt, vooral wan- neer het ligchaam blootgesteld is aan den in- vloed der lucht, de noodzakelijkheid om voed- sel op te nemen des te grooter zijn. Niets brengt zoozeer toe tot de verzwakking der eetlust als eene menigte van dekken en een bedompte stal, waar geen luchtverversching plaats heeft; kortom, men kan veronderstellen, dat dekken eene plaatsvervanging is voor zoo- veel voedsel, en tot eene z�kere grens doen zij goed � gaan ze daarboven dan doen zij kwaad, in een oneindig grootere mate dan zij goed doen. Het toedienen van voedsel echter moet af- hangen van (d.i. ondergeschikt blijven aan)



		62 redigd zijn aan de behoefte, dit is alleen het geval bij gezondheid, want de gezonde werking der maag kan door ziekte of een eigenaardigen toestand verloren gaan, bedorven worden en in plaats hiervoor eene ontstemde ziekelijke hon- gerigheid intreden, die de maag door buiten- gewone inspanning drukt, welke nadeelig voor de levensverrigtingen inzonderheid voor die der darmen en den bloedsomloop is, en welke als- dan eene ligchaamszwakte veroorzaakt. Wij moeten hier in aanmerking nemen dat eetlust gelijk andere aandoeningen tot buitengewone af- wijkingen kan overslaan, van de gewone maatstaf van hoeveel- en hoedanigheid, en z�� kan ont- aarden om n.L veel meer voedsel te begeeren, dan de behoeften des ligchaams gewoonlijk verei- schen; uit dit oogpunt beschouwd, moet men de eetlust aanmerken als iets der natuur heilzaam ingeplant tot het bepaalde doeleinde om voedsel in verhouding te doen staan met de behoefte van het ligchaam. En wanneer men deszelfs eigenlijke bedoelingen nagaat, zal men hieruit opmaken, dat men het voedsel matiglijk moet toedeelen en op zulke tijden als de meerdere of mindere inspanning en andere omstandigheden noodzakelijk maken. Indien men deze regelen veronachtzaamt en men meer eten geeft dan de behoefte vordert, zal ongesteldheid er het



		67 *Gerst* is zeer prikkelend en moet met voor- zigtigheid worden aangewend, men zegt zelfs, dat deze oogontsteking veroorzaakt; maar voor een fijn paard is gerst in eene spoeling ge- kookt doelmatig; even als mout is ze zeer versterkend en voedzaam. *Klaver,* met hooi tot haksel gesneden, is goed voor die paarden, die haksel kunnen ge- bruiken, maar ze wordt in stallen voor ren- en jagtpaarden niet vereischt. In elke andere omstandigheid is het gebruik van hetzelve aan te bevelen. *Zemelen,* nat gemaakt en in de spoeling vermengd, is een nuttig voedsel op sommige tijden, daar dit het dier voor hardlijvigheid be- hoedt. Derzelver ruwe schors en deeltjes werken werktuigelijk op de ingewanden in, en prikkelen dezelve tot werkzaamheid aan. Het gepast ge- bruik van eene zemelspoeling voorkomt dikwerf de noodzakelijkheid van een purgeermiddel, in- zonderheid wanneer er een weinig zout in ge- daan wordt. Mdijmsatttl, gekookt en met zemelspoeling vermengd, kan meermalen de gesteldheid van een dier verbeteren als andere middelen te kort schieten, en door deszelfs gebruik worden paar- den spoediger vet dan door iets anders. *Wortelen* zijn te onschatbaar voor de voeding, 5*



			VIEKDE HOOFDSTUK.

		HET DRINKEN. Xteeds op andere plaatsen van dit werkje heb ik aangetoond hoe noodzakelijk en onontbeerlijk het drinken is; maar daar dit op zich zelve eene belangrijke beschouwing vereischt, zoo kunnen wij niet nalaten hieromtrent in naauw- keuriger onderzoek te treden. Wanneer wij de overvloedige afscheidingen nagaan, die inwendig uit zoovele Miertjes en slymvliezen plaats grijpen en het groote verlies, dat er plaats heeft door de onmerkbare en overvloedige uitwaseming, waaraan inzonderheid een dier dat gewoon is te werken blootge- steld is, zal de dringende noodzakelijkheid, om eene behoorlijke hoeveelheid vloeistof aan te wenden, blijken, daar door al de bovenge- noemde oorzaken het bloed van de benoodigde vloeistoffen beroofd is.



