-ocr page 1-

		I/L CJ6üt> DE „INFLUENZA" ZIERTEN VAN HET PAARD
						DOOR
				DR E. C. H. A. M. BEMELMANS
					KAPITEIN'PAARDENARTS
			BIBLIOTHEEK DER RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT. UITGEGEVEN VOOR REKENING VAN DEN SCHRIJVER Tilburg — 1914.

-ocr page 2-

			DEEL I. HET WEZEN EN DE BESTRIJDING VAN DE „INFLUENZA CATARRHALIS" (PFERDESTAUPE)
		DEEL II. HET WEZEN VAN DE „INFLUENZA PECTORALIS" (BRUSTSEUCHE)

-ocr page 3-

			I.
		Het wezen en de bestrijding van de „Influenza Catarrhalis" (Pferdestaupe). Inleiding. Het is aan den Anglo-Normandischen dekhengst Demi-Monde, als zijnde actieve smetstofdrager, te danken, dat eene grondige bestudeering van de Pferdestaupe of Rotlaufseuche, (fièvre ty- phoide, — pink eye.), kon plaats vinden en gedurende geruimen tijd kon voortgezet worden. In het najaar van 1906 werd Demi-Monde voor rekening van de Nederlandsche Harddraverij- en Renvereeniging bij den heer Roy te Neuilly aangekocht. In Februari 1907 werd hij gestation- neerd te Bemmel. In betrekkelijk korten tijd dekte Demi-Monde 63 merriën, waarvan 31 drachtig werden. Het meerendeel dezer merriën werd enkele dagen na de dekking ziek. De symptomen waren: koorts, lusteloosheid (depressie), verminderde eetlust, zwelling van de oogleden en van de subcutis van de beenen; op stal infecteerde de gedekte merrie de overige aanwezige paarden. Op zijn station werd Demi-Monde evenals twee gedekte merriën door eene Commissie, bestaande uit de heeren De Bruin en Wester, leeraren aan de Rijksveeartsenijschool, onderzocht. De 2 merriën bleken aan typische Pferdestaupe lijdende te zijn. Teneinde meerdere zekerheid te verkrijgen, had aan de Rijks- veeartsenijschool opneming en observatie van Demi-Monde plaats, aan welken hengst niets abnormaals te constateeren viel. Het rapport luidde: zeer zeker is overbrenging van Pferdestaupe door den hengst mogelijk, ook al is hij niet ziek noch ziek geweest. Geadviseerd werd, Demi-Monde voor het seizoen 1907 aan de fokkerij te onttrekken. Het gelukte echter niet een ziekmakende oorzaak bij Demi- Monde te ontdekken. Van de Veeartsenijschool vertrok Demi- Monde naar de boerderij van den heer Wickevoort Crommelin te Heemstede, alwaar de verschillende hengsten (± 12) van de Nederlandsche Harddraverij- en Renvereeniging, terugkomende

-ocr page 4-

			— 4 —
		van hunne stations, gestald worden. De boxen zijn zoodanig ge- maakt, dat de dieren elkaar kunnen zien door ijzeren traliën; niet uitgesloten is aanraking met lippen en tong. Gedurende den tijd, dat Demi-Monde aldaar gestald was, werd nimmer eenig spoor van ziekte, noch bij hem, noch bij zijn stalgenooten geconstateerd. Op den 6den Februari 1908 liet de heer Crommelin een eigen merrie, welke gestald was bij zijn woonhuis „de Berkenrode" op de boer- derij dekken door Demi-Monde. Na de dekking keerde de merrie naar haren stal terug, waarin zich nog 5 paarden bevonden. Op den i2den Februari 1908 werd voor deze merrie bij collega Kruymel veterinaire hulp ingeroepen; de diagnose luidde Pferdestaupe. Een paar dagen later openbaarden zich bij vier der vijf in den- zelfden stal aanwezige paarden dezelfde symptomen. Niettegen- staande dit frappante geval van besmetting werd besloten, den hengst wederom ter dekking te stationneeren. Op 28 Februari 1908 werd Demi-Monde geplaatst te Opynen. Op de keuring te Tiel waren de fokkers in extase over de buitengewone qualiteit en den draf van den hengst. In de eerste helft van Maart dekte Demi-Monde 11 merriën; 7 werden ziek en vertoonden dezelfde symptomen als de gedekte ziek geworden merriën van het vorige jaar. Andermaal moest de hengst dus buiten dienst gesteld worden. Het was dus niet gelukt opheldering te erlangen; dat gedekte merriën ziek werden van een gezonden hengst, dat ging het begrip van velen te boven. Toch is dit niet zoo vreemd als het voorgesteld werd; de literatuur nagaande, bleek reeds meerdere malen gecon- stateerd te zijn, dat een hengst nog wel één, ja zelfs twee jaren na zijn herstel de Pferdestaupe kan overdragen op merriën, welke hij dekt. Literatuur. James Clark: [ïransmission of Pink Eye from apparently healthy stallions to mares (Journ. of Comp. Path. en Therap. Bd. V. 1894)] deelt mede, dat in zijne omgeving een Clydesdale hengst ter dekking gestationneerd werd, waarvan bekend was, dat hij het vorige jaar Pferdestaupe had gehad. Van n—27 April dekte deze hengst 21 merriën. 6—9 dagen na de dekking leden er 14 aan Pferdestaupe. De ziekte verliep typisch en breidde zich in de geheele streek uit. In de laatste 30 jaren was daar slechts éénmaal Pferdestaupe voorgekomen en wel ongeveer 8 a 9 jaren geleden bij 2 ingevoerde paarden, tot welke de ziekte beperkt bleef. De eerste ziekteverschijnselen traden 6—9 dagen na de dekking

-ocr page 5-

		op. Merriën, door dezen hengst gedekt, infecteerden na terugkeer op eigen stal de verder aanwezige paarden. Een deel der gedekte merriën werd drachtig. Gelijktijdig berichtte Clark, dat een ander veterinair Mr. Pottie verschillende jaren vroeger en zelfs herhaaldelijk op der- gelijke gevallen gewezen heeft, zonder echter geloofd te worden. De symptomen, welke genoemd worden, zijn echter zóó karakte- ristiek voor Pferdestaupe, dat twijfel aan Clark's waarnemingen volkomen uitgesloten is. Na het heerschen der Pferdestaupe gedurende 1890—1893 in Denemarken, is door een 12-tal veterinairen geconstateerd, dat hengsten, die aan Pferdestaupe geleden hadden, 1 tot 2 jaren later nog in staat waren de ziekte bij dekking op merriën over te dragen. Prof. Jensen verzamelde de gegevens zijner Deensche collega's (Deutsch Ztschr. f. Thierm. 1894), die voor een groot deel met Clark's mededeeling overeenstemmen. De incubatietijd bedroeg 4—7 dagen. Jensen vermoedde, dat de smetstof op het slijmvlies van de geslachtsorganen van de hengsten vegeteerde en zich aldaar kiem- krachtig vermocht te houden. Het hevigst trad de Pferdestaupe op, als de dekking kort na het herstel van den hengst had plaats gevonden, en in den regel in geringeren graad, als het reeds twee jaren geleden was, dat de hengst aan de Pferdestaupe lijdende was geweest. Korten tijd na het herstel van den hengst werden na dekking zeer weinig merriën drachtig; naarmate de hengst langer hersteld was, nam het drachtig worden der gedekte merriën ge- leidelijk toe. Reeks bericht in the Journ. of Comp. Path. and Therap. 1902 het volgende aangaande de overdraging van Pferdestaupe door schijnbaar gezonde hengsten op merriën. Reeds in 1901, nadat de hengst na herstel van de Pferdestaupe merriën bij dekking geïnfecteerd had, maakte Reeks den eigenaar opmerkzaam, dat dit het volgende jaar weder zou kunnen gebeuren. Om die reden werd besloten, alvorens den hengst ter dekking te stellen, eerst het resultaat af te wachten der dekking van de merriën op eigen stal. Aldus handelde de eigenaar en nadat de hengst 14 merriën op stal gedekt had en deze gezond gebleven waren, werd de hengst in de omgeving rondgeleid. Tal van merriën werden echter geïnfecteerd en leden na dekking aan Pferdestaupe. Het gezond blijven der gedekte merriën op eigen stal was het gevolg van verkregen immuniteit.

-ocr page 6-

			— 6 -
		Dr. Grimme (Deutsche tierartzliche Wochenschr. 1903) con- stateerde, dat merriën, welke de Belgische hengst „Boxbart" tusschen 3 Maart en 4 April 1902 dekte, 6—8 dagen na de dekking aan Pferdestaupe lijdende waren. De hengst was 3 Maart door eene aan Pferdestaupe lijdende merrie geïnfecteerd. Alleen de merrie, die het eerst gedekt was en de ziekte verspreidde, stierf, evenals haar veulen. In het geheel werden 48 paarden op 14 boerderijen ziek. De ziekte was goedaardig en verliep zonder complicaties; en na 8—14 dagen trad herstel in. Vijf weken later dekte de hengst weder voor het eerst, na geregelde desinfectie der geslachtsdeelen. Toch trad bij 5 van de 7 gedekte merriën 6—8 dagen na de dekking Pferdestaupe op. In het geheel werden nu 21 paarden in 5 stallen ziek. Slechts 10 van de 28 merriën werden drachtig. Minstens 14 weken na doorzieken bleek Boxbart nog in staat bij dekking te infecteeren. Collega Steenbergen constateerde in 1905 ongeveer hetzelfde bij den hengst „Frank". Uit de beschrijving der ziekte blijkt zonder twijfel, dat ook hier sprake was van Pferdestaupe. 25 van de gedekte merriën werden ziek. Het hevigst trad de ziekte op bij de veulenmerriën. Als incubatietijd werd opgegeven 2—10 dagen. De ziekte verliep goedaardig zonder sterfgevallen; ook deze hengst werd ter behandeling naar 's Rijks veeartsenij school opgezonden. Op 26 en 27 November dekte „Frank" eene 9-jarige merrie, wier gezondheidstoestand volkomen normaal was. Tot en met 2 Jan. viel niets bijzonders te constateeren. Op 3 Jan. was de tempe- ratuur 39.8 en had de merrie geen eetlust. Overigens waren geen afwijkingen te bespeuren, noch aan de urine noch aan het bloed, waarvan praeparaten microscopisch onderzocht werden. Weldra was de temperatuur en de eetlust weder normaal. Met het ure- thrasecreet, opgevangen onmiddellijk na de dekking, werd een muis — subcutaan — en een cavia — intraperitoneaal — geënt. Deze laatste bleef normaal, terwijl de muis succombeerde. Geen bacteriën werden in het bloed gevonden. Op 13 en 14 Jan. dekte de hengst weder een merrie, welke volkomen gezond was. Behalve eene temperatuursreactie vertoonde de merrie geen andere ziekte- symptomen. De temperatuursreactie was als volgt: Datum: 15 Jan. 16 17 19 19 20 21 22 23 Temp.: 38 38.8 39.2 39.2 39.3 41. 39.8 39. 37.8 Eene cavia en een konijn, intraveneus en intraperitoneaal geënt met versch bloed, ondervonden hiervan geen nadeel. Een langer verblijf van Frank aan de Rijksveeartsenijschool

-ocr page 7-

		werd overbodig geacht. Als gevolg hiervan reisde deze, die aldaar steeds gezond was gebleven, op 23 Jan. af. Na als dekhengst te zijn afgekeurd, werd Frank voor rekening van het Rijk aangekocht en kwam hij op 26 April weder aan de Veeartsenijschool. Ook thans bleek hij volkomen normaal. Op 2 Juni dekte Frank weder eene gezonde merrie. De temperatuursreactie was als volgt: Datum: 3 Juni 4         56         78        9        10 11        12 Temp.: 37.6          37.8 38.1 40.3 40.5 39.5 38.9. 38.8 38.4 37.5 Alleen op den 5den Juni was de merrie lusteloos en nam hij slechts een deel van haar gewone voedsel op. Overigens viel niets abnormaals waar te nemen, was de merrie steeds zonder eenige stoornis in haar gezondheidstoestand. De experimenten met Frank liepen hiermede ten einde en verdere opheldering omtrent de ziekmakende oorzaak bleef uit. Uit vorenstaande blijkt echter, dat „Frank" ruim één jaar drager was van Pferdestaupevirus. In 1908 kwamen te Ede verschillende gevallen van Pferdestaupe voor. Ter plaatse een onderzoek instellende, vernam ik van collega Abspoel bet volgende. De Pferdestaupe werd overgebracht door een merrie, die bij dekking door een hengst te Barneveld was geïnfecteerd. De ziekte verbreidde zich in den stal van den eigenaar dezer merrie. Doordat deze met een ziek paard de markt te Ede bezocht, openbaarde de ziekte zich spoedig in stallen, waarvan paarden in dezelfde herbergstalling vertoefd hadden, waar de zieke merrie uitgespannen was, Vier dezer aldus besmette paarden stier- van aan eene secundaire pneumonie; drie daarvan deden dienst bij voerlieden, één was landbouwpaard. Met alle vier was door- gewerkt geworden, zoodat veterinaire hulp te laat ingeroepen werd. Aan de berichten der Deensche veeartsen, gepubliceerd door Prof. Jensen en aan de overige vermelde waarnemingen heeft men echter weinig waarde gehecht. Hutyra en Marek plaatsen in hun leerboek: Specielle Patho- logie und Therapie 1909 achter Prof. Jensen's publicatie een? Friedberger en Fröhner drukken zich in hun leerboek dien- aangaande als volgt uit: Dagegen scheint es (das Kontagium) sich in Tierkörper unter Umstanden sehr lange zu erhalten. Prof. Dr. Szpilman zegt echter in een rapport, uitgebracht op het 9de Intern. Veeartsenij kundig Congres te den Haag Sept. 1909, „Meiner Ansicht nach ist die Behauptung Jensen's und anderer Autoren, dass die von Influenza geheilten Hengste noch nach Monate, ja sogar 1—2 Jahren diese Krankheit durch Vermittelung des Beschalaktes auf Stuten übertragen, unhaltbar. Auf meine Veranlassung wurden 119 Hengste, die die Seuche

-ocr page 8-

		— 8 — für 2 bezw. 4 Monaten überstanden, und sich nach wiederholtei Untersuchung erwiesen haben zum freien Verkehr und zum Be- legen als unbedenklich dh. ohne Gefahr derjWiederverschleppung der Brustseuche zugelassen. Wahrend der ganze Deckperiode, sowie auch spater (i| Jahr nachher). würde kein einziger Fall der Ansteckung einer Stute zur Anzeige gebracht." Wat echter voor de Brustseuche geldt, behoeft toch niet voor de Pferde- staupe het geval te zijn, te meer daar Brustseuche en Pferdestaupe twee zelfstandige, aetiologisch geheel verschillende en klinisch karakteristieke ziekten zijn, die „normaal verloop end", mijns in- ziens minder juist door wijlen den eminenten professor Diekerïtoff gebracht zijn tot de groep „Influenza", waarop nader zal terug- gekomen worden. Prof. Dr. Poels, Directeur der Rijksseruminrichting te Rotter- dam, heeft echter steeds groote waarde aan de mededeelingen van Deensche zijde gehecht, te meer, daar hij meermalen in stallen van de Rotterdamsche Tram Maastchappij waarnam, dat onder de nieuwkoopen in het najaar de „Pferdestaupe" uitbrak, wanneer zij naast paarden gestald werden, die dikwijls maanden geleden aan de Pferdestaupe lijdende waren geweest. In verband met deze persoonlijke ervaring kende Dr. Poels aan de publicatie van prof. Jensen groote waarde toe, zoodat, toen Demi-Monde onder zijne behandeling kwam, hij het oog gericht had op de Pferdestaupe, overtuigd zijnde, dat het dier een smetstofdrager zou zijn van deze ziekte. Door zijn verblijf op de boerderij te Heemstede, aan 's Rijks- veeartsenijschool, in den stal op de dekstations te Bemmel en te Opijnen, evenals aan de Rijksseruminrichting, stond onloochen- baar vast het feit, dat Demi-Monde onder gewone omstandig- heden de Pferdestaupe niet op andere paarden overdroeg, zoodat hij onder gezonde paarden kon verkeeren, zonder deze te besmetten. Eerst als hij dekte, verspreidde zich de smetstof. Dit was eveneens het geval met de hengsten „Frank" en „Boxbart", zoowel als met de hengsten, waarvan sprake was bij de mededeelingen van Clark, Reeks en Jensen. Daardoor moet men aannemen, dat de smetstof niet afkomstig is van de nieren, maar uit het genitaal- apparaat. Ten einde het vraagstuk zoo mogelijk tot oplossing te brengen, kwam het Dr. Poels wenschelijk voor, het sperma van den hengst te spuiten in de vena jugularis van gezonde paar- den. Op grond van de pathogenese der „Pferdestaupe" moet men aannemen, dat de smetstof zich bij deze ziekte langs de bloed- baan in het lichaam verspreidt, omdat na een incubatie tijdperk

-ocr page 9-

			- 9 —
		van enkele dagen de meest verwijderde plaatsen van het lichaam nagenoeg gelijktijdig worden aangetast, n.1. het zenuwstelsel, het slijmvlies van de oogen, het digestiekanaal, en de subcutis van de oogleden en de beenen. Op deze overweging was de inspuiting van het sperma in de vena jugularis gebaseerd. Medio Mei 1908 werden deze eerste proefnemingen door Dr. Reeser verricht. Het dier waarbij ± 5 cc. sperma, vermengd met physiologische keukenzoutsolutie, was ingespoten, vertoonde na een incubatie- tijdperk van 4 a 5 dagen alle verschijnselen, welke men voor de Pferdestaupe stellen mag. Vervolgens werd de proef herhaald met sperma, dat door een BERKENFELD-bougie gefiltreerd was geworden en wel met hetzelfde resultaat. Met het gewone evenals met het gefiltreerde bloed van paarden, welke na de infectie met sperma ziek waren geworden, kon eveneens de „Pferdestaupe" bij paarden te voorschijn worden geroepen. Daar geen voorzorgs- maatregelen genomen waren, breidde de ziekte zich in den stal van zelf door besmetting uit, zoodat spoedig 24 serumpaarden aangetast waren. Om deze reden moesten voorloopig verdere proefnemingen gestaakt worden. Op 1 Juli werd ik „ter nadere bestudeering van besmettelijke paardenziekten" aan de Rijks- seruminrichting gedetacheerd en werden mij deze verdere proef- nemingen opgedragen. Demi-Monde is in vele opzichten een goedig dier, zoowel op stal als bij het dekken. Hij is echter uiterst lastig te beslaan, ter- wijl het betasten van de geslachtsdeelen, het exploreeren en op- nemen van de lichaamstemperatuur zéér gevaarlijk zijn. Het aanbrengen van een preservatief, ten einde het sperma op te vangen, liet hij niet toe. Het inbrengen van een pessarium bij de merrie tot hetzelfde doel gaf evenmin resultaat. Het sperma werd verkregen door eene gedesinfecteerde schaal te houden onder de vulva bij het afglijden van den hengst. Hetgeen na dekking uit den penis druppelde, werd eveneens opgevangen. Het op deze wijze verza- melde sperma werd verdund met eene geringe hoeveelheid ge- steriliseerde keukenzoutoplossing en door een dun laagje watten gefiltreerd, ten einde vaste partikeltjes (smegma) terug te houden. Het nitraat werd voor de intraveneuse injectie bij proefdieren gebruikt. Na de injectie werd steeds gesteriliseerde keukenzout- solutie nagespoten, ten einde te voorkomen, dat bij terugtrekken iets van het nitraat uit de canule onder de huid geraakte, hetgeen abscedeering kon ten gevolge hebben. Als proefdieren werden voornamelijk op reform gestelde troepenpaarden en jonge re-

-ocr page 10-

			— 10 —
		montepaarden gebruikt. Enkele troepenpaarden bleken immuni- teit voor de Pferdestaupe te bezitten. Was dit het geval, dan kon meestal nagegaan worden, dat in het garnizoen, waaruit 7,ij ge- komen waren, „Pferdestaupe" had geheerscht. Na de uitbreiding der Staupe onder de serumpaarden bij de eerste proefnemingen door Dr. Poels werden bij de verdere proefnemingen de proef- paarden steeds geïsoleerd. "Voor het dekken werden meestal de- zelfde merriën gebruikt, in het geheel io. Tijdens de verspreiding der Pferdestaupe in den stal waren deze meerendeels aangetast geworden, zoodat zij bij verdere dekking voor de ziekte onge- voelig bleven. Slechts twee dezer merriën werden drachtig. De een aborteerde 2 veulentjes, terwijl de andere een normaal, doch min veulentje baarde, dat echter, drie weken oud zijnde, overleed. Dit normaal veulenen is des te merkwaardiger, als men weet, dat aan bedoelde merrie, geïmmuniseerd zijnde tegen miltvuur, minstens 2 malen per maand 6 a 7 liter bloed afgetapt was ge- worden. Proefnemingen, aangaande de filtreerbaarheid van het Pferdestaupevirus. De verdere proefnemingen ter nadere bevestiging der filtreer- baarheid van het virus der Pferdestaupe waren als volgt: PROEFNEMINGEN: Proef No. I. Demi-Monde dekte op 2 Juni 1908 serumpaard No. 59; sperma werd opgevangen en door watten gefiltreerd. Hiervan werd direct 10 cc. intraveneus ingespoten bij paard No. 16, dat volkomen normaal was. Data: Juni 23         4         5         6         7         8         9 10 11 12 Temp.: 37.8 37.6 37.3 37.6 38.— 38.6 39.2 40.2 39.— 37-4 37-3 Den 8sten Juni, dus 6 dagen na de inspuiting, was paard No. 16 zeer ziek en gedeprimeerd en vertoonde verder: geen eetlust, zwelling van de oogleden, con- junctivitis, photophobie, zwelling van de subcutis der beide achtérbeenen. Den uden Juni was het dier weder volkomen normaal. Proef No. II. Op den 3den Juni werd het paard No. 59 nogmaals gedekt. Het opgevangen sperma werd met gesteriliseerde physiologische keukenzoutsolutie gemengd en

-ocr page 11-

			— II —
		onmiddellijk gefiltreerd door een BERKENFELD-bougie; 20 cc. van het heldere Altraat werd intraveneus ingespoten bij paard No. 23. Data: Juni 34         5         6         7         8         9        10 n 12 13 Temp.: 37.4 37.6 37.5 36.8 37.6 39.— 39.3 40.— 38.9 37.6 37.2 De verdere symptomen waren: verminderde eetlust tijdens het koortsstadium, zwelling van het linker oog en geringe zwelling van de subcutis der achterbeenen. De gedekte merrie No. 59 werd niet ziek. Proef No. III. Op 9 Juni werd paard No. 16 (proef No. I.), bij rectale temperatuur van 40.2, ongeveer 300 cc. bloed afgetapt. Dit bloed werd gedefibrineerd en 10 cc. hiervan intraveneus ingespoten bij paard No. 32. Data: Juni 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Temp.: 37.1 37.6 37.6 38.1 38.8 39.3 40.— 39.4 37.9 37.1 Proef No. IV. De rest van het gedefibrineerde bloed werd gefiltreerd door BERKENFELD-bougie en hiervan werd 20 cc. intraveneus ingespoten bij paard !No. 24. Data: Juni 9        10 11 12 13 14 15 16 17 18 Temp.: 37.5 37.4 37.1 38.2 37.8 38.9 39.3 39.— 37.4 37.2 Den I4den en 15 den Juni vertoonden beide paarden Nos. 32 en 24, evenals de paarden 16 en 23, na eene incubatie van 5 a 6 dagen, dezelfde typische verschijn- selen, welke men voor de „Pferdestaupe" stellen mag. Den isden Juli werden van de Rijschool te Amersfoort 2 op reform gestelde paarden overgenomen: eene 7-jarige merrie wegens recidiveerende kreupelheid, en eene 16-jarige dampige merrie. Beide paarden waren op 17 Juli volkomen normaal. Proef V en VI. Op 17 Juli dekte de hengst paard No. 68. Het opgevangen sperma werd op de bekende wijze behandeld. Om 4 uur werden 13 cc. intraveneus bij elk paard inge- spoten. De jonge 7-jarige merrie reageerde als volgt: Data: Juli 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 Temp.: 37.2 37.8 37.4 37.4 37.3 38.3 38.7 39.5 39.2 37.9 37.4 De verdere symptomen waren: geen eetlust van 22—24 Juli, zeer geringe zwelling van de oogen en de subcutis der beenen. De dampige oude merrie reageerde niet op de inspuiting.

-ocr page 12-

			— 12 —
		Proef VII. Op 14 Augustus dekte de hengst weder, thans No. 67. Het opgevangen sperma, vermengd met physiologische keukenzout-solutie werd gezogen door een Maassen- filter. Hiervan werden 5 cc. intraveneus ingespoten bij een 5-jarig zwaar landbouw- paard, niet in de Rijksseruminrichting gestald. Er volgde geen reactie. Proef VIII. » De merrie No. 59, welke reeds enkele malen door den hengst gedekt was,werd op 24 Augustus weder door Demi-Monde gedekt; daarna werd haar 10 cc. door watten gefiltreerd sperma intraveneus toegediend. Hierop volgde geene reactie, de merrie bleef volkomen gezond; 3 maanden geleden was dit paard aan de Pferde- staupe lijdende geweest. Proef IX. Den 6den Sept. werd van de Koninklijke Militaire Academie te Breda een op reform gesteld paard ontvangen. Dit paard werd denzelfden dag 20 cc. door watten gefiltreerd sperma intraveneus ingespoten. Ook hier volgde geen reactie, hetgeen verwacht werd, daar in het garnizoen Breda korten tijd geleden influenza onder de troepenpaarden had geheerscht. Proef X. Op 8 October dekte de hengst merrie No. 5. 10 cc. van het opgevangen sperma, gefiltreerd door BERKENFELD-bougie, werd intraveneus ingespoten bij paard No. 9, dat op 6 October was aangekomen. Data: Oct. 89 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Temp.: 37.6 37.2 37.9 37.5 37.1 37.6 37.8 38.— 38.8 40.1 40.3 38.9 37.6 37.1 37.2 De verdere symptomen waren: geen eetlust van 17 tot en met 19 October, zwelling oogleden, conjunctivitis; brijachtige defaecatie, zwelling subcutis van de voor- en achterbeenen. Op 17 October werd } liter bloed afgetapt en na defibrineering door Berkenfeld gefiltreerd. Proef XI. Van dit filtraat werden 20 cc. intraveneus ingespoten bij eene 5-jarige merrie, welke op 15 October van het Remonte-Depot overgenomen was. Data: Oct. 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 Temp.: 37.3 37.2 37.7 37.1 37.8 38.— 38.3 39.7 38.1 37.4 Behalve geringen eetlust was eenige zwelling van de oogleden en van de subcutis van de achterbeenen te constateeren.

-ocr page 13-

			— 13 —
		Van 2 acuut zieke rijkspaarden a en b van het garnizoen Amersfoort, alwaar Pferdestaupe heerschte, en die een temp. van 40.3 en 40.4 hadden en verder alle typische Pferdestaupe-symptomen vertoonden, werd op 23 Oct. bloed steriel afgetapt en gedefibrineerd. Voorts werden verschillende soorten van voedings- bodems direct door een canule, met bloed uit de halsader geënt, en uitstrijk- praeparaatjes gemaakt, welke in absoluten alcohol gefixeerd werden. Proef XII. Op 2 November werden van paard b uit Amersfoort, dat van 24 Oct. tot 2 Nov. bij 370 C. heeft gestaan, 20 cc. door CHAMBERLAND-bougie F gefiltreerd bloed intra- veneus ingespoten bij paard No. 11, afkomstig van het 3de Regiment Huzaren (den Haag). Data: Nov. 23 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Temp.: 37.4 37.1 37.6 37.4 37.6 37.4 38.— 38.7 38.9 39.3 39.9 38.7 37.4 Verder waren typische Pferdestaupe-symptomen aanwezig. Van dit paard werd op 12 November \ liter bloed afgetapt en gedefibrineerd. Proef XIII. Van het gedefibrineerde bloed van paard 11 (proef 12) gefiltreerd door Berken- FELD-bougie, werden 10 cc. intraveneus ingespoten bij paard 12 van het 2de Regi- ment Huzaren te Roermond overgenomen. Data: Nov. 17 18 19 20 21 22 23 24 25 Temp.: 37.5 37.2 37.7 38.2 39.8 40.1 38.2 37.7 37.4 Patiënt had gedurende het koortsstadium ge^n eetlust, was down, terwijl tevens flinke zwelling van de mbcutis der achterbeenen te constateeren was. Op 21 Nov. werd van dit paard -J liter bloed afgetapt en gedefibrineerd. Proef XIV. Op 28 November dekte de hengst merrie No. 87. Het opgevangen sperma, vermengd met physiologische keukenzoutsolutie, werd gefiltreerd door CHAMBERLAND-bougie. Van het filtraat werd 5 cc. intraveneus ingespoten bij paard No. 13. Hierop volgde geene reactie. Proef XV. Op 9 December dekte de hengst en werd 10 cc. van het op de bekende wijze door watten gefiltreerde sperma ingespoten bij paard No. 14, dat 3 Dec. ontvangen was van het 4de Regiment Huzaren te Deventer. Er was echter na die injectie niet nagespoten met steriele physiologische keukenzoutsolutie. Bij het terugtrekken van de canule is een weinigje van het ingespoten sperma

-ocr page 14-

				— 14 —
			onder de huid geraakt. Na enkele dagen ontwikkelde zich een pijnlijk absces, hetgeen met koorts gepaard ging. Na 10 dagen werd het absces geopend; de etter bevatte hoofdzakelijk strepto- en staphylococcen. Of het dier op de intraveneuse injectie had gereageerd, kon in verband met deze complicatie niet uitgemaakt worden.
		Proef XVI. Om zekerheid te verkrijgen omtrent het al- of niet meer infecteerend vermogen van het sperma van Demi-Monde stelde de Nederlandsche Harddraverij en Ren- vereeniging eene 2-jarige (No. 16) en een 3-jarige (No. 17) merrie disponibel, waar- van met zekerheid bekend was, dat zij niet lijdende waren geweest aan Pferde- staupe. Op 10 Februari dekte de hengst paard No. 21. Sperma werd opgevangen en op bekende wijze behandeld. Op 10 Februari 1909 des namiddags om 4 uur werd: 10 cc. intraveneus bij de 3-jarige (No. 17) ingespoten. 5 cc.           „            „ „ 2-jarige (No. 16) 3-jarige merrie: Data: Febr. 10 n 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Temp: 37.6 37.8 38.— 38.— 37.9 38.1 39.2 39.4 39.9 38.4 38.2 38.1 37.8 2-jarige merrie: Data: Febr. 10 n 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Temp.: 37.4 37.6 37.8 38.— 38.1 38.4 39.1 39.3 38.9 38.9 38.4 37.9 37.6 Behalve deze temperatuursverhooging viel slechts geringe zwelling van de achter- beenen te constateeren. Op 16 Februari werd van de 3-jarige merrie bij eene temperatuur van 39.2 een liter bloed getapt en daarna gedefibrineerd. Een gedeelte van het gedefibrineerde bloed werd door Berkenfeld- bougie ge- filtreerd en geplaatst bij 370 C. Proef XVII. Op 12 Maart dekte de hengst; het opgevangen sperma werd op de bekende wijze behandeld en intraveneus ingespoten bij eene 6-jarige merrie; Data: Maart 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 Temp.: 37.4 37.5 37.7 38.5 38.1 39.— 37.7 37.5 37.7 37-3 Op 17 Maart werd de haver slechts gedeeltelijk opgenomen en kwam als verder symptoom alleen zwelling van de subcutis der achterbeenen voor.

-ocr page 15-

			— 15 -
		Proef XVIII. De rest van het op 12 Maart opgevangen sperma werd gefiltreerd door Chamber- land-F. Van het heldere nitraat werd intraveneus ro cc. ingespoten bij een nieuw aangekocht paard. Data: Maart 13 14 ±5 16 17 18 19 20 21 22 23 Temp.: 38.— 38.4 38.4 38.2 3»-9 39-6 4°-* 3»-4 38.6 38.1 37,8 Op 18 Maart had deze patiënt geringen eetlust en matig gezwollen achterbeenen; op 20 Maart geen eetlust, gezwollen beenen en oogleden met traanafscheiding. Proef XIX. Op 14 Maart werd 1 o cc. van de hoeveelheid gedefibrineerd bloed, dat afkomstig was van de 3-jarige merrie (17 Febr.), en op eene koele plaats bijna één maand was bewaard, subcutaan ingespoten bij twee vierjarige remonte-paarden, Nos. 407 en 304. De reactie bij No. 407 was als volgt: Data: Maart 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 Temp.: 37.9 37.6 37.8 38.6 40.3 39.6 39.— 37.7 37.7 37.7 37.7 37.7 37.8 De reactie bij No. 304 was: Data: Maart 14 15 ró 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 Temp.: 37.7 37.4 37.1 38.2 38.1 38.9 40.1 39.1 39.4 37.5 37.3 37.5 37.4 De verdere voorgekomen symptomen bij No. 407, gedurende het koortsstadiurn, waren: verminderde eetlust en geringe zwelling van de subcutis der achterbeenen, terwijl bij No. 304 alléén temperatuursverhooging geconstateerd werd. Op 20 Maart werd van beide paarden 1 'liter bloed afgetapt en gedefibrineerd. Op 17 Maart werden bij 6 vierjarige remonte-paarden, afzonderlijk geplaatst, de volgende inspuitingen verricht: Proef XX. Bij No. 402 intraveneus 10 cc. gedefibrineerd bloed, afkomstig van de aan Pferdestaupe lijdende 3-jarige merrie, op 17 Febr. getapt en bij kamertemperatuur gestaan hebbende: Data: Maart 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 Temp.: 27.8 37.4 37.2 39.2 40.2 38,8 38.8 38.1 37.9 37.4 De eetlust was tijdens het koortsstadium niet gestoord, terwijl de zwelling van de subcutis der achterbeenen zeer gering was. Proef XXI. Bij No. 351 subcutaan 10 cc. gedefibrineerd bloed gefiltreerd door Berkenfeld-

-ocr page 16-

			— i6 —
		bougie en afkomstig van aan Pferdestaupe lijdende 3-jarige merrie (17 Febr.). Tot 15 Maart gestaan bij kamertemperatuur. Data: Maart 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 Temp.:         37.4 37.5 37.4 37.8 38.2 39.8 39.3 38.5 37.9 37.5 37.3 Op 22 Maart bij eene temperatuur van 39.8 C. was geringe eetlust te constateeren en zwelling van de achterbeenen. Op dien datum werd 1 L. bloed afgetapt en ge- defibrineerd. Proef XXII. Bij No. 308 intraveneus 10 cc. bloed gedefibrineerd door Chamberland-F van de aan Pferdestaupe lijdende 3-jarige merrie, op 16 Februari en tot 18 Maart ge- staan bij kamertemperatuur. Vóór de inspuiting: ■ Data: Maart 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 Temp.: 37.6 37.3 37.8 37.9 38.6 39.7 39.2 38.4 37.2 37.3 37.4 Slechts verminderde eetlust tijdens verhoogde temperatuur en geringe zwelling van de subcutis der achterbeenen, waren te constateeren. Proef XXIII. Bij No. 750 subcutaan 10 cc. sperma gefiltreerd door Chamberland-F. Vóór de inspuiting: Data: Maart 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 Temp.: 37.5 37.6 37.8 38.3 38.7 38.8 39.2 39.— 38.3 37.9 37.3 Gedurende de temperatuurstijging was het dier minder opgewekt. Andere symptomen waren niet te constateeren. Proef XXIV. Bij No. 388 subcutaan 10 cc. sperma met physiologische keukenzoutsolutie, gefiltreerd door BERKENFELD-bougie. Data: Maart 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 Temp: 37.9 37-9 37-7 37-8 37-8 38.3 39-2 38.4 37-8 37-8 37-7 Behalve deze geringe temperatuursverhooging waren geen andere symptomen waar te nemen.

-ocr page 17-

							— i7 —
		Proef XXV. In Mei 1909 werden 2 jonge paarden, waarvan met zekerheid bekend was, dat zij nimmer aan Pferdestaupe lijdende waren geweest, met 10 cc. gedefibrmeerd bloed ingespoten, dat sedert 16 Februari bij kamertemperatuur -± 3 maanden bewaard was. Bij geen van beide paarden vertoonde zich eenige reactie. Proef XXVI. Teneinde aangaande den duur der immuniteit eenig inzicht te verkrijgen, werden op 26 September 1909, drie paarden, Nos. 376, 213 en 273, welke in Maart 1909, dus 6 maanden geleden aan Pferdestaupe geleden hadden, met + 10 c.M3. virulent bloed intraveneus ingespoten; daarop volgde geene reactie.
								576
										213		273
						37-9 37-5 38.i- 37-3 37-i 37-3 37-7 37-6 37-5 37-6 38— 37-2 37-8 37-7 37-4 37.7 38.1 37-i 37-5 37-4 37-7
			20 N01
			23 24 2 5 26
		Proef XXVII. De hengst „Frank", welke in de jaren 1905 en 1906 volgens de mededeelingen van collega Steenbergen en de proefnemingen aan 's Rijksveeartsenijschool actieve Pferdestaupe-virus-drager was, werd aan de Rijksseruminrichting afgestaan, nadat hij ruim 4 jaren geleden aan de Pferdestaupe geleden had. Met het sperma van dezen hengst gelukte het niet meer, paarden te infecteeren, terwijl de intra- veneuse inspuiting van 10 c.M3. virulent Pferdestaupe-bloed bij dezen hengst, zonder eenige reactie verliep. Proef XXVIII. Op 20 November 1909 werden driejarige remonte paarden intraveneus met 10 cc. sperma in physiologische keukenzoutsolutie ingespoten. Hierop volgde geene reactie, waaruit met zekerheid kon geconcludeerd worden, dat het sperma van Demi-Monde zijn infecteerend vermogen verloren had. Uit deze proefnemingen volgt, dat Pferdestaupe kon verwekt worden: 1.     Met het sperma van Demi-Monde, zoowel als met het filtraat van het sperma door Berkenfeld- en C.HAMBERLAND-bougie F. 2.     Met het bloed van een door sperma-injectie aan Pferde- staupe-lijdend paard, zoowel als met het filtraat van dit bloed door Berkenfeld en Chamberland F.

-ocr page 18-

			— i8 —
		3.     Met het bloed, zoowel als met het nitraat van dit bloed door Berkenfeld en Chamberland F, afkomstig van op natuurlijke wijze geïnfecteerd zijnde paarden (epidemie Amersfoort). 4.     Met gedefibrineerd bloed, zoowel als met het nitraat van dit bloed door Berkenfeld en Chamberland F, dat gedurende één maand bij kamertemperatuur was bewaard; terwijl ten opzichte van de virulentie van het Pferdestaupe-virus en de verkregen immuniteit bleek, dat: a.     Met het gedefibrineerde bloed, dat 6 maanden bij kamer- temperatuur was bewaard, afkomstig van een aan typische Pferdestaupe lijdend paard niet meer viel te infecteeren; b.   De inspuitingen van virulent bloed bij paarden, die vóór 6 maanden aan de Pferdestaupe leden, negatief verliepen; c.   Geen reactie kon geconstateerd worden na de injectie van 10 cc. virulent bloed bij den hengst „Frank", die voor 4 jaren aan de Pferdestaupe lijdende was. 5.     Op de intraveneuse injectie van sperma, afkomstig van normale hengsten (Proef 27 en 28) volgt geen reactie. In het Recueil de Med. Vétérinaire van 15 Sept. 1912 komt voor een artikel: „Cause déterminante de la fièvre typhoide (Pferdestaupe) du cheval", waarin Basset de resultaten zijner proefnemingen mededeelt. Alhoewel deze later en op minder uitgebreide schaal ingesteld werden, zijn zij als eene bevestiging van vorenstaande resultaten te beschouwen. Met gedefibrineerd bloed van een aan Pferdestaupe lijdend paard kon Basset een gezond paard infecteeren; de incubatietijd was daarbij 4 dagen. Ook met gedefibrineerd bloed met 10 X het volume physiologi- sche keukenzoutoplossing verdund en gedefibrineerd door Berken- FELD-filter V, gelukte de infectie. Basset beweert echter, dat het doorstaan van de ziekte geen immuniteit geeft. Ik vermeen, dat ik het tegendeel duidelijk heb aangetoond. Bacteriologische onderzoekingen. Hiertoe werden aangewend alle bekende kweekmethoden en voedingsbodems. Daar de smetstof zich langs de bloedbaan door het lichaam verspreidt, werden tal van voedingsbodems samen- gesteld, met wisselende hoeveelheid paardenserum. Eveneens werd als uitgangspunt voor de bereiding der voedingsbodems het kalfsvleesch vervangen door paardenvleesch.

-ocr page 19-

			— i9 —
		De verschillende voedingsbodems werden geënt: a. Met bloed van typisch zieke paarden. Na voorafgaande grondige desinfectie van de huid werd eene gesteriliseerde canule in de vena jugularis gebracht en het uit- stroomende bloed direct in de voedingsbodems opgevangen. Dit vond geregeld dagelijks plaats bij proefdieren, die met viru- lent bloed of sperma geïnfecteerd waren van den eersten dag na de infectie af, tot op den dag, dat volkomen herstel was ingetreden. f'. Met het Altraat van het gedefibrineerde virulente bloed en het sperma na passage door de verschillende bougies. De voedingsbodems bleven evenwel alle steriel. Zelfs na dagen, weken en maanden, zoowel bij kamertemperatuur als in broed- stoof bij 370 C. gestaan te hebben, gelukte het nimmer, groei te kunnen aantoonen. Ook aan Basset gelukte het niet, door enting van het bloed op kunstmatige voedingsbodems eene cultuur te verkrijgen. Het bacteriologisch onderzoek van het sperma direct na opvan- ging, gaf tot resultaat, dat dan steeds werden aangetroffen: Staphylococcen, aureus en albus; diplo- en streptococcen, bac. pyocyaneus, bac. coli en bac. subtilis. De verschillende entings proeven van muizen, cavia's, duiven, konijnen met virulent bloed en met het nitraat zoowel van dat bloed, als van virulent sperma, vielen steeds negatief uit. Microscopische Onderzoekingen. Van het virulente bloed werden uitstrijkpraeparaten gemaakt, direct na uitstrooming uit de vena jugularis van aan typische Pferdestaupe lijdende dieren. Dit vond eveneens geregeld iederen dag plaats, totdat herstel was ingetreden. Voorts werden coupes gemaakt van het bloed met toepassing van de bekende fixeer- en kleurmethoden en na op verschillende wijzen gehard te zijn; nimmer gelukte het evenwel bacteriën, noch protozoën (trypanosomen-spirochaeten) aan te toonen. In de uitstrijkpraeparaten van het bloed, afkomstig van 2 paarden, die aan typische Pferdestaupe leden (het eene na intraveneuse injectie van sperma-physiologische zoutsolutie; het andere op natuurlijke wijze geïnfecteerd tijdens eene Staupe-epidemie in het garnizoen Amersfoort), werden na kleuring met Löffler's methyleenblauw en na zeer nauwkeurig en herhaald onderzoek met oculair 5 en 1/12 Olie-immersie enkele nauwelijks waarneembare microdiplococcen afzonderlijk in roode bloedlichaampjes aan getroffen. Met het virulente bloed dezer 2 paarden werden tal

-ocr page 20-

			— 20 —
		van voedingsbodems geënt; het gelukte echter absoluut niet eenigén groei te constateeren. Proefpaarden intraveneus en sub- cutaan ingespoten met serumbouillon-voedingsbodems, die geënt waren met bloed (öse) van bedoelde 2 paarden afkomstig, en die zoowel bij kamertemperatuur, als in broedstoof bij $J° C. meerdere dagen gestaan hadden, konden echter niet geïnfecteerd worden. Verdere onderzoekingen om de oorzaak van de Pferdestaupe nader op te helderen, vonden niet plaats, daar in verband met de hulpmiddelen een gunstig resultaat niet verwacht kon worden. Uit deze onderzoekingen, die enkele zoo uitvoerig konden ingesteld worden, wijl Demi-Monde actieve smetstofdrager was, blijkt, dat het contagium der Pferdestaupe is: Ultravisible-Ultramicroscopisch Het is bijna overbodig hieraan toe te voegen: dat hengsten, welke aan de Pferdestaupe leden, slechts bij uitzondering de eigenschap bezitten bij dekking deze ziekte op merriën over te brengen; en ook dat deze eigenschap niet in direct verband schijnt te staan met de hevigheid der doorgestane ziekte. Nadat in de medische literatuur gewezen was op de groote beteekenis, die, van eene besmettelijke ziekte oogenschijnlijk genezen individuen z.g. chronische smetstofdragers op de ver- spreiding van deze ziekte nog kunnen hebben, kwamen er onder- zoekers, die dit proefondervindelijk wilden aantoonen. Wanneer men in de literatuur de gevallen nagaat, waarin de smetstof nog aanwezig bleek bij individuen, die reeds lang van de ziekte hersteld waren, dan komt men tot het besluit dat de smetstof zich op verschillende plaatsen in het organisme kan ophouden; zoo is het o.a. van de gonococcen bekend, dat ze zich in slijmvliesuitstulpingen en uitloozingsbuizen van klieren, zoowel bij den man als bij de vrouw ophouden en nadat de lijders sinds geruimen tijd van genorrhoe zoogenaamd genezen zijn, zonder dat er van een nieuwe infectie sprake is, plotseling weder genorrhoe bij beiden kunnen doen optreden. Diphtheriebacillen zijn nog y\ maand, nadat patiënt hersteld was van diphtherie, gevonden op de gezonde mucosa van het mond- en neusslijmvlies. Influenzabacillen zijn eveneens bij den mensch nog één jaar nadat patiënt hersteld was, in het sputum aangetoond; 48 dagen na herstel der ziekte werden door Kolle, cholerabacillen in de faeces aangetoond; zelfs werden de FRANKEL'sche pneumonie-

-ocr page 21-

			— 21 —
		coccen nog 3 jaren na herscel der ziekte in het sputum gevonden, (Nette), terwijl Gotschlich pestbacillen kon aantoonen in het normaal uitziend sputum van personen, die sinds 76 dagen van pestpneumonie hersteld waren. Het is voorts een feit, dat in de galblaas van patiënten, die aan typhus geleden hebben, maanden later virulente typhusbacillen kunnen voorkomen. (Lenz, Herbert, Kutscher, Frosch en Hübner). Evenals dit aanwezig blijven van smetstof bij den mensch was vastgesteld, werd het nu ook bij dierziekten bevestigd o.a. voor vlekziekte (van der Veen). Gedurende eene periode van ruim 30 jaren is het Poels bij ver- schillende ziekten van dieren gebleken, dat smetstofdragers èn uit een enzoötisch èn uit een epizoötisch oogpunt van ver strek- kende beteekenis zijn. In eene lezing, door Poels op 19 April 1908 te Utrecht gehouden, werd medegedeeld, dat smetstofdragers o.a. kunnen waargenomen worden bij de longziekte der runderen, bij de uierziekten van het rund en van het schaap, bij abortus en vaginitis, bij mond- en klauwzeer, bij varkenspest en bij de borstziekten der varkens. Op de vraag, waar zich in het geval Demi-Monde de smetstof ophoopte, en zoolang levensvatbaar kon blijven, kan het antwoord niet luiden: het ultravisible agens bevindt zich in het bloed en wordt zoo door de testikels uitgescheiden, daar de hengst steeds kerngezond was. Onwaarschijnlijk was het tevens, dat na herstel der ziekte chronische veranderingen in testikels zouden opgetreden zijn, of dat de smetstof daarin een soort depot gevormd had, want de testikels waren normaal; de hengst kon bevruchten. Eveneens kan niet aangenomen worden, dat het virus in staat was te leven en te vegeteeren op het slijmvlies der urinewegen. Was dit wèl het geval, dan zou immers de smetstof met de urine uitgescheiden zijn en infectie ware opgetreden. Dit bleek thans alléén het geval te zijn tijdens het dekken, zoodat dus alleen de zaadblaasjes en de prostata als depots voor het virus overbleven. Voor de zaadblaasjes was dit het meest waarschijnlijk, daar deze min of meer gering functionneerende organen zijn. Door de in- teressante onderzoekingen van collega Gallandat Huet betref- fende de aanwezigheid van bacteriën in de zaadblaasjes: a.   van geslachte paarden, stieren, varkens, enz. b.   bij caviaes en konijnen na kunstmatige infectie met ver- schillende ziekteverwekkers, mag met eenige zekerheid worden aangenomen, dat in het

-ocr page 22-

			— 22 —
		geval Demi-Monde het Pferdestaupe-virus in de zaadblaasjes aanwezig was en aldaar levensvatbaar gebleven is. Bijna 3 jaren bezat Demi-Monde het vermogen te infecteeren, en bleef gedurende dien tijd aan de fokkerij onttrokken, waarvoor hij thans weder volkomen geschikt is. Proefnemingen betreffende actieve "ïmmunisatie tegen de Pferdestaupe. In het verloop der proefnemingen betreffende de filtreerbaarheid van het Staupe-contagium bleek, dat de virulentie van het sperma van Demi-Monde geleidelijk aan het afnemen was. Zoo bleek o.a. bij proef N°. 16 dat de 2- en 3-jarige merrie na de directe intra- veneuse sperma-injectie slechts in geringe mate reageerden. De temperatuur bereikte haar hoogste punt, n.1. 39.4 en 39.9, den 7den en 8sten dag na de injectie, terwijl als verdere symptomen slechts waargenomen konden worden: sopor, trage eetlust en geringe zwelling van de subcutis der achterbeenen. Verondersteld werd nu, dat het gedefibrineerde bloed dezer jonge merriën wel- licht als entstof (vaccin) zou kunnen aangewend worden. Om dit na te gaan, werd toestemming verzocht eene voorloopige proef met 25 jonge paarden in het Remonte-depöt te mogen nemen. Op 19 Februari 1909 kon na bekomen machtiging tot bedoelde proefneming overgegaan worden. Elk paard ontving subcutaan + 5 cc. ge'defibrineerd bloed, afkomstig van het op 17 Febr., bij eene temperatuur van 39.4 C, afgetapte bloed van de 3-jarige merrie. De reactie was als volgt (zie temperatuurstaat). Alle 25 paarden reageerden op de injectie. Bij 4 van de 25 paarden steeg de temperatuur niet tot 390 C. Bij 2 van de 25 paarden was de hoogste temperatuur 400 C. Bij de overige schommelde de temperatuur tusschen 390 en 400 C. De stijging begon op den 4den, 5den of 6den dag en bereikte den 7den, meestal den Ssten dag na de injectie haar maximum. Op den ioden dag na de injectie waren alle weder normaal. De verdere symptomen waren: Van den 5den tot en met den 8sten dag na de infectie, gedurende de verhoogde temperatuur, waren de paarden soporeus, en was weinig of geen eetlust aanwezig. Verder kwamen voor: zwelling oogleden, ptosis en conjunctivitis, zwelling subcutis van de voor- en achterbeenen. Pols (60—70) en ademhaling tijdens het koortsstadium frequent. De zichtbare mucosae eenigszins geïnjiciëerd. Bij enkele deed zich in geringe mate

-ocr page 23-

				— 23 —
		Nummers | FEBRUARI MAART 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 1 2 3 84 37-4 37-2 37-3 37-2 33-7 37-4 38.7 39.8 38.3 37-7 36.9 37-2 37-6 107 38.1 38.2 38 1 37 7 38 3»-3 38.4 38 38.9 37 -i 37-7 37-4 37 702 37-7 37-8 37 7 37 7 38.6 37-7 38.2 38.9 39.6 37-3 37-8 37-5 37-1 838 38.2 38 38 1 38 3 37-6 37-2 40 39-5 37-4 37-5 38.6 37-3 37-6 263 37-5 37-6 37 7 37 5 37-9 38 38.7 39-2 39.3 37 38.1 37-9 37-3 853 37 37-6 37 1 37 3 38.4 37-1 38 38.6 39.3 36.9 37-8 37 37 666 37-8 37-6 37 5 36 2 37-5 37-6 39 39-2 40 39 , 37-2 36.7 37-2 687 37-6 37-7 37 8 37 5 39.1 38.1 37-5 39.6 38.1 38 37-3 36.9 36.7 844 38 37-5 37 3 37 6 39.1 38.2 3»-5 38.9 39.4 39-3 37-7 37-5 37-6 284 37-5 37-4 37 36 8 37-4 37 37-4 38.6 38.9 37 37-5 36.6 36.5 698 37-6 37-2 37 3 37 37-4 37-5 38 38 39.1 38.9 37-6 37 36.9 287 38 37-7 37 5 37 7 38.9 38.3 38.3 38.2 39.5 38.3 37-5 37-7 37 745 38.1 38 37 S 37 7 39.1 37-9 38.1 38.2 39.1 38.7 37-3 36.9 36.9 2QO 37-7 37-4 37 6 37 9 36.6 38.2 39 38.4 38.5 38.2 37 37-5 37-2 857 37-8 37-8 37 3 37 2 38.3 37-2 37-9 38.5 38.5 38 3»-4 37-9 36.8 720 37-6 37-4 37 5 37 5 37 • 5 36-9 38 38.4 39 38-7 37-6 36.9 36.7 79 37-8 37-5 37 8 37 5 37-7 37-6 37-9 38.6 39.9 39-3 37-8 36.9 37-i 830 37-2 37-4 37 3 36 8 38.2 37-6 38.4 38.5 38 36-9 36.5 36.8 36.7 780 37-7 37-7 37 6 37 4 38.1 37-7 38.4 38 39.1 39 37-6 37-2 36.2 199 37-7 37-6 37 4 38 38-9 38.1 38.6 38.8 39.6 38-7 37-6 37 37-3 763 37-6 37-3 37 2 37 7 37-8 37-9 38.3 38.9 39.8 38-7 37-8 37-i 36.3 646 37-5 37-5 37 4 37 8 39.2 39-3 39.4 39-1 39.1 38.3 37-i 37 36.7 282 37-9 37-3 37 37 5 39 38-3 38.4 39.3 39.2 37-6 37-i 37-4 36.8 848 38.2 37-6 37 1 37 5 38-3 37-3 38.4 39.1 39.3 38.3 37-5 37-4 37-4 641 37-8 37 -6 37 6 37 5 37-7 37-5 38.8 38.6 38.6 3^-3 38 37-3 37-4 ie 2e 3e 4e 5 e 6e 7e 8e 9e dag na injectie.
			heldere vochtafscheiding druppelsgewijze uit den neus voor. Auscultatie en percussie thorax steeds negatief. Geringe sympto- men van darmcatarrh (brijachtige mest), mondholte heet, droog, beslagen. Te betasten lymphklieren normaal. Bij enkele paarden bestond polyurie. De urine reageerde zuur en was eiwithoudend. De gemiddelde duur der ziekte bedroeg 4 10 dagen. Bij het afnemen van de koorts verdwenen geleidelijk de verschillende symptomen. Na de ziekte waren de dieren eenigszins verzwakt. Deze 25 paarden stonden in stal 4 (zie plattegrond Remonte- depöt). Stal N°. 4 behoort tot het complex van stallen 1, 2, 4 en 5, waar een wachtmeester aan het hoofd staat. Het verdere per- soneel bestaat uit een korporaal en 12 manschappen. Groot gevaar was er dus, dat de paarden in deze stallen door het personeel zouden geïnfecteerd worden. Dit bleek echter alleen het geval te zijn met de paarden in stal 5. De oorzaak hiervan was, dat een geïnfecteerd paard uit stal 4 op den qden dag na de injectie ter behandeling van eene verwonding in den ziekenstal was gekomen en aldaar in contact was geweest met een paard uit stal 5. 23 paar- den, welke in stal 5 gestald waren, werden ziek en vertoonden dezelfde verschijnselen. Ook hier had de Pferdestaupe hetzelfde

-ocr page 24-

						/ó d Sooo.J
		4	6 OJat öe/i (£>Z&i'n'\oa£vihen/.

-ocr page 25-

				24 —
			goedaardige verloop. Tot de stallen 4 en 5 bleef de ziekte beperkt, niettegenstaande van 8 uur 's avonds af om de 2 uur de beide dienstdoende korporaals bij beurten alle stallen inspecteerden en met den dienst in deze verschillende stallen één wachtmeester is belast, die geregeld dagelijks meermalen in deze en andere stallen kwam, en alle manschappen der verschillende stallen dezelfde eet- en slaapzaal hebben, m.a.w. voortdurend met el- kander in aanraking komen. In verband met deze waarnemingen moet geconcludeerd wor- den, dat bij de Pferdestaupe de „infectie" dus van paard op paard en niet door z.g. „Zwischentrager" geschiedt (als personen, hooi, stroo, tuigdeelen, thermometer, enz.). Ter nadere bevestiging dezer conclusie dient vermelding dat in Februari 1909 Pferde- staupe heerschte onder de troepenpaarden der Veldartülerie te Amersfoort. Deze paarden bevonden zich onder één dak met de paarden van de Rijschool. Door een muur was echter onderling contact dezer paarden uitgesloten. De epidemie bleef ■ beperkt tot de paarden der Veldartülerie. Daar de enting der 25 jonge remonte-paarden als volkomen ge- slaagd kon beschouwd worden, werd machtiging verzocht, deze eveneens bij de overige remonte-paarden toe te passen. ( + 550). Op 20, 22, 23 en 24 Maart werd dezen paarden, na bekomen machtiging, subcutaan ± 5 cc. gedefïbrineerd virulent bloed (ver- mengd met steriele physiologische keukenzoutsolutie) geïnjecteerd. Het virulente bloed was afkomstig van de aan Pferdestaupe lijdende paarden Nos. 407 en 304 (zie proef 19), en van N°. 351 (zie proef 21). \i Verklaring der teekens, behoorende bij de temperat uurslij sten van de met virulent Pferde- staupe bloed ingespoten remonte-paarden op 20, 22, 23 en 24 Maart 1909.
			Teeken                                        Verklaring.
		1.             : Geringe eetlust, gestoorde voedselopneming. 2.                 Zwelling subcutis der beenen. 3.                Zwelling oogleden met traanafscheiding. 4.                Hoesten. 5.                Diarrhee. 6.             : Koliek. 7.             | Ingespoten serum tegen de pneumonie-streptococcen en serum tegen de ovale bacillen. Verloop der reactie bij die paarden, waarbij wegens slaan, enz. dus wegens bepaalde gevaarlijkheid, geen bloed werd ingespoten. x. deze verklaring is geplaatst boven het hoefnummer van het paard.

