raskennis, het hoefbeslag enz. aan de Koninklijke Militaire Aca-
demie te Breda, aan de Rij- en Hoefsmidsschool te Amersfoort
en tot het houden van voordrachten voor officieren in onder-
scheidene garnizoenen, alsmede voor het geven van onderwijs
in paardenkennis aan het kader (onderofficieren en korporaals).

Het zou zeer Wenschelijk zijn dat minstens 3 paardenartsen zich
uitsluitend aan paardenkennis, hoefbeslag en gezondheidsleer, met
inbegrip van voederkennis en stalinrichting, zouden kunnen
wijden, waarvan 1 directeur zou moeten zijn van de militaire
hoefsmidsschool (welke o. i. geheel gescheiden van de Rijschool
diende te zijn, alzoo een geheel afzonderlijke inrichting zou
moeten worden), 1 leeraar aan de Kon. Mil. Academie en 1 vast
lid van de remontecommissi�n en van een in te stellen algemeene
fourage-commissie. �

De Minister van Oorlog heeft destijds zijn keuze van adviseurs
of controleurs niet gevestigd op het corps paarden-artsen, ook
niet op het corps der cavalerie-officieren, maar op dat der
artillerie-officieren. De aanleiding hiertoe zal wel hebben bestaan
in het feit, dat de eventueele aankoop van remontepaarden zich
toch wel uitsluitend zou moeten bepalen tot die voor de veld-
artillerie en misschien ook omdat onder de artillerie-officieren
enkele bijzonder geschikte personen voorkwamen.

De keuze is, al mag dan ook het corps, waaruit zij is gedaan,
niet juist zijn te achten, uitstekend geweest, daar de drie kapiteins
der veld-artillerie, voor genoemde taak aangewezen, zich uitne-
mend hiervan hebben gekweten en thans tot de voormannen op
het terrein van de bevordering der paardenfokkerij behooren.
Kapitein D. Kromhout, thans gep. Kolonel en Directeur van
het Rijkshengstveulendepot te Bergen-op-Zoom, verkreeg als
werkkring de 3 zuidelijke provinci�n; Kapitein J. H. Knel,
thans gep. Kolonel en Oud-Directeur v/h. Remonte-depot te Milli-
gen, en vast medewerker van �Het Paard", werd aangewezen voor
Gelderland, Utrecht en Overijsel, terwijl Kapitein K. D. Punt, thans
Kolonel, Voorzitter van de Alg. Keuringscommissie voor de paarden-
fokkerij , Voorzitter der Remonte-commissie voor het binnenland
en Aangewezen Directeur van het remontewezen in tijd van
oorlog, Zuid-Holland, Noord-Holland, Drenthe, Friesland en
Groningen tot ambtsgebied ontving *)

*) In de allereerste jaren trouwens was in de twee eerstgenoemde provinci�n
van dit district Majoor (later Luit.-Kolonel) II. II. Ramaer vertegenwoordiger
der Regeering.

VERZAMELDE OPSTELLEN

GEILL. WEEKBLAD VOOR FOKKERS, HOUDERS
EN LIEFHEBBERS VAN PAARDEN. :-: :-: :-: :-:

HOOFDREDACTEUR-UITGEVER: A. W. HEIDEMA, GRONINGEN.

Rijksuniversiteit te Utrex&t

Md. Diergeneeskunde

RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT

..........«�� wi niliill HUI ■

VOORBERICHT 1ste BUNDEL, 1906.

Meermalen is ons de vraag gesteld toaarom �Het Paard"
niet meer in het boekformaat, ivaarin het van 1895�'99 als
maandblad verscheen, werd uitgegeven. Het korte, zakelijke ant-
woord hierop luidt: �er waren te veel materieele bezwaren aan
die wijze van uitgaaf verbonden, tenvyl ook het zoo gewenschte
actueel blijven van tal van berichten te weinig mogelijk was".

Indien thans, door de verwerkte stof te vereenigen tot een
afzonderlijk deeltje, aan den wensch van velen, die een jaarging
niet week op week wenschten te verzamelen en toch den hoofd-
inhoud van het blad willen bewaren, voldaan is � indien
bovendien het werk een plaatsje waardig gekeurd wordt op het
boekenrek onzer Nederlandsche paardenliefhebbers, dan is daar-
mede een illusie van de Redactie verwezenlijkt.

Redactie en Uitgever.

VOOBBERICHT 2E BUNDEL, 1908.

De illusie, neergeschreven bij de uitgave van den l^en bundel,
mochten we verwezenlijkt zien.
Dat ook de uitgave van dezen 2^en bundel welkom moge blijken!

Redactie en Uitgever.

VOORBERICHT 3E BUNDEL, 1910.

Door voldoende vraag naar den l^en (waarvan slechts enkele
exemplaren meer beschikbaar zijn), alsook naar den 2^en Bundel,
is de verschoning van een 3^en Bundel niet achterwege gelaten.
Moge ook deze een welwillende beoordeeling en een bevredigende
waardeering ten deel vallen!

Redactie en Uitgever.

J' Lf- K. 1- Over eigenaardigheden van paarden............ 1

^■WvJ 2. Reis naar de groote paardenmarkt te Lowicz in Polen (Rusland) . . 6

>. K-K 3. Moeilijke paarden................... 28

>>> W M 4. Het vaststellen en het bevorderen eener bepaalde fokrichting ... 29

J-�Z'iC. 5. Paarden-examens ....'.............. 36

6. Over de havervoeding onzer paarden............ 41

tJ 7. Over dressuur.................... 47

� 8. De dubbelsprong................... 54

*%-WK 9. De aankoop van remontepaarden............. 60

cj 10. Over aankoop van legerpaarden.........� . . . . 66

*■« 11. Gebreken-vrij en niet gebreken-vrij............. 70

^ J 12. Aankoop van 5-jaiige paarden.............. 76

ui 18, De beoordeeling van den rug............... 80

^A- w${ 14. Het vaststellen, van het overervingsvermogen van hengsten .... 90

^A'lMlK. 15. Let de Nederlandsche fokker uitsluitend op het exterieur? .... 94

[A/y'J 16. Het sleepersbedrijf te Rotterdom............. 96

//^�/C 17. Nieuws op zadelmakersgebied............... 114

(J 18. Over rijkunst.................... 116

w 19. Het bokken van paarden................ 120

C/« 20. De rijkunst vergeleken met andere kunsten.......... 127

tfXPC 21. Over handicaps, hunne onbruikbaarheid en de reden waarom deze

dienen te worden vervangen door prijzen-draverijen...... 132

"7 f 22. Over zuiver draven in de baan en de beoordeeling daarvan door het

f publiek en het Draverij-Comit�............. 149

23. Het optuigen en aanspannen van jonge paarden........ 154

/' 1SJ/C '*� Behandeling van paarden na arbeid............ 152

' lul^J 25. Slachtpaarden..................... 162

*A UlK_, 26. De richting der paardenfokkerij in Groningen......... 169

y l/,tC 27. Punt van den voet naar het paard, enz........... . 172

� 28. Over den zit..................... 176

U/0^T-/29. Is de paardenhandel wel zoo slecht en komen daarin wel zooveel be-
driegerijen voor als van oudsher de ronde deden?...... 181

ft�'f ³⁰- ^Eerste dressuur buiten................'. 183

Ul/Q^o-31. Nederlandsche paardenmarkten.............. 188

TU IC ^- Scheren van paarden . . . . . . . , .<...... ... . � 203

OVER EIGENAARDIGHEDEN VAN PAARDEN.

�Het Paard" no. 37 '08 bevat een artikel �Zijn paarden ondeu-
gend?", waarin terecht werd opgemerkt, dat ondeugende paarden
meestal z�� zijn geworden door slechte of onoordeelkundige behan-
deling en dat er weinige van nature ondeugend zijn.

Toch hebben zij individueel eigenaardigheden en karaktertrekken,
die zeer verschillend en ook aangeboren kunnen zijn. Om deze
goed te kunnen waarnemen, moet men het jonge paard gadeslaan,
als het in omstandigheden verkeert, die het dichtst bij den natuur-
staat komen, en, daar het zien van kudden wilde paarden bijna tot
de onmogelijkheden behoort, is men voor de bestudeering aange-
wezen op de waarneming van paarden, welke zioh in gezelschap
van andere in weiden, remontedep�ts of stoeterijen bevinden, daar
een betrekkelijke vrijheid genieten en ruimte hebben zich in alle
gangen te bewegen.

Een meer dan tienjarig verblijf in het Remontedep�t te Milligen,
gaf mij de gelegenheid duizende paarden waar te nemen en enkele
aanteekeningen te maken omtrent verscheiden individualiteiten en
verschillende eigenaardigheden. De paarden in Milligen loopen, in
koppels van 15 a 20, los in de stallen, behalve tijdens het voeren
en een korten tijd daarvoor en daarna, terwijl zij gedurende een
groot deel van den dag zich vrij in de open lucht kunnen bewegen
in flinke, door hekken afgezette ruimten, loopplaatsen geheeten,
of wel gedwongen beweging krijgen in een z.g. drijf baan of in een
springbaan.

Dat het paard vroeger in het wild in kudden leefde, onder hoede
van een leidenden hengst, daaraan wordt men herinnerd als door
een of ander ongeval een koppel in Milligen losbreekt en over
de heide rent; worden ze dan niet gekeerd of gejaagd, dan ziet
men het zelfde paard aan het hoofd blijven en de andere trouw
zijn wendingen en zijn richting volgen; ditzelfde gebeurt ook als de
paarden, tengevolge van Zon- en feestdagen of van gladheid, een
of twee dagen niet zijn buiten geweest er nu in de loopplaats
komen. Met ongeduld wachten zij het openen van de groote stal-
deuren af; gaan die open, zoo verdringen zij elkaar om buiten te

komen en rennen dan, weer achter denzelfden leider, eenige malen
hun loopplaats rond. Zijn ze geregeld eiken dag buiten, dan
komen ze, vooral bij warm weer, kalmer buiten.

In de drijf baan � men zou kunnen zeggen � een soort koker,
die een flinke breedte heeft, komen de loopplaatsen der koppels
uit; deze koker loopt om de springbaan, welke een 20 M. breed
en een 300 M. lang is en waarin een paar hindernissen zijn, o. a.
een natte sloot (Fig. 1); in elke drijf baan komen de loopplaatsen uit
van 4 a 8 koppels. Zullen zij nu gedreven worden, dan wordt koppel
voor koppel in de baan gelaten en begint het drijven, waarbij de
koppels gescheiden blijven door de voor- en achtergaande man-
schappen. Breekt een paard langs deze drijvers uit en komt het
in een anderen koppel terecht, dan ontstaat er een vechtpartij, of
wel er komt een paniek en ��n of meerdere koppels breken door,
jakkeren de drijf baan af, ontzien dan zelfs niet altijd de omheiningen
en komen pas na eenigen tijd, als zij wat vermoeid zijn, tot rust.
Zulk een paniek ontstaat soms zonder dat men reden daarvoor
kan vinden en komt wel eens op een zeer ongelegen oogenblik;
zoo eenige jaren geleden, bij het bezoek aan het Depot van eenige
belangstellende personen, die ik dringend moest verzoeken buiten
de baan te gaan. Ik trachtte de paarden door toeroepen en zwaaien
met arm en karwats tegen te houden, doch het gelukte niet, ze
renden door; gelukkig waren de bezoekers toen uit de baan en
gingen de vluchtelingen langs mij heen. Een andere maal, toen
mijn blijven geheel onnoodig was, werd dit dan ook met een tuime-
ling beloond, die me enkele dagen weinig lenig deed zijn.

In de Hongaarsche stoeterij Babolna zijnde, had er juist een
vlucht plaats gehad, tengevolge van zulk een paniek.

De paarden worden daar gedreven, niet in een baan, doch op
de uitgestrekte, onbebouwde vlakte (�de puszta") � door herders
(�Csik�se"), die, evenals de herdershond de kudde schapen, de
koppels paarden bijeen houden.

Zooals ik reeds zeide, een paniek was ontstaan; de koppel had
daarbij een gedeeltelijke wending gemaakt, zoodat ��n der Csik�se
te midden der paarden was gekomen en de vlucht tegen wil en
dank moest medemaken; eerst door vermoeidheid der paarden
eindigde deze renpartij en keerde de koppel terug, de Csik�s zoo
goed als zonder voet- of beenbekleeding en met tal van kneuzingen.

De korte zweep, met zwaren en langen slag, gebruikt de Csik�s
met buitengewone handigheid; hij kan daarmede een slag geven,
die, bij wijze van spreken, een os zou vellen. Men kan zich dus
voorstellen wat zulk een paniek is, als een dergelijk instrument,

in bekwame hand, zelfs geen vrees of invloed meer uitoefent.

Breekt in Milligen een koppel uit, omdat een afsluitboom is gebro-
ken, dan gaan zij wel de heide op, doch gewoonlijk niet de geheele
koppel; zij blijven nu in den abijheid, in en om het Depot; het is dan
voldoende om de andere koppels in hun stal te doen en met een
of twee paarden, uit den stal van de uitgebroken paarden, aan de
hand de heide op te gaan en, wanneer deze door de uitbrekers
zijn opgemerkt, weer langzaam naar den stal terug; dan volgt de
koppel bijna altijd en is spoedig weder onder dak.

Fig. 1. Photo, genomen in Milligen, van een koppel Ieren, in de springbaan de natte sloot nemende.

Zulk een paniek, met het plotseling wegrennen in een of andere
richting, komt meer bij bloedpaarden voor dan bij de grovere
soorten: Babolna, waar zeer edele paarden met veel Arabisch bloed
worden gefokt, staat er voor bekend; vooral onder de koppels
merries met veulen behoort een dolle vlucht niet onder de zeld-
zaamheden. Het is nog den ouden drang van het wilde paard,
dat, waar gevaar dreigt, zijn heil zoekt in een wegrennen, met de
geheele kudde den leid-hengst na.

Nu en dan valt er in het Depot te Milligen, in het midden van
den winter, een lersch veulen, dat dan, om de barre koude, slechts

een klein gedeelte van den dag met de moeder buiten kan zijn en
overigens in een soort ruime loods verblijf houdt. De merrie krijgt,
behalve ander voer, een dunne pap van gort, waarop zij spoedig
zeer is gesteld. Het veulen, van een merrie met veel bloed, dacht
er evenzoo over en at na enkele weken niet alleen zijn eigen
portie, maar ook een deel van die der moeder; hij trachtte deze
op zijde te dringen als zij aan den bak stond; het speelde toen
reeds compleet den baas; buiten viel dit minder op, dan had het
jonge dier meer afleiding, al toonde het daar ook een groote mate
van onafhankelijkheid tegenover de moeder.

Bij een ander, ook in den winter geboren, viel juist het tegen-
overgestelde op te merken en was de moeder weinig vriendelijk
tegen haar spruit, welke zelf zeer inschikkelijk en kalm was.

Hier was dus reeds vroeg verschil van karaktertrekken waar te
nemen.

In drijf baan, loopplaats en stal, staan of bewegen zich de paarden
gewoonlijk twee aan twee; deze hebben dan kameraadschap ge-
sloten. Meestal is die vriendschap wat eenzijdig. Twee donker-
bruine witvoeten, merrie en ruin, waren onafscheidelijk, hetgeen
ik reeds v��r hun komst te Milligen, in de weide, had waarge--
nomen; zij bleven daarom, in het Depot komende, tezamen, niet-
tegenstaande de merrie 3 en de ruin 4 jaar was en de paarden
van denzelfden leeftijd bijeen worden gekoppeld; ik meende ze
niet te moeten scheiden, vooral omdat de merrie, haar leeftijd in
aanmerking genomen, krachtig was en denkelijk, ook omdat ze
reeds uitgegroeid was, het volgend jaar naar het �Depot van
africhting" zou kunnen gaan. Tengevolge van haar ziek worden
kon dit plan niet doorgaan en bleef zij, alhoewel geheel hersteld,
achter, toen de ruin vertrok. De merrie trok zich dit zoo aan,
dat zij slecht begon te eten en in voedingstoestand achteruit ging;
in den stal stond zij altijd droomende alleen, en in de loopplaats
liep zij onrustig zoekende en hinnikende rond. Toen dit aanhield
werd zij niet meer met den koppel buiten gebracht, doch, als deze
buiten ging, met een ander paard uit den koppel los in den stal
gelaten; eindelijk, na enkele weken, nam zij dit als kameraad aan
en was zij over het vertrek van haar vriend heen. Deze had zich
weinig van de scheiding aangetrokken en was vroolijk en gezond
gebleven; de vriendschap was dus meer van ��ne zijde.

Een paard, dat na eenigen tijd geen kameraad heeft gevonden,
op het oog gezond is en toch altijd alleen loopt of staat, moet
men vooral goed blijven gadeslaan; meestal blijkt dan, dat het een
paard is met een slecht "humeur, een die slaat en bijt naar alle
andere paarden of wel het blijkt, dikwijls veel later, dat het een
hersenlijden heeft. Een Iersche vosruin, in goeden voedingstoestand

-,,..,-... ......,.....-..

zijnde, was reeds maanden waargenomen, omdat hij altijd alleen
in de loopplaats in een hoek stond te druilen. Niets bijzonders
kon worden waargenomen, tot hij op een goeden nacht een bui
van slaan kreeg, die zich herhaalde toen hij in een box werd ge-
plaatst; het paard bleek een hersenlijden te hebben en is, nadat
de aanvallen korter op elkaar volgden, zoo ik mij wel herinner,
afgemaakt of gestorven*).

Het is gewoonlijk moeilijk na te gaan welke eigenaardigheden
aangeboren zijn en welke het paard tengevolge van omstandig-
heden of behandeling heeft verkregen, terwijl ook het zich meer
of min gezond en krachtig gevoelen, grooten invloed uitoefenen.

Eenigen tijd geleden moest een vijftal later aangekomen paarden
bij een koppel inlanders worden ingebracht; twee aan twee waren
zij kameraad, doch voor de vijfde was nog geen gevonden. Toen
zij in de loopplaats bij den koppel kwamen, stormden, zooals ge-
woonlijk, alle aanwezigen op de nieuwe aankomelingen af, besnuf-
felden ze, maakten als het ware een praatje en verdwenen, nadat
ze een paar tikken hadden uitgedeeld, waarna nu en dan een der
oudere nog eens een kijkje kwam nemen en een beet of een klap
ten beste gaf; de twee paar kameraden verweerden zich en werden
spoedig met rust gelaten. Nu kwam echter de vijfde des te erger
in het gedrang, totdat een der oudere plotseling zijn kameraad,
die de ergste plaaggeest was, in den steek liet, zich voor den
nieuweling stelde en dien met mond en hoeven verdedigde, waarbij
hij dezen in een hoek van de loopplaats bracht, waar hij hem ge-
makkelijker tegen de andere kon beschermen. De nieuweling was
van dat oogenblik de verklaarde kameraad van den verdediger,
die zijn vorigen makker niet meer wilde kennen. Dit was dus een
uiting van bescherming der verdrukte onschuld, terwijl het stelling
nemen in een hoek blijken gaf van doordenken.

Van lafheid werd een sterk voorbeeld waargenomen bij een
artilleriepaard, een Ier, die, hoewel groot en forsch gebouwd, zoo
in stal en loopplaats werd geplaagd, dat het daaruit moest worden
genomen. Welke pogingen ook werden gedaan, door het paard
te brengen bij lichtere of jongere paarden, of het met slechts ��n
ander los in den stal te laten, nergens vond het een kameraad en
overal werd het zoo geplaagd, dat eindelijk besloten werd het
alleen te stallen.

Opgemerkt moet worden, dat het paard een leelijke kleur had,
die de Engelschman noemt �faded", �washy", �mealy"; vrij ver-

*) Tot mijn groot verdriet zijn in Juni 1908, bij den brand in het Eemonte-
dep�t, een groot deel mijner uitgewerkte aanteekeningen en de registers van
den eerst aanwezenden paardenarts verloren geraakt.

taald: verschoten, verbleekt, de kleur van ongaar meel. een kleur,
die zoowel bij vossen als bij bruinen kan voorkomen en het paard
weinig gewild doet zijn, zelfs bij zijn natuurgenooten. � Jaren
geleden reed ik een vos, een uitstekend paard, voor vreemden en
paarden echter gevaarlijk, tenzij het in beweging was; stapte het
vrij weg, dan kon men echter niet in de nabijheid van een paard
met de bewuste kleur komen, of hij vloog het met open mond aan,
zelfs op een afstand van eenige meters, terwijl het voor een paard,
met elke andere kleur, dan niets vijandigs toonde.

Hoe meer men paarden gadeslaat, berijdt en bestudeert, des te
meer verschil zal men vinden in karakter en bevattingsvermogen
en men dient daarmede rekening te houden, wil men in opvoeding
en dressuur gunstige resultaten verkrijgen.