		71 Dieren, die gevoed worden met vast en goed droog voedsel, hebben eene grootere hoeveelheid drank noodig dan zij, die niet dan gras en wortelen verkrijgen. Als het weder warm en droog is, besteden de herkaauwende dieren den meesten tijd aan het herkaauwen van hun voedsel, alleen omdat het droog is en geweekt moet worden tot een pap v��r het verteren kan; terwijl zij integendeel bij natte, bedompte dagen, daauwrijke morgenstonden en in eene koele vochtige weide bijna zonder tusschenpo- zen grazen, omdat bij die omstandigheden ge- noeg vocht met het gras wordt opgenomen. "Wanneer het plantaardige voedsel, week en bij- zonder saprijk is, hebben zij weinig behoefte aan drinken; maar is het vast, hard en bij uit- stek voedzaam (zooals altijd het geval is, wan- neer een paard op stal verkeert, om op zijn verhaal te komen) dan moet het dikwijls met water aan gelengd worden en des te meer bij warm weder, of als het dier veel uitwasemt. Wordt er integendeel te veel drinken gegeven gedurende den gang der spijsvertering, dan zullen de oplossende vochten, die voor de spijs- vertering dienen, te veel verslapt en verdund worden, zoodat deze de volledige werking op het te verteren voedsel niet uitoefenen. Maar evenals het voedsel, kan het drinken geregeld



		73 Ofschoon men zegt dat drinken niet goed is voor het arme dier, dat veel werkt en veel zweet, weet toch ieder stalbediende, staljongen, enz. hoe noodzakelijk het voor hen zelve is, dikwijls te drinken, wanneer ze hard werken, of met zulke bezigheid aan den gang zijn, dat- ze dorstig werk noemen. Onder menschen van zeker berpep is de hoeveelheid, die ze drinken wonderbaar en wanneer de drank zuiver water is (dat zelden plaats heeft) dan is het behalve voor hen, die hun werk maken van het smeden, noodzakelijk en onontbeerlijk. Niemand, die deze regelen leest, kan dunkt mij nog betwijfelen dat het voor het paard, voornamelijk wanneer het op den stal staat, noodzakelijk is om van veel water voorzien te worden, vooral wanneer het met droog voedsel gevoed wordt. Ik heb nu aangetoond, dat het water nood- zakelijk is voor de spijsvertering om het bloed in een goed vloeibaren staat te houden, en tevens heb ik aangetoond, dat het het doelma- tigst is v��r den tijd van elk maal water toe te dienen. Het is van groot belang of de hoedanigheid van het water zoo is, dat het meer of minder brak of zoet is, en wanneer men geen zoet water verkrijgen kan, beware men het altijd in een vergaderbak aan de lucht blootgesteld, en werpe er een weinig klei en



		75 stippen, dat de vloeistoffen in de maag opgeno- men, niet onderworpen zijn aan het langzame proces der spijsvertering; maar bijna in eens in den bloedstroom worden opgeslorpt, zoodat wan- neer er een weinig drank gebruikt is, hetzelve bijna onmiddelijk geheel wordt ingezogen. Daar de dorst even als eetlust door de natuur aangeduid wordt, worden we als 't ware van zelve over- tuigd va» de noodzakelijkheid om te drinken; des niet te min worden er waanwijzen gevonden, die dit punt nog betwisten. Het paard, dat dikwijls van water voorzien wordt, zal nooit meer drinken dan noodzakelijk en goed voor de ge- zondheid is en minder dan dat paard, wat men slechts eens of tweemaal per dag van water voorziet; maar wanneer het paard dorst lijdt en door deze verteerd wordt, kunnen we ligt begrijpen dat het arme dier onwillig is den kop uit den emmer te halen, zoolang er nog een droppel in dezen aanwezig is.

			---------HHH-



			VIJFDE HOOFDSTUK.