-ocr page 26-

— "■'"-■—*■-■ ■ ■ ■

to 00 10 OO OJ OO 00 OJ OJ Ov c^ OJ 4* to A OJ OJ ns OJ- hl -tx a c i M -^ VJ Iv 4* -U 00 ON VJ OO ÖN ■j\ yj M 00 to 10 4^ O vj H\ M 0 OJ 4». O \Q o V] 4^ 4^ 00 OJ 0 OJ to VI 4* O OO to i_ti 3 a OJ Ui OO OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ VJ te v] oo VJ VI VJ VJ VJ I *• VJ « VJ VJ VJ lO vj VI en VJ en VJ vj en vj Uk VI ca vj V] OJ OJ U> OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ vj vj VJ en VJ X ■vi VJ 09 VI -1 VJ VJ o; *■ V) 60 ^J vj 3: V] VI M VI co VJ VI 03 VI M vj VJ 4* OJ <,*> OJ M OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ f d) 00 ea OO 2) 00 to vj yj v» * OO it» 00 « VJ en VJ 00 00 00 OO 00 \o to 00 ei o VI ea oo to VJ 00 Oi OJ OJ OJ 1-1 OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ '_^ OJ OJ OJ f U ru — OO ^o VJ N VI 00 OO VJ VI \o 00 VI OO VJ OO VJ VJ Iv V) CO VI to os e» 0» ei (0 - «1 * (O w en «e w <e ei «• ON OJ OJ OJ M OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ U) 10 vj 00 00 ei " ■V| o* ti 00 00 00 00 OO 'X »o 00 QC 00 00 oc — 00 00 u to 00 0> OJ 00 M vj CO VJ to VJ en OJ OJ OJ H OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ '-^ Oi OJ OJ (*J to Oo 00 OO V) to vj o OO 00 •o O CC H 00 00 00 00 OO to vj H \0 -jG OO^^I Ij OH N w *a "ï ea m UI en us e» oo en en OJ X* #■> OJ OJ OJ M OJ OJ OJ OJ OJ OJ to oj t-t OJ ■4- OJ (*> OJ OJ w OJ (,w U) to ■o OO 0= to 00 OD H 00 to V] 63 V. OO Ij te OO 00 yj to 00 M o 00 00 CO te 'O "0- 10 OO H co en 00 oo OO VJ h- OO to 00 w OJ 4* M OJ M OJ OJ M OJ (0 OJ 4* OJ to OJ w 4x OJ OJ OJ 4* M OJ OJ OJ no oj OO os to 0 to rf". to 00 vt> to OJ ■v S) O vO 00 fv '<Ö H O 00 \0 e» » "O te to 0 to ■«o li •-1 oo cc ea OJ M 00 i-n NB OJ OJ iv O- 4* ----- o OJ t/J OJ OJ to OJ OJ w OJ OJ OJ H 4>- C/J OJ OJ w OJ OJ yj V0 hl Kj "O to e to 00 to *0 ü) 00 io M to 00 't. tJ 00 «o to 00 » 4 0» w ■O •4 00 tg 00 oo M oo vo ea en 10 CO 00 OC t-J © (0 .J> OJ OJ u M OJ OJ OJ to OJ OJ M OJ OJ OJ M OJ OJ OJ OJ K OJ OJ OJ OJ OJ OJ o 00 to 0» to 00 tO VI 0» I-o VJ to OO OJ VJ Cft 10 00 >0» i-1 OO KI 00 K) VJ oo to 00 i»4 O VJ co o to VI ft vj * 00 en to oo 00 tJ 00 en to oj M OJ M OJ OJ OJ OJ to OJ M OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ M OJ OJ OJ Vi> lO OO tJ vj ts) V) to VI 10 V] tO VI *VÏ VI VJ to VJ K VJ K 10 ^ VI VJ VJ VJ vj vj to VJ V] vj OD A M "* en e» fl» w *» ea w ^ itfc » * te » 0> oj H OJ OJ OJ OJ OJ OJ M OJ OJ. OJ OJ '■>-> OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ 00 tO VJ tv VJ 10 VI u vj SJ VJ a V| 1- VJ tv VJ ON tv VI U VJ ts to vj VI VJ K VJ V] vj VI N VJ VI VJ OJ w m en * *■ » *•* (0 w Ck u «1 '" ■ ta 0> Niet opgenomen Zondag * OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ 4» W ;/j OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ VJ to N to VJ vi to V] u V( VJ O tv VJ VJ 10 VJ VJ CNV] VJ VI tg VJ Q\ Vj N VJ VI t\J VI M n *■. 0» «ft en o» tl >■> * H* 8» ee W (* "* 3 4* JU en B O -4 OJ et ing M OO n VI 'S: ff poten OJ vi ca t- ■ ;

ï

X

ga p 3 g* O O 13

1

Ui

O O Tl

-ocr page 27-

					- 26
				Stal N°. 2 Ingespoten 23 Maart 1909.
		Hoef- Datums nummer 23 24 25 26 27 j 28 29 1 3° 31 i i 2 1 3 1 4 5 1 | j 54 37 374 381 378 376 ] 37' 378 384 39 37" 372 | 37 37 ! 246 374 371 381 376 37' 38» 376 37" 38 37' 385 373 395 402 38 ! 39' 40» 38' 37' 44 373 375 38" 37* 392 395 ! 39* 393 392 374 382 37" 1 6 376 37" 395 37" 38 38» \ 38= 394 39' 38» 376 | 37' 375 | [ ! 4 4 4 17 371 372 38' 372 1 382 1 394 399 39" 2 403 2 39' 2 371 2 37 2 372 2 1 371 37 376 i 375 37' 38' 388 1 391 38» 382 375 ! 374 373 | 2 | 2 1 2 1.2 1.2 1.2 1.2 1.2 1.2 1.2 1.2 81 37' 376 384 38' 38 393 | 39' j 395 4"1 398 404 414 40' 40 39' 385 378 1.2 2 2 2 2 65 378 374 38' i 381 38» 3«7 1 388 38' 392 381 37' 388 373 84 37 372 38' ; 373 381 373 39 391 395 38 36» 37 374 180 375 375 375 ! 379 38» 38 383 1 38» 4°4 401 376 2 376 2 378 180 375 375 375 1 379 386 38 383 | 38» 404 40» 376 376 378 : 2 2 2 2 2 97 374 376 388 393 38" 394 i 39" j 39' 40* 38' 373 3*3 37' 2 2 | 2.4 2-4 2.4 2.4 2 2 «3 37° 37' 3g4 ! 378 3»2 38» 385 | 38» 394 384 i 394 379 376 1 1 1 1.4 1.4 1.24 1.24 1.24 1.24 | 86 375 371 375 376 392 391 : 391 | 4°2 405 40 398 39' bi) 391 96 37' 374 37" 37" 38' 37 i 379 i 392 38' 375 374 376 tS 384 5° 37° 36« 38" 375 38 37' : 38' 1 379 4°4 38» 379 374 e 374 4 4 °4 N 64 37' 378 38« 38 38» 384 382 | 386 | 38' 1.2 373 1.2 372 1.2 373 1.2 0 6 0 37" 21 37' 379 3»5 | 379 398 396 39' 401 402 38' 38 379 378 1 78 3/ 37e 37s 378 384 37' 381 37' 2 188 2 38 2 37* 2 376 2 ft 37$ °2 1 138 376 375 372 385 38' 383 384 392 4 401 1.4 391 1.4 36» 1.4 393 4 0 379 < Op 2 April een dood veulen geworpen. 10 37" 376 38' 37* 39 39" 40» 4"4 40* 38» 37' 37" s 37" 1 1.2 | 1.2 1.2 2 2 2 2 '°2 »2 2 2 3 38 39' 39 1 38' 37 37 37' 38' T 37" j | 375 375 1 374 37* 373 102 373 37" 3*' 38* 39' 38' 39" | z 396 1 379 381' 36» 1 37' 1 373 99 376 372 375 37' 389 392 1 39 394 1 37' 373 i 378 ! 37' 1 1 1 1 1 1 1 1 1 176 375 376 38» 37' 39 388 39' 39" x | 398 T 392 38 | 376 ! 37" 75 376 37' 39' 379 38' 398 38' 394 1 396 381 ; 37 374 375 67 374 375 37' 379 38' 38« 39 39' X 396 384 376 373 375 1 1 1.24I 1.24 1.24 2.4 °2 | 2 47 37" 37' 3«3 1 37' 30» 39' 39* 40M 1 40> 386 374 37 37" 26 378 373 39* 37s 39 38" 39' 401 I 39' 38' 378 371 37' 20 375 376 37* 378 384 3«5 38' 1.2 39 1.2 399 1.2 378 2 375 2 376 2 1 ] 37' »2 8 375 379 37' ' 3«' 398 39" 398 401 39' 38' 376 37'| 37' 248 378 374 3«2 l 378 38' 393 38' 393 2 1 39' 2 38' 2 37' 2 37" 1 2 1 37' 2 247 373 375 381 j 38* 39 39' 39' 39'1 2 40 2 38' 2.3 j 374 2-3 378! 2.3 ! 376 109 371 37 37' 378 37* 391 388 391 39» 37' 378 37'j 37" 1 1 ! ' 1 1 I 1 I 1 1 . j 1 1 1 1 27 376 1 36» 381 376 38» 37" 38" 391! 39' 3S8 376 37 i 378 48 378 3°9 382 36" 37 368 36' 37' 37' 373 3Ó8 36» 37' 91 376 ! 37' 371 1 37' 378 37' 37' 374| 37' 376 374 37'1 37°
			Inlanders 4 en 5 jaar. Aankoop 1908. Geplaatst in opstal stal (tusschen de boomen zonder tusschenruimten.

-ocr page 28-

					- 27 -
				Stal N°. 8 Ingespoten 23 Maars 1909.
						Datums
		nummer 23 ! 24 25 26 27 28 29 3° 31 1 2 3 4 5 1 1.2 1.2 2 2 2 2 364 37" 37' 38' 38 38° 402 1 402 1 39° 1.2 39 1.2 38 2 37» 2 37' 2 37* 37' 901 372 36» 38' 37 392 38' 38 38* 37» 37° 373 37* 372 435 37' 37' 37* 37» 38' 38* 38* 38* 39* 38* 37* 37' 37' 1 1.2 1.2 1.23 2 2.3 2 4°3 37* 37* 38 38* 39* 38' 38' 39 38' 37° 37* 37° 37' 437 37' 37* 37' 39' 39* 38* 38' 38' 4°* ! 38' 37* 37* 372 2 2 2 2 454 37° 372 37* 37» 392 39 39' 38* 38* 37' 37 37' 37' 456 37' 37' 38' 38' 40 1 39* 1 39* 1 38» 1 382 1 38* 37' 37' ojd co 37' 896 37' 372 38' 38' 39* 38 38 38' 39' 37» 36' 36* 0 36» 2 2 2 2 2 N 874 37' 37* 38» 38* 40 40 1 38' 1 38* 1 39 37 36' 372 g 37' 897 37' 37' 38' 38' 38' 39* 39* 39' 38' 36* 36* 36» 0 36* 2 2 2 2 2 2 2 2 2 <D 914 37' 37* 382 38' 38» 38' 38* 40 39» 38'. 37' 37' OjD 37' 761 372 37* 38* 37* 382 39 1 39' 1 392 1 39' 1.2 37» 2 37* 2 37* 2 OJ 37' 999 37' 37* 37» 38° 39* 39 38' 39° 2 39' 2 38» 2 37* 2 37* fc 37* 313 372 37* 37» 37* 38° 38 38» 39* 38' 3 38* 3 37* 3 37* 37' 1019 37* 37* 38' 37* 38' 39 392 39* 39* 37' 37* 37* 37' 1014 37* 37' 37* 37' 38* 38' 39 39° 39* 2 38' 2 37* 2 37* 2 37a 1021 37* 37* 37» 37* 38* 39 38* 1 38° 1.2 38* 1.2 38* 1.2 37* 2 37' 2 37' 2 1020 37* 37' 38' 3«3 38* 39' 38» 39* 4°' 38» 37* 37' 37' X380 38* 37» 38* 38* 39 38' 37' 37* 37' was nieti ngesp oten.
			Cavalerie 4 jaar aankoop 1908. Geplaatst in remontestal (loopstal).

-ocr page 29-

				— 28 -
			Stal N°. 10 Ingespoten 22 Maart 1909.
		Hoef- Datums nummer 22 1 23 1 " 24 25 26 27 28 j 29 ! 30 1 31 ! 1 2 3 h 5 I 680 37' 37° 37* 37' 38* 381 | 38» 386 1 382 1 39 39' 1 392 1 39 1 391 1 1 1 39 395 — 37 376 1 1 697 690 37' 37' 37' 37' 37' 37' 37* j 37' 38" 38' 38* 38» 38' 38* 38' 38' 1 391 1 382 38' 391 ' 37° I ! 372 37° 38' 37' 37° 375 714 375 37' 37' 37' !38' 38' 39' 371 ■ 37* I 371 371 37' 725 37' 37' 37' 37' 391 38* 38" 38° 39' ! 372 37* 37' 37" 728 37* 37* 37' 372 38* 385 39' 38' 38' i 37' 37' 372 37' 728 718 37* 375 37' 37' 38* 372 38' 37' 38' 38° 38' 38'" 379 38° I 38' 1 39' 39' 1 405 38' j — 1 . 1 39' ' 36' 37' 37* 37 37' 37° 37' 73° 375 37' 37° 381 38' 38* 39* 39 392 391 381 37' 372 37" 733 37' 375 1 37' 37' 38» 38° 38' | 38' 39' 39' 37' 37° 37* 37' 734 37* 37° 37' 37' 38» 37' ! 38' 395 392 39* 1 39 37' 372 37' 37" 736 37° 37' 372 37' 38' 37' 38' 38' 392 37° 37' 37 bc •O 0 0 N 37' 738 37' 37' 37' 37' 38» 37' 37' 386 I 392 39' 37' — 37' 37* 743 37' 37' 37' 37' 3»2 38» ; 38' j | 38» 39* 38' 37° j 37' 37' a e 377 746 37' 38 37' 37' 39' 38» | 38» j 39' 38" 39' 38* | 37' 37' O 8 bc 37' 748 818 769 37° 37s 37° 37' 375 37' 37' 37' 37' 37' 37* 39* 38' 38' 38' * 39' 38* 1 37' i-S 39* 38' 3»9 38' 38* 1 38* 1 39' 40 \ 39' 1 391 38' 1 38' 38° 37' | 37* 38 j 37' 37' 37° 37* 37° 37' Pu 0 *. <U 'ë, 37' 37' 37' • 883 37° 37' 38 38 402 38* 39" 40 39 37' 37' 37° 37* 699 37' 37' 37' 38° 4°2 I 39° 38* 38 38' T 406 37* 1 37° 371 37' 821 75° 37' 37' 37* 37* 1 37' ! 37' 37° 38' 38' 391 37' 39 38' 381 38' 1 38' 1 392 1 39' 37' 37' 1 ! 1 391 37' 37* 37° 37* 37° 37* 3/ 817 37' 37* 37' 37" 38' 38° 38' 39 I 39' 391 37' 37° 37 37* 756 37* 37* 37" 382 39 38* 39 39' I 39' 38' 37' 37' 375 37' 783 37' 37' | 379| 372 392 37' 38° 396 I 39° 382 — I T 37' 37° 37' | 778 37' 37' 37' 37' 38» 38 39' 395 39* 1 I 39 1 40' 1 39° 39' 4°2 37' 37' 37° 777 37' 37* 37" ! 38 392 39 39* I 1 38' 37* 37' 37* 37 ' 772 37' 37' 1 37'! 37* ! 38' 38° 39' | 39' ! 38* 37° 372 37'f 37°

-ocr page 30-

							29
						(Vervolg) Stal N°. 10 Ingespoten 22 Maart 1909.
			Hoef-					Datums
		nummer 22 23 24 25 26 27 28 29 ! 30 3i 1 2 3 4 5 774 789 37* 37' 375 37' 37° 38 376 37' 382 38* 37" 37» 38* 39 393 1 39 40* 1 39° r 39° 1 391 37° 1 378 37° 373 37° 37° 1 373 37' 77i 37' 375 38 37' 37' 378 37° 382 39' 1 403 39* 37* 37* 37' 37° 811 372 37' 37' 37° 38* 381 38' 391 39° 37* 1 374 373 37° 3/ 373 831 75* 373 37* 37* 374 37° 1 372 37° ! 37' 38° 379 37' I 38* 375 37° 1 392 38 38° 39l 37* 39° 38° 372 37' 373 375 376 753 375 37° 37* | 37' 38° 37' | 381 38° 39' 382 37° 37 375 375
					Cavalerie 5 jaar. Aankoop 1908. Geplaatst in remontestal (loopstal).

-ocr page 31-

— 3o — Stal N°. ii Ingespoten 20 Maart 1909.

Hoef- nummer I 20 21 22

Datums 27 j 28 ! 29' I I !

2fi

23 24 1 25

3° 3i

1

37' 37* 37* 37 1 37' 37 1 37' 37 37* 37' 2 2 37' 37' | 37' 1 37 2 | 2 37* 1 37' 37' j 37* 37* 37* 37* 37' 3 37' 37* 37 37" 37* 37' 37' 374 37' 37 37' 37* !

38* | 38' 1 I 1

38* I 37' I 374

37* I 37* i 37*

38'

5»2 ; 37»

39' 1 38' 37* 38* 38' 381 1 39' 37' 38' 39' 2 38' 39' 38° 38* 2 38' 38° 39* 2

39" 1 1 38* 3«a 1 39* 38* 38' 38' 38' 38' 1.2 39 2 40' 39* 38"

I

37* | 37* I 37' 374

643 665 850 926 486 888 1009 103 863 3il 1010 1007 653 1006 979 256

374 37* 37' A73 37' 37' 3»4 37* 37° 37' 1 381 374 37' 37* 37* 37"

37' : 37' 37' ! 37* 37' I 37* 2 i 2 37* I 37* 2 | 2 37* : 37' 374 | 374 2 , 2 37* ! 37'

3»" 37° 1 I 38' | 39' 38* I 38' I 38* I 39* 38 I 381 I 38' ! 37* I 391 I 38 i 39' | 38" ! 1 * I 394 | 39* | 1 ] 2 1 39' I 39'

37'

! 37 | 375 |374 !37' J376 | 37* 37' !374 37* 37' 37' 37' | 37* 37* I 37' I 37*

39 ! 38* 1 j 1 39' I 37°

17* 37' 38' 37* 37*

37" 37* 37' 573 37'

1 39" 1.2 393

1.2 39 t.2 389

I

39' j 3«' 38'! 37' I I 38' 138* 2 I 2 39" | 39 5 I 391 j 393 ! 8 401 j 395 39* ! 383

37* | 37' I 374 I 37' I 37' i 37' | 37* | 37* 373 37' 37° 37* 37* 37' I 37' 37' I 37*

5

37° : 37 2 ] 2 37' : 37' 37' 37* 1-2 ; 3 394 37' 37* 37' 2 j 2 37* ! 37* 37* | 371 37 37' 3gl 37«

38' 38° 38' 1.2 39 37* 1 391

4°' I 39 I » |39' I !38 139

39' ! 39* | 39' 2 | 2 | 384 391 394 ! I 1 38* ! 39* | 37' ! I 39» j 402 | 399 1.2 | 1.2 I 2

Overjarige artillerie Ieren 5 jaar. Aankoop 1907 geplaatst in Remontestallen (loopstal).

1 ! 37* 837' 37' ! 37* 1 37* 1 1 37' 1

37' 37' 37'

40' 40 1 39*

37* j 37'

37' 38 37'

692 758 1048 1030 859 329 i"35 847 851 1031 1026 tyfl

37* 37' 37* 37* 37* 37* 37' 37* 37* 37' 37* 37'

37" 37' 381 37' 37' 37* 37* 38' 37* 37* 38

39' 391 39*

38' 38* 38'

37*

391 | 39* 39 ! 39* 38° 38°

39° i-5 401 1 40

39' ! 38 1 1

| 37'

37' i 37'

38

38° i 37* ! 37' ! 37' 1 ; !

37* | 38*

38' I 383 | 38* ! 38* j 37' | 37* |

38' ! 38* 39' 39' 1 39* ! 374 | 374

3»8 37' 1 40

39 ; 37° I 37*

37' 37* 37* 37° 37' 38 37'

37" 37° 37' 37' 37' 38' 38'

37* ! 37' 1 j 39' I 37° 37° :: 37* 38' 37* 37* ! 37° 2 39' I 37*

384 39' 39' 391 38* 1

38* 38*

37" 38* 37* 37' 373 2

39'

37' 37° 37*

39' I 39° I 38

3

i » 38 i 4° 39

39'

j T

38* 37' 2

- 37' i 37* 37* I 37' ! 37*

38* I 39 384 I 38° 2 I 2

37" 2 39»

37* | 37° I 37° | 391 | 39 | 39* I 39' \ 39

Artillerie Ieren 5 jaar. Aankoop 1908 geplaatst in Remontestal (loopstal).

-ocr page 32-

— 3i —

i ■                                                                                                                                    ■. ■ . Stal N°. 12 Ingespoten 14 Maart 1903.

Hoet-                                                                Datums

nummer M 15 16 17 j 18 1 1 19 j 20 | 21 22 1 23 ; 24 25 1 26 I 27 28 1 1.2 1.3 2 2 2 407 373 372 378 37» | 40 398 403 39" 39 37' 37' 37' 373 37' 378 304 37' 37* 3/ 383 | 382 | 381 1 1 38» 4°' 391 1 i 39* 37" 373 386 37" 37*

N°. 407. Cavalerie 4 jaar had op 22 Maart geen eetlust, en 4 dikke beenen, is op 19 en 20 Maart bloed afgetapt. N°. 304 is artillerie 4 jaar Ier, beiden aankoop 1908.

Stal N°. 12 Ingespoten 20 Maart 1909.

Hoef- Datums nummer 20 21 22 23 24 2 5 26 ! 27 1 28 I 29 3° | 31 1 1 ] 2 3 334 378 375 375 371 37' 381 38' 1 38» | 39<> | T 392 T 38* 37* 37* 376 37 188 376 378 37" 38 383 38e 391 1 L 39 39° 1 402 39 381 379 37* 375 1 3 i-3 1.23 1.2 2 227 37' 37" 37* 378 38 38* 391 398 396 391 37" J7a 37* 376 372 992 37' 37* 3»2 381 588 1 389 38« 405 2 393 40» 38 2-3 37" 2-3 37" 2 37' 37* 677 37* 375 38* 38 38* 38" 38' 401 39e 38' — 37* 7* 37! 371 448 378 375 379 38" 39 38» 399 389 j 37' 1 39* 375 375 376 37* 373

N°. 334 Artillerie Ier overjarige 5-jarige aankoop 1907. N°. 188 Cavalerie overjarige 5-jarige aankoop 1907. N°. 227 Cavalerie overjarige 5-jarige aankoop 1907. N°. 992 Artillerie Ier overjarige 5-jarige aankoop 1907. N°. 677 Artillerie Ier overjarige 6-jarige aankoop 1906. N°. 448 Cavalerie overjarige 6-jarige aankoop 1907.

-ocr page 33-

					— 32
				Stal N°. 17 Ingespoten 22 Maart 1909
		Hoef- Datums nummer 23 1 24 1 25 ! 26 27 ! f 1 \ 28 J 29 3° 1 31 1 1 2 3 1 4 5 ! i°34 37' 37 37' j 38' ! 38* 37' ) 38' 39' 1 39* 1 39' 1 39* 1 37» 1 37' 37 [ 37' 970 37' 37' 37' 38' 38' 38' 38' I 37' 37' .37 1 37' 1 1 1 1 1 1015 37' 37' 37' 39' 39 392 39' 39' 39' 1 39* I 38* 37 372 37' 919 37' 37' 37' 38* 37' 37' 38' 38* J 37' 37l 37' 37 924 37 37 37' 37' 37 37' 382 39' 39 37' 37' 37 37* 93i 37' 37' 37* 37* 1 37' 37' 37' 37' I 38' 37' 37' 37' 37° 973 371 37' 37' 38' ! 381 37» 39' 39' 38' 37' 372 37' 37* 942 37' 37* 37' 37' 37' 38' 382 38' 38» 3 37' 37' 37* ÖC 37* 1 1 1 i-3 cfl 948 37' 37' 372! : 391 38' 39' 39° 38' 37' 37' 37' t3 37' 1 1 1 1 1 1 1 1 N a 959 371 37 37» 38' 38« 39* 39' 1 39' 1.2 38' 1.2 37* 1 37 37 V B 0 c 37' 934 37' 37' 37' 391 39' 38' 403 4°2 39' 37' 37' 37 37' 1 I i-3 1 p< 1033 37' 372 37' 37' ! 38* 39* 39* 4°2 1.2 38' i-35 176 1 37 37 0 371 1036 37' 37' 37* 382 372 58* 39 40* 1 39* i-3 38' 372 37 £ 37' 1025 37' 37' 37' 392 39' 382 39' 4°2 39' 3 37' 1.3 38' 38' 37' 37* 37 1046 37' 37' 37' 38' 38' 39 39' 39' 37' 37' 37' 372 960 37 38 37' 38' 38' 38 38' 37' 37' 37' 37° 37' i W 1 1 1 969 37' 371 37' 38' 1 38 37' 39' 40* I 38' 37' 37' 37' 37 962 37' 37 37' 1 38' i 38 37' 39* 40 39* 3 39* 381 38 37 37° 987 37' 37' 37' 37* 38' 37' 38' 38' 39'! 37° 371 37' 1 1-3 994 37' 371 37* 38' 37' 37' 38" 403 ] 1 39' 1-3 37' 37' 37* 37* 1012 37* 37 37' 37' 38 38* 39' i 4° 39' 37' 37' 37* 37
			Deze paarden zijn den dag na de inspuiting voor het eerst opgenomen. Cavalerie 4 jaar. Aankoop 1908. Geplaatst in remontestal (loopstal).

-ocr page 34-

					— 33 —
				Stal N.\ 18. Ingespoten 22 Maart 1909.
		Hoef- j . Datums. nummer 23 1 24 | 25 1 26 1 27 [ 28 ! ! [ 29 | 30 : 31 ! 1 ] 2 1 ! 3 ! 4 1 1 5 i 6 i ----- 1 1 1 l 1 j 1 i-3 1 j ' . 1027 376 372 38' 38" 1 38* I 378 1 1 38» 1 1 39' 1 4 o3 i-3 382 37° 372 1 378 909 373 38 38' 39* 1 39' 1 39" 1 40 1 402 i-3 38° i-3 372 37' 374j !374 1 895 378 37 392 38* 1 38» 1 38" 1 398 1 405 1.2 39 i-3 37' 378 37' 37' I 1 656 376 375 381 39* 38» 382 391 39' 1 39° i-3 37' 38 375 374 244 37' 374 382 38« 38' 38' 39' 405 4°2 382 37a ! 381 37' 1 1.2 1-3 239 37' 37 378 394 38° 394 4°4 403 j 39 3 37' 374 37' 37' 37' 242 38* 384 38 38$ 37' 37 37° ]375 379 37' 38' 389 392 392 391 38' 392 402 1.2 i-3 Droes 235 37" 378 381 392 394 38' 391 403 40 37' 379 37' 37' 243 372 38» 38 38' 388 39* 398 403 40 38' 379 37' 3« 105 |372 371 381 I 378 38 3»2 393 1 398 395 1 40 38° 375 374 37' 37' 1 23 37" 374 38» 381 392 393 399 37' 372 373 374 1 1 i-3 1 1 1 1 123 37" 37' 37' 404 40" 39' 39' 1 39' 1.2 395 I 38 1 38' l 379 37' 72 37' 1 371 1 379 1 394 1 38' 1 399 1 4°2 1 408 404 40 384 379 37' 234 ... 401 403 40» 40', 4o> 401 40' 1 39° 1 382 i-3 373 1 37' 37° 37' 236 381 37' 378 39° 38» 4°4 4<>2 298 398 382 381 378 37' 1 1 1 1 1 1 1 I i-3 1 1 1 1 1 218 403 40 40' 408 4I« 401 4°2 40 395 39' 383 382 382 38 226 378 37' 38 378 392 374 393 1 39' 1 396 1 382 1 373 1 373 1 37* ' 240 381 38' 39 38° 388 374 1 402 i 403 1.2 38* i-3 388 392 " 379 225 38* 37" 37' 378 40 403 401 40* 395 374 37' 374 37° 220 378 37* 38 38' 38 388 1 404 1 404 1.2 392 i-3 37' 1 378 37' 37' 228 398 39 39* 393 38' 392 393 402 40' 38' 378 378 37' 219 37» 372 378 376 38 1 384 1 1 38' 1 39 1 384 i-3 38 1 37'! 1 378 1 1 372 231 37' 37° 38 393 39' 39'j 40° 413 408 3 381 39° 39' 39 392 392 37' 37' 232 37' 373' 38 38' 395 406 39' 399 383 383! 378- 37'! 230 37" 38 378 38° 3«2 381! 383 39' 39' 38° 37'! 378 37'1 1 233 37' 378 1 384 38' 38» 38'1 3«3 T 39' 39* 38' J 37' 378 37' f| 1 224 376 378 382 38' 391 393 39° 1 | 39' j 39' T 38 384 37" 378l 1 1 1 223 37' 37 37' 39 379 381! 38' 1 1 39 1 38 381 379 37' i 1 221 378 38 37' 38' 384 38' 394 2 | 394 3 1 392| 37" 372 37' 1 401 I 37' 1 | 249 1 378 38 378 37° 37'1 37' 389 i 38» 391 38' 1 1 398 383 37" 1 1 250 38 38 382 39° 378 | 381 384| 378 381 378 38° 372 374 1 1 1 1 1 1 251 1 38 ! 37" 378 38 1 38 1 37'1 38M 38° 401 | 402 401 398 38' 399 1 1 j
			Deze paarden zijn den dag na inspuiting voor het eerst opgenomen. Inlanders 4 jaar aankoop 1908. Geplaatst in opstal stal (tusschenboomen) zonder tusschenruimte.

-ocr page 35-

						— 34 —
					Stal N \ 20. Ingespoten 23 Maart 1909.
			Hoet                                                                             Datums.
		nummer 23 l»4 1*5 26 27 28 1 29 3o 31 i 1 1 ! 2 1 1 3 4 1 l! r 533 374 37 372 | 38 : 38' ! 38 37' 1 1 1 39' ! 391 1 1 1 375 378 37" 1 i 1 37" • 490 375 37' 375 38' 38* 3«2 384 1 38' [ 386 1 j 1.23 I 38 T 375 375 | 378 1 599 375 37= 381 37" ■ 395 389 39= 39' 398 381 372 37* | 376 467 37* 37' 378 37' 37" ! 38* 37° ! | 376 \ 37' 1 1 37' i 398 37' t 386 39 3«5 1 |386 1 39' 39 37* 375 459 37' 37' 378 379 l 378 i 385 j 378 372 ! 376 i 37' 1 1 1 1 : 1.23 1 1 473 37' 37" 37' 375 386 j 39 40 38= 399 1 38* j 381 38' 1 398 378 | 378 37* 499 378 37' 375 378 ' 382 i 38' 385 37' 371 378 | 1 1 i 1.23 1 | 5H 37= I 374 38 37* ; 398 | 398 398 39* 1 39' 38' 37' 37" 37" I i 1 1 I : 1.23 1 52 37" ] 371 378 38 3S6 ! 382 39* 396 , 392 398 38 37s 372 i 1 1 I I ! 1.23 1 bb 524 37 37 381 37" ! 384 | 392 39* 39" ; 398 \ 386 37e 372 rt T3 376 1 |i 1 t ' 13 1 a 53i 37' 37l 378 37' 382 | 386 1 * 38' 1 381 | 391 1 i 123 385 374 37" 0 S3 378 489 37' 372 37' 375 | 379 1 385 38' 38' ; 396 3»4 371 37' 5 372 '■ 1 1 I i 123 1 1 0 604 37' 375 37' 37» | 38» 39 1 39" 1 398 39 1 1235 391 1 378 1 378 & Pt 378 548 376 37' 39' 382 381 1 38' 1 38« 1 38' 39 1 376 1 378 376 37' 539 372 37" 379 378 : 392 ; 38' 378 38" ; 38' 1 1-3 38' 1 379 37* s 38 t 5?2 37' 372 38« 384 1 38' 391 38' 401 ! 39' 1 13 39 1 378 38' 375 553 38 37" 37' 378 39 384 38' 394 39" 38' I 37' 38 38 1 ! 13 1 574 374 37' 374 37s ! 389 1 37' i 38' * 1 * 38' : 395 1 ! 1.3 38" 1 37' T 375 37' ! 557 37' 375 3S1 37' , 38' 398 ! 397 4°2 i 4°' 38'! 37* 37* 1 38 1 1 1 1 ' 123 1 T .. 580 37 374 38M 381 : 38 38= ! 38" 39' ! 394 38* | 37' 37* 371] i ; 1 1 1 : 123 1 ! i 577 37' 374 392 388 ! 38' 394 391 4°' ', 4° 1 1 123 38' 1 37* 37" 37' 1 '''34 37 372 38» 376 38' 38 38' 391 39* 3 395 , 399 37" 37' 375 378 593 371 37 372 j 37' 38» 38* | 38" 38 378 37a 372 1 X536 1 : ■ 1 ! 1 393 1 388 1 i 37' 1 37" X528 | 1 i 1 1 1 39* ! 37' 37' !
				Cavalerie 4 jaar aankoop 1908. Geplaatst in Remontestal (loopstal).

-ocr page 36-

					— 35 —
				Stal No. 21. Ingespoten 23 Maart 1909.
			Hoef- I                                                                      Datums.
		nummer 23 24 25 26 27 28 29 3° 31 1 2 3 4 5 6 1 1 1 1 1.2 1 i ! 15 37' 37" 38' 39' 38" 39" 38» 39' 1 39' 1.2 37' 1 37* 37' 37* 210 37* 37* 38' 38' 37' ! 37* 38 38" 39' 38* 37* 37' 37' 71 38* 39 39' 39' 38' 1 382 382 38' 38' 38 37' 37* 37' i 1 1 1 1 70 37' 37' 38' 37* 38' 38' 39 39' ; 4° I I 39 37' 37' 37' 60 37 37' 37' 37' 38' 38 j 1 40 1 38f 39' 1 ! 1.2 37' 1 37* 1 37' 37' 173 38 38* 38 38* 38' ! 385 38' 39' ! 4°9 39* 38' 37' 37' 1.23 1 207 . 372 37* 37' 37' 38 38' 39 38' 40 39' 37* 37' 37' "3 37' 37' 372 37' 37' 37' 37' 37' 375 37' 37' 37' 37' 30 37* 37' 37' 38' 392 38' 38» 38' 39* 37' 37' 37' 37' 122 37 37' 37* 37* 37' 37* 38* 38 38' 37' 37' 37' 37' 28 375 372 37' 38 382 j 388 39' 1 38» 1.2 38' 1 37' 1 37' 37' 37' 166 37' 37* 37' 37' 38» : 37' 39' 39' 2 39' 40* 39' 37' 37* U> 37' 124 37' 38 38' 38* 1 38' 1 38 392 39' 38 37' 37' ca C 37' 198 37' 37 37* 37' 1 37' 37' 39 38« 39* 38'! 37' 3/ 0 NI 37' 1 1 1 123 1 Ö S O 134 37* 37' 37" 38 37' 39' 39* 39' 40' 39 37' 37' 37' 1 1 1 1 1 1.2 I j 128 37' 37 391 39 39 ; 39 40' 1 397 38' 1 1 1 37' 1 37' 1 37' ö CU 37' 114 37' 37' 37* 37' 37' 1 38' 38* 38' ! 39' 38' 37' 37' 0 37* in 37' 37' 37* 382 382 : 38» 38' 39 37' | 37' I I 37' 37' 37' CÜ ■ I-I 37' 171 37' 37' 38' 37' 37' 392 38' 39' 3S2 37' 372 37' 125 | 1.5 ij 187 37' 37 38' 37' 38' 37' 38' 1 39' 1.2 39' 1 38* 1 37' 37* 37* 204 37' 37' 38' 38' 392 39' 40* 392 ! 39' 1 1 40 392 I T 37* 37' 37* 37' 25 37* 37' 38' 38 3«2 38' 39' J 38' 1 37' 37* 37' 191 37' 37' 38 38 37' 39 1 38' 1 38' 1 39 1 37* 1 37' 37' 37* 1 i 209 37' 372 388 38' 393 39* 405 39' 40 2 392 37' 372 37* ! i 35 37' 37' 38' 37' 38' 38' 39' 39* * 39 2 $8* 37' 37* 37' 1 177 37 37 37' 38' 38l 38' 392 39' * 39' 37* 37' 37' 37' 1 94 37' 37' 37' 39 37' 38* 39' 39' 39' 38' 37' 37* 37* 200 37' 37* 37' 37' 39' 39 38' 382 2 38' 2 382 38l 38 37' 37' 37* 74 37' 372 37* 37" 37' 39 302 38» 37* 37' 37* 37' 52 37* 37* 37' 37' 3/ 38' 38» 392 2 38' 372 37' 37* 192 37* 37' 37' 37' 37' 38 38» 38" 39' 37' 37' 37' 37* 92 37' 37* 37'! 37' 37' 38' 37* 372 372 57* 37° 37* 37'| 1 1 i

-ocr page 37-

-36 -

Vervolg Stal No. 21.

Datums

Hoef-

5 6 37* 37* K 37 37' 37* 37* 37* 37'

nummer 23 24 25 26 27 28 29 3° 31 1 2 37* 3 104 37' 37* 37* 3/ 37' 37* 37' 38* 38' 38' 37' 189 37' 37* 38* 37* 38* 38* 39 39' 39" 38 38 37* 13? 37' 37 37* 38' 38» 39* 39" 38 39' 38* 37" 37" 203 37' 37l 37' 38* 38' 1 37* 1 3«' 1 39' 1.2 38* 1 37' 37* 37' 201 37* 37' 38' 39' 39' 391 40* 1 405 1.2 39* 1 37* 1 37* 37° 127 37* 37' 37* 38* 37' 1 38* 39* 1 39' 1 40* 1 38' 37* 37° 167. 37' 38 37' 39° 3S6 38' 39* 1 38' 1 386 1 37' 1 37* 37* 89 38* 37* 38' 38' 38' 38' 4°' 39* 39 37* 37 37' 205 37' 37* 37' 39* 38' 38' 38* 38' 39* 38' 37° 37'

Inlanders 4 en 5 jaar. Aankoop 1908. Geplaatst tusschen boomen zonder tusschenruimte.

Stal No. 23 Ingespoten 22 Maart 1909.

Datums 29 ) 30 | 31

Hoef-

3 I 4 ! 5

26 j 27 j 28

22 23 | 24 25

37* 37'! i 37* 37' 37' 1 37'! 37' \ 37'i l 37 37*| 37' 1 37' 37* 2 37' 2 37* 37' 37* 37*

39* ! 38° i 37' 1 37' 38 I 37' 38' | 38 I 38' | 37' 38* | 38* 38' j 38* I 1 38* ! 39'

38' 37' 37° 37' 37' 37' 37* 37' 37* 37' 37* 37' 37* 37' 37* 37*

38' 37* 38* 39*

38 37" 37* 37* 37*

38* 1 37* I 37'! 37'! 37' 37° I 37» 37* 37* 37' 37' 38* 37' 37* 38 37° 37'

37° ■, -.2 37" 37' 37* 37* 37° 37* 37*

38 38 37* 37* 37* 37* 37' 37* 37° 37° 37* 38* 37* 37' 37* 37'

39° 38* 39 38*

59° 1 39* 37' 39'

39° 1 38* 37' 38* 1 38'

39 37' 38» 37a

;io 588 595 501 406 876 9T-7 949 947 338 352 372 740 697 670 609 655

37' ! 38* 38   | 391 I 39   | 39* 38 38»

38' 38' 1 I "1 38* 39'

38» 1      i 1 39» ! 37* 2    | 2 38* ! 37'

3.<7 1.2 40* I 38' 37* 38' 1 38» 38» 1 39* 402 4o* I 39*

39» 2 39' 1 39* 39* 39° 1 39* 1 39" 1 406

38" 38* 3»;'

38« 37' 38 37' 38 39 39* 39' 378

38° 376 38»

37'

37" 38 37* 37* 38' 37' 39* 39* 384

3 § 37* 37' 37* 37* 37* 37' 37' 375

I

39! 38'

37° 37

37° 37*

c 37■'

1 38* | 37* 1

38* 38*! 38* 38*| 37' 38* 1 5 i 38 j i 404 40' 40*; 37' 37*

37* ! 37

}8» 1

3«* 37* 37' 2-3 39* 38

37° 37* 2 391 37

?,7 37* 37° 2 38' 37*

39' I 38* 2-3 ! 2.3 39' ! 39' 1 39* I 39'

Artillerie Ieren 4 jaar. Aankoop 1908. Geplaatst in remontestal (loopstal).

-ocr page 38-

						— 37 —
					Stal No. 24. Tnges poten 23 Maart.
			Hoef-                                                                                Datums.
		nummer 23 24 25 26 27 28 29 3° 3i T 2 ! I 3 4 t 5 6 ; - - ' 1 1 ' ! 1 1 1 I 1 1 ' ! 868 37' 37' 38* 37' 38' 38* i 38' 39" 39' 2 38' 22 37* 1.2 37* 2 38 2 i 196 37' 37' 38' 37' 37* 38* ! 38» 39' 39» 38' 37* 37» 37*! | i-3 1-3 i-3 3 3 193 37' 37' 38' 39* 1 37» 1 39* ! 39' 1 ! 1 39» 39" 1 38' 371 37 37* 383 37' 37' 38 37" 38' 38' 1 38» 38* 39' 38* 37 37' 37» 360 37' 37' 38' 37" 37' 381 ! 3«3 382 39' J 38' 37» 37» 37' . 985 37* 37' 37' 37' 37' 38' ! 391 39' 39' 37' T 37 37 37» 1 i 972 37 37' 37» 37' 38* 38» | 39' 39» 40 2-3 39* 1.23 37' 1.23 36' i-3 37' 1 971 37' 37' 37* 37" 37' 38' 39' 38' 391 39* 389' 37» 37» 1 1 1.2 1.2 2 2 1 930 37 37 37' 37' 38 38° 399 405 38» 37' 37» 37* 36' i 907 37* 37* 37» 37* 37» 37* 39' 37' 37» 37» 1 37' 37' 37 1 908 37' 37' 37' 37* 37' 38» ! 38» 6 j 37' 37" 39* 40» 38' 37» 36' i •3 37' 562 37' 37* 39* 38' 37* 0 N Op 29 Maart 1 1 1 1 C | gestorven inwendige 875 37* 37* 37' 37' 37' 381 39 38* 39* 1 40 1.2 38' 1.2 3*5« 2 s 0 36' verbloeding. 2 1 (Miltscheuring.) 572 37" 37' 37" 37* 38* 36' 1 37' 39 39' 3 39' i-3 37» 3 37» ÖjO 37» ! I 183 34' 37' 37' ; 37* 38* 379 ; 38» 37» 39» 38' ,-4 3/ 36' O 37* 8 58 37' 37» 37' \ 38' 38' 38* \ 39' 39» 2 39» 1.2 38' 2 37» 2 37» 2 37» 2 861 37' 37' 38' 37' 37* .38 : 38' 39' 403 38* 36' 1 37' 36' 37* 174 37' 37» 37' 38 38 37' ! 39' 39' 39' 38' 37* 37» 2 2 2 1.2 2 2 2 168 37' 375 37' i 37' 38' 37' 38 38* 39 39* 38» 37* 37» 175 37' 37» 37' | 37' 38' 37' 38' 1 39" 1 1 403 1 39' 1 39 37* 36» 871 37' 37" 37'; 38 39 39" 405 39» 39» 38" 38» 38' 37» 169 37* 37* 37' 37' 38 3"7» I 37" 38* 39' 1.2 38" j 37» 1.2 | 2 37» 37 T72 37' 37' 38 37' 37' 38' j 39» 38» 38' 38' 1 37" 368 37» 206 37* 37 I" 238 37' 37' 38 i 37* 38 38' 38* 38' 40 1.6 39* ! 38 1 1 37' 37' 195 37 37* 39 37' 38' 38' ! 37' 38» — 37' 36* 37' 1 882 37' 37* 37' 37' 37' 38 38', 38 39* 38' 37» 37» 37* 1 ■ | r ! 1 i 1 X 206 39' 1 39 39' 38* 1 1 37 ] 37» 38' 1 39*
				Cavalerie 5 jaar overjarig aankoop 1907. Geplaatst in Etmontestal (loopstal).

-ocr page 39-

					-38 -
				Stal No. 25 Ingespoten 23 Maart 1909.
		Hoef- Datums nummer 23 | 24 ! 25 | 25 . 27 | 28 | 29 , 30 1 31 ! 1 : 2 1 3 1 4 ! 1 1 1 1 1 5 j 6 1 _J__I i __ L...... i j 530 37' 1 37" 376 1 37' j 394 1 382j 38* 1 391 I 1 39' ' 38* 373 I 373| t 3r 597 37" 37*1 - 1 --- ~~ 1 1 1 465 373 37* 378 381 38 37* 378 1 383 392 37' 376 37' 374 f 2 | 1 2 1.2 1.2 1 190 37*1 37* 1 37* 381 38! 381 384 1 375 | 392 — 375 175 37' 1 1 | 11 1 1 1 1 1-3 1-3 3 3 1 295 37* 379j 38 378 391 39'! 393 'j 399 398l 38'. 37 37' 37' s 269 37 ! I 1 — — ! -- __ 1 442 37"; — — ! i i 1 561 445 373l 37" _■ 1 378 37' 1 37' j 381 384 38 | 392 39° 1.2 378 374 37' 1 378 1 1 630 374 374 1 37'| j 38 38* 37* 1 38' | 386 2 395 1.2 379 1.2 37* 2 372 1 372 1 ! 1 .1 483 376 37' 38'! 374 378 38 383| 38' 39* 383 374 373 ! 374 1 1 1 1.2 1 5 2 1 603 37' 37* 376 i 37' 381 j 382 I 38 383 39 i 37* I 37* 371 1 375 i 612 371 375 378 384 379 38' 379| 392 1 398 392 ! 374 378 b£ T3 372 1-3 1-3 1 ï-3 622 372 376! 37' 37' 383 38 38* 384 402 384 1 37* | 37 .| 1 c 0 372 538 * 379 37' 372 37* 38 373 38 384 1 391 394 39* 379 371 | 374 1 1 a OJ |374 1 1 1 1 i ! S 1 826 37' 381 386 384 385 393 393 39* 393 37': 381137' 0 a 37' ] I i ~ 1. 1 1 1 1 1 1 37 374 37 39* 384 383 395 37' 39» 394 1 37" ' 37* ] 1 | 37' 0 373 1 I 1 I 71.3 !375 1 37* 38l 37' 381 37* h84 1 38= 2 40 1.2 1 389 375 1 2 2 378 2 378 ! 126 j 37" 37* 38 i 379 | 1 38" 1 ! 37' 1 1 i.384 | 1 38* 1 39* 1 | 389 ! 381 1 ! 1 374 ! 37'1 ! . i i 336 i 37" 37* 379 l3«T 39 385 | 391 39 39' 39 | 372 374 1 374 1 1 1 «9 i i 1 35° | 378 37" 38' 38* 383 38 I 394 39' 1 39' 375 37" I 39' 1 1 37 | 1 ! 1 i 427 37' 375 i 3«6 1 38» 384 381 38* 393 J388 374 1 j 373 1 1 J374 1 373 1 1 ! 1039 ! 37' I 372 38 373 385 382 381 388 i 39' 3«2 373 j 378 1 37' 1 ] 1 1 t 1 1 1.2 1.2 | 1 1 1 1 925 376 | 378 1 381 378 385 38' 39' 40' 1 40* i 1 393 378 j 375 |37* 1 | - j i 878 37* 371 37* | 373 | 37' 1 379 1 384 1 391 1 39* 2 39 2 ! 381 | 373 1 ! |376 l i ( 903 i 37* 372 38' |38* 39 3»9 38» 391 375 37! 37' 1 368 1 1 372 i i t 1 1.2 2 | 2 1 2 ! 2 \ ■* j 1 446 Is»' 37' 38 1 383 j 38' 38" 406 404 I 394 ! 36' 1 1 1 i 37' \ 373 ! 1 378 1 | 1 i 411 348 374 |374 37' J381 J373 i 39 37s 1 385 _| _ 3q£ l i 40 I 38 1 I ' j 37 1 ' 1 37' ! 37' 1 1 1 1 1
							(loopstal).
			Artillerie Ieren 5 en 6 jaar. Aankoop 1908. Geplaatst in remontestal

-ocr page 40-

						- 39 -
					Stal No. 26 Iigespoten 23 Maart 1909.
			Hoet-                                                                             Datums
		nummer 23 1 24 1 25 26 27 ! 28 ! 29 3° 31 1 2 3 4 5 6 ____ 381 379 37' 39 382 39 392 4°2 T I99 1 37' 1 37' 37' 373 368 - 405 372 37 377 T 383 1 38' 1 378 1 39 1 38" I 384 376 373 3/ 374 398 37" 39l 398 406 405 4°4 40" 40' 398 38' 38 374 1 1 1 1 1 1 I 1.2 1.2 1.2 2 1 | 397 37' 37' 395 4°2 404 401 4o« 399 1 40 1.2 37 3 37 3 372 375 i ! 387 37" 37' 39 391 38» 391 394 375 38» 376 375 37 378 1 347 37' 37' 383 383 384 39' 395 396 39' 37a 3/ 381 378 1 i 345 37' 37' 378 37' 381 3S2 384 395 3 392 3 38' 3 371 37 3 bb 373 1 365 38 382 382 379 373 38» 38 39' 39" 378 378 374 c3 T3 O N. 375 i 1 333 375 377 388 394 38' 378 38' 39' 382 372 37 3Ó8 376 1 1 1 1 1 a 1 332 374 37' 378 378 38 388 383 394 1 40 1 37' 373 374 a 0 374 389 37" 37' 381 381 384 38' 388 39» 1 404 1 385 1-3 381 3 378 Ö ft 375 37i 375 376 382 37' 384 38» 403 39» 395 — 381 38' O 37' 362 374 — — — 38' — 379 37' 382 2 37" 2 373 2 37" 2 ë 376 935 378 38' 38» 388 383 36' 39' 39' ! 396 378 373 375 37 1013 37' 37 377 382 385 381 38» 379 37' 38 37' 374 37' » 1 1 1 1041 37' 371 37' 372 39 | 378 383 395 1 398 39' 38 1 372 374 375 101S 373 37' 379 394 388 375 383 40 382 375 373 371 1 1 2 2 2 2 2 1 1016 375 37' 38 38= 39 394 39' 393 394 37' 373 39' 37' ! 1 1.2 1.2 2 2 2 i 712 37B 371 37' 379 : 38 408 398 394 404 381 38 373 38 1 1 463 376 371 375 371 382 378 38' 39 39' 1 372 373 37' i 855 374. 37' 385 374 38 37' 384 392 1 38' 1 375 1 37 1 37' 372 i 1 544 37' 38 39' 382 38» 395 40' 40 396 404 382 38 37' 373 573 37' 38 38 381 381 381 384 382 394 38' 37" 375 37' 432 376 378 38 371 392 __1__ 379 384 395 1 38 37' 375 37' j
				Cavalerie 5 en 6 jaar. Aankoop 1908. Geplaatst in remontestal (loopstal).

-ocr page 41-

				- 4o - Stal No. 29 Ingespoten 24 Maart T909.
			I Hoef-                                                                              Datums
		nummer 1 24 j 25 26 S 27 28 | 1 29 | 1 3° 31 1 2 i 1 3 4 5 1 ___1 6 1081 37* 36' 1 372 36' 38* 1 38» | 37' 38' 39' 1 37* 36» 368 37 1089 37' 1 1090 37* 37' j 36» 36* 38* 37' 1 38 ] ! 398 37* I ' I 37' 36' 37" 372 1094 37" 37' i 1 39 37* 3S2 37" i 38 ! i-S 1 5 38 | 38* 39 39" 37» 37* 37 36'S 1 1076 372 37' | 373 1 37' 1 38 3S2 38* 1 ; 1 393 : 398 T 375 37" 37* 362 1059 37* 37' I 372 i 371 378 37* 1 38' | 1 1 39" 1 37' 38' 37' 1077 373 1 1 Niel 1 1 ingespoten i 2 i 2 2 1083 37' 37" 36M 1 372 38" 37" 383 38" : 393 1 38" ! 39* 378 378 37" 37' 1108 37 373 37" 37 38" 37' 37* 38* 368 36' 37 4 4 1-4 905 37' 37* 37 37" 38' 37" 37" 38" ; 39* 37' 37' 37' 36' ■ 1 1 1 1 1061 37' 37* 378 37* 383 38 38l 1 383 38"| 1 391 39' 38* 378 38 373 1073 37" 37" 1 38 368 39' 37" 39' 382 37* bi> 37' 37" 1.2 1.2 1 1105 37* 37 1 38' 1 37* 1 378 1 372 1 37" 1 38" 388 38 37 372 37* 1057 36' 373 383 37' 38 37' 38" 38' 38' 37' 372 e 37* 36- 1096 378 38* 37" 378 3»3 1 38' 1.2 39" 1.2 39' 1-23 40' 123 38' 3 37» s 0 ö 372 37' 1112 37' 372 378 37 1 38 1 37 382 39 1.2 39" 1.2 3«a 37 s PM 0 +j 372 ! 372 1 1073 37' 37" 38 37" 38' 37' 37" 7 37' 1 40 39> 36' 37' 372 1068 1 373 37* 37' 1 372 1 38* 1 37 1 38 1 38" I 39" 1 381 37" % 373 37 1107 37' 37" 38' 383 393 38 371 36" 1 38 37' 371 37* 373 1080 37' 3O3 37" 1 1 1 1 1 I 1-3 3 1071 373 373 38 368 37' 37' 38 37' 39 378 36" 368 [ 36* 1106 1 371 !37l 37' 1 378 ! 37" 376 37' 391 39 383 378 37l 36» 1104 ! 378 37" 38 I 37' 37" I ! 38' 383 1 392 1.2 38* 1.2 383 37* 37* 37" 1078 36' i 373 37' i 372 l 38' 38' 393 39' 39 1 36* 365 i 372 368 1 ï-3 i-3 1 1 1 1 1 1088 ! 37 i 373 37° |372 |38* 38 382 1 3»2 39 1-5 39 1 38 393 |382 37" 1 37* |373 1087 37' 1 37" 37* 38 37" 37" 1 39' J ! 378 38 1 37" 1 37' 1098 \ 37* 378 376 37' 38 1 378 381 392 | 388 37" | 36» 37* 1060 372 1 37' 37' 36' S37' 137* 37' 36' 378 I382 37* 1 37' 36' 1074 36* I 372 38' r 37" 1 37" i 37' 1 I 38* 383 1 37' 1 |372 1 1 36' 1 | 37 36' 1086 37* 1 37' 1 392 378 ' 381 | 37' 1 38 398 39' 1 372 37' 37' i 37 1085 37* j 37" 37' ! 371 37" 1 37' 1 38' 37' 37" |379 373 | 37* 1 36'
					I

-ocr page 42-

							— 4i -
						(Vervolg) Stal No."29 Ingespoten 24 Maart 1909.
			Hoef-
								Datums
		nummer 24 25 26 27 28 29 30 31 1 1 2 1 3 1 4 1 5 r 7 1.2 1.2 2 1084 372 37" 38 36' 38' 394 39' 39' 39* 1 38" 37" 37 36' 372 1082 36" 372 376 36' 38' 37' 1 376 37* 38 38' 36" 36' 37 1056 37' 37' 37" 37' 38' 38' 37' 38 379 37° 37' 36" 1 i-3 3 3 1103 37 37' 1 37" i 36» 1 37» 1.2 37' 1.2 379 2 37" 2 39' 38' 36» 37' 37 1072 37* 37" 5/ 38' 37' 38' 1 38' 38' 39' 40 39' 38 376 372 37' 1116 37 372 37a 37' 38' 38' 38' 382 37" 36" 37' 37' 1 1 1.2 1.2 2 Veulen 38 38' 37» 38' — 38 38» 39' 38 37" | 382 | 38 | 38'
					Cavalerie en Artillerie 4 en 5 jaar. Aankoop 1908 (Ieren). Geplaatst in remontestal (loopstal).

