/ (j^OjUv-

BAUD EN THORBECKE

1847-1851

n:

A. ALBERTS

ri - iz-^'- ■

quot;ÄS

iss-sc:

•«Iir I I

BAUD EN THORBECKE
1847—1851

- J

T»-

BAUD EN THORBECKE

1847^1851

ACADEMISCH PROEFSCHRIFT TER VER-
KRIJGING VAN DEN GRAAD VAN DOCTOR
IN DE LETTEREN EN WIJSBEGEERTE AAN
DE RIJKSUNIVERSITEIT TE UTRECHT, OP
GEZAG VAN DEN RECTOR MAGNIFICUS
Dn F. H. QUIX, HOOGLEERAAR IN DE
FACULTEIT DER GENEESKUNDE, VOL-
GENS BESLUIT VAN DEN SENAAT DER
UNIVERSITEIT IN HET OPENBAAR TE VER-
DEDIGEN OP VRIJDAG 22 SEPTEMBER 1939
DES NAMIDDAGS TE 4 UUR

door

ALBERT ALBERTS

geboren te haarlem

aiBLIOquot;^Ht. K OCH
RIJKSUHIVEPSlTElT

utrecht.

UTRECHT

N.V. A. OOSTHOEK'S UITGEVERS-MAATSCHAPPIJ

1939

Deze studie verschijnt tevens als deel XVIII der
UTRECHTSCHE BIJDRAGEN TOT DE GE-
SCHIEDENIS. HET STAATSRECHT EN DE
ECONOMIE VAN NEDERLANDSCH-INDIË,

onder leiding van
Prof. Dr C. Gerretson en Prof. Mr Dr H. Westra.
N.V. A. Oosthoek's Uitgevers Maatschappij
Utrecht

Zij is alleen in dien vorm in den handel

h

AAN DE NAGEDACHTENIS
VAN MIJN VADER

AAN MIJN MOEDER

AAN MIJN BROER WIEBE

:m

JriS-^'i

Sii.'-» *

INHOUD

Blz.

INLEIDING...................... j

HOOFDSTUK I

De Grondwetsherziening............... g

HOOFDSTUK II

Baud en Thorbecke . . . . '............. 22

HOOFDSTUK III

De val van het Ministerie Donker Curtius-De Kempenaer 33

HOOFDSTUK IV

De vorming van het Ministerie Thorbecke.......

HOOFDSTUK V

De benoeming van den Gouverneur-Generaal...... 72

HOOFDSTUK VI

Thorbecke's Revolutie................. 86

HOOFDSTUK VII

Baud's Aanbod.................... g5

BIJLAGEN..........................

REGISTER DER BIJLAGEN..............241

REGISTER DER VINDPLAATSEN...........244

PERSONENREGISTER.................245

■. , »•. vvv- • • — - ■■-

INLEIDING

Tusschen het tijdstip van mijn doctoraal examen en dat
van mijn vertrek naar Indië ligt een geruimen tijd. Het
grootste deel daarvan heb ik te Parijs doorgebracht, waar ik
tewerkgesteld was aan het Fransche Ministerie van Koloniën.

De zeldzame mij daardoor geboden kans, een inzicht te
krijgen in den gang der, naar bekend is, sterk gecentraliseerde
Fransche koloniale administratie, meende ik mij niet te
mogen laten ontgaan. Ten gevolge van deze werkzaamheid
restte mij slechts een betrekkelijk korten tijd voor het schrij-
ven van een proefschrift.

In verband daarmee heb ik een weinig omvangrijk en
streng begrensd onderwerp gekozen.

De Nederlandsche politiek na 1848 wordt beheerscht door
een drietal onderwerpen:

1.nbsp;De Partijvorming.

2.nbsp;De Schoolstrijd.

3.nbsp;Het Indische vraagstuk.

Het eerste onderwerp is eigenlijk geen vraagstuk, maar
(de onzuivere tegenstelling is vrij van ironie) een geboorte.
Men kon ten slotte slechts gewaarworden, dat en hoe het
kind, de partijenstaat, ter wereld kwam. In zooverre de zware
geboorteweeën tot staatsrechtelijke consultaties aanleiding
gaven, behooren deze meer tot de geschiedenis der constitu-
tioneele ideologie, die ten onzent door de constitutioneele
geschiedenis doorloopend in het ongelijk is gesteld.

Van de overblijvende vraagstukken is numero 2 tot 1856
een, zij het reeds veelbesproken, muurbloempje. Maar
numero 3 leidt den dans.

En wel om een zeer bijzondere, echt Hollandsche reden.
Men zocht op koloniaal bestuursgebied naar een soort poli-
tieke quadratuur van den cirkel. Men peinsde, hoe men de
liberale beginselen tot gelding kon brengen, en tevens het
batig slot kon redden; hoe men 't cultuurstelsel kon afschaffen,
en tegelijk de vruchten van dat stelsel kon blijven opsou-
peeren; hoe men, in één woord, de koloniale kip kon slachten
en tóch zijn gouden eieren blijven rapen.

Een duidelijke samenvatting van den strijd over het In-
dische vraagstuk in de Nederlandsche parlementaire geschie-
denis tusschen 1848 en 1870 ontbreekt nog.

Het Indische vraagstuk, zooals het bij en na de Grondwets-
herziening van 1848 gesteld wordt, heeft twee aspecten:
een materieel en een formeel. Het materiëel aspect, de strijd
om het juiste agrarische stelsel, is partieel reeds vaak en uit-
voerig, maar nog altijd niet als overzichtelijk geheel, be-
handeld. Uet formeele aspect, de constitutioneele zijde van het
probleem, is nog vrijwel geheel onbeschreven. Ook het ver-
band tusschen beide is nooit behoorlijk gelegd.

Het zou mijn krachten verre te boven gaan, deze leemte
te vullen. Ik heb mij beperkt tot een poging, althans op de
uitbarsting van den strijd een wat helderder licht te werpen.

Die uitbarsting geschiedt in een conflict tusschen twee
groote figuren in onze staatkundige geschiedenis, J. C. Baud
en J. R. Thorbecke, die zich beiden, en terecht, voelden als
de dragers van twee ideologieën, maar aan wie toch ook niets
menschelijks vreemd was; zooals zoo vaak in zulke gevallen
heeft ook hier het zakelijk conflict een sterken persoonlijken
inslag.

Zoo heb ik wel gepoogd de uit het oogpunt der constitu-
tioneele geschiedenis belangrijkste punten in dit conflict aan
te stippen, maar ik ben mij bewust, dat ik de door mij open-
baar gemaakte bronnen vooral uit constitutioneel-historisch
oogpunt geenszins heb uitgeput. Mijn hoofdaandacht heb ik
gewijd aan het samenstellen, op grond vooral van mijn nieuwe
bronnen, van een betrouwbaar relaas der feiten, dat toch

de onontbeerlijke grondslag van alle beoordeelende geschie-
denis vormt, maar dat tot dusver ontbrak.

Ik heb mij voorts beijverd, mijn proefschrift zooveel mo-
gelijk te houden binnen de perken der zuiver koloniale ge-
schiedenis. Natuurlijk is dit nooit geheel doenlijk. De ge-
schiedenissen van het Rijk in Europa en het Rijk in Azië
zijn daartoe te nauw samengestrengeld. Doch ik verwachtte
aanvankelijk overal, waar de situatie alleen uit de geschiedenis
van het Rijk in Europa kon worden opgehelderd, met een ver-
wijzing naar de gebruikelijke handboeken der moederlandsche
geschiedenis te zullen kunnen volstaan.

In die verwachting ben ik echter teleurgesteld. De phasen
der moederlandsche geschiedenis, waaraan mijn onderwerp
raakte, zijn de volgende:

1.nbsp;De voorgeschiedenis van de Grondwetsherziening.
Door het werk van Van Randwijk is deze althans in hoofd-
trekken voldoende bekend geraakt. De door mij gepubliceerde
bronnen geven echter vooral met betrekking tot de stemming
des Konings, waardevolle aanvullingen.

2.nbsp;De geschiedenis van Maart 48 is beter bekend. Ook
al blijkt uit recente publicaties, dat er ook voor deze episode
nog heel wat te doen overblijft, wat voor mijn onderwerp
noodig was, is voldoende nauwkeurig geschreven, zoodat ik
mij hier, behoudens eenige kleine aanvullingen, tot een kort
resumé heb kunnen beperken.