		ZIEKTEN. Jtlet is geenszins ons plan om in een naauw- keurig onderzoek der ziekten te treden, daar wij ons alleen ten doel stellen de kenteekenen van elk dezer aan te toonen, opdat men ze kenne, wanneer er zich bij het paard voordoen, zoodat men de beste wijze van behandeling kan aanwenden tot dat men in de gelegenheid zal zijn den raad van een kundig veearts in te roepen. Wanneer er iets plaats heeft, dat een alledaags geval te boven gaat, is het noodzakelijk de hulp van een deskundigen te baat te nemen, dat ook altijd mijne gewoonte is, ofschoon eene even groote mate van vee- artsenijkundige kennis bezittende als het meeren- deel van die menschen, die niet bepaald voor het vak zijn opgeleid. En daarover 't algemeen hunne eischen zeer matig zijn, spaart men op deze wijze nog meer uit, dan door het raadple- gen van een kwakzalver, daar de eerste het



		77 paard op wetenschappelijke gronden behandelt en het dier spoediger genezen zal; maar men moet toch van de geschikte geneesmiddelen kennis dragen, vooral in minder ernstige gevallen, daar we niet altijd bijtijds onze toevlugt tot een veearts nemen kunnen, tenminste op het land, �n wij zien toch ook niet gaarne onze paarden smart lijden zonder te trachten ze te verligten; het zou daarenboven ook belagchelijk zijn om telkens de hulp van vreemden in te roepen, wanneer ons paard een weinig af was of een kleine kwet- suur of schram ontvangen had; ten einde dit te voorkomen, zoowel als eene betere methode van behandeling aan te wijzen dan gewoonlijk in een stal plaats grijpt, laat ik hier deze korte bemerkingen volgen. TOELICHTINGEN VOOE HET TOEDIENEN VAN P�RGEERMIDDELEN. VEESTOPTHEID OF HARDLIJVIGHEID. Dit kan aan het ligchaam eigen zijn, of door toevallige oorzaken verwekt worden , het laatste is meestentijds het geval. Men verstaat er door het inhouden der uitwerpselen, verge- zeld met moeite dezelve te verwijderen daar de droogheid er van het loozen in den weg



		78 staat. Het doel der purgeermiddelen is niet alleen om hardlijvigheid tegen te gaan, maar het kwam mij voor dat het hier wel de geschikste plaats was deze te behandelen. Het dikwerf en herhaaldelijk toepassen van purgeermiddelen is uiterst nadeelig en kan niet met het behoud der gezondheid bestaanbaar zijn; echter kan bij de omstandigheden, waaronder paarden gehouden worden, misschien hunne gedurige herhaling er misschien toe bijdragen om veel grooter kwalen af te wenden , dan die het gedurig toedienen dezer middelen kan ten gevolge hebben. Onder zulke omstandigheden alleen, kan hunne toedie- ning worden geregtvaardigd; in alle gevallen waarin een paard goed behandeld wordt, moet men nooit purgeermiddelen aanwenden zonder noodzakelijke reden, noch moet een gril of laat- dunkenheid derzelver gebruik voorschrijven. Wan- neer de noodzakelijkheid het vordert om een paard een purgeermiddel te geven, is het ook noodzakelijk, dat het daartoe eerst moet worden voorbereid en het is daarom, dat het daags te voren zemelspoelingen moeten worden voorgezet in plaats van koorn, met welke het zeer doel- matig zijn zal een lepel zout te mengen en eene gelijke hoeveelheid in de spoeling, die hem den volgenden dag des morgens gegeven wordt. Na verloop van een paar uren na de voedering



			81

		eenigen tijd na het toedienen van de pil, geve men het paard zemelspoeling op dat uur als het naar gewoonte voeder ontvangen zou. Is het schoon weder, dan kan men het paard een uur of langer goed bedekt laten wandelen, op het midden van den dag of v��r den avond- stond. Brengt men hem weder op stal dan make men hem niet verder nat dan dat men alleen de pooten wascht, drage zorg, dat hij dien nacht spoedig rust geniet en als het geneesmid- del geen werking gedaan heeft, dient men hem den volgenden dag (als het weder het gedoogt) omstreeks 9 uur de dekken op te leggen en een bedaarde wandeling te laten doen tot de wer- king begint; vervolgens brenge men hem naai- den stal en sla flanellen zwachtels om de pooten , bereide eene gemakkelijke legplaats en laat hem rust genieten, behalve dat men zorg draagt, dat hij eten op zijn tijd ontvangt; een em- mer water, niet te koel, moet bestendig on- der zijn bereik staan. Als het geneesmiddel gedurende den dag sterk gewerkt heeft, is het doelmatig des avonds de pooten en ooren goed met de hand te wrijven en de zwachtels weder aan te leggen, ook geve men het dien nacht eene goede legplaats, en een weinig koorn door de spoeling; den volgenden' morgen vermeerdere 6