-ocr page 43-

— 42 — Stal No. 30. Ingespoten 22 Maart 1909.

Datums. 3° ! 31

Hoef-

mer 22 | 0 37' 6 373 5 7 379 37' 1 37' 1 5 375 37' 7 37' 3 373 4 37' 1 373 8 373 3 6 37' 37' 6 1 37' 373 00 cc 37° 375 8 373 '9 '7 375 37' 15 )8 37' 37" 2 4 !2 37 137' 37° '3 ' 378

4 ! 5

24 , 25 I 26 j 27 28 I 29

I

I

I 37 1 376 378 37' 17" 1 17: 38 38' 1 37 17' 38* 1 37' 37' 37' 37* 17" 38» 39' 1 37' 37* 37' 38° 38 38 38 37' 378 38° 37* 38 37° 37' 1 37" 378 38 38' 1 373 38*

1.2 | 1.3 402 | 395 1 ! 1.2 39* ; 38» I I I 37' i 38* — ' 38*

38' ! 39 38' i 383 1 1 38 ! 39* 378! - 1 38 ! 40'

17-' 37° 37' 37 37' 37 37' 17* 37" 37' 37' 37' 37' 37' 368 37* 17* 3/-''

38' 37" 37*

38' 38 378 38' 37' 38* 38 393 37' 37. 378 37" 38' 388 37' 39' 37a 37* 39 392 38s 39' 37' 38» 393 39* 38' 37' 38* 38' 378 37' 38 38' 39' 38» 38° 38"

39" I 38° I 37' 378 1 40 38' 378 1 37' i .2 39 2 383 1 39' I 39* 1 39' 38» I 38 38" 38' 38° 1.2 39* 1 388 j8a 1 393 38» 1 403 3«' 39' 1 403 38' 1 38* 38» 1 39' 39'

37 17' 36' 37'

37 37* 17* 17-'

37" 37' 37' 37B 37' 37' 37* 37" 17s 37' 37* 37' 37' 37' 17r' 37' 37' 37"

37° 37' \ 37' I

36

37 ! 37°

37* ! 378

39

39'

1 1 39° i 38" 38' | 39

37' 37* 37' 378 37' 37' 373 37° 17!' 36' 17" 17:' 37* 3H8 373 375 37° 38'

382 37' 37* 37' 37' 37° 375 38' 37'^ 37s 37* 38' 37'

388 37'

37" 37* 37' 37' 37 37' 37* 37' 17' 17" 37* 37' 372 37 17' 17" 37' 372

38' 37' 37* 37' 37' 38' 38 378 378 375 37? 378 37'

17* 38'

1 .2 39

38'

38° j 38° 378 | 38" 38" i 37* 1 38' I 39' 37' | 37°

39 | 388 398 \ 38' I ! I 40' j 38' I 2 | I 38° ! 37'

38' 38° 11 38* 39' 392 395 1 398

39* 39' 1 39 39 392 39* 1 40

38 17:'

39! 38'

Cf. -3 G o N

37? ! 38' 3«2 I 3S3 387 j 37s 37' 38f

•

388 38° 37* 38» 371 1 39' 378 385 383 378 379 37*

388 1 39a 38 38 37° 1 40 38 38" 38° 382 38* 38»

37 373 3/ 37" 372 37' 37" 37' 373 37" 37* 17,B 37' 37' 37° 379 37" 37' 378 37°

37° i 37'

39' 378 38' 38»

37' 37" 37" 37' 37' 37' 37° 37' 378 375 37° 37* 37*| 37' 37' 37° 37° 37' 37'

38' 38* 37" 37' 38* 38 378 38' 37' 38 38 37' 38* 38 38' 38 38 37' 373

37° 36" 37° 37' 37' 376 373 37' 37' 38 37' 37 37' 37' 37" 37° 37' 37'

I 398 37° 1 39' 38 38° 1 399 1

1 .Vï' 37" 1.5 40» 38' 38' I 39'

37* i 37° 37° 37* 37ü | 37° 375 j 37'|

1 4°' j 39* 1 ! 1 38' 39 39 ; 39* 1 39» : 38» 39' ! 38' I 1.2

37' 378| 37° 37" 373 37* 37° 378 37' 378 37' 378 37* 372 37 378 37* 37* 1 373 37" 1 37' 37°

37* 37" 378 I i 37' | 38 ■ 37' 37" I 373 I 37' | 375 I 37*

38' | 39 37' I 39' 38' : 38' 38' 30 ; 1 383 , 37' 382 : 38» 1 1 39 39' 38 : 37'

38 38' 4°2 39° 39 3»* 37' 39' 38* 38° 393 39 1 1 1 39' 39' 38 1 1 1 38' 40 4°2

Cavalerie 5 jaar (overjarige). Aankoop 1907. Geplaatst in remontestal (loopstal).

-ocr page 44-

					_ 43 _
				Stal No. 27. Ingespoten 23 Maart 1909.
		Hoef- Datums. nummer 23 24 2 5 26 27 28 29 j° 1 31 ! 1 1 1 . 2 3 4 • $ 1 6 I 1 I 1 1 1 1 ! 1 1' 1 1 I 802 37' | 37* 38' 37' 37' 39 38' 38' ; 38' 37' i 37' 37' 37' 1 1 1 1 1 I : 1.2 2 1 1.2 2 776 37' 37* 402 37' 38» 39' 39' 39' 39' j 37 1 37' 37* 37'! 764 37' 37' 38' 37' 1 38' 1 38' 1 39 1 38» I 38' 1 37 37' 37' 37' 1 749 37' 37' 38 37' 38' 37' 38* 39' 39' 2 38 1.2 37' 2 38 40' 39' 384 38 376 668 37 37 37' 37' 38' 37' 39' 39' 39 37' 37' 37 37' 1 719 37' 37' 38' 37' 38' 38' 38' 39' 40' 38» 37' 37' | 828 37' 36' 37' 37° 38' 38* 38' 38 38' 37' 37 37' 37' | 791 37' 37' 37' 37' 37' 37* 38' 37' 39* 38' ! 37' 37 37* i 2 2 1.2 2 ] 7°9 . 37' 37' 38' 37' 38* 39* 403 39' 39* 38 »i 39' 1 39 37' °i 37' 37' 691 37' 37' 37' 37* 38' 37' 38' 38' 38' 37' 37' 37* 636 3-7' 37' 37' 37* 37* 37' 37" 39 38* 39* 38' 37* i-3 1.23 1.23 1.23 3 721 37' 38 37' 37' 38' 38' 39' 40' 405 2 38' 1.2 37' 1.2 37' 1.2 i Zondag. 37' 810 37* 37* 37' 37' 38' 38' 38* 38 39' 39' 37* 37' 37' 669 37' 37' 37 37' 38' 37' 38' 38* 39' 38' 37* 37' 37' 792 37' 38 37' 38 38 38* 38' 38* 39 38* 37' 37' s s 37' 3i 37* 37' 38* 37' 38' 37' 38' 39' 39' 2 38 2 37' 2 37' 0 a bo 37' 293 37' 37* 38' 37' j 37' 39' 39* 39' 39' 2 37' 37' 37' O 37* 57 37' 37' 38' j 37' 38' j 37* 39' 38' 39* 37' 1 37' 37' -t-> 5) 37' " 280 37' 37' 38' ! 37' 38' | 37' 37' 38' i 39' 37'i 37' 37* S5 37' - 3°5 37* 36» — — ' — 1 — 37' 38* 39' 37' 1 37' 37 37' 186 37* 37' 38' 37' 38' 39' 39' 39* ; 39' 3 38' | 37' 1-3 | i-3 37' 3 37* 620 37' 37' 3«9 | 38' ! 39 39' 403 39' 40 38' 1 37' 1 1 1 37' 37' ' , 326 36' 37* — 38* 38* T 38' 36' i 37' T | 37' 36» ■ 9 37' 37' 38' 37' 1 38' 39' 39' 1 40 39' 38' j 37* 37' 37* | 2 2 2 2 1 14 37' 37' 38' 37' , 38' 38' 38' 39 1 39' 1-3 37' i 37' i-3 1 i-3 37' 3 37' 272 37' 37' 37'! 38' 38' 39' 39' 403 405 39' | 38 37' J 37* ' 1 1 116 37' 38 38' 37' 37' 37" 38' 38' 39' 39' j 38' 37' T 37' 1 | 80 37' 37' 38* 37* 38' 39' 40' 39' 38' 38'! 37* ! 1 ' 37' T 37' 257 37' 37' 37* 38' ; 37' 378 38' 38* 405 39' 37' ' 37' 37' | X367 1 39 1 37' 1 was niet inge- spoten. 1 1 1.2 1.3 1.2 X749 i 40' 1.2 39' 1.2 40 1.2 40 1.2 ! 39' 1 1 39* 39' 39 38' 37'
			Cavalarie 6 jaar, aankoop 1908. Geplaatst in Remontestal (loopstal).

-ocr page 45-

				— 44 — Stal No. 28. Ingespoten 24 Maart 1909.
		Hoef- Datums. nummer 24 1 25 1 1 26 27 28 29 3° ; 31 1 2 3 ; 4 1 5 • i 1 6 7 1051 37 37* 37' 37' 38' 37* 37* 38' 37* 373 ] 37' 37' 37' | | 1 1 1 1.2 1 2 1 1079 36» 376 38' ! 37* i 37' 37* 38' 1 38' 39 39* 37' 37 37* 37 1 ! 1 1 1065 37' 38 1 1 39 ! 36' 38' 37' 38 38' 37' 36' 37 37' ! 1 2 2 2 1 ! 1064 36' 37' 38' 37* ! 38' 37' 39 38' 39' 38' 36* 37' 37' 1 1062 37 37' 37* 39» ] 37' 36* 38' 38' 38* 38' 37' 37* 37' I 1063 37 37' 37' 38* ! 37 ! i ] 1 1.2 1.2 2 2 i 1 i l mi 38 37' 37' 37' \ 38' 38' 38* 40 40* 38» 381 37' 38'1 2 2 | 1.2 2 j 1 1102 36' 37* 37' 36* 39 38' 38* 39' | 401 38' 37* ' 37* | 37 | 1 IIOO 37' 37' 38* 36* 37* 37' 38* 38* 38* 37* 373| 1 37* i 37* 1109 37' 37' 38' 37' 38 37' 37* 37' 1 38' 37* 374 ! 37' 1 37' 1 1115 36' 37 37* 1 1 i j 1 1 1 1 I 1 1 | 1069 37 37' 38' 37* | 38* 38' 39* 39* 1 39* 38* 37»^ 37* 37' i 1099 37' 37' 37' 1 1 1.2 2 1 2ê 1 2 ! HOI 37* 37' 3/ 37' | 39' 1 38' 38* 38'! 39 36* 37* 37* 37' 1 - 1 l i IIIO 38 37' 37' 37* ! 38' ! 37' 37* 39' * 38* 38' 37 bb 38' 37* 1.2 2 2.3 2-3 3 1 1 tS i T3 310 37* 37' 38' 37« 38» 39' 1 39* 1 39". 40 38' 37»! g 37* 37' 1 i i 695 37' 37* 38' 37* 38' 38 38' 38* 37* |36* 37' 0 i 36* 36' ; ! 277 37' 37* 38' 38* 38* 39* 38* 38' 38* 37' ,7< 2 3/ g 37' 37' 1 1 1 i 292 37' 37' 38 36' , 37' 37' 37' 38' 39' 38' i 36* 1 8 37' 37 ! ! 1 1 1.2 212! ! 1 55 37' 37* 39' 1 37* 37* | 37* lil 38' 39' | 39' ; 2 I 2 1 38' | 3^ : Z | 2 | 1 .2 37* 37 1 ! 286 37* 37' 39' 39' j 39' ! 39* 38* 39* i 39' 37' ! 37' ; A 373 37' 1 \ 2 1 2 | 2.3 2.3 2 2 1 + ! ! ' 1058 if" 37' 38* 38* 39' 393 38' 39 I 37* 37' 37' 37' 37' 1 294 37' 37' 37* 37* : 38' 38' 38' 39' T I 39' | 37* 38' 36» 37' i i 1 ■ 22 36* 37* 37* 37 37' 37' I x 37' 1 39' 2-3 ! 2 38' 2 ! 37' 1.2 371 ; 1 36* 36' 1 s 197 37' 37' 37' 1 37' 37' 1 1 38 1 38' 40 1 39* 37' 373 37' 36* 1 093 36* 37' 38' 37* 38' 2 37' 2 38' • 39' 2 ! 2 39' i-3 37' 3 37" 37* 37' i ! 1 222 37' 37' 38' 37' : 38 38» 39* ! 39* 39' 1 38 37* 1 38» 37' 37* 37' i 837 37' 37' 37» 37' 37' | 37' 37* 37* 38' i 373 37* 1 i.5 1 1 1 19 37' 37' 38*" 37' i 37' 39' 39' '■ 38* 2.3 38* 2-3 38' 37'; 37* 37 ; ! 547 36* 37 39' 38' 38' 37' 37' 36* 88 37 37* 38' 37' 37' 38 37' ; 38» 39» 1 39' 37* 37' 37' 37' . 1 i 278 37* 37' 38' 37* '■ 38' 37' 38' ; 38' 38' 36* 37* 37' 1 1 1 ! 1 1 ! 1092 37* 37' 37' 38 i 37' 37' 38' 37* i-3 38* 3 36' 3 37' 3 37' 37' 1 i 1117 37' 37' 37' 36* 1 37' 37' 38' 39' 39' 39' 37' 373 37* 1 1 1.2 2 • 2 706 37' 38 37' 37' 37* 373 38* 39' 38' 37* 37* 37' 37' ___:
			Cavalerie 5 jaar aankoop 1908. Geplaatst in Remontestal (loopstal).

-ocr page 46-

						- 45 —
					Stal M.\ 31. Ingespoten 22 Maart 1909.
			Hoef-                                              ■                               Datums.
		nummer 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 1 2 3 4 5 836 1 37" ! 37° 1 38 38 37° 38 38 | 39" 38' 37' 37° 37 | 37° ; 849 1 37" | 37' 38 37" 38' 37' 38' 385 39 39' 37' 37* ! 37* 378 843 376 ! 37' 37' 37" 37' 37* 39' 383 39 38 37 37 137' 37° 956 37' 37e 37" 37' 37' 38 378 385 39" 398 38 37* ! 37° 37' 866 37' 37' 37" 38 38 37' 37' 37' 39 38' 37' 37* ! 37* 37* 841 37e 37" 378 378 38' 378 1 38 1 39* 1 38' 1.2 39" i-3 375 37" ! 37' 375 667 37' 37" 37" 378 40" 39* 386 405 40' T O 396 T 37' 37' 37* 37' 978 37' 378 37' 37' 38 38 376 39' ! 39 I ' T ' 38" 37' 37' ! 37 37* 977' 375 378 38 38" 3»3 378 38' 38' i 39 38» 378 37' ' 37' 37' 976 37' 376 378 — ! — — 1 1 1.2 ; 1.3 1 967 375 375 375 38« 38» 398 405 405 40 38* 37* 37* ! 375 37" 877 37' 37* 37' 378 38 378 39' ! 38' 38' 38» 37' 37" j 37" bc 37' 1 1 I 1 1 i 0 95i 37" 37' 378 379 38' 378 38' | 39* 40' 39' 38' 37' 37* 37' 1 1 i 1 N 939 378 1 37" 376 38s 38° 38* 39 1 39' 399 39' 37* 37 37 a 37* 870 375 i 375 38 37" 378 38 38* | 39 39' 39" 37* 37' 37 e 375 ] 1 * « i-5 1 0 950 378 1 376 37" 37' 379 375 38' | 39 39' 38° 37 36« 368 O bo P< Q 3-7' 583 376 37* 37° 38 37° 38 38' 38* : 38* 381 1 365 375 3/ 37" 1 1 I 1-2 I 1 569 375 37" 374 37' 37' 38' 37» | 39 : 38' 379 37* 366 37' 37 I ! ! 1 T » 554 37' 37" 375 38' 379 378 39 39' 39' 38' 37" 36' 37* 37* 628 375 375 378 37' 378 378 38' 38' 38" I 39' 37* 1 37 37s 373 378 607 37" 37' 37" 376 39* 38" 38* 39» 40 T-5 389 37° 375 376 781 37" 376 375 375 378 37' 38 38' 38» 38» 37 37* 37° 37' 618 37" 37' 38 37* 38' 376 38' 38" 39' 386 38' 37 375 37' 613 37e 376 376 37' 38' 37' 38' 1 388 -r 39' 39' I 39* 378 1 37' 37' 37' 37' 564 37' 37' 37' 38' 38' 39" 395 40" 4 o5 37' i 378 37* 556 37' 37' 376 38 39 38 3«5 39° 39° 39* 378 372 37* 37° 610 376 378 37 38" 378 37' 37' i 40 37. : 38b 398 37* 37* 375 37* 629 37" 376 37" 39" 38 379 39' 37» I 398 1 38 376 37" 379 993 376 37' 37" 38' 38' 38 39' ] 39' | 39* T T 37 1 39 37 i 38' 36» 37* 375 1049 376 38' 38' 39* 39 39' 39* 39 405 38* 37* 379 1047 37' 375 37' 37" 388 386 38' 396 398 38' 37* 37' 378 375 700 376 37 375 375 37' 3S5 38" 38 39 39' 37' 37' 37' 37* 575 37' 375 37' 37' 38" 38' 38' 39' 385 T 38' 38» i 37 376 37' 568 37' 37" 375 37 39" 38*i 38' 4° 1 39° 1.2 379 37"! 37' 37° 37' !
				Cavalerie 5 jaar aankoop 1908. Geplaatst in Remontestal (loopstal).

-ocr page 47-

-46 - Stal No. 32. Ingespoten 22 Maart 1909.

Datums.

Hoef

26 | 27

29 3° I 31

23

24

I

38» 1 39' ! 39 39 39 39 1 1 40 40 1 38° 38' 1 1 39' 39° 1 38° 4° 1.2 39 40" 39" 39' 1 38' 39° 40 39» 1 39' 40 | 39' 39» ! 38* 39* 1 1 1

37' Ï7" 37' 37' 37" 37' 37" 37' 37'

! 37' 37' i 37» 37' 37' | 37e I 37 |37" | 37' I 37' ! 37» 371 37' i 37' | 37' I 37' 37' 37' ; 37» I 37 ; 378 37' : 37» ! 37' I 37»

38* 38* 381 38' 38' 38»

36' 37' 37" 36» 1 37' 37° 37" 37' 37"

38' 37* 37'

58» 58' 38« 1.2 39» 1 37' 372 1 39 1 39 ^7" 38* 2 38' J39' 39' 38' 1.2

37° 37' 37' 38 37' 381 37" 381

37" 37* 37' 38 37' 38 37* .>,7 372 37' 37' 38 37'' 38

37 1 371

37 37' 37' 373 37' 37' 17:' 37' 37" 37l 37* 37* 37' 37' 37 37 37* 37" 37" 37' 37' 37 37* 37' ! 37 37" ! 37 I I 37* ! j 372 i 37" 37' 37' 37' 37' 37'

37" 37 1 37' 1 36 37" I 37' 37' 37* 1 37' 373 3*' -37' 38" 1 37* I :>,7S 37' 37 37» 37 57*

37" 37 1 36" 1 37 17'1 37 I 37' 37 37' 37" 37 3„. 37* 1 7-.71

38' 38' 38' 38° 39 38' 38' 38* 38' 37*

38" 38" 39* 39* 39' 38' 38'

37' I 38' 37» j 38' 37' I 37'

* I

S7 37* 3«2 37" 37' 37'

38 37' 37' 37' 38 37* 37' 37' 37' 37' 3?. 378 37* 37'

37" 37" 37» 37' 17° 37* 37' 37" 37" 37' 37'"' i76 37*

Ti "O e c N

37 : 38° i 37*

39° 12 39 39 39' 38' 39' 39' 39' 1 40' 37* 1 40 38' 39* 1 39° 1 40" 39* 1 39» 39» 1.2 39 1 38' 39" 1 40'

38' 1 I -I 37'! 39 I 38' 39* 38» ,8* 1 38« 38" 1 39" 39' 38 1 i 38'! 1 I 37 | 39 ! 1 I 39'!

39* 38' 38' 38' ,38 38' 38» 39» 38* 38 39» 39' 39' 39 40 39 40 38" 39 38* 38°

s e u bc ft o

37 38 37 37* 36» 37* 37' 37' 37' 37° 36» 37b 37" 374

38' | 38 38* | 38 38 | 37° 38» ! 372

38 38' 37* 37* .17* 37* 37' 37" 37* 37* 39* 37' 37° 38' 37' 37* 37°

39' 37' 373 382

38 37s 38 37'

37°! 37'! I 37'| 37* ! 37' i

37' ! 37 37' 1 37' 1 1 1

38' ! 37* 38' 138° 38 ! 38' ! i' 38' | 37* i ! 38' | - 38   ] 37* i 39   I 38° | 38'! 38* 1 I | 38 | 39'!

37" 37'

37" 38 37'

37 37" 37

37' 37'

37" ! 38' 37*

37' 37"

37°

37" 37* 37' 37* 37'

37 37'

37 1 | 3<5' i 37' 37' I 37" 1 I 1

37'

40"

37' I 37' | 37' ! 37° 37* 37'

37° 37* 37"

38" 37' I 38» 37' I 38' 37"- 39° 37" 1 I ' 38' 37'

38 ! 37"

38 I 3

37" 37'

37» 37" 373

37* 37' 37

37* 37' 37'

37' 37* 37' 38

37' i7r'

37" 37'

37" 37

37' 37°

37* I 37' I 37' I 38

38' 38 I 38»

37"

37'

37"

40

Cavalerie 5 jaar. Aankoop 1908. Geplaatst in remontestal (loopstal).

-ocr page 48-

			- 47 ~
		Het resultaat dezer entingen was als volgt: Bij het meerendeel der geïnfecteerde paarden was op den 4den of 5den dag na de injectie verhoogde temperatuur waar te nemen. Het incubatiestadium varieerde tusschen 3 en 5 dagen. De stijging van de temperatuur hield tot op den 6den of 7den dag aan en bereikte op den yden of 8sten dag na de injectie het maxi- mum, om daarna vrij plotseling te dalen, zoodat behoudens enkele uitzonderingen de temperatuur op den ioden dag na de injectie normaal was. Bij een 10-tal lastige paarden vond de injectie niet plaats wegens gevaar voor operateurs en helpers. Zij werden evenwel door de naaststaande paarden geïnfecteerd; de ziekte- verschijnselen traden echter ongeveer 2 a 3 dagen later op. Bij enkele paarden slechts vielen buiten de typisch verloopende thermische reactie geen andere symptomen te constateeren. Gedurende de temperatuur sstij ging waren alle paarden soporeus en viel deze samen met geringen eetlust; bij slechts weinige kwam anorexie voor. Was de eetlust gestoord, dan verteerde de opgenomen haver slecht en was de faeces brijachtig. (proctitis). De verdere symptomen waren catarrhale conjunctivitis, zwelling van de subcutis der conjunctivae en van de beenen. Bij sommige dieren traden de eerste, bij andere de tweede symptomen meer op den voorgrond. Ook afzonderlijk kwamen deze symptomen voor. Bij de 5-jarige Iersche paarden, welke het langst in het depot en dus het meest op krachten waren (aankoop 1907) en die in de meest gunstig hygiënische conditie verkeerden wat stalling betreft, was de reactie het geringst. Terwijl deze bij de inlandsche paarden, die slechts kort in het depot waren, aankoop 1908 (najaar) en Januari 1909, het meest typisch was. Deze paarden waren minder op krachten en onder minder gunstige hygiënische condities opgestald. De temperatuur bij deze inlandsche paarden steeg minstens tot 400 C, bij twee was de maximum-temperatuur 41.3 en 41.70 C, terwijl de aandoening van den digestietractus en van de subcutis van conjunctivae en beenen frappant was. Bij één dezer inlandsche paarden viel absoluut geen reactie te constateeren, hetgeen waarschijnlijk aan immuniteit moet toe- geschreven worden. Bij slechts 12 paarden trad diarrhee op, n.1. den 7den, 8sten of 9den dag na de enting; deze hield slechts 1 of 2 hoogstens 3 dagen aan (één geval). Bij 3 dezer paarden ging deze diarrhee gepaard met kolieksymptomen. Een dezer paarden, N°. 562, dat als koliekrecidivist bekend stond, en de fatale gewoonte had zich alsdan herhaaldelijk vrij onzacht op den grond te storten, trad de dood plotseling in, welke bij sectie het gevolg bleek te

-ocr page 49-

			- 4« -
		zijn geweest van „miltruptuur" (inwendige verbloeding). Een inlandsch paard, N°. 138, aborteerde, waarvan het geen nadeel ondervond. Bij een deel der paarden was in zeer geringe mate heldere vocht-afscheiding uit den neus, druppelgewijs, waar te nemen. Bij slechts 12 paarden werd tijdens het verloop der ziekte „hoesten" waargenomen, terwijl bij 1 paard duidelijk verschijnselen eener lobaire pneumonie te constateeren waren. Het hoesten en deze pneumonie werden teruggebracht tot secundaire streptococcen- infecties, te meer, daar de longaandoening gunstig verliep na behandeling met pneumostreptococcenserum. Bij één der in- landsche paarden trad gelijktijdig goedaardige droes op; ook deze aandoening nam een betrekkelijk abortief verloop (de onder- kaaksklieren abscedeerden niet) door injecties van goedaardige- droes serum. In stal 6 waar 40 oude treinpaarden gestald zijn, deed zich geen enkel geval van Pferdestaupe voor. In verband met deze gunstige resultaten is het wenschelijk, zoodra zich gevallen van typische Pferdestaupe hetzij in militaire of particuliere stallen (sleepers, tram- en rijtuig maatschappijen, enz.) voordoen, zoo spoedig mogelijk de verder aanwezige paarden met bloed van het geïnfecteerde paard subcutaan te enten. Op den voorgrond moet echter gesteld worden, dat men de dieren volkomen rust geven kan. In dat geval is vrijwel alle gevaar uitgesloten. Worden bij het uitbreken van de Pferdestaupe alle paarden geënt, dan zullen deze dieren op denzelfden tijd ziek worden, doch tevens gelijktijdig weder gezond zijn. Het verloop der ziekte wordt aldus aanzienlijk verkort; in 14 dagen is herstel ingetreden, en kan de daaropvolgende desinfectie doeltreffend zijn. In de garnizoenen zullen de paarden bij zoodanige entingen niet zoo lang aan den dienst onttrokken worden, want 2 a 3 weken na het herstel mag men reeds lichten arbeid van de dieren vragen, en de oefeningen op kalme wijze met hen hervatten. Hiervan kan geen sprake zijn, als men de enzoötie haar gewonen loop laat nemen. Noodzakelijk zijn bedoelde entingen wanneer internationale verwikkelingen voor de deur staan. Ook om andere redenen zijn dergelijke entingen zoowel voor militaire als voor burgerpaarden van groot belang. Van de 600 paarden, die in het Remonte-depöt aan ent-Pferdestaupe leden,

-ocr page 50-

			— 49 —
		kon slechts bij een 12-tal bij zeer nauwkeurige waarneming „hoesten" en slechts bij één paard een pneumonie waargenomen worden. Uit deze waarneming vermeen ik te moeten besluiten, dat aan- doeningen van de ademhalingsorganen niet tot svmptomen der Pferdestaupe mogen gerekend worden. Door mij werden deze aandoeningen beschouwd als complicaties, ten gevolge van de secundaire inwerking speciaal van streptococcen. Wijlen de eminente prof. Dieckeriioff deelde de Pferdestaupe en Brustseuche in, als: influenza catarrhalis en influenza pectoralis, Met kracht moet ik hiertegen opkomen en wel: i°. omdat aandoeningen van de ademhalingsorganen niet tot het normale verloop van de Pferdestaupe behooren; 2°. omdat de Pferdestaupe en Brustseuche aetiologisch geheel verschillend en klinisch karakteristieke ziekten zijn, welke zonder complicatie verloopend, niets met elkaar gemeen hebben. Toch treft men geregeld in de literatuur mededeelingen aan, waarin het tegendeel beweerd wordt. Dat de Pferdestaupe en de Brustseuche zelfstandige, karakte ristieke ziekten zijn, blijkt uit het volgende: vSedert de oprichting van het Remonte-depöt in October 1886 is er geen jaar voorbijgegaan of onder de jonge remonte-paarden trad de borstziekte op. In stal N°. 4 was gedurende de borstziekte-enzoötie 1908—'09 voordat de voorloopige proefneming, de actieve immunisatie tegen de Pferdestaupe plaats vond, nog geen geval van Brust- seuche voorgekomen. Op den igden Februari geschiedde de enting met het vermelde gunstige verloop; de geënte paarden waren op den isten Maart alle weder volkomen normaal. Een maand later kwam het paard N°. 857 van stal 4 voor Brustseuche in behandeling, hetwelk 14 dagen later door een 2e geval gevolgd werd, terwijl gedurende de maand April alsnog 10 paarden aan Brustseuche leden, in totaal dus 12 van de 25 paarden. Behalve in stal N°. 4 waren eveneens in de stallen Nos. 8 en 17 vóór de Pferdestaupe-entingen op 22 en 23 Maart geen gevallen van Brustseuche voorgekomen, gedurende de maanden April— Juni trad de Brustseuche bij 7 van de 19 in stal 8 en bij 8 van de 21 paarden in stal 17 op. In de stallen Nos. 1, 2, n, 12, 23, 27 en 30 had de Brustseuche in 1908 geheerscht en waren na 1 Januari 1909 geen gevallen van Brustseuche meer waargenomen, terwijl in de stallen Nos. 10, 21, 28, en 31 de Brustseuche uitsluitend gedurende de maanden Januari en Februari 1909 was opgetreden.

-ocr page 51-

- 5o — Zooals vermeld, leden al de paarden in deze stallen na de entingen op 20—24 Maart aan typische Pferdestaupe. Daar in den aanvang van Maart geen nieuwe gevallen van Brustseuche voorkwamen, vermeende collega Dr. Gallandat Huet, die met den veteri- nairen dienst in het Remonte-depöt was belast, dat de Brust- seuche-enzoötie 1908—'09, waarschijnlijk als geëindigd kon worden beschouwd, niettegenstaande de Brustseuche in de stallen 4—8 nog niet opgetreden was. In verband hiermede vonden de Pferde- staupe-entingen op 20—24 Maart bij zeer gunstige weergesteld- heid (helder vriezend weer) plaats. De Brustseuche-enzoötie bleek niet geëindigd en zooals reeds gemeld deden zich verschillende gevallen van Brustseuche gedurende de maanden April—Juni in de stallen 4, 8 en 17 voor. Doch ook in de stallen 18, 20, 23, 25, 26 en 29 kwamen na de Pferdestaupe-entingen in de maanden April—Mei en Juni alsnog verscheidene paarden voor Brustseuche in behandeling, zooals uit de volgende opgave blijkt:

Aantal paarden, welke vóór Aantal Brustseuche-geval- de PfeTdestaupe-entingen len na de Pferdestaupe- aan Brustseuche leden                       entingen.

Stal nummers

Aantal paarden

18 32 7 6 20 25 16 3 23 17 8 4 25 30 14 3 26 25 11 3 29 38 16 6

Hieruit blijkt dus, dat de Brustseuche en de Pferdestaupe twee zelfstandige ziekten zijn. Een feit is het evenwel, dat de Pferdestaupe praedisponeert tot ziekten van de ademhalingsorganen en het is voornamelijk hieraan, dat de herhaalde verwarring dezer beide ziekten moet toegeschreven worden. Als bewijs hiervoor haal ik de volgende waarnemingen aan. In 1908 kwamen in de omgeving van Ede verschillende gevallen van Pferdestaupe voor. Volgens mededeeling van collega Abspoel stierven vier patiënten ten gevolge van pneumonie, wegens te laat inroepen van veterinaire hulp. Drie dezer paarden deden dienst bij voerlieden; één was landbouwpaard. Met deze vier paar- den was geregeld gewerkt. Daar toen te Ede geen veearts gevestigd was, oefende collega

-ocr page 52-

			— 5i —
		Abspoel er praktijk uit. Hieraan was het te danken, dat hij deze gevallen van Pferdestaupe kon melden aan den Inspecteur van den Geneeskundigen dienst der Landmacht, hetgeen van groot belang moest heeten, aangezien hiermede rekening kon gehouden worden bij de inkwartiering van troepenpaarden tijdens de aan- staande legeroefeningen in de omgeving van Ede. Poels deed gedurende den strengen winter 1890—'91, tijdens het heerschen der Pferdestaupe te Rotterdam, de volgende in- teressante waarneming. Het vervoer te water was gestremd wegens het dichtliggen van de Maas, zoodat eene groote hoeveelheid goederen zich ophoopte en de sleepers met werk overladen waren. Om deze redenen was het niet mogelijk den aan Pferdestaupe- lijdende paarden de noodzakelijke rust te geven. Niettegenstaande ernstige waarschuwing om de zieke paarden geen dienst te doen verrichten, kon de eigenaar, meerendeels door nood gedwongen, dit advies niet opvolgen. Het gevolg was, dat de paarden ± 3 a 4 dagen later aan een acute pneumonie succombeerden. Hetzelfde lot ondergingen binnen 8 dagen de nieuwkoopen, welke de ge- storven paarden vervingen en die in denzelfden stal geplaatst waren, ofschoon ook hiertegen gewaarschuwd was. Het aantal paarden, dat op deze wijze gedurende deze Pferdestaupe-epidemie verloren ging, was legio. Kan men den Pferdestaupe-patiënt de noodzakelijke rust geven, dan is deze ziekte beslist goedaardig. Dit blijkt duidelijk uit de resultaten der Pferdestaupe-entingen in het Remonte-depöt en uit de militair veterinaire statistieken der verschillende landen. Het verliesprocent bedraagt slechts 0.5%, hetgeen voornamelijk te danken is aan het spoedig stopzetten van den dienst en het plaatsen in de buitenlucht (bivakkeeren). Tot dit verliesprocent dragen in hoofdzaak bij de paarden, die het eerst geïnfecteerd worden en wel: i°. door het niet tijdig con- stateeren der enzoötie en 2°. door het niet tijdig uit dienst nemen van een geïnfecteerden patiënt. Meestal heeft plotseling succombeeren plaats, ten gevolge van eene secundaire pneumonie. Eerst na een zoodanig sterfgeval en het ziek worden van meer paarden, wordt de ziekte „ontdekt". Ook hiervan zijn mij voorbeelden in garnizoenen bekend. Treedt in het verloop der Pferdestaupe of spoedig na herstel dezer ziekte eene secundaire longaandoening op, door het dier te spoedig in dienst te nemen bij ongunstige weersgesteldheid, dan moet de prognose ongunstig gesteld worden, tenzij tijdig veterinaire hulp ingeroepen wordt en door aar wending van serum de long-

-ocr page 53-

			— 52 —
		aandoening kan bestreden en tot staan gebracht worden. Voor verreweg het grootste gedeelte moeten deze secundaire longaan- doeningen op rekening der pneumoniestreptococcen gesteld worden. Krijgt men nu een zoodanigen patiënt in behandeling en zijn de typische Pfeidestaupe-symptomen, als zwelling oogleden, ptosis, conjunctivitis, zwelling van de subcutis der onderbeenen niet meer waarneembaar, dan is klinisch een onderscheid met de borstziekte (Brustseuche) moeilijk, vandaar dat in de practijk secundaire Pferdestaupe-pneumonie meermalen als Brustseuche gediagnostiseerd wordt. Vaker wordt evenwel gebruik gemaakt van den verzamelnaam „influenza", waarmede, mits niet nader aangeduid met de toevoeging Pferdestaupe of Brustseuche, men te kennen geeft, dat men niet in staat is eene juiste diagnose te stellen. Ook onze voorschriften, betreffende den Militair Veterinairen Dienst bij het leger in tijd van vrede waarin slechts van „influenza" sprake is, verdienen in dit opzicht dringend wijziging. De nadere vaststelling eener juistere benaming van beide ziekten op het aanstaand Internationaal Veeartsenij kundig Congres te Londen lijkt mij dan ook zeer gewenscht. Experimenteel is het mogelijk beide ziekten nader te definiëeren. Daar de Pferdestaupe in haar wezen eene bacteriaemie is — het ultravisibele virus be- vindt zich in de bloedbaan — en de Brustseuche eene toxicaemie is, (het is absoluut onmogelijk met bloed afkomstig van een Brust- seuche-patiënt deze ziekte over te brengen), kan mijns inziens langs experimenteelen weg, door subcutane of intraveneuse enting van enkele ccm. bloed, al dan niet gefiltreerd door een bougie nadere uitkomst verkregen worden, mits gedurende de secundaire longaandoening tijdens het verloop der Pferdestaupe, het circu- leerend bloed alsnog Pferdestaupe-virus bevat. Ten opzichte der troepenpaarden en meer speciaal voor de jonge remonte-paarden zijn de Pferdestaupe-entingen van groot belang. Zooals reeds door mij vermeld werd, heeft Poels meermalen in de stallen van de Rotterdamsche Tram-Maatschappij waarge- nomen, dat onder de nieuwkoopen de „Pferdestaupe" uitbrak, wanneer zij naast paarden gestald werden, die maanden geleden aan Pferdestaupe geleden hadden. Aan deze waarneming hecht ik in verband met de Pferdestaupe-entingen bij de jonge remonte- paarden groote waarde. Np. nauwkeurige inlichtingen is mij met absolute zekerheid gebleken, dat met uitzondering der Pferdestaupe-entingen in Februari en Maart 1909 de Pferdestaupe gedurende de laatste iz jaren niet in het Remonte-depöt geheerscht heeft.

-ocr page 54-

			— 53 —
		In de maanden Augustus en September worden jaarlijks ± 450 paarden aan de verschillende regimenten en depots afgeleverd. Tal van bewijzen zijn voorhanden, dat de voor Pferdestaupe niet immune jonge remonte-paarden enkele weken na aankomst in de garnizoenen begonnen te lijden aan de Pferdestaupe en zoo- doende aanleiding gaven tot het optreden van. eene epidemie welke als het ware abortief verliep, naar gelang de oudere paarden voor 2 a 3 jaren (en meer) aan Pferdestaupe lijdende geweest waren. In 1907 te Bergen-op-Zoom in garnizoen zijnde, deed ik eene zoodanige waarneming. Ongeveer 40 paarden werden direct na aankoop bij den fokker naar Bergen-op-Zoom gedirigeerd, voor de oprichting eener nieuwe batterij. Enkele weken na aan- komst trad de Pferdestaupe heerschend bij deze jonge paarden op. Onder hetzelfde dak van den stal dezer paarden, niet door muren totaal geïsoleerd, bevonden zich de paarden eener andere batterij, welke ongeveer voor 3 jaren te 's Hertogenbosch aan Pferdestaupe geleden hadden. Ten gevolge van het gezamenlijk optreden van Pferdestaupe en goedaardige-droes was het verloop der enzoötie onder de jonge paarden vrij ernstig en succombeerden 3 dezer paarden aan secundaire pneumonieën. Het verloop der Pferdestaupe onder de oudere paarden van de andere batterij was zeer gunstig, hetgeen moest toegeschreven worden aan bestaande gedeeltelijke immuniteit. De temperatuursstijging bedroeg maximum 1.50 C. boven de normale temperatuur, terwijl gestoorde eetlust, zwelling van de oogen en van de subcutis der onderbeenen slechts gedurende 1 of 2 dagen in geringe mate, afzonderlijk of gezamenlijk voor- kwamen. Is het nu niet merkwaardig, dat juist in het najaar van 1909 en 1910, tijdens de aflevering van de jonge remonte-paarden, die aan ent-Pferdestaupe in het Remonte-depöt geleden hadden, in de verschillende garnizoenen geen Pferdestaupe-enzoötiën zijn voorgekomen? Nauwelijks zijn in 1911 in de maand Augustus aan het corps Rijdende Artillerie te Arnhem jonge remonte-paarden afgeleverd, of enkele weken later heerscht er onder de troepenpaarden Pferde- staupe. Te meer opmerkelijk, daar zich onderscheidene gevallen dezer ziekte bij burgerpaarden hebben voorgedaan. Deze gevallen bevestigen mijns inziens de wenschelijkheid om de jonge remonte- paarden, tijdens hun verblijf in het Remonte-depöt, met ent- Pferdestaupe te infecteeren. Volledigheidshalve dient nog de vraag beantwoord te worden: welke tijd leent zich daartoe het best? Het antwoord op deze vraag

-ocr page 55-

			— 54 -
		moet luiden: zoo spoedig mogelijk na aankomst der paarden in het Remonte-depöt, en wel om de volgende redenen: i°. omdat alsdan nog minstens één geheel jaar rest om te dieren op kracht te brengen en in gunstige conditie te kunnen afleveren. Overbodig zal het zijn nader te zeggen, dat de Pferdestaupe jonge, slappe individuen flinker aanpakt, zoodat men deze minstens gedurende 8 weken na het gezamenlijk herstel der ziekte absoluut moet sparen, en 2°. ter voorkoming van recidieve der peesscheede-ontstekingen, welke bij bepaalde borstziekte- (Brustseuche-) patiënten optreden, m.a.w. de Pferdestaupe moet voorafgaan aan de borstziekte, welke in het Remonte-depöt te Milligen jaarlijks enzoötisch heerscht. Niet alleen recidieve van peesscheede-ontstekingen, doch ook recidieve van voorafgaande acute ontstekingen van andere serosae, als bursitis en arthritis door kneuzingen, kwamen na de Pferdestaupe-entingen voor. Al deze aandoeningen bleken echter zeer goedaardig, en kwamen door rust en de applicatie van broeiverbanden spoedig tot genezing, zonder nadeelige ge- volgen achter te laten. Om deze redenen is het gewenscht de Pferdestaupe-entingen aan het optreden der borstziekte (Brust- seuche) te doen voorafgaan. In verband met vorenstaande meen ik dergelijke Pferdestaupe- entingen in Remonte-depöts ten zeerste te moeten aanbevelen. Ook om dezelfde redenen blijf ik dit zeer wenschelijk achten bij het optreden van de Pferdestaupe in sleepers-, tram-, en rijtuig- maatschappijstallen, doch moet ik tot voorzichtigheid aanmanen in fokcentra met het oog op het verwekken van actieve smetstof- dragers, al is dit gevaar mogelijk ook zeer gering. Wellicht kan de toekomst leeren, dat die vrees ongegrond is, en dat met eene dergelijke methode, het subcutaan enten van enkele ccm. bloed of blaarinhoud, al of niet verdund met physio- logische keukenzoutoplossing, een positief resultaat kan verkregen worden ter bespoediging van bet verloop eener mond- en klauw- zeer-enzoötie. Van i Febr. tot en met Maart 1909 vonden de Pferde- staupe-entingen bij ± 600 remonte-paarden plaats. Ongeveer 6 maanden later arriveerden 550 jonge paarden uit alle deelen des lands en uit het buitenland (Ierland). Bij geen enkel dezer paarden trad de Pferdestaupe op. De kans tot het verwekken van smet- stofdragers is dus waarschijnlijk niet zoo groot, te meer, daar ook in de literatuur ten opzichte van hengsten slechts een betrekkelijk gering aantal waarnemingen vermeld is. Ook in verband hiermede kan de kunstmatige infectie van remonte-paarden bij aankomst

-ocr page 56-

			-- 55 —
		in Remonte-depöts en bij beginnende enzoötiën onder militaire en burgerpaarden aanbevolen worden. Uit vorenstaande onderzoekingen is gebleken: i°. Het virus der Influenza catarrhalis (Pferdestaupe) is ultravisibel. Met het door bougies gefiltreerde bloed zoowel van kunstmatig, als natuurlijk geïnfecteerde paarden kan de Pferdestaupe overgedragen worden. 2°. Het virus der Influenza catarrhalis (Pferdestaupe) kan gedurende langen tijd, zelfs 3 jaren lang, in de zaadblaasjes van een in alle opzichten gezonden hengst levensvatbaar blijven, en wel in zoodanigen vorm, dat de hengst in staat is andere paarden (maar dan ook uitsluitend) tijdens het dekken te infecteeren. 30. De gedekte merrie infecteert na de ontwikkeling der ziekte op gewone wijze de verdere paarden van den stal. 40. De infectie van paard op paarden geschiedt niet door z.g. , .Zwischentrager ". 5°. Bij kunstmatige infectie bedraagt het incubatie-stadium 3—5 dagen. 6°. Het virus (virulent bloed) ,bij kamertemperatuur bewaard, verliest zijn virulentie in ± 3 maanden. 70. Het verloop der ent-Pferdestaupe is goedaardig (uitgezonderd bij veulens en drachtige merriën). In normale omstandigheden treedt in 10—12 dagen herstel op. 8°. Ter bespoediging eener Pferdestaupe-enzoötie is gewenscht zoo spoedig mogelijk alle paarden, uitgezonderd hengsten en fokmerriën, van denzelfden stal kunstmatig te infecteeren, mits de noodige rust kan gegeven worden. 90. Het is zeer gewenscht, remonte-paarden zoodra mogelijk na hun aankomst in Remonte-depöts kunstmatig met virus der Pferdestaupe te infecteeren. io°. De Pferdestaupe moet niet worden gerekend tot de ziekten der ademhalingsorganen; zij praedisponeert echter tot secundaire aandoeningen daarvan.

-ocr page 57-

			II.
		Het wezen van de „Influenza pectoralis". (Brustseuche, Borstziekte, Pleuropneumonia contagiosa.) Inleiding. Niettegenstaande de van vele zijden ingestelde bacteriologische onderzoekingen, verkeerde men bij den aanvang der twintigste eeuw omtrent het wezen der borstziekte volkomen in het duister. E. Klebs schijnt in 1877, de eerste geweest te zijn,, welke in gehepatiseerde longen van den mensch „schizomyceten" waar- nam. In 1881 vond Eberth in een geval van pneumonie en meningitis, kleine bijna ronde lichaampjes, terwijl één jaar later Friedlander coccen van elipsvormige gedaante in het infil- traat der alveoli beschreef. In 1884 na de onderzoekingen van Fraenkel, toenmaals assistent van Prof. von Leyden, werd alge- meen als de oorzaak van de pneumonie van den mensch aange- nomen, een diplococcus, van ovale of lancetvormige gedaante. Vóór Schütz, welke na zijne onderzoekingen in 1887 een diplo- streptococcus als oorzaak van de borstziekte der paarden be- schouwde, schijnt Friedberger in 1874, evenals Siedamgrotzki reeds bij microscopisch onderzoek in het pleuritis exsudaat van een paard,,coccen" te hebben aangetoond. Peterlein.Perroncito Brazzoi.a evenals Mendelsohn vonden in gehepatiseerde longen van paarden „diplococcen" gelijkende op die van den mensch. Lustig meende in 1885 de verwekker van de borstziekte gevonden te hebben; de resultaten zijner proefnemingen werden echter nimmer bevestigd. De onderzoekingen van Rust (1887) Hell en Foth (1888), Chantemesse & Delamotte (1888), Cadéac (1889) Fiedler (1891), Falke, en Silvestrini & Antonini (1899) bevestigden Schütz' meening. Volgens deze onderzoekingen gelukte het bij paarden eene pneumonie te verwekken door inspuiting van diplo-streptococcen culturen in de longen (Schütz) evenals in de trachea (Hell). Dit gelukte Cadéac eveneens bij ezels, terwijl Fiedler volgens

-ocr page 58-

			- 57 -
		zijne mededeelingen met reinculturen typische pleuropneumonieën opwekte. Tegenover deze groep van onderzoekers staan zij, die aan de ovale bacillen als oorzaak van de borstziekte grootere beteekenis toekennen. Persoonlijk deelde collega Lavalard, die reeds meer dan 40 jaren aan het hoofd der Parijsche Rijtuig-Maatschappij staat, mij mede, dat zelfs Pasteur in 1881 zijne aandacht aan de borst- ziekte wijdde. Pasteur entte konijnen met neussecreet. Deze succombeerden en uit verschillende organen kweekte hij ovale bacillen in reincultuur (bouillon), welke zeer veel overeenkomst vertoonden met den verwekker der Vogelcholera. Nimmer heeft Pasteur echter deze ovale bacil als de oorzaak der borstziekte beschouwd. In 1890 verschenen de onderzoekingen van Babès, welke hij als voortzetting van Pasteurs' onderzoek opvatte. Babès vond in de longen van paarden, naast diplostreptococcen, welke overeenkwamen met die door Schütz aangegeven, ovale bacillen, die zoowel wat morphologische als pathogene eigenschap- pen betreft, zeer veel overeenkomst vertoonden met de ovale ba- cillen der konijnensepticaemie en der vogelcholera. Directe in- spuitingen dezer ovale bacillen in de longen verwekten doodelijke pneumonieën met necrotische haarden. Ook in het pleuritis exsu- daat, het bloed en het peesscheedevocht werd de aanwezigheid dezer ovale bacillen bacteriologisch vastgesteld. Als voortzetting der experimenten van Babès moeten de onder- zoekingen van Lignières (1896—1900) beschouwd worden. Lignières stelt zich de werking der ovale bacteriën in verband met de diplostreptococcen van Schütz als volgt voor. De ovale bacillen overstroomen het organisme van het paard slechts in het aanvangstadium der ziekte, waarbij zij den bodem voor inwerking der ScHüTz'sche diplostreptococcen voorbereiden en gaan daarna snel ten gronde. Waar is het, dat zeker bij 90% en meer der gevallen de ovale bacillen bacteriologisch niet aangetoond kunnen worden. Lignières hypothese past zich ten opzichte hiervan dus aan de werkelijkheid vrijwel aan. Na 1900 werden voornamelijk in Duitschland nadere onder- zoekingen aangaande het wezen der borstziekte ingesteld, o.a. door den Oberstabs-veterinair Dr. Tröster, bacterioloog aan de Mili- tair Veterinair Akademie en Prof. R. Ostertag, welke in het Kon. Institut für Infektionskrankheiten te Berlijn plaats vonden. Tröster bracht aan den Minister van Oorlog, Ostertag aan den

-ocr page 59-

			-58 -
		Minister van Landbouw uitvoerig verslag uit van hunne onder- zoekingen gedurende 1900—1902. De onderzoekingen van Tröster welke in het bijzonder inge- steld werden ter kunstmatige verwekking van de borstziekte vielen negatief uit. Ook Ostertag verkreeg geen resultaat. Het slot van zijn rapport luidde: „Die Versuche sind schliesslich abgebrochen und auf eine gelegenere Zeit verschoben worden, da die weitere experimen- telle Verfolgung der Frage mit den gegebenen Hilfsmittelen Aus- sicht auf Erfolg nicht versprach". Daar de borstziekte in het bijzonder voor de slagvaardigheid van het leger steeds een groot gevaar oplevert, verzocht Z. M. Keizer Wilhelm, Prof. Robert Koch naar het wezen der borstziekte onderzoekingen in te stellen. Nu mocht men veronderstellen, dat dienaangaande spoedig meer licht zou verspreid worden. Helaas, bleek dit niet het geval, want de door Koch verkregen resultaten leverden geen nieuwere inzichten in het wezen der borstziekte, dan die welke Z. M. reeds vernomen had door de ijverige onder- zoekingen zijner bekwame militair-veterinairen, van welke vooral dienen genoemd te worden: wijlen General-Veterinair Hell en de Oberstabs-Veterinair Dr. Tröster. In het bijzonder kon Koch aan de diplostreptococcen, hoe vaak deze ook in de luchtwegen en de zieke longen gevonden werden, slechts beteekenis toekennen van secundaire ziektever- wekkers, te meer, daar: i°. met een reincultuur dezer diplo-streptococcen de borst- ziekte niet kan verwekt worden, en 2°. in enkele, wel is waar zeer acute, gevallen van borstziekte de aanwezigheid dezer diplo-streptococcen niet kan aangetoond worden. Dit bleek evenmin het geval met de overige in de aangedane longen vaak aangetroffen bacteriën, waaronder na de diplo- streptococcen, de ovale bacillen uit de groep der haemorrhagi- sche septicaemieën dienen genoemd te worden. Eveneens werd zeer nauwkeurig nagegaan, zooals men dit van dezen eminenten onderzoeker gewend is, of eventueel andere dieren als hospes of overdrager der smetstof in aanmerking kwa- men, zooals vaak verondersteld werd. Muizen en ratten, met faeces van borstziekte patiënten gevoe- derd, werden nimmer ziek, zoomin als gezonde paarden, welke gevoederd werden met faeces van muizen en ratten, en met insecten, die in besmette stallen waren gevangen.

-ocr page 60-

			- 59 -
		Vliegen, muggen, spinnen, kevers, wandluizen, scorpioenen e. a. insecten, welke in besmette stallen aangetroffen waren, werden met het stof dezer stallen gebracht in onbesmette stallen en op gezonde paarden, zonder dat het een enkele maal gelukte eene besmetting te verwekken. Ook vielen de infectie-onderzoe- kingen met het eenige bloedzuigende insect, de haematopinus marcrocephalus, dat tot nog toe bij het paard aangetroffen is, negatief uit. Het resultaat der serodiagnostiscbe onderzoekingen was, dat een extract van borstziekte organen gevoegd bij geïnactiveerd serum van borstzieke-reconvalescenten niet de eigenschap bezat complement (versch caviaserum) te binden. Deze zeer uitvoerige onderzoekingen van Koch, welke ten opzichte van het wezen der borstziekte absoluut negatief resultaat opleverden, vonden ongeveer gelijktijdig plaats met die van Prof. Tartakowsky welke op verzoek van de Russische Haupt-Militar- Medizinal-Verwaltung ingesteld werden. Tartakowsky beves- tigde ,,im grossen Ganzen" de conclusies van Babès en Lig- nières, doch tevens, dat er buitendien, enzootieën en epizootieën, evenals zelfstandige aandoeningen bij paarden voorkomen, die eendeels met de borstziekte, anderdeels met Dieckerhoff's Scalma overeenkomen, en die alléén door diplo-streptococcen zonder medewerking der ovale bacillen verwekt worden; dit zouden zijn atypische en boosaardige vormen van droes met verschillende complicaties, zooals pharyngitis, laryngitis, pharyngo-laryngitis, bronchopneumonieën en pleuropneumonieën. In 1907 verschenen de onderzoekingen van Prof. Lorenz, die gevolgd werden door de mededeelingen van Dr. Koneff uitge- bracht in, een rapport op het 9e internationaal veeartsenij kundig Congres te den Haag in 1909, onder den naam van „Bacillus pleuropneumoniae contagiosae equorum". Tijdens de discussie zeide Prof. Lorenz met verwijzing naar zijn publicatie woordelijk het volgende: Ich habe im Winter 1905/6 die Brustseuche deutlich in Form einer Hautkrankheit auftreten sehen, es ist mir aber seit dem diese Form nicht wieder zur Beobachtung gekommen und es ist daher erklarlich, dass Andre diese Form nicht kennen. Ich habe dreimal und zwar damals im Winter 1905/6 und spater noch zweimal aus der Haut des Patiënten einen Coccus in Rein- kultur zuchten können, der" sich in der Blutbahn von Kaninchen in feine Stabchen umwandelte, deren Reinzüchtung aus dem Blut dieser Tiere mir gelungen ist. Ich habe aber daher jedesmal

-ocr page 61-

			-~ 60 -
		beobachtet, dass mit dem Auftreten der Stabchen im Blut die Coccen darin verschwunden. Ich habe mit aller Sicherheit im Jahre 1907, die Umwandlung der Coccen in Stabchen und umgekehrt die dieser Stabchen in Coccen in der Kultur beobachtet. Ich habe im Jahre 1908 genau die selben Stabchen in dem Sekret der Schleimhaute der Nase, der Augen, und der Scheide von Brustseuchepatienten gesehen und sie daraus in einzeln Fallen in Reinkultur erhalten, und ich bin geneigt zu glauben, dass die von dem Referenten Herrn Koneff aus den Blut brustseuchekranker Pferde gezüchteten Stabchen ebenfalls dieselben sind. Voor belangstellenden stelde Collega Koneff virulente culturen zijner bacil disponibel. Ik had het voorrecht twee agar-agar culturen te ontvangen. Bij het bacteriologisch verwerken van een dezer culturen bleek mij weldra, dat mij een reincultuur van Bac. Subtilis ter hand gesteld was. Het onderzoek van de andere cul- tuur leverde hetzelfde resultaat op. Op het oogenblik, dat ik den bacil in den hangenden druppel bestudeerde, bracht Koneff een bezoek aan de Rijksseruminrichting. Ik was aldus in de gelegenheid den ontdekker der bacil uit te noodigen mij te willen zeggen of de bacil, in den hangenden druppel onder microscoop aanwezig, de door hem aangegeven bacil der borstziekte ver- tegenwoordigde. Dit werd bevestigd. Toen ik hierop mededeelde, dat ik deze bacil voor Bac. Subtilis hield, werd toegegeven, dat de door hem ontdekte bacil met Bac. Subtilis zeer veel overeen- komst vertoonde, doch dat het verschil slechts te vinden was in de spoorvorming. Volgens teekening van Dr. Koneff vormt de spoor zich in het centrum van de Bac. Pleuropneum-cont.- equorum loodrecht op haar lengte-as, terwijl bij de Bac. Sub- tilis de lengte-as van de spoor zich evenwijdig aan de lengte-as der bacil uitstrekt. Uit het verder bacteriologisch onderzoek der aangeboden cul- turen bleek zonder eenigen twijfel, dat de „ontdekte" bacil van de borstziekte identisch was met de Bac. Subtilis. Volgens Koneff is de bacil gedurende de eerste 3—4 dagen aanwezig in het bloed van die dieren die hooge temperatuur hebben. Opmer- kelijk is het, dat het hem niet altijd gelukte de bacil uit het bloed te kweeken. In de Berl. Tierarztl. Woch. 1913 XXIX 33 publi- ceerde Koneff de „gunstige" resultaten, volgens zijne methode bij de bestrijding der borstziekte verkregen. In verband met hetgeen ik over de z.g. KoNEFF'sche Bac. pleuropneumonia cont. equorum mededeelde, zal het wel overbodig zijn nader op deze „methode"

-ocr page 62-

			— 61 —
		in te gaan. Wegerer ging bij de bestrijding van de borst- ziekte onder de paarden van het ie Masurische Veld-Artillerie Regiment volgens Knoff's aanwijzingen te werk. Zooals te verwachten was werd in geen enkel opzicht eenig resultaat bereikt. Het slot van Wegerer's mededeeling (Jierarztl. Rundschau April 1914) luidde: „Da besondere Umstande, auf die das Fehlergebnis der Impfung zurückgeführt werden könnte, nicht vorhanden waren, so erscheint es, dass der Konewschen Schutzimpung der angegebene Wert nicht unter allen Umstanden beizumessen ist. De veronderstelling van Lorenz was dus wel een weinig voorbarig. In het Zeitschr. f. Infektionskrankheiten Bd. 8 Hft. 2/3 1910, verschenen de onderzoekingen van Pfeiler. Aanleiding tot deze onderzoekingen was n.1., dat bij eene intraveneuse inspuiting van 120 cc. eener diplostreptococcenbouillon-cultuur bij een proefpaard van het Hygiënisch Institut symptomen optraden, die aan „borstziekte" deden denken. In hetzelfde tijdschrift Bd 6 Hft. 1 1909 zijn door Pfeiler met medewerking van Hempel mededeelingen gedaan over „Komplementbindungsversuche mit dem Diplococcus-pleuro- pneumoniae Schütz". Prof. Dr. Gaffky, directeur van het Institut für Infektions- krankheiten te Berlijn, werd na den dood van Koch aangewezen diens onderzoekingen voort te zetten. Deze onderzoeker heeft nu, met medewerking van officieren van gezondheid en militaire paardenartsen, nogmaals miscroscopische onderzoekingen inge- steld en wel in den ruimsten zin en met gebruikmaking der nieuwste methodes. Hij heeft 523 deelen van organen en over de 4000 dekglas- praeparaten onderzocht met verschillende hardings- en kleurings- methodes en geen bacteriën of protozoën gevonden. Ook de op groote schaal aangelegde culturen op voedingsmedia van verschillende samenstelling gaven een negatief resultaat. De gekweekte lagere organismen verschilden niet van die bij gezonde paarden gevonden en waren niet in staat de ziekte te verwekken. De groote moeilijkheid bij de onderzoekingen was over jonge paarden te kunnen beschikken, waarvan men met zekerheid wist, dat deze niet aan de ziekte geleden hadden. Van de jonge remontepaarden kon men dit niet altijd met zekerheid te weten komen, wel van de zes maanden oude veulens door de land- bouwkamer van Brandenburg verstrekt.