.S. De vorming van het eerste M[inisterie Thorbecke is
-echter, eigenaardig genoeg, nooit met aandacht behandeld,
en zoo men haar al in al te luttele woorden beschreef, was die
beschrijving niet in overeenstemming met de historische
feiten. Dit maakte het noodzakelijk, om aan de formatie-
Thorbecke een grooter plaats in te ruimen, dan met den oor-
spronkelijken opzet van mijn arbeid strookte. Ik had echter
geen keus, daar het juist bij deze kabinetsformatie is, dat het
conflict tusschen Baud en Thorbecke het eerst tot uiting
komt. Ik vlei mij echter door mijn nauwkeurig relaas, op grond

') Vgl. b.v. J. E. Cantillon: Een datum in het jaat iSifS, in: Nedeïlandsche Historie-
bladen, 1939, I, pag. 90.

van nieuwe bronnen, van deze episode, een historische le-
gende uit den weg te hebben geruimd. De algemeen als juist
aanvaarde voorstelling van deze voor onze 19e eeuwsche
geschiedenis zoo gewichtige formatie is deze: dat de Koning
door een eigenlijk ongemotiveerd wantrouwen aan Thor-
becke den weg tot de hem toekomende plaats als formateur
versperde; maar dat, toen die versperring eenmaal wegge-
nomen was, Thorbecke snel en zonder moeite gereed kwam.

Op grond van de door mij gevonden feiten meen ik in
deze voorstelling de volgende rectificatie te mogen aan-
brengen: dat de Koning door een gerechtvaardigd wantrou-
wen in Thorbecke's capaciteiten als formateur zijn arbeid af-
wees; dat, toen Thorbecke, om zijn persoonlijke onmisbaar-
heid nogmaals de opdracht moest krijgen, het de Koning
was, die feitelijk de formatie moest verrichten, zoodat het
Ministerie-Thorbecke/Nedermeijer van Rosenthal met meer
recht het Ministerie-Willem III/Thorbecke zou kunnen
heeten

Een tweede belangrijk moment uit de Nederlandsche con-
stitutioneele geschiedenis moest hier behandeld worden, om-
dat het uit het conflict tusschen Baud en Thorbecke opkwam.
Het is de feitelijke vervanging van den Kabinetsraad door den
Ministerraad

Komend tot het koloniaalpolitieke conflict tusschen Baud
en Thorbecke, dat het eigenlijk onderwerp van dit proef-«
schrift vormt, meen ik dit als volgt te mogen samenvatten.

Baud wilde voor Indië een Koninklijk, Thorbecke een
Wettelijk regiment. Baud achtte Indië zoowel in materiëelen
als in formeelen zin een wingewest; Thorbecke achtte het
materiëele niet. Formeel was Indië voor hem een onderdeel
van het Rijk, dat gebracht moest worden, aanstonds, onder
de algemeene bepalingen van de Grondwet, en, op den duur,
onder de Wet. Onmogelijk dus voor de beide staatslieden om

') Vgl. Hoofdstuk IV.

Vgl. Hoofdstuk VI.

te kunnen samenwerken. Aan de materiëele zijde bij Baud
dus een bepaald standpunt, bij Thorbecke een negatie. Aan
den formeelen kant bij beiden twee diametraal tegenover elkaar
staande zienswijzen.

Uit den aard der zaak komt deze tegenstelling het geheele
proefschrift door naar voren. Zij behoeft hier dus slechts te
worden aangeduid.

Tenslotte nog een woord over de herkomst der openbaar-
gemaakte bronnen.

a)nbsp;De eerste en voornaamste vindplaats is de Verzameling
J. C. Baud, die zich in het Rijks-Archief bevindt. Een buiten-
gewoon rijke en prachtig geordende verzameling, die door
het door mij gemaakte gebruik bij lange na nog niet is uit-
geput. De hierachter afgedrukte stukken bevatten aanteeke-
ningen en brieven van en aan Baud over alle voorname poli-
'tieke gebeurtenissen tusschen October 1847 Januari 1851-
de voorgenomen Grondwetsherziening; de gebeurtenissen in
en onmiddellijk na Maart 1848; de meening van Baud om-
trent de nieuwe Grondwet en omtrent de politieke verhou-
dingen, voortgevloeid uit die gebeurtenissen; de formatie

quot;van het Ministerie-Thorbecke; de benoeming van Rochussen's
opvolger en tenslotte. Baud's aanbod om als onbezoldigd
Commissaris-Generaal naar Indië te vertrekken.

Deze stukken zullen m.i. om het soms prächtig-ironische,
proza van Baud ook op zichzelf den lezer een groot genoegen
bereiden.

De overige bijlagen zijn uit verschillende archieven geput.
Zij waren noodig ter rectificatie en ter aanvulling van boven-
gemelde onvolkomenheden in de moederlandsche Geschied-
schrijving. Hiervoor hebben gediend:

b)nbsp;De Notulen van den Ministerraad: a. Voor de mi-
nisteriëele crisis van Augustus—September '49; b. voor
de benoeming van den Gouverneur-Generaal in April 1850—
Januari 1851.

c)nbsp;De Notulen van den Kabinetsraad: Voor de G.G.-
benoeming in Januari 1851.

d) De Berichten van de Gezanten van Pruisen en Frankrijk:
Voor de formatie van het Ministerie-Thorbecke. Men zal
zich afvragen: Waarom slechts deze ? Was eenige uitbreiding
van dit internationale gezelschap niet op zijn plaats geweest ?
Inderdaad was het mijn bedoehng om aan mijn verzameling
nog de berichten van de Belgische en Britsche Gezanten
toe te voegen, die resp, berusten in het Record Office te
Londen en bij het Ministerie van Buitenlandsche Zaken te
Brussel.

De redenen voor het ontbreken van deze stukken zijn deels
zonderhng, deels droevig. Het is, zooals elk historicus weet,
in vele buitenlandsche archieven een eisch voor toelating,
dat men een introductie of aanbeveling overlegt van den diplo-
matieken vertegenwoordiger van zijn land. Een maatregel tot
wering van ongewenschte elementen, voor ieder serieus onder-
zoeker een pure formaliteit, maar waaraan door de legaties,
wanneer men zich behoorlijk heeft gelegitimeerd, aanstonds
op de vriendelijkste wijze pleegt te worden voldaan.

Ook van H.M.'s Gezant te Londen ontving ik de vlotste
medewerking. Anders verging het mij te Brussel. Mijn reeds
in Juni bij het Gezantschap aldaar ingediend en van gezag-
hebbende zijde ondersteund verzoek, bleef, hoewel, naar mij
bleek, het antwoord van Belgische zijde reeds lang is ge-
geven, tot op heden zonder gevolg.

Het ontbreken van Engelsche stukken heeft een zeer droe-
vige reden. Na verkregen introductie van H.M.'s Gezant te
Londen overgestoken, bleek mij, dat het bewuste archief in
verband met de dreigende internationale situatie reeds in
veiligheid was gebracht, zoodat ik onverrichter zake terug-
keeren moest.

Bij het zoeken naar bronnen is men vaak aangewezen op
de steun van hen, die in staat zijn aanwijzingen en inlich-
tingen te geven over de wijze waarop en de richting waarin
men moet zoeken. Deze steun gewerd mij in hooge mate.
Mijn bijzonderen dank moet ik hier betuigen aan Mr. J. G.
baron Baud, aan Jhr. Mr. W. D. de Jonghe en aan Mr. J. R.
Thorbecke te 's-Gravenhage; aan Ritmeester G. F. Pahud

de Mortanges te Amersfoort en aan den Heer J. A. Baud
te Wassenaar.

Voor de vergunning gebruik te mogen maken van de No-
tulen van den Kabinetsraad ben ik den Directeur van het
Kabinet der Koningin Jhr. Mr. C. G. C. van Tets van Gou-
driaan ten hoogste dankbaar.

Voor de hulp en de steun mij, vooral op het Rijksarchief,
op de Koninklijke Bibliotheek, op de Universiteitsbibliotheek
en op het Utrechtsch Provinciaal Archief verleend, zal ik
steeds dankbaar gestemd blijven.

Met de voltooiing van dit proefschrift is mijn studietijd
aan de Academie afgesloten.

Hooggeleerde Westra. Uw belangstelling en Uw daad-
werkelijke steun, mij gedurende mijn studietijd zoo welwil-
lend verstrekt, zal ik steeds in dankbare herinnering houden.

Hooggeleerde Gerretson. Ik heb jarenlang het voorrecht
gehad Uw leerling te zijn en het is mijn eerste wensch om
dit voorrecht te blijven verdienen. Van U leerde ik de waarde-
volle les, dat men de geschiedenis wel moet onderzoeken om
de waarheid te leeren kennen, maar dat men ze moet schrijven,
om ze aan het volk te doen lezen. Het vervult mij met dank-
baarheid, dat Gij mijn promotor wilt zijn.

m

M

V-v

■ V ' •

èK'C' ...