REIS NAAR DB GROOTE PAARDENMARKT TE LOWICZ
IN POLEN (RUSLAND).

Russische hitten. � Vakgeheimen. � Ik besluit zelf tot een onderzoe-
kingstocht. � Toebereidselen tot de reis. � Het vertrek. � In Berlijn. �
De nieuwe renbaan. � De reis wordt voortgezet. � Aankomst in Rusland.

Reeds eenige jaren had ik bizonder belang gesteld in hitten, en
het toenemende aantal, dat men op verschillende markten ziet,
vestigde er steeds meer mijn aandacht op, welke voorname plaats
de hit hier te lande bij den paardenhandel inneemt. Zonder eeni-
gen twijfel is hij een der voornaamste dierlijke trekkrachten welke
wij bezitten, vooral in en om de steden. Overal vindt men hem
vertegenwoordigd en voor allerlei werkzaamheden wordt zijn trek-
en draagkracht naar waarde geschat, vooral ook omdat zijn prijs
aanzienlijk minder bedraagt dan die van een paard, terwijl hij ook
in grootere soorten voorkomt en dus ook het paard min of meer
kan vervangen. Te verwonderen is het dus niet, dat hij ook hier
in Nederland steeds in aantal toeneemt.

Op iedere markt te Utrecht ziet men honderden van de zooge-
naamde Russische hitten door enkele handelaars te koop aangeboden
en dit deed bij mij het voornemen rijpen aan dezen handel eens
meer bizonder mijn aandacht te schenken en te trachten van deze

handelaars eenige inlichtingen te verkrijgen omtrent hun handel
en de herkomst der Russische hitten, ten einde te dienen als bouw-
stof voor de geschiedenis van den hit in Nederland. Weldra echter
bleek het mij onmogelijk hier te lande de daartoe noodige gegevens
te verzamelen, want (gelijk ook al begrijpelijk is) de vrees voor
concurrentie legde hen een slot op den mond of ook wel de inlich-
.tingen, die ze mij gaven, waren van zoo uiteenloopenden aard, dat
ik weldra begon in te zien, dat ze mij de waarheid niet wenschten
te zeggen.

Tot wien zou ik mij nu moeten wenden? Zij waren het toch die
volgens hun eigen zeggen van dezen handel verstand hadden en
de hitten zelf uit Rusland of Galici� haalden. Een andere bron
voor inlichtingen bestond er voor mij hier te lande niet en de
hitten, die in Nederland gefokt worden, zijn zoo schaars, dat het
aantal lang niet toereikend zou zijn om slechts een stad als
Amsterdam van deze dieren te voorzien, zoodat althans in hun
zeggen deze waarheid moest liggen, dat hun veeltallige aanvoer
op de markten werkelijk door import uit Rusland verkregen wordt.

Ten einde dus iets van belang over de hitten te kunnen vertellen,
besloot ik kort en goed een onderzoek te plaatse te gaan instel-
len, waartoe mij door �Het Paard" en een combinatie van vrien-
den, die eenige hitten wenschten aan te schaffen, de mogelijk-
heid geopend werd. Het was mij intusschenl bekend geworden
dat een groote jaarmarkt zou plaats hebben op 22, 23 en 24 Juni
te Lowicz in Russisch Polen. Ik nam het besluit den verren en,
naar men mij zeide, lang niet aangenamen tocht te ondernemen.

Toen ik trachtte omtrent de markt bij de kooplieden op Rusland,
informati�n in te winnen, zorgde men alweder voor eenige bang-
makers, die mij nochtans niet aan het weifelen brachten. De een
was nl. zoo vriendelijk mij mede te deelen, dat het juist te Lowicz
een en al dievenbende was en dat, wanneer ik er soms toe mocht
overgaan daar een paar hitten te koopen, deze allicht zouden
worden gestolen of, wat nog erger was, dat ik ze ten gevolge van
kwaadwilligheid, zonder tong en staart naar Holland zou moeten
medenemen. Kortom alles werd mij van den zwartsten kant voor-
gehouden; ik zette desondanks mijn onderneming door, wetende
dat eigen aanschouwing de beste leermeesteres is. Niet gelijk
andere landen is Rusland een toeristen-terrein waarop men den
pleizierreizigers alle hinderpalen uit den weg neemt, en om de
Russische grens te kunnen overtrekken, moet men voorzien zijn
van een pas, welke in de puntjes aan het offici�ele voorschrift
voldoet.

Tot het verkrijgen van de pas moet men zich eerst een bewijs
van goed gedrag verschaffen; daarna eerst kan bij den Commissaris

der Koningin de pas worden aangevraagd. De kosten daaraan
verbonden bedragen om te beginnen � 6.75. Vervolgens moet dan
de pas worden opgezonden aan den Russischen Gezant te s'-Graven-
hage, die er zijn visum op plaatst en dit kost alweder /'3.50; een
alleraardigste inleiding dus, zonder dat men nog iets genoten heeft.
Toen ik dit eerste offer gebracht had, kon de reis dan eindelijk
een aanvang nemen; gezelschap op reis is altijd prettig en het.
was mij lang niet onverschillig, dat ik op het laatste oogenblik
nog een reisgenoot kreeg, die mijn avonturen wilde deelen.

Bij voorgaande gelegenheden reeds had ik de ondervinding opge-
daan, dat veel bagage, vooral bij een dergelijke excursie, niets
dan last geeft. Jules Verne's wereldreiziger, Philias Fog, ging op
reis met niets anders bij zich dan een welgevulde portemonnaie,
en mijn bagage bestond uit niets anders dan een wollen deken en
eenige ondergoederen, van alles zoo weinig mogelijk, om een
gemakkelijke douane-passeering te hebben.

Men had mij vooruit gewaarschuwd, dat men aan de logeergasten
in de Russische hotels geen dekens verschaft en bovendien kon
ik mijn deken bij het paardenvervoer ook nog wel om andere rede-
nen noodig hebben. Logeeren �a la belle �toile" valt, al is de
zomernacht ook nog zoo zoel, toch nimmer mee. Wil men vuur-
wapenen medenemen, dan moet dit op de pas worden vermeld.

Na Zaterdagavond 19 Juni afscheid genomen te hebben van
vrienden en kennissen (sommigen gaven de bemoedigende troost
mede, dat ik het er niet levend af zou brengen) stapte ik te utrecht
des avonds om 9.05 in den trein naar Duitschlands hoofdstad, waar
wij des morgens om 7,45 uur aankwamen. De douanen zijn over
het algemeen niet zulke barbaren (de Russische uitgezonderd), als
men wel eens wil doen voorkomen, en die te Bentheim waren
uiterst schappelijk. Onze koffertjes werden in den trein gevisiteerd.
Dadelijk na aankomst te Berlijn besloten wij een kijkje van de
stad te gaan nemen. Het is hier echter de plaats niet, om over
den rijkdom en de praal van de Duitsche hoofdstad uit te weiden.

Wel van belang is echter een opmerking, die ik er maakte, en
die meer in het bizonder verband houdt met mijn onderwerp, n.m.1.
dat 'het meerendeels hitten zijn, die in Belijn voor het verkeer
worden gebruikt, allen gereden zonder oogkleppen en op gebroken
snaffel. Het zijn vooral vossen en schimmels en zij worden zelfs
gebruikt voor de groote omnibussen. Het beslag is luchtdruk of-
gewone gummizolen, ook achter, welke zolen niet alleen nuttig
zijn voor het behoud der beenen, maar tevens om het uitglijden
op de asphalt-bestrating te voorkomen.

Nadat wij het voornaamste gedeelte van Berlijn met de Cein-
tuurbaan hadden door- en rondgereden en bewonderd, besloten we

's middags naar de nieuwe wedrenoaan te Ruhleben te gaan, eerst
sedert kort door Zijne Keizerlijke Majesteit ingewijd en waar dien
dag juist groote prijzen werden verreden. De reis naar de baan
was niet zeer aangenaam; de wagon was propvol, zoodat ik den
geheelen tocht naar Spandau moest maken zonder een oogenblik
te kunnen zitten.

De baan is 20 minuten gaans van Spandau verwijderd en de
weg er heen is zeer slecht; maar men vergeet al deze beproevingen
zoodra de baan, een model inrichting van den allereersten rang,
bereikt is. De gebouwen zijn volgens de nieuwste eischen en met
den noodigen zwier geconstrueerd en ingericht. Prachtige, groote
van steen opgetrokken stallen, drie tribunes van den eersten rang
en een groote tribune voor den tweeden rang zijn er de voornaamste
van. De fraaie, naar schatting vijftien honderd meter lange zandbaan,
niet te hard, wordt voortdurend met fiksche waterleidingstralen
besproeid, en telkens, nadat er enkele courses hebben plaats gehad,
door twee slepen, elk met twee hitten bespannen, gelijk gemaakt.
Gelukkig troffen wij geen zonnig weer, want dan voorzeker zal het
er op echt tropische wijze �bakken", en moet er het genoegen met
menige zweetdroppel betaald worden, aangezien er geen plekje
buiten de tribunes beschaduwd is. Zoowel de eerste als de tweede
rang waren voor een groot deel bezet, wat de mooie courses dan
ook ten volle verdienden. Spannende wedloopen kregen wij te
zien; vooral het nummer tweespannen boeide mij bizonder. Jenny
Wilton en Erna waren alleen het entreegeld waard om gezien te
worden in hun manier van gaan; zij verdienden dan ook ten volle
het uitbundig applaus dat na hun overwinning losbarstte. Een meer
uitgebreid verslag van de courses zal ik niet geven, al was het
alleen omdat ik slechts vier nummers heb kunnen bijwonen. �
Ik mocht namelijk den trein naar Alexandrowo niet verzuimen. �
Wat mij echter bizonder trof, was dat het enthousiasme op den
tweeden rang zich hier veel slapper uitte dan bij ons, en dat,
ofschoon er prachtig bezette velden waren en de baan goed gevuld
was, er toch zoo weinig gebruik werd gemaakt van den totalisator,
wat voorzeker als bewijs mag gelden hoezeer de sport alleen,
zonder bijoogmerken van speculatieven aard, de Duitschers aantrekt.

Ik deed ook nog een poging om het inwendige van de stallen
te zien, maar de toegang werd slechts verleend aan de eigenaren
van meeloopende paarden. � Noode slechts nam ik afscheid van de
mooie baan en van de courses.

Snel ging het terug van Spandau naar Berlijn, dat wij om 7.12
van uit het station Friedrichstrasse weder verlieten, ter reize naar
het eigenlijke doel van onzen tocht, de steden Alexandrowo en
Lowicz. � Het was een niet onverdienstelijke gedachte van ons

geweest, dat wij bizonder ruim op tijd aan het Berlijnsche station
waren verschenen, want voor onze bagage, die wij 's morgens in
het Station ter bewaring gegeven hadden, werden wij, gelijk het
aan groote stations meer geschiedt, van het kastje naar den muur
gesmeten; de eene beambte verwees ons naar den anderen en wij
konden het eerst terugkrijgen na ettelijke localen en gangen heen
en terug te zijn doorgedwaald. Eindelijk, gelukkig met den her-
overden buit, stapten wij in den trein en daar wachtte ons een
aangename verrassing, want ofschoon wij onze reis derde klasse
maakten, hadden wij evenals de eerste en tweede klasse passagiers
toegang tot den spijswagen, wat natuurlijk de reis zeer veraange-
naamde.

Als een merkwaardigheid mag verder nog worden medegedeeld,
dat het meerendeel van onze medereizigers Joden waren, een
voorproefje van wat ons op het latere gedeelte der reis wachtte.
Dadelijk bij het verlaten van het Berlijnsche station krijgt men
van uit den trein een fraai uitzicht op de Spree, dat echter plot-
seling wordt afgebroken door de duisternis van eenig tunnels om
vervolgens geheel aan onze oogen te worden onttrokken. De weg
levert overigens weinig natuurschoon op en men ziet bijna voort-
durend een landelijke omgeving, die veel overeenkomst vertoont
met de Betuwe. Zoo nu en dan verschijnen wat sparren en eiken-
bosschen, en dan weer uitgestrekte korenvelden.

Ons aanvankelijk plan was te Alexandrowo te overnachten en
met het oog daarop hadden wij bij voorbaat bij onzen conducteur
geinformeerd naar een hotel. Hij deelde ons mede dat we mis-
schien wel een hotel zouden kunnen vinden wanneer we Fransch
spraken, een inlichting die buitengewoon weinig om het lijf had
en ons ook geenszins bemoedigde.

Na zeven uren reizens waren wij de Russische grens genaderd.
Nauwelijks had de trein voor het grensstation gestopt of daar
vlogen vijftien mannen in het wit gekleed en met revolvers gewa-
pend de coup�'s binnen en maakten zich zonder iets te vragen
van de koffers en pakjes der reizigers meester.

Deze gebeurtenis had iets weg van het overvallen van een trein
door een woeste Indianen-horde en maakte een min of meer
benauwenden indruk. Na deze allervriendelijkste introductie wordt
men uitgenoodigd den trein te verlaten, die geheel door de
Gendarmerie is afgezet. Voordat men het revisielokaal binnengaat,
wordt, alweder op bevelenden toon, de pas opge�ischt.

Het visiteeren der bagage gaat natuurlijk met niet minder strenge
en militaire ceremoni�n gepaard en het is een verademing (ook
al is het geweten van een reiziger nog zoo zuiver) dat eindelijk
een groen gestempeld etiket op den koffer het bewijs levert, dat

ge vrij zijt bevonden van smokkelaarsneigingen en dus het heilige
der heiligen van Europa, het met zeven sloten gegrendelde Rusland,
mocht binnen treden. Nog wacht U een oogenblik van harde
beproeving, want de barbaar, die U de pas ontnomen heeft, doet als
alle groote heeren en laat op zich wachten, en ge gevoelt U einde-
lijk den Keizer aller Russen te rijk als een stem met sleepend
Russisch accent op min of meer onherkenbare wijze uw naam afroept
en ge weder onbetwist bezitter wordt van uw eigendom, Uw pas.
De blijdschap echter was van niet al te langen duur, want daar
stonden we nu in de vestibule van het station Alexandrowo,
's nachts om half drie, niet wetende waar wij heen moesten en
zonder iemand onder ons bereik die ons kon verstaan. Fransch,
Engelsen noch Duitsch mocht baten; we gaven ons plan op, om
in Alexandrowo te overnachten en veroverden eindelijk na eenig
gebarenspel een kaartje tweede klasse naar Lowicz. Het derde
klasse reizen in Rusland was ons ontraden. Om half vier 's nachts
reisden wij verder in de tamelijk goede coup�, die dank zij de
inlichtingen van een beschaafden, Fransch sprekenden Rus uit
St. Petersburg, voor ons een slaapgelegenheid bleek op te leveren.
Onze metgezel stelde ons voor, ons bed in orde te mogen maken;
door het drukken op een veer gaat de rugleuning naar boven, op
de manier van de kooi in een scheepskajuit, en aldus wordt boven
de zitbank een tamelijke goede slaapplaats gevormd. Rustig sliep
ik in, want ik wist mij goed bewaakt; mijn reismakker zat wakker
te tellen en zijn kas op te maken en de conducteur, die onzen
trein geleidde, een echte stoere Rus met breede witte baard, was
met een ponjaard gewapend. Alles draagt in dit land wapenen:
. . . . Doux pays!

Aankomst te Lowicz. ■� Pogingen om ons verstaanbaar te maken. �
Wij vinden een hotel. � Hoe zindelijk het was. � Bezoek van make-
laars. � Op het expediteurskantoor. � Ons bezoek aan een der stallen. �
Een Russische paar denhandelaar. �■ Onze kennismaking met de Russische
paarden.� Naar huis. � Smakelijk eten! � Eerste inlichtingen omtrent
de hitten.

Het station te Lowicz is Russisch, wat zooveel zeggen wil als:
klein en vuil. Dit was echter geenszins de ergste beproeving die
ons wachtte, want we stonden hier in een vreemd land, zonder een

letter van de taal te kennen, en dit bezwaar deed zich hier reeds
dadelijk gevoelen. We trachtten met een spoorbediende te spreken,
maar dit was een vergeefsche poging; hij hoorde ons wel, maar
snapte er geen jota van, ofschoon we onze taalkennis uitputt'en en
het beurtelings met Fransch, Duitsoh en Engelsch probeerden.
Nochtans, nood maakt vindingrijk.

Wij hadden geduchten slaap, en toen het met de spreektaal niet
wilde lukken, namen we onze toevlucht tot de pantomime. Ik ging
met mijn armen op de tafel liggen, legde mijn hoofd er op als op
een kussen en deed de oogen toe. Thans begreep hij dat we ons
in Morpheus' armen wenschten te werpen, en dus een hotel zochten.
Toen nam hij onze bagage op, en gaf door een minzame handwenk
te kennen, dat we hem moesten volgen. � Op den weg naar ons
hotel kregen we reeds een voorproefje van de vunzige armoede
dezer kleine stad.

Alle vrouwen liepen er op bloote voeten. Het zijn nagenoeg
alle jodinnen, wier toilet wel een weinig onderdeed voor hare
opgesmukte Amsterdamsche zustertjes. De mannen waren alle
gekleed in eene lange, zwarte jas en hadden een klein zwart calotje
op het hoofd, gelijk men dat hier wel ziet bij geestelijken; zelfs
de jonge joden hebben allen een weinig baard, hoe nietig dan ook,
terwijl de ouderen van dagen hunne kinharen bij ellen afmeten, �
waaruit de leer te trekken valt dat het voor Nederlandsche barbiers
en kappers niet te raden is naar Lowicz te emigreeren. Voor
stratenmakers al evenmin, want het plaveisel is z�� slecht dat men
er schier bij eiken pas de kans loopt over bulten en kuilen zijn
hals te breken; onbegrijpelijk is het hoe de vrouwen op bloote
voeten zich nog zoo snel over dezen dansvloer kunnen bewegen.
Het kleinsteedsche aanzien van het plaatsje wordt nog onderstreept
door den aard der woningen, die nagenoeg alle van ��n verdie-
ping zijn.

Na tien minuten loopen kwamen we op het zeer ruime marktplein
aan, waar zich de kerk_; het politiebureau en eenige winkels be-
vonden, die er zeer primitief uitzagen en geenszins tot koopen
noodden. � Dan nog enkele stappen, een klein steegje door, en
daar stonden we voor ons hotel, dat alles meer verdiende dan dezen
weidsuhen titel. Een kijkje om den hoek van de deur deed werkelijk
een oogenblik het plan bij mij geboren worden liever onder den
blooten hemel te slapen dan in dit huis, dat' in alle opzichten de
verhalen van vuilheid en slordigheid, die mij van te voren reeds
waren opgedischt, bevestigde en zelfs overtrof; er was een weinig
moed voor noodig om er binnen te treden.

De waardin ontving ons en men kan zich van deze geen betere
voorstelling maken, dan door zich een zeer vuile vischvrouw uit

een onzer provinciesteden voor oogen te brengen. Toch begon ik
plotseling een weinig sympathie voor haar te gevoelen, want ik
bemerkte dat zij een paar dozijn Duitsche woorden kende en dit
was een ware uitkomst in zulk een land der uiterste taai-duisternis.
Weldra was ons een kamer aangewezen, die min of meer meeviel,
ruim was, een paar goede ledikanten bevatte en met twee ramen
uitzicht gaf op den tuin, wat ons tenminste de mogelijkheid gaf
tot inademing van frissche lucht.

Bij nader inzien echter bleek ook hier de Russische vuilheid zich
te demonstreeren; de lakens der bedden waren zeer vuil en het stof
van den grond was op een hoopje geveegd en in een hoek opge-
borgen; in elk van de kamers schijnt men er hier een particuliere
mestvaalt op na te houden. De natuur was nochtans al deze ge-
voelens te machtig, want onze huid verlangde naar wasschen en
onze oogen naar rusten. Dit was ons echter zoo dadelijk maar
niet gegund, want we hadden aan de waardin medegedeeld, wat
het doel van onze komst was, en, voor wij tien minuten op onze
kamers waren, hadden we reeds twee commissionnairs bij ons, die
als de vliegen op den honig afkwamen om ons hunne aanbiedingen
te doen, en ze brachten een verademing en een zonnig vooruitzicht
want ze spraken Duitsch, en we maakten de afspraak, dat ze ons
over een uur zouden komen halen.