-ocr page 63-

			— 62 -
		Proeven werden genomen om na te gaan in welke organen het eerste ziekteproces optrad en tevens getracht het incubatietijd- perk te bepalen. In twee gevallen moet een incubatietijdperk van + 30 dagen worden aangenomen. Koch had ook reeds gevonden dat de ziekte eerst na 19—32 dagen uitbrak bij paarden in be- smette stallen geplaatst. Evenals Koch kwam ook Gaffky tot de ervaring dat het niet mogelijk was konijnen, caviae evenals veulens ziek te maken door toediening van afscheidingsproducten of organen van een aan borstziekte lijdend veulen; ook niet door muizen en ratten als tusschendragers te gebuiken. Uitvoerige proeven met allerlei insecten en parasieten, in de stallen voorkomende, gaven eveneens een negatief resultaat. Den ien Juli 1908 werd ik door den Inspecteur van den genees- kundigen -Dienst der Landmacht na overleg van den Minister van Oorlog met den Minister van Landbouw, bij de Rijksserum- inrichting gedetacheerd, ten einde besmettelijke paardenziekten nader te bestudeeren. Volgens de resultaten verkregen bij de officiëele onderzoekingen door Ostertag, Tartakowsky en Koch, waarbij zelfs laatst- genoemde het wezen der borstziekte der paarden volkomen open verklaarde, was de hoop eenig resultaat bij de bestudeering dezer ziekte te verkrijgen zeer gering. De bestudeering der borstziekte strekte zich uit tot: 1.     Bacteriologisch onderzoek van longaandoeningen van ver- schillenden aard, welke geconstateerd werden bij de wekelijks aan- gevoerde engelsche slachtpaarden, welke aan het abattoir te Rotterdam geslacht werden. 2.     Bacteriologisch onderzoek van bloed, secreta, exsudata en van verschillende organen, afkomstig van aan borstziekte lijdende of gestorven dieren. 3.     Dierexperimenten, de overdraging der borstziekte betref- fende. 4.     Bereiding van polyvalente sera, ter bestrijding van de di- plostreptococcen en van de ovale bacillen, bacteriën, waaraan door tal van onderzoekers verschillende beteekenis in verband met de aetiologie der borstziekte, is toegekend. 5.     Agglutinatie en Serodiagnostische onderzoekingen. 6.     Klinische waarnemingen. 7.     Prophylactische en curatieve Sera-inspuitingen. 8.     Intraveneuse inspuitingen van „Salvarsan."

-ocr page 64-

			-63 -
		I.     Bacteriologisch onderzoek van Longaandoeningen van ver- schillenden aard. Het resultaat dezer onderzoekingen, die steeds met de noodige voorzichtigheid met het oog op Malleus, werden ingesteld, was, dat de bacteriën, die bij de verschillende longaandoeningen (zooals chronische lobaire pneumonie; broncho-pneumonia catarrhalis acuta en subacuta; interstitieele pneumonie; purulente broncho- pneumonie; chronische pneumonie; broncho-pneumonie met etterhaardjes), afzonderlijk en gezamenlijk aangetroffen werden, meerendeels waren: Coccen, n.1. staphylococcus albus, aureus en citreus; diplo- coccen; strepto-coccen; sarcina; bipolaire bacillen; staafvormige bac- teriën van verschillende vorm en grootte (meestal bac. subtilis en bac. pyocyaneus) en voorts coli-bacillen. II.     Bacteriologisch onderzoek van Bloed, Secreta, Exsudata, enz. De verkregen resultaten kunnen als volgt samengevat worden. a.     Bloed. Bij de talrijke onderzoekingen van het bloed uit de vena jugularis, van aan normaal verloopende borstziekte lijdende en herstellende paarden konden noch microscopisch noch bacterio- logisch bacteriën aangetoond worden. b.     Sputum. Het roestkleurig sputum, dat slechts in zeer geringe mate uit de neusopeningen bij borstzieke patiënten, met duidelijk waar- neembare pneumonie symptomen te voorschijn kwam, bleek in den regel te bevatten: Diplostreptococcen; staphylococcen albus en aureus; subtilis en colibacteriën; sarcina en bac. pyocyaneus. Zeer sporadisch bleek het voorkomen van ovale bacillen. c.     Pleur itis-exsuda at: Negatief was het bacteriologisch onderzoek van het pleuritis- exsudaat uit de borstholte van paarden, waarbij volkomen her- stel in korten tijd intrad. De kleur van dit pleuritis exsudaat was als die van bloedserum. Tijdens de borstziekte enzoötieën igio-'n en 1911—'12 in het remonte-depöt werd het onderzoek zoowel van het bloed als van het pleuritis-exsudaat, welke beide vochten terstond verwerkt konden worden, tal van malen herhaald, steeds echter met negatief resultaat; noch bacteriën nóch protozoën konden aangetoond worden. De voedingsbodems, waarin de enting

-ocr page 65-

			-64 -
		geschiedde, bestonden uit: bouillon, serum-bouillon; agar-agar; serum-agar-agar, en gestold bloedserum. Daarentegen werden zoowel in het bloed der longen als in het pleuritis-exsudaat van aan borstziekte- (pleuro-pneumonie) ge- storven paarden, zoowel vóór als na den dood, diplostreptococcen aangetoond. Dit was o.a. het geval bij de paarden Nos. 19, 651 en 917 welke tijdens de enzoötieën 1910—'12 aan pleuro-pneumonie succom- beerden. In deze gevallen was de kleur van het pleuritis-exsudaat steeds vuilrood. Muizen subcutaan met dit pleuritis-exsudaat geënt, stierven binnen de 36 uren. In het pleuritis-exsudaat was het voorkomen der diplostreptococcen meer dat van streptococcen. (korte ketenen van 4—6 coccen) d. Peesscheedevocht: Het bacteriologisch onderzoek van het vocht eener peesscheede- ontsteking (groote sesamscheede), welke bij een der reconvalescenten was opgetreden 14 dagen na zijn herstel van borstziekte, viel be- treffende de aanwezigheid van diplostreptococcen positief uit. Behalve streptococcen waren eveneens staphylococcen aan- wezig. Alhoewel dit vocht onder aseptische cautelen was opge- vangen, kon mogelijke verontreiniging hebben plaats gevonden, want door de verzending per post kon het verwerken eerst 2 dagen na het verzamelen geschieden. Stabveterinair Aulich deelde in het Ztschr. f. Veterinairkunde 1908 Heft 1 mede, diplostrep- tococcen te hebben aangetoond in het vocht eener peesscheede- ontsteking, welke na borstziekte was opgetreden. Tijdens de borstziekte enzoötieën 1910—'11 en 1911—'12 in het remonte- depöt was ik in de gelegenheid herhaalde malen terstond bij het op- treden dezer secundaire peesscheede-ontstekingen dit vocht bacteriologisch te verwerken, thans gelukte het mij nimmer bac- teriën daarin aan te toonen. Meer dankbaar was het onderzoek der uit verschillende streken van ons land toegezonden longen van paarden, die tijdens het verloop van „Influenza," zooals de diagnose meestal zonder nadere aanduiding luidde, gesuccombeerd waren. Zeer waarschijnlijk zullen onder deze longaandoeningen pneumonieën zijn voorgekomen, welke tijdens het verloop van Pferdestaupe optraden. De bacteriën, welke na volledig bacterio- logisch verwerken werden aangetroffen, waren: Diplostreptococcen, (in vloeibare media tot kleine streptococcen uitgroeiend); staphylococcen (albus, aureus, en citreus); ovale bacillen; sarcina; subtilis; pyocyaneus en coli-bacillen. Over- wegend was steeds de aanwezigheid der diplostreptococcen.

-ocr page 66-

			-65 -
		Door het uitstrijken op agar-agarvoedingsbodems zoowel als door enting van muizen en cavia's werden deze verschillende bac- teriën in reinkultuur verkregen. Slechts in een naar verhouding klein aantal gevallen konden ovale bacillen uit het bloed van caviae in reincultuur gekweekt worden. Bij twee acute lobaire pneumoniën, welke te Rotterdam direct bacteriologisch verwerkt konden worden, bleken strepto- coccen in bijna reine cultuur aanwezig te zijn. Immers de tweede uitstrijk bleek bij nauwkeurig onderzoek reeds alleen diplo-strepto- coccen coloniën te bevatten, die zeer virulent bleken te zijn (na subcutane enting van muizen trad de dood binnen 24 uur in). Slechts in deze 2 gevallen kon van eene „specifieke" infectie (van eene streptocococcen-pneumonie) sprake zijn, terwijl in de overige gevallen mijns inziens van „gemengde" infectie moest gesproken worden. Ook in het neusslijm van gezonde paarden, kon herhaalde malen de aanwezigheid der genoemde bacteriën aangetoond worden. Het microscopisch onderzoek van verschillende organen, als lymph- klieren, hart, lever, milt, nieren, door uitstrijkpraeparaten, hebben niet tot bijzondere uitkomsten geleid. Evenmin gelukte het in uit- strijkpraeparaten van bloed en andere lichaamsvochten met toe- passing van de verschillende kleurmethoden protozoën (trypano- somen en spirochaeten) aan te toonen. III. Dierexperimenten: 1.     Muizen subcutaan met roestkleurig sputum geënt stierven in den regel binnen 2 of 3 X 24 uur. Uit het hart werden vaak staphylococcen gekweekt. In verschillende gevallen bleek de muis tengevolge eener diplo-streptococcen-septicaemie, slechts spora- disch tengevolge eener ovale bacillen-septicaemie te zijn gesuc- combeerd. 2.     Muizen subcutaan geënt met secreet uit de bovenste lucht- wegen van aan borstziekte gestorven paarden stierven in den regel binnen de 24 uur tengevolge eener diplostreptoccen septicaemie. 3.     Met bloed op verschillende dagen genomen van typisch lijdende paarden in normaal verloopende ziektegevallen werden geënt: a.     muizen subcutaan b.     caviae subcutaan c.     konijnen subcutaan en intraveneus

-ocr page 67-

			_ 66 —
		d. paarden, subcutaan, intraveneus, intratracheaal en intra- pulmonair. steeds echter met negatief resultaat. 4.     Evenmin gelukte het bij deze proefdieren met het helder ge- kleurde pleuritis-exsudaat eenige reactie te voorschijn te roepen. Na paarden subcutaan ingespoten te hebben met peesscheede- vocht van peesscheedenontstekingen, die tijdens of in het reconvale- scent stadium optraden, kon bij deze dieren na 24 uur ter plaatse, slechts resorptie geconstateerd worden. Uit deze onderzoekingen bleek dus, dat de borstziekte in haar wezen niet is eene bacteriaemie. 5.     Het vuilrood, haemorrhagisch pleuritis-exsudaat, her- haalde malen ingespoten zoowel intraveneus als intratracheaal, kon paarden niet infecteeren. Dit pleuritis-exsudaat, was afkomstig van paarden lijdende aan pleuropneumonie, en zoowel vóór als na den dood dezer paarden steriel afgetapt. Bacteriologisch kon- den in dit exsudaat steeds diplo-streptococcen aangetoond worden. Een veulen, waarvan met zekerheid bekend was, dat het nim- mer aan de borstziekte geleden had, werd: 1.     intratracheaal ingespoten met 10 cc. eener longmassa, welke als volgt verkregen was. Een croupeus longstukje, van een aan pleuro-pneumonie gestorven borstziektepatiënt, werd op steriele wijze fijngesneden en in steriel mortier met gesteriliseerde keu- kenzoutsolutie gemassereerd. Ter verwijdering van vaste partikeltjes werd deze massa door een dun laagje watten gefiltreerd. Alvorens ingespoten te worden, werd daaruit geënt. De intratra- cheale reactie verliep zonder eenige reactie. 2.     Veertien dagen later werd bij hetzelfde veulen 10 cc. eener dergelijke massa intrapulmonaal ingespoten, deze massa bevatte, evenals de voor de intractracheale injectie gebruikte vloeistof in hoofdzaak; diplo-streptococcen; staphylococcen; ovale en subtilis bacillen. Hierop volgde slechts eene geringe thermische reactie van i,2°C, welke nauwelijks 24 uur aanhield. Hetzelfde experiment geschiedde bij een 4-jarig paard. Hier- bij werd 10 cc. eener als boven gepraepareerde en door watten gefiltreerde longmassa intraveneus ingespoten. Ook thans was het resultaat negatief. Meerdere malen werd dit experiment bij andere paarden herhaald, doch steeds zonder resultaat. Het gelukte dus niet paarden, die onder dezelfde omstandigheden en in denzelfden stal verkeerden, waarin reeds meerdere gevallen van borstziekte opgetreden waren, met bloed met pleuritis-exsudaat of met pees- scheedevocht afkomstig van paarden, die aan borstziekte lijdende

-ocr page 68-

			- 67 -
		waren en hiervan herstelden re infecteeren, niettegenstaande ver- schillende maanden later geconstateerd werd, dat de paarden, waarbij deze verschillende vochten ingespoten waren, tijdens de proefneming niet immun voor de borstziekte waren. Evenmin ge- lukte het paarden de borstziekte te bezorgen met fileuritis-exsu- daat en met longmassa's van gestorven paarden, waarin zoowel diplo-streptococcen als ovale bacillen aanwezig waren! Het bleek dus absoluut onmogelijk op kunstmatige wijze gezonde niet immune paarden te infecteeren. Onderzoekingen met het door bougies gefiltreerde bloed, zoo- als deze door Pfeiler ingesteld waren, hadden dus ook geen zin. Daar het noch aan Ostertag, noch aan Koch gelukt was met reinculturen zoomin door ScHÜTz'sche diplo-streptecoccen als door LiGNiÈREs'sche ovale bacillen de borstziekte bij gezonde paarden te doen optreden, was het overbodig deze nauwkeurige experi- menten, die met het oog op de proefdieren tevens zeer kost- baar zijn, te herhalen. Pfeiler ging alsnog daartoe over (Ztschr. f. Infektionskrankh. 2.3. Heft 1910). Zoowel reincultuur van diplo-streptococcen als van ovale bacillen werden afzonderlijk of gezamenlijk op verschil- lende wijze bij een 24-tal proefpaarden ingespoten. Pfeiler meent uit deze experimenten te moeten concludeeren, dat het gelukt is, met intraveneuse inspuitingen van ScHÜTz'sche diplo-streptococ- cen bij paarden pleuropneumonie verwekt te hebben. Mijns inziens zijn deze onderzoekingen meer als een bijdrage te beschouwen tot de vraag: ,,In hoeveel tijd en met welke hoeveelheden van virulente diplo-streptococcen en ovale bacillen, afzonderlijk of na elkan- der intraveneus ingespoten, zijn paarden te dooden? Zij, die zich bezighouden met de bereiding van sera tegen de pneumonie-streptococcen en tegen de ovale bacillen, weten hoe nauwkeurig rekening moet gehouden worden met de hoeveelheid van de, vooral in den aanvang der immunisatie en ook later, in te spuiten virulente culturen, ter voorkoming van ernstige verliezen van serumpaarden tengevloge van septicaemieën en van compli- caties, die tot afmaking leiden. Een intraveneuse inspuiting door Pfeiler van 150 cc. eener ovale bacillen-cultuur bij een paard, had binnen de 24 uur den dood ten gevolge (septicaemie), terwijl eene intraveneuse injectie van 500 cc. diplo-streptococcenbouillon- cultuur bij een paard door Prof. Ostertag, reeds na 3 dagen aan- leiding gaf tot afmaking van dit paard. De verkregen resultaten van enkele dezer proefnemingen zijn

-ocr page 69-

			— 68 -
		echter in zooverre interessant dat complicaties als peesscheeden- en oogontstekingen evenals hoefbevangenheid konden verwekt worden, waarop nader zal worden teruggekomen. IV. Bereiding van Sera tegen de pneumonie-streptococcen en tegen de ovale bacillen. Daar de onderzoekingen van Ostertag, Tartakowsky en Koch, tot geen resultaat hadden geleid, lag het voor de hand, dat eensluidende bacteriologische onderzoekingen, het volgen van denzelfden weg dezer eminente bacteriologen, stellig geen andere uitkomst zou verkregen worden. De mogelijkheid was echter niet uitgesloten, dat door het zich begeven op een zijweg iets kon bereikt worden, hetgeen aanleiding kon geven, dat de sluier, die de aetio- logie der borstziekte bedekt, zou worden weggenomen. Deze zijweg was gedeeltelijk betreden door Ostertag, doch is door hem verlaten geworden. Met het betreden van dezen zijweg wordt bedoeld: de bereiding van sera ter afwering van diplo-streptococcen als van ovale bacillen infecties. Ostertag begon zijne experimenten in Juli 1900 bij 3 paarden, één ezel, 2 schapen en 2 geiten. Beide laatstgenoemde dieren suc- combeerden aan gewrichtsontstekingen, tengevolge van de in- spuitingen met streptococcen. Een van de drie paarden stierf reeds in September aan purulente peesscheede-ontstekingen, ter- wijl het tweede paard in Maart 1901, 2 uur na de laatste cultuur- injectie sneuvelde. Wat er geworden is van het derde paard en den ezel, die ten slotte een serum leverden, dat bij eene inspuiting van 0.2. cm. muizen tegen eene doodelijke streptococcen dosis beschut- te, heeft Ostertag niet nader meegedeeld. Het gelukte mij, met voorkoming van complicaties, die tot afmaking der serumpaarden moesten leiden, binnen 8 maanden polyvalente sera te verkrijgen. Daar het optreden van complica- ties niet uitgesloten was, bleek het gewenscht alsnog met de im- munisatie van twee paarden te beginnen, Medio 1910 had ik totaal 6 paarden te mijner beschikking, waarvan 3 paarden voor de bereiding van serum tegen de pneumonie-streptococcen en de andere 3, voor de bereiding van serum tegen de ovale bacillen, in behandeling waren. Van Juli 1908 tot Juli 1910 moesten 2 paar- den die met pneumonie-streptococcen geïmmuniseerd werden we- gens purulente gewrichtsontsteking, door verbloeding gedood wor- den. De verschillende pneumonie-streptococcen en ovale bacillen, welke bij het bacteriologisch verwerken der onder 1 en 2 genoemde onderzoekingen in reincultuur verkregen waren, werden ter in- traveneuse inspuiting bij de serumpaarden aangewend.

-ocr page 70-

			-69 -
		V. Serodiagnostische Ondei zoekingen: i. Complementbinding. Deze onderzoekingen werden met medewerking van Dr. H. E Reeser, bacterioloog bij de Rijksseruminrichting verricht en werden ingesteld om na te gaan of in geïnactiveerd serum tegen de diplo-streptococcen en tegen de ovale bacillen, bloed en pleuritis- exsudaat van aan typische borstziekte lijdende paarden comple- mentbindende stoffen aanwezig waren ten opzichte van diplo- streptococcen en ovale bacillenextracten. De te onderzoeken vochten (bloed, bloedserum en pleuritis exsu- daat) werden ter inactiveering gedurende \ uur verhit op 560 C. Het complement bestond uit versch cavia serum, dat als volgt verkregen werd. Na desinfectie van den hals werd het bloed na eene halssnede in eene PETRi'sche schaal opgevangen. Door schuinplaatsing na stolling van den bloedkoek werd het serum ver- zameld. Was dit roodgekleurd, dan werd het vóór het gebruik ge- centrifugeerd. Voor elke nieuwe proef werd eene andere cavia opgeofferd, daar het complement zijne werkzaamheid spoedig verliest. Dé 5 % oplossingen van gewasschen roode schapenbloedichaampjes werd als volgt verkregen. Een schaap werd -j- 50 cc. bloed afge- tapt. Dit werd ±- 15 min. gedefibrineerd en in steriele buisjes ^ 10 minuten gecentrifugeerd (4000 omwentelingen per minuut). Vervolgens werd het serum afgeheveld, vervangen door physio- logische keukenzoutsolutie. (0.8%) geschud en nogmaals gecen- trifugeerd. Dit werd alsnog 2 malen herhaald. Aldus verkrijgt men schapenbloedlichaampjes, waarin het serum door physiologische keukenzout-solutie vervangen is. Een 5 % emulsie wordt hier- van gebruikt. Het haemolytisch serum voor schapenbloed, werd verkregen door een konijn intraveneus 40 cc. gewasschen schapenbloedcellen in te spuiten. Na 14 dagen wordt onder aseptische cautelen het bloed van het konijn verzameld (maximum -j- 80 cm3), en na 24 uur gestaan te hebben wordt het serum op steriele wijze afgezogen. Is het niet steriel of niet helder dan werd het door Maassen bougie gefiltreerd. Door gedurende \ uur te verhitten op 560 C. wordt dit haemolytisch serum van zijn complement beroofd. Ter bereiding van het ovale bacillen extract werd uitgeggaan van 9 verschillende ovale bacillen stammen, terwijl voor de bereiding van het diplo-streptococcen-extract ruim 20 verschillende stammen dienden. De ovale bacillen, zoowel als de diplo-streptococcen agar-agar-culturen waren 3 X 24 uur bij 370 C. gecultiveerd.

-ocr page 71-

		- 70 - De cultuur van deze buizen werd met behulp van een plati- nanaald na vooraf op iedere cultuur ± 5 cc. steriele physiologische keukenzout-solutie gedaan te hebben in een steriel fleschje ge- bracht. Dit werd geplaatst één uur bij 6o°C. in waterbad en vervol- gens 5 dagen bij 370 C, waarin het steeds zoo veel mogelijk ge- schud werd. Daarna werd het gecentrifugeerd. De op den bodem der centrifuge buis neergeslagen ovale bacteriën resp. diplo-strep- tococcen, werden in steriele mortier gebracht en met de heldere vloeistof uit de centrifugebuizen onder toevoeging van kwarts- zand gedurende één uur flink gewreven. Na centrifugeeren verkreeg men het heldere extract. Bij iedere proef ging vooraf de bepaling van de hoeveelheid haemolytisch serum noodig om 1 cc. eener 5 % emulsie van schapen- bloedcellen met behulp van complement op te lossen (de waarde- bepaling van den heamolytischen amboceptor). De titreering van het haemolytische serum geschiedde als volgt:
				N°. Complement. 5% schapen- bloedlich. Inactief hae- mol. serum. ster. phys. keukenz. sol. Resultaat. 1 0.2 cc 1 cc 0.T CC haemolyse. 2 )j 0.05 i) 3 4 5 6 0.03 0.01 ,, 0.005 » 0-003 ,, Bijvullen tot gelijke volumina. 7 8 9 ij 0.001 „ 0.0005 » 0.0003 ,) : i >> haemolyse gedeeltelijke remming. 10 >> )> 0.0001 ,, remming.
			Aangezien 0.0005 cc- de kleinste dosis haemolytisch serum was, welke met een overmaat van complement volkomen haemolyse van 1 cc. eener 5 % oplossing van fgewasschen schapenbloed- lichaampjes gaf, werd, bij het controleeren van het serum tegen de ovale bacillen, gebruik gemaakt van 0.001 cc. Ter beantwoording van de vraag: met welke dosis complement moet de proef verricht worden; werd als volgt te werk gegaan;

-ocr page 72-

		- 71 - Titreering van het complement. N°. Complement. 5 % schapen- bloedlich. Inact. hae- mol. serum. Ster. phys. keukenzout- solutie. Resultaat. 1 0.1 cc 1 cc 0.001 cc haemolyse 2 o-°5 „ >> >> idem. 3 0.04 „ j) st Bijvullen tot gelijke gedeeltelijke haemolyse. 4 °-°3 „ y> )> volumina. gedeeltelijke haemolyse. 5 0.02 „ it i) remming. 6 O.OI „ y> >> j> 7 0.005 „ >j ») j> Als complementdosis werd gebruikt 0.05 cc. dat is de kleinste dosis waarbij nog juist volkomen haemolyse intrad. Het verloop van de eigenlijke proef volgt hieronder. Proef A. Ovale bacillen extract. Immun serum tegen de ovale Bacillen. ovale bacillen , Steriele phys. Inactief ovale Inactief 5% oplossing N°. Complement. extract. 1 keukenzout- bacillenserum , \ solutie. haemolytisch van schapen- Resultaat. serum. bloedlich. i 0.05 1 cc 0.5 0.001 1 cc remming. 2 °-5 0.2 id. 3 o-3 0.1 id. 4 „ 0.2 id. 5 0.2 0.1 id. 6 0.2 0.05 id. 7 0.1 0.2 rf id. 8 0.1 0.1 n - a 9 id. 9 0.1 0.05 id. io 0.05 „ 0.2 gedeeltelijke n 0-03 ,, 0.1 gedeeltelijke 12 O.OI „ 0.1 r*4 bijna volkomen 13 0.005 „ 0.1 id. 14 — 0.2 bo id. 15 0.05 — O.I 0 0.001 1 cc haemolyse 16 — 0.O5 g id. 17 — --- 0 id. 18 I --- 1 id. 19 0.2 ---. id. 20 0.1 --- Bj < id. 21 0-03 „ --- id. 22 O.OI „ --- id. 23 — — — remming 24 — I --- id. 25 — 0.2 „ --- id. 26 — 003 „ --- id. 27 0.2 id. 28 — — O.I id. 29 i 0.2 >> >> id. 30 — 0.2 . „ O.I „ „ id. 31 — °-°3 » O.I ,, id.

-ocr page 73-

			- 72 -
		Uit vorenstaande volgt: a.     Het serum tegen de ovale bacillen bevat complement- bindende stoffen. b.     De onderste grens, waarbij het extract nog voldoende werk- zaam is, ligt bij o.i cc. Thans werd nagegaan A. of pleuritis exsudaat en B. of bloed- serum afkomstig van een borstziekte patiënt, ten opzichte van een extract van ovale bacillen complementbindende stoffen bevat. Patiënt had typische borstziekte, het pleuritis exsudaat was op steriele wijze afgetrapt. Alvorens tot de proef over te gaan werd van het pleuritis exsudaat op agar en gelatine geënt. Voorts werd een muis subcutaan en een cavia intraperitoniaal geënt, terwijl een stukje stolsel onder de huid van een konijn werd gebracht. Geen dezer proefdieren succombeerde. Om volkomen helder pleuritis- exsudaat te verkrijgen, werd dit door een Maasskn filter gefiltreerd. De bereiding van het extract geschiedde op dezelfde wijze; de 5% gewasschen roode schapenbloedlichaampjes werden echter vooraf gesensibiliseerd. Ter verkrijging van gesensibiliseerde roode bloedlichaampjes werd als volgt te werk gegeaan. Bij 50 cc. gewasschen schapenbloedcellen wordt een overmaat van inactief haemolytisch serum toegevoegd; na schudden laat men ze \ uur bij 370 C. staan, waarbij de bloedcellen zich met den haemolytischen amboceptor laden. Vervolgens wordt gecentri- fugeerd en de bovenstaande vloeistof afgeheveld en vervangen door physiologische keukenzout-oplossing. (De afgehevelde vloeistof wordt bewaard voor de amboceptor- contröle proef). Schut opnieuw en centrifugeer nog 2 malen. De aldus verkregen roode bloedlichaampjes zijn voldoende met haemolytischen amboceptor geladen om na toevoeging van com- plement, haemolyse, te doen ontstaan. De amboceptor controle-proef dient verder om uit te maken of voldoende haemolytischen amboceptor aan de roode bloedlichaam- pjes is toegevoegd. Is nu overmaat toegevoegd, dan is in de af- gehevelde massa vrije haemolytische amboceptoren aanwezig en moet bij deze vloeistof, roode bloedcellen en complement ge- voegd, haemolyse optreden. Bij de volgende proef gaven het titreeren van het complement en de amboceptor-contröleproef het volgende resultaat.

-ocr page 74-

					— 73
				Gesensibiliseerde Ster. physiol. N°. Complement. schapenbloedlichaampjes. NaCl-solutie. Resultaat. i O.I I.CC aanvullen tot haemolyse 2 0.05 gel. volumen ij 3 0.03 >> 4 0.02 » 5 0.015 >> 6 O.OI 7 0.005 gedeeltelijke Remming 8 O.I i.cc gewassch. bldlich. Remming 9 O.I i-cc I.CC amboceptor controle haemolyse
			De grensdosis waarbij nog juist haemolyse intrad was 0.01; bij de proef werd daarom gewerkt met 0.015. Controle N°. 8 geeft aan, dat de dosis komplement (o.icc.) toegevoegd aan icc. ge- wasschen roode bldl., die dus niet geladen waren met haemolyt. amboceptoren, uit zich zelf geen ha.emolyse verwekt, terwijl N°. 9 aangeeft, dat in icc. van de heldere vloeistof, na de eerste maal centrifugeeren van bloedlichaampjes en haemolytisch serum ver- kregen en aangegeven onder den naam „amboceptorcontröle" voldoende haemolytische amboceptoren aanwezig waren om na toe- voeging van o.icc. complement en 1 cc. gewasschen roode bldlich. haemolyse te doen ontstaan, waaruit volgt dat de gesensibili- seerde roode bldlichaampjes volkomen met haemolytische am- boceptoren geladen waren. De eigenlijke proef geschiedde als volgt: Proef B. Ovale bacillen extract, ten opzichte van het pleuritis- exsudaat van borstziekte-patiënt N°. 874.
		N°. Complement. Ovale bac. extract. Inact. pleur, exsudaat. Ster. physiol. NaCl-solutie. 5% gesens. schap, bldlich. Resultaat. 1 0.015 cc 0.3 cc 0.5 cc I.CC remming 2 j> 0.2 „ 0.2 „ >j 3 >> 0.2 „ 0.1 „ j» 4 jj 0.2 „ 0-05 „ »> 5 ij O.OI „ 0.2 „ )j 6 }> O.I „ 0.1 „ ged. remming 7 y> O.I „ 0.05 „ bijvullen tot „ haemolyse 8 jj 0.2 „ — gel. volumina j> 9 >» O.I „ — )j >> 10 j» — 0.2 „ >) » 11 !> — 0.05 „ >} jj 12 }> — O.I „ >) >> 13 1} — — ii )> u J) — — „ remming 15 --- 0.2 „ — jj j» 16 --- O.I „ — >> M 17 4 — 0.2 „ !> )) 18 — — O.I „ J' »)

-ocr page 75-

						- 74 -
				Proef C. Ovale bacillenextract ten opzichte van bloedserum borst- ziekte patiënt N°. 364.
		N°. Complement Ovale bac. extract Inact. bloed serum. Ster. physiol. NaCl oploss. 5% gesens. bloedlich. Resultaat. 1 0.015 0.2 0.2 1 cc haemolyes 2 jj 0.2 O.I jj 3 >> 0.2 0.05 jj 4 >i O.I 0.2 jj 5 6 O.I O.I O.I 0.05 aanvullen tot jj jj 7 8 >> 0.2 O.I — gel. volumina jj jj 9 >j — 0.2 jj 10 jj — O.OI JJ 11 jj — 0.05 JJ 12 jj — — JJ 13 — — — remming 14 — 0.2 — jj 15 — O.I — ,, 16 — — 0.2 jj 17 — — O.I j» 18 — — 0.05 jj
					Uit vorenstaande proeven B. en C. blijkt: Het pleuritis-exsudaat afkomstig van paard N°. 874 dat aan borstziekte (pleuropneumonie) lijdende was, bevatte complement- bindende stoffen, daar het met een ovale bacillen extract ver- mocht remming der haemolyse te veroorzaken. Volgens proef C. bleek dit niet het geval te zijn voor het bloed- serum afkomstig van paard N°. 364. Bij dit paard was tijdens de borstziekte in geringe mate eene longcongestie aanwezig. A. Proef met diplo-streptococcenextract en pleuritis-exsudaat Borstziekte patiënt N°. 254. De complementcontröleproef had uitgewezen, dat als comple- mentdosis 0.05 cc. moest genomen worden. ie. De eigenlijke proef geschiedde als volgt:
			Extract Pleuritis Steriele phys. NaCl-solutie 5% gesensib. N°. Complement. diplo- exsudaat. schapen- Resultaat. streptococcen bloedlich. 1 0 05 03 0.5 1 cc remming 2 jj 0.2 0.2 jj 3 j j 0.2 O.I aanvullen tot jj 4 5 jj 0.2 O.T 0.05 0 2 gel. volumina jj jj 6 «j OI 0.1 7 jj O.I 0.05 gedeeltelijke remming

-ocr page 76-

					~ 75 —
		N°. Complement Extract diplo- streptococcen Pleuritis exsudaat Steriele phys. NaCl.-solutie 5% gesensib. schapen- bloedlich. Kesultaat, 8 0.05 0.2 __ 1 cc haemolyse 9 jj O.I — i> IO »> — 0.2 jt II >> — 0.1 aanvullen tot t> 12 13 >> __ 0.05 gel. volumina >> H — — — remming iS — 0.2 — )» 16 — 0.1 — !> 17 — — 0.2 )> 18 — — O.I >) 19 — — 0.05 )t
				B. Proef. Diplo-streptococcen-extract met bloedserum borstziekte- patiënt n°. 417.
			streptococcen extract. Inactief serum Steriele phys. NaCl-solutie 5% gesensib. N° Complement. patiënt n° 41 roode schapen bloedlich. Resultaat. 1 0.05 cc 0.2 cc 0.2 cc remming 2 >> >> 0.1 „ ,'j 3 1 >) o.oS „ j_- 4 ) j» 0.01 „ >} 5 t O.I CC 0.2 „ >; 6 t J) 0.1 „ u 7 „ >) 0.05 „ j) 8 }t )} 0.01 „ >y 9 IJ 0.2 cc — haemolyse 10 1) O.I CC — jj 11 — 0.2 cc }> 12 ) — O.I „ M 13 1 — o-oS „ 4 )} 14 , — 0.01 „ 3 1 3 JJ 15 — 0.2 „ — >) 16 — — — "o M 17 — — — > remming 18 — O.I CC — CD M . >y !9 — 0.2 cc 0.2 cc ■■_<• 1 »t 20 — O.I CC 0.2 „ M O j> 21 0.2 „ < en tot M Inact.norm. Inactief nor- maal paarden ijvull 0.05 cc 0.2 cc serum. rt 22 0.2 cc haemolyse 23 >) 0.1 „ jj 24 )> o-os „ )» 25 )) 0.01 „ )> 26 „ O.I CC 0.2 „ i> # 27 „ )) 0.1 „ ») 28 „ >> 0.05 „ )) 29 )> 0.01 „ >> 3° — 0.2 „ >> 3i — 0.1 „ >y 32 — 0.05 „ }> 33 — 0.01 „ •) 34 — — 0.2 „ remming 35 — 0.2 cc 0.2 „ >> 36 O.I „ 0.2 „ >•

-ocr page 77-

C. Proef, diplo-streptococcen extract — immun Serum tegen de diplo-streptoccoccen.

N°. Complement. Diplo-strep- tococ.-extract Inact. immun serum. Steriele phys. NaCl-solutie. 5 % gesensib. schapen- bloedlich. Resultaat. i 0.05 0.2 0.2 1 cc remming 2 3 >> 0.2 0.2 O.I 0.05 aanvullen j> 4 5 O.I O.I 0.2 O.I tot gelijke volumina 6 >> O.I 0.05 j) 7 jt 0.05 0.2 3) 8 >y 0.03 O.I J) 9 >> O.OI O.I »>

Uit deze drie proefnemenigen kan dus geconcludeerd worden, dat het serum tegen diplo-streptococcen, zoowel als het bloed- serum en het pleuritis-exsudaat van verschillende aan borstziekte lijdende paarden complement-bindende stoffen bevatten, daar zij met diplo-streptococcen-extract remming der haemolyse vermogen te veroorzaken. De proef werd herhaald voor het paard N°. 806 dat aan normaal verloopende borstziekte lijdende was. Het bloed was op den der- den dag bij eene lichaamstemperatuur van 40.3C. genomen. Klinisch kon met zekerheid geen aandoening der longen gediagnostiseerd worden. Vooraf was bepaald, dat als complement-dosis 0.075 cc. moest genomen worden.

N°. Complement. Diplo-strep- tococ.extract. Inactief se- rum patiënt N°. 806. Steriele phys. NaCl-solutie. 5% gesensib. 1 schapen- j Resultaat, bloedlich. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 0.075 >j )> >> tj jj >y >> O.I O.I O.I 0.05 0.05 0.05 O.I 0.05 O.I 0.05 O.OI O.I 0.05 O.OI 0.005 0.005 O.I O.OI aanvullen tot gelijke volumina. 1 cml. ;', " >> jj >> ty lï 1) remming >) jj j» >> ged. „ „ haemol. i> >>

Met ovale bacillen extract viel de reactie negatief uit, zoodat het bloed van den patiënt in dit geval geen complementbindende stof- fen bevatte. Remming der haemolyse werd dus alleen met diplo- streptococcen en niet met een ovale bacillen extract verkregen.

-ocr page 78-

			- 77 -
		Pfeiler & Hempel waren bij soortgelijke onderzoekingen tot de volgende resultaten gekomen: „ps ist nicht gelungen, mit Hilfe der Komplementbindings- methode zu ermittelen, ob der ScHÜTZ'sche Brustseuche-strepto- coccus oder die Pasteurella equina (ovale bacillen) Beziehungen zur Brustseuche der Pferde haben." Ten opzichte van de ovale bacillen kwam het verkregen resultaat met het onze overeen; niet echter met dat der diplo-streptococcen, daar wij dienaangaande steeds positieve uitkomsten bij onze on- derzoekingen verkregen. 2. Agglutinatie-onder zoekingen. Deze onderzoekingen werden ingesteld om de betrekking na te gaan van de pneumonie (diplo) streptococcen en van de ovale bacillen, tot de borstziekte. Ten opzichte van deze bacteriën werd het agglutine gehalte bepaald van serum. a.     afkomstig van borstzieke paarden, op verschillende dagen na het optreden der ziekte; b.     afkomstig van paarden, die gedurende hun verblijf in het remontedepöt voor de borstziekte onvatbaarheid getoond had- den; c.     afkomstig van oude treinpaarden ( -j- 15 j.) en d.     afkomstig van een veulen, waarvan met zekerheid bekend was, dat het steeds gezond was geweest. De agglutinatie is het eerst door Gruber-Durham e.a. be- schreven. Zij merkten op, dat het serum van menschen, die aan Cholera of Typhus leden of wel in het reconvalescentstadium ver- keerden, in staat was, cholera-resp. thyphusbacteriën, welke eerst homogeen in de cultuur verdeeld en beweeglijk waren tot vlokken te doen samenballen. Microscopisch zag men, dat de beweeglijk- heid verloren was, de bacteriën lagen op hoopjes. Het scheen als- of de bacteriën aan elkaar kleefden, vandaar den naam agglutinatie. Daar ook normaal serum deze eigenschap bezit moet men eene grens trekken; men houdt de reactie voor positief indien in sterke ver- dunning van serum met de cultuur de agglutinatie nog plaats vindt. Normaal serum geeft vaak nog agglutinatie bij 1:50 terwijl het serum van typhuslijders in veel sterkere verdunning soms zelfs 1:5000, nog een fraaie agglutinatie geeft. De bacteriën worden hier- bij niet gedood, ze kunnen zich nog vermenigvuldigen en zijn ook nog virulent. Bij de beschreven bacteriologische onderzoekingen en bij de

-ocr page 79-

			-78 -
		bereiding van sera tegen de pneumonie-streptococcen had ik geconstateerd, dat deze pneumonie-streptococcen in verband met hun groei in bouillon in twee groepen kunnen verdeeld worden. Tot de eene groep behooren zij, die in bouillon kleinere of grootere vlokken vormen, die op den bodem bezinken of die gesuspen- deerd blijven; tot de andere, de kleinste groep behooren de diffuus groeiende pneumonie- streptoccocen. Het waren de culturen der streptococcen dezer laatste groep, 18 a 24 uur bij 370 C. gecultiveerd, welke zich uitsluitend voor het onderzoek der verschillende bloedsera leenden. Ten einde miswijzingen met homogene pneumonie-streptococ- cen-bouillonculturen te voorkomen, werden eveneens controle- proeven ingesteld, die als volgt plaats vinden: Van eene 24 uur oude pneumonie-streptococcen-serumbouillon cultuur werd de serumbouillon na centrifugeeren door steriele physiologische keukenzoutsolutie vervangen. Laatstgenoemd werd weder door afhevelen en door filtreerpapier van het bezinksel verwijderd. Aan den vloeistof rand van elk reageerbuisje gevuld met het te onderzoeken serum in verschillende verdunningen werd nu eene 2 m.gr. öse pneumonie-streptococcen-bezinksel zorgvuldig af- gestreken. Deze reageerbuisjes werden van een wattenprop voor- zien en minstens zes uur in een broedstoof geplaatst. Het resultaat dezer onderzoekingen was: ie. De minste verdunning van het serum, waarbij agglutinatie alsnog optrad was 1:10000. Dit gold o.a. voor sera afkomstig van borstzieke patiënten op den 3den en 4den dag na de infectie. 2e. De verkregen agglutinatie-waarden bij paarden, die ge- durende hun verblijf in het remontedepót niet aan de borstziekte geleden hadden, ging het getal 2000 niet te boven. 3e. Met het serum van oude treinpaarden kon bij eene verdun- ning van 1:500 en zelfs van 1:1000 positief resultaat verkregen worden. 4e. Ten opzichte van het serum van een veulen, waarvan met zekerheid bekend was, dat het steeds gezond was geweest viel de reactie bij eene verdunning van 1:100 positief uit. Waarschijnlijk bevatte het serum dus normaal agglutinine voor de ScHüTz'sche pneumonie streptococcen, evenals dit voor het normaal serum van den mensch voor Typhus het geval is.

-ocr page 80-

			— 79 —
		5e. Voor ovale bacillen vielen de agglutinatie-onderzoekingen negatief uit; met uitzondering van het serum van paard N°. 874 Hiermede kon bij eene verdunning van 1:500 positief resultaat verkregen worden. (Het pleuritis exsudaat van dezen patiënt be- vatte eveneens complementbindende stoffen ten opzichte van een ovale bacillen extract). VI. Klinische W aamemingen. Alvorens tot de vermelding van klinische waarneming en de be- strijding der borstziekte enzoötiën van 1910—'11 en 1911—'12 over te gaan, lijkt het mij gewenscht het een en ander aangaande onze remontepaarden te doen voorafgaan. Regel is, dat alle paarden, welke ten behoeve van het leger worden aangekocht, eerst in het remontedepöt komen. Verreweg het grootste contingent leveren de jaarlijks in Ierland aangekochte jonge paarden. In 1910 bedroeg dit aantal 447; in 1911:403. De aankoop heeft om bepaalde redenen steeds plaats einde April of begin Mei. Alvorens de voor de commissie geschikt lijkende paarden uit alle deelen van Ierland, afkomstig uit stallen van fokkers, van particulieren, gekocht op markten, onbeslagen heen en weer ge- zonden en vervoerd per spoorwagen en per boot, op stal van den handelaar zijn gekomen, hebben deze dieren reeds heel wat achter den rug, en mocht dit nog niet het geval zijn, dan draagt het hernieuwde contact met paarden uit andere streken op den voor- loopigen eindstal, stellig het zijne bij, dat weder een deel der paar- den aan verschillende min of meer ernstige aandoeningen van den luchtweg gaan lijden. Met eenige zekerheid kan gezegd worden, dat verschillende dezer jonge paarden op het oogenblik, dat zij als remontepaard aangekocht worden, zich bevinden in het incubatie stadium van ziekten speciaal van die der ademhalingswegen. Als men nu denkt, dat „het leed" na aankoop geleden is, dan heeft men het mis. Alvorens deze dieren in onze weiden aankomen, valt er nog zeer veel voor, hetgeen uit het volgende blijkt: Bekend is het, dat verschillende dezer jonge paarden tijdens het transport naar Nederland noch drinken noch eten willen. Het vijf malen in en uitladen zoowel van spoor als schip, alvorens in de weide te zijn aangekomen; de langdurige reis na voorafgaande vermoeienissen; de overgang van het meer gelijkmatige klimaat van Ierland naar ons klimaat met de in de maand Mei dikwijls groote tempera tuursverschillen; de veeal vochtige ligplaats in de weide; de verandering van water en voedsel van vaak niet vol-

-ocr page 81-

			— 80 —
		doende samenstelling; het niet voortdurend deskundig toezicht, dat in verafgelegen weiden niet mogelijk kan zijn, ziedaar zoovele oorzaken dat deze jonge paarden er spoedig slecht uitzien en ont- zettend slap worden en dat zij minder weerstand kunnen bieden aan de inwerking van bacteriën op de luchtwegen, waarvoor jonge paarden in het algemeen eene praedispositie bezitten. Nadeelige gevolgen blijven dan ook nimmer uit en jaarlijks worden verliezen geleden, welke vooral het gevolg zijn van ernstige ontstekingen der diepere luchtwegen. Het zenden van de Iersche remontepaarden naar de weiden is noodzakelijk, aangezien in het remontedepöt bij hun aankomst nog geen ruimte beschikbaar is. De hier aan- wezige paarden van den vorigen aankoop zijn dan nog niet naar de corpsen vertrokken. De weiden bevinden zich in de nabijheid van Leiden, Utrecht, Apeldoorn en Deventer, waar particulieren bij contract de zorg voor het weiden op zich hebben genomen. Met de behandeling van en het toezicht op de weidepaarden zijn belast de militaire paardenartsen der nabijgelegen garnizoenen. Waar paarden gewreid worden is een militaire wachter, die onder meer er op heeft te letten of een paard hoest, of het wel graast en de overige paarden wel volgt. Hij moet een ziek paard kunnen be- merken en zorgdragen, dat een dergelijk wellicht aan borstziekte of goedaardigen droes lijdend paard wordt opgestald. Dat dit toezicht als voldoende kan beschouwd worden, zoo- dat een ziek, koortsig paard tijdig opgemerkt wordt en zoodoende voorkomen wordt, dat het gedurende een kouden nacht of in aan- houdende regen in de weide blijft, kan volgens mij niet beweerd worden. Meestal blijven deze paarden tot de eerste dagen van September in de weide. Mijns inziens is dit veel te lang. Voedzaam gras is de laatste maanden gewoonlijk niet aanwezig. Van de enorme vliegenplaag in de maand Augustus hebben de dieren zeer veel te lijden. Beschutting tegen de brandende zon (als boomen of een open stal) is in de meeste weiden niet aanwezig. Is laatstgenoemde er wèl, dan komen de dieren alleen bij avond en 's nachts naar buiten om te grazen. Vaak zijn de nachten reeds koud of valt er aanhoudend regen en vinden de dieren geen droge ligplaats. Het verblijf in de weide in het najaar is niet alleen oorzaak, dat zij sterk in voedingstoestand teruggaan, maar zij komen dan tevens in het slechtste jaargetijde in het remontedepöt. Zij zijn door en door slap, terwijl dikwijls maanden verloopen voor zij een weinig op kracht komen. Het sterk achteruitgaan in voedings- toestand op het einde van den weidegang moet eveneens oprek ening

-ocr page 82-

			— 8i —
		gesteld worden van het gelijktijdig optreden van parasieten als: strongylus, gastrophilus, pediculae en herpes, die het hunne bijdragen tot vermindering van het weerstandsvermogen. Met het achteruitgaan in voedingstoestand en het optreden dezer para- sieten gaat dan als het ware gepaard het optreden van aandoeningen van de voorste en diepere luchtwegen zooals neuskeelcatarrh en bronchiaalcatarrh. Hiermede staat het tijdstip van het optreden der borstziekte in het remontedepöt in verband, hetgeen ten opzichte van de aetiologie dezer ziekte mijns inziens van belang is. In afl. 12 van het „Tijdschrift voor Veeartsenijkunde 1912" beschrijft Van Zijverden de contagieuse pleuro-pneumonie onder de remontepaarden. Behalve eene beschrijving van de verschijnselen, waaronder de ziekte optreedt en hoe deze moeten worden behandeld, worden middelen aangegeven om de ziekte zooveel mogelijk te voorkomen en om het verliescijfer er van zoo laag mogelijk te maken. Van Zijverden zegt nu aangaande het tijdstip van optreden der borstziekte in het remontedepöt: „Het is de vraag of deze aandoeningen waarmede de jonge paar- den uit de weide in het remontedepöt aankomen, de borstziekte niet inleiden, in elk geval hebben ze een grooten invloed op het verloop er van." Behalve Iersche komen ook inlandsche paarden in het Remon- tedepöt. In 1910 ten getale van 136, in 1911 ten getale van 120. Deze worden bij gedeelten door de inlandsche remontecommissie, gedurende het geheele jaar (met uitzondering van de maanden Mei en Juni) meestal direct van de fokkers gekocht. Deze inlandsche paarden zijn 3 tot 5 jaren oud en uitsluitend bestemd voor de Veld-Artillerie. Zij komen rechtstreeks naar het remontedepöt. Maar voor ze daar aankomen is er, hoewel in mindere mate dan met de Iersche remontpaarden, heel wat mee gebeurd. Wanneer eene infectie-ziekte onder de paarden van een fokker uitbreekt kan meestal als aanleidende oorzaak opgespoord worden: „con- tact met vreemde paarden." Meerendeels zijn deze inlandsche paarden dan ook niet aan goedaardige droes en andere infecti- euse aandoeningen der luchtwegen lijdende geweest, niettegen- staande met eenige zekerheid gezegd kan worden, dat in het al- gemeen wat inrichtingen der stallen en verpleging der paarden betreft bij de fokkers, aan geringere hygiënische eischen voldaan wordt, dan in het remontedepöt. De reis; het herhaald in- en uitladen; de veranderde omstandig-

-ocr page 83-

			— 82 —
		heden, het voorafgaand veel van het dier vergend onderzoek op cornage in een jaargetijde waarin ongunstige weersgesteldheid regel is, zijn oorzaak, dat deze inlandsche remontepaarden ziek met neus- catarrh, hoestende of met verhoogde temperatuur in het depot aankomen. Weldra blijken zij ook aan goedaardigen droes te lijden. Zij zijn nu eene nieuwe bron van infectie en maken dat op deze wijze de goedaardige droes in het remontedpöt voortdurend in mindere of meerdere mate blijft heerschen. Zij leveren niet alleen eene nieuwe bron van infectie op voor de aanwezige paarden, maar zij zijn zelf ook veel vatbaarder voor de in het remontedepöt jaarlijks op- tredende borstziekte. Vaak traden dan ook bij deze nieuwe aankomende paarden z.g. menginfecties (Mischinfektionen) op, welke veel kwaadaardiger zijn en ongunstiger verloopen dan dit anders het geval is. Dank zij de preventieve aanwending van het droesserum trad hierin, hetgeen nader blij ken zal eene groote verandering ten goede op. Bijzonderheden en waarnemingen betreffende de borstziekte vanaf de oprichting van het remontedepöt. Daar in 1908 de woning, het archief, door het afbranden van het herstellingsoord is vernield, ben ik aan de mededeelingen van Generaal Knel oud-Directeur van het remonte-depöt en aan die van collega Knipscheer veel verschuldigd, te meer, daar zij mij verschillende gegevens verschaften, die ik vermeen als bewijzen te kunnen te berde brengen tot het verklaren van het wezen der borst- ziekte. Sedert de oprichting van het remontedepöt in October 1886 is er bijna geen jaar voorbijgegaan of onder de aangekochte paarden trad borstziekte op. De wijze van optreden was volgens Knipscheer (Tijdschr. v. Veeartsenijkunde 1908) meestal dezelfde. Slechts aangaande het tijdstip van de optreding der eerste ziektegevallen, was verschil waar te nemen. Zoo deden zich in het najaar van 1907 reeds bin- nen één week na aankomst uit de weiden eenige gevallen voor, zoo- als Knipscheer zich uitdrukt: „met een volledig ziektebeeld, on- der meer met uitgebreide pneumonie." Vaak verloopen weken, dat geen enkel verdacht verschijnsel kan worden waargenomen, alle paarden goed eten en niet hoesten. Meestal kort na elkander laten dan in verschillende stallen plotseling enkele paarden hun haver geheel of gedeeltelijk onaangeroerd, hoesten een weinig en hebben verhoogde lichaamstemperatuur. Dikwijls heeft herstel in 24 uur plaats. Eenige dagen later laten weder enkele paarden hun haver liggen. Dit herhaalt zich, in de eerst aangetaste stallen

-ocr page 84-

			-83 -
		komen wederom gevallen voor, de symptomen vermeerderen zich en worden ernstiger.en duidelijke gevallen van aandoening der borst- organen zijn dan waar te nemen." Dit kan ik onderschrijven voor de enzoötiën 1910—'n en 1911— '12; -_t 4 weken na aankomst der weidepaarden in het depot werd de borstziekte volgens de voorschriften als ,,heerschend" gemeld. Ik deel Knipscheer's meening, dat de oogenschijnlijk gezonde weidepaarden de smetstof medebrengen. Dat de bron van be- smetting in het depot zelf zou gelegen zijn, wat buitenstaanders wel eens beweren is ook daarom niet aannemelijk, omdat jaar- lijks vóór de komst der nieuwe paarden alle stallen terdege wor- den schoongemaakt en ontsmet. Dit geschiedt aldus: De bodem der stallen, welke uit vastgeloopen aarde en zand be- staat, wordt afgegraven; de voerbakken worden buiten den stal gebracht en gereinigd; zolders, ramen, deuren en muren afgestoft, afgeschrobd en met behulp van een handbrandspuit met creoline- oplossing bespoten; de muren worden gewit en de bodem met nieuwe aarde aangevuld. Persoonlijk heb ik kunnen waarnemen, dat eene dergelijke reiniging voldoende is, In Februari en Maart bezorgde ik kunstmatig, door subcutane inspuiting van enkele c.M3. virulent bloed, aan ruim 600 jonge remontepaarden de „Pferdestaupe," Uit mijn studie over deze ziekte, aan welker besmettelijkheid niet te twijfelen valt, is gebleken, dat na de genoemde reiniging der stallen bij geen enkel der in September nieuw aangekomen paar- den deze ziekte optrad. Ik vermeen aan de volgende waarnemingen eene bijzondere beteekenis te moeten toekennen. ie. In de naaste omgeving van het remontedepöt kwamen nimmer gevallen van borstziekte heerschend voor; 2e. Het roggestroo (1200.000 K.G. per jaar) wordt geregeld ge- durende het voorkomen der borstziekte door -j^ 250 boeren ge- leverd en per wagen bespannen met één of twee paarden aange- voerd, zelfs van plaatsen 25 K.M. van het remontedepöt verwijderd. 3e. De mest der paarden van het remontedepöt wordt per spoor naar tal van ver afgelegen plaatsen vervoerd, zelfs naar het buitenland. Nimmer heeft dit tot het heerschend optreden van de borstziekte aanleiding gegeven. 4e. Meer dan eens is door paardenartsen ernstig getracht door onmiddellijke verwijdering en afzondering reeds bij het allereerste

-ocr page 85-

			-84-
		verdachte ziektegeval en van de daarna komende zieken de uit- breiding tegen te gaan, doch steeds zonder resultaat. Als bewijs hiervoor haalt Knipscheer aan: Bij de enzoötie van 1905—'06 waren de paarden uit de weiden te Beekbergen, waar borstziekte tot kort voor hun vertrek naar het remontedepöt was voorgekomen, opgestald in de verwijderd liggende zoogenaam- de quarantaine stallen N°. 28 en 29 (■£ 10 minuten gaans van de groote groep van stallen gelegen). Doch onder deze paarden trad de ziekte vooreerst niet meer op. Dit geschiedde eerst geruimen tijd later, nadat de borst- ziekte reeds langen tijd had geheerscht in de groote groep van stal- len waar paarden gestald waren uit weiden, gelegen in geheel andere streken. 5e. Het is voorgekomen, dat de borstziekte niet binnendrong in twee stallen, ofschoon ze tusschen de andere lagen, waarin de ziekte gedurende lange maanden uitgebreid heerschte. Zelfs opzettelijk ingebrachte zieken (waarvan er één ter plaatse stierf) vermochten geen besmetting te brengen. En hoogst merkwaardig juist op den dag, voor het vertrek dezer schijnbaar onvatbare paarden en toen in het depot geen enkel geval meer voorkwam, trad onder hen het eerste geval van borstziekte op. Daarna hebben zich onder deze paarden nog 25 gevallen voorgedaan, waarvan twee met doodelijken afloop. 6e. De andere -j- 40 oudere werkpaarden, z.g. treinpaarden, worden niet door de borstziekte aangetast, ofschoon hun stal waarin zij zijn ondergebracht (No. 6) te midden der andere ligt. Het is maar eenmaal voorgekomen en wel gedurende de enzoötie 1905—1906 toen 2 dezer paarden en een offkierspaard duidelijk aan borstziekte leden met lichte pneumonie, doch zonder pleuritis. Deze 40 paarden zijn in 15 jaren ongeveer 4 maal verwisseld, zoodat zij als + 150 paarden mogen worden aangemerkt. ye. Meestal blijven 100 a 200 van de op 3-jarige leeftijd aan- gekochte remontepaarden gewoonlijk nog in het tweede jaar in het depot. Hebben deze het jaar te voren eene borstziekte-enzoötie medegemaakt, dan is het eene groote zeldzaamheid als 1 of 2 van dit aantal het volgend jaar opnieuw wordt geïnfecteerd, meestal geen. Tijdens de enzoötie van 1910—'11 constateerde ik een zeer slepend verloop der ziekte in stal 25, met zeer onregelmatige tusschentijden. Er verliepen zelfs 3 maanden alvorens zich weder een nieuw geval voordeed.