HOOFDSTUK I
De Grondwetsherziening

De last, door den Koning in 1829 op zijn Commissaris-
Generaal in Nederlandsch-Indië verstrekt, maakte met één
slag een einde aan de eindelooze deliberatiën over de beste
vorm van koloniale exploitatie.^) Een daad van gedurfde
handelspolitiek! Want die waardeering zal men toch wel wil-
len schenken aan de gestie van een ondernemer, die, ziende,
dat de zaken in het verkeerde spoor glijden, besluit, de uit-
gaven te verviervoudigen, om daardoor het jaarlijksch terug-
keerend deficit te veranderen in een batig slot! 2)

Maar het was er ver vandaan, dat het schitterende finan-
tiëele resultaat algemeene dankbaarheid had verwekt.

Men behoefde niet heel scherp van oor te zijn, om een
tweetonig gebrom te kunnen waarnemen.
^ Een der beide componeerende klanken — een klagende —
werd aangeheven door de belijders van de vroeg-liberale
koloniale politiek, door de geestelijke erfgenamen van Dirk,
Gijsbert Karei en Willem van Hogendorp, van Raffles en van
Muntinghe. Zij begrepen de daad des Konings verkeer-
delijk als reactionnair: een terugval op het oude compagnies-
stelsel.

Een andere toon weliswaar kon men vernemen in sommige
kringen van de handel, die eindelijk de kansen voor zijn her-
leving door een vèrzienden Vorst als op een presenteerblaadje

') Vgl. \V. A. Knibbc: Dc Vcstigiiifi der Monarchie, Utrecht, 1935 (Utrechtsche
Hijdragen no. IV).
') Vgl. a. E.. I3ois Ie Comte aan Guizot, 21 Maart 1846.

aangeboden kreeg. De energiekste Amsterdamsche en vooral
Rotterdamsche kooplieden volgden de Koninklijke leiding.
De Hobokens, de Ryckevorssels en de Jacobsons konden weer
droomen van Rotterdam's toekomstige grootheid.

Maar de nuchtere Hollandsche commer^anten schreven
de resultaten van 's Konings werk alleen in hun journalen
en grootboeken. Het opteekenen in de boeken der Historie
werd overgelaten aan een politieke oppositie voor wie de klaag-
muur nooit lang genoeg was. En zoo kon het gebeuren, dat
het Cultuurstelsel, de groote daad van Willem I, in het
moederlandsche geschiedboek een zoo donkere bladzijde
vormt, dat het jongere geslacht ze uit kiesche schaamte maar
liever onopengesneden liet.

Gelukkig, de reactie is gekomen. Tot in den Volksraad toe
worden de stichters van het Cultuurstelsel, van gezaghebben-
de zijde, weer op het schild geheven en erkend als vérziende,
sociaalvoelende, edelgezinde mannen, voorgangers ook voor
onzen tijd:

De Koning: verstrekker van den last, brandende van be-
langstelling voor alle nooden onder alle lagen des volks;

De Commissaris-Generaal Van den Bosch: de practische
idealist, die de denkbeelden der Physiocraten, in Suriname en
op de Drentsche Heiden reeds beproefd, thans op het vrucht-
bare Java met glansrijk gevolg in toepassing wist te brengen.

De Gouverneur-Generaal Baud, de bevestiger van het stel-
sel, aan wien, en dat is wel zeer typeerend! verweten werd, dat
hij den inlander meer beschermde, dan den Europeaan!

Maar niet die bescherming was het doelwit van de liberale
critiek. Men had, toen de Koloniën geld dreigden te kosten,
het geheele koloniale bestuur en de verantwoordelijkheid er-
voor, met graagte op den Koning afgeschoven. Maar nu
door diens leiding de koloniën van een geldvretend schar-
minkel in een ezeltje schijtgeld waren gemetamorphoseerd,
— nu begeerden de Staten-Generaal de beschikking over het
batig saldo, — niet ten behoeve van den armen Javaan, maar
ter verlichting van de belastingen der bourgeoisie, die zij
vertegenwoordigden.

Daartoe strekten, zoover het de koloniën betrof, de eischen
van de na 1840 opkomende Hervormingspartij.

En de moesson was haar gunstig: zij stevende in den alge-
meenen koers van haar tijd. Overal in Europa begon het na
1840 opnieuw onrustig te worden.

Ondergrondsch verzet, telkens oplaaiend, onderdrukt, op-
laaiend weer; verzet tegen het autocratisch bewind der vorsten.
Totdat het jaar 1848 stroomen van revoluties over het con-
tinent uitgiet. In Italië ditmaal het eerst. Beieren volgt.
Frankrijk dan, dat met een driedaagsche revolutie niet zonder
Europeesche bijbedoeling een nieuwe, tweede republiek ves-
tigt. Bijna overal elders, in Duitschland en in Oostenrijk,
mislukken daarop de liberaliseerende en nationalistische
omwentelingen

In Nederland IS het in 1848, overeenkomstig den volksaard
wat kalmer toegegaan. Het verlangen naar een liberale her-
ziening van de Grondwet bestond reeds lang, want de tech-
nische herziening van 1840 had niemand voldaan. Enkele
staatslieden hadden reeds een waarschuwende stem bij den
Koning doen hooren, maar eerst in 1844 werd de quaestie
in breeder kring actueel. In dat jaar was het den Mmister
van Financiën ad interim F. A. van Hall-) gelukt orde te
scheppen in den door den langdurigen oorlogstoestand wat
ontredderden toestand van 's lands financiën, door het doen
aannemen van eenige financieele wetten. Van Hall had voor
de aanvaarding van die wetten zijn steun ook moeten zoeken
bij de herzieningsgezinde leden van de Kamer. Hij had hen
duidelijk gemaakt, dat er over een herziening eerst te praten
zou vallen, wanneer de financiën geregeld waren. Er moest
over de herziening zelfs zeer spoedig gepraat worden, want
nog in hetzelfde jaar 1844 dienden negen leden van de
Tweede Kamer onder aanvoering van Thorbecke een voor-
stel tot grondwetsherziening in. Een initiatief uit de Kamer,
omdat de Koning van geen herziening wilde weten.

') Vgl. /3ourgeoij; Manuel llistorique Je Politique Etrangére, p. 283 e.v.
*) Floris Adriaan Van Hall (1791—1866), Minister van Justitie, in 1844 interim
lgt;clast met de portefeuille van Financiën.

Ofschoon er in die dagen nog geen partijen in de Kamer
bestonden, was er toch een deel der leden — een absolute
meerderheid zelfs — dat ten aanzien van de grondwetsher-
ziening één lijn trok. Deze groep zetelde in het centrum der
Kamer. Haar voornaamste leden waren Bruce, Duymaer
van Twist Boreel van Hogelanden Van Goltstein en
Nedermijer van Rosenthal®). Haar doelstelling: Herziening
in gematigde zin. Het bruuske voorstel der Negenmannen
had een tegenovergestelde uitwerking; om zijn radicale
strekking werd het verworpen en de Centrumgroep moest
toezien hoe door het huns inziens onbesuisde optreden van
Thorbecke en zijn medestanders, de kans op herziening op
koninklijk initiatief voor jaren van de baan was ®).

Want de reactie van Willem H op het Thorbeckiaansche
voorstel was vrij kras geweest. In een Kabinetsraad, ge-
houden op 11 December 1844 had hij al zijn Ministers — ook
Van Hall — laten beloven hem te steunen in zijn stelsel van
niet-herziening'). Zoo trad men de volgende jaren in en de
gebrekkigheid van de Grondwet werd steeds duidelijker. In-
zonderheid de reeks mislukte kieswet-ontwerpen leverde
het bewijs, dat er met sommige grondwetsartikelen — in
dit geval dan art. 6 — eenvoudig niet te werken viel. In 1847
werd voor de vijfde maal een kieswet-ontwerp, ditmaal van
den minister Van Randwijk verworpenquot;). Dit echec werd
voor den Koning nog geen reden om het niet-herzieningsstel-
sel op te geven, maar het water kwam tot de lippen. Voor de
laatste maal zette de Koning zich schrap. In een belangrijke
kabinetsraad (17 Aug. 1847) liet hij de houding bespreken
van de minderheid in de Tweede Kamer, die haar toevlucht

Mr. G. I. Bruce (1803—1850) in 1847 Gouverneur van Overijssel.
Mr. A. J. Duymaer van Twist (1809—1887).
Jlir. Mr. W. Boreel van Hogelanden (1800—1883).
J. K. baron van Goltstein (1794—1872).
') Mr. Th. H. Nedermijer, ridder van Rosenthal (1792—1857).
') Vgl, Dr. }. Zwart: A. J. Duymaer van Twist, Utrecht, 1939, Utrechtschc Bijdragen,
no. XV1. Bijlage I A.
') Vgl. Notulen Kabinetsraad van 11 December 1844, Vgl. ook Bijl. II,
*) Mr. L. N. graaf van Randwijk (1807—1891), Minister van Binnenlandsche 2^kcn.
®) Vgl. Van Randwijk: 'Geschiedenis der 27 ontwerpen, p. 6; Dc Bosch Kemper, V, p.
187-192.

had genomen tot het middel van verwerping der begrootin^
om redenen daarbuiten gelegen^).