Mijn reisgenoot had een adres uit Utrecht medegenomen van een
expediteurskantoor te Lowicz en bij nader onderzoek bleek ons,
dat de eigenaar van deze zaak de voornaamste inwoner was der
plaats en tevens een wisselkantoor heeft. Wij begaven ons in ge-
zelschap van onzen makelaar naar dezen eenige notabele van de
paardenstad. Dit was tevens een vuurproef voor onzen geleider,
want we wilden ons vergewissen of hij betrouwbaar was. De
expediteur was een zeer wellevend man, die goed Duitsch sprak
en ons in alle opzichten ter wille was. Hij gaf ons volledige
inlichtingen betreffende de vracht van hitten naar de Russische
grenzen en wisselde ons geld in; over onzen commissionnair kregen
we gunstige inlichtingen. We vertrouwden ons toen aan zijn geleide
toe, en hij deelde ons mede, dat er reeds circa duizend paarden
aanwezig waren, maar dat de eigenlijke marktdag eerst Woensdag
was. Hij stelde ons intusschen voor, nu vast een kijkje in de stallen
te gaan nemen. Onderweg ontmoetten wij nog twee andere make-
laars, die als de kippen op ons afschoten en ons met buitengewone
opdringerigheid ook hunne diensten aanboden. Aanvankelijk gingen
we daar een weinig op in, maar .... (was het uit concurrentie-
zucht of uit zorg voor zijne klanten) weldra deelde onze eerste
makelaar ons mede, dat dit tweetal een paar geduchte spitsboeven
waren, waarvoor men in alle opzichten op zijn hoede moest zijn.

Intusschen waren we bij de stallen aangeland en deze (ik beken het
met eenige verwondering, want na de eerste entree in het plaatsje
waren mijne verwachtingen niet hoog gespannen) maakten op mij
een kolossalen indruk.

Zij vertoonen eenige overeenkomst met de veestallen te Utrecht,
maar zijn veel grooter en cirkelsgewijze gebouwd om een zeer
groote binnenplaats, een prachtig grasveld, waarop de paarden
worden gemonsterd en voorgereden. De stallen zijn alle naar de
zijde van het grasveld open en de paarden dus van uit het midden-
terrein alle van achteren zichtbaar, � een losse, schuin staande
plank, een soort van op den grond rustende luifel, beschut ze voor
zonnebrand en andere weersinvloeden. � Moeten de paarden uit
de stallen komen, dan worden eenvoudig eenige losse planken weg-
gekanteld, en de deur van hun woning is open.

De paardenhandelaars zijn hier in twee zeer uiteenloopende
klassen te verdeelen, in de heeren-handelaars en de boeren-hande-
laars. Het verschil is zoowel kwalitatief als kwantitatief. De heeren
hebben driehonderd en meer paarden bij zich, de boeren twintig
tot vijftig stuks. Bij de heeren ziet men de paarden fraai getoilet-
teerd, nog veel mooier dan bij de Groningsche kooplieden; bij de
boerenpaarden echter is van �opscheren" enz. geen sprake; wel
zijn de paarden extra gepoetst, terwijl manen en staart goed gekamd
en geborsteld zijn. Gaandeweg bevestigde zich mijn algemeene
indruk dat Lowicz meer paardenstad dan menschenstad is. De
menschen leven er geheel voor de paarden, en zoo onrein als ze
op hun eigen lichaam zijn, zoo zorgvol en rein zijn ze voor dat
hunner paarden.

In den eersten stal, dien wij bezochten, stonden + honderd
vijftig paarden, die het eigendom waren van een koopman uit
Libau; we maakten kennis met hem en ook hier deed zich wederom
de aangename verrassing voor dat hij goed Duitsch en Engelsch
verstond. Als een bewijs wat hij als handelaar beteekende, had
men mij reeds van te voren medegedeeld, dat hij niet minder dan
tien dekhengsten op stal had, wat den zaakkundige een beter
inzicht zal geven omtrent den omvang van zijn zaak dan cijfers.
Hij was een handelaar in eerste klasse paarden en dravers. Van
vele dier paarden, zoowel van dravers als van luxepaarden, had hij
een geregistreerden stamboom bij zich.

Zijne paarden vertoonden veel overeenkomst met onze echte
Geldersche paarden: mooie hoofden met fijne ooren en kaken, fijn
besneden hals, mooi kruis, recht met een kloofje in 't midden,
en sterke beenen met prachtigen stand. Vooral ook trof het mij
dat deze paarden zulke uitstekende voeten hebben met flinke ver-
zenen. Het beslag was ook goed in orde; een klein kalkoentje aan

de voorijzers schijnt hier algemeen gebruik. Ik hel er toe over
in deze paarden nog een Hollandoche afstamming te herkennen,
wat ook waarschijnlijk is, omdat destijds een aantal Hollandsche
merri�n naar Rusland zijn overgebracht. Bizonder heeft het mij
ook getroffen dat het algemeen als echt Russisch aangenomen
gebrek, het zoogenaamde scharrelen met de voorbeenen, lang niet
zooveel voorkomt als geloofd wordt; ik zag het hier zelfs slechts
bij uitzondering. � De wijze van gaan is over het algemeen zeer
correct en krachtig.

Wat den aanblik der stallen, het algemeene overzicht, zoo
bizonder boeiend maakt, is de zeer afwisselende kleur der paarden;
men ziet ze hier in alle tinten en vari�teiten, vossen, schimmels,
moorkoppen, tijgers, witten, isabellen, bruinen, zwarten, ja alle
denkbare kleuren in bonten wirwar dooreen,

Er worden in tegenstelling met hier in Nederland, waar dikwijls
paarden van drie en vier jaar aan de markt komen, welke nog
ongeschikt zijn voor het verrichten van degelijken arbeid, voor-
namelijk paarden van vijf en zes jaar, voljarige paarden, aan de
markt gebracht, die dadelijk uitstekende diensten kunnen presteeren;
een goede gewoonte, die ook hier wel navolging mocht vinden.
Alle paarden, die in de stallen staan, zijn betuigd, en worden, zoo
men dit wenscht, oogenblikkelijk voorgereden; de dravers alleen,
de andere paarden altijd in het span. Ik heb mij met dezen koop-
man eenige oogenblikken onderhouden, en hij liet mij een zwarte
en een fjzerschimmel zien (dravers). Deze paarden waren nog
niet getraineerd, maar hij wilde ze mij toch voorrijden, en verkoopen
op een gegarandeerde snelheid van twee minuten per duizend
meter. Het monsteren dier harddravers geschiedt aan een lang
touw. De knecht, die het paard moet monsteren, loopt aan dit
lange touw een flink eind vooruit, zoodat het paard even zijn
snelheid kan laten zien voor dat de knecht niet meer mee kan
komen. De paarden draafden prachtig, recht als een kaars, met
het hoofd stil en fier omhoog. De prijs van zulk een draver varieert
van 400 tot 600 Roebel (R. = f 1.25).

De paarden worden alle fraai voorgebracht met witte halsters
en nooit zal de knecht vergeten eerst het paard af te wrijven en
de manen met een natten borstel glad te strijken. De maat der
paarden is gewoonlijk 1.60 meter stokmaat of meer, zelden daaronder.

Wij zagen een span mooie goudvossen verkoopen naar Hongarije
voor 800 Roebel, paarden zonder gebreken en met veel actie. Het
is merkwaardig zoo mak als de paarden op stal zijn; men kan
bemerken, dat ze veel met menschen in aanraking komen en deze
als hun vrienden beschouwen, wat natuurlijk zijn oorzaak vindt in
de goede en doeltreffende behandeling. Bij de boeren ziet men

dezelfde soort paarden maar ook minderwaardige, veelal schimmels
en vossen; deze paarden zijn meestal vier jaar oud, de ruinen zelfs
nog jonger. Zij zijn allen beleerd voor het boerenwerk en de
prijzen, die er voor gemaakt worden, zijn ook aanmerkelijk lager.
Hitten waren in de stallen nog niet aanwezig. Het was intusschen
��n uur in den middag geworden en wij keerden naar ons verblijf
terug. In het voorbijgaan zagen we op de markt eenige huur-
rijtuigen gestationneerd, victoria's, maar van zulk een ouderwetsch
model, zoo versleten en gehavend, dat men bijna bang zou geweest
zijn om er zich aan toe te vertrouwen; ze waren geheel verveloos,
rammelden als boerenwagens en waren bekleed met hetzelfde ruwe
blauwe linnen, waarvan bij ons in Nederland de bekende boeren-
boezeroens gemaakt worden. De bespanning bestaat uit minder-
waardige versleten hitten, opgetuigd met bellenrissen.

Onze maaltijd stond gereed in de zoogenaamde eetkamer, waar
zich in een hoek een half versleten gramophoon bevond, die niets
dan joodsche kerkliederen deed hooren, waarnaar een paar joden,
die zeer haveloos en bepaald in lompen gekleed waren, met aan-
dacht zaten te luisteren. Dit muzikale genot kon misschien voor
deze kunstliefhebbers de slechte kwaliteiten van het eten vergoeden;
bij mij evenwel lukte dit niet, want het was zoo vuil en zoo slecht,
dat ik er niet in slaagde iets naar binnen te krijgen. Ten einde
raad bestelde ik een stuk brood met een paar eieren en ging deze
op mijn kamer oppeuzelen, om van den verderen aanblik der
onsmakelijke spijzen verschoond te blijven.

Na ons copieus diner gingen we eerst een poosje rusten en kregen
toen bezoek van onzen makelaar, een onderhoudenden, jongen
man. Hij deelde mij mede dat de hit hoofdzakelijk gefokt wordt
in Polen en ook boven Warschau. Men heeft er boeren die twintig
tot dertig stuks bezitten. De kleine hit wordt voornamelijk gefokt
door arme boeren, omdat hij minder in prijs doet, en de k^1,xine
boer ook niet zooveel zwaren arbeid van zijn paard beb<~ . te
vergen. De merries zijn hooger in waarde dan de hengsten, ilet
castreeren der hengsten gebeurt onder de hitten meestal pad op
driejarigen leeftijd en soms nog wel later. Voor deze hengstenlbe-
staat geen keuring, wat met het oog op de fokkerij wel te betreuren
valt. De hengst loopt geregeld tusschen de merries in de weide
als een Sultan te midden van zijn harem, vandaar dat de boer zelf
vaak niet weet of zijn merries drachtig zijn.

De hit wordt reeds ingespannen op tweejarigen leeftijd en het
werk dat dan bijna altijd in het span van hem gevorderd wordt,
heeft tengevolge dat hij spoedig verslijt. Hieruit valt het te ver-
klaren, dat in Nederland dikwerf drie- a vierjarige hitten uit Rus-

land aankomen met totaal versleten beenen. Men ziet hier ook
bespanningen met drie (troiken) en vier hitten, alleen voor vracht-
werk. De hit is in Rusland een zeer courant handelsartikel en de
boer, die steeds gelijktijdig paardenhandelaar is, eischt weinig
winst, is zelfs gewoonlijk met een paar roebel tevreden.

Een stad waar het altijd markt is. � Hernieuwd bezoek aan de
stallen. � Op den dresseerwagen. � Wij koopen paarden. � Het circus. �
Ontmoeting met de Poolsche politie. � Op de hitten-markt. � Russische
vroomheid. � Onze passen worden afgeschreven. � Ons afscheid van
Lowicz.

Zooals ik reeds in het voorgaande artikel zeide, is Lowicz bij
uitstek een paardenstad.

Men heeft mij medegedeeld dat het er bijna voortdurend markt
is; de stallen zijn altijd gedeeltelijk gevuld en de handel gaat
steeds voort. Jammer genoeg wordt de fokkerij der hitten in het
geheel niet gecontroleerd en hierdoor is de kwaliteit en de soort
dezer dieren zoo uiteenloopend. Dit evenwel is niet het geval met
de paardenfokkerij, waaraan veel meer zorg wordt besteed. De
groote fokkers hebben allen minstens twee en vaak veel meer
hengsten, waaraan hooge eischen gesteld worden. Blijkt het dat
zij geen mooie veulens verwekken, dan worden zij dadelijk ge-
castreerd.

Wat wij op de stellen gezien hadden, was, naar ons gezegd werd,
nog slechts een zwakke voorproef van wat ons op de markt wachtte.

Met onzen makelaar, die voor het oogenblik geen tijd had om
nog bij ons te blijven, spraken wij af, dat we er den volgenden
morgen om 6 uur heen wenschten te gaan. Reeds nu zagen wij,
dat de stad begon op te leven, � dat het verkeer drukker en de
bevolking levendiger werd. De verhouding van inwoners en
vreemdelingen liet aan gemoedelijkheid niets te wenschen over;
«r begon gezelligheid te heerschen, ruw maar vroolijk als op een
Hollandsche jaarmarkt; alleen de draaimolens en de poffertjes-
kramen ontbraken aan het feest.

Dienzelfden dag gingen we met onzen makelaar weder naar de
stallen, welke nu bijna geheel vol stonden. Er zijn in Lowicz vier
«tallen van denzelfden omvang als die eene, welke ik beschreef.

Elk dezer stallen kan ongeveer acht honderd paarden bergen. Toen
wij ter plaatse aankwamen was de handel reeds levendig. Er
bestaat hier de eigenaardige gewoonte, dat de paarden verkocht
worden bij vijf a tien stuks tegelijk. De geheele koop paarden
wordt voorgebracht en in massa verkocht. Op de vijf a tien stuks
wordt meestal niet meer dan honderd roebel op den gevraagden
prijs afgedongen. Ik zag bij die gelegenheid niet alleen tuigpaarden
maar ook zadelpaarden verkoopen, die evenwel per stuk werden
verkocht en, alvorens door hun nieuwen eigenaar aanvaard te
worden, proeven moesten afleggen in het springen over stokken.
In deze zadelpaarden is duidelijk de aanwezigheid van Arabisch
bloed waarneembaar. Ik zag o.a. een voshengst met witte voeten,
een prachtig dier, dat uitstekend sprong en waarvoor slechts 400
Roebel werd gevraagd. In ons land echter zijn voor het stalhou-
dersbedrijf hengsten niet gewild, en daarom zag ik van den koop
van dit zeer fraaie dier af.

Weldra waren wij weer bij onzen vriend van den vorigen dag,
den grooten paardenhandelaar uit Libau, aangeland, wiens koopwaar
opnieuw onze aandacht in beslag nam. De ijzerschimmel, waarover
wij in het voorgaande hoofdstuk reeds gesproken hebben, en die
ons toen reeds zoo bizonder aantrok, werd thans door hem voor
den dresseerwagen gespannen; deze dresseerwagen ziet er ongeveer
uit als een arreslede op vier kleine, sterke wielen. Evenals bij de
ar zit men er op een soort van staart, die het achter-afspringen
oogenblikkelijk mogelijk maakt; op dezen staart kunnen twee per-
sonen achter elkander plaats nemen; de voeten worden vast gezet
in een paar gebogen ijzers. Het paard loopt in een lemoen, aan
het uiteinde waarvan twee riemen vast zitten, die aan de zijkanten
van het gareel worden bevestigd, zoodat het niet aan strengen
trekt. Een klein schoftje met staartriem en een hoofdstel vormen
het overige tuig; dwars over het kruis loopt een verstelbaar boog-
vormig ijzer waarover de leidsels loopen.

De koopman ging voorop zitten, ik achter hem; de leidsels gaf
hij onder de armen door aan mij en daar begon het lieve leven.
Ik moest als veiligheidsklep dienst doen voor 't geval het paard te
veel mond had. Het beest liep vlug en bleek veel aanleg voor
groote snelheid te hebben; de achterbeen en werden direct om de
voorbeenen geplaatst. Het was, volgens den koopman, een paard
van uitmuntende afstamming, waarvoor vijfhonderd Roebel werd
gevraagd. De gewone werkpaarden worden weder op geheel
andere wijze voorgereden. De boeren spannen altijd in met langen
boom, zoowel bij enkele als bij tweespannen. Zij gebruiken ook.
gareeltuigen, die steeds passend worden gemaakt door de breede
en zachte ondergareelen. Met het oog op het aanrijden der hitten,

die ik er wenschte te koopen, heb ik mij zulk een gareel aan-
geschaft; de prijs er van was slechts een Roebel. Toen wij dezen
eersten stal hadden rond geloopen, verhuisden we naar den vol-
genden , die even groot is en op dezelfde wijze ingericht. Hier
vonden wij een koopman uit Warschau, den heer Galopski. Het
was alweder een verblijdende ontdekking dat hij goed Duitsch
sprak en tevens dat hij den indruk maakte een fatsoenlijk man te
zijn. Bij hem vonden we wat we wenschten en hij liet ons vier
paarden tegelijk zien, die na monstering door mij werden gekocht.
Zij zijn bestemd voor het stalhoudersbedrijf, en de ondervinding
zal moeten leeren of zij voldoen. � Als een bizonderheid wil ik hier
nog mededeelen, dat de verkooper in Rusland direct statiegeld

Fig. 2. Graaf O r lof f met Orloffhengst.

ontvangen moet als men niet geheel wil afrekenen. Geeft men
dit niet, dan is de koop ongeldig. Na afloop van dezen handel
begaven we ons eerst naar ons liefelijk thuis, waar ons, gelijk van
zelf spreekt, een fijn kopje koffie met room a la Beerenbak wachtte,
met Goudsche sprits er bij .... mis waarde lezer we kregen een
soort van modder met een koffiesmaakje, een allerkostelijkste hart-
versterking! Maar dat moet men voor de goede zaak over hebben.

Onze paarden hadden we bij den handelaar laten staan, waar ze
tot het verladen blijven mochten, 'a Middags kochten we nog in
een derden stal een schimmelpaard en een bruine hit, beiden fraai
van model en goed gaande. De makelaar had bij de stallen ook
zelf een stalletje, waar de beide beesten werden opgeborgen. Toen
we nu dus zes paarden hadden gekocht was onze bestelling voltallig
en werd een wagon aangevraagd naar Alexandrowo. Bij elk paard,
dat men koopt, krijgt men van den verkooper een verklaring,
onderteekend door den plaatselijken veearts (uit de plaats waar
het paard thuis behoort). Zonder dit bewijs kunnen de paarden
niet verzonden worden.

De handel had mij zoo moe gemaakt, dat ik naar mijn thuis ging
om te rusten. Mijn reisgenoot echter ging zich vermeien in een
circus, dat op de markt was opgeslagen, maar dat (wonderlijk
genoeg in dezen paardenstad) een paardenspel was zonder paarden.
Het is van afmetingen die de inrichting van onzen ouden wel-
bekenden Blanus uit vroeger dagen geenszins naar de kroon steekt.
Eigenlijk kunnen er ook in het geheel geen paarden in; daarvoor
is het veel te klein. Het was wat de Duitschers een �Schmiere"
noemen, een armelijk ongelukkig ding, waarin alleen geworsteld,
gedansd en gezongen wordt. De toegangsprijzen waren nochtans
niet al te laag. De heer Di rector was als ��noog Koning in het
land der blinden en vroeg voor de verrichtingen van zijn kunste-
naarstroep op de drie verschillende rangen 1 Koebel, 60 Kopeken
en 30 Kopeken per persoon. Mijn dutje had, terwijl mijn reis-
genoot in het circus een twijfelachtig kunstgenot smaakte, tot tien
uur in den avond geduurd. Het slapen ging in Lowicz beter dan
het eten. Ik begaf mij toen een oogenblik naar buiten voor de
deur van het Hotel en stond aan den ingang der steeg naar de
voorbijgangers te kijken, toen er plotseling een politieagent naar
mij toe kwam. Toen ik dezen dienaar der gerechtigheid op eens
voor mij zag, schoten mij een drie dozijn vreeselijke geschiedenissen
in de gedachte, die de couranten in den laatsten tijd ons over de
zonderlinge eigenschappen van deze ambtenaren hebben opgedischt,
en ik voelde een koude rilling door mijn leden loopen. Ik zag mij
zelf reeds als mijnslaaf, in Siberi� werkende, in de ijzermijnen,
voortgezweept door den ruwen barbaar met den knoet als wapen.
Weldra echter bleek dat ik wat al te romantisch gedroomd had,
want de leeuw bleek een schoothondje te zijn, dat opzat en pootjes
gaf; de man stak mij een hand toe en begon een lange redevoering
tegen mij te houden waarvan ik geen woord verstond. Ik vroeg
aan den knecht van het hotel wat de dienaar des heiligen gerechts
wenschte, en het lakonieke antwoord was: �hij heeft dorst en zal
er volstrekt niet verlegen om zijn als u hem een glaasje bier

presenteert". Half nog onder den indruk van de vrees voor de
Russische politie, door de krantenverhalen opgewekt en tevens
om het vermakelijke van het geval, voldeed ik dadelijk aan dezen
wensch, schoof met de twee mannen een steegje in, toen nog een
zijstraatje en nog een steegje tot we bij een kroegje kwamen,
waar we met ons drie�n werden binnengeloodst, waar 'k aan elk
der beide mannen twee glazen bier offreerde.

Mijnheer de diender scheen over dit onthaal bizonder content,
want hij bedankte mij met zijn pet in de hand, wat voor iemand,
die 18 Roebel traktement in de maand geniet, ook geenszins te
verwonderen is.