-ocr page 86-

			-85 -
		Op deze wijze werden 2 paarden ziek, die reeds langer dan een jaar in dezen zelfden stal waren. 8e. Stal No. 26 ligt tusschen No. 25 en 27 en was van 1907— 1908 bezet met 5-jarige paarden; de drie stallen behooren tot een- zelfde blok en hebben dus hetzelfde personeel. In September brak de borstziekte uit, weldra in 25 en later in 27, maar in Februari was 26 nog de eenige der 30 stallen, waarin zich geen geval had voorgedaan. Ten slotte' trad ook in dezen stal de borstziekte op, zeer slepend en het aantal patiënten was gering. 9e. De verspreiding der ziekte in eenzelfden stal is vaak zeer merkwaardig. De eerste patiënt wordt meestal vlug door meerdere gevolgd; na één of twee weken wordt het melden van zieken minder, na maanden sporadisch. 10e. Gedurende de verschillende enzoötiën evenals voor die van 1910—'11 en 1911—'12 is in het remontedepöt geconstateerd, dat meestal een der hoekpaarden van den stal het eerst aan borstziekte leed. 11e. In die stallen, welke het laatst gebouwd zijn en die wat in- richting, ruimte en luchtverversching betreft aan billijke hygiensche eischen voldoen, is het verloop der borstziekte langzamer en blijft deze ziekte maanden lang heerschen. 12e. In eenzelfde enzoötie gebeurt het enkele malen, dat een paard, nadat het geheel hersteld was, voor de tweede maal aan de ziekte ging lijden, na een min of meer groot tijdsverloop. 13e. Uit meteorologische gegevens valt moeilijk af te leiden hoe- veel invloed de weersgesteldheid op het ontstaan der ziekte oefent. De meeste ziektegevallen worden tegelijk gemeld bij vochtig-, guur-, winderig- of mistig weer, in het bijzonder bij N.W. wind. Helder, zonnig, droog weer zonder scherpen wind, heeft een merk- baar gunstigen invloed op het verloop der ziekte. Hierbij dient echter te worden opgemerkt, dat bij ongunstige weersgesteldheid de paarden meer in de stallen verblijven. Zij krijgen alsdan be- weging in den stal. Door het losloopen, stoeien etc. wordt veel stof veroorzaak, zoodat de gelegenheid tot besmetting aldaar veel grooter is dan in de loopplaatsenen in de weide, alwaar tevens de verschil- lende lagere organismen, die met de geëxpectoreerde en andere recreta uitgescheiden door de inwerking van de zon, het licht en andere invloeden eerder vernietigd worden. Op zon- en feestdagen

-ocr page 87-

		— 86 — blijven de paarden binnen. Rioleering is in de stallen niet aanwezig, urine en mest, hoewel deze laatste zooveel mogelijk verwijderd wordt, verspreiden schadelijke gassen. De temperatuur en de at- mospheer laten dan ook bij ongunstig weder of na en op zon- en feestdagen te wenschen over. In direct verband staat hiermede het aantal nieuwe borstziekte gevallen. Hoe vaker en hoe langer te stallen geventileerd en de paarden in de drijf- en loopplaatsen ge- lucht kunnen worden, des te geringer is het aantal paarden, dat voor borstziekte in behandeling komt. De verschijnselen, waargenomen bij de borstziekte in het Remonfe-depót. De borstziekte enzoötie 1910—1911 werd, zooals gezegd is, ingeleid door aandoeningen van de bovenste luchtwegen. Nadat in de eerste helft van October verschillende paarden voor neus- keelcatarrh, gepaard met hooge koorts in behandeling kwamen, werd op 22 October de borstziekte als heerschend gemeld. Onderstaande opgave geeft het aantal patiënten aan, dat in de verschillende maanden in behandeling kwam.
				1910—'11 1911—'12 October 19 0 November 24 44 December 16 63 Januari 16 21 Februari 17 15 Maart 30 14 April 44 13 Mei 14 0 Juni 4 0 Juli 2 0
			De verdere waarnemingen in het verloop dezer enzootiën, waaraan eene zekere belangrijkheid niet zal kunnen ontzegd worden, waren de volgende: Knipscheer zegt: „Meestal treedt in het Remontedepöt een geval van contagieuse pleuro-pneumonie plotseling op. Het te voren volkomen gezond schijnende paard laat de haver geheel of ten deele onaangeroerd en de nu opgenomen .lichaamstemperatuur blijkt tot 40 a 410 C. te zijn gestegen." Geheel juist is dit echter niet. Het verlies van paard N°. 709 tijdens de epizoötie 1910—'n moest vermoedelijk worden toegeschreven aan het optreden eener complicatie, vermits dit paard door bleef eten en naar het uiterlijk niet ziek was, zoodat het ziek zijnde nog eenige dagen door

-ocr page 88-

			-87-
		is gedreven (verplichte beweging in de drijfbaan). .Ten einde de ziekte bij de verschillende paarden van den stal tijdig te kunnen vaststellen en aldus het zieke dier dadelijk aan zijn werk te kunnen onttrekken, werd het bij den aanvang der enzoötie van 1911—'12 door mij noodzakelijk geacht, dagelijks bij al de paarden van den stal, waarin de ziekte haar intrede had gedaan, zoowel des morgens voor het naar buiten gaan, als des namiddags, de lichaamstempe- ratuur op te nemen. Dat dit absoluut noodzakelijk is, bleek uit de op die wijze gedane waarnemingen. Ik moet echter volstaan met het geven van enkele voorbeelden. Den 3en Februari 1912, alzoo ruim 4 maanden nadat de enzoötie in het Remontedepot heerschende was, deed zich in stal 10 het eerste geval van borstziekte voor. Daar N°. 307 zijn haver geweigerd had, werd de temperatuur opgenomen die 400 C. bleek te zijn. Onmiddellijk werd geadviseerd dagelijksche opname van de lichaamstemperatuur, met het volgende resultaat bij de 36 paarden in dezen stal. 4 Febr.                5 Febr.                6 Febr. N°. 36                   38.4                     39                       40.5 N°. 258                   37.7                     38.8                     40.2 N°.3o9                   38.7                      38.8                      40.2 Zelfs het nauwlettend toezicht, waardoor de minste afwijking in het gedrag van het paard wordt opgemerkt, kan in deze onvol- doende geacht worden, daar meerdere malen bij deze geregelde tem- peratuursopname bleek, dat een paard bij lichaamstemperatuur van ^ 400 C. bleef door eten en noch van mindere opgewektheid, noch van trageren eetlust of van hoesten sprake was. Hierbij dient echter ook vermeld te worden, dat zich gevallen voordeden, waarbij binnen de 8 uur, nadat des morgens de lichaamstemperatuur normaal bevonden was, deze tot 400 en meer gestegen bleek. Regel is, dat de lichaamstemperatuur van een ziek wordend paard eerst na 1 of 2 dagen boven de 400 C. stijgt. Het tijdig ontdekken dezer ziekwordende paarden is voor het verloop der borstziekte van het grootste belang, hetgeen nader blijken zal. Door deze geregelde temperatuursopname bleek enkele malen, dat bij het- zelfde paard plotselinge stijgingen (met kleinere en grootere tusschen- ruimten) van de lichaamstemperatuur zelfs tot. 40.50 C. twee en meerdere malen voorkwamen, die meestal slechts één dag aanhielden, zonder gepaard te gaan met andere ziekte symptomen. Deze paarden gingen echter na eenigen tijd aan de borstziekte lijden. Ook deze waarneming is mijns inziens voor het verklaren van het wezen der borstziekte van belang.

-ocr page 89-

			- 88 -
		Voorts werd het noodzakelijk geacht, deze ziek wordende paarden zoo spoedig mogelijk te isoleeren. De geregelde opnamen van de lichaamstemperaturen stellen ons in staat tijdig, zonder dat hier- aan groot gevaar verbonden is, tot het verplaatsen van het ziek wordend paard over te gaan. De opname in een stal, waarin zij onder voortdurend deskundige controle staan en in de beste hygië- nische condities te brengen zijn, is voor de bestrijding dezer ziekte van het grootste belang. Door de geregelde temperatuursopname werden de zieken terstond ontdekt en konden zij voorzien van dekens alsnog zonder te veel inspanning van hun krachten naar den ziekenstal gebracht worden. (De aanwezigheid van een transportwagen voor dit doel, zou geen overbodige luxe zijn). Voor mijn komst in het Remontedepöt, was het gebruikelijk, dat de eerste borstzieke patiënten in de boxen van den stal geïsoleerd werden. Dit is zeer pernicieus, daar in boxen evenals in de hoek- plaatsen en standen met tusschenschotten van de noodige lucht- verversching geen sprake is. Deskundigen met luxe paardenpraktij- ken zullen zeker kunnen bevestigen, dat de verliezen van in boxen behandelde patiënten voor ontstekingen der diepere luchtwegen, hoog zijn. Voor dergelijke zieken zijn boxen, doodskisten. Gebruikelijk was het eveneens, dat zoodra meerdere paarden in een stal voor borstziekte in behandeling kwamen, zij bijeen geplaatst werden. Gingen de overige gezonde paarden van den stal naar buiten, dan moesten zij met behulp van lange stokken, door een wachter, tegen den overlast van deze paarden beschermd worden. Men moet het waargenomen hebben, om zich een denkbeeld te kunnen vormen van de slechte condities, waarin deze vaak zeer ernstig lijdende paarden verkeerden na i, 2 of meer dagen, waarop aan de gezonde paarden van den stal wegens abnormale weers- gesteldheid niet buiten, doch los in den stal beweging gegeven was. Men zou mij terecht van oncollegialiteit kunnen beschuldigen, wanneer ik in verband met vorenstaande vergat te vermelden, dat de bedoeling van het niet isoleeren der patiënten was, het door- zieken te bevorderen. Men redeneerde aldus: Het doorzieken heeft ten gevolge, i°. dat alle paarden van den stal, welke vatbaar zijn, ziek zullen worden en er zoo geen kans meer bestaat, dat zij de besmet- ting overbrengen bij hun komst bij de corpsen en depots, 2°. door het sneller „doorzieken" op één stal, zijn de paarden daarvan in staat om spoedig bij goed weer in den koppel gedreven te worden, zoodat niet in het voorjaar in alle stallen tal van slappe,

-ocr page 90-

			-89
		achterlijke paarden zijn, die ook de oefening der gezonde tegen- houden. Nader zal evenwel blijken, dat niet uitsluitend het verblijf der geïnfecteerde paarden het doorzieken van de overige paarden bevordert, doch dat andere voorbeschikkende momenten, hierop van grooten invloed zijn. Is het onder normale omstandigheden al zeer moeilijk bij een paard zuivere waarnemingen aan de borstorganen te doen, in nog grooter mate is dit het geval bij de jonge remonte-paarden, omdat ze ongedresseerd en ongepoetst zijn, en dik in hun winterhaar zitten. Verblijven de borstzieke patiënten nu met de gezonde paarden in den zelfden remontestal, dan ontbreekt, behalve de zoo ge- wenschte frissche, stofvrije lucht, steeds de noodige stilte. Ook om deze reden werd de isoleering en de opname der patiënten in een afzonderlijken ziekenstal door mij noodzakelijk geacht. De verschijnselen, waaronder de borstziekte tijdens de enzoötie i9io/'n en I9ii/'i2 optrad, waren de volgende: Het optreden de verschillende symptomen is vrij plotseling, vaak zonder voorafgaan van prodomie; zoowel sterke als zwakke paarden worden aangetast, deze laatste echter meestal het eerst. Gestoorde eetlust; het paard laat de haver geheel of ten deele onaangeroerd. Sommige paarden blijven geregeld eten, andere ne- men hun ration haver geheel op, doch traag. In den regel wordt de haver het eerst geweigerd, meestal op den 3en of 4en dag. Geplette haver en zemelen willen zij in den beginne nog wel; ook als hiernaar niet meer omgezien wordt, dan nemen zij het langst en met graagte de toppen van het roggestroo nog op; ook het hooi weigeren zij niet gauw. Groen voer eten ze het liefst, doch is helaas niet altijd te verkrijgen. Even zelden als een paard met borstziekte alles blijft dooreten, even zelden komt het voor, dat het in het geheel niets eet. Het drinken geschiedt meestal met graagte. Koorts: Deze treedt in den regel vrij plotseling op. Des morgens kan de lichaamstemperatuur normaal zijn om enkele uren later tot 40° C. en meer te zijn gestegen. Deze hooge temperatuur is in ieder geval binnen 2 dagen te constateeren. Het incubatiestadium bij de borstziekte is dus zeer kort. De ochtend-temperatuur is in den regel enkele o.i° C. lager dan de avondtemperatuur. Veelal gaat de koorts gepaard met lichte bewegingen van bil en dijspieren, den indruk gevende alsof het dier door een koude rilling overvallen wordt. In den regel komt de hoogste temperatuur soms tot 42.5 °C, op den 3en dag voor, blijft dan 1 a 3 dagen constant, daarna treden gelijkmatige dalingen in de lichaamstemperatuur op om na 3 a 4 dagen weer geheel normaal te zijn. Verloopt de aandoening zonder

-ocr page 91-

			— go -
		complicaties, dan duurt het verloop ongeveer 10 dagen. Worden echter in de stijgingsperiode belangrijke dalingen waargenomen, dan kan men er vrij zeker van zijn, dat dit aan eene verlamming van den anus, dus door open anus of aan faecesophooping in het rectum is toe te schrijven. Omgekeerd kan met zekerheid aange- nomen worden, dat als de daling van de lichaamstemperatuur niet normaal verloopt, wanneer bijv. eene stijging der temperatuur geconstateerd wordt er met het paard iets gebeurd of eene compli- catie opgetreden is. De koorts bij de borstziekten heeft beslist prognotische waarde. Zeer hooge temperaturen in den aanvang der ziekte behoeven niet verontrustend te zijn. De ademhaling is reeds in den aanvang der ziekte oppervlakkig en frequent. De frequentie is wisselend, meestal 20—40, doch kan wel tot 50 stijgen. De ademhaling geschiedt met wijd geopende neusgaten; opvallend is o.a. de vermeerderde frequentie der adem- haling bij paarden tijdens het inbrengen van de canule eener injectiespuit onder de huid. De geringe pijn veroorzaakt ver- snelde bloedcirculatie en dit heeft de frequentie der ademhaling ten gevolge. De geringste excitatie, zelfs verplaatsingen van een paar meter, heeft tot gevolg, frequentie der ademhaling. Dit laatste valt zelfs nog waar te nemen in het reconvalescent stadium, na- dat de temperatuur reeds normaal is. Hoesten komt steeds voor. De hoest is kort, oppervlakkig, mat, droog en pijnlijk en wordt slechts nu en dan gehoord. Bij het meerendeel der hoestende paarden waarbij de ziekte spoedig ont- dekt wordt, zijn bij onderzoek de longen normaal. In andere ge- vallen kan bij percussie en auscultatie, een tympanitischen toon en een versterkt vesiculair-ademen waargenomen worden. Treedt in het verloop long-congestie op of volgt secundaire longontsteking of exsudatieve pleuritis dan is het natuurlijk heel anders en onder- gaat de ademhaling eveneens belangrijke wijziging. Uit de neus- openingen komt in den regel, doch steeds zeer weinig (enkele druppels) geel tot bruinrood vocht te voorschijn, hetwelk later tot korstjes opdroogt. Meestal kan hyperaesthesie van de pleura en het strot- * tenhoofd geconstateerd worden. De Pols is in den aanvang der ziekte klein, en bedraagt 50—70 slagen in de minuut. De Conjuncüvae zijn in de meeste gevallen weinig ver- anderd. Is dit wel het geval, dan zijn ze evenals het neusslijmvlies hooger rood gekleurd. Polyurie wordt bij verschillende patiënten waargenomen, de urine bevat geen suiker en geen eiwit, doch uraten.

-ocr page 92-

			— 9i —
		Naast hooge koorts, welke in den regel vrij plotseling optreedt, kleinen versnelden pols en onregelmatige, snelle oppervlakkige ademhaling, is het voorkomen, de groote mate van sopor en de stand kenmerkend. Het deelnemen van de hersenschors komt symptomatologisch tot uiting door stoornissendermotorischecentra. Van de meeste borstzieke paarden is de stand als het ware onzeker (cerebellaire ataxie). Zij durven blijkbaar niet van plaats te ver- anderen, staan onbeweeglijk en gaan meestal niet liggen. Zij zoeken overal steun, waar die slechts te vinden is; tegen den muur, voer- bak, krib, palen, latierboom enz. Vinden zij dien steun niet, dan nemen zij zeer eigenaardige houdingen aan; de ellebogen stijf onder het lichaam gedrukt, de achterhand zoover mogelijk ondergebracht. Het hoofd hangt omlaag; het lijkt, alsof het te zwaar is, om opgetild te worden; de zenuwen, welke de nekspieren verzorgen, zijn dus eveneens in het proces betrokken. De oogleden zijn geheel of ge- deeltelijk gesloten. In het algemeen gaan de zieke paarden niet lig- gen. Dit betreft vooral de Iersche paarden met hun gevoeliger zenuwstelsel. Doen zij dit tenslotte toch, dan komen zij onzacht op den bodem neer en in den regel staan zij weer spoedig op. Men krijgt den indruk, alsof zij bang zijn, niet meer te kunnen opstaan. De co- mateuse toestand is niet zoo diep, als men op het eerste gezicht zou denken. Nadert men zulk een paard of moet het voor een serumin- spuiting een pasje op zijde gedrukt worden, dan verandert onmiddel- lijk het voorkomen; het coma verdwijnt en wordt door een prikke- lingstoestand vervangen; het dier staat met groote heldere schitte- rende oogen te kijken, zeer aandachtig voor de omgeving. Het openen van een deur of raam, het komen van een hond in den stal kan zelfs tot de opwinding aanleiding geven. In dit tijdperk nam ik enkele malen ongelijke pupilwijdte waar evenals hyperhidrosis. Bij een paard, dat in het aanvangstijdperk stierf, was ik in de gelegenheid heftige verschijnselen eener ernstige acute meningitis vast te stellen. Het dier verkeerde in een toestand van delirium, het was niet te be- dwingen, rukte zich los van den halster en bewoog zich, liggende op de voorknieën, door den stal voort. Pijn uitte zich door knarsen op de tanden. In meer of minder mate is bij de meeste paarden overge- voeligheid van het slijmvlies van de keel en van de pleura waar te nemen. De aandoening der motorische centra komt tot uiting in de zgn. spierzwakte, welke als een pathognomonisch verschijnsel kan beschouwd worden. De benaming van „spierzwakte" is niet juist, er is nl. geen sprake van motorische zwakte, maar van incoördinatie. Door de onvolkomen innervatie is de harmonische samenwerking tusschen de verschillende spiergroepen gestoord, waardoor de be-

-ocr page 93-

			— 92 —
		wegingen ondoelmatig en onzeker zijn. Het paard loopt, alsof het dronken is: het valt om zoo te spreken, over zijn eigen beenen; blinddoekt men het, dan treden de stoornissen in de coördinatie duidelijker op. Naast de motorische stoornissen werden vasomoto- rische en tropische waargenomen. De onderste ledematen, de beenen, zijn koud. Door dierproeven is aangetoond (Eulenburg, Landois) dat prikkeling van het vasomotorische centrum, hetwelk in de nabijheid der motorische centra gelegen is, dit verschijnsel doet ont- staan; vasomotorische centra bevinden zich eveneens in het ver- lengde merg en in het ruggemerg; het hoofdcentrum is in het rugge- merg gelegen. Zooals bekend is, bestaan er vasoconstrictoren en vasodilatatoren. Tal van aanwijzingen zijn voorhanden, dat er een prikkeling dezer laatste plaats vindt. Hierdoor treedt verwijding van kleine slagaderen op, hetgeen vermeerderden bloedstoevoer en tenslotte na aanhoudende prikkeling, bloedsuittreding tenge- volge heeft. Hierop wijzen de puntvormige bloedingen in den darm in het slijmvlies van de luchtwegen, in de weivliezen van de nieren, welke na den dood waargenomen worden. Aldus meen ik, de in het beloop der borstziekte optredende, meestal slechts enkele dagen aan- houdende „longcongestie" te moeten verklaren, evenals de op- tredende complicaties als „petechiaaltyphus" (morbus maculosus), iritis en hoefbevangenheid. Eveneens zijn complicaties van den kant der nieren, gevallen van haematurie, evenals huidwaterzucht met toenemende anaemie bij de sectie waargenomen. Tot trophische stoornissen reken ik de voorgekomen uitslagen van het hoofd en de ledematen, welke door mij bij twee borstzieke paarden waargenomen werden. Ook doen zich eveneens aan- doeningen van periphere zenuwen voor, zooals geheele of gedeelte- lijke verlamming van den plexus lumbalis s. sacralis, zich uitende in de zgn. kruiszwakte. Meermalen werd habitueele knieschijfont- wrichting (één- en beiderzijds) waargenomen, evenals verlamming van den penis. De gedeeltelijke verlamming van den plexus brachialis gaf slechts éénmaal aanleiding tot duidelijke atrophie van de kam- spieren (mm. supra- et infraspinatus). In den regel echter was de verlamming der periphere zenuwen gering, zoodat atrophie uit- bleef. Behalve deze verschijnselen dient verder nog vermeld, dat het optreden van een catarrh der dikke darmen bij de borstzieke paar- den niet tot de zeldzaamheden behoort; geringe koliekverschijnselen met kleine harde slijmerige mestballen worden daarbij waarge- nomen; het optreden van diarrhee deed zich slechts sporadisch voor; verlamming van den sphincter ani kon bij zeer vele paarden waar- genomen worden. Gevoelsstoornissen behooren niet tot het ziekte-

-ocr page 94-

			— 93 —
		beeld: het gevoel blijft volkomen onaangetast; op naaldeprikken in de huid wordt normaal gereageerd. Gelet op het optreden van hemiplegia laryngis als gevolg van de borstziekte verdienen de zenuwverschijnselen, wijzende op een aandoening van de centra in het distale gedeelte van het verlengde merg, zooals de nucleus hy- poglossi, nn. ambiguus, dorsalis, glossopharyngeus, vagus et acces- sorius, bijzondere aandacht. Hoogst merkwaardig is het een paard te zien, dat, naar men zou zeggen, kalm hooi staat te eten; van doorslikken is echter geen sprake. Het ten deele gekauwde voedsel glijdt, vermengd met speeksel, uit den mond. Bij het eten van groen voer ziet men regurgiteeren langs den neus. De lippen zijn slapper dan normaal, de onderlip hangt er geheel slap bij, vaak naar één kant getrokken, vandaar dat ook het opnemen van voedsel be- moeilijkt is. De stoornissen in de opneming van voedsel, het kauwen en het slikken zijn het gevolg van verlamming der spieren, geïnner- veerd door de nn. hypoglossus, glossopharyngeus, facialis en de por- tio minor n. trigemini, wiens kern dorsaalwaarts van de facialis- kern gelegen is en waarvan zij als een voortzetting beschouwd wordt. Afwijkingen in de beweging van de oogen en de ooren werden door mij nimmer waargenomen. Ook de n. vagus is in het proces betrok- ken. De opvallende stoornissen in de ademhaling, die steeds den in- druk vestigden, alsof het dier aan een hoogst ernstige pneumonie leed, moesten door het negatief uitvallen van het klinisch onderzoek der borstorganen aan gestoorde innervatie toegeschreven worden. Zooals ik reeds vermeeldde, is de pols klein en frequent. Bij het hinniken der paarden kan steeds phonatiestoornis vastgesteld wor- den; het abnormale geluid, dat alsdan voortgebracht wordt, is hoogst eigenaardig. Behalve hersen verschijnselen kunnen echter eveneens in het aan va ngs tijdperk aandoeningen van het hart op den voorgrond treden, zooals harthypertrophie, gepaard gaande met parenchymateuse ontsteking van het myocardium. Zoowel bij de enzoötie igio/n als bij die van 1911/12 ver- dwenen de verschillende zenuwverschijnselen volkomen, met uit- zondering van 8 van de vermelde gevallen van chronische hemiplegia laryngis (cornage). Het paard n°. 40 uit stal 30 was na herstel van de borstziekte eveneens lijdende aan dit euvel; ongeveer een maand was het inspiratorisch cornagegeluid duidelijk waarneembaar; later bleek de adem evenwel volkomen normaal te zijn. Zoowel de stoor- nissen, welke het gevolg zijn van de aandoening der verschillende centra in het verlengde merg, als de overige zenuwverschijnselen, beperken zich hoofdzakelijk tot het motorische stelsel. Wanneer ik de waargenomen verschijnselen, welke bij de verschillende borst-

-ocr page 95-

			— 94 -
		ziekte patiënten optraden nader betracht, dan vermeen ik, dat eene groote overeenkomst met de Landrij'sche paralyse van denmensch niet te ontkennen is. In hoofdzaak zijn de beschreven zenuwsymp- tomen als het ware tot drie vormen terug te brengen, n.1. tot een bulbairen, spinalen en peripheren vorm. Ik vermeen aan de klinische waarneming van Prof. Lorenz wat betreft het optreden van huidaandoening in het verloop der borst- ziekte, meerdere beteekenis is te moeten toekennen, dan deze tot nog toe ondervinden mocht. Zooals ik reeds aanhaalde zeide Lorenz tijdens de discussie op het Internat. Veeartsenij kundig Congres te den Haag 1909, met verwijzing naar zijne publicatiën over de pleuro-pneumonie conta- giosa in 1906/07 het volgende: ,,Ich habe im Winter 1905/06 die Brustseuche deutlich in Form einer Hautkrankheit auftreten sehen, es ist mir aber seitdem diese Form nicht wieder zur beobachtung gekommen und es ist daher er- klarlich dass andre diese Form nicht kennen." Bij het paard n° 646 kwam in het verloop der borstziekte aan- doening tijdens de enzoötie 1911/12 duidelijk huiduitslag hoofdzake- lijk aan hoofd en beenen voor. Het was begonnen aandenkroon- rand van alle vier hoeven. Nadat het dier geschoren was bleek, dat de huid-ziekte zich niet tot die deelen beperkte. Later traden korstjes op, verwijdering van deze gaf tot bloeding aanleiding. Het microscopisch en bacteriologisch onderzoek viel echter steeds negatief uit. Er bestond bij dezen patiënt een soort haemorrhagische diatese; zoo was o.a. het na-bloeden bij verwijdering der canule na subcutane seruminjectie opvallend. Dergelijke patiënten deden zich in het verdere verloop der borst- ziekte-enzoötie niet meer voor. Wel kon bij meerdere doch ook uit- sluitend bij Iersche remonte paarden ±14 dagen na herstel op ver- schillende plaatsen der huid haaruitval en desquamatie worden waargenomen. Exanthem moet mijns inziens hieraan voorafgegaan zijn, evenals dit bij roodvonk en mazelen, het geval is. De dichte en dikke winterbeharing en de pigmentatie van de huid der paarden verhinderen nadere waarnemingen. Door het negatief uitvallen van het klinisch onderzoek der borst- organen „moesten" de opvallende stoornissen in de ademhaling, die den indruk vestigden alsof patiënt aan een hoogst ernstige pneu- monie leed, aan gestoorde innervatie toegeschreven worden. Was dit wellicht aan de remmende werking van toxinen op den vagus toe te schrijven? Ik vermeen hier te moeten herinneren aan het feit, dat

-ocr page 96-

			— 95 -
		door verlamming van het vasomotorische centrum collaps optreedt en aan het soms plotseling verdwijnen der ernstige ademhalings- stoornissen na de crisis bij eene pneumonie, voordat van een wijzi- ging der anatomische veranderingen sprake is. Eene aanwijzing dat men bij de borstziekte in het bijzonder met toxinen te doen heeft, kan afgeleid worden uit de polgyrie en de deiaecatie. Van de bestaande polyurie en het vermeerderd dorstgevoel is reeds melding gemaakt. In de eerste dagen van de borstziekte worden er harde mestballen ontlast dikwijls van slijmerig omhulsel voorzien. Is deze mest, die zich waarschijnlijk reeds voor het ziek worden in de dikke darmen bevond, ontlast, dan is de defaecatie van dien aard, zooals men deze slechts bij eene ziekte gepaard met hooge koorts wenschen kan. Is de uitscheiding van toxinen langs het darmkanaal grooter, dan treedt diarrhee op zelfs met koliekverschijnselen. Onder de serologen is het een bekend feit, wanneer na eene hevige reactie op een virulente cultuurinjectie defaecatie intreedt, het se- rumpaard voorloopig niet sucombeeren zal. Toen ik bij een mijner proefpaarden eene zeer virulente diplo- streptococcen cultuur, die gedurende 4 x 24 uren bij 370 C. ge- groeid en daarna gedurende 5 uur bij 500 C. gedood was intrave- neus inspoot, trad na enkele minuten een dergelijke defaecatie op, welke ik, wat het aantal malen en de hoeveelheid betreft, nog nim- mer bij een paard waarnam. De reactie was hevig en het was aan deze darmreactie, waardoor uitscheiding der overtollige toxinen plaats vond, dat ik het behoud van het dier moest toeschrijven. Wat hier kunstmatig plaats vond, geschiedt bij het normale ver- loop der borstziekte op natuurlijke wijze. Vandaar dat het toe- dienen van clysmata of rectale glycerine-injectie overbodig is, als onderdeel van de therapie. Deze darmverschijnselen kunnen in het beginstadium op den voorgrond treden. Zij zijn echter secundair. Door Rips is kort ge- leden, op den darm als porte d'entrée van het borstziekte-virus ge- wezen. Volgens vorenstaande kan ik deze meening geenszins deelen. Zoowel bij de enzoötie van 1910/11 als bij die van 1911/12 ver- dwenen de geconstateerde zenuwaandoeningen volkomen. Hierop maakten slechts 8 remontepaarden eene uitzondering, welke bij de aflevering cornard bleken te zijn. Bij enkele patiënten, gelukkig is dit aantal gering, resten na herstel van de borstziekte algemeene voedingsstoornissen, die ook mijns inziens tot gestoorde zenuwfunctiën (n. vagus) moeten teruggebracht worden. Het zijn vooral die paarden, welke reeds in de weide in zeer slechten voe- dingstoestand verkeerden en veel huidparasieten herbergden,

-ocr page 97-

			-96-
		Met melk en eieren is het leven eenigen tijd te verlengen. Heeft men geen groen voedsel voorhanden, dan is alle moeite te vergeefs. Blijft de dood uit, dan is hun lijden van dien aard, dat uit humani- teits oogpunt tot afmaking overgegaan wordt. Het zijn deze patiën- ten, die jaarlijks het verliescijfer gemiddeld met twee vermeerderen. Bij de sectie konden behalve een sterk anaemische toestand, pathologische veranderingen noch in de longen noch in andere organen geconstateerd worden. Dat men bij de borstziekte niet te doen heeft met een z.g. langzaam intredende groote algemeene spierzwakte., blijkt ook daaruit, dat vele paarden enkele weken na het herstel in hun stal terug zijnde aan uiterlijk voorkomen (voe- dingstoestand) van de overige paarden niet te onderkennen zijn, en voorts, dat eveneens aan vele paarden + 14 dagen na herstel beweging aan de hand moet gegeven worden, ten einde hunne meer dan normale opgewektheid eenigszins tot bedaren te brengen. Moet dit tijdstip in verband worden gebracht met dat, waarbij verondersteld mag worden, dat de toxinen uit het lichaam uitge- scheiden zijn? Zooals uit onderzoekingen gebleken is, moet aange- nomen worden, dat een serum bij een mensch of dier ingespoten, hoogstens 14 dagen in het lichaam verblijft. Ik dien hier tevens te vermelden dat het eveneens voorkomt, dat reconvalescenten, ook na verloop dezer 14 dagen bij voortdurend normaal blijvende lichaamstemperatuur en in alle opzichten volkomen gezond, met frequente oppervlakkige ademhaling en wijd openstaande neus- gaten kunnen worden aangetroffen. Kan het alsdan mogelijk zijn dat bij deze paarden de productie of circulatie van toxinen nog niet tot stilstand gekomen is en de vorming van antitoxinen in vol- doende hoeveelheid nog niet heeft plaats gehad? Bij den aanvang der enzoötie 1911/12 kon een remonte-stal ter beschikking worden gesteld, welke als hulpziekenstal ter opname der borstziektepatiënten werd ingericht. Bleek de temperatuur van een nieuw gemelden patiënt zeer hoog te zijn en was de weers- gesteldheid slecht, wegens guurheid en sterken wind, dan werd van het vervoer van den patiënt naar dezen stal afgezien en werden de noodige maatregelen getroffen voor de voorloopige behandeling op stal. Voor de op verren afstand gelegen stallen n°. 28 en 29 deed stal 15 als hulp ziekenstal dienst. Het groote belang, dat gehecht moet worden aan isoleeren, met betere verzorging en geregeld controle der patiënten, behoeft zeker geen andere vermelding. Evenals dit bij den aanvang der enzoötie 1910/11 het geval was,

-ocr page 98-

			97 -
		werden ook thans het eerst en het meest ziek, die paarden, welke uit de minst gunstig bekend staande weiden gekomen waren. Dit is begrijpelijk als men weet, dat de in Rotterdam wegens ziekte achtergebleven paarden naar deze weiden worden gestuurd. Be- doelde paarden hebben dus niet alleen het nadeel van de mindere kwaliteit van het gras, maar ook van de grootere kans op besmet- ting. De borstziektepatiënten kwamen met uitzondering van stal 18 in alle stallen voor, maar het meest in die stallen, waarin be- doelde paarden gestald waren, terwijl in die stallen, waarin zich de paarden bevonden, welke uit de weiden te Voorschoten ge- komen waren, alwaar zich gevallen van pneumonie voorgedaan hadden, de ziekte slecht sporadisch optrad. Uit de opgave van het aantal patiënten, dat sedert den aan- vang der entzoötie, I Nov. 1914, 'iedere maand in behandeling kwam, blijkt, dat de enzoötie i9ii/i2verschilde van die van 1910/11. Nam laatstgenoemde een slepend verloop, waardoor zich eerst in de 5e en 6e maand het grootste aantal patiënten voordeed, de enzoötie 1911/12 daarentegen leverde reeds den 2en en 3en maand de meeste patiënten op. Ik vermeen dit daaraan te moeten toeschrijven dat de j aarlij ksche aflevering der paarden aan de corpsen eerst geruimen tijd later kon geschieden, waardoor te veel paarden in daartoe niet berekende ruimten moesten ondergebracht worden, en de desinfectie der stallen, bestemd tot opname der weide paar- den niet op de gewone afdoende wijze kon geschieden. Tengevolge dezer overbevolking moest op de verschillende stal- len na de overhaaste desinfectie onmiddellijk beslag gelegd worden. Nadat de oudere paarden afgeleverd waren kwam ruimte beschik- baar, zoodat de stallen n° 14 en 18 na grondige desinfectie tot berging van hooi en stroo dienst konden doen. Twee maanden later werden 25 inlandsche paarden in stal 4 geplaatst. Na de gebruike- lijke serum inspuiting trad slechts bij één dezer paarden onder zeer geringe symptomen goedaardigen droes op, terwijl 2 paarden voor neuskeelcatarrh in behandeling kwamen. Deze dieren werden gesïoleerd. Eerst begin Maart deed zich in stal 4 het eerste borst- ziekte geval voor. Door dagelijksche temperatuur-opname werden drie dagen later 2 nieuwe borstziekte gevallen ontdekt. Tot deze 3 paarden, welke onmiddellijk uit den stal verwijderd werden, bleef de ziekte beperkt. In stal 18, welke eveneens ruim 8 maanden als reserve fourage-magazijn gefungeerd had en waarin 20 inlandsche paarden gestald werden trad de borstziekte niet op. Ook in dezen stal waren de paarden, welke slechts in gering mate verschijnselen van neuscatarrh vertoonden terstond geïsoleerd, terwijl in ruime

-ocr page 99-

						-98 -
			mate herhaalde reiniging der uitwendige neusopening door middel eener spons gedrenkt met eene creoline-oplossing geschiedde. Verdere waarnemingen betreffende het verloop der borstziekte bij verschillende patiënten gedurende de enzoötiënvan 1910/11 en 1911/12. De verschillende borstziekte patiënten konden in vier groepen verdeeld worden n.1. I. Patiënten waarbij na nauwkeurig onderzoek noch symp- tomen van ontsteking der longen noch symptomen van ontsteking der pleura konden geconstateerd worden. II. Patiënten waarbij klinisch symptomen van longcongestie waarneembaar waren. III.     Patiënten met klinisch duidelijk waarneembare symptomen van longontsteking (croupeuse pneumonie). IV.     Patiënten met klinisch duidelijk waarneembare sympto- men van longborstvliesontsteking (pleuro-pneumonie). Door punctie (thoracocenthesis) werd de aanwezigheid van vocht in de borstkas bevestigd.
				Temperatuurstaat behoorende tot de onder I genoemde borst- ziekte patiënten.
		Hoef Stal Dag na de infectie nummer N°. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 II 12 Verder normaal. 796 31 381 394 39" 403 398 3»6 382 376 38» 374 372 37* 44 18 37" 388 39° 39 38» 376 38 372 376 375 376 37' 5 25 38* 396 40* 398 39 38" 385 38° 37e 376 373 37 1088 26 38' 396 409 405 395 382 378 37° 37l 371 371 37 528 25 384 398 404 396 38l 38» 37' 376 375 374 379 37 758 24 382 391 396 39* 382 38' 371 37 372 371 372 371 257 29 37* 38' 398 391 38' 382 373 373 374 374 376 373 160 15 394 40* 41 39 38' 38' 38« 378 37' 376 375 374 4i3 10 38» 39' 402 396 39 386 38 37" 375 374 374 374 320 5 37' 386 391 38' 392 38" 394 383 37" 37' 376 375 345 23 385 40 40' 39" 396 39' 38' 37' 374 376 372 373 888 23 381 39" 40' 39* 382 388 382 37' 374 374 375 374 1016 15 38» 398 406 39' 398 379 376 37" 374 375 374 372 521 10 39 4°4 40' 39* 39 381 382 38' 378 374 372 373 . 33 2 379 39 408 393 38» 38 38* 381 373 371 372 372
					Do hooge koorts ging steeds in minder of meerdere mate ge- paard met de reeds beschreven verdere symptomen, zoodat twijfel of men niet met de z.g. borstziekte te doen had, totaal uitgesloten was. Bij N°. 528 trad zelfs als naziekte ontsteking der sesam- scheeden op.

-ocr page 100-

— 99 —

Deze patiënten vormen een groep, die bij vorige enzoötiën in Remontedepöt evenals in de weiden niet immer als gevallen van borstziekte zijn aangemerkt geworden. Het inboeken dezer patiën- ten geschiedde vaak onder het slechts geobserveerde symptoom van „Catarrhale koorts."

Temperatuurstaat behoorende tot de onder II genoemde borst- ziekte patiënten, waarbij waarneembare symptomen van con- gestie optraden.

Hoef Stal Dag na de infectie nummer N°. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 606 5 39 39° 4°* 40' 402 39' 391 38* 37' 379 37' 373 37' 37 507 8 381 40 4°' 39* 38» 39' 39' 37v 37" 37 37° 371 37' 37' 778 8 37' 38» 39" 40 39' 39" 38" 37 37* 37ö 37 373 373 37' 660 3i 3»4 4o> 409 403 38» 39 39 38 38' 37' 38" 37° 37 37' 1026 28 38' 39' 40 398 39° 38° 38» 378 37" 37° 37' 375 37* 37* 1078 28 38* 39* 40 393 393 38* 38" 37" 37* 37' 37' 37' 371 37* 938 29 40 406 4i' 4o> 402 39' 38» 3«a 37' 37" 37v 37b 37° 373 1112 28 391 4o> 409 40 39' 39* 39' 38» 38 37" 37' 37* 37" 37' 942 40 38* 39' 40' 39° 39" 39' 38* 37' 37° 37* 371 37 373 37*

Na herhaald onderzoek der borstkas door percussie en auscul- tatie moest bij deze patiënten in verband met den tympanitischen toon, het vesiculair ademen en zeer frequente en oppervlakkige ademhaling, tot longcongestie geconcludeerd worden. Deze conges- tie ve toestand hield slechts één of twee dagen aan.

Temperatuurstaat behoorende tot de onder III genoemde borstziekte patiënten, waarbij waarneembare symptomen van longontsteking (croupeuse pneumonie) waargenomen werden.

Hoef0 Stal Dag na de infectie nummere N°. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 407 8 38' 40* 406 41 4°* 40* 39' 38° 375 37* 37* 37° 37° 376 37* 710 8 38' 403 402 39" 40 39° 38" 381 383 37' 37* 371 37° 375 ^ 536 26 40» 41 40* 40* 40' 39' 393 39a 393 383 38* 37* 37* 37 37* 402 31 39l 401 40' 40 408 40 402 39" 38' 37' 371 38° 37 36» 36B 732 8 38" 406 41 40' 406 406 40' 39' 39° 38 37* 37° 37' 37" 37* 439 17 37» 40' 405 40 408 39* 39° 39* 381 37* 37' 37 37° 37° 37' 4i7 25 38* 403 41 40* 40 405 39° 39 39° 38' 38 37" 37° 366 37' 681 15 38» 408 408 39' 40 39* 38» 386 37» 37* 37* 375 37' 373 37* .910 23 37» 403 39* 40 406 39° 39° 393 38* 37° 37 37 37' 37° 37' io73 32 38 38" 39 39° 39° 39* 39" 40 39° 38' 38° 38° 37» 37 37° 959 28 39' 405 403 401 403 393 39' 383 38' 38' 38 37° 37° 37° 37° 386 15 38» 4°* 401 406 406 403 «O1 39° 39° 38° 37* 37' 373 373 373 896 25 37' 39° 396 4o' 40 40 40 39' 39° 39l 38' 38 37* 37* 37' 26 29 38' 38° 39° 403 41 40' 408 408 40* 40 39' 38» 38» 38° 373

-ocr page 101-

						— 100 —
			Het verloop der longontsteking bij deze patiënten was typisch. Bij N°. 26 heeft groote vrees bestaan voor collaps. Bij verschillende dezer paarden had therapeutisch ingrijpen plaats, wat het onder- steunen der hartsfunctie betreft. Bij geen enkel dezer paarden kon, na het stadium van hepatisatie, expectoratie worden waarge- nomen. Frappant is bij deze ziektegevallen de plotselinge daling van de lichaamstemperatuur na de crisis. Bij N°. 26 trad tijdens de ziekte ontsteking van de groote se- samscheede der beide voorbeenen op. Temperatuurstaat behoorende tot de onder IV genoemde borst- ziekte patiënten met klinische duidelijk waarneembare symptomen van pleuro-pneumonie (na functie der borstholte geconstateerd).
					Hoef Stal Datums nummer N°. 1 2 3 4 5 6 7 | 8 9 0 j 11 12 1027 17 40 408 405 40' 39" 39* 39' 38' 385 38 37' 38* 178 24 39' 39' 38' 38' 39' 39' 39" 39 38» 39' 39' 38" 484 8 38" 39* 4°" 40' 403 40 403 392 38' 38* 38* 38* 403 28 40* 406 40" 40' 39 39' 38' 37 36' 36 38 38* 998 23 41' 403 39» 39' 40' 39 39" 39 38' 38" 38' 38» 519 25 4°' 402 403 40' 404 39 38 38' 38' 38' 38' 38' 708 31 39b 40 40» 405 1 405 40 39" 39* 39' 40 38' j 38' 390 31 396 39" 39' 404 408 402 403 395 38' 38a 38* 1 37' 333 5 41' 406 41» 398 40* 40' 39' 39' 38» 38' 38' 1 37" 296 5 39' 39" 406 403 40' 408 41 40' o.a. o.a.j o.a. j 38'
		Hoef Stal Datums nummer N°. 13 14 15 16 j 17 18 i 19 20 21 j 22 23 24 25 1027 17 38' 38» 38* 38' 38' 38' 38" 38' 38' 38' 38* 38' 37» 178 24 38* 39' 37' 38' 38' 38" 38' 38' 37" 37" 37* 37a 484 8 38' 37» 37» 37" 37 37' 37* 37* 37' 37" 4°3 28 38' 38' 37' 37" 37* 37' 37" 37' 37' 37' 998 23 37" 38' 38' 37* 37' 375 37' 37* 37" 37* 519 25 37* 382 37» 37" 38 37* 37* 37* 37' 37" 37" 37' 708 31 38 38' 38' 38' 38 37* 38 37" 37" 37* 37* 37* 39° 3i 37* 375 37' 38' 38* 38' 38» 38' 38* 38* 37" 37* 37' 333 5 37" 38' 38' 37' 385 38* 39' 39' 38' 37* 37" 37' 37' 296 5 0. a. 38» 38" 39' 39 38» 38 37' 37" 37" 37' 37* 37*
				Bij de paarden Nos. 333, 708 en 296 trad tijdens de ziekte peesscheedeontsteking op. Terwijl bij de patiënten 1027, 708* 333, 998 gedurende enkele dagen ernstig gevaar voor letalen uitgang bestond (het aftappen van eene ruime hoeveelheid pleuritis exsudaat, in verband met den

-ocr page 102-

			~ 101 —
		toestand van het hart, was noodzakelijk), bleek zulks voor de overige patiënten absoluut niet gewenscht. Hoogst interessant was het verloop der borstziekte bij N°. 390. Nadat de pneumonie symptomen geheel geweken waren en de lichaamstemperatuur reeds gedurende 4 dagen normaal was, trad pleuritisop, hetgeen de verhoogde lichaamstemperatuur, de onbe- weeglijke stand, de frequente oppervlakkige buikademing en de schitterende oogen deden vermoeden. Door punctie werd dit bevestigd. Zooals reeds vermeld had voor mijn komst in het Remonte- depöt geen isolatie der patiënten plaats met het doel het door- zieken der paarden te bevorderen. Door het isoleeren is echter bij de enzoötiën 1910/12 gebleken, dat het verwijderen der zieken geen invloed uitoefent op het bespoedigen van het optreden der borstziekte bij de paarden van den zelfden stal. Of het zieke dier al of niet in zijn stal blijft, de voor de ziekte vatbare paarden worden in ieder geval geinfecteerd. Dat het personeel van geen invloed is, kan uit het volgende afgeleid worden. De verschillende stallen van het Remontedepöt zijn in 5 blokken verdeeld; ieder blok bestaat uit 3 a 4 stallen. Het personeel van ieder blok n.1. een wachtmeester, een korporaal en 15 a 20 man- schappen komt dagelijks geregeld meerdere malen in de stallen van hetzelfde blok en van de andere blokken. Alle manschappen hebben voorts dezelfde eet- en slaapkamer en zijn dus voortdurend met elkander in aanraking. De directeur, de paardenartsen en het verdere personeel van den ziekenstal ko- men voortdurend in de verschillende stallen. Des avonds na 8 uur inspecteeren de beide dienstdoende korporaals om de 2 uur alle stallen; niettegenstaande dit alles wisselen de data, waarop de eerste gevallen in de verschillende stallen optreden zeer zooals uit volgende opgave blijkt: Blok 1. bestaande uit de stallen Nos. 10—11—12—23. In stal 23 trad op 2 Nov. 1911 het Ie. ziektegeval cp. 12 ,, „ 29 „ ,,                       idem 10   ,, ,, 7 Jan. 1912                  idem 11   ,, 14 Februari ,,                      idem Blok 2. bestaande uit de stallen Nos. 1. 4. en 5 In stal 5 trad op 8 Nov. 1911 het Ie. ziektegeval op 1 ,, ,, 18 Dec. 1.911               idem 4 ,, ,, 6 Maart 1912              idem

-ocr page 103-

			— 102 —
		Blok 3. bestaande uit de stallen Nos. 17, 20, en 21. In stal 17 trad op 17 Nov. 1911 het Ie. Ziektegeval op 20   ,, ,, 27 Dec. 1911             idem 21   ,, „ 28 Febr. 1912              idem Seruminsf•uitingen. Op mijn initiatief werd den Heer Generaal- Majoor, Inspecteur van de Cavalerie, tot wiens ambtgebied het Remontedepöt en de remonteering der Iersche paarden behoort, in overweging gegeven de jonge paarden bij aankoop in Ierland terstond te doen inspuiten met serum tegen den goedaardigen droes. Met verwijzing naar hetgeen ik van den aankoop en de reis dezer jonge remonten vermeld heb, is het begrijpelijk, dat vele dezer dieren, lijdende aan goedaardigen droes te Rotterdam aan- kwamen. Het aantal abscessen der onderkaaksklieren, dat aldaar in den regel geopend moest worden, was legio, teiwijl zoowel te Rotter- dam als in de weiden jaarlijks meerdere paarden ten gevolge dezer ziekte of van hare complicaties, zooals pneumonie en petechical- typhus, sneuvelden. Eerst bij de remonteering in 1910 kwam hier- in verandering ten goede. Niet alleen in Ierland, doch ook bij aan- komst te Rotterdam werd den jongen paarden 30 cc. serum tegen den goedaardigen droes subcutaan ingespoten. Opvallend was de betere conditie, waarin de paarden toen aldaar aankwamen. Wel bleken alsnog verschillende paarden aan neuskeelcatarrh te lijden, doch de expectoratie was geheel anders, terwijl abscessen slechts sporadisch door mij waargenomen werden. Door persoonlijke me- dedeeling, evenals door de bestudeering der weiderapporten, werd mij bevestigd, dat de goedaardige-droesaandoeningen in de weide gunstiger verliepen. Van de 447 paarden werden 64 als lijdende aan goedaardigen droes gemeld. Eene gunstige preventieve werking kon dus aan het goedaardige droes serum niet ontzegd worden. Ook de toestand, waarin de paarden uit de weiden kwamen, kon vrij gunstig heeten. De desinfectie der stallen had op de gewone wijze plaats kunnen hebben, zoodat mijns inziens ook in verband met de voor dit jaargetijde heerschende gunstige weersgesteldheid, hier- aan moest toegeschreven worden, dat de enzoötie van 1910/11 een slepend verloop nam. Het zal overbodig zijn te zeggen, met welk genoegen ik ver- schillende maanden zag verloopen, zonder dat één enkele borst- ziekte patiënt succombeerde, hetgeen ik vermeende te moeten toe- schrijven aan de aanwending door de Rijksseruminrichting beschik- baar gestelde sera, welke door mij aldaar oorspronkelijk geheel

-ocr page 104-

			— 103 —
		zelfstandig zijn bereid. Deze gunstige toestand bleef tot den ien April 1911 voortduren. Van 22 October, den aanvang der enzoötie af waren in het geheel reeds 107 paarden voor borstziekte in be- handeling geweest. Einde Maart en vooral in het begin van April was de weersge- steldheid zeer slecht. In stal 2 werden 3 en meer paarden te gelijk ziek gemeld, waardoor als het ware het verloop der borstziekte in dezen stal typisch „infectieus" was. In dezen stal die uit een hygië- nisch oogpunt tot de minst goede gerekend wordt, werden in- landsche paarden bij aankomst in het depot opgestald. Tot en met half April kwamen deze paarden bij groepen van drie en meer aan tot een totaal van 40. Door de ongunstige weersgesteldheid ver- keerden deze inlanders met de nieuw aangekomenen meerdere da- gen in dezelfde ruimte, die niet alleen te beperkt was, doch tevens geen gelegenheid bood tot isoleering der nieuwelingen. Op 1 Maart deed zich het eerste borstziektegeval in stal 2 voor; twee maanden later waren alle aanwezige paarden voor borstziekte in behandeling geweest. De gekoesterde hoop, met behulp der sera eene borst- ziekte-enzoötie te helpen bestrijden zonder verliezen te lijden, ging op 2 April verloren, den dag waarop N°. 53 sneuvelde, zij het ook ten gevolge van abnormalen toestand van het hart. In dezelfde maand moest in denzelfden stal het verlies van twee andere borst- ziekte patiënten geboekt worden. Evenals de Iersche remontepaarden werden de inlandsche direct bij aankoop met 30 cc. serum tegen den goedaardigen droes sub- cutaan ingeënt. Sedert het nemen van dezen maatregel komt deze ziekte onder de gewone verschijnselen bij de paarden in het Re- montedepöt niet meer voor. In 1910/11 arriveerden totaal 136 in- landers. Slechts bij drie van deze paarden werd in geringe mate abscedeering der lymphklieren van de onderkaak waargenomen. In 1911/12 kwamen totaal 119 inlandsche paarden in het Re- mcntedepöt aan; thans werd slechts één van deze paarden N° 85 van stal 4 ter behandeling aangeboden voor een absces der onder- kaakslymphklieren, ter grootte van eert noot. Zooals reeds bij de Ieren vermeld is, voorkomt het serum niet het optreden van neus- of neuskeelcatarrh, maar in den regel wel hooge koorts, stijve halzen, zwelling en abscedeering van keelgangs- en parotisklieren, en expectoratie van droesetter. Aan de inspuiting van dit serum moet voor de remonte- paarden groote waarde toegekend worden, 't Is toch bekend, dat eene goedaardige droesinfectie veel van de krachten van een jong individu vergt en na herstel een geruimen tijd verloopt,