			82

		men de hoeveelheid koorn en vermindere allengs de zemelen. Als het geneesmiddel sterk gewerkt heeft, drage men zorg, dat het zich dien dag rustig houdt, zoo niet, dan Iaat men hem op het midden van den dag even als de beide vorige malen een uur bedaard wandelen met de dek- ken aan, (behalve in den zomer als de hitte der zon te sterk zijn zou); des avonds geve men het weder droog koorn, en men kan het weder langzamerhand aan zijn gewonen arbeid en voeder gewennen; men houde echter wel in het oog, dat een paard hetwelk eene purgatie gebruikt heeft, altijd kouder van nature is dan gewoonlijk, daar het bloed alsdan van de opper- vlakte des ligchaams naar de ingewanden getogen is, die te dier tijde het middelpunt der afscheiding geworden zijn; daarom heb ik zwachtels aan de pooten, goede legplaats enz. aangegeven, opdat het in warmer omstandigheden verkeeren zou; wanneer paarden teder zijn , beveel ik dikwijls een extra deken op te leggen, als het geneesmid- del begint te werken, die er op moet blijven totdat het bijna heeft uitgewerkt en er afgeno- men moet worden als de wandeling gedaan is. Dit is dan ook de reden waarom ik opzettelijk geen gewag maakte om het paard, op den dag waarop het geneesmiddel werkt, schoon te ma- ken en te poetsen, daar het ontblooten hem



			83

		meer kwaad zou berokkenen, dan het schoon- maken van zijn ligchaam hem zou bevoordeelen ; men kan evenwel zijne pooten niet te veel met de hand wrijven. De purgatiepil, die ik altijd aanwend en in- zonderheid kan aanbevelen, als men er mede te werk gaat, zoo als ik pas heb aangetoond, bestaat uit het volgende: � neem Lever-alo�.......2 drachm. wrijf deze goed fijn in een mortier; voeg er bij Kro-ton-olie.....12�14 droppels wrijf de olie goed door de Alo�, daar deze niet fijn genoeg verdeeld kan worden zonder de olie; dit verrigt hebbende, neme men: Poeder van Gemberwortel . . 3 drachm. Bloem van Magnesia . . . 2 of 3 drachm. wrijf dit alles goed zamen; voeg er vervolgens Tinctuur van Kardamomzaad, Anijszaad, of Corianderzaad bij . . . 30 tot 40 dropp. waarvan men, met toevoeging van een weinig reuzel een pil vormt. Wikkel deze in zoo weinig zuigpapier als noodig is; dan kan men het op eene geschikte wijze toedienen, Pillen zijn altijd het best en meest verkieselijk als ze verschzijn. Dit is dfene zoo sterke dosis, als men immer kan aanwenden, altijd in de veronderstelling, dat de zamenstellende middelen deugdsaam zijn en het paard er toe voorbereid is, in die gevallen, waarin 6*



			8-1

		alleen een gewoon purgatief vereischt wordt. De qualiteiten van de paardengeneesmiddelen verschillen zoo hemelsbreed, dat het onmogelijk is om het te beschrijven; want somtijds bestaat het verschil tusschen een ons en een drachma alleen in de massa, dit moet men vooral in het oog houden, wanneer men voorschriften in han- den krijgt, die gereed gemaakt moeten worden. ZACHTE PURGATIEPIL. Neem: Lever-alo�......l'/₂ drachm. Kroton-olie.....10 of 12 dropp. Gember........2 drachm. Magnesia....... . 2 drachm. Tinctuur van Cardamom-, Anijs- of Corian- derzaden......20 tot 30 dropp. Men voege zooveel reuzel bij, als vereischt wordt om de pil zekere binding en vastheid te geven. Dezelfde aanwijzingen, die ik aangegeven heb om ze zamen te mengen, moeten ook hier in acht genomen worden. Ik heb dit recept niet aanbevolen, dan na dikwijls deszelfs goede uit- werkselen gadegeslagen te hebben, die Inij dan ook het volle regt geven dit te doen; en dit zijn mijne redenen n.1. dat ik nooit bemerkt heb, dat deze geneeswijze eenige krampachtige