Den volgenden morgen, Woensdag, was het de groote dag.
Voor dag en dauw stonden we op en waren om 6 uur op het
marktplein. Er waren reeds hitten aanwezig, bespannen voor
vierwielige vrachtwagens, die hier algemeen als vervoermiddel
dienen, zoowel voor vrachtwerk als voor personenvervoer.

Feitelijk waren we nog een weinig te vroeg en gingen ons dus
nog wat in de stallen verpoozen; eerst om 10 uur keerden we naar
de markt terug, en thans waren de verschillende pleinen, waar de
markt gehouden wordt, stampvol met wagens en hitten; naar schat-
ting meer dan drie duizend stuks. Ik zag er bizonder mooie
exemplaren, maar het is jammer, dat er geen ruimte genoeg is
om de hitten aan te spannen of naar behooren te monsteren. Het
gedrang is zoo groot, dat men nauwelijks weet waar men zich zelf
bergen moet. De hitten worden, zoodra ze op de markt komen,
uitgespannen en naast de wagens gezet, die voor hen tevens als
voederbak dienen.

Het is eigenaardig dat men in het buitenland bij alle gelegen-
heden Hollanders ontmoet er men zou allicht geneigd zijn te
gelooven, dat wij, mannen van het lage land bij de zee, echte
globetrotters zijn. Ook hier vond ik mijne landgenooten, eenige
handelaars in hitten, die ik van de Hollandsche paardenmarkten
kende. Dat het niet wel doenlijk is om hier in Rusland zonder
makelaar te handelen bleek mij thans duidelijk, want ook .deze
geroutineerde handelaars, die reeds sedert vele jaren Rusland
bezoeken, lieten zich assisteeren. De prijs der hitten op de markt
varieert van 60�200 Roebel. Heeft men een hit aangekocht, dan
geschiedt de afrekening altijd op straat en men is verplicht het
gekochte dier direct mede te nemen. De markt loopt niet zoo
spoedig af als bij ons te lande, maar houdt tot negen uur in den
avond aan. Voor ieder paard, dat ter markt gebracht wordt, moet
de handelaar 15 kopeken marktgeld betalen. De volle markt geeft
een imposanten aanblik, zoowel door de bonte schilderachtige kleedij
der Poolsche boeren, die een grooten slappen hoed dragen met

kort jasje en een vest met roode of blauwe tressen, als door de
eigenaardige groepeering der wagens, en de verscheidenheid in
kleur der paarden. Een groot aantal handelaars zit op de wagens
bengelend met de gekaplaarsde beenen en naar de voorbijgangers
glurend of niet een naderbij wil komen om den handel te beginnen.
Zeldzaam afwisselend op het zonnige plein zijn de groepen en
schakeeringen der bewegelijke massa, die, met een oopopslag bezien,
den indruk maakt van de zee, die door een stevige zuidwester-bries
bewogen wordt. De paarden gedragen zich onder dit alles het
rustigste. Met een benijdenswaardige zelfbeheersching wachten zij
hun noodlot af en doen zich al vast te goed aan de heerlijke klaver,
als weten ze dat hen misschien een zeer lange reis wacht, waarop
ze dit voedsel gedurende geruimen tijd zullen moeten missen. Een
der eerste indrukken, die ik op de hittenmarkt opdeed, was, dat

de hitten over het algemeen te zwaar zijn van kaken, te groote
hoofden hebben, te heuperig zijn en veelal een koehakkigen stand.
Hoewel er ook een aantal zeer fraaie exemplaren worden aange-
troffen, gelijk van zelf spreekt, zijn al deze gebreken te wijten aan
gebrek aan toezicht bij de voortteling. Thans werd het mij ook
duidelijk hoe het komt dat door de Hollandsche hittenhandelaars
zooveel geheel minderwaardige exemplaren aan de markt worden
gebracht. Deze minderwaardige hitten namelijk zijn voor een zeer
geringen prijs te bekomen, en ze worden door de handelaars als
een soort van ballast gebruikt om bij het vervoer een wagon aan
te vullen die niet geheel vol is. Het vervoer van een zestal paarden

namelijk kost evenveel als dat van een heelen wagen vol, die er
20 bevatten kan. Door de aanvulling met goedkoope minderwaar-
dige dieren, die toch op de Nederlandsche markt nog wel met
winst kunnen worden verkocht, wordt de doorslagsprijs der paarden
natuurlijk geringer.

Op het voornaamste marktplein, waarvan ik de photografie liet
maken, staan de minste hitten, want een gedeelte der markt wordt
gebruikt voor kraampjes, waar linten, hoeden en ansichtkaarten
verkocht worden. Een ganzenhoeder, die een kudde van dertig stuks
vooruit dreef, welke als soldaten in het gelid voor hem uit marcheer-
den, maakte te midden van deze volte een zeer eigenaardigen
indruk. De kerk, die zich op dit marktplein bevindt, is gedurende
de markt den geheelen dag geopend en overvol van biddende
mannen en vrouwen, die gedurende den dienst tot zelfs buiten
het hek geknield liggen. In hunne bonte kleederdrachten maken
deze rustige knielende groepen ter zijde van de woelige markt een
zeer schilderachtig effect.

Intusschen .... de tijd drong, het uur van ons vertrek naderde
en we namen noode afscheid van de prachtige marktpleinen der
paardenstad om ons voor te bereiden tot het vertrek. Onze hotel-
rekening (dat was nog de allerbeste zijde van het hotel) viel zeer
mee; men had ons niet afgezet. "Voor we echter afscheid konden
nemen, moesten nog" eenige officieele formaliteiten verricht worden.
Ik vergat bij het begin van dit opstel mede te deelen, dat dadelijk
bij onze aankomst in het hotel onze passen naar de politie gebracht
moesten worden, van waar ze ook dadelijk weer werden terugge-
bracht. Verzuimt men dit, dan loopt men een groote kans als
verdacht persoon gearresteerd te worden. Ook thans bij het vertrek
moesten de passen wederom naar het politiebureau om �abgemeldet"
te worden. Dit had echter niet het minste bezwaar want de kellner
belastte zich daarmede en had dezen plicht volvoerd in zoo korten
tijd dat we er versteld van stonden. Naderhand loste zich dit
raadsel op, gelijk men in het vervolg van dit opstel zien zal, op
een voor ons verre van aangename wijze.

Voor het oogenblik echter waren we over 's mans gedienstigheid
zeer voldaan en hij was het evenzeer voor den Roebel, dien we hem
in de hand drukten, en dien hij met een tevreden lachje in zijn
vestzak liet glijden.

Toebereidselen tot de terugtocht. � Een afscheid en een incident. �
Een nacht in Alexandrowo. � Bij een Russischen paar denhandelaar. �
Het verblijf in den paardenicagen. � De douanen. � In het vaderland
terug.

Thans begon de terugreis. Het laden der paarden nam weinig
tijd in beslag en ging zeer gemakkelijk. Wij hadden een flinken
jongen aangenomen om bij de dieren in den wagen te blijven tot
we over de Russische grenzen waren, en we hadden daarin een
baal klaverhooi geladen, die voor eenige dagen voldoende was.
Men doet goed met ��n ding vooral rekening te houden, namelijk
dat het fooien stelsel in Rusland tot in de uiterste consequentie
dient te worden doorgevoerd, en wanneer men niet voortdurend
klaarstaat met roebels en kopeken, loopt men de kans, de paarden
niet levend over de grenzen te brengen, temeer omdat de reis zoo
enorm lang duurt. De paarden gingen met een anderen trein dan
wij. Wij vooruit om half twaalf, de paarden pas om ��n uur.
Voor we echter rustig en wel in onze coup� zaten had er nog een
incident plaats, dat ons goed humeur op een zware proef stelde.

Reeds was het oogenblik van vertrek zeer dicht genaderd, en we
stonden met onzen makelaar te praten, die ons uitgeleide deed,
toen we tot de ontdekking kwamen, dat nog steeds de kelner van
het Hotel met onze passen niet gearriveerd was. Zonder passen
konden we natuurlijk niet verder en moesten dus wachten. Ge-
lukkig! ..... een paar minuten voor het vertrek daar komt de

ontrouwe dienaar in een rijtuig aanrijden; de photographie, waarop
hij had moeten wachten, was de schuld van de vertraging. Daarna
ging het naar Alexandrowo, waar we onze paarden weder in ont-
vangst moesten nemen. Hier werden de paarden overgeladen in
een anderen waggon, die ze naar Salzbergen zou brengen. We
hadden daarvoor de hulp noodig van een beambte en deze vroeg
dadelijk om onze passen te zien, ten einde te constateeren dat ze
in orde waren. Bij die gelegenheid bleek, dat we, dank zij onze
paarden, aan een groot gevaar ontsnapten, want de passen waren
volstrekt niet in orde; de kellner had den roebel, dien hij voor
het af teekenen der passen ontvangen had, wel zeer voldaan in zijn
vestzak laten glijden, maar het afteekenen was ongedaan gebleven,
en indien de beambte, die ons hielp, niet zulk een bijzonder goede
vriend ware geweest (dit is ook weder echt Russisch) van de gen-
darmerie te Alexandrowo, hadden we naar Lowicz moeten terug-
keeren. De passen werden nu te Alexandrowo afgeschreven.

Een nieuwe beproeving wachtte ons echter; de paarden, die om
5 uur 's middags te Alexandrowo zouden aankomen, kwamen niet
en we haalden ons allerlei akelige visioenen voor den geest, van
wat er met de dieren geschied kon zijn; de geheele dievenbende
uit de sprookjes onzer bangmakers spookten mij door het hoofd, en
ik begon er mij werkelijk een verwijt van te maken, dat ik de
paarden aan een geleider had toevertrouwd en niet zelf was blijven
wachten. Ten slotte bleef er geen andere troost voor ons over dan
lijdzaamheid en geduld. In elk geval zagen we ons genoodzaakt
nogmaals in een Russisch hotel te Alexandrowo den nacht door te
brengen, omdat de trein niet eerder dan elf uur 's avonds met de
paarden kon binnenkomen. Door onzen vriendelijken expediteur
werd ons een nachtverblijf aangewezen. Hij vond het echter noodig
er de verontschuldiging bij te voegen, dat men hier eigenlijk niet
logeeren kon, maar zich in de gegeven omstandigheden wel be-
helpen moest, omdat er niet anders was. Wij griezelden bepaald
toen wij het krot binnentraden, dat zich hier den naam van hotel
aanmatigde , nochtans het beste van een grensplaats als Alexandrowo.
Ons verblijf te Lowicz, vergeleken bij dit hol, was luxurieus. We
moesten ons echter in de omstandigheden schikken. De knecht
van onzen expediteur liet ons te Alexandrowo nog een stal met
paarden zien van een zeer grooten handelaar. Maar het meerendeel
der paarden was verkocht en reeds verzonden.

Uit de inrichting van den stal echter maakte ik op, dat de eige-
naar hiervan werkelijk een zeer groote handelszaak heeft Men
deelde mij mede, dat hij wekelijks twee- a driehonderd paarden
verkocht. Met wandelen en praten was de avond zoo opgeschoten
dat het gauw elf uur was en tot onze blijdschap was nu onze
wagen met paarden werkelijk gearriveerd. Wij inspecteerden de
dieren, die in goede conditie werden bevonden, beduidden den
knecht dat hij bij de beesten moest blijven slapen en gingen zelf
onze legerstede opzoeken. Den volgenden morgen moesten de
paarden worden overgeladen. Daarna kwam de vee-arts, die de
paarden voor het vervoer goedkeurde, waarvoor we natuurlijk
eenige roebels moesten offeren. We namen weder een goede hoe-
veelheid klaverhooi mede in den waggon, welk voeder daar zeer
gemakkelijk te verkrijgen is, omdat men geheel op het vervoer van
paarden is ingericht. De reis van Alexandrowo naar Otlaschin
duurt slechts een kwartier en dit plaatsje is reeds op Duitsch grond-
gebied gelegen. De persoon, die de paarden over de grenzen
begeleidt, moet eveneens van een pas voorzien zijn. Te Otlaschin
werden de paarden opnieuw gekeurd, thans door een Duitschen
vee-arts, vervolgens geplombeerd en deze plechtigheid verplichtte
ons weder tot het offeren van een aantal roebels. Gedurende de

reis van Otlaschin naar Berlijn, die veertien uren in beslag neemt,
hield mijn reismakker in den waggon bij de paarden de wacht,
terwijl ik van Berlijn naar Utrecht, d. w. z. gedurende dertig uur,
als bewaker dienst deed. Dit reizen in zoo'n wagen heeft, ondanks
zijn ongemakken, toch ook zijn eigenaardige bekoring. Het klaver-
hooi diende mij als slaapplaats, mijn valiesje als hoofdkussen en
mijn jas als deken. Wel is waar had ik, gelijk in het begin van
het opstel is gezegd, een deken medegenomen, maar een der
paarden hoestte voortdurend en, teneinde het dier voor verdere
ongemakken te bewaren, had ik mij zelf van mijn beschutting
moeten berooven en hem de deken opgelegd. Gedurende den dag
kon ik de deur van den waggon gedeeltelijk openschuiven, en had
dan uit den langzaam loopenden goederentrein een prettig uitzicht
op het landschap dat we doorstoomden. De trein heeft herhaaldelijk
gedurende langeren tijd oponthoud aan de verschillende stations.
Een uur, of soms nog meer, was ik daar stil, stapte dan uit en
als ik mijn paarden had laten drinken (wat echter dikwijls heel
veel moeite kost, omdat de vee wagens vaak zeer ver van de
stations verwijderd blijven), ging ik dwars over de rails naar
het station (waartoe ik als geleider der paarden het recht had),
verfrischte mij wat in de restauratie, en had dikwijls ook nog ge-
legenheid wat van de plaatsen te zien; zoo nam ik o.a. een kijkje
van L�hne, Osnabr�ck, Bentheim, enz., plaatsen waar men anders
zoo gemakkelijk niet komt.

Te Salzbergen aangekomen, bevrachtte ik de paarden tot Olden-
zaal, terwijl, om directe aansluiting te krijgen tot Utrecht, een
ingevulde vrachtbrief van Oldenzaal naar Utrecht werd verstrekt.
Na Salzbergen komt men eerst te Bentheim, waar de zegels der
paarden, onder controle van twee douanen, werden nagezien en
afgenomen. Het is zeer noodig dat men er voor zorgt de loodjes
in goeden staat te houden, want raakt een dezer zegels in het
ongereede, dan kan dit hooge onkosten geven; het is zelfs niet
voldoende, dat men het loodje los kan toonen, het moet zich
werkelijk ongeschonden aan den nek van het paard bevinden.

De paarden waren gedurende de reis bijna onophoudelijk ver-
kouden. Dit is echter, naar ik vernam, een algemeen optredend
verschijnsel bij paarden die de reis van Rusland naar Holland maken.

Ik amuseerde mij zeer goed in het gezelschap van mijn viervoetige
makkers en had in den wagen gelegenheid ze te toiletteeren. opdat
ze in fraaien staat voor hun nieuwen eigenaar zouden verschijnen.
Ik had dan ook bij mijn aankomst geen Russen bij mij met onge-
kamde manen en langen staart, maar paarden zooals men ze op
heerenstallen vindt, wat zeker bij de vrienden, die mij in Utrecht
ontvingen, wel eenige verrassing gebaard zal hebben.

De reis werd overigens zonder eenig incident volbracht en het
was mij een ware verkwikking, toen ik aan het grensstation
Oldenzaal weder mijn moedertaal hoorde. Nog slechts een korte
reis en Utrecht was weder bereikt, waar ik den 26en Juni des
avonds half zes binnenstoomde.

Mijn algemeene indruk is dat aan dergelijke reizen geen noemens-
waardige bezwaren in den weg staan en dat de verhalen, die gedaan
worden over diefstallen, denkelijk zeer overdreven zijn.

Rusland is geenszins een aangenaam reisland, maar voor een
paardenliefhebber en kenner valt er veel te leeren en ik roep het
daarom gaarne een spoedig wederzien toe.

Het is zeker, dat het meer of minder vertrouwen, waarmede de
ruiter zijn paard rijdt, grooten invloed op het al of niet goed gaan
er van uitoefent. Een sterk staaltje wordt door de �Badminton"
medegedeeld uit Australi�.

�Een lastig paard, dat velen zandruiter had gemaakt, werd daarom
door zijn eigenaar naar een publieke verkooping gezonden. Een
middelmatig, vrij angstig ruiter koopt het, maar daar iemand, op
wien hij geheel vertrouwde, hem verzekert, dat. het dier �dood en
doodmak" is, zadelt hij het, rijdt van het verkooplokaal naar huis
en gebruikt het dagelijks zonder een enkel ongeval, tot verbazing
van allen, die het paard vroeger hadden gekend.

De ruiter reed zijn nieuwkoop met zulk een zelfvertrouwen, dat
deze zich daardoor goed gedroeg.

Hoe dikwijls ziet men op een jachtrit een paard, onder een ruiter
die met vertrouwen naar de hindernissen rijdt, met lust en handig-
heid over alles heengaan, terwijl dat zelfde paard een volgende
maal, onder iemand die aarzelt, die zich moet bedenken waar en
uit welken gang hij zal springen, alles weigert.

Jaren geleden deed ik een val met mijn paard, op gladde steenen,
vlak bij een drukken spoorwegovergang en brak daarbij een been.
Een paar maanden later, hersteld, kreeg ik van een mijner kame-
raden een paard, dat kleefde, in her-dressuur. Na eenige weken
was dit paard zoover gevorderd, dat het zonder noemenswaard
verzet van den stal en van andere paarden wegging, doch zoodra
was het niet gekomen bij den bewusten spoorweg-overgang of daar
kwamen weer al de oude streken te voorschijn; aan keeren, stei-
geren enz. geen gebrek. Ik meende daaruit te moeten opmaken,

dat ik, hoewel hiervan onbewust, op die plek, waar kort geleden
het ongeluk was gebeurd, minder op mijn gemak was en dat het
paard dit voelde. Ik nam mij daarom vast voor van dat oogenblik
af die plaats te beschouwen als elke andere, de gladde steenen en
den drukken overweg als niet bestaande en het paard daarnaar te
rijden en te behandelen. Dat ik juist had gezien, bewees het
resultaat; den volgenden keer ging, na een kort verzet, alles naar
wensch en geen enkele maal keerde het paard meer, wanneer de
spoorwegovergang werd bereikt.

Juist te hebben gezien troostte me eenigszins voor hetgeen ik
thans begreep en door het paard reeds eerder was gevoeld: gebrek
aan zelfvertrouwen op de bewuste plek. J. H. K.

HET VASTSTELLEN EN HET BEVOEDEEEN
EENEE BEPAALDE FOKEICHTING.

Het is een algemeen als vaststaand beschouwde regel in de
huisdierteelt, dat voor de bevordering en ontwikkeling der fok-
kerij, voor een bepaalde diersoort in een bepaalde streek, in
de eerste plaats zorg gedragen moet worden voor: het foJcdoel.

De fokkers �f de overheid, �f, wat het beste is, beide in ge-
meenschappelijk overleg, dienen alle noodige moeite en kosten
te besteden om de meest aanbevelenswaardige richting der paar-
denfokkerij nauwkeurig aan te geven, waarbij vooraf is na te gaan:

1°. welke eigenschappen bezit het aanwezige ras;

2°. welk type heeft de meeste geschiktheid voor de werkzaam-
heden, die in het bedrijf van den fokker moeten worden verricht;

3°. indien het aanwezige paard onvoldoende geschiktheid bezit
voor genoemde werkzaamheden, moet worden vastgesteld welk
ras door zijn eigenschappen daarvoor dan wel bijzonder geschikt is;

4°. na het vinden van het voor de bepaalde werkzaamheden
meest passende ras, waarin een groote eenvormigheid wordt
gewenscht om een geregelde overerving hiervan te kunnen ver-
wachten, in hoever bodem en klimaat van beide streken met
elkaar overeenstemmen en verschillen, daar de bodem waarop
en het klimaat waaronder de jonge dieren zich ontwikkelen, mede
van zeer grooten invloed zijn op de ontwikkeling van alle eigen-
schappen, die bij het pasgeboren jong bestaan of in kiem aan-
wezig zijn;

5°. nevens de vaststelling van de eigenschappen, die de meeste

geschiktheid opleveren voor de bedrijfs werkzaamheden, dienen
zorgvuldig te worden overwogen welke eigenschappen door den
handel in de betreffende soort paarden � werk-, tuig- of rijpaard;
zwaar of licht soort � het best worden betaald, ten einde deze
bij de vaststelling van het meest gewenschte type in aanmerking-
te nemen, om als fokker aan de eventueel te verkoopen dieren
zooveel mogelijk te verdienen;

6°. de geschiktheid voor de bedrijfswerkzaamheden in de eerste
plaats en die voor den handel in de betreffende soort pas in de
tweede plaats, omdat het b�drijfswerk vrijwel blijvende eischen
heeft en de handel in den loop der jaren nog al aan mode onder-
'hevig blijkt te zijn.