-ocr page 105-

			— io4 ~
		alvorens het weder op krachten is gekomen. Juist in deze periode evenals tijdens de goedaardige droesaandoening is de gelegenheid gunstig voor het optreden van andere lagere organismen, en wel speciaal van strepto coccen, welke aanleiding geven tot complicaties als pneumoniën en petechiaaltyphus. Ook in het Engelsche leger heeft men betreffende de preventieve aanwending van het serum tegen den goedaardigen droes dezelfde ondervindingen opgedaan. Dat de activiteit van het goedaardige droesserum op de te ver- krijgen resultaten van grooten invloed is, behoeft niet nader ge- zegd te worden. Is een paard geinfecteerd of verkeert het in het incubatie sta- dium, dan gelukt het niet, door eene serum injectie de aandoening te coupeeren. Daar echter de inlandsche remontepaarden direct naar het remontedepot gezonden worden, is het mogelijk, zoodra zich bij hen eene neus- of neuskeelcatarrh openbaart, maatregelen te nemen dat het lijden tot deze aandoeningen beperkt blijft, en dit gelijkt door eene curatieve seruminspuiting. Door isoleering en desinfectie kan voorts, en dit is van zeer groot gewicht, het ver- spreiden van smetstof tegengegaan worden. Hiervan kan bij de weidepaarden geen sprake zijn. Opvallend is dan ook het verschil in het verloop en het optreden van de borstziekte bij de Iersche en de inlandsche paarden in het Remontedepot. In de stallen der Iersche paarden, welke op driejarigen leeftijd aangekocht zijn en die dus op i Januari daaropvolgend als vier- jarigen beschouwd worden, komen de meeste borstziekte patiënten voor, ruim 40 %. Onder de paarden, die op vierjarigen leeftijd aan- gekocht zijn, welke op 1 Januari daaraanvolgende de groep der vijf- jarigen vormen, worden ongeveer 20 a 25 % aangetast. Met eenige zekerheid mag aangenomen worden, dat meerdere paarden van deze laatste categorie bij aankoop op vierjarigen leeftijd ziekten van de ademhalingsorganen doorstaan hebben, dan dit met driejarigen het geval is. Van een veterinair standpunt zou het in verband met vorenstaande wenschelijker zijn meer vier- dan driejarige paarden in Ierland aan te-koopen. Generaal Knel zegt echter dienaangaande het volgende: ,,de handelaars willen een driejarig paard tegen den remonte- prijs verkoopen, waarvoor zij op vier- of vijfjarigen leeftijd een veel. hoogere som zouden eischen, zoodat zulk een dier dan niet in de termen van aankoop voor de remonte zou vallen. Men kan dus van driejarige paarden eischen, dat zij tot een goede klasse behooren en boven het middelmatige zijn, waardoor een deel der troepen-

-ocr page 106-

			— IQ5 ~
		paarden zeer goed kan wezen, iets dat onmogelijk ware zoo men uit- sluitend vierjarigen kocht en nog veel minder het geval zou zijn bij den aankoop van vijfjarigen. Aankoop van een aantal vol- jarige, op kracht zijnde paarden is een in alle landen erkende on- mogelijkheid, waarom dan ook de noodzakelijkheid is gebleken van remontedepóts, waar goede, jongere paarden op oordeelkundige wijze worden op kracht gebracht. De fokkers verkoopen hunne paarden zoo jong mogelijk en vier- jarigen worden door het uitbreken der tanden, als vijfjarigen ver- kocht; maar bovendien worden paarden, welke zij door bijzondere omstandigheden langer moesten houden en die dus pas op vijf- jarigen leeftijd worden verkocht nimmer gefokt met het doel ze op kracht te brengen. Dit toch kost geld en den handelaar betaalt meer den schijn, dan de werkelijkheid. Een enkel paard dat reeds dienst deed als gebruikspaard, maakt hierop eene uitzondering, maar het feit dat het voor remonteprijs verkocht wordt is meestal geen aanbeveling voor een vijfjarig krachtig dier. Om dus een werke- lijk goede remonte te hebben besluit Generaal Knel, moeten drie- jarige paarden worden aangekocht en vier-jarigen en slechts bij uitzondering enkele vijfjarigen, welke b.v. door droes, of andere ziekten zijn overgebleven. Ik kan aan deze meening, die ik volkomen deel, toevoegen, dat in het algemeen de op vijfjarigen leeftijd aangekochte Iersche remonte paarden vaak tegenvallen. Velen blijven dikwijls maanden in be- handeling voor recidiveerende kreupelheden. Het genoemde percentage der borstziekte gevallen bij de drie- en vierjarige paarden is echter zeer wisselend. Het staat in direct verband met de ziekten der ademhalingsorganen, waaraan de Iersche paarden in de weiden geleden hebben. Gaat men nu de ziekenrapporten der weidepaarden na, dan ziet men, dat in de ver- schillende weiden paarden in behandeling zijn geweest voor: ca- tarrhale koorts, neuskeelontsteking, laryngitis, pharyngitis, bronchitis, pneumonie, pleuropneumonie, peesscheedeontstekingen; andere zijn genoteerd alle lijdende aan influenza of aan borstziekte. Mijn standpunt in deze is, dat de borstziekte het resultaat van den strijd van bepaalde lagere organismen tegen de ademhalings- organen der jonge paarden reeds bij verzending uit Ierland en in de weide een aanvang neemt. Het hangt nu van dezen strijd en het aantal paarden, dat er aan deelneemt, af, of er een kleiner dan wel grooter getal aan de borstziekte in het Remontedepöt zal gaan lijden. Aan het z.g. „sprongsgewijze" optreden van de ziekte in de stal-

-ocr page 107-

			— io6 —
		len wordt door mij niet de minste waarde gehecht. Dit staat n.1. in verband met de toevallige plaatsing der paarden, die aan den bedoelden strijd nog geen deel genomen hebben. Geheel anders is het verloop der borstziekte bij de inlandsche paarden, die niet naar de weiden maar terstond naar het remontedepöt gezonden worden. Gedurende de enzoötie van 1910/11 is dit reeds in het kort vermeld voor stal 2, terwijl als voorbeeld voor de enzoötie van 1911/12 het verloop der ziekte in stal 29 zeer interessant is, hetgeen blijkt uit den volgenden staat, waarop volledigheidshalve tevens de verdere bijzonderheden zijn vermeld. In stal 29 (linker af- deeling) stonden totaal 20 inlandsche paarden; deze waren respec- tievelijk op 18, 23 en 28 Augustus in het remontedepöt aangekomen. Van deze paarden leden 17 aan de borstziekte. De 3 overigen bleken immun te zijn; 2 dezer paarden waren te Groningen gekocht bij een handelaar, in wiens stallen de borstziekte geregeld voorkomt. In de rechterafdeeling van den zelfden stal bevonden zich 19 vijfjarige Ieren, waarvan er slechts 6 voor borstziekte in behande- ling kwamen. Deze vijfjarige evenals de verdere vijfjarige remonte- paarden zijn in de maand Mei op vierjarigen leeftijd in Ierland aangekocht. Uit deze staat blijkt tevens dat op 1 Nov. het eerste geval van borstziekte optrad en eerst een maand later in dezelfde en in de andere afdeeling meerdere paarden in behandeling kwamen, Aan duidelijkheid laat deze waarneming, die door meerdere zou kunnen bevestigd worden, niets te wenschen over. De Iersche vijf- jarige paarden van de rechterafdeeling van stal 29 zijn evenals de vijfjarige paarden van stal 10 en die van stal 17 uit de weide in de omgeving van Leiden gekomen. Daar gedurende de weidegang dezer paarden verschillende gevallen van pneumonie zijn voorgegekomen met twee sterfgevallen, is dit voor mij een bewijs, dat aldaar reeds borstziekte geheerscht heeft. Van de 19 vijfjarige Iersche paarden in stal 29 werden 6 ziek ,, >, 3^ "                      "                    tt             " ',                  v              y >> In 1908 bleek in verband met de oprichting van een nieuw re- giment alsnog de aankoop van 60 paarden noodzakelijk. Te dien einde begaf zich de remonte commissie in Augustus ten tweedemale naar Ierland. Deze paarden werden na aankomst te Rotterdam di- rect naar het Remontedpöt gedirigeerd. Het verloop der borstziekte bij deze Iersche paarden was thans zooals dit geregeld bij de In- landers het geval is. Bijna allen werden successievelijk ziek terwijl geen enkel sterfge-

-ocr page 108-

Ontste de R. V. sesamscheede samschee idem R.V. idem L.V. dem L. en a D co i—i 0) f, i i i N s .Tl O bn g5 - -> 4, •rt On ""> . M e 'M 5S •i <* H * O 0 C/1 Cfi § S '1 | gest stek 11 4J c O o H bc te O . • lo In 'm (3 * ■S •*■ a ï ö o a I-I o o 0 3 cu h* M2# £ ai 1 | |i>' i o o .ü tJ hJ ■* "> S 9 9 9 ~i lo Si % lo rt <0 « tv. tx OO IX tx rO CO co CO co M tv. tv. tx IX tx lx tx tx tx tx tx ro ro CO CO co CO co co CO co co n H ist- r-wrj. «Miffl of « eo » ^ ,r^ tv. IX. tx tx tx lx tx IX.00 lx tx tx tx ïo^ ro co co cococo cococo ro ro ro ro •e 'o «s « w tv. tv. M\KKKK tx IxCO tv. tv. t^, tv. rO ro COCOCOCOcoco COCOCO ro ro ro ro » w B n B H O « I-M» •VW rt . « ^ ^ tv. NKKCO KK lx K«9 tv. tv, tv, tv. «N ro ro cocococococo cococo ro rO ro ro M tv. CO tv. KKNtO txoo tx tx IX. ON 00 tv. tv. tv. ro ro ro cocococococococococo ro ro ro ro 00 <M •# Nte^lWKS U5USM •WW»» N0O tv. 1X00 1X00 tx.00 1X00 00 O 00 00 tv. tv. ro ro ro COCOCOcocococOCOCO^" ro ro ro ro e* es M M h i- os r- os <o cl os * OO tv. tv. tx Q\ txoo 0O co txoo lx O 00 OO GO 00 rO ro ro cococococococococOTt- co co co co lO M ON ON 00 •o aoio o\co ixoo o\ o ON O OO 00 ro ro ro cococOTt-cococoroco^- co * co co oo eö<««*«» se -s- oo o ON On ON 00 ON On o ft «9 SOOiO On O oo 00 ro ro rO cococo^-cococococo^ CO -f co co w oo eo t- 0 0 ON On On OlO On On ixoo Oj O O O On On ^- T)- ro COCOco^cococOCOCOTh ■3" *st- co co N %.*■ ^ O On ON OOnOnOOOcoOnOh M O ON 0 ■*f- CO ro Tt-coco-J-Tt-Tt-cocol-Tt- ■*■ ■*■ CO ■*• CO OS 00 ON ON 0 OOOOOOOOOO O O On On ro ro As- f* *'T ■♦■♦♦'*."» * * * co co ■« CO e's i- oo eo O O O OOOOOOCnOnOOn On 0 On H •*• ■*• -x" Tt-^-Tt-^-xt-n-cocoThco Stnt -* *) 00 •I t OS O M o WOOOOnOOOnONOn On On-On m ^f Tl- * Tf-^TT-^CO^Tl-cOCOCO co co co * M 00 te c- « th » O, O ON O On ON 0 00 O\O\00 On 00 00 00 00 O ro Tf (O -J-COCOTt-COCOcOCOCOCO rococo* 00 O On 00 00 00 00 tX On 00 1X00 tx CO tx tx On ro **• ro COCOCOCOCOCOCOCOCOCO co co co co i s . i t'9 i ! !'t8 t') s.s. a s p M M NO txtxw m co * * tx tx On « N « CC] bh \ B - <, oo ro GO 00 CO CO00 00 00 co 00 00 00 cooo oo oo iN W N INtNNNNCNNNHN N N « N 00 ro 0 "-.O H OlwtUNNC N •*• tx H M P* CO CONCiStMNtNCOCOMN fl COS CO

00 B OJ ü 4-» ste 0) Se +j a c o o - u V" CU bn 0 9 -S o t-)S J

«1 tv, rO Tv. PO M tv, PO M tv. tv, ro e* tv. PO 3> tN. 1*) tv. ro tv, PO PO 0> fO el tv, ff] tv. PO es PO 09 !v PO tv. ro tv. 00 ro ro tv. ro tv» PO PO 03 in tv. GO rO ro K PO tv, PO tv.^O PO ro sa 00 m ao PO tv, PO is ro rO 0» tv. <-o oo OO ro "o -t- tv, PO tv» PO tv» ro ON rn 0^ ro O 1- <e e: tv.OO ro ro 0* tv. PO O 0 00 00 PO %% (■ PO ro oa CC \ CC ro 09 ON PO 00 O o ■o l o. 00 ON w "o oo C -1- % 00 PO 0 ■<*■ ro PO V% » ro OO co C^ 00 rO PO % en n tv. 00 PO PO

- =1

S

1

«

g S M C

bc i

EO          XTjJ

" > O O 9 0 ¥ iz;0 * ard & IN ■^ U"\> H rt rö u- ro

CM 5

rO PO ro ro PO PO OJ m M m h m (H > ,___________________■-. O

W "O 00 M tv. 00 00 00 00 W *i"> O VO PO PO PO -N Pft

-ocr page 109-

			— io8 —
		val voorkwam. Tevens dien ik te vermelden dat de weersgesteld- heid in Augustus meestal gunstig is. Ziekten van de ademhalings- organen komen alsdan naar verhouding weinig voor. De paarden verkeeren in beteren voedingstoestand, daar zij van het prima Iersche gras hebben kunnen profiteeren en zijn aldus beter bestand tegen de vermoeienissen van de reis. Het vorenstaande heb ik eenigszins uitvoerig vermeld; i°. omdat mijns inziens deze gegevens van belang zijn voor de verklaring van het wezen der borstziekte en 2°. om als bewijs te dienen, dat het mijns inziens wenschelijk is de Iersche remontepaarden na aan- komst te Rotterdam direct naar het Remontedepöt te zenden. Dit is echter onmogelijk, daar in het depot te Milligen geen vol- doende ruimte is om de nieuw aangekochte paarden te stallen en er geen gelegenheid bestaat deze voldoende afgezonderd te houdenvan de paarden, die eenige maanden later naar de regimenten vertrekken. Bekend is het, dat elk jaar het aantal mededingers tot het koopen van remontepaarden in Ierland grooter wordt, zoodat voor de re- monteofficieren, welke komen, nadat andere landen daarmede reeds bezig of gereed zijn, de aankoop van goede remonten steeds be- zwarender wordt. Ten einde de concurrentie bij den aankoop van Iersche remon- ten te ontgaan, zou het dus gewenscht zijn, dezen aankoop vóór Mei te doen geschieden. Daar de nieuw aangekochte paarden bij aankomst in Nederland naar de weiden gezonden worden, is hetvrij- wel uitgesloten, dat de Nederlandsche remontecommissie met haren aankoop in Ierland vóór Mei kan beginnen. In een gunstig voor- jaar zou het zenden dezer jonge paarden naar de weiden, met even- tueele bij voedering van hooi en voortdurend deskundig toezicht al- daar, reeds in April kunnen plaats hebben. In den regel echter ver- schilt alsdan ons klimaat met dat van Ierland te veel, dan dat zulks zonder nadeel kan geschieden. Toch zou het van groot belang zijn, indien de commissie vrij was in de keuze van het tijdstip der reis naar Ierland.Daartoe is het nood- zakelijk, dat het remontedepöt wordt uitgebreid en zoodanig in- gericht, dat nieuwe paarden en paarden van den vorigen aankoop afzonderlijk kunnen gehouden worden. Dan zou tevens kunnen gebroken worden met het verkeerde stelsel: het weiden der paarden gedurende ± 5 maanden, tengevolge waarvan zij lang achterlijk blijven. Voor onze remonteering is het bouwen van eenige nieuwe stallen van eenvoudige constructie van groot belang. De rente van het hier- voor benoodigd kapitaal kan zeer waarschijnlijk voor een groot deel

-ocr page 110-

			— io9 —
		worden gedekt door het mogelijke behoud der waardevolle remonte- paarden, die nu jaarlijks in de weiden sterven. Naast het bouwen van eenige nieuwe stallen is het omzetten in grasland van een gedeelte der ruim ioo hectaren heide, waarover het Remontedepöt beschikt, noodzakelijk. Ook dit is, daar mest in groote hoeveelheid voorhanden is, wellicht met medewerking van de Nederlandsche Heide Maatschappij met geringe uitgaven, te verkrijgen. Volgens deskundigen leent de heide zich daartoe uit- stekend, terwijl de waarde van het depot er natuurlijk door zou stijgen. Zijn de nieuwe stallen en de weiden voorhanden, dan vermeen ik, dat het zeer gewenscht zou zijn, het Remontedepöt in twee af- deelingen te splitsen. In de eene afdeeling, aan wier hoof d een paar- denarts staat, worden de nieuw aangekomen remontepaardenge- plaatst. Zij staan aldaar onder de uitsluitende controle van den paardenarts. Bekendis het toch, dat deze jonge paarden in het al- gemeen verschillende maanden, sommigen zelfs ± één jaar noodig hebben om te acclimatiseeren. Collega Van Zijverden zegt dien- aangaande zeer terecht: „De paarden welke, hetzij uit de weiden, hetzij direct na aan- komst te Rotterdam in het Remontedepöt aankomen, hebben de acclimatisatie periode niet achter den rug. Zij lijden onder het kies- en tandwisselen, het verharen, de verandering van voedsel en drinkwater, en mogen dus niet als gezonde dieren,geschikt voor training, maar veeleer als zieken en reconvalescenten worden be- schouwd. De zieksten dienen daaronder den voorrang te hebben en niet, zooals nu in een van de slechtste, maar in een van de beste remontestallen te verblijven." Ik deel voorts zijne meening, dat het ration stroo dat het Rijk aan een remontepaard in het algemeen verstrekt veel te klein is, maar in het bijzonder is dit het geval gedurende de eerste 6 maanden (winter) als de paarden pas in het Remontedepöt gekomen zijn. Ze behoeven dan warme ligging en buikvulsel. Zoolang zieken en reconvalescenten tusschen of naast gezonden staan, moet den geheelen stal, waarin zieken voorkomen, als een ziekenstal en de dieren er in als zieke of daarvan verdachte be- schouwd worden. De verzorging en de beweging der paarden in een woord den ge- heelen gang van zaken in zulk een stal moet zich dan naar de zieken en niet omgekeerd moeten regelen. Zoodra de jonge paarden aan de borstziekte geleden hebben en voldoende op krachten zijn gekomen, verhuizen zij naar de andere

-ocr page 111-

		— 110 — afdeeling, aan wier hoofd een troepenofficier staat voor de verdere training. Het aanvangen der training, het drijven enz. voordat de borst- ziekte onder de jonge paarden geweken is, beschouw ik als „uit den booze", Ik mag hier niet onvermeld laten, dat hoewel met zekerheid kan gezegd worden dat geregeld onder de Iersche paarden in de weiden verschillende gevallen van borstziekte optreden mij nimmer te oore kwam, dat deze ziekte in de omgeving heerschend optrad. In verband met de verkregen gunstige resultaten met de preven- tieve insputingen van goedaardige droesserum in 1910 werd het in 1911 wenschelijk geacht de inspuiting 14 dagen na aankomst in de weide ten derde male te herhalen. Door mij werd echter in verband met de verkregen resultaten bij de bestrijding der enzoötie 1910/11 geregeld gelijktijdig met goed- aardig droesserum, serum tegen de pneumonie streptococcen in gelijke deelen tot eene hoeveelheid van 50 cc. intraveneus ingespoten.Het resultaat hiermede verkregen bij de weidepaarden in de omgeving van Apeldoorn was zeer gunstig. Naast enkele gevallen van goed- aardigen droes, waarbij wel zwelling, doch geen doorbraak der onderkaakslymphklieren optrad, beperkte zich de verdere aan- doeningen der ademhalingsorganen tot de voorste luchtwegen, in hoofdzaak tot een neuskeelcatarrh. Ik vermeldde reeds dat het van 't groote belang is deze zieke dieren zoo spoedig mogelijk van de gezonde te isoleeren. Wel is het opvangen van gezonde weidepaarden met beperkte hulp niet zoo gemakkelijk, doch in verband met het hierboven vermelde resultaat, vermeen ik de insputing bij de jonge remonte- paarden van serum tegen de streptococcen gelijktijdig met het goedaardig droesserum zoowel bij aankoop in Ierland als bij aan- komst in de weiden of in het remontedepöt ten zeerste te moeten aan- bevelen. Den 22sten Augustus kwam het eerste transport weidepaarden in het depot aan, het laatste op 23 September; totaal 403 paarden. Deze werden evenals de Inlandsche remontepaarden daags na hun aankomst in het depot prophylactisch met 50 cc. serum bestaande uit gelijke deelen serum tegen de pneumomestreptococcen en serum tegen de ovale bacillen intraveneus ingespoten; ruim vijf weken na aankomst van het laatste transport uit de weiden, den isten Novem- ber werd de borstziekte in het Remontedepöt heerschend verklaard.

-ocr page 112-

			— III —
		Het verloop der enzoötie 1911/12 verschilde van die van 1910/11 in zooverre, dat reeds in de ie en 2e maand na het optreden van het eerste ziektegeval het grootste aantal patiënten in behandeling kwam n.1. 44 en 63. De redenen, waaraan ik dit snellere verloop ver- meende te moeten toeschrijven heb ik vermeld. Op 21 April 1912 deed zich het laatste geval van borstziekte voor. Gedurende de enzoötie 1910/11 kwamen 240 paarden voor borstziekte in behandeling, voor de enzoötie 1911/12 was dit aan- tal 170 terwijl het aantal sterfgevallen voor beide enzoötiën 5 be- droeg. Voor naziekten behoefde echter na het beëindigen der en- zoötie 1911/12 geen enkel paard van den aankoop Mei 1911 op reform gesteld te worden. Volledigheidshalve laat ik hier enkele bijzonderheden volgen, betreffende die patiënten, waarbij het verloop der borstziekte tij- dens de enzoötiën 1910/12 letaal was. Daar in het Remontedepöt geen sectielokaal voorhanden is vonden de sectiën midden op de heide plaats; nu eens bij vinnige koude dan weer bij guur stormachtig weder. Om deze reden kon van het verrichten van eene nauwkeurige sectie geen sprake zijn. Enzoötie 1910/11                            Enzoötie 191(712. N°. 53 Hartshypertrophie-          N°. 608 Longcongestie-Koliek myocarditis ,, 19 Longborstvliesont-           ,, 651 Longborst vliesont- steking (purulente)                     steking. (purulente) ,, 15 acute lobaire pneu-         ,, 797 Croupeusepneumonie- monie met sereuse                 meningitis, pericarditis ,, 166 Longcongestie              ,, 44 Longcongestie-Ruptuur Vena mesenterica sup. ,, 709 Croupeuse pneu-           ,, 917 Borstvliesontsteking monie (Koliek)                                    (purulente) N°. 53 kwam op 1 April in behandeling. 12345 397           41            40*           406           4033 Op den 6en April was de ademhaling oppervlakkig en frequent, terwijl de pols klein en moeilijk waarneembaar was. Aan de longen konden geen afwijkingen geconstateerd worden. Op den isten en den 4den April werden intraveneus 50 gr. serum tegen de pneumonie-streptococcen en tegen de ovale bacillen inge- spoten.

-ocr page 113-

			— 112 —
		Den 5den April was de toestand niet gewijzigd en besloot ik in verband met de zeer kleine en weeke pols, daar digalin niet voor- handen was, per os 5 gr. pulvis foleor. digitalis toe te dienen (des morgens 10 uur) Des n.m. 3 uur nam het dier met graagte brood tot zich, om 4 uur werd het gedrenkt en nauwelijks één half uur uur later werd het dood aangetroffen. Bij de sectie bleek het hart enorm vergroot en de hartspier zeer dun. Na nauwkeurig onder- zoek kon niets abnormaals aan de longen geconstateerd worden. Het slijmvlies der bovenste luchtwegen was ontstoken. Deze sectie bevestigde dus de waarneming van Prof. R. Koch. Door Koen is n.1. medegedeeld, dat bij enkele paarden, welke, in het aan- vangstadium der borstziekte afgemaakt waren geen afwijkingen aan de longen aanwezig bleken te zijn. Ook patiënt N°. 15 succombeerde onverwachts. Bij de sectie bleek behalve vettige degeneratie van alle organen, een hevige sereuse pericarditis de hoeveelheid vocht bedroeg ^ 3. Tijdens het- leven was deze pericarditis door collega Van Zij verden gecon- stateerd en werd eene proef punctie gedaan, doch vermoedelijk is niet ver genoeg door gestoten om vocht te verkrijgen. Behalve puntvormige bloedingen in het slijmvlies der luchtwegen en de serosae, bleek eene geringe acute lobaire pneumonie rechts aan- wezig. Het bacteriologisch onderzoek van dezen longhaard na en- ting op verschillende voedingsbodems viel negatief uit. Patiënt was meerdere malen met serum tegen de pneumonie streptococcen behandeld. N°. 44 kwam op den 6den Jan. 1911 in behandeling. Tempera- tuur 396, des avonds 40° en succombeerde 4 dagen later plotseling zonder voorafgaande ernstige symptomen vertoond te hebben. Bij de sectie viel onmiddellijk de bleeke kleur der spieren en verdere organen op; de buikholte was met een aanzienlijke hoeveel- heid bloederig vocht gevuld. Door ruptuur van de Vena mesenterica superior was inwendige verbloeding ontstaan. Ter plaatse der rup- tuur bleek een aneurisma aanwezig. Het slijmvlies der luchtwegen was ontstoken en in de longen werd centraal een congestieve toestand geconstateerd. Het bacteriologisch onderzoek der longen viel negatief uit. Ook het succombeeren van N°. 797 moet toegeschreven worden aan abnormalen toestand van het hart. Patiënt kwam op 17 Nov. in behandeling. 17 18 19 20 21 22 23           24           25 26 382 396 412 408 396 405 370. a. 373 o.a. 404 414 Op 17 en 22 Nov. ontving patiënt intraveneus de gebruikelijke

-ocr page 114-

			- H3 —
		seruminspuitingen. Op 25 Nov. waren duidelijke verschijnselen eener uitgebreide congestieve toestand der longen waarneembaar. Op 25 Nov. omstreeks 11 uur n.m. traden zeer ernstige hersenver- schijnselen op. Patiënt had zich losgerukt en bewoog zich liggende op de voorkniëen door den stal. Met niet geringe moeite kon de patiënt enkele liters bloed afgetapt worden, en de borstwanden met 3% solutio spiritus sinapis gebet worden. Bij de sectie bleek, behalve ontsteking van het slijmvlies der luchtwegen vettige dege- neratie van alle organen en puntvormige bloedingen in de serosae; het hart enorm gehypertropheerd, terwijl eene beiderzijdsche croupeuse ontsteking der longen geconstateerd werd. Het bacteriolo- gisch onderzoek der longen gaf tot resultaat, dat naast diplo- streptococcen, staphylococcen ovale- en coli-bacillen aanwezigbleken te zijn. De paarden nos. 19 en 651 succombeerden aan pleuropneumonie. De kleur van het pleuritis-exsudaat was vuilrood. De hoeveel- heid wisselde van 8 tot 10 liter. Zwelling en puntvormige bloedingen in het slijmvleis der luchtwegen waren gering. Alle organen waren vettig gedegenereerd, doch de bleeke kleur van het hart dezer patiënten was opvallend. Tijdens de ziekte was meerdere malen door borstpunctie + 5 liter vocht afgetapt en muizen met dit vocht subcutaan geënt. Zooals reeds vermeld stierven deze binnen de 36 uren aan eene diplo-streptococcen septicaemie, ten gevolge waarvan de prognose ongunstig gesteld werd. Ook na bacteriologisch onderzoek der croupeus ontstoken longgedeelten werden diplo-streptococcen in reincultuur verkregen. Patiënt n°. 917 stierf eveneens aan de gevolgen van eene purulente pleuritis. In de rechter long konden slechts resten van een congestieve toe- stand van beperkte uitbreiding waargenomen worden. N°. 166 stierf op den 2den Pinksterdag aan eene uitgebreide longcongestie. Had patiënt naar behooren kunnen behandeld en in eene koele frissche omgeving kunnen getransporteerd worden, dan zou patiënt wel- licht hebben kunnen gered worden. De hitte was op dien datum haast ondraaglijk. Van ventilatie was door windstilte geen sprake. Waterleiding was in den stal niet aanwezig. Na eene aderlating van ± 4L volgde niet de gewenschte reactie. N°. 709 kwam op den i7den April met eene temperatuur van 402 C. in behandeling. Na de gebruikelijke seruminjectie was de temperatuur 18 April 39' C. Na dezen datum kon tot den dood van patiënt op 27 April de temperatuur door open anus niet meer opgenomen worden. Op 21 April werd eene beiderzijdsche croupeuse longaandoening

-ocr page 115-

			— H4 —
		geconstateerd, terwijl op 24 April in vrij ernstige mate koliek- symptomen optraden. Bij de sectie werd naast ontsteking van het slijmvlies der luchtwegen en de zeer uitgebreide croupeuse longont- steking, behalve een zeer sterke degeneratie van alle organen, eene haemorrhagische ontsteking der dunne darmen geconstateerd. Het darmkanaal, alsmede de maag waren buitenmatig gevuld met barnsteen geel vocht nagenoeg geen vaste stoffen waren aanwezig. De sectie gaf den indruk van een zeer lang ziektebeeld. Wat niet onmogelijk is, daar in het begin het ziek zijn vermoedelijk aan den waarnemer is ontsnapt omdat de ziekte in dien stal nog niet heer- schte en het een opgewekt sterk paard was. Het resultaat verkregen bij het bacteriologisch onderzoek der longen was verrassend. Diplo-streptococcen bleken in den croupeu- sen long haard slechts in gering aantal aanwezig, terwijl de aan- wezigheid van colibacillen, overwegend was, zoodat als het ware van eene coli-pneumonie kon gesproken worden. Deze bacteriologische diagnose werd bevestigd door de Rijksserurninrichting. N°. 608 kwam op 14 Nov. 1911 met eene lichaamstemperatuur van 402 C. in behandeling en stierf reeds binnen 4 dagen onder ernstige excitatie en koliek-verschijnselen. Den i7en November werd links demping geconstateerd. Ademhaling en pols zijn zeer frequent. De pols is bijna niet te voelen; de neusgaten wijd open. Het dier heeft het benauwd, heeft pijn, knarst op de tanden, en zweet en dampt ieer. Uit de neus vloeit een weinig bruin schuim. Behalve eene geringe demping links valt niets aan de borstorganen te constateeren. Het onderzoek is door de excitatie en het snuiven zeer moeilijk. Er wordt eene proefpunctie gedaan, resultaat nega- tief. Patiënt krijgt het voortdurend benauwder en gedraagt zich als een koliekpatiënt. Het paard heeft de laatste dagen niets ge- geten en is niet in het minst opgezet. Welke complicatie hier is op- getreden blijft voorloopig een raadsel. Alle verschijnselen van eene longcongestie zijn daar en ingrijpen is dringend noodzakelijk. Er wordt ± 5 L. bloed afgetapt en de borstwand gebet met 3 % mosterd spiritus. Een uur later wordt 15 cc. digalen solutie subcutaan in- gespoten. Het paard wordt rustiger terwijl de pols veel verbeterde. De nacht is kalm verloopen, doch op 18 Nov. omstreeks 8 uur v.m. treden de koliek verschijnselen heftiger op. Per rectum wordt gly- cerine en subcutaan 0.3 morphine aangewend. Nauwelijks een uur later viel het plotseling dood. Bij de sectie waren de buikorganen uitwendig geheel normaal. De maag en de dunne darmen met barn- steen gekleurd vocht gevuld. Maag vol gastrophilus. Het coecum bevatte eene breiachtige voedselmassa gemengd met zand. Het

-ocr page 116-

			— ii5 —
		slijmvlies was chronisch ontstoken en voorzien van speldeknop roode puntjes; vol sclerestomum met het hoofd in het slijmvlies vastzittend. Het lumen van den darm was vernauwd. Het slijm- vlies der luchtwegen was ontstoken en van puntvormige bloedingen voorzien. De longen verkeerden in een congestieve toestand. Het bacteriologisch onderzoek was negatief. Vermindert men het aantal sterfgevallen, tijdens de enzoötiën 1910/12 met die patiënten waarbij de borstziekte een letaal ver- loop nam door abnormalen toestand van het hart en van het vaat- stelsel, (deze dieren zouden zeer waarschijnlijk als troepenpaard minderwaardig gebleken zijn), dan moet het verkregen resultaat, als gunstig aangemerkt worden. Therapie: De behandeling der borstziekte patiënten is hoofd- zakelijk eene diaetetische. Daarvoor is noodzakelijk: een rustige, ruime, frissche, stofvrije stal met goede ventilatie: zooveel moge- lijk moet steeds versche lucht kunnen binnentreden, zonder echter tocht te veroorzaken. Een dik bed van kortgesneden stroo of versch turfstrooisel en van voldoende ruimte, zoodat van naaststaande patiënten geen last kan ondervonden worden, is eene vereischte. Zooveel mogelijk dus: absolute rust. Een of twee dekens worden opgelegd: ook op dit dekken wordt voortdurend controle geoefend. Heeft de patiënt het benauwd, dan wordt één deken verwijderd. De huidfunctie mag door de dekens in geen geval belemmerd worden. Daar de onderbeenen der patiënten koud aanvoelden, werden ze gezwachteld. Eenmaal daags werden deze zwachtels verlegd. Zonder den patiënt te hinderen moet de mest geregeld ver- wijderd worden, zonder stof te veroorzaken. Eenige malen daags moeten de kribben gereinigd worden en is het besprenkelen van den stal met creoline gewenscht. Van groot belang is het voedsel en de toediening er van. Het moet goed verteerbaar zijn en bestaan uit gewone of geplette haver, slobbering, wortelen, brood (afzonderlijk of gemengd) kortom uit alles wat de patiënt gaarne belieft. Ook is gewenscht goed hooi, afgewisseld door de toppen van goed roggestroo, hetgeen eenige afleiding verschaft. Groen voeder is natuurlijk het beste. Het voedsel moet geregeld herhaalde malen daags doch steeds in kleine hoeveelheden worden toegediend. In verband met de hooge lichaamstemperatuur, de vaak aan- wezigzijnde polyurie, moet de patiënt steeds een emmer, met niet te koud water gevuld, tot zijne beschikking hebben. Aan het drink-

-ocr page 117-

			n6 -
		water werd toegevoegd acidum hydrochloricum of alcohol, dat van ouds bekend het weerstandsvermogen vergroot. Nadat nu steeds en zoo mogelijk spoedig ^ 50 cc. serum intrave- neus was ingespoten, bestaande uit gelijke hoeveelheden serum tegen de pneumonie streptococcen en serum tegen de ovale bacillen, werd bij geregelde controle van den pols eene afwachtende houding aangenomen. De waarde der aanwending dezer sera bij borstziekte patiënten is van deskundige zijde betwijfeld. Ik erken, dat de inspuiting bij sommige patiënten achterwege kan blijven nl. bij krachtige goed gevoede dieren, waarbij het optreden der borstziekte direct gecont stateerd is, zoodat men hen zoo spoedig mogelijk onder de mees- gunstige hygiënische conditiën kan brengen en verplegen. Kan hieraan niet voldaan worden en werden geen sera ingespoten dan bleek het ook hier, dat het verloop der borstziekte vaak een ernstig karakter neemt en dat pleura-pneumoniën kunnen optreden, die het leven van patiënt bedreigen. Uit de verschillende bijgevoegde temperatuurstaatjes blijkt, dat over het algemeen in het aanvangsstadium geen daling van de lichaamstemperatuur door deze seruminspuiting plaats vond. Van eene zichtbare directe werking kan dan ook geen sprake zijn. Wel echter moet uit het gunstig verloop der ziekte bij de meeste patiën- ten geconcludeerd worden, dat door deze sera een gunstiger ver- loop verkregen en secundaire infecties en verdere complicaties voorkomen worden. Zooals reeds vermeld is, trad bij die paarden, waarbij met zeker- heid eene croupeuse pneumonie geconstateerd werd, na de crisis plotselinge daling van de temperatuur in en kwam nimmer expec- toratie voor. In dit opzicht vertoont het verloop der borstziekte- pneumonie zeer veel overeenkomst met de croupeuse pneumonie bij den mensch. Septicaemie; petechiaalt3'phus, hoef bevangenheid, gewrichtsont- stekingen, oogontstekingen (Iritis exsudativa & haemorrhagica), door verschillende clinici als complicaties tijdens enzoötiën en ook bij vorige enzoötiën in het Remontedepöt waargenomen, bleven na aanwending der sera gedurende de enzoötie ig.io/n en 1911/12 uit. Bleef de lichaamstemperatuur bij een patiënt gedurende vier da- gen constant hoog, dan werd steeds eene tweede seruminspuiting van dezelfde dosis toegepast. In dit geval werd wel eens eene daling van i° C. geconstateerd, vooral wanneer de hoeveelheid serum tot 100 en meer cc. werd opgevoerd. Of dit echter een gevolg was van

-ocr page 118-

			— ii7 —
		de seruminspuiting zelve dan wel van het normaal Verloop der ziekte, kon niet met zekerheid gezegd worden. Nadat ik van deskundige zijde vernomen had, dat gebleken was, dat bij den mensch na inspuiting van normaal serum, daling van lichaamstemperatuur kon verkregen worden, spoot ik bij het paard N°. 982 met een zeer pijnlijke ontsteking ter hoogte van het linker- dijbeen, met absolute weigering van voedsel gepaarde gaande, bij eene lichaamstemperatuur van 39.6° C. 500 cc. serum tegen de streptococcen intraveneus in. De temperatuur was op 22 Jan. vóór de injectie 39.6 C enkele minuten na de injectie                                       39.8 ,, 1   uur                    ,, ,, „                                           39.8 ,, 2  uur                    „ ,, „ '                                        40 ,, den volgenden dag                                                          39.2 ,, twee dagen later 39.— ,, Zonder dat eene uitwendige beleediging der huid waar te nemen was, ontwikkelde zich ter hoogte van het kniegewricht aan het lin- ker achterbeen een absces, waaruit na incisie zich een groote hoeveelheid etter ontlastte. Uit den etter werd eene reincultuur van staphylococcus aureus gekweekt. Bij een borstziekte patiënt N°. 933 injicieerde ik intraveneus 500 cc. normaal paar denserum in het beginstadium der ziekte, zonder dat hierop eenige reactie volgde. Hierop maakt het serum tegen den goedaardigen droes beslist eene uitzondering. Als cura- tieve dosis 100 gr. in den aanvangsstadium van droes, hetzij sub- cutaan of intraveneus aangewend, kunnen meestal enkele uren na de injectie temperatuursdalingen van i° C. en meer geconsta- teerd worden. Zooals re'eds is gezegd, is geregelde controle van den pols nood- zakelijk. Liet de hartswerking te wenschen over, dan werd intra- veneus 15 c,c. digalin aangewend. (1 cc. — 0.15 Fol. digitalis). In hare circulaire over „digalin" zegt de firma F. Hoffman La Roche en Co: „die intravenöse Injektion erweist sich durch den blitzartigen Effekt oft lebensrettend." Door persoonlijke waar- neming bij één patiënt kan ik dit volkomen bevestigen. Het dier verkeerde in het stadium van agonie. De pols was niet meer waar- neembaar. Patiënt zou stellig binnen enkele minuten gesuccom- eerd zijn, zoo de intraveneuse digalin-injectie niet was geschied. Nimmer werd door mij eene zoodanige frappant plotseling reactie na de toediening van een chemisch middel geconstateerd. Bevindt de zieke zich in de beschreven gunstige hygiënische omstandigheden, dan behoeft men zich de eerste vier dagen, als

-ocr page 119-

			- u8 -
		de lichaamstemperatuur boven de 400 C. blijft niet ongerust te maken. De vijfde dag is als het ware een critieke dag en kan, na een voor den patiënt rustig voorloopend onderzoek, ingrijpen noodzakelijk zijn. Dit ingrijpen beperkt zich, zooals reeds vermeld is, tot eene tweede intraveneuse seruminjectie, naar gelang van de hartsfunctie al of niet gepaard gaande met eene intraveneuse digalin injectie, alsmede tot het betten der borstkas met eene 3 % oplossing van ol. sinapis in alcohol dilutus. Aan de werking hiervan, mits goed toegepast, moet een beslist gunstige invloed worden toegekend. Het betten geschiedde door middel van een sponsje aan weers- zijden van de borstkas op ± 10 plaatsen Het moet zoodanig geschieden, dat de patiënt daardoor zoo min mogelijk geëxciteerd wordt. Vooral bij de Ieren met hun zeer ge- voelig zenuwstelsel is voorzichtigheid geboden. Tijdens het betten wordt de deken tijdelijk afgenomen. Enkele minuten na het betten kan de gunstige uitwerking waargenomen worden, zich openbaren- de in proesten, mestontlasting, geringe daling van de lichaams- temperatuur, betere huidfunctie en krachtiger pols. Tegen eene sterkere concentratie en andere applicatie dezer mosterdspiritus (inwrijven met eene 10% oplossing en nawrijven met stroowisch) moet ik ernstig waarschuwen als zijnde wreedaardig en hoogst nadeelig voor den patiënt. Bij zwaardere paarden met dikkere beharing en spierlaag, zal men eene sterkere oplossing of een canthareden-liniment moeten aanwenden, ter verkrijging van het zelfde resultaat. Moet het gunstige resultaat van dit betten beschouwd worden als een gewolg van den ol. sinapis op de vasomotorische centra? Bij het optreden eener borstvliesontsteking (pleuritis) werd het volgende standpunt ingenomen. Met den temperatuur staat (waarop ochtend- en avondtemperatuur voorkomt) voor oogen, kan reeds zonder voorafgaand onderzoek der borstkas op eenigen afstand van den patiënt de diagnose borstvliesontsteking gesteld worden. Eene nadere vergelijking van de tempei atuurstaten der verschillende categorieën van borstziekte patiënten zal dit be- vestigen. Behalve het verloop der temperatuur zijn bij deze patiënten frap- pant: a.   de onbeweeglijke stand: de patiënt gaat persé niet liggen; b.   de frequente oppervlakkige buikademing bij wijde neusgaten; c.   de schitterde oogen. Het dier tracht aan de borstkas absolute rust te geven. Wordt slechts zeer zacht met één vinger tusschen twee ribben gewreven,

-ocr page 120-

			— lig —
		dan volgt hierop eene flinke reactie, die zich uit in gevoelig zijn. Omtrent den aard en de hoeveelheid van het vocht behoort men een inzicht te erlangen. Dit geschiedt door punctie en percussie. Is de kleur van het vocht die van normaal bloedserum en is de hoeveelheid niet van dien aard, dat long- en hartsfunctie van de op- hooping een nadeeligen invloed ondervinden, dan is ingrijpen, door aftapping van het vocht, niet gewenscht, daar de resorptie steeds vanzelf geschiedt. Is de kleur normaal, doch de hoeveelheid van het vocht te groot, dan geeft de aftappmg van ± 5 L. den patiënt eene belangiijke verlichting. Enkele malen was de hoeveelheid Van het vocht dat afgetapt werd, grooter, zelfs veel grooter; dat dit de uit- komst gunstiger beïnvloedde, kan niet toegegeven worden. Meerdere malen bleek ril. door percussie dat bij het aftappen van ^ 5 liter heidei gekleurd pleuritis-transudaat binnen 24 uur dezelfde hoeveelheid vocht zich in de borstholte had opgehoopt. Daar in de Revue générale de médecine vétérinaire de Toulouse enkele malen gunstige resultaten van z.g. autoserotherapie waren medegedeeld, werd door mij verschillende malen dit heldere borsthol- tevocht zoowel subcutaan als intraveneus ingespoten bij betzelfde dier, waarvan het was afgetapt. Bij paard N°. 390 (zie staat)bracht ik o.a. onder aseptische cautele eene breede canule eener record- spuit van 100 Gr. zoowel in de borstholte als in de vena jugularis. De opening dezer canulen werden door helpers door middel van steriele watjes afgesloten. Door de eene canule werd het vocht 30 malen in de spuit opgezogen, om daarna terstond intraveneus weer ingespoten te worden. Totaal werd aldus 3 liter van het heldere borstholte vocht intraveneus toegediend. De lichaamstemperatuur van patiënt was vóór de inspuiting 38.i° C. en den volgenden dag (18 uren later) 38.40 C. Ik geloof niet, dat deze z.g. autoserotherapie van invloed is op de spoediger resorptie van het vocht. Meerdere beteekenis echter hecht ik wanneer geen specifieke sera voorhanden zijn aan de in- spuiting, van dit normaal gekleurde steriele vocht bij andere pa- tiënten in het aanvangstadium der borstziekte in verband met de complementbindende stoffen, die daarin door mij zijn aangetoond. Beter resultaat vermeen ik verkregen te hebben, door toe- passing van de eveneens van fransche zijde aangegeven methode ,,le lavement du Sang." Deze methode beoogt het neutraliseeren van de in het bloed circuleerende toxinen. Na eene flinke aderlating, wordt het afgetapte bloed, dat bij voorhanden long- congestie zeer donker gekleurd is, vervangen door eene iatrave- neuse infectie van minstens de zelfde hoeveelheid steriele physio-

-ocr page 121-

			— 120 —
		logische keukenzoutsolutie. Deze zoutoplossing kan eveneens rectaal worden aangewend, hetgeen in de praktijk minder om- slachtig is. Thans rest mij nog de peesscheedeontstekingen te behandelen, die niettegenstaande de seraïnspuitingen, evenals de gevallen van cornage, als uitsluitende complicatie bij de borstziektepa tien ten tijdens de enzoötiën 1910/11 en 1911/12 zijn opgetreden. Zij beper- ken zich hoofdzakelijk tot de groote sesamscheeden. In den regel wordt één der beide voorbeenea het eerst aangedaan, soms ook wel beide ^oorbeenen te gelijk. Niet steeds bepaalt de ontsteking zich tot de voorste ledematen, soms breidt ze zich tot de achterste uit, zoodat een enkele maal de vier scheeden te gelijk zijn aangedaan. Deze peesscheeden-ontstekingen verdienen bijzondere aandacht, omdat zij vooral bij ondoelmatige verpleging van den patiënt wel eens bekrompen beweging bij het paard achterlaten, waardoor het als troepenpaard minder waarde bezit. Op bijgaanden staat (zie pag. 122 en 123) zijn de paarden vermeld, waarbij deze ontstekingen tijdens de enzoötie 1911/12 voor- kwamen. Daarop is tevens vermeld de duur der behandeling van de paaiden wegens borstziekte met opgave van het verloop de r ziekte alsmede van den datum, waarop de ontsteking der sesamscheeden optrad. Uit deze opgave blijkt, dat deze peesscheedeontstekingen zich voordoen: i. tijdens de borstziekte. 2.  tijdens het reconvalescent stadium. 3.  geruimen tijd na volkomen herstel. Tijdens de ziekte treden zij slechts zelden op en was dit enkel het geval bij de paarden N°s. 26 en 708. Het verloop der borstziekte bij deze paarden was hoogst ernstig, zelfs zóó dan niet verwacht was, dat deze paarden zouden behouden blijven. Van gaan liggen ge- durende de ziekte was bij deze patiënten absoluut geen sprake. Het meerendeel der peesscheede-ontstekingen kwam 2—4 weken na herstel voor, terwijl bij de derde categorie het tijdstip van het eerste optreden was i|-—3! maand na herstel. Twee patiënten nos. 18 en 147 bleven ruim één jaar voor pees- scheedeontstekingen in behandeling. Nauwelijks was herstel aan een der beenen ingetreden, of ontsteking der sesamscheede van een ander been werd geconstateerd. Zelfs één jaar na herstel van borstziekte werd nadat achtereenvolgens ontstekingen der sesamscheeden op- getreden waren ontsteking der carpaalscheede geconstateerd. Ook gevallen van recidieve kwamen voor.                                      . -

-ocr page 122-

		— 121 — Onder „herstel" van borstziekte wordt verstaan de datum van afschrijving in het ziekenregister, nadat de lichaamstemperatuur gedurende vijf dagen normaal was geweest. Als regel was aange- nomen, dat de paarden na dien datum gedurende 2 a 3 weken, als reconvalescent beschouwd werden. Na verloop van deze drie weken krijgen zij, alvorens in den koppel terug te keeren, eerst beweging aan de hand (ongeveer \ uur) daarna afzonderlijk (omstreeks 1 uur) los in den stal. Deze peesscheedeontstekingen komen zoowel bij de Ieren als bij de Inlanders voor; bij de eerste echter het meest. Dit schrijf ik toe aan hun gevoeliger zenuwstelsel en 2e aan het minder gaan liggen, tijdens de ziekte. Gaan de Ieren ook al eens liggen, dan kan men waarnemen dat dit maar voor een oogenblikje is, want het ge- ringste voorval doet ze weer opstaan. Van groot belang is het den reconvalescent een flink rustbed te geven. Het optreden der pees- scheedeontsteking gaat met veel pijn gepaard. Is nu een flink ruim rustbed voorhanden, dan is het een genot te zien hoe zij hiervan ge- bruik maken. Uren achter elkaar blijven zij liggen, het voedsel wordt zelfs liggende opgenomen. Men ziet deze peesscheedeonstekingen evenals recidieve vooral optreden bij armoedige paarden. Zelfs al was het verloop der borst- ziekte z.g. abortief, dan nog kunnen zij zich voordoen, zooals uit het staatje blijkt. Moet de oorzaak gezocht worden in een meerdere permiabiliteit van den vaatwand door gestoorde inervatie? Onmogelijk is dit niet. Doch waaraan moet de gestoorde innervatie dan toegeschreven worden ? Aan het plotseling geraken van toxinen in de circulatie ? Het vocht zelve dat zich als het ware plotseling in de scheede uitstort is steriel. Verhooging van de lichaamstemperatuur der paarden was direct voor het optreden niet geconstateerd kunnen worden. In verband hiermede liet ik van paarden, die er min of meer armoedig uitzagen en bij wie de borstziekte vrij ernstig verliep, na herstel, dagelijks de lichaamstemperatuur opnemen. Dit leidde even- wel niet tot bijzondere uitkomsten. Ook zal omtrent het optreden dezer peesscheede ontstekingen eerst dan een vaster meening gevormd worden, wanneer nader zal zijn uitgemaakt of dit peesscheedevocht evenals het steriele helder groengeel gekleurde borstholtevocht meer als een transsudaat dan als een exsudaat moet beschouwd worden. Mijns inziens is het toch moeilijk aan te nemen, dat de hoeveel- heid vocht, welke men bij een patiënt met borstziekte met pleuro- pneumonisch verloop bij eene lichaamstemperatuur van 38.30 C.

-ocr page 123-

— 122 — Aanduiding aantal dagen en temperatuursverloop 2 ! 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 j 10 | n | 12 j 13 j 14I

Datum van Aan borstziekte optreden der Ras. Verloop 16 17 18 Peesscheede ont- steking. geleden. borstziekte. 37' 37' 37' 27 December R. V. Ier 24 Oct.°i2 Nov. Longontsteking. 21 Decemberrondom j> 21 Sept.°3 Oct. Normaal. 37' 37' 37' 21 Dec. R. en 1. v. >> 29 Nov. 16 Dec. Longontsteking. 37' 1 5 Dec. R. en 1. v. )j 2°i5 Nov. Normaal. 30  Dec. 1. en R. v. 31   Dec. L. V. 30 Nov.°io Dec. 4 16 Dec. >> 381 j 37' i 37* 8 Jan. R. V. >> 28 Nov.°i2 Dec. Longontsteking. 1 j 1 10 Jan. R. V. >> I2°26 Dec. Normaal. 37' i 37' 1 37' 8 Jan. R. V. >) 4°2o Dec. Longontsteking. 37' 1 37* 19 Jan. L. V. >> 20 Nov.°io Dec. Normaal. ! 6 Febr. —. V. Inlander 6°i6 Dec. 37' 30 Jan. R. V. >> 7°20 Dec. 37'! 37' 18 Jan. R. en L .V. >> 4°i8 Dec. Longontsteknig. ' 1 18 Jan. L. en R. V. ,, 2°i5 Dec. 37'! 38' 37* 9 Jan. L. en R. V. >i 19 dec.°i2 Jan. Longontsteking. 37* 137'! 28 Jan. R. V. 31 Dec.°i2 Jan. Normaal. 37' 371 37 20 Jan. L. en R. V. Ier 22 Dec.°9 Jan- Longontsteking.

Stal| N°.

Hoef nummer.

In beha- deling ge- komen.

38* 37 3«7 37» 37* 37" 38* 38 37' 37' 37' 38» 5 8' 38* 39' 37' 39

Oct. Sept. Nov. Nov. Nov. Dec. Nov. Dec. Dec. Nov. Dec. Dec. Dec. Dec. Dec. Dec. Dec.

37' 38' 38' 38 38' 39i 401 39' 37' 39% 38' 38' 38* 39 379 39' 3«4

38' 39» 39 39' 38

401 38' 40 38'1 39* 39' 397 40 40* 40' 39 39' 406 39' 41 4» 401

484 528 896 1123 775 914 998 901 1092 557 3° 20 29 23 26 3i 395

:58' 40* 39' 39' 408

403 if 4° 38' 38 391 40' 38 40l 406 39' 39" 403 40 406 397 401

37" 37!' 38 37' 37" 376 38' 37" 37" 37' 37:' 3«l 37' 38" 37* 38'

4<>4 38* 40' 39* 391 4o> 39' 41 40 403 408 40* 406 39' 403 39' 4o'

40° 37' 39' 376 37" 39 39" 38' 39'- 37 ï<s2 39' 4°a 39» 40" 38» 39"

40 37:' 4» 37' 381 38» 39 38* 39« j8s yr 39 41 >« 39' 4°* 38' 39'

32 31 25 26 23 23 23 23 27 27 29 29 29 29 29 29 32

39 30 39 40 4o: 40 4<>: 41' 38' 4°! 403 | 406 | 4°r 4°; 39 4> 39

39" 37* 39" 37' 37* 37* 39 38' 39* 38 376 391 38» 37' ,„• 38 40*

37' 391 37' 37* 37' 38" 38 38 37' 37' 38' 38» 38' 4° 37* 4"

39° I 41 408 ! 41 * 401 408 379 37* 4°' ! 4°' 39* 4°8 39' 4°' 40 | 402 39' 40* 381 38' 4°' i 41 39' i 39'

aftapt en reeds binnen 24 uren in de borstholte door percussie weder kan aantoonen, alsontstekingsvocht(exsudaat) wordt aangemerkt. Uit vorenstaande is reeds gebleken, dat ook andere peesscheeden in het proces betrokken kunnen worden en dienen het eerst de car- paalscheeden genoemd te worden. Deze ontstekingen komen echter evenals die van gewrichten en pezen weinig voor. De therapie der peesscheede ontsteking is altijd eene dankbare. Een goed stroobed en rust is een eerste vereischte. Aftappen van vocht is minder gunstig gebleken. Het aantal middelen, waarmede uitstekend resultaat verkregen wordt, is legio. Of men er veel moeite aan besteedt, zooals dit het geval is bij dagelijksche behandeling door Priessnitz-verbanden al of niet na voorafgaande inwrijving met solutio spiritus camphora met tinct. jodii, met ungt. c. jodii, dan wel weinig moeite door eenmaal inwrijven gedurende 5 a. 10 minuten met dubbel joodkwik-josorptol (1:8), waaraan door ons den laat- sten tijd de voorkeur gegeven werd, het resultaat is ten slotte altijd: herstel. Nalatigheid in de zorg voor eene goede zachte ligplaats, wel- ke dringend noodzakelijk is wijl deze paarden zooals gezegd zeer veel liggen om reden dat de vochtophooging in de peesscheede hun veel pijn veroorzaakt, wreekt zich voornamelijk door het optreden van recidive, rheumatische spieraandoeningen en verkorting der buigpezen. Tevens dien ik te vermelden, dat bij deze patiënten het instel- len van eene zorgvuldige hoefverpleging gebiedend is, ter voor-

koming van chronische klemhoeven waartoe, ten gevolge van het vele liggen, eene praedispositie bestaat. Volledigheidshalve dien ik de in te stellen therapie der puru- lent haemorrhagische pleuritiden bij de patiënten Nos. 19, 651 en 917 gedurende de enzoötiën 1910/12 alsnog nader te bespreken. Zoo- als reeds vermeld was het verloop bij deze patiënten letaal. Om tijdig te kunnen ingrijpen komt het mij noodzakelijk voor bij iederen borstzieke patiënt met pleuritis tot eene proefpunctie over te gaan, ten einde over de geaardheid van het opgehoopte vocht een in- zicht te verkrijgen. Deze proefpunctie moet echter beslist met zoo weinig mogelijke excitatie van den patiënt geschieden. Blijkt nu, dat dit borstholte vocht vuilroodbruin (chocolade- achtig) gekleurd is, (alsdan konden erin steeds bacteriën aange- toond worden), dan vermeen ik in verband met de opgedane er- varing tot onmiddellijk ingrijpen, tot draineering der borstholte met behulp eener steriele 1 % solutie van acid. boricum ten zeerste te moeten aandringen, daar mijns inziens slechts uitsluitend van eene dergelijke medico-chirurgische therapie gunstig resultaat te ver- wachten is. 1'rophylactische scra-insfniiiingen. Ten einde na te gaan of aan de sera ter bestrijding der borst- ziekte prophylactische waarde kan worden toegekend, werd door mij op den 22 Nov. 1909 in stal 32, waarin reeds 3 borstziekte-gevallen waren voorgekomen, bij 19 paarden subcutaan 50 cc. serum, zijn-

-ocr page 124-

— 122 — Aanduiding aantal dagen en temperatuursverloop 2 ! 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 j 10 | n | 12 j 13 j 14I

Datum van Aan borstziekte optreden der Ras. Verloop 16 17 18 Peesscheede ont- steking. geleden. borstziekte. 37' 37' 37' 27 December R. V. Ier 24 Oct.°i2 Nov. Longontsteking. 21 Decemberrondom j> 21 Sept.°3 Oct. Normaal. 37' 37' 37' 21 Dec. R. en 1. v. >> 29 Nov. 16 Dec. Longontsteking. 37' 1 5 Dec. R. en 1. v. )j 2°i5 Nov. Normaal. 30  Dec. 1. en R. v. 31   Dec. L. V. 30 Nov.°io Dec. 4 16 Dec. >> 381 j 37' i 37* 8 Jan. R. V. >> 28 Nov.°i2 Dec. Longontsteking. 1 j 1 10 Jan. R. V. >> I2°26 Dec. Normaal. 37' i 37' 1 37' 8 Jan. R. V. >) 4°2o Dec. Longontsteking. 37' 1 37* 19 Jan. L. V. >> 20 Nov.°io Dec. Normaal. ! 6 Febr. —. V. Inlander 6°i6 Dec. 37' 30 Jan. R. V. >> 7°20 Dec. 37'! 37' 18 Jan. R. en L .V. >> 4°i8 Dec. Longontsteknig. ' 1 18 Jan. L. en R. V. ,, 2°i5 Dec. 37'! 38' 37* 9 Jan. L. en R. V. >i 19 dec.°i2 Jan. Longontsteking. 37* 137'! 28 Jan. R. V. 31 Dec.°i2 Jan. Normaal. 37' 371 37 20 Jan. L. en R. V. Ier 22 Dec.°9 Jan- Longontsteking.