De meeningen der Ministers over het al of niet grondwet-
tige van dit middel bleken verdeeld, maar de meesten waren
het er wel over eens, dat er niet veel aan te doen was en dat
men moest trachten aan verschillende bezwaren tegemoet
te komen. Baud verklaarde in een alleszins merkwaardig ad-
vies een dusdanig verwerpen der begrooting niet ongrond-
wettig en hij zeide verder opgemerkt te hebben, dat Thor-
becke, die wel van de ongrondwettigheid overtuigd was,
aan de tegenstanders der Regeering had geleerd, hoe zij des-
gewenscht de klip konden omzeilen, door op onbeduidende
gronden, maar uit de begrooting geput, tegen te stemmen.
De Koning liet zich verder over deze zaak niet uit, maar viel
hevig aan op de partijgangers der herziening en vooral op de
door hen verlangde Ministeriëele verantwoordelijkheid. Hij
wilde niets toegeven. Hij wilde zich geen'Mmistcrs opge-
drongen zien, die zouden kunnen blijken oplichters te zijn.
Dan zou ik zelf ook een oplichter zijn, evenals Louis Philippe,
die Teste benoemd heeft, voegde de Koning er, redeneerend
uit het standpunt van de homogeniteit der Kroon, aan toe.
Hij doelde op het proces tegen een Fransch oud-minister -),
die juist omstreeks dien tijd wegens frauduleuze handelingen
tot drie jaar gevangenisstraf was veroordeeld. ,,Zijn hoofd
mocht in het zand — van het schavot — vallen; zijn kroon
zou hij nimmer in het slijk werpenquot;

De Koning was in deze geprikkelde stemming geraakt
door een besluit van den Minister Van Hall. Van Hall had
hem, juist vóór de vergadering, zijn ontslag aangeboden
Hij had reeds in een Ministerraad van 11 Aug. aan zijn colle-
ga's te kennen gegeven, dat het, na de verwerping van de
Kieswet, met de bestaande Grondwet niet langer ging
Van Hall had begrepen, dat het landsbelang een herziening

') Vgl. Bijlage I.

') J. H. Teste; vgl. Bijlage I.

») Vgl. Bi;lage I.

Vgl. Dc Bosch Kemper, V, Lett. Aant., p. loa.
X') Vgl. Suttorp: De Staatkundige denkbeelden van F. A. van Hall, p. 67.

vorderde en, eerzuchtig genoeg om zijn pohtieke carrière
niet te blokkeeren door nog langer onder de vlag van het
behoud te blijven varen, besloot hij coûte que coûte het schip
te verlaten.

Dit scheen gemakkelijk genoeg. De Koning wilde het
gevraagde ontslag onmiddellijk verleenen; hij wilde twee
bekwame, behoudende staatslieden onder zijn ministers op-
nemen. Maar een van dit tweetal, de zeer conservatieve vice-
president van den Raad van State, Van Doom van West-
capelle deed den Koning inzien, dat de beker der her-
zieningsellende voor hem volgeschonken stond en dat hij
hem moest ledigen. Hij raadde allereerst den Koning Van
Hall niet te laten gaan en drong verder aan op inwilliging
van de wenschen, tijdens de beraadslagingen over het voorstel
van de Negenmannen, door de meerderheid der Tweede
Kamer aan den dag gelegd. Op dit advies uit een onverdacht
conservatieven hoek gaf de Koning toe 2). Hij besloot over
te gaan tot verandering en verduidelijking van een aantal
artikelen der Grondwet.

Toen de Koning zijn Ministers met dit besluit in kennis
stelde, steeg er een zucht van verlichting en dankbaarheid
uit hun vergadering op O- Verlichting, omdat zij nu niet
langer als onverzettelijke behouders te boek behoefden te
staan. Dankbaarheid jegens den Koning, die hiertoe zijn
persoonlijke afkeer had overwonnen. Vol ijver toog men aan
het werk. De Koning had een nota van veranderingen mee-
gebracht, opgemaakt door Van Doorn en W. van Rappard.®)
Deze nota werd in handen gesteld van een commissie, be-
staande uit Baud, Van Hall, Van Randwijck en De Jonge
van Campens Nieuwland Zij vergaderde van 26 October

1) Mr. H. J. baron van Doorn van Westcapcllc (1786—1853).

Vgl. De Bosch Kemper, V, Lett. Aant. p. loo.
') Vgl. De Bosch Kemper. V, Lett. Aant. p. 112.
*) Vgl. Bijlage L

Jhr. Mr. W. L. F. C. ridder van Rappard (1798—1862), President van het Prov.
Gerechtshof te Arnhem.

®) Jhr. Mr. M. W. de Jonge van Campens Nieuwland (1786—1858), Minister van
Justitie.

tot II November. W. van Rappard woonde een gedeelte
der zittingen als adviseerend lid bij

De commissie bracht haar rapport uit 2). Op 12 December
begonnen de besprekingen in de Kabinetsraad®). Een tragisch
element in deze besprekingen was de gezondheidstoestand
van den Koning. Bij hem had zich in April een hartziekte
geopenbaard, waarvan hij weliswaar schijnbaar hersteld was,
maar die toch voor zijn omgeving aanleiding werd om hem
niet in opgewonden toestand te brengen. De deliberaties
over de Grondwetswijziging brachten hiervoor aanleidingen
te over, zoodat de vergaderingen voor de Ministers weinig
opwekkends boden. De Koning had blijkbaar berouw ge-
kregen over zijn gedane toezegging en was gewoonlijk zeer
slecht gehumeurd. De Prins van Oranje, die den Minister
van Oorlog niet kon verdragen, gaf hem daarin weinig toe.

Op 18 December had men het rapport der Commissie af-
gehandeld. Minister Van Zuylen deed toen het voorstel
om het Elfde Hoofdstuk (Van Veranderingen en Bijvoegselen)
in de wijziging te betrekken. Van Hall, die zich ook reeds in
de Commissie een voorstander had betoond, viel hem bij ®).
Hij wenschte de meerderheid van drie vierden, welke in de
Tweede Kamer noodig was om een wijziging in de Grondwet
te doen aannemen, veranderd te zien in twee derden, niet
zoozeer om het verschil (10 stemmen), als wel om het prin-
cipiëele gebaar, dat de Regeering dan zou maken'). De
Koning wilde niet toegeven en Van Zuylen trok zijn voorstel
in. Van Hall verzocht voor de tweede maal zijn ontslag. Weer
hield de Koning het eenige dagen in beraad, maar ditmaal
willigde hij het verzoek in. Baud trachtte Van Hall te weer-
houden en toen dit niet ging, heeft hij hem loyaal bij den
Koning verdedigd, ofschoon hij zelf overtuigd was, dat

') Vgl. De Bosch Kemper, V, p. 212.
Vgl. Id. Lett. Aant. p. 125.

Vgl. Bijlage 1; De Bosch Kemper, V, p. 213 laat zc al einde November beginnen.
De cfficiëcle notulen wijzen anders uit.
*) Lt.-Generaal List.

Mr. H. van Zuylen van Nijcvelt (1781—1853), Minister van Hervormde Eeredienst.
') Suttorp, Van Hall p. 68 v.v.; De Bosch Kemper, V, p. 213.
Vgl. Bijlage II.

Van Hall hier uit eigenbelang handelde^). Dit wordt alge-
meen ook door tijdgenooten en latere schrijvers beweerd.
Zekerheid is er niet. Willem II had in Van Hall den man te
zien, die hem had gedrongen naar het besluit om de Grond-
wet te wijzigen. Van Hall's pad liep tijdens de beraadslagingen
dan ook niet over rozen en dit zal voor hem geen geringe
aanleiding geweest zijn om den band met den Koning te
verbreken.

Tot opvolger van Van Hall werd W. van Rappard benoemd,
die Van der Heim 2) op Binnenlandsche Zaken wenschte,
waarvoor Van Rand wij ck naar Buitenlandsche Zaken ver-
huisde. Een partiëele Kabinetsformatie dus van W. van
Rappard Van der Heim stelde zijn aanvaarding van het
Ministerie afhankelijk van de overname van een door hem
voorgestelde wijziging nl. de weglating van art. 127 en
wijziging van art. 128, waardoor de standenvertegenwoordi-
ging zou verdwijnen en de wijze van verkiezing der Pro-
vinciale Staten en het aantal der leden bij de wet bepaald
zou worden. De Koning nam dit voorstel over. In den Ka-
binetsraad van 6 Januari verzette Van Zuylen, die evenmin
als zijn zwager Boreel erg gesticht was over de veranderingen
in het Ministeriequot;), zich hevig tegen de door Van der Heim
voorgestelde wijziging. Zij werd evenwel aangenomen en de
ontwerpen, 27 in getal, werden naar den Raad van State ge-
zonden om advies. Dit advies kwam in op 21 Februari. De
wijziging van Van der Heim werd afgeraden. Zij is toen weer
uit het ontwerp genomen.