Ieder ontwikkeld persoon zal erkennen, dat het vaststellen
van de meest aanbevelenswaardige fokrichting voor een bepaalde
streek uiterst moeilijk is, veel kennis, studie, tijd en zooveel
mogelijk �kijk in de toekomst" of geluk vereischt, maar gelijk-
tijdig van de grootste beteekenis is voor de rentabiliteit der
paardenfokkerij in de streek zelve.

Na het vaststellen der richting komt aan de beurt: op -welke
wi�jze is het gestelde doel het goedkoopst en het spoedigst, in ��n
woord het doelmatigst te bereiken? Hiervoor is opnieuw heel wat
studie, kennis en kalm overleg noodig, alvorens met grondige
verantwoordelijkheid tot de uitvoering dier middelen te kunnen
overgaan.

In de eerste plaats bestaat de mogelijkheid, dat het voorhanden
materiaal geschikt wordt verklaard. De fokker heeft dan slechts
naar verbetering in eigen ras te streven en zich tot op zekere
hoogte geen uitgaven te getroosten, doch zich alleen gedurende
een reeks van jaren met wat mindere inkomsten tevreden te
stellen door de beste exemplaren niet te verkoopen maar te be-
houden, met het vooruitzicht niet alleen zijn kapitaal-bezit in
zijne fokdieren te vergrooten, maar na verloop van die jaren der-
verlaagde inkomsten tot een belangrijke verhooging dezer ont-
vangsten te geraken. Indien deze methode voor het bereiken
van het gestelde fokdoel geschikt wordt geacht, dan verdient zij
altijd en overal de voorkeur, omdat:

1°. geen cent van het aan te wenden kapitaal buiten de eigen
streek geraakt;

2°. de fokkers met de goede en minder goede of slechte eigen-
schappen van het voorhanden ras in het algemeen en van de
onderscheiden families meer in 't bijzonder, het gemakkelijkst

bekend kunnen zijn en zich bij de keuze der fokdieren gemak-
kelijker voor tegenvallers kunnen vrijwaren;

3°. het voorhanden ras aan bodem en klimaat gewend is,
waardoor geen gevaar voor ontaarding bestaat, zooals bij invoer
van dieren uit andere streken toch altijd in meerdere of mindere
mate het geval is;

4°. zoodra het gehalte van het mettertijd verkregen materiaal
in gunstige verhouding is gekomen tot dat van een overeen-
komend type in andere streken, binnen- of buitenland, op welk
oogenblik de verkoop van fokmateriaal reden van bestaan ver-
krijgt en van overheidswege bevordering verdient, � dan is de
waarde van dat fokmateriaal grooter, doordat de eigenschappen
hiervan zeer constant aanwezig zijn.

Het is ook mogelijk dat het voorhanden ras ongeschikt wordt
geacht om het gestelde doel te bereiken en dan wordt de moei-
lijkheid veel grooter en zullen de gevorderde kosten veel meer
bedragen. Na het vinden van het meest aanbevelenswaardige
vreemde ras is te overwegen of een vermenging van beide
rassen tot het doel kan leiden of dat, het nieuwe ras geheel moet
worden overgeplant. Kruisen is wel duurder dan fokken in eigen
ras, maar tevens veel goedkooper dan overplanten, daar bij een
kruising immers met den invoer van mannelijke fokdieren kan
worden volstaan en bij overplanten ook alle vrouwelijke dieren
moeten worden aangeschaft.



			109

	5°. het zeil om de bevrachting voor regenwater te vrijwaren;

		het reeds vermelde strookussen; de twee verplichte stophouten; een bezem om den wagen schoon te vegen, en een extra jas tegen den regen.
	6° 7° 8° 9°


* Om sleeperskoetsier te zijn moet men vooral goed kunnen sturen, want.het duizelingwekkende gekrioel van vrachtwagens en de maar al te dikwijls zoo beperkte ruimte voor zoo'n druk verkeer, doet u waarlijk versteld staan dat er zoo weinig aanrijdingen of andere ongelukken voorkomen. De stipte gehoorzaamheid aan de politie, die dit alles moet regelen, is daarvan de hoofdoorzaak. De overtreding, die door de politie het meest wordt geconsta- teerd, is het rijden zonder noodzaak op de tramrails. Werd hier ook niet goed de hand aan gehouden, dan zouden de trams om sleeperswagens hun bedrijf moeten opgeven. Omdat de ondervinding heeft geleerd, dat men vanaf den bok zijn paarden het best kan rijden, is dit te Rotterdam ook weer politie-voorschrift geworden en mag men als voerman geen andere zitplaats innemen. De bruggen en hellingen zijn er soms vrij hoog, zoodat zeer terecht is ingezien dat men stapvoets zoo'n brug of helling niet kan oprijden, waarom dan ook alleen in dit geval het rijden met de sleeperswagens in draf wordt toegestaan. * * * Nu zal ik er toe overgaan om u de inrichting van het sleepers- bedrijf te gaan uiteenzetten en u mededeelen welke moeilijkheden daaraan verbonden zijn. Indien men in Rotterdam een sleeperij wenscht te beginnen, moet men zich aan zeer veel reglementen onderwerpen. Men begint met zich als sleeper te laten inschrijven bij den Hoofd-Commissaris van Politie en men ontvangt daarvan een bewijs. Staakt men dit bedrijf, dan geeft men daar binnen 2 X 24 uren kennis van bij den Hoofd-Commissaris door teruggave van het inschrijvingsbiljet. . Een knecht moet men eveneens doen inschrijven ter zelfder plaatse en voor hem een rijbewijs op naam aanvragen, hetwelk de koetsier steeds bij zich moet dragen, om het de Politie te kunnen toonen. Ook bij verandering van personeel is binnen 24 uur afschrijving of nieuwe inschrijving noodzakelijk. De persoon, die een rijvergunning verlangt, moet 18 jaar oud zijn, van goed levensgedrag, niet ongeschikt worden geacht wegens lichaamsgebreken.



			114

sleeperspatroon moet kunnen bouwen op zijn klanten, op zijn knechts en omgekeerd zij op hun uitvoerder en patroon. De algemeene indruk, dien ik van het machtige sleepersbedrijf te Rotterdam gekregen heb, is deze: 1°. dat de tarieven geen eelijken tred houden met het werk dat men daarvoor eischt; 2°. dat de patroons door angst voor concurrentie (uit gebrek aan eenheid) zich te veel moeten regelen naar de eischen der werkgevers; 3°. dat een afstandstarief het meest billijke zou zijn; 4°. dat door de groote macht der voerlieden-vereeniging ook de patroons tot samenwerken gedwongen zijn. Aan hen, die mij in staat hebben gesteld mijn verslag te kunnen samenstellen, door het verschaffen van de noodige inlichtingen, en mij toegang hebben verleend op hunne kantoren en bedrijfs- terreinen, breng ik hierbij namens �Het Paard" mijn hartolijken dank. W. F. S.

		NIEUWS OP ZADELMAKERSGEBIED.

	Mondspiegel. De firma Wald te Groningen zond ons een Engel- sche mondspiegel, genaamd de �Climax Gag", die ons zeer practisch toeschijnt en de kwetsuren zal voorkomen, die dikwijls een gevolg

Fig. 10a. Fig. 10*. zijn van het gebruik der oudere modellen. De oud-dirigeerend paardenarts, Luit.-Kolonel Overbosch, den Haag, maakte ons attent, dat een zeilde soort mondspiegel (naar de teekening was bijna geen verschil te zien) voorkomt in den catalogus van vee-



			165

	het, die deze paarden op de abattoirs aldaar verhandelen. Worden er paarden verkocht naar andere plaatsen, wat voornamelijk het geval is naar den Haag, Gouda, Utrecht en Alkmaar, dan heeft de verzending naar die plaatsen ook geheel onder politietoezicht plaats, volgens de beschikking van den Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel van 30 Nov. 'U3. Bij de paarden, die verzonden worden van het abattoir te Rot-

		Fig. 15.

Fig. 16. terdam naar andere plaatsen, geeft de plaatsvervangende Districts- veearts een door hem onderteekend schrijven mede, omvattende het signalement van de verzonden paarden en de verklaring dat deze dieren niet lijdende zijn bevonden aan kwaden of goedaardigen droes, borstziekte, influenza of epizo�tische lymphangitis en geen verschijnselen vertoonen, die het bestaan van genoemde ziekten doen vermoeden, niet door een heftige huidziekte aangetast zijn,



			194

	te veel voor. De gangen v��r zijn zeer heffend, hoewel soms binnenwaarts opnemend, terwijl de achterbeenen weinig krachtig worden ondergebracht. De kleur van het Drentsche paard is veelal effen zwart. Door kruising met Oldenburgsche en Qostfriesche hengsten is zwart minder algemeen geworden, hoewel dit tegenwoordig weer meer wordt gewenscht. Toch heeft bet grootste aantal der dekhengsten in Drenthe nu een bruine kleur, terwijl vossen en zwarten in gelijken getale gestationneerd zijn. Een dekhengst van het inlandsche type treft men in deze provincie niet meer aan. De landarbeid der paarden is er minder zwaar dan in Groningen,

		Fig. 18. Herfstpaardenmarkt te Rolde.

zoodat in deze provincie wat meer kan worden toegegeven op zwaarte en pijpomvang van de aldaar gestationneerde dekhengsten, hoewel deze toegevendheid ook eenigszins een gevolg is van de veelal nog te laag gehouden dekgelden. Wat betreft de markten in deze provincie kunnen we ucededeelen, dat die alle als vrij belangrijk mogen worden aangemerkt. Voor de drie Noordelijke provinci�n waren de Drentsche paarden markten vroeger de voornaamste van ons land; daar werden door de landbouwers uit Groningen en Friesland de veulens opgekocht om die zelf verder



			195

	uit te fokken. � Sedert de paardenfokkerij in Groningen zoo zeer is toegenomen, zijn de Drentsche paardenmarkten er, inzake verkoop naar Groningen, op achteruitgegaan. Deze markten zijn van een geheel ander gehalte als die in andere provinci�n worden gehouden; onderling verschillen ze echter zeer weinig en aan belangstelling ontbreekt het er in geenen deele. � Dit is wel te verwonderen, daar de meeste dezer markten zoo moeilijk te bereiken zijn, vooral Norg, Roden en Diever. Rolde, Zuidlaren en Meppel, maken hierop een gunstige uitzondering. � De markten te Norg en

		Fig. 19. Herfstpaardenmarkt te Rolde.

Boden worden door de in andere provinci�n wonende kooplieden hoofd- zakelijk van uit Groningen bezocht. Te Norg behoort de Sept.-markt tot de voornaamste, terwijl die te Roden, in dezelfde maand gehouden, een jaarmarkt is. Eigenaardig is het, dat de Drentsche paardenmarkten nog steeds het karakter dragen van een ouderwetsche jaarmarkt; het bezoek aan deze markten beoogt dan ook zeer verschillende doeleinden. Voor het aan- breken van den dag kan men reeds in de stad Groningen bemerken, dat zoo'n dag ook zijn invloed aldaar uitoefent. De stalhouders zijn



■ ■"■ Toe

					75' RECENSIE *

			DERDE BUNDEL \ ^\0 i' VERZAMELDE OPSTELLEN

		�Het Paard",

				GEILL. WEEKBLAD VOOR FOKKERS, HOUDERS EN LIEFHEBBERS VAN PAARDEN. :-: :-: :-: :-:

	HOOFDREDACTEUR-UITGEVER: A. W. HEIDEMA, GRONINGEN.



Bibliotheek dei Rijksuniversiteit te Utrex&t Md. Diergeneeskunde

	RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT ..........«�� wi niliill HUI ■

		0968 3339



			VOORBERICHT 1ste BUNDEL, 1906. Meermalen is ons de vraag gesteld toaarom �Het Paard" niet meer in het boekformaat, ivaarin het van 1895�'99 als maandblad verscheen, werd uitgegeven. Het korte, zakelijke ant- woord hierop luidt: �er waren te veel materieele bezwaren aan die wijze van uitgaaf verbonden, tenvyl ook het zoo gewenschte actueel blijven van tal van berichten te weinig mogelijk was". Indien thans, door de verwerkte stof te vereenigen tot een afzonderlijk deeltje, aan den wensch van velen, die een jaarging niet week op week wenschten te verzamelen en toch den hoofd- inhoud van het blad willen bewaren, voldaan is � indien bovendien het werk een plaatsje waardig gekeurd wordt op het boekenrek onzer Nederlandsche paardenliefhebbers, dan is daar- mede een illusie van de Redactie verwezenlijkt. Redactie en Uitgever.

			VOOBBERICHT 2E BUNDEL, 1908. De illusie, neergeschreven bij de uitgave van den l^en bundel, mochten we verwezenlijkt zien. Dat ook de uitgave van dezen 2^en bundel welkom moge blijken! Redactie en Uitgever.

		VOORBERICHT 3E BUNDEL, 1910. Door voldoende vraag naar den l^en (waarvan slechts enkele exemplaren meer beschikbaar zijn), alsook naar den 2^en Bundel, is de verschoning van een 3^en Bundel niet achterwege gelaten. Moge ook deze een welwillende beoordeeling en een bevredigende waardeering ten deel vallen! Redactie en Uitgever.



			INHOUD.

		J' Lf-* K.* 1- Over eigenaardigheden van paarden............ 1 ^■WvJ 2. Reis naar de groote paardenmarkt te Lowicz in Polen (Rusland) . . 6 >. K-K 3. Moeilijke paarden................... 28 >>> W M 4. Het vaststellen en het bevorderen eener bepaalde fokrichting ... 29 J-�Z'iC. 5. Paarden-examens ....'.............. 36 6. Over de havervoeding onzer paarden............ 41 tJ 7. Over dressuur.................... 47 � 8. De dubbelsprong................... 54 %-WK 9. De aankoop van remontepaarden............. 60 cj 10. Over aankoop van legerpaarden.........� . . . . 66 ■« 11. Gebreken-vrij en niet gebreken-vrij............. 70 ^ J 12. Aankoop van 5-jaiige paarden.............. 76 ui 18, De beoordeeling van den rug............... 80 ^A- w${ 14. Het vaststellen, van het overervingsvermogen van hengsten .... 90 ^A'lMlK. 15. Let de Nederlandsche fokker uitsluitend op het exterieur? .... 94 [A/y'J 16. Het sleepersbedrijf te Rotterdom............. 96 //^�/C 17. Nieuws op zadelmakersgebied............... 114 (J 18. Over rijkunst.................... 116 w 19. Het bokken van paarden................ 120 C/« 20. De rijkunst vergeleken met andere kunsten.......... 127 tfXPC 21. Over handicaps, hunne onbruikbaarheid en de reden waarom deze dienen te worden vervangen door prijzen-draverijen...... 132 "7 f 22. Over zuiver draven in de baan en de beoordeeling daarvan door het f publiek en het Draverij-Comit�............. 149 23. Het optuigen en aanspannen van jonge paarden........ 154 /' 1SJ/C '� Behandeling van paarden na arbeid............ 152 ' lul^J* 25. Slachtpaarden..................... 162 A UlK_, 26. De richting der paardenfokkerij in Groningen......... 169 y l/,tC* 27. Punt van den voet naar het paard, enz........... . 172 � 28. Over den zit..................... 176 U/0^T-/29. Is de paardenhandel wel zoo slecht en komen daarin wel zooveel be- driegerijen voor als van oudsher de ronde deden?...... 181 *ft�'f ³⁰- ^Eerste dressuur buiten................'. 183 Ul/Q^o-31.* Nederlandsche paardenmarkten.............. 188 TU IC ^- Scheren van paarden . . . . . . . , .<...... ... . � 203





		OVER EIGENAARDIGHEDEN VAN PAARDEN. �Het Paard" no. 37 '08 bevat een artikel �Zijn paarden ondeu- gend?", waarin terecht werd opgemerkt, dat ondeugende paarden meestal z�� zijn geworden door slechte of onoordeelkundige behan- deling en dat er weinige van nature ondeugend zijn. Toch hebben zij individueel eigenaardigheden en karaktertrekken, die zeer verschillend en ook aangeboren kunnen zijn. Om deze goed te kunnen waarnemen, moet men het jonge paard gadeslaan, als het in omstandigheden verkeert, die het dichtst bij den natuur- staat komen, en, daar het zien van kudden wilde paarden bijna tot de onmogelijkheden behoort, is men voor de bestudeering aange- wezen op de waarneming van paarden, welke zioh in gezelschap van andere in weiden, remontedep�ts of stoeterijen bevinden, daar een betrekkelijke vrijheid genieten en ruimte hebben zich in alle gangen te bewegen. Een meer dan tienjarig verblijf in het Remontedep�t te Milligen, gaf mij de gelegenheid duizende paarden waar te nemen en enkele aanteekeningen te maken omtrent verscheiden individualiteiten en verschillende eigenaardigheden. De paarden in Milligen loopen, in koppels van 15 a 20, los in de stallen, behalve tijdens het voeren en een korten tijd daarvoor en daarna, terwijl zij gedurende een groot deel van den dag zich vrij in de open lucht kunnen bewegen in flinke, door hekken afgezette ruimten, loopplaatsen geheeten, of wel gedwongen beweging krijgen in een z.g. drijf baan of in een springbaan. Dat het paard vroeger in het wild in kudden leefde, onder hoede van een leidenden hengst, daaraan wordt men herinnerd als door een of ander ongeval een koppel in Milligen losbreekt en over de heide rent; worden ze dan niet gekeerd of gejaagd, dan ziet men het zelfde paard aan het hoofd blijven en de andere trouw zijn wendingen en zijn richting volgen; ditzelfde gebeurt ook als de paarden, tengevolge van Zon- en feestdagen of van gladheid, een of twee dagen niet zijn buiten geweest er nu in de loopplaats komen. Met ongeduld wachten zij het openen van de groote stal- deuren af; gaan die open, zoo verdringen zij elkaar om buiten te 1



	3 Breekt in Milligen een koppel uit, omdat een afsluitboom is gebro- ken, dan gaan zij wel de heide op, doch gewoonlijk niet de geheele koppel; zij blijven nu in den abijheid, in en om het Depot; het is dan voldoende om de andere koppels in hun stal te doen en met een of twee paarden, uit den stal van de uitgebroken paarden, aan de hand de heide op te gaan en, wanneer deze door de uitbrekers zijn opgemerkt, weer langzaam naar den stal terug; dan volgt de koppel bijna altijd en is spoedig weder onder dak.

Fig. 1. Photo, genomen in Milligen, van een koppel Ieren, in de springbaan de natte sloot nemende.

		Zulk een paniek, met het plotseling wegrennen in een of andere richting, komt meer bij bloedpaarden voor dan bij de grovere soorten: Babolna, waar zeer edele paarden met veel Arabisch bloed worden gefokt, staat er voor bekend; vooral onder de koppels merries met veulen behoort een dolle vlucht niet onder de zeld- zaamheden. Het is nog den ouden drang van het wilde paard, dat, waar gevaar dreigt, zijn heil zoekt in een wegrennen, met de geheele kudde den leid-hengst na. * * � * Nu en dan valt er in het Depot te Milligen, in het midden van den winter, een lersch veulen, dat dan, om de barre koude, slechts



		-,,..,-... ......,.....-..
		-,,..,-... ......,.....-..