Stal| N°.

Hoef nummer.

In beha- deling ge- komen.

38* 37 3«7 37» 37* 37" 38* 38 37' 37' 37' 38» 5 8' 38* 39' 37' 39

Oct. Sept. Nov. Nov. Nov. Dec. Nov. Dec. Dec. Nov. Dec. Dec. Dec. Dec. Dec. Dec. Dec.

37' 38' 38' 38 38' 39i 401 39' 37' 39% 38' 38' 38* 39 379 39' 3«4

38' 39» 39 39' 38

401 38' 40 38'1 39* 39' 397 40 40* 40' 39 39' 406 39' 41 4» 401

484 528 896 1123 775 914 998 901 1092 557 3° 20 29 23 26 3i 395

:58' 40* 39' 39' 408

403 if 4° 38' 38 391 40' 38 40l 406 39' 39" 403 40 406 397 401

37" 37!' 38 37' 37" 376 38' 37" 37" 37' 37:' 3«l 37' 38" 37* 38'

4<>4 38* 40' 39* 391 4o> 39' 41 40 403 408 40* 406 39' 403 39' 4o'

40° 37' 39' 376 37" 39 39" 38' 39'- 37 ï<s2 39' 4°a 39» 40" 38» 39"

40 37:' 4» 37' 381 38» 39 38* 39« j8s yr 39 41 >« 39' 4°* 38' 39'

32 31 25 26 23 23 23 23 27 27 29 29 29 29 29 29 32

39 30 39 40 4o: 40 4<>: 41' 38' 4°! 403 | 406 | 4°r 4°; 39 4> 39

39" 37* 39" 37' 37* 37* 39 38' 39* 38 376 391 38» 37' ,„• 38 40*

37' 391 37' 37* 37' 38" 38 38 37' 37' 38' 38» 38' 4° 37* 4"

39° I 41 408 ! 41 * 401 408 379 37* 4°' ! 4°' 39* 4°8 39' 4°' 40 | 402 39' 40* 381 38' 4°' i 41 39' i 39'

aftapt en reeds binnen 24 uren in de borstholte door percussie weder kan aantoonen, alsontstekingsvocht(exsudaat) wordt aangemerkt. Uit vorenstaande is reeds gebleken, dat ook andere peesscheeden in het proces betrokken kunnen worden en dienen het eerst de car- paalscheeden genoemd te worden. Deze ontstekingen komen echter evenals die van gewrichten en pezen weinig voor. De therapie der peesscheede ontsteking is altijd eene dankbare. Een goed stroobed en rust is een eerste vereischte. Aftappen van vocht is minder gunstig gebleken. Het aantal middelen, waarmede uitstekend resultaat verkregen wordt, is legio. Of men er veel moeite aan besteedt, zooals dit het geval is bij dagelijksche behandeling door Priessnitz-verbanden al of niet na voorafgaande inwrijving met solutio spiritus camphora met tinct. jodii, met ungt. c. jodii, dan wel weinig moeite door eenmaal inwrijven gedurende 5 a. 10 minuten met dubbel joodkwik-josorptol (1:8), waaraan door ons den laat- sten tijd de voorkeur gegeven werd, het resultaat is ten slotte altijd: herstel. Nalatigheid in de zorg voor eene goede zachte ligplaats, wel- ke dringend noodzakelijk is wijl deze paarden zooals gezegd zeer veel liggen om reden dat de vochtophooging in de peesscheede hun veel pijn veroorzaakt, wreekt zich voornamelijk door het optreden van recidive, rheumatische spieraandoeningen en verkorting der buigpezen. Tevens dien ik te vermelden, dat bij deze patiënten het instel- len van eene zorgvuldige hoefverpleging gebiedend is, ter voor-

koming van chronische klemhoeven waartoe, ten gevolge van het vele liggen, eene praedispositie bestaat. Volledigheidshalve dien ik de in te stellen therapie der puru- lent haemorrhagische pleuritiden bij de patiënten Nos. 19, 651 en 917 gedurende de enzoötiën 1910/12 alsnog nader te bespreken. Zoo- als reeds vermeld was het verloop bij deze patiënten letaal. Om tijdig te kunnen ingrijpen komt het mij noodzakelijk voor bij iederen borstzieke patiënt met pleuritis tot eene proefpunctie over te gaan, ten einde over de geaardheid van het opgehoopte vocht een in- zicht te verkrijgen. Deze proefpunctie moet echter beslist met zoo weinig mogelijke excitatie van den patiënt geschieden. Blijkt nu, dat dit borstholte vocht vuilroodbruin (chocolade- achtig) gekleurd is, (alsdan konden erin steeds bacteriën aange- toond worden), dan vermeen ik in verband met de opgedane er- varing tot onmiddellijk ingrijpen, tot draineering der borstholte met behulp eener steriele 1 % solutie van acid. boricum ten zeerste te moeten aandringen, daar mijns inziens slechts uitsluitend van eene dergelijke medico-chirurgische therapie gunstig resultaat te ver- wachten is. 1'rophylactische scra-insfniiiingen. Ten einde na te gaan of aan de sera ter bestrijding der borst- ziekte prophylactische waarde kan worden toegekend, werd door mij op den 22 Nov. 1909 in stal 32, waarin reeds 3 borstziekte-gevallen waren voorgekomen, bij 19 paarden subcutaan 50 cc. serum, zijn-

-ocr page 125-

			— 124 —
		de 25 cc. serum tegen de pneumonie-streptococcen, en 25 gr. serum tegen de ovale bacillen ingespoten. De overige 17 paarden van den stal dienden voor de controle. De 3 bedoelde borstzieke paarden verbleven in den stal en waren in behandeling geweest: N°. 1164 van 15 October tot 25 October 1909. ,, 983 ,, 6 November ,, 18 November 1909. ,, 964 ,, 5 November ,, 18 November 1909. Na het beëindigen van de borstziekte-enzoötie 1909/10 deelde collega Gallandat Huet, die gedurende deze enzoötie met den veterinairen dienst in het Remonte-depöt was belast, mij mede,dat slechts één van de 19 paarden dat prophylactisch met genoemde sera ingespoten was, en wel N°. 984 van 5 —13 Januari 1910 aan borstziekte geleden had, terwijl van de 17 controle paarden, 7 voor borstziekte in behandeling waren geweest. in 1911 werd deze proefneming in stal 32 (40 paarden) herhaald. Den ioen April, nadat de paarden van den linker afdeeling N°. 791 van 18 Maart tot 5 April aan borstziekte geleden hadden, en N°. 709 op den i7en April voor borstziekte in behandeling was gekomen, injiciëerde ik 9 paarden van den linker kant van de linker afdeeling van den stal intraveneus 50 gram serum, n.1. 3 deelen anti-strepto- coccenserum tegen 1 deel goedaardige-droes serum. Bij de paarden 705 en 717 trad de borstziekte op. In de rechterafdeeling waarin reeds 3 gevallen van borstziekte voorgekomen waren, en op 20 April zich een nieuw geval voordeed, n.1. bij paard N°. 601 spoot ik 7 paarden van den linkerkant dezer afdeeling, dezelfde hoeveel- heid serum intraveneus in. Tot het vellen van een juist oordeel aangaande de prophylacti- sche waarde der sera meen ik echter niet gerechtigd te zijn, daar zeer waarschijnlijk onder de contiole-dieren paarden waren, welke reeds aan borstziekte in de weiden of reeds vroeger geleden had- den. Wel bleek, dat het verloop der borstziekte bij die paarden, welke prophylactisch met genoemde sera behandeld waren, als zeer gunstig kon aangemerkt worden, daar bij hen van het optreden van secundaire pneumonieën, enz. geen sprake was. Prof. Hess te Bern, die de sera op zijne aanvrage ter beproe- ving ontving, gaf als volgt zijn oordeel te kennen: „Die meinerseits mit dem Brustseuche-serum erzielten Erfolge waren sehr gute. Wenn die zukünftigen Erfahrungen bei uns ebenso gunstig ausfallen, so werden dadurch unsern Pferdebesitzern sehr grosse Summen erspait bleiben und den Tierarzten wird ihr Beruf ein sehr dankbarer werden."

-ocr page 126-

			— i25 —
		Dr.MiNDNER deelde zijne bevinding betreffende de werking der sera als volgt mede: (Schweizer Archif für Tierheilkunde 52 Bd. 5 Heft.) „Die Wirkung der Sera besteht in allgemeiner Abschwachung der Brustseucheinfektion, Abnahme des Fiebers, Hebung des Appetits, Abkiirzung des Reconvalescentdauer. Capt. Jolyse die door tusschenkomst van Capt. Todd. de sera ter beproeving ontving verkreeg eveneens gunstige resultaten (zie the Vet. Journal 1911 The Serum treatment of Pulmonary Affections in Horses). Ook gedurende eene borstziekte-enzoötie onder de landbouw- paarden van Z. K. H. Prins Hendrik der Nederlanden te Dobbin werden na prophylactische en curatieve aanwending met de door mij oorspronkelijk aan de Rijksseruminrichting zelfstandig bereide sera gunstige resultaten verkregen. Persoonlijk het voorrecht hebbende over dit onderwerp met Z.K. Hoogheid te spreken, gaf Z. K. Hoogheid mij in overweging, ten einde het juiste resultaat te vernemen, mij te wenden tot den heer von Bulow Stolle, Hausmarshall. Dienaangaande vernam ik het volgende: ,,Nachdem im November 1910 2 Pierde im KutschstalanderSeuche erkrankt waren und durch arztliche Behandlung — Einreibung mit scharfen Mitteln. und nassen Umschlagen — wiederhergestellt wurden, trat Ende Dezember die Krankheit unter den Acker- pferden ganz ausserordenthch schlimm auf. Mehrere derselben waren bereits am 2tem Tage nach Feststellung der Krankheit kaum mehr bewegungsfarig und da alsbald in demselben Stalle, in welchem sich 36 Pferde befanden, ca 14 Tiere erkrankten, so musste man von einer Isolirung derselben; welche bei den ersten Erkrankungen vor- genommen war, Abstand nehmen. In kurzer Zeit krepierten 2 dieser Pferde; 4 weitere Tiere waren gleicbfalls so schwer krank, dass man art ihrem Aufkommen zweifeln musste. In diesem kritische Moment traten Ihre Sera ein und wurden sofort sammtliche Pferde im Ackerstall und die vorhandenen Füllen, ca 40, geimpft. Eins der Ackerpferde starb noch an dem Tage der Impfung, doch weiss ich nicht mehr genau, ob dasselbe überhaupt noch geimpft werden konnte; wenn dies der Fall war, so lag es bei der Impfung jeden- falls schon in den letzten Zeugen. Bei den anderen Patiënten, unter denen, wie Anfange erwahnt, sehr schwere Erkrankungen vorlagen, besserte sich der Zustand sichtlich, sodassniclitnur keme Todesfalle mehr vorkamen, sondern die Krankheit auch überwunden wurde ohne bleibende Schiidi- gungen der Gesundheit zu hinterlassen.

-ocr page 127-

			— 126 —
		Von den bis zur Impfung gesunden Tieren, wurde kein einziges von der Seuche befallen, was derartig auffallend ist, dass ich sol- ches lediglich der günstigen Wirkung der Sera zuschreiben muss". Dat meerdere gunstige resultaten verkregen werden door de preventieve en curatieve serumbehandeling, blijkt uit de volgende verklaringen van de heeren Bolt en Koning, groothandelaren in paarden te Groningen. De heer D. Bolt deelde mij mede: „zoo- lang droes en borstziekte-serum aangewend worden hebben wij goede resultaten; zeer weinig zieke paarden (enkel een weinig droezig) en geen dooden, welke wij voor de seruminspuitingen van van 5—10 stuks jaarlijks hadden. Bij den heer Koning zijn eveneens goede resultaten verkregen, daar er bijna geen paard meer aan deze gevreesde ziekte verloren gaat. In verband met vorenstaande is het bij mijn vaste overtuiging, dat zoodra de borstziektesera in bereiding en samenstelling, die wijzigingen zullen ondergaan, zooals nader door mij zal aange- geven worden, en zij, in bactericied en antitoxisch opzicht, den toets der kritiek kunnen doorstaan, wij in staat zullen zijn door ver- sterking der bijzondere verweermiddel der zieken met meerder succes tegen de borstziekte te ageeren. Salvarsan-inspuitingen. In dit Tijdschrift (15 Aug. 1912) deelde ik uitvoerig de resul- taten mede, welke door mij met salvarsan bij borstziekte patiënten verkregen zijn. Bekend is het, dat Rips het eerst op het denkbeeld kwam salvarsan aan te wenden bij de borstziekte. Zijn gunstige resultaten werden nader gecontroleerd en zijn door tal van mededeelingen bevestigd. Algemeen staat de gunstige werking op pols, lichaamstemperatuur en ademhaling vast. Door de salvarsan inspuiting wordt echter aanvankelijk de harts- werking versneld doch krachtiger en neemt eveneens de ademhaling evenals de lichaamstemperatuur toe. Deze veranderingen in tem- peratuur, pols en ademhaling vermeende ik te moeten toeschrijven aan de min of meerdere excitatie van den patiënt in verband met de inspuiting (praam en het inbrengen van de canule in de vena jugu- laris) te meer daar na de geringe stijging in temperatuur geleide- lijk daling intreedt en ademhalingen pols gunstig beinvloed wor- den. Het succes is het grootst, bij inspuiting op een der eerste dagen, waarop de besmetting is geschied. De gunstige wending in het ziekte verloop is reeds 24 uur na de injectie duidelijk waarneembaar en zet zich op den 2en dag voort; na 3 X 24 uur is de lichaams- temperatuur normaal. Het verloop der ziekte wordt dus merkbaar

-ocr page 128-

			— 127 ~
		verkort. Deze snellere genezing is eveneens waarneembaar, als de inspuiting eerst plaats vindt bij reeds voorhandene long-congestie en longontsteking. Voorts kon bij de verschillende patiënten ge- constateerd worden, dat bij afname van de lichaamstemperatuur, de eetlust spoedig terugkeert. Dit voorkomt achteruitgang in voe- dingstoestand, hetgeen tot spoediger in dienststelling van den patiënt aanleiding geeft. Het schijnt, dat salvarsan eveneens het optreden van de gevreesde naziekten als cornage, peesscheedeont- stekingen, hoefbevangenheid en inwendige oogontsteking vermag te voorkomen, mits de aanwending vroegtijdig geschiedt. In deze schijnt Ehrlich's therapeutisch axioma „trapper fort et trapper vite" van toepassing te zijn. Of evenwel van eene blijvende immuniteit, na een salvarsan be- handeling in het aanvangstadium, voor de borstziekte sprake is, dient nader afgewacht te worden. De productie van antilichamen begint bereids in een zeer vroeg stadium der ziekte, terwijl boven- dien de door de salvarsan behandeling gedoode organismen, en hun endotoxinen eveneens antilichamen vormen. Zij dienen echter in voldoend aantal voorhanden te zijn om het lichaam een voort- durende immuniteit te verzekeren. Hoe later na de infectie tot de salvarsan inspuiting besloten wordt, des te grooter is de vrees, dat zich naziekten kunnen voordoen. Enkele gevallen van naziekten, niettegenstaande de salvarsanbehandeling, hebben dit bevestigd. Bekend is het, dat salvarsan niet uitsluitend werkzaam is tegen pathogene protozoen, doch ook tegen bacterieele infecties. Dit is o.a. vastgesteld voor miltvuur door Becker,Biesbaum, Korschun en Isaboliusky. voor vlekziekte door Bierbaum; voor kwade droes door Blagodeïelen Neschkow en Gorjaeff en voor de septische pleuropneumonie der kalveren door Steinhausz. Ook tegen pneumococcen infecties leverde de salvarsanbehandeling gunstig resultaat op (Neufeld enENGERER, Boeiiercke). In zes gevallen van goedaardigen droes had Rips succes met neosalvarsan. Volgens Neufeld's onderzoekingen kan van een direkte inwerking van het salvarsan op streptococcen geen sprake zijn. Rips neemt echter aan, dat de werking van het neosalvarsan op de droesstreptococcen een indirekte is, tengevolge eener vermeerdering der bacteriotrope immunilichamen van het bloed. Een dergelijke invloed van het sal- varsan op het bacteriotropinen of wel op de opsoninen van het bloed is, door Strubell evenals door Boencke experimenteel aange- toond. Voor roodvonk waarbij streptococcen een zeer belangrijke rol spelen, kon door Klemperer-Woita en Lenzmann de groote waarde van salvarsan als inwendig desinfectie middel bevestigd worden.

-ocr page 129-

			— 128 —
		De beteekenis der streptococcen bij verschillende ziekten in het algemeen. Bekend is het, dat de streptococcen onder de bacteriën, welke in de natuur zeer verspreid voorkomen, eene eerste plaats in- nemen in het bijzonder wegens de verscheidenheid en de menig- vuldigheid hunner uitwerking. Men vindt ze bij gezonde menschen en dieren zoowel op de huid als op plaatsen, welke met de buiten- lucht in verbinding staan. Vooral in de bovenste luchtwegen, in het oor, in descheede, worden de streptococcen steeds aangetroffen. Zij leiden aldaar een saprophytisch bestaan, meestal in gezelschap van andere mikroörganismen, en wachten er een gunstige ge- legenheid af, om in het lichaam binnen te dringen en alsdan de verwekkers te worden van de meest verschillende aandoeningen. Volgens onderzoekingen van Winter, Baum, Zangenmeister, Fromme, Veit, e.a. kon de aanwezigheid van streptococcen in de scheede als volgt vastgesteld worden: Bij zwangere vrouwen 32 pCt., bij barende 23 pCt. en op den 4den dag van het kraambed zelfs in 67 pCt. in de lochiën In 86 pCt. wordt het optreden van kraamvrouwkoorts aan streptococcen toegeschreven; de overige ge- vallen komen voor rekening van staphylococcen, colibacillen, gono- coccen en nog enkele andere. De streptococcen kunnen niet alleen geregeld in de neusholte, het strottenhoofd en de luchtpijp, doch ook in de diepere luchtwegen aangetoond worden. Volgens onderzoe- kingen is zelfs gebleken, dat de normale longen niet steriel zijn. Zoo kon Kalbe (Münch. med. Wcch. 1899) in 15 van 20 gevallen strepto- coccen, staphylococcen, colibacillen, pneumoniediplococcen aan- toonen in de bronchiale lymphklieren van dieren. Deze bacteriën bleken in verschillende gevallen virulent te zijn. Quensel vond bij zijn onderzoekingen over het voorkomen van bacteriën in de diepe luchtwegen bij gezonde dieren in 7 van de 12 onderzochte bronchiaallympklieren van het paard streptococcen, staphylo- coccen en subtilisbacillen, terwijl in 19 van de 36 onderzochte normale longen streptococcen konden worden aangetoond. Eggink vond bij bacteriologisch onderzoek van 6 normale paardelongen in drie gevallen streptococcen; een muis, onder de huid met deze strepto- coccen geënt, stierf binnen drie dagen tengevolge eener strepto- coccen-septicaemie. Ook Paul kwam bij zijn onderzoekingen tot de slotsom, dat een deel der in de lucht zwevende bacteriën bij de ademhaling tot in de alveolen en fijnste luchtpijptakken door- dringen. Het meerendeel der ingeademde bacteriën wordt in den neus vastgehouden en gedood. Een gering gedeelte kan echter in de luchtpijp en in de longen geraken. Op de hoeveelheid der aldaar ge-

-ocr page 130-

			— 129 —
		rakende ingeademde bacteriën zijn van invloed de bouw van den neus en van de keelholte, de aard van het slijmvlies, het aantal bacteriën, dat zich in de lucht bevindt, en, zooalsMENNiNGER aan- getoond heeft, de toestand der in de lucht voorhanden 'bacteriën, n.1. of zij aan druppeltjes of stofdeeltjes voorkomen. De mensch verkeert door zijn houding en zijn vrije beweging onder veel gunstiger voorwaarden dan de meeste dieren, welke door hun verblijf in stallen, het opnemen van voedsel van den grond, enz. meer in de gelegenheid zijn, een veel grooter aantal bacteriën in te ademen. Verkeert de mensch evenals het dier in euphorie, be- schikt het organisme over zijn gewoon weerstandsvermogen, zoo- dat de verdedingsmiddelen normaal werken, dan zijn de luchtwegen te beschouwen als een verdelgingsoord van tal van microörganismen. Degene, welke er zich ophoopen en aldaar in z.g. latent microbis- mus verkeeren, zullen zich waarschijnlijk kunnen vermeerderen en ook toxinen kunnen vormen. Deze bezitten echter geringe activi- teit, want zij worden voortdurend gehinderd door de verdedigings- middelen van het normale organisme. De levensuitingen dezer saprophytische bacteriën zijn vertraagd en hun voortbestaan is zelfs zeer onzeker. Zoodra zich echter een gunstige gelegenheid voordoet (voorbeschikkend moment), welke een vermindering der organische reacties ten gevolge heeft, dan worden de bacteriën actief, zij vermeerderen zich snel, terwijl de vorming van toxinen toeneemt, zoodat de saprophytische bacteriën plotseling pathogeen geworden zijn. Tot de bacteriën, welke als commensalen van het organisme meestal in de bovenste luchtwegen naast streptococcen worden aangetroffen, moeten zoowel bij mensch als dier staphylo- coccen genoemd worden. Aangaande de oorzakelijke beteekenis. welke aan de strepto- coccen ten opzichte van catarrhen der luchtwegen moet toegekend worden, zijn verschillende onderzoekingen ingesteld. Claisse (Semaine mêdicale 1893) heeft door zijn onderzoekingen over de oorzaak van de bronchitis bij den mensch kunnen vaststellen, dat de streptococcus pyogenes onder de bacteriën, welke in het bron- chiaalsecreet vooi komen, een gewichtige rol speelt, zoowel zelf- standig als in samenwerking met staphylococcen en pneumococcen. In zeer enkele gevallen konden streptococcen uit het bloed gekweekt worden. Voor het optreden van streptococcen is volgens Claisse noodig een letsel van het slijmvlies, een vermindering van het nor- maal weerstandsvermogen. Het gelukte dezen onderzoeker door proefnemingen dit voorbeschikkend moment bij konijnen vast te stellen; gezonde konijnen reageerden niet op inspuiting in de lucht-

-ocr page 131-

			— 130 —
		pijp van enkele druppels streptococcencultuur; daarentegen kon een ernstige bronchitis, verwekt worden, zoodra het slijmvlies aan de werking van verdund zwavelzuur en ammoniak was blootge- steld. Queijrat onderzocht in hetzelfde jaar het sputum in elf gevallen van tracheobronchitis; zoowel bij microscopisch als bac- teriologisch onderzoek kon hij steeds streptococcen aantoonen. Deze kwamen in den aanvang van den catarrh veelvuldig voor, terwijl zij in de laatste dagen geheel verdwenen. Queijrat meent aan de streptococcen een oorzakelijke beteekenis bij de tracheobronchitis te moeten toekennen. Denys en van de Velde isoleerden uit het sputum van menschen, die aan chronische bronchitis en pneumonie leden, verschillende soorten van streptococcen, terwijl von Lingelsheim (Kolle und Wassermann, Bd. III, 1893) aan de streptococcen als verwekkers van ontstekingen der luchtwegen bij den mensch oorzakelijke beteekenis toekende. Volgens de stati- stiek van Netter komen bij het kind 32 pCt. der gevallen van monomicrobieele bronchopneumonie voor rekening van strepto- coccen, terwijl bij gemengde besmetting, welke aan de grootste helft der gevallen van bronchopneumonie bij het kind ten grondslag ligt, de verhouding voor de streptococcen is 54.56 pCt. Ook op veeartsenijkundiig gebied is door tal van onderzoekers getracht het bewijs te leveren, dat aan de streptococcen oorzake- lijke beteekenis voor het ontstaan van ontstekingen van de lucht- wegen toekomt. Eggink {Inaugural Dissertatioil, Bern 1912.) kwam bij zijn onderzoekingen over de beteekenis der streptococcen voor ontstekingen der diepere luchtwegen bij het paard tot de slotsom, dat hierbij de streptococcen een groote rol spelen. Bij verschillende ziekten, zoowel van mensch als dier, zien wij de microörganismen, en in het bijzonder de streptococcen, hun sapro- phytisch bestaan vaarwel zeggen, waaruit dus volgt, dat voor het virulent worden dezer bacteriën een aanleidende oorzaak noodig is. In de verschillende studieboeken over bijzondere therapie vinden wij bij de oorzaken van de ontstekingen der diepere luchtwegen tal van algemeene en bijzondere oorzaken vermeld. De algemeene oor- zaken verhoogen tijdelijk de virulentie der bacteriën, welke ver- hooging terzelfder tijd gepaard gaat met een vermindering van het weerstandsvermogen van het slijmvlies. Bekend is het, dat deze oorzaken van verschillenden aardzijn. Preadisponeerend zijn: Zwakke constitutie; slechte voedingstoestand; verweeking, gewend zijn aan te warme stallen; ophooping in te beperkte ruimten (bij handelaren) en verplaatsing naar stallen, welke zondigen tegen lichttoetreding, ven- tilatie en rioleering; voorts tandwisseling; huid- en darmparasieten.

-ocr page 132-

			— W —
		Mensch en paard kunnen beter tegen verandering van weer naarmate zij meer gehard en in goeden voedingstoestand zijn. De meeste paarden kunnen slecht tegen verandering van klimaat; dit blijkt het meeste bij jonge paarden, die nog geen of weinig ar- beid hebben gedaan; vooral valt dit op bij de jonge Iersche re- monte paarden. Bij renpaarden van 3- of 4-jarigen leeftijd komen bij overgang naar een ander land minder ziekten voor dan bij andere paarden van den zelfden leeftijd, die nog geen of bijna geen werk hebben gedaan, doch ook de volbloeds toonen in het algemeen pas maanden later hun besten vorm. Zij zijn echter meestal meer aan reizen gewoon dan de remonte paarden. In het voor- en najaar komen vooral catarrhen der luchtwegen voor door kou te vatten o.a. bij plotselinge weersveranderingen, vochtig weer, zuid-westen wind. Marek stelt zich alsdan de werking op het slijmvlies der luchtwegen aldus voor: Langs reflectorischen weg ontstaat hy- peraemie en vermeerderde afscheiding, verminderde trilhaarbe- weging, waardoor ophooping, vermeerdering en virulent worden der microörganismen, welke in de luchtwegen steeds aanwezig zijn. Door de proeven van Claisse is bewezen, dat scheikundige wer- king het slijmvlies der luchtwegen voorbeschikt tot ontsteking; mechanische prikkeling door stof-zand eveneens. Valsalva heeft voorts door zijn proeven aangetoond, dat een ontsteking van den bronchiaalboom kan ontstaan o.a. bij slikstoornissen, bij verlam- ming van de stembanden, bij verlamming der bewegingen van den slokdarm, bij stoornissen in den bloedsomloop tengevolge van krachteloosheid en van decubitus. Wij weten, dat bij letsel van de long het gevaar voor pneumonie groot is. Niet uitsluitend door inademing ontstaan ontstekingen van de luchtwegen, waarvan hoofdzakelijk streptococcen ten grondslag liggen. Volgens de intestinale theorie van Calmette kan bij gastro- enteritis een pneumonie optreden. Dagelijks komen jonge kinderen met dergelijke aandoeningen in behandeling. Ook op veeartsenij- kundig gebied zijn aanwijzingen voorhanden, dat deze theorie niet uit de lucht gegrepen is. Zoo zijn o.a. ook gevallen van coli-bacillose bij het kalf bekend, waarbij het doodelijke verloop, niettegenstaande de behandeling met polyvalent coli- en paracoli-serum, moest toegeschreven wor- den aan een pneumonie, waarin streptococcen werden aangetoond (Jensen). Proeven van de Kast en Uffenheimer bewezen, dat bacteriën van den darm uit, door de maag en den slokdarm, in den pharynx en van hier door inademing in de luchtwegen kunnen geraken, terwijl het van tuberkelbacillen bekend is, dat zij van den

-ocr page 133-

		— 132 — darm uit langs de lymphbanen in de bronchiaalklieren kunnen ko- men en van hier in de longen. Dat de besmetting der luchtwegen spoedig tot stand komen kan, is door Netter medegedeeld, welke 3 uur na koude vatten — langs reflectorischen weg — het bestaan van een pneumonie vaststelde. Hierbij sluiten zich die gevallen van borstziekte in het remontdepöt aan, bij welke de catarrh binnen 6 uur optrad. De gevallen van primaire specifieke streptococcenbesmettingen zijn echter zoowel bij mensch als dier gering in verhouding tot die gevallen, waarbij het ernstig verloop aan het secundair optreden van streptococcen moet toegeschreven worden. Tot eerstgenoemde besmettingen rekent men bij het dier o. a. de streptococcen-mastitis, de arthritis puerperalis, de streptococcen-angina en de verschillende onstekingen van weivliezen, alspleuritis, pericarditis, peritonitis (na castratie). Bij verschillende besmettelijke ziekten van den mensch, waaraan een specifieke verwekker ten grondslag ligt, zooals o.a. bij diphtherie, bubonenpest, malaria, febris recurrens, e. a., kunnen secundair pneumonieën optreden, waarvoor in zeer vele gevallen streptococcen afzonderlijk of in samenwerking met andere micro- organismen hoofdzakelijk moeten aansprakelijk gesteld worden. Dit geldt eveneens voor het paard hetgeen door mij o.a. bij de Influenza catarrhalis (Pierdest3.wpe)(Centralbl. Bakt.f.Band 70, 1913, Heft3-4) en in gecompliceerde gevallen van goedaardigen droes is medege- deeld. Doch ook in het verloop van andere ziekten bij den mensch, zooals mazelen, roodvonk, erysipelas, griep, kinkhoest, gewrichts- rheumatisme, welke met een aandoening van de bovenste luchtwegen gepaard gaan, treden niet zelden secundaire streptococcen-pneu- monieën op, waaraan in den regel het doodelijk verloop moet toe- geschreven worden. Zoowel bij mensch als dier kan bij een primairen catarrh van de bovenste luchtwegen secundair een ontsteking der diepere lucht- wegen volgen, door niet specifieke, pathogeen of door omstandig- heden pathogeen geworden bacteriën. Bij laryngitis en tracheitis kan zich secundair een bronchopneumonie aansluiten. Dit zien wij eveneens bij het zgn. „endemisch hoesten" bij het paard ook hier treedt niet zelden een secundaire longontsteking op, het gevolg eener streptococcen-besmetting, zooals dit o.a. bacteriologisch bij de afgemaakte en gestorven troepenpaarden van de Koninklijke Militaire Akademie te Breda tijdens het heerschen dezer aandoening in 1907—1908 is vastgesteld. In het algemeen kan door toevoeging van bloedserum aan de culturen de virulentie der streptococcen vermeerderd worden, ter-

-ocr page 134-

			— ï33 —
		wijl door dierpassage avirulente streptococcen in virulente kunnen worden omgezet. Aldus gelukt het aan deze bacteriën zelfs een buitengewone virulentie te bezorgen. Marmorek, Rüppel en Aronson konden door dierpassage dergelijke virulente strepto- coccenkulturen verkrijgen, waarvan slechts o.ooo.oooi c.M3. na onderhuidsche inspuiting binnen 24 uur een muis dooden kon. Bij een dergelijke virulentie is het niet onmogelijk, dat streptococcen in staat zijn buiten medewerking van aanleidende oorzaken een ontsteking der luchtwegen te verwekken. Soortgelijke waar- nemingen, welke genoemde onderzoekers in het laboratorium deden, kunnen wij eveneens opmerken bij besmettelijke aandoeningen zoowel bij mensch als dier, waarbij de streptococcen een voorname rol spelen, o.a. tijdens het optreden van pneumonieën in hospitalen en gevangenissen, waaraan in den regel een gemengde streptococ- cen-besmetting ten grondslag ligt. Onlangs trof mij zeer het ver- loop van mazelen bij drie kinderen van hetzelfde huisgezin. Deze ziekte trad het eerst op bij een zesjarigen zwakken jongen, die op school was besmet, alwaar reeds enkele gevallen van mazelen onder de kinderen waren voorgekomen. De tijd, aan het uitbreektijdperk voorafgaande, duurde verscheidene dagen, terwijl het verdere ver- loop der aandoening als niet ernstig moest worden aangemerkt. Enkele dagen later trad de ziekte op bij een gezonden tweejarigen jongen, die zooveel mogelijk van zijn ouder broertje was afgezonderd. Het incubatietijdperk was thans veel korter en de aandoening zelve ernstiger. Bij het derde kind, een flink vierjarig meisje, dat tijdens de ongesteldheid der broertjes buitenshuis had vertoefd, doch enkele dagen, nadat de laatste lijder normale temperatuur had ge- kregen, naar huis was teruggekeerd, deed zich eveneens de ziekte spoedig voor en was het verloop beslist het meest ernstig. Voor de borstziekte der paarden kon ik gedurende de borstziekte-enzootieën in het Remontedepot te Milligen overeenkomstige waarnemingen doen. Ook aan de samenwerking van streptococcen bij specifieke besmetting moet in vele gevallen stellig het ernstige verloop en de hardnekkige weerstand bij de bestrijding worden toegeschreven. Zoo vermeen ik, dat aan de vaak voorkomende samenwerking van den streptococcus met den tuberkelbacil bij longtuberculose van den mensch te weinig aandacht wordt geschonken. Tijdens mijn deta- cheering bij de Rijksseruminrichting ter nadere bestudeering van besmettelijke paardenziekten, was ik tal van malen in de gelegen- heid mij persoonlijk te overtuigen van de aanwezigheid van strep- tococcen, als het ware in reincultuur naast de tuberkelbacillen in het sputum van tuberculoselijders, wat aldaar geregeld voor een

-ocr page 135-

			~ 134 —
		der plaatselijke vereenigingen ter bestrijding van de tuberculose onderzocht werd. Niet zelden komt een dergelijke samenwerking van streptococcen met den bac. suisepticus bij de borstziekte der varkens voor. Aan de aanwezigheid dezer streptococcen in de aan- gedane longen, moet alsdan de minder gunstige werking van het serum tegen de borstziekte bij de varkens worden toegeschreven. De praktijk heeft uitgewezen, dat de aanwending van antistrepto- coccenserum naast borstziekteserum in besmette koppels, waarin niettegenstaande de aanwending van laastgenoemd serum in den aanvang der ziekte toch sterfgevallen voorkwamen en bacterio- logisch streptococcen naast borstziektebacillen in de longen vast- gesteld waren, zeer gunstige uitkomsten verkregen werden. Ook de minder gunstige uitwerking van het anti-diphtherieserum, niet- tegenstaande tijdige preventieve aanwending, komt niet zelden voor rekening van gemengde besmetting met streptococcen. De Micro-organismen, waarmede de streptococcen in sym- biose VOORKOMEN. Tot de bacteriën welke als commensalen van het organisme naast de streptococcen meestal in de luchtwegen bij het paard wor- den aangetroffen, moeten verschillende staphylococcen n.1. sta- phylococcus albus, aureus en citreus, colibacteriën en ovale bacillen genoemd worden. Deze vier soorten van bacteriën spelen, ook volgens de resul- taten mijner bacteriologische onderzoekingen, eene belangrijke rol, bij het verwekken van aandoeningen der luchtwegen. Zooals ik reeds vermeldde, vermeende ik slechts in twee gevallen van borst- ziekte van streptococcen-pneumonie en in een geval van coli- pneumonie te mogen spreken, door de bevinding als het ware in reincultuur van resp. streptococcen en colibacteriën. Volgens mededeelingen van Lignières (i8o.6),Tabusso (1908) en Monfallet (1910) zijn uit de longen van paarden welke tijdens zeer boosaardige borstziekte-enzootiën succombeerden, onmiddellijk ovale bacillen in reincultuur gekweekt. Zonder twijfel kunnen de ovale bacillen (Pasteurella equi) in sommige gevallen eene pneumo- nie verwekken. Constant is het voorkomen dezer lagere organismen bij de borstziekte niet. Het gelukte mij slechts enkele malen ovale bacillen intra vitam bij borstziekte patiënten aan te toonen, ter- wijl ik hun aanwezighied slechts éénmaal in de longen constateerde. Sven Wall gelukte dit in één van de 29 gevallen van borstziekte. Ostertag nam hun aanwezigheid intra vitam bij elf borstziekte patiënten waar.

-ocr page 136-

			— 135 —
		Hutyra en Marek kennen dan ook in de laatste uitgave van hun leerboek aan deze bacteriën geen oorzakelijke beteekenis voor de borstziekte meer toe. Gevallen van zelfstandige staphylococcen- pneumonie bij het paard vond ik nimmer vermeld. Geheel uitge- sloten is hun voorkomen niet, te meer, daar volgens de statistiek van Netter 20 % der gevallen van bronchopneumonie van het kind voor rekening van staphylococcen komen, genoemde statistiek is als volgt: A.   Gevallen van bronchopneumonie, waarin van „specifieke" infectie sprake is (monomicrobieele): Pneumococcen         40 Stretpococcen          32 Staphylococcen 20 Pneumobacillen         8 B.   Gevallen van bronchopneumonie, waarin van „gemengde" (associatie) infectie sprake is: Stretpococcen          54-76 Pneumococcen 45-23 Staphylococcen 30.9 Pneumobacillen 14.2 Aan de grootste helft der gevallen van bronchopneumonie bij het kind ligt eene gemengde infectie ten grondslag. Van belang lijkt mij de mededeeling, dat in hospitalen en gevan- genissen, de gevallen van pneumonie hoofdzakelijk veroorzaakt worden door gemengde streptococcen-infectie. Volgens Marmore k staan de streptococcen onder invloed van de stofwisselingsproducten der bacteriën, waarmee zij in symbiose voorkomen. Hieraan sluiten zich mijn persoonlijke waarnemingen aan. Herhaal elijk is mij si. gebleken, dat streptococcenbouilloncul- turen zeer weelderig groeiden in tegenwoordigheid van staphylo- coccen. Overeenkomstig met deze symbiose, kon ik in den regel bij het bacteriologisch onderzoek van longen, afkomstig van paarden, waarbij tijdens het ernstig verloop van goedaardigen droes, ,.Pferde- staupe" en borstziekte secundaire pneu'moniën optraden, streptococ- cen en staphylococcen aantoonen. Het aandeel dat aan de mede- werkende bacteriën tothet verwekken van streptococcenbesmettin- gen in het algemeen en tot het verwekken van de borstziekte der paarden in het bijzonder toekomt, is echter niet bekend, doch is mijns inziens belangrijk. Nader dienaangaande in te stellen uit- voerige onderzoekingen lijken mij zoowel voor den mensch als het dier zeer gewenscht ten einde met meer succes tegen deze associatie

-ocr page 137-

				— 136 —
		infecties te ageeren. Wellicht zullen complementbindings-onder- zoekingen in deze licht kunnen verspreiden. De stofwisselings-producten van de strepto- en de staphylococcen. Van de meeste bacteriën is het bekend, dat zij toxinen vormen, wanneer zij zich in het gevoelige organisme ontwikkelen. In dit opzicht gedragen zij zich echter verschillend. Sommige, zooals de miltvuurbacillen, scheiden slechts weinig toxinen af, zij veroor- zaken den dood door hun aantal, eerst nadat zij in het bloed en in tal van organen geraakt zijn. Andere, zooals de diphtherie- en tetanus- bacillen, zijn gevaarlijk door hun gevormde toxinen, welke na in den bloedsomloop opgenomen of langs de zwenuwen opgestegen te zijn, ernstige letsels in verschillende organen veroorzaken. Behalve deze bacteriën zijn ons lagere organismen bekend, welke eerst door tusschenkomst hunner gering verspreidbare toxinen werken. Dit zijn de z.g. endotoxinen, welke eerst tot werking komen, nadat de bacteriën uit elkaar gevallen zijn. Tot deze groep van bacteriën be- hoort o.a. de verwekker van de dysenterie, daar men proefonder- vindelijk met de endotoxinen letsels heeft kunnen verwekken, welke als kenmerkend voor dysenterie werden aangemerkt. De werking der streptococcen is tweeledig, n.1. lokaal en algemeen; lokaal ontsteking verwekkend, daarnaast bij zeer virulente stam- men toxische werking. Inderdaad gelukt het in vele streptococcen culturen giftige stoffen aan te toonen, vooral in serumbouillonculturen. Aldus zijn zeer giftige cultuurfiltraten verkregen, waarmede o.a. Marmier x) door eene inspuiting van slechts o.oi gr. een konijn doodde. Proeven dienaangaande ingesteld bij paarden heb ik moeten staken, nadat twee mijner proefdieren gestorven waren. Een intra- veneuse inspuiting van 10 cM3 van een filtraat eener zeer virulente streptococcenserumbouilloncultuur, welke zeven maal 24 uur bij lichaamstemperatuur gekweekt was, had het plotseling afsterven van het paard ten gevolge. Ik meende het intreden van dezen collapstoestand te moeten toeschrijven aan verlamming van het vasomotorische centrum. Een ander maal nam ik het volgende waar. Toen ik bij een mijner proefpaarden 5 cM3 eener zeer virulente diplostreptococcenserumbouilloncultuur, die gedurende viermaal 24 uur bij 370 C. gegroeid en daarna gedurende 5 uur bij 500 C. ge- dood was, intraveneus inspoot, trad na enkele minuten zulk een
			!) Annales de Pasteur 1895 pag. 532.

-ocr page 138-

			— 137 —
		ontlasting op, als door mij, wat het aantal malen en de hoeveelheid betreft, nog nimmer bij een p'iard is waargenomen. De reactie was hevig en nadat de vrees, dat het dier zou sterven, geweken was, werd ik door mijn helper gedwongen, deze ontlasting, waaraan geen einde scheen te komen, van den komischen kant te beschouwen. Zijn op- merking „wat zou een dergelijk middel voor een boer groote waarde hebben" was typisch. Aan de reactie van het darmkanaal, waardoor uitscheiding der overtollige streptococcentoxinen plaats vond, meende ik het behoud van het dier te moeten toeschrijven. Bij verdere proefnemingen bij muizen bleek mij, dat de hevigste streptococcen vergiften niet altijd van bijzonder virulente stam- men verkregen werden. Hoogst eigenaardig dus, dat tusschen toxinvorming en virulentie geen regelmatige verhoudingen schijnen te bestaan. Volgens Simon1) bevatten de streptococcen, behalve het aange- toonde vergift in het filtraat der culturen, eveneens een endo- toxin, dat echter minder giftig is. Beide werken ze hevig in op de roode bloedlichaampjes. Het meerendeel der pyogen. streptococ- cen vormen op bloedagar een haemolytischen hof. Het aantoonen van deze haemolytische werking is, te meer na de onderzoekingen van Scholtmüller, Thalmann e.a. van beteekenis, daar de meeste „saprophytische" streptococcen geen haemolytische wer- king bezitten. Besredka en Landsteiner toonden deze haemolytische stof, lysin, in cultuurfiltraten aan, terwijl zoowel Braun als Mac Leoi> het voorkomen van lysin, gescheiden van de streptococcen konden vaststellen. Zoowel het toxin, als het haemolysin der streptococcen zijn ge- voelig voor hooge temperaturen; het laatste wordt bij verwarming °P 55° C. onwerkzaam. Voor normale sera afkomstig van konijnen, caviae, paarden en menschen is aangetoond, dat deze, antilysin, bevatten. Ook de staphylococcen vormen zoowel in culturen als in het lichaam van mensch en dier, toxische stoffen, welke voor bloed- lichaampjes giftig zijn. Zij zijn het eerst door van de Velde als leucozidin beschreven. Volgens Neisser en Wechsberg zijn deze toxinen van alle voor den mensch pathogene staphylococcen het- zelfde en niet te onderscheiden. Volgens R. Kraus en Ludwig2) en Guyot3) bezit het staphylococcen toxin naast eene oplossende J) Centr. f. Bakt. 1904" Orig. 35 Abt. I. 2)  Wiener Klin. Woch. 1902 n°. 5. 3)  Centr. f. Bakt. Orig: 1908 Bd: 48: .

-ocr page 139-

			- 138-
		werking op de bloedlichaampjes, tevens de eigenschap deze te doen samen ballen. Ten einde in de werking der streptococcentoxinen een nader inzicht omtrent hunne klinische uitwerking te erlangen, ging ik in de nieuwste werken over kinderziekten de verschijnselen na, welke o.a. voorkomen bij mazelen, roodvonk, griep, kinkhoest, ziekten, waarbij de streptococcen, een alhoewel niet algemeen erkend oor- zakelijke, dan toch zonder twijfel zeer belangrijke rol vervullen. De verschijnselen, bij genoemde ziekten, wijzen er zonder twijfel op, dat een specifiek ziekteverwekkende oorzaak voor deze verschijn- selen en de optredende complicaties moet worden aansprakelijk daar de gevormde toxinen een specifieke uitwerking hebben. Wat de mazelen betreft, is nimmer het rechtstreeksche bewijs kunnen ge- leverd worden, dat als oorzaak streptococcen moeten worden aange- merkt. Tot voor korten tijd waren dieren niet te besmetten, ter- wijl door de besmetting met sputum in den regel geen volledig ziektebeeld kan verkregen worden. Steeds ontbreekt dan de catarrh der bovenste luchtwegen. Deze catarrh behoort tot het eigen- lijke ziektebeeld der mazelen; er bestaat n.1. steeds een zekere graad van laryngitis. Het schijnt Anderson en Goldberger (Referaat in Nederl. Tijdschr. v. Geneesk. 1913. Tweede Heflt, n°. 3) gelukt te zijn, het ziektebeeld mazelen proefondervindelijk bij apen (Rhesus- exemplaren) teweeg te brengen door inenten met bloed van mazelen- patiënten 24 tot 42 uren, nadat bij dezen de uitslag was verschenen, zoowel als met de afscheidingsproducten uit mond en neus na het verschijnen der eruptie na inbrenging in den mond en pharynx. Vol- gens genoemde onderzoekers „schijnt" het virus tot de ultra- microscopische groep te behooren. Bij mazelen zien wij, naast hooge koorts, anorexie, vaak zenuwverschijnselen optreden, zooals krampen, delirium, terwijl reeds in het begintijdperk der ziekte sterfgevallen voorkomen, ofschoon zooals bij de sectie blijkt, van longcomplicaties volstrekt geen sprake is („catarrh suffocant"). De voorbeschiktheid voor aandoeningen van de diepere luchtwegen is groot; secundaire bronchopneumonieën treden meermalen op. Doen zich alsdan gelijktijdig erythemen voor, dan worden algemeen streptococcen als de oorzaak van de bronchopneumonieën aange- merkt. Meestal echter worden naast streptococcen, staphylococcen, pneumococcen en coli-bacteriën bacteriologisch aangetoond. Een catarrh der luchtwegen is steeds aanwezig. Hutinel zegt dienaan- gaande in „Les maladies des enfants," „C'est la que penètrent dans la circulation les poisons microbiens dont 1'action joue un rol predominant dans les manifestations symptomatiques. Les enfants

-ocr page 140-

			— 139 —
		ne succombent pas a une asphyxie pure et simple; les lésions bronchopulmonaires réleveés par les autopsies seraient tout a fait insuffisantes pour expliquer 1'asphyxie mécanique que 1'on a presque toujours regardée comme la cause de la mort, ils sont em- poisonnés par lestoxinen microbiennes, et les altérations du sang, du foie, et des reins; aussi bien que 1'analyse des symptomes ne laisse aucun doute sur Ie röle de ces poisons." In de ziekenhuisgevallen is de meest gewone verwekker daarvan de streptococcus, die een buitengewone virulentie schijnt verkregen te hebben. Een volgens mij opvallende overeenkomst van voren- staande met de verschijnselen, welke waargenomen worden, bij de borstziekte der paarden zal niet kunnen worden ontkend. Ook voor roodvonk is nimmer het rechtstreeksche bewijs geleverd, dat streptococcen als de oorzaak moeten worden beschouwd; proef- ondervindelijk gelukt het niet, de ziekte door streptococcen te ver- wekken; de eruptie is gering. In het „Handbuch der Hygiëne" 1913 Bd. III afd. 2 vond ik in het hoofdstuk „Infektionskrankheiten zweifelhafter Aetiologie van C. Fraenken und Gotschlich vermeld: In nahezu allen Fallen von Scharlachfieber, die einige wenige Tage nach dem auftreten der ersten Krankheitserscheinungen einer bak- teriologischen Prüfung unterzogen werden, ein Mikroorganismus in mehr oder weniger reichlichen Mengen aufzutreten pflegt: der Streptococcus pycgenes. Dit heeft o.a. aanleiding 'gegeven, dat vele geleerden- Z3oals Bagynskie te Berlijn genoemde streptococcus als den verwekker van roodvonk beschouwde. Merkwaardig is, dat ook bij roodvonk een angina voorkomt Berge beschouwt alsnog roodvonk als een plaatselijke ziekte n.1. een streptococcen-amygdalitis en noemt als oorzaak van den uitslag, de streptococcen-toxinen. Ook bij roodvonk kunnen zenuwver- schijnselen op den voorgrond treden; meestal treedt hooge koorts plotseling op (ongeveer 40^° C), gepaard met rillingen en roodheid van gelaat en oogen; terwijl in ernstige gevallen de zieke overlijdt aan een vergiftiging (uitslag der lijkopening negatief). De toxinen hebben een groote voorliefde voor de weivliezen, synoviae en de nieren; zelfs kan bij een zeer geringe aandoening anasarca vastge- steld worden. Secundair kunnen bronchopneumonieën voorkomen; zelden worden streptococcen in het bloed aangetroffen, wel echter enkele uren voor den dood. Algemeen worden streptococcen als oorzaak van erysipelas be- schouwd; zwakke, armoedige kinderen blijken vooral gevoelig te zijn. Ook bij erysipelas komt steeds rhinitis voor. De verschijnselen

-ocr page 141-

			140 —
		zijn kenmerkend n.1. hooge koorts 400—410 C, kleine, snelle, on- regelmatige pols, anorexie, evenals zenuwverschijnselen, onrust af- gewisseld door coma ook delirium, doch zelden krampen. In het ver- loop van erysipelas kunnen zich eveneens long- en niercomplicaties voordoen, evenals endocarditis. Recidief kan optreden bij meisjes op 13—15 jarigen leeftijd tijdens de eerste menstruatie-verschijnselen (voorbeschikkend moment). Ook bij den vlektyphus schijnen de streptococcen een niet onbe- langrijke rol te spelen. Fürth (Zeitschr. f. Hygiëne undlnfektions- krankheiten 1912), schrijft, dat hij tijdens een typhusepidemie in het voorjaar van 1911 in Tsingiau door kleuring en door cultuurproeven vastgesteld heeft, dat in 38 pCt. van de gevallen in het bloed en in de organen van de zieken een micro-organisme aangetroffen werd, waarvan het mogelijk was zuivere culturen te maken. Afgaande op den uiterlijken vorm rangschikt hij dit micro-organisme onder de diploccccenbacillen, maar de vorm verandert naar gelang van de samenstelling der voedingsbodems. De koloniën op gelatine en de biologische eigenschappen in verschillende voedingsbodems doen denken aan den streptococcus pyogenes. Bij een voortgezette kweeking in kunstmatige voedingsbodems verliest het micro-orga- nisme zijn ziekmakende eigenschappen. In verband met de verkregen uitkomsten bij dierproeven (apen) staat het evenwel nog te bezien, of het afgezonderde micro-organisme de oorzaak is van de ziekte, of dat hier alleen een secundaire besmetting is vastgesteld. Van kink- hoest zegt Hutinel in zijn bovengenoemd werk, dat het nog steeds niet gelukt is, ondanks talrijke onderzoekingen met zekerheid den verwekker dier ziekte vast te stellen. Wel hebben die onderzoekingen ons leeren kennen de verschillende bacteriën, die in het opgehoeste slijm voorkomen. Daaronder is de streptococcus de meest gewone. Onder de in het ziekenhuis vooral waargenomen complicaties van kinkhoest staat de lobulaire broncho-pneumonie bovenaaji en is vooral die door den streptococcus veroorzaakt de ernstigste. Aan deze ziekte sterven de jonge kinderen (onder het tweede jaar) bijna altijd en vaak zeer snel in vier of vijf dagen onder het optreden van stuipen. Dat deze stuipen voornamelijk op rekening van de ge- vormde streptococcen-toxinen moeten gesteld worden, wordt niet betwijfeld. Bij de influenza, de griep, van den mensch bestaat er eveneens een merkwaardige overeenkomst met de borstziekte der paarden; Ook hier spelen streptococcen en staphylococcen eene zeer belang- rijke rol. De verschijnselen, optredende bij kraamvrouwenkoorts, in gewrichlsrheumatistne verdienen eveneens onze bijzondere aan-

-ocr page 142-

			— i4i —
		dacht in verband met de groote rol, welke de streptococcen en hun stof wisselingsproducten bij deze ziekten vervullen. De beteekenis der streptococcen bij de borstziekte in het bijzonder. Ik schrijf het aan vorenstaande vergelijkende studiën toe, dat ik vermeen een inzicht in het wezen der borstziekte bij de paarden verkregen te hebben. Nadat ik mij gedurende ruim twee jaren in het laboratorium met de bestudeering dezer ziekte had beziggehouden, werd ik, door mijn detacheering bij het Remontedepöt, in de gelegen- heid gesteld deze hoogst belangwekkende ziekte nader klinisch te bestudeeren. Hadden clinici tevens specialisten op bacteriologisch gebied aldaar de borstziekte kunnen bestudeeren, alwaar zij zich door haar optreden en verloop onder de jonge remontepaarden zoo bij uitstek daartoe leent, de oorzaak dezer ziekte zou stellig reeds opge- helderd zijn, evenals de jarenlange onvruchtbaar gebleven syphilido- logische studiën eerst met goed gevolg werden bekroond, toen zoölogie en klinische dermatologie gezamenlijk onderzoekingen naar de oorzaak van syphilis instelden. Dat de borstziekte niet kan be- schouwd worden als een bacteriaemie, is gebleken uit de reeds vermelde geringe uitkomsten, verkregen door Ostertag en Troester te Berlijn, bij de bestudeering dezer ziekte, welke hun vanwege de departementen van Landbouw en van Oorlog was opge- dragen. Ook de uitvoerige onderzoekingen van Prof. Robert Koch, leverden geen uitslag op. Evenmin gelukte het Gaffky, directeur van het instituut „Robert Koch", die na Koch's is dood werd aangezocht diens onderzoekingen voort te zetten, de oorzaak der borstziekte op te helderen. Ook bij mijn onderzoekingen bleek het volstrekt onmogelijk, op kunstmatige wijze aan gezonde, onvatbare paarden de borstziekte te bezorgen. Het gelukte nl. niet door inspuitingen onder de huid, in de aderen, in de luchtpijp of in de longen, van bloed, pleuritis- exsudaat, peesscheedevocht en longmassa's van aan borstziekte lijdende en gestorven dieren paarden te besmetten, zoodat naar mijn meening kon worden besloten, dat de borstziekte der paarden niet is een bacteriaemie. Evenmin gelukte het in uitstrijkpraeparaten van bloed en andere lichaamsvochten met toepassing van de verschillen- de kleurmethoden protozoën (trypanosomen en spirochaeten) aan te toonen. Door de klinische bestudeering bij ongeveer 450 paarden gedurende de enzootie 1910—'11 en 1911—'12 in het Remontede- pöt te Milligen bleek mij, dat dit liiden bij uitstek van neuropa- thischen aard is.