			85

		pijnen, of de gewone walging en misselijkheid veroorzaakte, dat andere recepten 'ligt ten ge- volge hebben. Men zal mijns inziens ondervinden, dat het aan al de doeleinden van de gewone purgeermiddelen voldoet, ook is er volstrekt geen gevaar aan verbonden. � Inzonderheid is het noodig in jagtstallen, daar het zeer gunstig werkt op de pooten der paarden, als deze spons- achtig, zeer of opgezet zijn. ONTSTEKING. Het onderzoek naar ontsteking is van het uiterste belang, daar het min of meer met elke andere soort van ongesteldheid in verband staat, en wanneer het niet met eene zekere vaardigheid wordt tegengaan, spoedig zijn alles vernielenden gang gaat. Er is voorzeker geen aandoening waaraan het paard meer is onderworpen, waarom het noodzakelijk is, dat wij ons een weinig na- der met deszelfs aard en kenteekenen bekend maken: de oorzaken tot ontsteking zijn zeer uiteenloopend; maar men kan deze gevoegelijk verdeelen in die, welke voor het leven noodza- kelijk zijn en die door werktuigelijke of schei- kundige prikkels worden voortgebragt. De ver- schijnselen zijn: eene verhoogde temperatuur, roodheid, zwelling en pijnlijkheid; en hetzij ons



			8G

		genoegzaam te weten, dat deze de kenteekenen zijn, zonder de wijze waarop dezelve ontstaan, nader te beschouwen. De ontsteking komt onder twee verschillende vormen voor, zij is of plaatselijk of over 't geheele ligchaam verbreid. I'laatselijle is zij als ze zich tot ��n orgaan bepaalt of tot een gedeelte er van. *Verspreid* noemt men deze, als zij meer dan ��n ligchaamdeel heeft aangetast of over het geheele ligchaam wordt waargenomen, b.v. wan- neer men er koorts onder verstaat. De voor- naamste gevolgen waartoe ontsteking leiden kan, zijn: aaneengroeijen der deelen, verettering, versterving, en waterzucht. Voor derzelver be- handeling is, om in het algemeen te spre- ken , plaatselijke bloedontlasting, pijnstillende of verzachtende omslagen of pleisters, rust, opmerkzame zorg voor de ingewanden, klein rantsoen, al wat er vereischt wordt: wan- neer een doorn of eenig ander vreemd lig- chaam er de oorzaak van is, kan verwijdering er van reeds veel bijdragen om den voortgang te onderdrukken. Bij de behandeling van alge- meene ontsteking moet men de toevlugt nemen tot algemeene en plaatselijke bloedontlastingen, sterke purgati�n (met eenige uitzonderingen), ook in- spuitingen , spiesglanshoudende middelen, schrale voeding, rust, tegenwerkende prikkels enz.,



			87

		enz. al na gelang de hevigheid en de verschijn- selen der kwaal. Bij de behandeling der plaatselijke ontsteking verschil ik van het meerendeel dergenen, die over dit onderwerp geschreven hebben, daar ik sommige der verschijnselen aan andere oorzaken dan zij dit doen, toeschrijf; b.v. ik veronder- stel dat het opzwellen en de pijn, veroorzaakt wordt door de drukking van het bloed op de zenuwen en door een verlies van veerkracht en spanning der vaten in het ontstokene deel, vergezeld van eene zamentrekking der zoo even genoemde vaten onder dat gedeelte in hetwelk de onsteking bestaat, die het vrije doorstroomen van het bloed in den weg staat. Daarom beveel ik warmte en vochtigheid aan gedurende 12 of 24 uren, indien de ontste- king hevig is, men zoeke weder veerkracht aan de aangedane deelen te geven, nadat men den bloedsomloop hersteld heeft. Ik zal in een volgend gedeelte van dit werk ten volle de wijze van behandeling aangeven in zaken, die overleg vereischen. GEWONE OP GOEDAARDIGE DKOES. Dit is een gebrek, waaraan alle jonge paar- den in den natuurstaat onderhevig zijn, en het eenige, hetwelk men zeggen kan, dat de na-