5 zijnde, was reeds maanden waargenomen, omdat hij altijd alleen in de loopplaats in een hoek stond te druilen. Niets bijzonders kon worden waargenomen, tot hij op een goeden nacht een bui van slaan kreeg, die zich herhaalde toen hij in een box werd ge- plaatst; het paard bleek een hersenlijden te hebben en is, nadat de aanvallen korter op elkaar volgden, zoo ik mij wel herinner, afgemaakt of gestorven*). Het is gewoonlijk moeilijk na te gaan welke eigenaardigheden aangeboren zijn en welke het paard tengevolge van omstandig- heden of behandeling heeft verkregen, terwijl ook het zich meer of min gezond en krachtig gevoelen, grooten invloed uitoefenen. Eenigen tijd geleden moest een vijftal later aangekomen paarden bij een koppel inlanders worden ingebracht; twee aan twee waren zij kameraad, doch voor de vijfde was nog geen gevonden. Toen zij in de loopplaats bij den koppel kwamen, stormden, zooals ge- woonlijk, alle aanwezigen op de nieuwe aankomelingen af, besnuf- felden ze, maakten als het ware een praatje en verdwenen, nadat ze een paar tikken hadden uitgedeeld, waarna nu en dan een der oudere nog eens een kijkje kwam nemen en een beet of een klap ten beste gaf; de twee paar kameraden verweerden zich en werden spoedig met rust gelaten. Nu kwam echter de vijfde des te erger in het gedrang, totdat een der oudere plotseling zijn kameraad, die de ergste plaaggeest was, in den steek liet, zich voor den nieuweling stelde en dien met mond en hoeven verdedigde, waarbij hij dezen in een hoek van de loopplaats bracht, waar hij hem ge- makkelijker tegen de andere kon beschermen. De nieuweling was van dat oogenblik de verklaarde kameraad van den verdediger, die zijn vorigen makker niet meer wilde kennen. Dit was dus een uiting van bescherming der verdrukte onschuld, terwijl het stelling nemen in een hoek blijken gaf van doordenken. Van lafheid werd een sterk voorbeeld waargenomen bij een artilleriepaard, een Ier, die, hoewel groot en forsch gebouwd, zoo in stal en loopplaats werd geplaagd, dat het daaruit moest worden genomen. Welke pogingen ook werden gedaan, door het paard te brengen bij lichtere of jongere paarden, of het met slechts ��n ander los in den stal te laten, nergens vond het een kameraad en overal werd het zoo geplaagd, dat eindelijk besloten werd het alleen te stallen. Opgemerkt moet worden, dat het paard een leelijke kleur had, die de Engelschman noemt �faded", �washy", �mealy"; vrij ver-

	*) Tot mijn groot verdriet zijn in Juni 1908, bij den brand in het Eemonte- dep�t, een groot deel mijner uitgewerkte aanteekeningen en de registers van den eerst aanwezenden paardenarts verloren geraakt.



			11 ge vrij zijt bevonden van smokkelaarsneigingen en dus het heilige der heiligen van Europa, het met zeven sloten gegrendelde Rusland, mocht binnen treden. Nog wacht U een oogenblik van harde beproeving, want de barbaar, die U de pas ontnomen heeft, doet als alle groote heeren en laat op zich wachten, en ge gevoelt U einde- lijk den Keizer aller Russen te rijk als een stem met sleepend Russisch accent op min of meer onherkenbare wijze uw naam afroept en ge weder onbetwist bezitter wordt van uw eigendom, Uw pas. De blijdschap echter was van niet al te langen duur, want daar stonden we nu in de vestibule van het station Alexandrowo, 's nachts om half drie, niet wetende waar wij heen moesten en zonder iemand onder ons bereik die ons kon verstaan. Fransch, Engelsen noch Duitsch mocht baten; we gaven ons plan op, om in Alexandrowo te overnachten en veroverden eindelijk na eenig gebarenspel een kaartje tweede klasse naar Lowicz. Het derde klasse reizen in Rusland was ons ontraden. Om half vier 's nachts reisden wij verder in de tamelijk goede coup�, die dank zij de inlichtingen van een beschaafden, Fransch sprekenden Rus uit St. Petersburg, voor ons een slaapgelegenheid bleek op te leveren. Onze metgezel stelde ons voor, ons bed in orde te mogen maken; door het drukken op een veer gaat de rugleuning naar boven, op de manier van de kooi in een scheepskajuit, en aldus wordt boven de zitbank een tamelijke goede slaapplaats gevormd. Rustig sliep ik in, want ik wist mij goed bewaakt; mijn reismakker zat wakker te tellen en zijn kas op te maken en de conducteur, die onzen trein geleidde, een echte stoere Rus met breede witte baard, was met een ponjaard gewapend. Alles draagt in dit land wapenen: . . . . Doux pays!

		II. Aankomst te Lowicz. ■� Pogingen om ons verstaanbaar te maken. � Wij vinden een hotel. � Hoe zindelijk het was. � Bezoek van make- laars. � Op het expediteurskantoor. � Ons bezoek aan een der stallen. � Een Russische paar denhandelaar. �■ Onze kennismaking met de Russische paarden.� Naar huis. � Smakelijk eten! � Eerste inlichtingen omtrent de hitten. Het station te Lowicz is Russisch, wat zooveel zeggen wil als: klein en vuil. Dit was echter geenszins de ergste beproeving die ons wachtte, want we stonden hier in een vreemd land, zonder een



		17

	land aankomen met totaal versleten beenen. Men ziet hier ook bespanningen met drie (troiken) en vier hitten, alleen voor vracht- werk. De hit is in Rusland een zeer courant handelsartikel en de boer, die steeds gelijktijdig paardenhandelaar is, eischt weinig winst, is zelfs gewoonlijk met een paar roebel tevreden.

III. Op de markt. Een stad waar het altijd markt is. � Hernieuwd bezoek aan de stallen. � Op den dresseerwagen. � Wij koopen paarden. � Het circus. � Ontmoeting met de Poolsche politie. � Op de hitten-markt. � Russische vroomheid. � Onze passen worden afgeschreven. � Ons afscheid van Lowicz. Zooals ik reeds in het voorgaande artikel zeide, is Lowicz bij uitstek een paardenstad. Men heeft mij medegedeeld dat het er bijna voortdurend markt is; de stallen zijn altijd gedeeltelijk gevuld en de handel gaat steeds voort. Jammer genoeg wordt de fokkerij der hitten in het geheel niet gecontroleerd en hierdoor is de kwaliteit en de soort dezer dieren zoo uiteenloopend. Dit evenwel is niet het geval met de paardenfokkerij, waaraan veel meer zorg wordt besteed. De groote fokkers hebben allen minstens twee en vaak veel meer hengsten, waaraan hooge eischen gesteld worden. Blijkt het dat zij geen mooie veulens verwekken, dan worden zij dadelijk ge- castreerd. Wat wij op de stellen gezien hadden, was, naar ons gezegd werd, nog slechts een zwakke voorproef van wat ons op de markt wachtte. Met onzen makelaar, die voor het oogenblik geen tijd had om nog bij ons te blijven, spraken wij af, dat we er den volgenden morgen om 6 uur heen wenschten te gaan. Reeds nu zagen wij, dat de stad begon op te leven, � dat het verkeer drukker en de bevolking levendiger werd. De verhouding van inwoners en vreemdelingen liet aan gemoedelijkheid niets te wenschen over; «r begon gezelligheid te heerschen, ruw maar vroolijk als op een Hollandsche jaarmarkt; alleen de draaimolens en de poffertjes- kramen ontbraken aan het feest. Dienzelfden dag gingen we met onzen makelaar weder naar de stallen, welke nu bijna geheel vol stonden. Er zijn in Lowicz vier «tallen van denzelfden omvang als die eene, welke ik beschreef. 2



		21 Onze paarden hadden we bij den handelaar laten staan, waar ze tot het verladen blijven mochten, 'a Middags kochten we nog in een derden stal een schimmelpaard en een bruine hit, beiden fraai van model en goed gaande. De makelaar had bij de stallen ook zelf een stalletje, waar de beide beesten werden opgeborgen. Toen we nu dus zes paarden hadden gekocht was onze bestelling voltallig en werd een wagon aangevraagd naar Alexandrowo. Bij elk paard, dat men koopt, krijgt men van den verkooper een verklaring, onderteekend door den plaatselijken veearts (uit de plaats waar het paard thuis behoort). Zonder dit bewijs kunnen de paarden niet verzonden worden. De handel had mij zoo moe gemaakt, dat ik naar mijn thuis ging om te rusten. Mijn reisgenoot echter ging zich vermeien in een circus, dat op de markt was opgeslagen, maar dat (wonderlijk genoeg in dezen paardenstad) een paardenspel was zonder paarden. Het is van afmetingen die de inrichting van onzen ouden wel- bekenden Blanus uit vroeger dagen geenszins naar de kroon steekt. Eigenlijk kunnen er ook in het geheel geen paarden in; daarvoor is het veel te klein. Het was wat de Duitschers een �Schmiere" noemen, een armelijk ongelukkig ding, waarin alleen geworsteld, gedansd en gezongen wordt. De toegangsprijzen waren nochtans niet al te laag. De heer Di rector was als ��noog Koning in het land der blinden en vroeg voor de verrichtingen van zijn kunste- naarstroep op de drie verschillende rangen 1 Koebel, 60 Kopeken en 30 Kopeken per persoon. Mijn dutje had, terwijl mijn reis- genoot in het circus een twijfelachtig kunstgenot smaakte, tot tien uur in den avond geduurd. Het slapen ging in Lowicz beter dan het eten. Ik begaf mij toen een oogenblik naar buiten voor de deur van het Hotel en stond aan den ingang der steeg naar de voorbijgangers te kijken, toen er plotseling een politieagent naar mij toe kwam. Toen ik dezen dienaar der gerechtigheid op eens voor mij zag, schoten mij een drie dozijn vreeselijke geschiedenissen in de gedachte, die de couranten in den laatsten tijd ons over de zonderlinge eigenschappen van deze ambtenaren hebben opgedischt, en ik voelde een koude rilling door mijn leden loopen. Ik zag mij zelf reeds als mijnslaaf, in Siberi� werkende, in de ijzermijnen, voortgezweept door den ruwen barbaar met den knoet als wapen. Weldra echter bleek dat ik wat al te romantisch gedroomd had, want de leeuw bleek een schoothondje te zijn, dat opzat en pootjes gaf; de man stak mij een hand toe en begon een lange redevoering tegen mij te houden waarvan ik geen woord verstond. Ik vroeg aan den knecht van het hotel wat de dienaar des heiligen gerechts wenschte, en het lakonieke antwoord was: �hij heeft dorst en zal er volstrekt niet verlegen om zijn als u hem een glaasje bier



		Markt te Lowicz.'



			-22

		presenteert". Half nog onder den indruk van de vrees voor de Russische politie, door de krantenverhalen opgewekt en tevens om het vermakelijke van het geval, voldeed ik dadelijk aan dezen wensch, schoof met de twee mannen een steegje in, toen nog een zijstraatje en nog een steegje tot we bij een kroegje kwamen, waar we met ons drie�n werden binnengeloodst, waar 'k aan elk der beide mannen twee glazen bier offreerde. Mijnheer de diender scheen over dit onthaal bizonder content, want hij bedankte mij met zijn pet in de hand, wat voor iemand, die 18 Roebel traktement in de maand geniet, ook geenszins te verwonderen is. Den volgenden morgen, Woensdag, was het de groote dag. Voor dag en dauw stonden we op en waren om 6 uur op het marktplein. Er waren reeds hitten aanwezig, bespannen voor vierwielige vrachtwagens, die hier algemeen als vervoermiddel dienen, zoowel voor vrachtwerk als voor personenvervoer. Feitelijk waren we nog een weinig te vroeg en gingen ons dus nog wat in de stallen verpoozen; eerst om 10 uur keerden we naar de markt terug, en thans waren de verschillende pleinen, waar de markt gehouden wordt, stampvol met wagens en hitten; naar schat- ting meer dan drie duizend stuks. Ik zag er bizonder mooie exemplaren, maar het is jammer, dat er geen ruimte genoeg is om de hitten aan te spannen of naar behooren te monsteren. Het gedrang is zoo groot, dat men nauwelijks weet waar men zich zelf bergen moet. De hitten worden, zoodra ze op de markt komen, uitgespannen en naast de wagens gezet, die voor hen tevens als voederbak dienen. Het is eigenaardig dat men in het buitenland bij alle gelegen- heden Hollanders ontmoet er men zou allicht geneigd zijn te gelooven, dat wij, mannen van het lage land bij de zee, echte globetrotters zijn. Ook hier vond ik mijne landgenooten, eenige handelaars in hitten, die ik van de Hollandsche paardenmarkten kende. Dat het niet wel doenlijk is om hier in Rusland zonder makelaar te handelen bleek mij thans duidelijk, want ook .deze geroutineerde handelaars, die reeds sedert vele jaren Rusland bezoeken, lieten zich assisteeren. De prijs der hitten op de markt varieert van 60�200 Roebel. Heeft men een hit aangekocht, dan geschiedt de afrekening altijd op straat en men is verplicht het gekochte dier direct mede te nemen. De markt loopt niet zoo spoedig af als bij ons te lande, maar houdt tot negen uur in den avond aan. Voor ieder paard, dat ter markt gebracht wordt, moet de handelaar 15 kopeken marktgeld betalen. De volle markt geeft een imposanten aanblik, zoowel door de bonte schilderachtige kleedij der Poolsche boeren, die een grooten slappen hoed dragen met



		2H

kort jasje en een vest met roode of blauwe tressen, als door de eigenaardige groepeering der wagens, en de verscheidenheid in kleur der paarden. Een groot aantal handelaars zit op de wagens bengelend met de gekaplaarsde beenen en naar de voorbijgangers glurend of niet een naderbij wil komen om den handel te beginnen. Zeldzaam afwisselend op het zonnige plein zijn de groepen en schakeeringen der bewegelijke massa, die, met een oopopslag bezien, den indruk maakt van de zee, die door een stevige zuidwester-bries bewogen wordt. De paarden gedragen zich onder dit alles het rustigste. Met een benijdenswaardige zelfbeheersching wachten zij hun noodlot af en doen zich al vast te goed aan de heerlijke klaver, als weten ze dat hen misschien een zeer lange reis wacht, waarop ze dit voedsel gedurende geruimen tijd zullen moeten missen. Een der eerste indrukken, die ik op de hittenmarkt opdeed, was, dat

	Fig. 4. de hitten over het algemeen te zwaar zijn van kaken, te groote hoofden hebben, te heuperig zijn en veelal een koehakkigen stand. Hoewel er ook een aantal zeer fraaie exemplaren worden aange- troffen, gelijk van zelf spreekt, zijn al deze gebreken te wijten aan gebrek aan toezicht bij de voortteling. Thans werd het mij ook duidelijk hoe het komt dat door de Hollandsche hittenhandelaars zooveel geheel minderwaardige exemplaren aan de markt worden gebracht. Deze minderwaardige hitten namelijk zijn voor een zeer geringen prijs te bekomen, en ze worden door de handelaars als een soort van ballast gebruikt om bij het vervoer een wagon aan te vullen die niet geheel vol is. Het vervoer van een zestal paarden



			25

		IV. De terugreis. Toebereidselen tot de terugtocht. � Een afscheid en een incident. � Een nacht in Alexandrowo. � Bij een Russischen paar denhandelaar. � Het verblijf in den paardenicagen. � De douanen. � In het vaderland terug. Thans begon de terugreis. Het laden der paarden nam weinig tijd in beslag en ging zeer gemakkelijk. Wij hadden een flinken jongen aangenomen om bij de dieren in den wagen te blijven tot we over de Russische grenzen waren, en we hadden daarin een baal klaverhooi geladen, die voor eenige dagen voldoende was. Men doet goed met ��n ding vooral rekening te houden, namelijk dat het fooien stelsel in Rusland tot in de uiterste consequentie dient te worden doorgevoerd, en wanneer men niet voortdurend klaarstaat met roebels en kopeken, loopt men de kans, de paarden niet levend over de grenzen te brengen, temeer omdat de reis zoo enorm lang duurt. De paarden gingen met een anderen trein dan wij. Wij vooruit om half twaalf, de paarden pas om ��n uur. Voor we echter rustig en wel in onze coup� zaten had er nog een incident plaats, dat ons goed humeur op een zware proef stelde. Reeds was het oogenblik van vertrek zeer dicht genaderd, en we stonden met onzen makelaar te praten, die ons uitgeleide deed, toen we tot de ontdekking kwamen, dat nog steeds de kelner van het Hotel met onze passen niet gearriveerd was. Zonder passen konden we natuurlijk niet verder en moesten dus wachten. Ge- lukkig! ..... een paar minuten voor het vertrek daar komt de ontrouwe dienaar in een rijtuig aanrijden; de photographie, waarop hij had moeten wachten, was de schuld van de vertraging. Daarna ging het naar Alexandrowo, waar we onze paarden weder in ont- vangst moesten nemen. Hier werden de paarden overgeladen in een anderen waggon, die ze naar Salzbergen zou brengen. We hadden daarvoor de hulp noodig van een beambte en deze vroeg dadelijk om onze passen te zien, ten einde te constateeren dat ze in orde waren. Bij die gelegenheid bleek, dat we, dank zij onze paarden, aan een groot gevaar ontsnapten, want de passen waren volstrekt niet in orde; de kellner had den roebel, dien hij voor het af teekenen der passen ontvangen had, wel zeer voldaan in zijn vestzak laten glijden, maar het afteekenen was ongedaan gebleven, en indien de beambte, die ons hielp, niet zulk een bijzonder goede vriend ware geweest (dit is ook weder echt Russisch) van de gen- darmerie te Alexandrowo, hadden we naar Lowicz moeten terug- keeren. De passen werden nu te Alexandrowo afgeschreven.



		28

	De reis werd overigens zonder eenig incident volbracht en het was mij een ware verkwikking, toen ik aan het grensstation Oldenzaal weder mijn moedertaal hoorde. Nog slechts een korte reis en Utrecht was weder bereikt, waar ik den 26en Juni des avonds half zes binnenstoomde. Mijn algemeene indruk is dat aan dergelijke reizen geen noemens- waardige bezwaren in den weg staan en dat de verhalen, die gedaan worden over diefstallen, denkelijk zeer overdreven zijn. Rusland is geenszins een aangenaam reisland, maar voor een paardenliefhebber en kenner valt er veel te leeren en ik roep het daarom gaarne een spoedig wederzien toe. W. F. S.

MOEILIJKE PAARDEN. Het is zeker, dat het meer of minder vertrouwen, waarmede de ruiter zijn paard rijdt, grooten invloed op het al of niet goed gaan er van uitoefent. Een sterk staaltje wordt door de �Badminton" medegedeeld uit Australi�. �Een lastig paard, dat velen zandruiter had gemaakt, werd daarom door zijn eigenaar naar een publieke verkooping gezonden. Een middelmatig, vrij angstig ruiter koopt het, maar daar iemand, op wien hij geheel vertrouwde, hem verzekert, dat. het dier �dood en doodmak" is, zadelt hij het, rijdt van het verkooplokaal naar huis en gebruikt het dagelijks zonder een enkel ongeval, tot verbazing van allen, die het paard vroeger hadden gekend. De ruiter reed zijn nieuwkoop met zulk een zelfvertrouwen, dat deze zich daardoor goed gedroeg. Hoe dikwijls ziet men op een jachtrit een paard, onder een ruiter die met vertrouwen naar de hindernissen rijdt, met lust en handig- heid over alles heengaan, terwijl dat zelfde paard een volgende maal, onder iemand die aarzelt, die zich moet bedenken waar en uit welken gang hij zal springen, alles weigert. Jaren geleden deed ik een val met mijn paard, op gladde steenen, vlak bij een drukken spoorwegovergang en brak daarbij een been. Een paar maanden later, hersteld, kreeg ik van een mijner kame- raden een paard, dat kleefde, in her-dressuur. Na eenige weken was dit paard zoover gevorderd, dat het zonder noemenswaard verzet van den stal en van andere paarden wegging, doch zoodra was het niet gekomen bij den bewusten spoorweg-overgang of daar kwamen weer al de oude streken te voorschijn; aan keeren, stei- geren enz. geen gebrek. Ik meende daaruit te moeten opmaken,



		fokmethode vaarwel te zeggen is ontstaan, doordat ernstig was gezondigd tegen den hoofdgrondregel; jaren achtereen werden de beste exemplaren aan den handelaar afgegeven en het minder- waardige, bijna onverkoopbaar geachte, werd veelal aangewezen voor instandhouding der soort zorg te dragen. Niettegenstaande de inlandsche zwarten een groote eenvormigheid bezaten en hun eigenschappen derhalve bijna wiskunstig zeker op hunne afstamme- lingen overbrachten, was het ras tegen dat stelselmatig lang- zaam afmaken niet bestand. De bekende afloop was, dat de qualiteit der inlandsche zwarten onvoldoende werd. Andere factoren werkten ook nog tot hun verval mede, n.1. het tijdelijk buiten de mode geraken der zwarte kleur, � het later rijp zijn dan de Oldenburgers-Oostfriezen en Belgen, � het buiten de mode geraken van lange manen en staart mooi te vinden, � de veel hoogere prijzen der Oldenburgsche en Oostfriesche handels- paarden dan die der inlandsche zwarten, waartegen het uitnemende temperament, de makheid en de groote overeenkomst in bouw, gangen en kleur, waardoor er gemakkelijk spannen van zijn te formeeren, niet konden opwegen. Boven is reeds gezegd, dat Friesland nog altijd voorstanders telt van het inlandsche type. Enkele jaren geleden is er zelfs een opflikkering in die richting geweest, waarbij de prijzen van enkele jonge Friesche hengsten tot een paar duizend gulden per stuk zijn opgedreven, maar tegenwoordig schijnt het voor goed aan het luwen te zijn. De proefneming met het.Orloff-ras, om het Friesche vooruit te helpen, is mede ten einde en wordt vrij algemeen de Groningsche fokrichting overgenomen. De pogingen tot instandhouding en opbeuring van het Friesche ras hebben schipbreuk geleden, deels of geheel tengevolge van het feit, dat het gehalte van het ras te veel was verwaarloosd, misschien echter ook deels doordat men bij den aanvang dier pogingen verzuimd heeft de 4 noordelijke provinci�n na te speuren om de beste merri�n en hengsten, die onder het overschot voor- kwamen, in eenzelfde streek bijeen te brengen. Behalve de rijks- en provinciale subsidi�n ter bevordering der paardenfokkerij hebben ook enkele particulieren, inzonderheid J. E. Schol ten te Groningen, Jhr. Mr. C. vanEysingate Leeuwarden en Jhr. A. J. Vegelin van Claerbergen te Joure, zich opofferingen getroost ter verbetering van het inlandsche type, zoodat wij waarschijnlijk niet overschatten door te zeggen, dat alleen reeds in Friesland meer dan honderdduizend gulden kapitaal voor de instandhouding van dat ras is besteed,