-ocr page 143-

			— 142 —
		Ongeveer 70 jaren geleden werd de borstziekte door Günther genoemd: „epizootische nervöse Entzündingsfieber des Pferdes," in verband met de zenuw verlammingen, waartoe bij deze ziekte een zekere praedispositie bestaat. Sedert dien zijn in de talrijke mededeelingen en beschrijvingen over de borstziekte de zenuw- symptomen zelden op den voorgrond geplaatst. Wel werd door enkele schrijvers melding gemaakt van de groote affiniteit tot het centrale zenuwstelsel, welke in den aanvang der ziekte kan waar- genomen worden. Slechts een enkele maal vond ik in de literatuur vermeld, dat het ernstige karakter eener borstziekte enzootie werd toegeschreven aan de geaardheid van de toxinen, welke in het zieke organisme worden geproduceerd. Het was daaraan, dat Prof. Szpilman het ernstige verloop der borstziekte enzootie te Lemberg toeschreef. De verschijnselen, welke bij de borstziekte optreden zijn het gevolg van de opname van toxinen in de bloedbaan De toxinen- secretie staat in direct verband met de virulentie der bacteriën, welke ze produceeren. Hoe meer het terrein gepraepareerd en het organisme verzwakt is, des te heveiger zullen de klinische symp- tomen zijn, daar deze een beeld geven, voortgebracht door de wisselwerking van de virulentie van de toxinen eenerzijds en van de verweerkracht van het lichaam anderzijds. Hieraan moet volgens mij toegeschreven worden, dat de klinische verschijnselen bij de verschillende borstziekten patiënten slechts zelden volledig waar- genomen worden. Mijns inziens bewijst het klinisch geheel van verschijnselen bij de borstziekte zonder twijfel, dat „toxinen," in de circulatie opgenomen, oorzaak zijn van het ontstaan der ver- schillende zenuwverschijnselen. Wij hebben gezien, dat door de geringste oorzaak, het openen van een deur of raam, het komen van een hond in den stal, het inbrengen van eene canule voor eene in- jectie, het coma verdwijnt en door een prikkelingstoestand ver- vangen wordt. Door de snellere hartswerking en de bloedcirculatie stijgt alsdan de opname der toxinen, hetgeen tot meerdere irritatie der verschillende centra aanleiding geeft. De toxinen, welke tijdens de borstziekte worden geproduceerd, blijken vasodilata- torische eigenschappen te bezitten. Onder invloed dezer toxinen treden circulatiestoornissen op, welke zich uiten door petechiën en haemorrhagiën in de slijmvliezen van de luchtwegen, zoowel als in het paremchym der longen. Voorts door bloedingen in de serosae, in de peesscheeden, in de nieren, terwijl ook aan de toxinen de parenchymateuse en vettige degeneratiën moeten worden toegeschreven, welke in het hart, de lever en de nieren bij de sectie waargenomen worden. Blijft de productie der toxinen de overhand

-ocr page 144-

			— 143 -
		behouden, dan moeten de verschillende complicaties, als meningitis, nephritis, abortus, maagdarmeatarrh (profuse diarrhee, koliek) hoef bevangenheid, iritis, petechiaaltyphus, welke zich tijdens de borstziekte kunnen voordoen op rekening dezer toxinen worden gesteld. Bestaan er nu voor het optreden van de borstziekte patho- logische afwijkingen van het hart of het vaatstelsel, waardoor slechts in onvoldoende mate op de toxinenirritatie kan gereageerd worden, dan is de mogelijkhied groot, dat patiënt succombeert, zonder dat er bij de sectie van belangrijke laesies sprake is. Zijn ook dergelijke organische afwijkingen niet voorhanden en is de productie der toxinen zeer groot, dan kan het voorkomen, dat patiënten sterven door eene „vergiftiging met toxinen," die het bloed, de lever en de uieren aantasten, zonder dat de longen zijn aangedaan; terwijl in andere gevallen de bij de lijkschouwing gevonden letsels in de longen en luchtpijptakken volstrekt onvoldoende zijn om den dood te verklaren. Zooals ik reeds vermeldde, meende ik, aan de toxinen welke tijdens de borstziekte afgescheiden worden, vasodilatatorische werking te moeten toeschrijven. Volgens de nieuwere opvattingen gaat men van de veronderstelling uit, dat tijdens het acute tijdperk van acute infectieziekten, door eene toxische insufficiëntie der bij- nieren een tekort aan adrenaline in de bloedsomloop ontstaat en dit de voornaamste oorzaak is van het optreden der circulatie- stoornissen. In verband hiermede beval Meyer (Berl. Klin. Woch. 1910 II n° 26) adrenaline-inspuitingen bij roodvonk aan, en roemde Prof. Dr. Schlampp (Münch. med. Woch. 1911 n° 15) het gunstige resultaat van het vaat vernauwen de adrenaline bij petechiaal- typhus. Waren mij deze bevindingen eerder bekend geweest, zeer zeker zou ik adrenaline bij de borstziekte hebben aangewend, te meer, daar hiermede eveneens bij peritonitis bij den mensch gunstige resultaten verkregen zijn. Thans dient de vraag behandeld te worden: „welke lagere or- ganismen produceeren bij de borstziekte de toxinen? De symptomen dezer ziekte wijzen erop, dat een zeker „Virus", hetzij zelfstandig of in samenwerking met andere, hiervoor aansprakelijk moet worden gesteld, daar de geproduceerde toxinen eene specifieke uitwerking hebben. Zooals reeds vermeld werd, ziet men geregeld als complicaties, bij borstziekte-enzootiën onder de paarden optreden, petechiaal- typhus (morbus maculosis), hoefbevangenheid, gewrichts- en oog- ontstekingen. In gevallen van petechiaaltyphus nu zonderden Delamotte,

-ocr page 145-

			— 144 —
		Clark evenals Lignières denstreptococcuspyogenes af. Genoemde complicaties bij de borstziekte meen ik dan ook zonder eenigen twijfel op rekening te moeten stellen van streptococcen-toxinen, te meer daar Pfeiler door eene intraveneuse streptococcen-cultuur- inspuiting bij een zijner proef paarden, gewrichtsontsteking en hoefbevangenheid kon verwekken, terwijl Ostertag na een intra- veneuse streptococcen inspuiting bij een paard een inwendige oog- ontsteking (iritis) en hoefbevangenheid zag optreden. Dat aan de pyogene streptococcen voor het ontstaan van petechiaaltyphus oorzakelijke beteekenis moet worden toegekend, bewijst eene waar- neming van Frase y, die door intraveneuse inspuiting van virulente streptococcen bij twee paarden karakteristieke petechiaaltyphus kon verwekken. Ik heb dan ook de vaste overtuiging, dat het op- treden van petechiaaltyphus in gevallen van droes, laryngitis, borstziekte, Pferdestaupe, suppuratieve processen en bij wonden, voornamelijk moet toegeschreven worden aan de afgescheiden toxinen van aanwezige pyogene streptococcen, van bijzondere virulentie. Opmerkelijk in deze is stellig het feit dat ik noch petechiaaltyphus noch hoefbevangenheid, gewrichts- of oogontstekin- gen als complicaties zag optreden tijdens de borstziekte-enzootiën 1910/n en 1911/12 (450 patiënten). Dit meende ik te moeten toeschrij- ven aan de geregelde toepassing van het serum tegen de pneumonie- streptococcen. Bij de bereiding van dit serum is mij herhaaldelijk de groote affiniteit dezer streptococcen voor serosae gebleken. Menig serumpaard, dat voor de bereiding van anti-streptococcen- serum diende, is dan ook wegens purulente arthritis of tendova- ginitis moeten worden gedood. Bekend is, dat cornage na de borstziekte kan overblijven. Is het nu niet hoogst opmerkelijk, dat ik in Oppenheim's Lehrbuch der Nervenkrankheiten bij de volgende besmettelijke ziekten van den mensch, waarbij de streptococcen, een alhoewel niet algemeen erkend oorzakelijke, dan toch zonder twijfel zeer belangrijke rol spelen, vermeld vond: „Zeichen der Vagus resp. Recurrenslamung sind ferner bei Pneumonie (Schroetter, Botkin), Scharlach (Gottstein), Influenza (Schmidt, Krackauer, Retli, Löhr) be- obachtet." Eveneens opmerkelijk is het dat bij roodvonk en influ- enza (griep) in ongeveer 5 pCt. van de gevallen appendiciüs op- treedt. Zeer waarschijnlijk moeten deze complicaties op rekening van streptococcen gesteld worden. In dit opzicht frappeerde mij de mededeeling van Schwerin (Deut. med. Woch. 1906 n° 46) welke vijf gevallen van appendicitis met gunstig gevolg bestreed door subcutane inspuitingen van anti-streptococcenserum. Collega

-ocr page 146-

			— 145 —
		Stuven deelde mij persoonlijk mede, tijdens een enzoötie te Amsterdam een borstziekte patiënt verloren te hebben aan eene secundaire blindedarmontsteking, welke bij de sectie aan het abattoir werd geconstateerd. Het optreden van petechiën, erythemen en exanthemen bij de ge- noemde kinderziekten, zoowel als bij de borstziekte moet eveneens aan geproduceerde stof wissel ingsprocduten worden toegeschreven. In het midden latende of deze circulatiestoornissen ont- staan door prikkeling van de vasodilatatoren (remming der vasoconstrictoren) of door een toxische insufficiëntie der bij- nieren, zien wij kleine slagaderen zich verwijderen waardoor ver- meerderde bloedtoevoer en ten slotte bloed- of lymphe-uittreding plaats vindt. Aldus meen ik te moeten verklaren de longcongestie, petechiaaltyphus, iritis, hoefbevangenheid en complicaties van den kant der nieren, welke ziekten zich bij het paard vertoonen in het verloop der borstziekte. De groote verwantschap der toxinen tot de serosae en de syno- viae kan vooral bij roodvonk en gewrichtsrheumatisme geregeld waargenomen worden en bleek mij eveneens bij de borstziekte. Het vocht nu, dat zich in de borstholte en de peesscheeden ophoopt, wordt steeds als sereus exsudaat beschouwt. Door bepaling van de hoeveelheid residu bij drooging (bij ongeveer 1050 C) bleek mij voor de borstziekte, dat bedoeld vocht transsudaat is, daar het slechts ongeveer 4 pCt. vaste bestanddeelen bevatte. Hieruit kan geconcludeerd worden, dat de ophooping aan arterieele hyperaemie moet worden toegeschreven, waarbij een vermeerderde doorgang van lymphe in de capellaria plaats vindt. In den aanvang mijner klinische bestudeering van de z.g. borstziekte der paarden be- vreemdde mij o.a. zeer, het als het ware plotseling optreden van pleuritis (aseptische) bij een lichaamstemperatuur van ongeveer 38.20 C, nadat ernstige ontstekingsverschijnselen geheel geweken waren. Na thoracocenthesis en aftapping van ongeveer 5 L. vocht bleek, dat zich in den regel binnen 24 uren een zelfde hoeveelheid vocht weder in de borstholte had opgehoopt. Zooals ik reeds ver- meldde, worden de streptococcen algemeen als oorzaak van ery- sipelas bij den mensch beschouwd. Vooral zwakke armoedige kinde- ren blijken ervoor zeer gevoelig te zijn. Van beteekenis acht ik het' dat bij dit lijden steeds „rhinitis" voorkomt. De verschijnselen zijn karakteristiek, zooals hooge koorts 405—410 C, kleine snelle on- regelmatige pols, voorts anorexie evenals zenuwsymptomen. On- rust wordt afgewisseld door coma, uok kan delirium optreden, zelden echter convulsies. In het verloop van erysipelas doen zich

-ocr page 147-

			— Ï4Ó —
		eveneens long- en nier-complicaties voor evenals endocarditis en meningitis. Ook hier dienen de verschijnselen op rekening van de streptococcentoxinen gesteld te worden. Een zekere verwantschap met de symptomen en de optredende complicaties bij de borstziekte kan niet worden ontkend. Bekend is het, dat de aanwezigheid van streptococcen in den regel bij paarden, gestorven aan borstziekte, bacteriologisch kon worden vastgesteld. Zoo gelukte het o.a. aan Schütz diplo (pneumo) coccen bij ruim ioo paarden, welke aan longontsteking overleden waren aan te toonen. Het directe bewijs echter dat aan de streptococcen, hetzij zelfstandig, hetzij in samenwerking met de genoemde symbiotische bacteriën, aetiologische beteekenis voor de borstziekte toekomt, zal mijns inziens moeilijk zijn te leveren. Ik vermeed, dat de klinische verschijnselen bij de borstziekte evenals bij de verschillende andere ziekte, waarbij meestal strepto- coccen worden aangetroffen, in hoofdzaak doch niet uitsluitend op rekening van de streptococcentoxinen moeten gesteld wórden, maar dat zij in den regel de som zijn van effecten van de gezamen- lijke uitwerking van de verschillende toxinen afkomstig zoowel van de streptoccccen als van de bacteriën, waarmede deze geregeld in associatie voorkomen. Bekend is het, dat Schütz de eerste was, die den diplostreptocco- cus (diplococcus pneumoniae) als de oorzaak van de borstziekte der paarden beschouwde. De specificiteit van deze bacterie werd door Foth betwist. Hij houdt den ScHÜTZ'schen diplococcus identisch met den streptococcus pyogenes. Hell kweekte uit de longen, zoowel als uit phlegmonen en abscessen, streptococcen, welker eigenschappen groote overeenkomst vertoonden met den streptococcus pyogenes van den mensch. Kitt twijfelt aan de specificiteit van den ScHÜTZ'schen diplococcus pneumoniae, terwijl Bongert zich voor de identiteit der pyogene streptococcen met de borstziekte diplccoccen verklaart. Bij mijne bacteriologische onderzoekingen bleek mij eveneens, dat cultureel de overeenkomst van beide zeer groot is. De borstziekte-streptococcen danken hun naam aan het feit, dat zij zich in den regel als diplococcen voordoen in het dierlijk lichaam en in agar-agar koloniën; in exsudaat of in condensvocht groeien zij uit tot korte ketenen van 4—6 coccen. Afkomstig uit het sputum, het secreet der bovenste luchtwegen, alsmede uit de longen van borstziekte-patiënten, blijken zij zeer virulent te zijn en veroorzaken zij na subcutane injectie van o.01 cm. den dood eener muis binnen 24 uur. Het gelukte mij pyogene

-ocr page 148-

			- i47 —
		streptococcen van verschillende herkomst, welke zich na kweeking in reinkultuur als lange ketenen voordeden en welke slechts over geringe virulentie beschikken, door meermalige passage door muizen en kweeking op agar-agar, waarbij bloedserum gevoegd was, zoodanige virulentie te bezorgen, dat zij ten slotte als diplococcen te cultiveeren waren uit het hart eenei muis die ongeveer 18 uur na de enting gestorven was. Hieruit volgt dus, dat de diplo- (pneumo-) streptococcus identiek zijn met den streptococcus pyogenes, Koch kende evenwel aan de streptococcen geen oorzakelijke be- teekenis voor de borstziekte toe, i°. omdat met reinculturen geen pneumonie kon verwekt worden, en 2°. zij in zeer acuut verloopende gevallen niet in de longen konden worden aangetroffen. Toegegeven moet worden, dat de cultuurinjecties meestal nega- tief waren. Aan Schütz, Hell, Cadéac, Fiedler, Ostertag en Pfeiler gelukte het echter wel degelijk met inspuitingen van streptococcen, eene pneumonie te verwekken. Noch dit resultaat, noch het niet voorhanden zijn van streptococcen in den longhaard in zeer acuut verloopende gevallen mogen aangemerkt worden als argumenten vóór of tegen de oorzakelijke beteekenis der strepto- coccen voor de borstziekte, hetgeen uit het onderstaande volgt. Dat de longen niet aangedaan behoeven te zijn, heeft Koch aange- toond bij de sectie van paarden, die in het aanvangsstadium der borstziekte waren afgemaakt. Dit werd door mij bevestigd, daar de longen van het paard, n° 53 dat in het aanvangsstadium, onder de verschijnselen, welke men op rekening van de borstziekte stellen kan, tengevolge eener hart complicatie overleed, volkomen normaal bleken te zijn. Zooals ik reeds vermeldde moesten gedurende de borstzdekten-enzoötien 1910/11 en 1911/12 de meeste zieken gebracht worden tot die groep van patiënten, waarbij na nauwkeurig onder- zoek geen afwijkingen der longen kon geconstateerd worden. Een nadere bevestiging dezer waarnemingen vond ik in het verslag der militair veterinair akademie te Berlijn hetwelk het resultaat bevat der salvarsaninspuitingen bij borstziekte patiënten in verschillende garnizoenen. Alvorens tot de behandeling met salvarsan overge- gaan werd, vond, door eene deskundige commissie, een zeer nauw- keurig onderzoek van den patiënt plaats. Het bleek nu, dat zelfs verschillende dagen na het optreden der borstziekte van het con- stateeren eener longontsteking geenszins sprake kan zijn. Tijdens mijn verblijf aan de Rijksstruminrichting, werden mij de longen van verschillende paarden toegezonden, welke aan ver-

-ocr page 149-

			— 148 —
		stoppingskoliek gestorven of voor fracturen waren afgemaakt. De toezending dezer longen geschiedde omdat deze paarden aan typische borstziekte lijdende waren geweest. Noch in deze, noch in de longen van twee paarden, die aan totale uitputting, tenge- volge van chronische digestie-stoornissen na de borstziekte, ge- storven waren, gelukte het pathologische veranderingen te consta- teeren, welke tot resten van voorafgegane longontstekingen konden worden teruggebracht. In verband hiermede meen ik met zeker- heid te mogen concludeeren, dat longaandoeningen beslist niet tot het eigenlijke ziektebeeld van de borstziekte behooren. Worden de longen in het proces betrokken, dan beperkt zich deze aandoening tot een overvulling met bloed (longcongestie), welke het gevolg is van de inwerking op de bloedvaten door de geproduceerde, in de circulatie geraakte toxinen. Gedraagt zich het organisme tegen deze toxinen zoodanig, dat het neutraliseeren ervan plaats vindt, dan houdt de congestieve toestand van de longen slechts enkele dagen aan. Verkrijgen zij daarentegen de overhand dan kan de congestie zich over de beide longhelften uitbreiden en aanleiding geven tot stikken van den patiënt. Het bloed is alsdan ingedikt en donker roodzwart van kleur. Is in het beginstadium der ziekte de productie der toxinen zeer groot, dan kan evenals dit bij mazelen het geval is, het overlijden een gevolg zijn van een ver- giftiging met toxinen waarbij: i°. niet de geringste pathologische veranderingen in de longen voorhanden, en deze dus volkomen normaal zijn, 2°. iich in de longen wèl een congestieve haard bevindt van beperkte afmetingen, die steriel is. Treedt een congestieve haard in de longen op, dan is het gevaar groot dat hierin, als zijnde een locus minoris resistentiae, bacteriën van uit de bovenste luchtwe- gen geraken, en deze zich hierin zullen vermeerderen, zoodra zij hiertoe den tijd hebben en door antilichamen niet gehinderd worden. Bij het meerendeel der borstziektepatiënten in het Remonte- depot, waarbij klinisch longcongestie geconstateerd werd, volgde geen secundaire infectie. Dit moet waarschijnlijk toegeschreven wor- den aan de behandeling met serum en aan de hygiënische maatrege- len. Voorts heeft mij bij deze longcongesties steeds zeer gefrappeerd de snelle intreding van de kritische lisis, welke ik aan de vorming van antilichamen in voldoende hoeveelheid toeschreef. Opmerkelijk was eveneens, dat bij klinisch gediagnostiseerde pneumonie nimmer expectoratie waargenomen werd. Mijns inziens is echter nimmer voldoende aandacht aan de primaire catarrh der bovenste luchtwegen geschonken; steeds

-ocr page 150-

			— ï4§
		staarde men zich blind op de long- en longborstvliesontstekingen, die slechts complicaties zijn. De opzet der vele onderzoekers n.1. het trachten met streptococcen eene pneumonie te verwekken en dit als bewijs aan te halen voor de oorzakelijke beteekenis dezer lagere organismen voor de borst- ziekte is foutief. Wellicht zal eenmaal het directe bewijs als zoo- danig voor de streptococcen kunnen geleverd worden, als soortge- lijke experimenten ingesteld worden, zooals door Claisse bij konijnen verricht werden, waarmede hij gelijktijdig de beteekenis van het praedisponeerend moment aantoonde. Door Troester werd getracht paarden, door intraveneuse inspuitingen van virulente streptococcenculturen, eene ontsteking der luchtwegen te bezorgen nadat men deze paarden door langdurige galopoefeningen zeer vermoeid had. Dit gelukte echter niet. Ook de natuurlijke infectie kan eerst onder bijzondere omstandigheden tot stand komen. Geeft men b.v. een aantal gezonde paarden de zelfde inspannende be- weging en stelt men deze dieren alsdan bij zeer ongunstige weers- gesteldheid aan tocht bloot, dan ziet men soms bij een dezer paarden een ontsteking der luchtwegen optreden. Op de vraag, waarom juist dit eene paard ziek werd, kan slechts geantwoord worden dat er bij dit dier eene zekere vatbaarheid voorhanden was. Vat- baarheid moet aanwezig zijn, voordat de streptococcen hunne be- langrijke rol kunnen gaan vervullen. Deze vatbaarheid staat in direct verband met de vermindering van de weerstandsmidde- len van het organisme. Van belang zou het zijn te weten welke de weerstandsmiddelen zijn. Alle pogingen echter in deze richting gedaan hebben nog geen positieve uitkomsten opgeleverd noch het bepalen der leucocytenformule, noch dat van den opsonischen index, evenmin het nagaan der alimentaire glycosurie zijn gebleken methoden te zijn, die een nader inzicht kunnen geven in de natuur- lijke verweermiddelen. Konden wij met de virulente streptococcencultuur, hetzij rein, hetzij in samenwerking met de bacteriën, waarmede zij steeds worden aangetroffen, tevens „vatbaarheid" inspuiten, het bewijs zou volgens mij stellig gemakkelijker zijn te leveren. Eerst nadat ons de voorwaarden bekend zijn en wij een nader inzicht verkregen hebben in de veranderingen, welke in het organisme plaats grijpen, alvorens van een vatbaar zijn voor streptococcen sprake is, zullen wij mogelijk in staat zijn experimenteel de aetiologische beteekenis der streptococcen voor de borstziekte der paarden, vast te stellen. Meden ten dage twijfelt zeker niemand meer aan de oorzakelijke beteekenis van de diplococcen van Fraenkel voor de croupeuse

-ocr page 151-

			— 150 —
		pneumonie van den mensch. Het „bewijs", dat zij de werkelijke oorzaak zijn, moet evenwel nog steeds geleverd worden. Om de volgende redenen, meen ik, aan de streptococcen en hun stof- wisselingsproducten een groote oorzakelijke beteekenis ten opzichte van de borstziekte der paarden te moeten toekennen. i°. Het geregeld voorkomen der streptococcen in zeer virulenten toestand, in het screet der bovenste luchtwegen. 2°. De aanwezigheid van complementbindende stoffen, ten opzichte van een streptococcenextract, in het bloed van patiënten waarbij de borstziekte, zoowel normaal als met complicatie ver- liep. De aanwezigheid van specifieke anti-lichamen werd eveneens door agglutinatie onderzoekingen bevestigd. 3°. Het feit, dat in gevallen van borstziekte waarbij van een aandoening der longen geen sprake is, zich de zelfde karakte- ristieke algemeene verschijnselen voordoen, als plotseling optreden van hooge koorts, kritische lisis, verschijnselen, een groote overeen- komst vertoonende met die welke eveneens bij pneumonie voor- komen, waaraan streptococcen ten grondslag liggen. 4°. De verkregen resultaten ten opzichte van het voorkomen der bekende complicaties, als hoefbevangenheid, iritis, petechiaal- typhus e.a. welke ik toeschrijf aan de geregelde behandeling der patiënten met pneumoniestreptococcenserum. Beschouwen wij de longontsteking, welke in het verloop der borstziekte kan optreden, als van secundairen aard, dan meen ik, hoe paradoxaal dit in verband met de geringe symptomen ook lijkt, de borstziekte van het paard te moeten beschouwen, als een pri- maire catarrh der bovenste luchtwegen. Mijns inziens is echter nimmer voldoende aandacht aan deze symptomen geschonken. Tot deze symptomen moeten gerekend worden: vermeerderde gevoeligheid van strottenhoofd en luchtpijp, hoesten, secretie, gepaard gaande met koorts en verminderde eetlust; terwijl bij de sectie blijkt, ontsteking van het slijmvlies ter plaatse met punt- vormige bloedingen. Deze primaire catarrh der bovenste luchtwegen beschouw ik als voorbeschikkend moment, omdat hiermede in direct verband staat eene vermindering van het normaal weerstandsvermogen en het pathogeen worden van de aanwezige saprophytische microörga- nismen. De eerste gevallen van borstziekte doen zich in het Remonte- depöt steeds voor bij de meest armoedige paarden. Eerst na eenigen tijd, nadat dus aangenomen mag worden, dat er van vermeerderde virülentie der lagere organismen tengevolge van passage bij ver-

-ocr page 152-

			— r5i —
		schillende zieken sprake is, zien wij de borstziekte eveneens bij meer krachtige paarden optreden. Als praedisponeerende oorzaken komen in het Remontedepöt in aanmerking; koude vatten, inwerking van gassen, stof en zand. Zooals ik reeds vermeldde, bestaat de bodem der stallen uit los zand en ontbreekt rioleering. Het zijn deze oorzaken, welke tot prikkeling van het slijmvlies der bovenste luchtwegen aanleiding geven. Indirect verband hier- mede staat eene vermindering van het normaal weerstandsvermogen van het lichaam en het pathogeen worden van de streptococcen met de overige bacteriën, waarmede zij aldaar in latent microbisme voorkomen. Ten opzichte van het wezen der borstziekte, meen ik, naar aanleiding van vorenstaande, te kunnen concludeeren: i°. dat de z.g. borstziekte der paarden, een catarrh van de bovenste luchtwegen is; 2°. dat de pneumo- en pleuropneumonieën, welke in het ver- loop der borstziekte optreden, moeten beschouwd worden als complicaties, tengevolge eener secundaire infectie der longen, door de in de bovenste luchtwegen voorkomende diplo-streptococcen, welke meestal in associatie met staphylococcen, doch ook met ovale bacillen en coli-bacteriën, de voornaamste plaats innemen onder de micro-organismen, die bij deze primaire catarrh een groote aetio- logische rol spelen, en 3°. dat het optreden van naziekten, als cornage, hoefbevangen- heid, petechiaaltyphus, gewrichts-, peesscheede- en oogontste- kingen, het gevolg zijn van de inwerking van toxinen, welke in hoofdzaak door genoemde diplo-streptococcen geproduceerd worden. De invloed van de borstziekte op het ontstaan van cornage. Zooals reeds gezegd, is de invloed van de borstziekte op het ontstaan van cornage reeds lang vermeld. Jaarlijksche waarne- mingen in het Remontedepöt bevestigden dit. Zoowel de Iersche als de inlandsche remontepaarden worden voor den aankkoop ter dege op cornage onderzocht en komen niet lijdende aan dit euvel in de weiden en in het Remontedepöt aan. Toch trekken in den regel ieder jaar enkele paarden als cornard naar de corpsen. Het onderzoek na het beëindigen der borstziekte- enzootiën 1910/11 en 1911/12 gaf tot resultaat, dat resp. 3 en 5 paar- den aan cornage lijdende waren. Zes dezer paarden waren in het Re- monte-depöt voor borstziekte in behandeling geweest, met de twee overigen moet dit stellig in de weiden het geval zijn geweest.

-ocr page 153-

					152 -
			De thermische reactie bij deze zes paarden tijdens de borstziekte- aandoening was:
		Hoef No. 6 "3 ie 2e 3e 4e 5e 6e 7e 8e ge 10e 11e 12e na de infectie. 618 27 406 404 406 40 398 386 385 376 374 372 372 373 767 25 40I 40' 405 40* 309 397 38« 386 381 38 379 374 1030 18 402 402 392 39 39' 391 382 377 375 374 374 372 8 5 40» 403 395 308 38» 376 374 374 378 376 372 371 218 10 40* 40 4°2 40 394 38» 382 373 37 37B 371 371 258 10 395 404 406 404 402 406 403 391 374 374 374 38
				Slechts bij één dezer patiënten n.1. bij n°. 258 kon tijdens het verloop der borstziekte ,,longcongestie" geconstateerd worden; bij de overigen verliep de ziekte normaal. Zooals ik reeds vermeldde, kon bij het hinneken der borstziekte patiënten steeds phonatie-stoornissen gehoord worden. Het abnor- male geluid, dat alsdan voortgebracht werd, was hoogst eigenaardig. Zoowel bij de enzoötie 1910/11 als bij die van 1911/12 verdwenen de verschillende zenuwsymptomen bij alle borstziekte patiënten volkomen, met uitzondering der acht gevallen van chronische cor- nage. Het paard n°. 40 uit stal 30 was na herstel van de borstziekte- aandoening eveneens als lijdende aan dit euvel genoteerd. Onge- veer één maand was het inspiratorisch cornagegeluid duidelijk waarneembaar. Enkele maanden later bleek echter, dat de adem weer volkomen normaal was. Het optreden van cornage bij voor- noemde acht borstziektepatiënten was plotseling Generaal Knel, welke gedurende 12 jaren aan het hoofd van het Remontedepöt stond, kan deze waarneming door meerdere bevestigen. De alge- meene veronderstelling, dat het recurrensverlammingsproces vier weken duurt (waarborgtijd) moet dus als onjuist worden be- tracht. Het onderzoek, dat bij een der voornoemde acht paarden (n° 417) ingesteld werd, ten einde na te gaan of in het bloedserum complementbindende stoffen aanwezig waren, ten opzichte van een streptococcen extract viel positief uit. Met een ovale bacillen ex- tract werd geen remming der haemolyse verkregen. Naar aanlei- ding van deze resultaten werd geconcludeerd, dat het aan typische

-ocr page 154-

			— 153 —
		borstziekte lijdende remontepaard n° 417, waarbij chronische cornage restte, tijdens de borr.tziekte-aandoening door streptococ- cen was geïnfecteerd. Eenzijdige recurrens-verlamming met hemi- plegia laryngis worden bij den mensch, behalve bij abnormalen druk op de N. recurrens (aneurisma aorta, oesophaguscarcinoom, bronchiaalklier-, schildklier- en mediastinaal-tumoren) eveneens waargenomen in het verloop van acute infectie ziekten (pneumonie, roodvonk, influenza) waarbij de streptococcen eene belangrijke rol spelen. In verband met vorenstaande, meen ik dan ook aan de streptococcentoxinen een voorname beteekenis te moeten toeken- nen voor het optreden van chronische cornage bij die borstziekte patiënten, welke ten opzichte van dit euvel erfelijk belast zijn. Voor de aetiologie van cornage komt mij de persoonlijke mededeeling van den majoor paardenarts e. r. van het Oost Indische Leger L. J. Hoogkamer van beteekenis voor. Gedurende den tijd, dat bij dit leger uitsluitend het inlandsche paard in gebruik was kon hij in zijn dertig jarigen diensttijd noch borstziekte noch cornage con- stateeren. Toen evenwel in 1906 een groot deel der benoodigde re- monten voor het eerst in Australië aangekocht werden, werd laatst genoemd lijden daarentegen wel in het leger waargenomen. Bij den aankoop in Australië was hem van het voorkomen van borstziekte aldaar niets bekend. Gedurende de overtocht van Brisbane naar Java via Torrestreet, waarmede ^ 22 dagen ver- loopen, traden steeds vele gevallen van heftige pleuropneumoniën op. In zijn rapport „Ueberseeischer Transport von Haustieren" uitgebracht op het 9e Int. Veterinair Congres te den Haag 1909, zegt majoor Hoogkamer: „Alle Sachverstandigen sind darüber einig, dass der Mangel an frischer Luft die Hauptursache der Lungenbrustfellentzündung ist. Diejenigen, welche ich persönlich wahrgenommen habe, kenn- zeichneten sich durch einen perakuten Verlauf und schon im Anfangsstadium konnte das Bild einer schweren allgemeinen Infektion mit pragnanten Symptomen der Septicaemie (Schüttel- frost, hohes Fieber, sehr frequenter, kleiner, fast unfühlbarer Puls, grosse Herzschwache, Mattigkeit und Eingenommenheit des Sensoriums, braungelbe Konjunctivae in welcher hie und da Ekchymosen, blaurote Nasenmucosa, Koliksymptome, Durchfalle, blaugefarbte Rectalmucosa, übelriechender Nasenausfluss, sehr frequente pumpende Respiration, kaum hörbare Hertztöne, —■ spezielll der zweite — u. s. w.) konstatiert werden. Op eene andere plaats in dit rapport vond ik vermeld; ,, Denjenigen, welche wegen Mangel an Luftzutritt krank werden

-ocr page 155-

			— 154 —
		raume man einen der Stfinde auf den Deck ein oft genügt dieses allein." Blijkens de verslagen van den militair veterinairen dienst in het Indische leger kwamen borstziektenenzoötiën nimmer voor; ook niet na den invoer van Australië. Toch vertoonen de symptomen aan boord groote overeenkomst met die der borstziekte. De Australische paarden, lijdende aan cornage, hebben dit euvel dus zeer waarschijnlijk te danken aan de aandoening der luchtwegen, tijdens het transport. De reden, waaraan majoor Hoogkamer ver- meent te moeten toeschrijven, dat deze ademhalingsziekte der Australische Remonten na hun komst in Indië, aldaar geen vasten voet krijgt, moet gezocht worden in het verblijf dezer dieren in de open lucht. In verband hiermede breng ik mijn waarneeming in het Remonte-depöt te Milligen in herinnering: Hoe gunstiger het weer is en hoe meer de paarden gelucht worden en buiten vertoeven, hoe minder gevallen van borstziekte zich voordoen. Onder zoodanige omstandigheden kunnen zelfs weken verloopen zonder dat een nieuw geval waargenomen wordt. De bereiding van het serum tegen de streptococcen. Een werking van de toxinen op het vaatendotheel en op, de cellen van het nier-parenchym kan bij de verschillende ziekten, waarbij streptococcen een voorname rol spelen, niet ontkend wor- den. Hierop wijst n.1. het voorkomen van haematurie en van nephri- tis, welke eveneens bij roodvonk, •griep en erysipelas vermeld zijn. Dat men bij de genoemde ziekten van mensch en dier met toxinen te doen heeft, bevestigen tevens de bacteriologische waarnemingen. Zelden toch gelukt het tijdens de ziekte streptococcen uit het bloed te kweeken en kunnen zij hierin in den regel eerst enkele uren vóór den dood worden aangetoond. Niettegenstaande dus de verschijnse- len wel degelijk er op wijzen, dat een voortdurende vorming en in circulatie geraken van toxinen bij genoemde ziekten, waarbij streptococcen een groote rol spelen, plaats heeft, gelukte het mij niet te ontdekken, dat hiermede bij de bereiding van antistreptococ- censera rekening is gehouden. Het is dan ook hoofdzakelijk daar- aan, dat de antistreptococcensera, die in den handel worden gebracht den toets der kritiek, veelal niet hebben kunnen doorstaan. Marmorek was de eerste, die tot de bereiding van een anti- streptococcenserum overging. Voor de immunisatie zijner paar- den gebruikte hij slechts één streptococcenstam, afkomstig van een lijder aan roodvonk. Deze stam was door dierpassage (konijn) virulent gemaakt. Dit monovalentserum werd door Marmorek voor

-ocr page 156-

			— i55 —
		alle streptococcen-aandoeningen aanbevolen. Resultaat bleef he- laas uit. Denys en van de Velde gingen bij de bereiding uit van ver- schillende voor den mensch virulente streptococcenstammen, welke niet door dieren gepasseerd waren. Doch ook dit serum leverde geen practische uitkomsten op. Aronson gebruikte aanvankelijk voor de intraveneuse inspuiting zijner serumpaarden uitsluitend strepto- coccenstammen, welker virulentie door meermalen muizenpassage was verhoogd. Nadat ook voor dit serum de onwerkzaamheid werd bewezen (Baginsky), gaat hij thans uit van streptococcenstammen, welker virulentie door dierpassage is verhoogd en die gelijktijdig pathogeen voor den mensch zijn. Roux en Tavel wenden zooveel mogelijk streptococcenstammen van verschillenden oorsprong aan, zonder deze vooraf door muizen te laten passeeren; zulks naar aan- leiding van de mededeelingen van Koch, Pctruschky e.a., dat streptococcen door dierpassage zelfs bij rechtstreeksche inspuiting bij den mensch onschadelijk zijn. Van verschillende zijden is nader beweerd, dat streptococcen van verschillende herkomst hun eigen- schappen na dierpassage (muizen) verliezen en alle gelijk worden. Evenals Roux en Tavel gingen Menzer, Moser en Paltauf bij de bereiding hunner sera van dezelfde gedachte uit. Menzer gebruikt o.a. anginastreptococcen van acuut gewrichtsrheumatisme. Het Höchsterserum van Meyer en Ruppel, in den beginne evenals dat van Aronson door inspuitingen van culturen verkregen na dier- passage van voor den mensch pathogene streptococcenstammen, wordt thans bereid door inspuiting van streptococcen van den mensch, welke voor dieren pathogeen zijn (o.i c.M3 eener bouillon- cultuur, welke 24 uur bij 3J0 C gekweekt is, moet een muis in 24—48 dooden). Het gelukte nl. in een zeer groot aantal ziekten o.a. in ge- vallen van erysipelas, phlegmonen, kraamvrouwkoorts, gewrichts- rheumatisme, peritonitis, roodvonk e.a., virulente streptococcenstam- men te verkrijgen, welke pathogeen waren voor muizen, deze dooden onder verschijnselen van septicaemie, en uit het hart in reincultuur te kweeken waren. Marxer (Berl. Min. Woch. 1910, n° 34) kwam bij zijn onderzoekingen tot den uitslag, dat een door een passagestam verkregen serum minstens evengoed beschermt tegen recht- streeks van den mensch gekweekte virulente streptococcenstam- men als een serum, dat volgens de methode van Meyer en Ruppel met behulp van deze stammen zelf verkregen is, waaruit bij besluit, dat het uitsluitend gebruik van laatstbedoelde stammen geen ver- betering van het antistreptococcenserum beteekent. Heimann (Zeitschr. f. Geburtshilfe und Gynaekologie, Bd. LXXI) daarentegen

-ocr page 157-

		— 156 — kwam bij zijn onderzoekingen, bij ongeveer 300 muizen ingesteld, tot de gevolgtrekking, dat het volstrekt niet onverschillig is van welke soort de streptococcen zijn, die voor de besmetting der dieren gebruikt werden. Hij kon o.a. de buitengewoon gunstige werking van het serum van Aronson vaststellen ten opzichte van strepto- coccen, welke voor de immunisatie der paarden gebruikt en door dierpassage virulent gemaakt waren, terwijl hij een volkomen negatieven uitslag verkreeg voor genoemd serum ten opzichte van voor den mensch pathogene streptococcen, die nimmer een dier gepasseerd hadden. Wij zien dus, dat de strijd bij de bereiding der verschillende antistreptococcensera hoofdzakelijk liep over de vraag, of voor de immunisatie der paarden moeten gebruikt worden passagestammen, nl. streptococcen van den mensch, welke vooraf door dieren gepasseerd zijn, of zgn. voor den mensch virulente stammen, die zonder dierpassage op voedingsbodems verder ge- kweekt zijn. Zeer zeker is het voor de werking van een antistrepto- coccenserum van beteekenis, of bij de bereiding gebruik gemaakt is van stammen, welke al of niet door dieren gepasseerd zijn. De sera, welke men op deze wijze verkrijgt, zijn zgn. bactericide sera, daar voor de inspuiting steeds ongeveer 24 uur oude culturen gebezigd werden. Dergelijke culturen bevatten zoo goed als geen toxinen, hetgeen afgeleid kan worden uit de hoeveelheid der cultuur, 100 cc. en meer, welke na eenigen tijd van voorbehandeling zonder na- deel bij het serumpaard intraveneus kan ingespoten worden. Wil men evenwel van een zekere werking van het antistreptococcen- serum verzekerd zijn, dat moet het mijns inziens eveneens anti- toxisch zijn. Dit is te verkrijgen door de te immuniseeren paarden afwisselend te behandelen, intraveneus met virulente 24 uur oude streptococcenculturen en onderhuids met serumboullon-strepto- ccccenculturen (toxinen), welke verscheidene dagen bij 370 C. gekweekt en door plaatsing gedurende één uur bij 52°C. gedood zijn. Voor de intraveneuse inspuitingen moeten echter niet uitsluitend virulente menschen-streptococcenstammen aangewend worden, doch eveneens zoodanige, welke afgezonderd zijn uit organen van verschillende dieren, welke aan een primaire of secundaire strepto- coccenbesmetting overleden. Naast rechtstreeksche inspuiting dezer voor mensch en dier pathogene stammen, komt het mij zeer gewenscht voor de serumpaarden eveneens met zgn. passagestam- men te behandelen, ten einde de polyvalentie van het serum op te voeren. In verband met de verkregen uitkomsten bij mijn onder- zoekingen ten opzichte van verschil in virulentie van streptococ- cen afkomstig, zoowel van den mensch als van dieren, bleek mij,

-ocr page 158-

			— 157 ~
		dat aan de zgn. diplostreptococcen, welke na enting in serumbouil- lon en plaatsing bij 370 C. tot streptococcen uitgroeien, gekweekt uit de longen van paarden, gestorven aan een secundaire pneumonie in het beloop van goedaardigen droes, borstziekte en Pferdestaupe," de grootste virulentie moet worden toegekend. Dat streptococcen toxinen zeer zeker aanwezig zijn in serum- bouillonculturen, welke verscheidene dagen bij lichaamstempera- tuur gestaan hebben, kon afgeleid worden uit de vermelde hevige reactie, welke door mij na intraveneuse inspuiting van 10 en 5 c.M3 eener dergelijke gedoode cultuur waargenomen is. Menzer, Meyer en A. Wolff nemen aan, dat de immuunlichamen van het anti- streptococcenserum met de streptococcen verbindingen aangaan en deze door vermoedelijke beleediging dwingen toxinen af te geven. De toxinen worden dan door de antitoxinen van het serum geneutraliseerd. De gedoode bacteriën worden dan door de leuko- cyten opgenomen en verder verwerkt. Is deze endotoxinetheorie, welke, zooals bekend is, Pfeiffer voor cholera- en typhusbacillen opstelde, juist, dan moet van een antistreptococcenserum, volgens de door mij aangegeven wijze, per se beter gevolg verwacht worden. Volgens Denys en Leclef, Bordet, Neufeld en Rimpau, Meyer en Michaelis e.a. is aangetoond, dat de phagocyten een gewichtige rol spelen. Door geen enkelen onderzoeker is echter noch in reageerbuis noch in het lichaam van het dier het uit elkaar vallen der coccen door het serum waargenomen. Uit het bovenstaande blijkt, dat wat de bereiding van het antistreptoccccenserum betreft, dit moet zijn: Antitoxisch, en bactericied. Waarop de werking echter berust is niet bekend; deze schijnt noch antitoxisch noch bactericied, doch bacteriotroop te zijn, zooals Neufeld en Rumpau (Ztschr. f. Hyg. 1915. 51) aangetoond hebben. Nieuwere experimenteele onder- zoekingen van Bail en Kleinhaus (Ztschr. f. Immunitdtsforsch. 1912—3) hebben ten opzichte van het ARONSON'sche serum uitge- wezen, dat dit een bijzonderen bacteriotropen invloed uitoefent op de leucocyten. Het serum tegen de borstziekte in het bijzonder. Zooals reeds vermeld, staan volgens Marmorek de streptococcen onder invloed van de stofwisselingsproducten der bacteriën, waar- mede zij in symbiose voorkomen. Onder deze laatsten meen ik, volgens persoonlijke waarnemingen, ten opzichte van de borst- ziekte, aan de staphylococcen de voornaamste beteekenis te moeten toekennen. Dit geldt eveneens voor de verschillende streptococcen-

-ocr page 159-

			- i58 -
		infecties bij den mensch. Zeer terecht wordt mijns inziens dan ook hier te lande bij de bestrijding dezer aandoeningen bij den mensch niet uitsluitend gebruik gemaakt van een antistreptococcenserum, doch van een antistaphylo-antistreptococcenserum, hetwelk door Prof. Spronck te Utrecht bereid wordt. Van een soortgelijk serum hetwelk in bactericied en antitoxisch opzicht aan hooge eischen beantwoordt, verwacht ik voor de borstziekte, zoowel preventief als curatief aangewend, zeer gunstige resultaten. Zooals ge- bleken is kunnen eveneens ovale en coli-bacillen de oorzaak zijn van ernstige secundaire infecties bij de borstziekte. Voor laatstge- noemde bacteriën verwijs ik naar het bacteriologisch onderzoek der longen van n° 709, waarbij uit de longen als het ware in reincultuur coli-bacillen gekweekt werden. Wanneer een patiënt tijdens eene enzoötie overlijdt, tengevolge van eene secundaire pneumonie, dan is het instellen van een bacteriologisch onderzoek zeer gewenscht. Blijkt alsdan, dat ovale of coli-bacillen overwegend voorhanden zijn, dan is het aangewezen bij de verdere serotherapie hiermede rekening te houden. Met zekerheid mogen wij aannemen, dat gedurende de eerste jeugd een zekere graad van natuurlijke immuniteit voor verschil- lende lagere organismen ook bij dieren voorhanden is. Zoowel bij den mensch als bij het dier komt het herhaaldelijk voor, dat gedu- rende de voeding met moedermelk infectieziekten slechts spora- disch optreden. Volgens Flesch schijnt deze immuniteit geheel te ontbreken bij zuigelingen welke kunstmatig zijn gevoed. In ieder geval is het een feit, dat infecties in het algemeen veel frequenter en veel ernstiger zijn bij laatstgenoemde dan bij borstkinderen. Zooals ik reeds aangaf bepaalde ik voor pneumonie streptococ- cen het agglutine-gehalte van het serum van een veulen, waarvan met zekerheid bekend was, dat het steeds gezond was geweest. De reactie was positief. Het serum bevatte dus normaal agglutinine voor pneumoniestreptococcen, evenals dit voor normaal serum van den mensch voor typhus het geval is. Ten opzichte van de varkenspest constateerde Reynolds bij pasgeboren biggen van immune moedervarkens een hooge mate van immuniteit tegen deze ziekte. Eerst na 12—14 weken was deze immuniteit grootendeels verdwenen. Zonder twijfel bezit het organisme van mensch en dier in de jeugd resitentie tegen infecties van bacteriën, welke o.a. in de voorste luchtwegen in z.g. latent microbismus verkeeren. Infec- ties dezer bacteriën geschieden eerst na het optreden van een voor- beschikkend moment ten gevolge waarvan eene vermindering der organische reacties ontstaat.

-ocr page 160-

			- i59 -
		Alsdan worden de saprophytische bacteriën actief, zij vermeerde- ren zich snel, vormen toxinen en zijn plotseling pathogeen geworden. Het hangt nu van de aangeboren immuniteit, welke op de een of andere manier vermindert of verdwenen kan zijn, af hoe het ver- loop zal zijn. Zoowel mensch als dier moeten aan dezen strijd deelnemen. Ageeren nu de verschillende bacteriën gezamenlijk na het op- treden van het praedisponeerend moment, of zijn het wellicht eerst de staphylococcen afzonderlijk of in associatie met ovale en coli- bacillen, welke actief worden, toxinen produceeren, onder wier invloed de streptococcen virulent worden? Ik vermoed, dat dit bij de eerste gevallen eener borstziekte enzoötie plaats heeft. Na passage bij meerdere patiënten, acht ik de streptococcen instaat onmiddellijk primair op te treden, te geraken tot eene sterke toxinenproductie, welke onder invloed der symbiotische bacteriën bevorderd wordt. In verband met vorenstaande ontken ik, dat de z.g. borstziekte bij het paard eene „specifieke" infectieziekte is. De verschillende onderzoekingen hebben bewezen, dat men niet met eene eigenlijke algemeene infectie te doen heeft, doch met een plaatselijk blijvende, die een sterke toxicaemie veroorzaakt. Ik beschouw dit lijden dan ook als een „infectieus complex", ver- oorzaakt door het plotseling virulent worden van de saprophy- tische bacteriën, welke als commensalen van het organisme in de bovenste luchtwegen voorkomen. Ten gevolge van de verkregen virulentie zijn deze bacteriën infectieus en contagieus geworden. Ik schrijf het heerschend karakter der borstziekte toe, aan de toename in virulentie dezer bacteriën, en het klinisch specifiek voorkomen aan de neiging, welke deze bacteriën hebben onder zekere voorwaarden een juist omschreven pathogene eigenschap te ver- krijgen en deze te behouden bij passage van het eene op het andere paard. Na herstel van de borstziekte rest voor gëruimen tijd actieve im- muniteit; deze is echter niet blijvend. Hetzelfde geldt eveneens voor streptococcen-ziekten van den mensch. Dit beweren duidelijk Koch en Petruschky, welke in korte tusschenpozen bij den zelfden patiënt erysipelas opwekken. Ook longontstekingen kunnen zich bij den zelfden persoon meerdere malen voordoen. Het Zeitschr. für Veterinairkünde Heft, 1913 bevat de laatste rapporten over de verdere borstziekte-onderzoekingen van Prof. Gaffky en Lührs. De laatste conclusie van hun rapport, uitge- bracht den gen Sept. 1912 luidde: Die in dem bacterinfreien, in-

-ocr page 161-

			— lóo —
		fektionsfahigen Bronchiaalinhalt reichlich vorhandenen Flimmef- epithelzellen zeigen oft eigenartige Einschlüsse, die aber als Para- siten nicht anzusprechen sind, vielmehr der Ausdruck degenerativer Vorgange in den Zeilen sind. Ruim drie maanden later werd dien- aangaande in hun laatste rapport van den i5enDec.i9i2 het volgende medegedeeld: Von besonderer Bedeutung erschienen uns dagegen Befunde, welche nicht die Flimmerepithelzellen, sondern einkernige, mehr oder weniger rundliche Zeilen in der infektionsfahigen Absonde- rung der Luftwege betreffen, Zeilen die, wir als aus den Lungen- blaschen oder den feinen Luftröhrenasten stammende Epithel- zellen ansehen. Schon seit Jahren ist uns aufgefallen, dass diese Zeilen vielfach eigentümliche, der künstlichen Farbung nicht zu- gangliche scharf abgesetzte Hohlraume enthalten, in denen mehr oder weniger stark farbbare, meist rundliche, bisweilen auch mehr stabförmige Körperchen liegen. Was uns immer besonders auf- fallig erschien, war, dass die Zahl der in solchen Vakuolen einge- schlossenen Körnchen überwiegend 6 betrug. Alle Versuche, in diesen Einschlusskörperchen eine deutliche Struktur zur Anschau- ung zu bringen, hatten zunachst unbefriedigende Ergebnisse ge- liefert. Erst neuerdings ist es Lührs gelungen (und zwar zu- nachst bei einem am 4. Krankheitstage getöteten Fohlen) feinere Einzelheiten an jenen Einschlusskörperchen darzustellen. Es zeigte sich namlich, dasz die in der Vakuole liegenden Gebilde bei der Farbung nach Giemsa in ihrer Grundsubstanz nicht selten einen auffallenden hellblauen Farbenton annahmen und in sich eingeschlossen deutlich rot gefarbte Partikel enthielten. Dass wir es hier mit Parasiten zu tun haben, halten wir für warhscheinlich. Die Gebilde finden sich, soweit wir es zur Zeit be- urteilen können, regelmassig bei der Brustseuche, sie sind uns aber bisher bei zahlreichen Kontrolluntersuchungen weder bei ge- sunden Pferden, noch bei Druse, noch bei einem rotlaufkranken oder bei septicaemisch erkrankten Pferden begegnet. Ist die Annahme, dass es sich um Parasiten handelt, richtig, so muss es gelingen, auch andere Entwicklungsstadien von ihnen zu finden. Einen Anhaltspunkt haben wir in dieser Beziehung be- reits insofern, als der zoologische Assistent des Instituts Dr. Jol- los, der neuerdings zu den mikroskopischen Untersuchungen zugezogen ist, in Uebereinstimmung mit früher schon van uns gesehenen Gebilden, in einzelnen einkernigen Zeilen, in einer Vakuole eingeschlossen, je ein isoliertes mit einem Kernkörper- chen (?) versehenes Gebilde gefunden hat, das er nach seinem

-ocr page 162-

			— i6i —
		farberischen Verhalten ebenfalls für ein parasitares zu halten ge- neigt ist. Auch Professor Hartmann, der Vorstand des Protozoen- Laboratoriums, neigt sich dieser Ansicht zu. Ruim \\ jaar wachten wij te vergeefs op nadere bevestiging. Ik betwijfel zeer of de onderzoekingen, welke in deze richting in- gesteld worden ooit eenig resultaat zullen opleveren. Ik meen aangetoond te hebben, dat de z.g. borstziekteiseenzeer acuut lijden. Van de mij bekende protozoen aandoeningen van het paard daarentegen ken ik er geen enkele, waarbij het verloop zoo acuut is, integendeel zij zijn allen vrij chronisch. Uit de resultaten mijner studie, blijkt tevens: i°. dat de naam van borstziekte (Brustseuche, pleuropneu- monia contagiosa), deze catarrh der bovenste luchtwegen niet toe- komt. Te blijven spreken van „Influenza" lijkt mij zeer verkeerd. Het meest gewenscht komt mij voor de benaming van „griep". 2°. dat het geenszins noodzakelijk is deze ziekte in de wet op te nemen in de rij der besmettelijke veeziekten. Zeer zeker is het eene besmettelijke ziekte, daar er evenals b.v. bij de croupeuse pneumonie van den mensch microörganismen aan ten grondslag liggen. Wij hebben echter gezien, dat het zoo goed als onmogelijk is de ziekte kunstmatig te verwekken, terwijl uit de gedane waarnemingen gebleken is, dat de besmettelijkheid gering is, zoowel voor paarden in de omgeving der weiden, als in de omgeving van het depot. In Duitschland is verplichte aangifte van gevallen van borstziekte bij paarden wettelijk voorgeschreven. Dientengevolge is ieder paardenhouder of diens vertegenwoordi- ger verplicht bij het waarnemen dezer ziekte bij een zijner paarden daarvan binnen een etmaal aangifte te doen bij den burgemeester dier gemeente waar het paard zich bevindt. Ik acht dit in ver- band met vorenstaande overbodig, te meer daar handel en verkeer hierdoor slechts schade lijden. Voor legerpaarden is het gewenscht maatregelen te nemen en wel voornamelijk in die landen, welke geen remontedepöt bezitten. Tot de oprichting dezer depots moet ik krachtig aandringen. Voor ons land is zeer zeker het groote voordeel van het remontedepöt ge- bleken. Borstziekte-enzoötiën komen als het ware in onze garnizoenen niet voor. De gevallen beperken zich in den regel i°. tot officiers- paarden, welke op vreemde stallen aangekocht en dus niet in het

-ocr page 163-

			— ÏÖ2 —*
		remontedepöts vertoefd hebben en 20. tot de depots der regimenten, waarheen jonge remontepaarden gedirigeerd zijn, die te Milligén niet aan de borstziekte lijdende waren. Dit is o.a. thans te Haarlem het geval. Zooals ik in mijne studie over de aetiologie en de therapie der Influenza catarrhalis (fiëvre typhoide Pferdestaupe) vermeldde, moeten de z.g. influenza enzootiën onder onze garni- zoenspaarden in hoofdzaak op rekening van deze aandoening ge- steld werden. Wij hebben verder gezien: i°. dat ook in het remontedepöt te Milligén de borstziekte zich het eerst vertoonde bij die paarden, welke in de hoeken geplaatst waren; 2°. dat hoe beter de stallen werden gedesinfecteerd, gedurende langeren tijd geventileerd en buiten gebruik gesteld, de borstziekte des te later optreedt, en voorts. 3°. dat, naarmate de paarden langer in de loopplaatsen ver- blijven en hun in de drijfbanen beweging wordt gegeven, het aantal ziektegevallen des te kleiner is. In den regel zien wij de borstziekte het hevigst optreden bij die paarden, welke in de minst gunstige hygiënische omstandigheden verkeeren, o.a. is dit vooral het geval bij jonge, „vetgemeste" paarden op handelsstallen. Steeds kon in het remontedepöt te Milligén, een gunstiger verloop der borstziekte waargenomen worden bij die paarden, welke in stallen geplaatst waren, welke in hygiënisch opzicht tot de beste behoorden. Zoolang en in het bijzonder de groothandelaren in paarden, directeuren van rijtuigmaatschappijen en expeditie-ondernemingen niet te overtuigen zijn van de hooge noodzakelijkheid ingrijpende hygiënische maatregelen te nemen, wat o.a. bouw, inrichting der stallen, afzondering, desinfectie en verpleging der paarden betreft, maatregelen waardoor in het algemeen het weerstandsvermogen dezer dieren wordt verhoogd, zullen belangrijke finantiëele verliezen geleden worden, welke niet steeds zijn te voorkomen door prophy- lactische en curatieve aanwending van specifieke sera, welke zeer zeker de bijzondere verweermiddelen versterken, waarover de paarden reeds in zekere mate beschikken.
				Ll#]