De val van Lodewijk Philips, den Franschen Koning, aan
wiens knapheid en regeerkunst meer waardeering was ge-
schonken dan aan de gaven van eenig ander Europeesch
Vorst, maakte een geweldige indruk in het buitenland. Men

J) Vgl. Bijlage II.

w'iquot; J-nbsp;van der Heim van Duyvendijke, oud-minister van l^inancicn

/ yg • De Bosch Kemper, V. Lett. Aant. p. io8; Bijlage VI.
*) Vgl. Bijlage II.
») Vgl. Bijlage I.
«) Vgl. Bijlage II.

vreesde een herhaling van de Fransche politiek van 1790,
een revolutionaire propagandaoorlog, tegen geheel Europa
gericht. Willem II, wiens geheele leven 200 innig met den
weerstand tegen het Fransch revolutionaire imperialisme
verbonden was, was aanstonds één en al gespannen aandacht.
Zijn sombere geprikkeldheid, die in de afgeloopen maanden
tijdens de herzieningsdebatten de Ministers meermalen met
vrees vervuld had, was als bij tooverslag van hem afgevallen
Aan de Grondwetsherziening dacht hij op dat oogenbhk
niet meer. Zijn activiteit wierp zich op dat deel van het re-
geeringsbeleid, waar de situatie het meest kritiek scheen en
dat hem, om den breeden horizon, lief was: de buitenlandsche
zaken. Hij zou zich weer op Europeesch terrein en boven
de hem benauwende binnenlandsche politiek kunnen bewe-
gen. Om tot de eindelijk beloofde Grondwetsherziening
te komen had hij jaren noodig gehad. In omtrent even zoo
vele dagen nam hij zijn politieke en militaire maatregelen, die
aan een mogelijke Fransche propagandaoorlog paal en perk
zouden moeten en kunnen stellen. Hij begon met de regeling
van zijn persoonlijke verhouding tot België. Willem II had
nooit een geheim gemaakt van zijn geloof, dat de verloren
gegane Zuidelijke Nederlanden weer onder de Neder-
landsche kroon zouden terugkeeren 2). Onder de dreiging
van de Fransche revolutie moest een snelle beslissing ge-
nomen worden en om tenminste een militair Nederlandsch-
Belgisch blok — het doel van de vereeniging in 1814 — te
kunnen herstellen, trachtte de Koning het wantrouwen weg
te nemen, dat er tegenover zijn bedoelingen bij de Belgische
Regeering bestond. Hij deed afstand van zijn persoonlijke
aanspraken; hij zou zich stipt houden aan de verdragen, die
België de onafhankelijkheid gegeven hadden. Deze verklaring
deed hij vergezeld gaan van een aanbod tot militaire samen-
werking. Hoewel hiermede het Belgische wantrouwen niet
met één slag weggenomen was, had 's Konings politiek Euro-
peesch een verhelderende uitwerking. Vooral het contact met

Vgl. Geh. Pr. St. Arch. Kocnigsmarck aan Frederik Willem IV, 5 Maart 1848 No. 4.
') Vgl. Ibidem.

Pruissen, noodig voor een eventueele samenwerking met het
Rijnleger, werd er door vergemakkelijkt Maar terwijl de
Koning hiermede doende was, kwam de binnenlandsche
toestand zijn volle aandacht vorderen.

De Fransche revolutie had — én op de beurs én in de po-
litieke hoofden en harten — een ravage aangericht. Die op de
beurs liet zich gemakkelijk berekenen naar het aantal faillisse-
menten. De andere viel wat moeilijker af te meten en was dan
ook de reden van een zekere besluiteloosheid, waarin de
Regeering verkeerde. Was de menigte onder de onrustbarende
- tijdingen uit angst revolutionair of soms contra-revolutionair
geworden?Dat was de groote vraag. In den Kabinetsraad
werd zij besproken naar aanleiding van een andere vraag, die
met de eerste ten nauwste samenhing: Wat moest er met de
27 ontwerpen van Grondwetsherziening gebeuren ? Er waren
drie mogelijkheden:

1.nbsp;De ontwerpen inhouden tot de roerige tijden over zouden
zijn.

2.nbsp;De ontwerpen inzenden met belofte van verdergaande
herziening.

Baud gaf een hiertoe strekkend advies in den Kabinetsraad
van 6 Maart, doch de Koning volgde dit niet op, zeggende,
dat de Kamer zelve reeds geneigd was tot vragen en dat hij
het haar dus niet in de mond behoefde te leggen®).

3.nbsp;De derde mogelijkheid was, de ontwerpen ongewijzigd
in te zenden.

De Minister van Binnenlandsche Zaken Van der Heim
deelde op 7 Maart in de Tweede Kamer mede, dat de ont-
werpen zouden worden ingezonden. Na -zijn mededeeling
wachtte hij eenige oogenblikken, om de Kamer gelegenheid
te geven de meening kenbaar te maken, dat met de indiening
beter gewacht kon worden. Dit geschiedde niet en de ont-
werpen werden op 9 Maart inderdaad ongewijzigd aan de
Kamer aangeboden''). Had het publiek onder den indruk

1)nbsp;Zie over deze activiteit van den Koning mijn: Willem 11 in 1848 (in bewerking.)

quot;)nbsp;Vgl. Colenbrander: Willem II, Hoofdst, X en de daar aangehaalde litteratuur.

')nbsp;Vgl. Bijlage V.

«)nbsp;Vgl, Colenbrander: Willem II, p. 187.

der revolutietij dingen contra-revolutionaire nijgingen ge- ^
kregen, vele conservatieven daarentegen meenden, dat een
ruime herziening van de Grondwet de rust in den lande (en
aan de Beurs) zou herstellen. De ultra-liberale partij en het
centrum hadden zich van de door de Regeering voorgestelde
wijzigingen groote dingen beloofd. De lezing van de ontwer-
pen veroorzaakte teleurstelling en onvoldaanheidnbsp;.

27 leden van de Centrumpartij hielden een bijeenkomst
tusschen 9 en 13 Maart ten huize van het Kamerlid Van
Beeck Vollenhoven De bijeenkomst werd geleid door
Duymaer van Twist aan de hand van het ontwerp, dat Bruce
indertijd gemaakt had®). Er heerschte in deze vergadering
groote eenstemmigheid. De behandelde punten kwamen in
hoofdzaak overeen met die, welke in het Kamerverslag van
16 Maart werden genoemd. Ook de partij van Thorbecke en
zijn medestanders vergaderde. Op 12 Maart hielden zij een
bijeenkomst teneinde hun houding tegenover de 27 ontwerpen
te bepalen.

Tenslotte heeft ook de Kabinetsraad in deze dagen ver-
gaderd, om de ongunstige stemming, door de ontwerpen
gewekt, te bespreken, in welke vergadering men niet tot een
besluit kwam

De Koning hield zich ondertusschen ook nog steeds bezig
met het aan te leggen verdedigingsfront. Evenwel kwam hij
tot de onaangename ontdekking, dat de vorsten van het voor-
malige Rijnverbond de een na den ander op weinig vorstelijke
wijze moesten capituleeren voor de eischen van hun onder-
danen. De slechte indruk, door de 27 ontwerpen gemaakt,
deed hem vreezen, dat een dergelijk lot hem wel eens niet
zou kunnen ontgaan. Berichten van zijn dochter uit Wur-
tenburg, van Van der Capellen uit Parijs drongen op spoedig
handelen aan. Daarom besloot hij, door zelf het initiatief te
nemen, een vernederende capitulatie te voorkomen. Hij

Vgl. Dc Bosch Kemper V Lctt. Aant. p. 210.nbsp;.

Dr. H. van Bccck Vollcnhovcn (1811—1871), Lid Tweede Kamer.
Vgl. Zivart: Duymaer van Twisl p. 206.
*) Vgl. Colenbrander: Willem II, p. 196.

ontbood den voorzitter van de Tweede Kamer, Boreel van
Hoogelanden.