			33

		zonder dat het aanleiding heeft gegeven om het gestelde doel te bereiken. * Behalve de genoemde, weinig paarden opleverende streek van Friesland, wordt bijna overal in Nederland de kruising bij de paardenfokkerij toegepast. In de buurt van Leiden en Zwolle hebben enkele inlandsche hengsten zich vrij lang staande ge- houden, maar op dit oogenblik komen er daar niet meer voor. In Zeeland is misschien nog een enkele hengst van het Zeeuwsche type, maar langzamerhand zijn daar toch zoo goed als uitsluitend Belgische en gekruist Belgische hengsten, terwijl meer en meel- de overtuiging veld wint, dat de zuivere Belg de voorkeur ver- dient boven het gekruiste type. Door misplaatste zuinigheid, door te veel te letten op het directe voordeel en te weinig acht te geven op de voordeelen der toekomst � aannemende dat de fokkerij doelmatig werd gedreven � zijn de fokkers derhalve verplicht geworden hun toevlucht te nemen tot kruisen en overplanten. En wanneer de kosten hier- van voor de elf provinci�n tezamen eens in een totaal-cijfer konden worden voorgesteld, zou menigeen verbaasd staan van de grootte van dat cijfer. * * * Het inzicht, dat de Nederlandsche paardenfokkerij bij tal van streken in het buitenland belangrijk ten achteren stond, werd vooral verkregen op de internationale tentoonstelling te Amsterdam in 1884. De overtuiging won veld, dat ook van Staatswege naar verbetering dezer fokkerij moest worden gestreefd en het eerst werd op voorstel van wijlen het Kamerlid B. L. Tijdens op de begrooting van het Ministerie van Oorlog een post van f 10.000 gebracht, ten einde op deze wijze de paardenfokkerij in het algemeen te bevorderen, maar ook om er toe mede te werken, dat Nederland remontepaarden in het binnenland zou kunnen aankoopen. Toen er subsidie uit de Rijkskas werd verleend, lag het voor de hand, dat de betreffende Minister een of meer personen aan- wees om op een doelmatige aanwending dier subsidie toezicht te houden. De paardenartsen zijn door hun studie ten opzichte van de paardenkennis en de paardenfokkerij meer voorbereid dan be- oefenaren van andere takken in het leger, zoodat zij dan ook zijn aangewezen tot het geven van onderwijs in het exterieur en de 3



			85

		Het zou indertijd zeer wenschelijk zijn geweest indien alle drie genoemde Kapiteins zich geheel aan de belangen der paarden- fokkerij van hun ambtsgebied hadden kunnen wijden, waardoor naar onze overtuiging de bevordering der paardenteelt krachtiger en meer naar een vast plan zou zijn geschied dan thans het geval is geweest en derhalve vele uitgaven doelmatiger zijn besteed. Van lieverlede is de Staatsbijdrage voor de paardenfokkerij toegenomen en in 1901 bij de Wet op de paardenfokkerij vast- gesteld op een bedrag van minstens f 75000, terwijl de keurings- kosten bovendien uit de Staatskas worden betaald en die voor het Rijks-hengstveulendepot eveneens, zoodat de bevordering der paardenfokkerij op de begrooting van het nu loopende jaar met een post van / 150.000 is vertegenwoordigd. Deze post is geheel en al voor rekening van het Ministerie van Landbouw, Nijver- heid en Handel. Het Ministerie van Oorlog verleent thans geen subsidie meer voor de bevordering der paardenfokkerij, doch steunt deze nog wel door de bepaling, dat de voor de veld-artillerie benoodigde remonten in eigen land moeten worden gezocht en door het beschikbaar stellen van 3 Kapiteins der veld-artillerie, als ver- tegenwoordigers van het Ministerie van L. N. en H. bij de Rege- lingscommissi�n voor de paardenfokkerij in de onderscheidene provinci�n. De Regeering heeft zich tot aan 1901 grootendeels bepaald om toe te zien dat de subsidie, die haar aanvankelijk eenigszins door- de Tweede Kamer is opgedrongen, niet op onbillijke wijze werd besteed. In 1901 is de verplichte Rijkshengstenkeuring tot stand gekomen, waarbij dus ieder houder van een tot publieke dekking van merri�n bestemden hengst, verplicht werd deze niet anders te bezigen, dan na hiervoor geschikt geoordeeld te zijn door een van overheidswege aangewezen keuringscommissie, terwijl voor de toekenning der Rijkssubsidie ook eenige grondregelen in de Wet zijn neergelegd. Pas in 1908 is men begonnen meer deugdelijke grondslagen te zoeken, waarop de bevordering der paardenfokkerij dient te steunen. Alle Regelingscommissi�n hebben op verzoek der Regeering een rapport ingediend over de meest passende fok- richting in hunne provincie, of deze te dien opzichte in meer of minder stukken gesplitst. Evengoed als op elk ander gebied is het ook met de bevordering der paardenfokkerij gegaan: al doende leert men. A. W. H.



			36

		PAARDEN-EXAMBNS. Dwaas als het zou zijn eenzelfde examen af te nemen aan en aanstaanden ingenieur en aan den consul-leerling, aan den aspirant cavalerie-officier en aan den toekomstigen doctor in de medicijnen, even onverstandig is het aan elk paard, onverschillig voor welk doel het zal worden gebruikt, dezelfde eischen te stellen. Toch gebeurt dit nog maar al te veel. EvenTnin als men de eigenschappen van een aanvoerder, van een staatsman, van een athleet, van een leeraar, in ��n persoon vereenigd kan verwachten, evenmin zal men in ��n paard de eigenschappen kunnen vereenigd vinden van het rijpaard, het werkpaard en het tuigpaard. Zulke universeele menschen en dieren bestaan niet, evenmin als universeele geneesmiddelen en geneesmethodes. Eischen toch, die men zal stellen aan een zekere categorie van paarden, maken het paard voor een andere categorie dikwijls minder geschikt, soms zelfs onbruikbaar. Zoo zal een breede borst, zooals men die wenscht bij het werkpaard, het ongeschikt maken voor rijpaard, want de galop en de draf worden waggelend, omdat het zwaarte- punt zich telkens te veel zijwaarts moet verplaatsen. Enkele eigenschappen eischt men voor alle categorie�n paarden, maar daarbij kan groot verschil bestaan in de mate waarin zij die moeten bezitten. Aan een soldatenpaard stelt men hooger eischen, wat betreft volhardings- en weerstandsvermogen, dan aan het luxe-paard. Bij dit laatste toch kunnen verzorging, stalling, voer, in een woord al het benoodigde, van het allerbeste zijn, terwijl het militaire paard uit den aard der zaak in veel minder gunstige omstandig- heden verkeert, nu eens dient om recruten te leeren rijden, dan, tijdens manoeuvres, met te velen tegelijk in een schaapskooi gestald is en voeding en verzorging dikwijls veel te wenschen overlaten, terwijl het juist in dien tijd zeer zware, lange en moeilijke werk- dagen heeft. E�n klasse luxe-paarden dient de eigenschappen van volharding, weerstandsvermogen en gezondheid in even hooge mate te bezitten als het soldatenpaard, terwijl zij daarbij gewoonlijk sneller moeten zijn en in elk geval meer van hun springvermogen zal moeten worden gevergd. Het is onmogelijk, dat men het soldatenpaard, belast met + 100 K.G., waarvan + 25 K.G. dood gewicht, gereden door een middelmatig ruiter, dezelfde eischen aan springen kan stellen als aan een jachtpaard, gereden door een goed ruiter, zelden 100 K.G. dragende, maar nimmer 25 K.G. dood gewicht. Ook de leeftijd van het paard oefent grooten invloed op den



			37

		maatstaf van beoordeeling. Wil men een 7-jarig gebruikspaard koopen, dan ziet men van den koop af, wanneer blijkt dat het slap is; is het even slap, doch 4 jaar, weinig of niet gereden en maakt het overigens onder het zadel of in het tuig een goeden indruk, dan zal men die slapte met een geheel ander oog be- schouwen en er gewoonlijk over heen stappen. Een oud spreekwoord zegt: �no hoof, no horse" (vrij vertaald: een paard met slechte hoeven is geen paard), maar toch zal de beoordeeling hier ook strenger of minder streng zijn, naar gelang de bestemming van het paard. Moet het als gebruikspaard eiken dag op harde wegen draven, heeft het daarbij knie-actie, dan stelle men hooger eischen aan hoeven dan wanneer het een course- paard is, of een paard, dat bijna uitsluitend werk op de boerderij verricht. Slaat men op die wijze de practijk gade, dan komt men weldra tot de overtuiging, dat de paardenkennis uitgebreid en onze eigen paardenkennis beperkt is. Wanneer dan van die waarneming de overtuiging het gevolg is, dat men op dit gebied nog veel kan leeren, dan is men op den goeden weg en zal men meer en meer trachten zijn kennis van elke categorie, van elk ras, soort en slag te vermeerderen. Men kan echter van geen categorie ooit zoo goed op de hoogte komen als van die, welke men gebruikt, waar- van men vele heeft gekocht, gereden en niet te vergeten .... waargenomen en bestudeerd, want door alleen jaren lang eiken dag op of achter paarden te hebben gezeten wordt men, zonder waarneming, zonder bestudeering, geen ruiter, koetsier of paarden- kenner; daartoe is meer noodig: inspanning van lichaam en geest, van hersenen en van spieren, een open oog, een goed verstand. Een Fransch leeraar aan een der militaire instellingen, wij meenen zelfs een bereden officier, zeide eens in zijn zelf-genoeg- zaamheid: �Nous nous sommes apercus qu 'il n'y avait pas besoin d'�tre b�te pour bien conna�tre des choses de 1'�quitation et du cheval.'' (Wij hebben opgemerkt, dat het niet noodig is een stommerik te zijn, om zaken, de rijkunst en het paard betreffende, goed te kennen). Ziet, zoo iemand toont reeds daardoor all��n een zoo geringe opmerkingsgave, dat hij zeker nooit paardenkenner zou kunnen worden; doch helaas, er zijn nog vele die zoo oordeelen! Wellicht ook in Nederland? * * * Zagen wij dat onze eischen aan het paard zich, voor elke klasse, moeten regelen naar een verschillenden maatstaf en naar een andere schaal, zoo is dit ook het geval met de fouten, met de gebreken.



		38 Een hazehak aan het overigens goed gevormd spronggewricht van een 7-jarig paard, dat in het gaan niets ongewoons toont en dat reeds arbeid heeft verricht, is van veel minder beteekenis dan een hazehak aan een smal, weinig krachtig gewricht of aan dat van een 4-jarig paard. Het laatste paard is voor geen enkel doeleinde geschikt, het eerste kan daarentegen een zeer goed bruikbaar paard zijn, dat �f als tuigpaard �f als rijpaard, doch waarschijnlijk niet als jachtpaard, zeer goede diensten zal bewijzen. Tal van die verschillen bestaan er, die voor elk nieuw geval afzonderlijk moeten beschouwd en gewogen worden. * * * Is het paard naar zijn bouw beoordeeld, dan volgt de beoordee- ling naar de wijze waarop het zich beweegt en opnieuw doet zich nu de vraag voor, tot welk werk is het paard bestemd? Een tuigpaard heeft weinig waarde als het niet veel knie-actie te zien geeft, welke actie voor een rijpaard alleen waarde kan hebben op een tentoonstelling. Daarentegen wordt van dit laatste een ruime en goede stap ge�ischt, waaraan bij het tuigpaard weinig wordt gehecht. Een schommelende beweging in de lenden getuigt van een weinig krachtige verbinding tusschen voor- en achterhand, voor het rijpaard een groote fout, voor het tuigpaard een veel geringer nadeel. Eigenaardig zijn de verschillende manieren waarop paarden, voor hun gaan, worden .beoordeeld en welke ook in onderscheiden landen niet dezelfde zijn. In Frankrijk, Nederland en Duitschland ziet men de paarden dikwijls uitsluitend rechtuit van en naar den beoordeelaar draven, nadat ze eerst stilstaande geruimen tijd zijn bezichtigd en op been- of andere gebreken onderzocht. In Enge- land laat men het paard langs zich heen gaan, na een zeer korte beschouwing stilstaande en geen onderzoek naar gebreken, eerst in stap, dan in draf, om het daarna pas in gang van voren en van achteren te beschouwen. Is het een examen voor een rij- of tuigpaard tot eigen gebruik, dan duurt dit aan de hand beschouwen zeer kort, doch wordt het spoedig voorgebracht, onder het zadel of in het tuig, om daarna door den kooper zelf te worden gereden. Het onderzoek op gebreken heeft eerst plaats nadat het paard is gekocht, onder de voorwaarde van vernietiging van den koop, wanneer de vee-arts het niet vrij bevindt van gebreken of van ondeugden. Voor welk doel men een paard ook beoordeelt, men dient den indruk van het geheel in zich op te nemen, alvorens over te gaan tot het onderzoek naar gebreken; doet men dit niet dan verdiept men zich gewoonlijk zoo in de aanwezige of niet aanwezige fouten,



			39

		dat men het paard niet zou herkennen als het voor de tweede maal werd voorgebracht. Wrj herinneren ons een geval, toen bij een keuring, door vergissing, een paard, dat juist beoordeeld was, onmiddellijk daarna terugkwam en door een der keurmeesters opnieuw op gebreken werd onderzocht, iets wat niet zoozeer te wijten was aan gebrek aan herkenningsvermogen, als wel aan een verkeerde manier of volgorde van examen afnemen. Koopt men een gebruikspaard, dan kan men dit het best beoor- deelen wanneer men het zelf bestijgt of van den bok rijdt; in korten tijd weet men dan meer van de innerlijke waarde van het paard dan door het uren lang te bekijken, stilstaande of aan de hand geleid. Moet een rijpaard worden gekocht, dan is het niet voldoende, als de kooper bij zich zelf zegt �een rijpaard moet zijn, enz." en al de eigenschappen opdreunt, welke aan een rijpaard dikwijls theoretisch worden gesteld, maar die in de practijk niet, zonder meer, opgaan, omdat er weder tal van categorie�n rijpaarden bestaan en deze soms weder in afdeelingen worden onderscheiden, die hun bijzondere eischen hebben. Nemen wij als voorbeeld van de rijpaarden het jachtpaard, dan heeft men niet alleen te letten op het rij kunstig talent van den aanstaanden berijder, op diens meer of minder stoutmoedig rijden, op zijn gewicht, maar ook op de streek waar hij de jachten zal rijden. Men onderscheidt in Engeland de hunters_dan ook niet alleen in paarden voor licht, middelmatig en zwaar gewicht, maar ook in paarden voor deze of gene streek. Zoo spreekt men bijv. van een Leieestershire-hunter, hiermede bedoelende een jachtpaard, geschikt om in het graafschap Leicester achter de honden te gaan. In Leicestershire, behoorende tot de graafschappen di« meer bepaald �The Shires" worden genoemd, zijn de velden, de akkers uitgestrekt, de bodem uitstekend, meest grasland, de hindernissen hoog en breed, veel heggen met slooten, voor of achter of aan beide zijden; de snelheid, waarmede wordt gejaagd, is groot, zoodat men daar, om de jacht te kunnen volgen, een paard met veel bloed en springvermogen noodig heeft; een paard van de hindernis- baan, een �steepler" is daar op zijn plaats. Komt nu dezelfde ruiter met hetzelfde paard in Ierland, dan staan de zaken geheel anders. In het grootste deel van Ierland zijn de akkers klein, het aantal hindernissen groot, veel steenen muren of Iersche wallen, soms twee van deze muren op enkele meters /afstand van elkaar, of wel de grond aan de eene zijde van den muur 0.5 M. of 1 M. hooger of lager dan aan de andere zijde, naast rotsen soms veenachtigen of moerassigen bodem. Hier is



		40

snelheid of buitengewoon springvermogen minder noodig dan kalmte, een groote mate van handigheid en intelligentie; een steepler in Engeland geboren en pas in Ierland gekomen zal daarom, vooral in den aanvang, zijn roem in �The Shires"' behaald, niet altijd kunnen handhaven. Een paardenhandelaar, buiten bij Dublin, die Engelsche steeplers naar Ierland bracht voor hindernisrennen en sommige voor jacht- paard bestemde, had een eigenaardige wijze om ze te leeren naar eisch een Ierschen wal ^J) te springen. Hij had daartoe op zijn terrein een fiinken wal, met een droge sloot van + 1 M. er voor en een zeer breede en diepe sloot er achter. Trachtte nu het paard het geheel in eens te springen, dan bleek dit onmogelijk, het kwam in de tweede sloot terecht en ging over den kop of kwam op een andere manier ten val. Die paarden werden daarbij wel eens aan de longe genomen, doch ook dikwijls gereden door een lichten jongen van een jaar of 16, dien wij meenden de zoon te zijn van den handelaar B. Op onze vraag of hij dit geen gevaarlijk werk voor zijn zoon vond, antwoordde hij: �de jongen is gewoon aan vallen, heeft hij al eens meer wat gebroken maar het is ook slechts een neef en bovendien is dit de eenige goede methode om het paard voor een volgende maal voorzichtigheid te leeren en later handig te maken over deze soort hindernissen." Kent het jachtpaard den Ierschen wal, dan springt het bijna zonder eenig oponthoud en komt na den sprong vrij ver van de hindernis en dus schuin neer; de sprong is dan voor den ruiter niet moeilijk. Moet het dezen sprong nog leeren, weifelt het op den bovenkant en komt het meer verticaal neer, dan is het een hoogst onaangename hindernis om te springen. In elk geval moet men niet snel er naar toe rijden en beslist het hoofd van het paard vrijlaten. De bovenzijde van deze hindernis is dikwijls slechts enkele decimeters breed, zoodat het paard kalm, handig en intel- ligent moet zijn, om geen fouten te maken. * * Wilden we eenige algemeene eischen aan den bouw van het jachtpaard stellen, dan zijn deze: een lichte voorhand, een zeer krachtige achterhand, schuine schouders en kooten, niet overbouwd,

	^l) Dit is een aarden wal van 1.40 M. of hooger, ook wel eens een muur van rotsblokken, soms bovenop wat begroeid, met een sloot voor of achter, of aan beide zijden, een hindernis die niet in eens wordt gesprongen, doch die het paard springt als een hond; het plaatst de voorbeenen op de bovenzijde en daarna de achterbeenen, om, als deze aankomen, voorbeenen en lichaam voor- waarts te brengen, zich daarna krachtig af te zetten met de achterbeenen om zoo v�r in het volgend veld te komen.



		41

	en, verder: de spieren aan de lenden, dijen, schenkels, schouders en ellebogen krachtig ontwikkeld. Maar al deze eigenschappen zijn van nul en geenerlei waarde, als het paard niet de gaven bezit van: moed, kalmte en intellect. Ziet het niet uit zijn oogen, is het zenuwachtig, maar vooral bezit het geen moed, geen durf, gaat het niet met lust op de hindernis aan, dan ontbreekt de voornaamste eigenschap van het jachtpaard. Gaat men op deze wijze eens de kennis na, noodig om elke categorie paarden naar eisch examen af te nemen, dan zal men tot de slotsom komen, dat wij gelijk hadden toen wij zeiden: �De paardenkennis is uitgebreid, onze eigen kennis beperkt". J. H. K.