De Koning deelde Boreel mede, vernomen te hebben, dat
de meerderheid der Kamer ruimere Grondwetsherziening
wenschte. Hij zeide verder, dat hij nu bereid was ruimere
wijzigingen goed te vinden en droeg Boreel op deze bereid-
verklaring aan de leden der Kamer over te brengen. De in-
gediende 27 ontwerpen zouden, dit was de bedoeling van
den Koning, in de afdeelingen onderzocht moeten worden
en bij die gelegenheid zouden tevens de wenschen der Kamer-
leden kunnen blijken. Deze wenschen zouden dan in mogelijke
nieuwe wetsontwerpen vervat kunnen worden. Dit onderzoek
in de afdeelingen zou echter spoedig moeten geschieden,
opdat niet de schijn gewekt zou worden, dat de Kamer door
de dagbladen of anderszins gedrongen zou zijn, zooals dat
tot nog toe met de Duitsche vorsten het geval was geweest.
Op deze wijze zou de herziening door den Koning en de
Kamer tot stand gebracht worden en men zou niet kunnen
zeggen, dat het afgedwongen was. Daarom had de Koning
dezen stap dan ook gedaan uit eigen beweging, zonder daar-
over zijn Ministers geraadpleegd te hebben. Hij had de
inspraak van zijn gemoed gevolgd.

Boreel was verrukt over deze laatste toevoeging: De Natie
zou zich geluk kunnen wenschen, telken male, wanneer de
Koning de inspraak van zijn gemoed zou volgen zonder zijn
Ministers te raadplegen. Dat was van Boreel geen loutere
plichtpleging. Hij was een tegenstander van het Ministerie,
zooals het na het ontslag van Van Hall gewijzigd was^).
Deze wijzigingen hadden — zoo zeide hij — een groote en
treurige sensatie gemaakt 2). En hij had zich uitermate ge-
piqueerd getoond over de wijze, waarop met de politieke
gevoelens van zwager Van Zuylen was omgesprongen. Hij
pakte dus zijn kans „met tien vingers en twee duimenquot; om
den Ministers een kool te bakken. In zijn mededeeling aan

Vgl. Bijlage II.

Vgl. Boreel: Herinneringen (Bijdr. Med. Hist. Gen. 52ste deel).

de centrale sectie van den Kamer vergat hij de buitensluiting
van de Ministers niet en door een indiscretie van de Nieuwe
Rotterdamsche Courant raakte de handeling des Konings
buiten zijn Ministers om nog meer bekend. Den volgenden
dag riep iedereen om hun ontslag

Voor de Ministers was dit verloop meer dan pijnlijk. Zij
hadden de moeilijke jaren met den Koning samen doorwor-
steld. Zij hadden de roep verkregen —• en door 's Konings
laatste verklaring scheen dit nog bevestigd — onverzettelijke
behouders te zijn. Den Koning werden nachtelijke serenade's
gebracht om hem voor zijn liberaliteit te huldigen; de mi-
nisteriële ruiten werden met straatsteenen bedreigd. Bij deze
stemming was het Ministerie onmogelijk geworden. De leden
boden hun ontslag aan. Hiermede was een einde gekomen
aan het achtjarig Ministerschap van Jean Chretien Baud. En
deze zelfde gebeurtenissen brachten aan het hoofd van een
commissie belast met het opmaken van een algeheele her-
ziening de liberale staatsman Jan Rudolf Thorbecke.

Mcdcdccling van den Koning aan dc gezanten van Oostenrijk, Rusland, Pruisen
en Engeland o.a. bij Colenbrander p. aoi. Over dc handelingen cn bedoelingen van
den Koning op 13 Maart zie uitvoeriger mijn: Willem II in 184S (in bewerking).

HOOFDSTUK II
Baud en Thorbecke

Jean Ghretien Baud werd op 24 October te 's-Graven-
hage geboren als zoon van Abram Baud en Louise Lebrun.
De Baud's waren oorspronkelijk Hugenoten. De jonge Baud
wilde marine-officier worden. Zijn eerste reis als adelborst
eindigde in een Braziliaansche gevangenis, waaruit hij en
zijn makkers door de dochter van den cipier werden gered.
Na een avontuurlijke tocht door Amerika kwam de vluchte-
ling via Noord-Duitschland in Nederland terug. Of nu deze
vroegtijdige Odyssee hem een weinig beroofd heeft van de
smaak voor het zeemansleven, of dat hij meende nuttiger
werkzaam te kunnen zijn dan bij de krijgsmarine, hoe dit zij,
zijn laatste reis maakte hij als adelborst.

Het was tevens zijn eerste reis naar Indië en wel ter bege-
leiding van den Gouverneur-Generaal Janssens, den opvolger
van Daendels. Baud bleef die eerste maal elf jaren achtereen
in Indië. De Generaal Janssens nam hem als particulier
secretaris in dienst, maar die heerlijkheid duurde niet lang.
Java werd nog in hetzelfde jaar 1811 door de Engelschen
bezet en Baud ging als zoovele vaderlandsloozen — het
Moederland was reeds sedert een jaar bij het Fransche keizer-
rijk ingelijfd — in dienst van den tijdelijken bezetter. Toen
in '1816 de Commissarissen-Generaal in Indië aankwamen
om de Koloniën over te nemen, stelde Baud zich te hunner
beschikking.

Eenmaal in Indische dienst, steeg Baud als vanzelve — het

Bijzonderheden bij Mr. P. Mijer: Jean Chretien Baud geschetst.

aantal geschikte krachten was uiterst gering, — in snel tempo
hooger en hooger.

In *i8i6 Gouvernementssecretaris, in 1819 Algemeen
Secretaris, in 1822 — in Nederland — belast met de directie
van de Koloniën, welke beurtelings bij de Departementen
van Marine en Nationale Nijverheid ondergebracht waren.
In 1832 brak Baud's groote tijd aan. In dat jaar werd hij weder-
om naar Indië gezonden, ditmaal als Vice-President van de
Indische Regeering om Van den Bosch bij te staan bij de
inrichting van het Cultuurstelsel en om hem na zijn vertrek
te vervangen. In 1833 werd Baud Gouverneur-Generaal ad
interim, nadat Van den Bosch het Commissariaat-Generaal
had aanvaard. Hiermede begon de grootste tijd van Baud's
leven. Hij bezorgde, zoo al niet de grondslagen, dan toch de
vorm en de inhoud van het gebouw der cultures. Zijn zeld-
zame bekwaamheden deden hem op een bepaald gebied —
het koloniale — zoo ver boven zijn omgeving uitgroeien, dat
hij met recht werd, hetgeen hij door aanleg waarschijnlijk
reeds was: een groot gezegger.

In 1836 ging Baud naar Nederland terug, waar hij be-
noemd werd tot Staatsraad in buitengewonen dienst. In 1840
volgde hij alweder Van den Bosch op, ditmaal in de leiding
van het Departement van Koloniën. Het Cultuurstelsel werd
door hem verder opgebouwd en ontwikkeld. Het werd zijn
schepping. Dit Ministerschap heeft ruim acht jaren geduurd.
Baud was toen een man, wiens woord, over koloniale zaken
gesproken, geen tegenspraak ontmoette. Zoo werd Baud
even autocratisch als zijn stelsel.

Jan Rudolf Thorbecke O werd op 14 Januari 1798 te
Zwolle geboren als zoon van Frederik Willem Thorbecke
en Christina Regina Thorbecke. De vader had het finan-
ciëel niet gemakkelijk. Slechts met groote moeite kon hij
zijn zoon laten studeeren. Gelukkig is dit met behulp van
reisbeurzen e.d. ten slotte toch mogelijk geweest. Thorbecke

Bijzonderheden bij Mr. W. Verkade: De staatkundige denkbeelden van Jan
Rudolf Thorbecke.

begon zijn studie te Amsterdam en voltooide haar in Leiden.
Na zijn promotie vertrok hij naar Duitschland. Zijn jeugd-
omgeving, zijn jeugdvrienden: hoe verschillend met die van
Baud! de een tusschen marinejonkers zwalkend op den
oceaan of zwervend in de tropen, de ander, studiegenoot en
leerling van kopstukken der Duitsche Romantische school.
Platen, Tieck, in het centrum der Duitsche verlichting,'
Göttingen. De één een man, de ander een geleerde!

In Göttingen, waar hij in 1822 privaatdocent werd, heeft
Thorbecke nog vriendschap gesloten met zijn streekgenoot,
den lateren Minister van Willem II, Schimmelpenninck
van der Oye^). Later werden de beide vrienden heftige
tegenstanders en Thorbecke heeft in 1852 met groote moeite
het ontslag van Schimmelpenninck als Gouverneur van
Gelderland doorgedreven. In 1825 werd Thorbecke met
hulp van A. R. Falck 2) benoemd tot Hoogleeraar te Gent.
Dit Professoraat werd in 1831 verwisseld voor dat te Leiden.
Nog in 1839 verscheen zijn Aanteekening op de Grondwet,
een werk, dat aanstonds een leidende plaats in de liberale
propagandalitteratuur verkreeg, krachtens het beginsel, dat
m 't land der blinden Eenoog Koning maakt. Nochtans bleef
Thorbecke, ten aanzien van de staatkundige vraagstukken
van den dag, naar zijn aard en aanleg, voorloopig aan den
conservatieven kant. Dit veranderde echter spoedig, en in
1844 in de 2e Kamer gekozen, — toevallig genoeg ook als
opvolger van Van den Bosch — liet hij zich als zeer liberaal
kennen. In hetzelfde jaar 1844 nog volgde het bekende voor-
stel der Negenmannen, het voorstel tot Grondwetsherziening
met ultra-liberale strekking. Het werd verworpen en Thor-
becke werd niet herkozen. Eerst in Maart 1848 begon zijn
ster voorgoed aan het staatkundig firmament te schitteren.

Thorbecke, op zeer jeugdigen leeftijd Hoogleeraar ge-
worden, heeft eerst te Gent, later te Leiden in zijn college's
zijn theorieën ontvouwd, en is daardoor geleidelijk ten aan-

») W. A. baron Schimmelpenninck van der Oye van der Poll (1800—1872). Minister
van Bmnenl. Zaken (1841—1846) nadien Gouverneur van Gelderland.

A. Falck (1777—1843). toen Gezant in Londen.

zien van staatsrechtelijke vraagstukken even autocratisch ge-
worden als Baud het was op koloniaal gebied. Maar was Baud
een autocraat in het volle leven, Thorbecke bleef hef voorals-
nog in collegezaal en studeervertrek. Iemand met minder
groote gaven als Thorbecke zou een pedant gescholden zijn.
Thorbecke noemde men, met opgetrokken wenkbrauwen,
• knap en geleerd. Ook Koning Willem I zeide van de Aan-
teekening, niet zonder stille ironie, dat het „vast een zeer geleerd
boekquot; moest zijn i). Maar men trad Thorbecke in het prac-
tische staatsleven niet veel nader. Het is om hun latere per-
soonlijke tegenstelling te begrijpen noodig, dat men Baud
ziet als een man, die dertien jaren achtereen als Staatsraad en
Minister heeft vertoefd in de onmiddellijke nabijheid van het
Hof, die daar een geziene figuur was bij een hre^e kring
van toegewijde vrienden en hoffelijke tegenstanders; terwijl
Thorbecke, ondanks zijn kring van bewonderende studenten-
aanhangers, ten slotte toch maar een Leidschen professor,
d.w.z., in de oogen van de leidende kringen, een „pauvre
sirequot; was.

Zoo was de positie van de beide mannen, den dag, waarop,
als gevolg van 's Konings pronunciamento, Baud's minister-
schap een einde nam.

Om de manoeuvre van Willem II bleef Baud meer dan een
week lang zieden van woede Hij, de groote autocraat, de
erkende koloniale machthebber, was zonder eenige conside-
ratie van zijn voetstuk gesmeten. En nog wel door den Koning,
voor wien hij zijn liberale gevoelens ten aanzien der moeder-
landsche instellingen jarenlang had onderdrukt®). En naast
de woede kwam de angst. In de eerste dagen was het de
angst, dat de koning hem Kruseman als opvolger zou geven
Het verschrikkelijke hiervan was, dat er eenige mislukte
Indische ambtenaren gedurende Baud's ministerschap ge-
durig met hem overhoop gelegen hadden, wegens het uit-
blijven van herstel van eer of financieele grieven. Drie dezer

') In ccn gesprek met van Assen. Vgl. Gerretson: Gesprekken met Jen Koning

Vgl. Bijlage III en IV.

Vgl. Bijlage II.

heeren, Nahuys van Burgst^), Andringa de Kempenaer^)
en Kruseman^) waren vooral in de crisisdagen zeer druk in
de weer. Met Baud's ontslag scheen hun het hek van de dam.
Nahuys wilde waarschijnlijk zijn eertijds gestrande poging
om G. G. te worden herhalen, terwijl Andringa de Kem-
penaer zijn anderen vriend telegraphisch naar Den Haag ont-
bood, omdat ,,de portefeuille vacantquot; was^). Gevaar voor
een dergelijke benoeming heeft nooit bestaan, maar in die
dagen deden omtrent de lieden, die toegang tot den koning
hadden, niet geheel ten onrechte, de meest fantastische ge-
ruchten de ronde en Baud, machteloos tegenover de
gevreesde, verwachte catastrophe, kon slechts bidden, dat
de door hem verlaten zetel-niet ,,door een smeerlap (zou)
worde(n) bezoedeldquot; '). Eerst toen de admiraal Rijk
demissionnair Minister van Marine, tijdelijk met de porte-
feuille van Koloniën werd belast, was Baud tenminste op
dit punt gerustgesteld.

Ondertusschen was ook in den levensloop van Thorbecke
het beslissende keerpunt gekomen. De Koning stond voor de
oplossing van twee moeilijkheden: Er moest een nieuw Mi-
nisterie komen en de Grondwet moest worden herzien. Voor
de herziening scheen de aangewezen methode deze over te
laten aan de gematigd liberale Kamermeerderheid. De for-
matie van het Ministerie kon dan tevens worden opgedragen
aan een van haar leiders, hetzij aan Bruce, hetzij aan Duymaer
van Twist De Koning volgde dezen weg niet. Bij besluit
van 17 Maart droeg hij én de herziening én de Ministerie-
formatie op aan een commissie, bestaande uit vier der Negen-

Mr. H. G. baron Nahuys van Burgst (1782—1858), oud-rcsidcnt van Socrakarta.

Jhr. R. L. van Andringa de Kempenaer (1804—1854), 6ud-ofTicicr N.I.L.

J. D. Kruseman, Oud-Directeur van Financiën van Indië; door Baud ontslagen.

Vgl. Nahuys van Burgst aan Baud 15 Oct. 1840—10 Nov. 1844. R. A. Archief Baud
no. 593. Eveneens R. A. Archief Baud no. 607: Nahuys aan Baud over zijn voornemen
om aan den Koning een brief te richten o.a. ook tot bestrijding van Baud's bewering,
dat zijn diensten meer „opgedrongen dan gevraagdquot; waren.

«) Vgl. Bijlage IV.

«) Vgl. Colenbrander: Willem II. p, 198.

') Vgl. Bijlage V.

') Admiraal J. C. Rijk was de eenige der oude Ministers, die aanbleef.

») Vgl. Bijlage VII.

Vgl. Zwart: Duymaer van Twist p. 206.

mannen — Thorbecke, Luzac de Kempenaer en Storm
— met en benevens den nieuw op te treden Minister van
Justitie Dirk Donker Curtius

Thorbecke werd president van deze commissie en zijn
Ministerschap scheen een zekerheid Maar de Koning had
meer gedaan, dan het benoemen van een commissie. Hij had,
ten einde het Ministerie van Buitenlandsche Zaken te doen
vervullen, een beroep gedaan op den Nederlandschen gezant
te Londen, Gerrit graaf Schimmelpenninck

Schimmelpenninck behoorde tot een familie, wier Orangis-
tische loyauteit van zeer recenten datum was. De vader,
Rutger Jan, was, als Raadpensionaris in de gelegenheid
geweest de souvereine macht over de Nederlanden erfelijk
in zijn familie te vestigen; de zoon althans geloofde het').
Diezelfde zoon had — niet onbegrijpelijk — geen hoogen
dunk van de vastheid, waarmee de Oranjedynastie geworteld
stond en toen Willem II hem, Schimmelpenninck, naar
Den Haag riep om raad en bijstand te verleenen, oordeelde
hij de positie van den Koning zoo hachelijk, dat hij geen
beter raad wist om het huis van Oranje te redden, dan het
de Britsche constitutie te doen naplakken ®).

Tot dit naplakken behoorde allereerst en op de voornaamste
plaats een rasechte Engelsche Kabinetsformateur, die heele-
maal alleen de andere Ministers zou mogen voordragen.
Deze rol had Schimmelpenninck zichzelf toegedacht. Na
zeer verwarde onderhandelingen tusschen den Koning, Schim-
melpenninck en de Commissie kwam het er tenslotte toe,
dat Schimmelpenninck het Ministerie formeerde, dat twee
leden van de Commissie, te weten Luzac en Donker Curtius

') Mr. L. C. Luzac (1786—1861), Lid Tweede Kamer.
*) Mr. J. M. de Kempenaer (1793—1870), lid Tweede Kamer.

Mr. L. D. Storm (1792—1859), Kath. lid Tweede Kamer.
*) Mr. D. Donker Curtius (1792—1863), advocaat.
quot;) VrI. Dc Bosch Kemper V. Lett. aant. p, 232.
•) G. graaf Schimmelpenninck (1794—1863).
') Vgl. Colenbnmda p. 215.