OVER DE HAVERVOEDING ONZER PAARDEN. In �Voederkennis" van den veearts H. M. Kroon, leeraar aan 's Rijks Veeartsenijschool, worden rations opgegeven voor verschil- lende dieren, o.a. ook voor het paard, bij matigen en bij harden arbeid, berekend per 1000 K.G. levend gewicht, terwijl tevens een geldswaarde-berekening der voedermiddelen wordt gemaakt. Terecht laat echter de schrijver daarop volgen: �Bij de keuze der aan te koopen voedermiddelen dient men deze �prijzen wel degelijk in aanmerking te nemen, doch nooit mag �men uit het oog verliezen, dat de meeste voedsels eene bepaald �specifieke werking hebben, waaraan zij voor een deel hun waarde, �en geheel hun geschiktheid voor een bepaald doeleinde, te danken �hebben. De haver bijv., hoewel veel duurder dan gerst of ma�s, �zal toch voor het paard steeds de voorkeur verdienen". Het ware te wenschen, dat deze woorden nimmer uit het oog wer- den verloren, want ze geven de werkelijkheid zoo geheel weer. Tot nog toe bestaat er geen paardenvoedsel, dat in staat is de haver te vervangen, vooral niet in het deel van de gematigde luchtstreek waarin Nederland ligt en bij paarden, die snellen arbeid moeten verrichten. Dikwijls worden andere middelen aanbevolen, waarbij dan het hooge gehalte aan verteerbaar eiwit dienst moet doen, om te be- wijzen, dat het beter is dan haver. De hoofdzaak is intusschen niet de hoeveelheid verteerbaar eiwit, vet of koolhydraten, in het voedsel aanwezig, maar wel de hoeveelheid die, van deze verteer- bare bestanddeelen, werkelijk verteerd wordt, en ik meen dat hiermede te weinig rekening wordt gehouden. Bovendien is het



		42 van het grootste belang te weten welken arbeid het paard moet verrichten; het is onvoldoende alleen verschil te maken tusschen lichten, middelmatigen en zwaren arbeid, en het is noodzakelijk te weten in welke conditie, in welken toestand het paard moet zijn om zijn arbeid het beste te kunnen verrichten. De conditie, waarin het werkpaard bij zwaren arbeid moet zijn, is eene geheel andere dan die, waarin het renpaard en de harddraver dienen te wezen wanneer zij in de baan komen. Men kan dit eenigszins vergelijken bij den mensch, door waar te nemen het verschil in conditie van den worstelaar en van den hardlooper. Maar de leeftijd, het klimaat, de vroegere levenswijze, ja zelfs die van vorige geslachten, dus ook het ras en het individu, oefenen invloed uit op het soort en op de hoeveelheid van het noodige voedsel. Het voedsel dient, in het paardelichaam, te vernieuwen, te her- stellen wat door den arbeid is verloren gegaan, weefsel moet worden gevormd en nieuwe energie, nieuw arbeidsvermogen worden vastgelegd; het is dus duidelijk dat er een nauw verband moet bestaan tusschen het verlies en de samenstelling van het voedsel. Deed men dit echter langs zuiver theoretischen weg, hield men geen rekening met leeftijd, ras, individu, enz., dan zouden de resultaten niet zoo gunstig zijn als sommigen zich voorstellen. Onze cavaleriepaarden zijn Ieren, evenals de paarden der rijdende artillerie; de eerste zijn gewoonlijk 25 a 50 KG lichter dan de tweede en nu doet zich toch het eigenaardig verschijnsel voor, dat men in het Remontedep�t, bij geheel gelijke beweging en gelijk ration, de artilleriepaarden gemakkelijker in goeden voedingstoe- stand kan brengen dan die der cavalerie. In het algemeen eischen bloedpaarden meer krachtvoedsel, paarden met minder bloed meer een voeding die ook vult. Natuur- lijk is het van groot belang de voedingswaarde van de gegeven voedermiddelen te 'kennen, dat alleen langs scheikundigen weg kan geschieden, maar dit is volstrekt niet voldoende, want,, zooals wij reeds zeiden, de vertering en de opname in het lichaam zijn hoofd- zaak. Zoo is het bijv. volstrekt niet hetzelfde of men kalk onder een of anderen vorm aan het voer toevoegt, of dat het jonge dier deze tot zich neemt, door het grazen op kalkhoudenden bodem. Over het wei- nig of niet verteren van mineralen, als zoodanig gevoerd, bestaat verschil van meening; de wetenschap zal dienen te beslissen, maar wij willen er alleen op wijzen, dat de practijk doet zien, dat men nimmer op kalk-armen grond, door toevoeging van andere voeder- middelen, paarden met zulke beenderen kan fokken als op een natuurlijken kalkbodem. Kunstmatige bemesting kan echter in



			48

		sommige gevallen zeer nuttig zijn en den grond meer geschikt maken voor jonge paarden. Deze toch hebben een andere voeding noodig dan die, welke volwassen en uitgegroeid zijn; zij moeten meer been vormend voedsel ontvangen, wat voor hen niet voldoende in haver aanwezig is. Dit blijkt o.a. uit de beenderen van volbloed paarden, die reeds zeer jong grootendeels met haver worden gevoerd en minder en korter in de weide zijn dan halfbloedpaarden. Hun beenderen zijn, hoewel hard en vast, fijner dan die van de laatste. In het algemeen hebben de in Ierland gefokte volbloeds zwaar- der beenen dan de Engelsche, waarschijnlijk omdat ze meer en langer geweid worden en de weiden een zeer kalkhoudenden bo- dem hebben. . Voor de snelheid is het fijner beenstelsel gunstig, doch niet voor gewicht dragen. Zou het hieraan wellicht te danken zijn, dat meestal de Engelsche volbloeds sneller zijn, de Iersche beter steeplers? Het paard, dat snel moet gaan, heeft een voeding noodig, die hem kracht en energie geeft, doch weinig buik en weinig omvang, daar anders de snelheid wordt belemmerd en de ademhaling, dus ook het volhouden, eveneens. Naarmate het voer meer verteerbare bestanddeelen bezit, wordt het daarom nog niet beter verteerd; zoo bevatten bijv. boonen en rogge meer verteerbare bestanddeelen dan haver en toch leert ons de practijk, dat het paard haver beter zal verteren dan rogge of boonen, wanneer een en ander in tamelijke hoeveelheid wordt ge- voerd. Haver heeft meer ruwvezel, die de vertering bevordert. Ook met de theorie, door enkelen verdedigd, dat lichte haver meer voedingswaarde heeft dan zware, zal men voorzichtig moeten zijn. Wel heeft de practijk uitgemaakt, dat daar waar haver volop wordt gevoerd, zooals in training-stallen, haver van 50 K.G~. beter is dan de zeer zware, omdat het paard bij de laatste meer behoefte gevoelt aan ruw-vezel en daarom meer hooi wil eten, dat zeker voor het renpaard niet gewenscht is. Wij bleven hierbij stilstaan, om te wijzen op het gevaar te willen voeren uitsluitend naar scheikundige gegevens, zonder rekening te houden met de practijk; deze dient wel is waar de wetenschap te raadplegen, doch zelf de beslissing te geven. Hoewel haver niet door eenig ander voedingsmiddel kan worden vervangen bij paarden, die snel moeten gaan, zoo kan ma�s worden gebruikt om de haver voor een groot deel te vervangen bij werk- paarden of voor een minder gedeelte bij paarden, die in matigen draf trekkracht uitoefenen. Daarbij dient echter rekening gehouden, dat ma�s zeer hard is en niet een zoodanige samenstelling van bast



			44

		heeft, zooals haver, waardoor de vertering wordt bevorderd. De ma�s moet daarom gekneusd of grof gemalen en met haksel of zemelen gegeven worden; men kan ook de kolf van de ma�s malen en deze dienst laten doen als ruw-vezel. Fijn gemalen en met water gegeven, vormt het echter in de maag een klonterige brij, die de paarden op den duur zeer slecht bekomt. Ma�s is geen voer voor jonge paarden, daar het weinig kalk bevat. Droge tarwe-zemelen, met de haver gemengd, noodzaken de paarden meer te kauwen; zij kunnen dikwijls zeer goed haksel ver- vangen; in Engeland en in Frankrijk wordt er meer gebruik van gemaakt dan in Nederland; volgens onze ondervinding kunnen wij het bijzonder aanbevelen, vooral wanneer men niet altijd gemakke- lijk goed haksel kan krijgen. Wanneer zemelen met water worden gevoerd, een zoogenaamde slobbering, dan werken zij licht lakseerend, dat niet het geval is als zij droog worden gegeven. Soms willen paarden geen slobbering nemen, dat dikwijls een gevolg is van een niet zeer smakelijke toebereiding; mengt men ze echter met kokend water, laat ze zoo, na flink geroerd te zijn, een half uur toegedekt staan en giet er dan zooveel koud water bij als noodig, om een smakelijke niet te dikke brij te maken, dan zullen de meeste paarden het spoedig gaarne eten. Op het goed mengen dient vooral te worden gelet; de �mash" moet geen kleverige brokken of stukken bevatten maar gelijkmatig zijn. Mocht een paard ze toch niet eten, dan wordt er wat haver door gedaan, in welk geval het gewoonlijk wel zal worden gebruikt; de zoo gegeven haver heeft weinig of geen nut en zal grootendeels onverteerd in den mest worden gevonden; zij dient dan ook uitslui- tend om te verkrijgen, dat het paard de slobber leert eten; zoodra dit het geval is, wordt geen haver meer bij de �mash" gegeven. Wil de haver of elk ander voedingsmiddel geheel tot zijn recht komen, dan moet het goed verteerd worden, waartoe verschillende omstandigheden kunnen bijdragen, terwijl andere een nadeeligen invloed op de vertering zullen hebben. Goed voor de vertering zijn: geregelde uren van voeren; ver- scheiden malen voeren; drenken eenigen tijd voor het voeren; niet voeren dicht voor den arbeid, vooral niet als deze in snelle gangen plaats heeft; rust tijdens en onmiddellijk na het voeren. Dat regelmaat in het voeren van groot belang is, kan de mensch bij zich zelf waarnemen; de verwachting, dat men weldra zal eten, wekt den honger op, terwijl het voorbij laten gaan van den tijd, waarop men anders eet, dikwijls den honger doet verdwijnen; het wordt een gewoonte te eten Op het vastgestelde uur. * *



			45

		De maag van het paard is klein in vergelijking met zijn lichaam, zoodat het geen groote hoeveelheid voedsel te gelijk tot zich kan nemen, zonder dat dit nadeelig zou werken op de vertering, daar het voedsel dan niet lang genoeg in de maag blijft. Men ziet het paard in de weide dan ook niet lang achter elkaar, doch wel her- haaldelijk en met tusschenpoozen grazen. Nog v��r den tijd der afstandsritten, zoo vertelde ons een Hongaarsch cavalerie-officier, was het gewoonte dat de officieren, die in de afgelegen dorpen aan de Oostelijke grenzen van het'Rijk waren ingekwartierd, elkander te paard bezochten. De afstanden waren dikwijls groot, zoodat dan snel gereden moest worden om den volgenden morgen weder voor den dienst in het kwartier terug te zijn; gewoonlijk was er geen gelegenheid hier of daar te voeren en gebeurde dit onderweg met medegenomen haver. Dit werd in den mondzak het paard aan het hoofd gehangen, de ruiter liep er naast en duwde nu en dan den mondzak omhoog, het paard kreeg zoo kleine hoeveelheden tegelijk en kon zonder gevaar voor digestie-stoornissen een oogenblik later weder onder den ruiter wegdraven. Hetzelfde ziet men gebeuren bij de paarden voor de �hansoms", de in de straten van Londen en enkele andere Engelsche steden gestationneerde rijtuigjes; de paarden worden nu en dan uit den mondzak gevoerd en draven terstond weg als deze wordt afgenomen, zoodra iemand in het rijtuig stapt. Voerde men een groote hoeveelheid dan zou, dadelijk daarop, snelle en inspannende arbeid gevaarlijk zijn en slechte gevolgen kunnen hebben, nog daargelaten dat de snelle arbeid zeker minder goed verricht zou worden. Tegenwoordig voert men, bij afstandsritten, onderweg suiker in water opgelost, waarvan een gedeelte zeer snel in het lichaam kan worden opgenomen, zonder dat het lang in de maag behoeft te zijn; een zeer groot voordeel voor een voedingsmiddel dat gedu- rende inspannenden, snellen arbeid wordt gegeven. Maar al te veel nog wordt het paard beschouwd als een machine, een soort van �penny in the slot" of automatisch toestel, waarbij men een 2¹/₂ cent-stuk in de sleuf doet, om er aan den anderen kant een perronkaartje uit te halen. Met zulk een groote snelheid als de machine het 2¹/₂ cent-stuk schijnbaar in een kaartje omzet, kan echter het paard het voer niet verteren; het heeft daarvoor tijd noodig en moet dus niet kort v��r zwaren en nog minder v��r snellen arbeid worden gevoerd. Daarom is het ook verkeerd, de troepenpaarden kort na het voeren te doen uitrukken, zij worden dan tijdens het voeren reeds opge- zadeld, zijn onrustig, morsen met de haver, kauwen niet voldoende, zoodat het nut van het voer en de vertering worden tegengewerkt.



			46

		Zoo mogelijk zal tusschen het voeren en uitrukken V/₂ uur ver- loopen, waarom dan ook bij manoeuvres den man op het hart moet worden gedrukt zijn paard tijdig te drenken en te voeren. Tijdens het voeren moet er rust in den stal zijn, geen heen en weer geloop, geen opzadelen, niets wat het paard kan storen bij het eten, terwijl wanneer kort na het voeren moet worden uitgerukt, stappen, liefst de ruiter naast het paard, het beste is voor de vertering. Het is duidelijk, dat bij de bereden troepen niet altijd aan deze eischen kan worden voldaan, doch zij dienen daarom niet minder te worden erkend en in acht genomen, wanneer de mogelijkheid het toelaat. Willen de paarden tijdens manoeuvres in goeden toe- stand blijven, dan dient hun de gelegenheid gegeven om het veld- ration van 6 K.Gr. haver niet alleen te verorberen maar ook te ver- teren, dat soms kan worden gedaan door met kleine hoeveelheden uit den mondzak te voeren, echter uit een anderen mondzak dan waarin de haver wordt medegenomen, om deze niet door speeksel onsmakelijk te maken voor een volgend voer. Paarden met weinig bloed zijn van natuur kalmer, trekken zich de wereldsche zaken minder aan dan bloedpaarden, de zenuwen van deze zijn gevoeliger, hetgeen ongetwijfeld invloed heeft op de vertering. Ziet men niet dikwijls dat paarden raden, ja weten, v��r zij op de baan komen of v��r het jachrijden begint, wat weldra van hen zal worden verlangd? Zij zijn min of meer zenuwachtig, dat zich op zeer verschillende wijzen uit; het eene bokt uit louter genot, dat hij door geluiden te kennen geeft, het ander klauwt met de voorbeenen, terwijl een derde bij herhaling dunne mest ontlast. Welke de uiting ook zij, het is een gevolg van de werking van het brein, van denken en van herinneren. In 1895 te Utrecht in garnizoen reden wij een volbloed (?) Targott, later Umbrella geheeten, die enkele jaren te voren op de baan had geloopen. Dit paard had veel temperament, was zeer mak, voor niets bang en buitengewoon goed; alleen moest men, door de stad rijdende, oplettend zijn als de tram achterop kwam en de koetsier, voor den hoek van een straat, belde; dit geluid was voor Targott een herinnering aan de renbaan, want, vooral in het begin, werd het bellen altijd gevolgd door een poging om in galop weg te gaan, niet uit angst, want het had niet de minste vrees voor de tram en bleef rustig stappen als er niet gebeld werd. Ook hier volgde ont- lasting van dunne mest op de tijdelijke opwinding. Er zijn zooveel zaken, die invloed uitoefenen op de vertering, dat het duidelijk is waarom het eene paard in voedingstoestand vooruit gaat bij eenzelfde ration, waaraan soms een kleiner of lichter paard niet voldoende heeft. Paarden hebben bij het eten van hun voer, evenals menschen bij hun



			47

		maal, allerlei eigenaardigheden, die eigenaar en verzorger dienen te kennen, wil het paard het meeste voordeel van zijn haver hebben. Het is daarom noodig, dat men het paard en zijn wijze van eten gadeslaat, zonder dat men diens oplettendheid tot zich trekt. Men dient te weten of het paard gulzig eet, kieskeurig is, snel het voer verbruikt, of wel dit langzaam doet, enz. Er zijn paarden, die eten alsof zij geen trek in hun haver hebben wanneer zij weinig werk verrichten, maar die, naar mate hun arbeid zwaarder wordt, met meer graagte een veel grooter ration eten, � andere die juist door vermeerdering van arbeid dit slechter doen. Ieder, die paarden houdt, raden wij aan: gaat niet over tot een ander voer dan haver, alvorens u rekenschap te hebben gegeven of dit andere voer practisch heeft bewezen geschikt te zijn voor paarden die denzelfden arbeid hadden te verrichten, welke gij van uwe paarden vraagt; ga slechts zeer geleidelijk over van het eene voedermiddel tot het andere, en moeten uwe paarden snel of lang galoppeeren, dan is er geen beter voer dan uitstekende haver, in voldoende hoeveelheid en den tijd en de gelegenheid ze te verteren, terwijl in sommige omstandigheden suiker als een zeer goed bijvoer kan worden beschouwd. J. H. K.

		OVER DRESSUUR. Een groote fout, die bij de africhting van jonge paarden wordt gemaakt, is: te veel haast, gebrek aan geduld. Men loopt over de beginselen heen, leert die slechts vluchtig aan het paard en geeft zich geen tijd om hem duidelijk en begrijpelijk te maken wat men verlangt; men beseft niet genoeg, dat wanneer het paard een hulp niet heeft begrepen, het geen onwil is wanneer het die niet opvolgt. Men is bijv. pas bezig het paard te leeren opschieten voor de beenen, het begint hiervan eenig begrip te krijgen, nu wil men halt houden, houdt de teugels aan, maar gebruikt tegelijk beide beenen om de achterbeenen bij het halt houden wat meer onder het paard te krijgen, een beteren overgang te maken; men ver- geet echter dat dit pas mogelijk is als er niet alleen een veer- krachtig verband bestaat tusschen de hand van den ruiter en den mond van het paard, maar de ruiter tevens in staat is door de beenhulp het achter blijvende been van het paard vooruit te doen plaatsen. Het paard begrijpt niet best wat men verlangt, wil het voor de beenen vooruit, dan houdt de hand nog meer terug; luistert



			48

		het naar den teugel, dan drukken de beenen weer meer aan; na weifelen volgt hij ��n der beide hulpen en verontachtzaamt de andere en ziedaar een begin van ongehoorzaamheid, van verzet. Eenige malen behoeft zich dit slechts te herhalen en het paard is �f ongevoeliger in den mond �f minder gehoorzaam aan de beenen geworden of wel, het laat in beide opzichten wat te wenschen over. Wij bespraken reeds vroeger hoe het gehoorzamen aan den gelijk- tijdigen druk van beide beenen aan het paard moet worden geleerd, en dat het op dien druk vooruitgaande aanvankelijk geen teugel mag voelen, terwijl omgekeerd bij het verkorten van den gang of bij het halt houden, de ruiter de beenen niet mag gebruiken, om- dat het paard anders door de elkander tegenstrijdige hulpen in de war wordt gebracht. Is het eenmaal zoover, dat het deze beide hulpen begrijpt en gehoorzaamt, dan zal het, in beweging zijnde, langzamerhand den hals strekken en zoo uit zich zelf het mondstuk opzoeken, het heeft dan van achteren naar voren het bit gevonden, dat natuur- lijk geheel iets anders is, dan dat de ruiter de teugels verkort en zoo, als het paard den mond niet dichter naar de hand van den ruiter terug wil of kan brengen, met dien mond contact krijgt, want dit verband is verkregen door het terugbrengen van het hoofd, om den druk van het mondstuk te ontgaan, niet door het strekken van den hals. Op die wijze wordt bij den handelaar een paard, dat groen en onafgericht is, door een handig ruiter voorgereden en menig kooper denkt, omdat �de hals er zoo goed opstaat", een gedresseerd paard te zien. Heeft het paard, door het strekken van den hals, het bit leeren voelen zelf aangenomen, dan moet het streven zijn dit verband te bevestigen en daartoe moeten arm en hand niet terug naar het lichaam worden gebracht en aangesloten, maar de arm moet natuur- lijk afhangen, het schoudergewricht vrij, en hand en arm met den mond meegaan, de teugel daarbij veerend gespannen blijven. Zoo- als men een tot aan den rand gevuld glas zal dragen om niet te storten, zoo ongeveer is het gevoel dat men in de hand heeft en deze beweging is zoo gering, ten minste wanneer het paard zich niet verzet door benedenwaarts boren of door slaan met met hoofd, dat ze bijna niet zichtbaar is. De hand blijft stil ten opzichte van den mond van het paard. * * * Voor de ontwikkeling van de krachten van het jonge paard en om het goed aan den teugel te krijgen is het noodig het buiten te rijden. De man�ge heeft bij het begin van de dressuur groote