') Vgl. A. E., Schimmelpenninck in een gesprek met den Franschen zaakgelas-
tigde Ureteuil; Breteuil aan Lamartine, 10 April 1848.

hierin zitting kregen en dat Thorbecke er buiten gelaten
werd (25 Maart)

Maar toch bleef Thorbecke's positie actief, terwijl Baud,
steeds nog rouwend over den verloren geganen Koninklijken
vriend, zich plechtig voornam om de politiek de politiek
te laten 2). Thorbecke dan zette zijn constitutieve arbeid in
de Herzieningscommissie voort en het bleek Schimmel-
penninck al spoedig, dat, al had hij den Professor in persoon
buiten zijn Ministerie kunnen laten, diens hooggeleerden
geest danig in de vergaderingen rondspookte. De Minister-
President moest bij het propageeren van zijn anglomaansche
Grondwetsprojecten ervaren, dat zijn mede-Ministers „het
zoo Engelsch niet bedoeld haddenquot; en aan het werk van de
Herzienmgscommissie, aan het werk van Thorbecke, den
voorkeur gaven®). De Koning, tot de beslissing geroepen, liet
Schimmelpenninck en den met dezen solidairen Nepveu
vallen. Er was nu ruimte voor Thorbecke, maar weer ging
men hem voorbij en zijn mede-commissielid De Kempenaer
werd tot Minister benoemd.

Het verschijnen van het ontwerp der Herzieningscommissie
en het bespreken van de voorgestelde Grondwetswijzigingen
m de Tweede Kamer wekten Baud uit zijn onverschilligheid
op Geen wonder. De tekst van de nieuwe koloniale Grond-
wetsartikelen klonk hem in de ooren als een bazuingeschal
bij het einde der dagen. Een aanval op het autocratisch regime
had hij verwacht, maar dit!

Het Grondwetsartikel, onder welks vigeur Baud tot 1848
de Indische zaken had bestuurd, luidde:

De Koning heeft bij uitsluiting het opperbestuur over de volks-
plantingen en bezittingen van het Rijk in andere werelddeelen.

Aan de Staten-Generaal zullen, in den aanvang van elke gewone
^'quot;'quot;g' worden medegedeeld de laatst ingekomene staten van

1) Vgl het uitmuntend verhaal van deze onderhandelingen in Het Vaderiand van

'Tw I nnbsp;bekenden Thorbecke-kenner J. E. C[antillon].

-) Vgl. Baud aan Schimmelpenninck van der Oye, 6 Juli 1848, R. A. Archief Baud

=gt;') Vgl. Bijlage VI.

Dc Minister van Oorlog.
») Vgl. Bijlagen VIII en IX.

ontvangsten en uitgaven van opgemelde volksplantingen en be-
zittingen.

Het gebruik van het batig slot, beschikbaar ten behoeve van het
moederland, wordt bij de wet geregeld.

Dit artikel paste geheel bij Baud's autocratische politiek.

In het ontwerp van de nieuwe Grondwet waren de kolo-
niale zaken in de volgende artikelen geformuleerd.

Artikel I. Het Koninkrijk der Nededanden bestaat in Europa
uit de tegenwoordige provinciën: (volgen de namen der pro-
vinciën).

Artikel 59. De Koning heeft het opperbestuur der koloniën en
bezittingen van het Rijk in andere werelddeelen. De reglementen \
op het beleid der regeering aldaar worden door de wet vastgesteld. ^

Het muntstelsel wordt door de wet geregeld. Andere onder-
werpen, deze koloniën en bezittingen betreffend, worden door de
wet geregeld, zoodra de behoefte daaraan blijkt te bestaan.

Artikel 60. De Koning doet jaarlijks aan de Staten-Generaal
een omstandig verslag geven van het beheer dier koloniën en be-
zittingen en van den staat, waarin zij zich bevinden. De wet regelt
de wijze van beheer en verantwoording der koloniale geldmiddelen.

De strekking van de wijzigingen was duidelijk: Indië te
brengen onder de heerschappij van de wet. Niet slechts het
wettelijk regeeringsreglement, geeischt in het le lid van
art. 59, maar bovenal de onbeperkte bemoeienis in het 3e
lid aan den wetgever toegestaan, moest daartoe dienen. En,
alsof dit nog niet genoeg ware, werd, tot ontzetting van
Baud in de grondwettige omschrijving van het Rijksgebied
een tweetal woorden ingevoegd, die, zijns inziens, een be-
spotting waren voor het gezond verstand. Die omschrijving
zou, in den nieuwen vorm, luiden: Het Koninkrijk der Neder-
landen bestaat in Europa uit de tegenwoordige provinciën:
(volgt een opsomming).

Thorbecke beschouwde inderdaad het Indische grondge-
bied als een deel van het Rijk en hij dacht de verhouding,
waarin dit grondgebied verkeerde, dezelfde als die, waarin
het Rijk stond ten opzichte van Provincie of Gemeente.

Vgl. Bijlagen VIII en IX.

Baud achtte deze zienswijze zoo belachelijk en tevens zoo
r^ gevaarlijk, dat hij het wel van de toren had willen schreeuwen.
Op Thorbecke's standpunt staande, meende Baud, erkende
men, dat de grondrechten ook voor de koloniën golden, want
deze grondrechten vielen niet onder de beperkende bepaling
van art. ii8. Zoo zouden dus vrijheid van drukpers en recht
van vereeniging en vergadering ook in de koloniën van toe-
passing zijn. quot;Wat er dan van het autocratisch regeeringsstelsel
over zou blijven liet zich gemakkelijk raden!

En om als het ware Baud's woorden te onderstreepen werd
op 24 Mei 1848 de eerste politieke vergadering in Batavia
gehouden^). De zaak was eigenlijk van weinig belang. Een
der onderdeelen van het Baudsche systeem was de Delftsche
bestuursschool. Deze school bezat het monopolie van de
opleiding der Europeesche bestuursambtenaren en dat was
sommigen Europeanen in Indië een doorn in het oog. Men
wilde de opleiding van ambtenaren ook in Indië mogelijk ma-
ken en toen men te Batavia van de Moederlandsche omwente-
ling vernam, besloot men ook iets te vragen en wel de op-
heffing van het Delftsche monopolie. Om dit desideratum
de noodige oratorische kracht bij te zetten werd de Bata-
via'sche predikant Van HöevelP) uitgenoodigd: ,,Vrij Otje
schrey iens datme 't hoort in Dellefts Acadeemyquot;! Men
hoorde het daar zeer goed, de baas zelf althans. Baud moest
in deze maanden van de eene verontwaardiging in de andere
vallen. De Bataviasche vergadering: ,,dat bespottelijk pro-
nunciamento, een levée de boucliersquot;; de deelnemers: „leeg-
loopers en woelgeestenquot;

Maar hoe al zijn bezwaren, voorgevoelens en profetiën in
breeder kring kenbaar te maken? Baud was geen Minister
meer, noch lid van de volksvertegenwoordiging. Evenwel
kon hij eenige college's in het staatsrecht van Nederlandsch-
Indië geven aan bevriende Tweede Kamerleden. Hiermede'

') Vgl. Bijlagen IX en X.

2)nbsp;Dr. W. H. baron van Höevell.

3)nbsp;Vgl. Bijlagen X.

was echter de publieke opinie niet bereikt. Gelukkig bevond
zich aan het hoofd van het Ministerie een man, die aan zijn
landgenooten-kiezers den weg wees, waarlangs zij hun
wenschen ten aanzien van de nieuwe Grondwet kenbaar kon-
den maken. Dirk Donker Curtius, de ,,versleten Jacobijnquot;
was in ieder geval een onversleten democraat. Hij verklaarde,
dat het petitionneeren inzake de Grondwetsvoorstellen der
Regeering aangenaam zou zijn. En de tros werd losgesmeten.
Het regende petities^). — Men moet bedenken, dat de
couranten uit die dagen nog niet zoo veel ingezonden stukken
vermochten te verzwelgen als thans.

Ook Baud stelde twee petities op®). Maar daar hij zichzelf
niet tot de colk wilde maken van een oud-Minister, maar
juist van een gewichtige groep van particulieren uit den lande,
wilde hij zijn beide petionnementen doen onderteekenen door
de leden van de Rotterdamsche en Amsterdamsche handel.
De Amsterdammers werden opgeknapt met een protest tegen
de Batavia'sche schandaalvergadering, die van Rotterdam,
werd hun intellect hooger aangeslagen ?, kregen de Grond-
wetswijzigingen te bestrijden. Vooral het concept van dit
laatste is een uiterst gewichtige bijdrage tot kennis van de
kern van het constitutioneele geschil tusschen Baud en Thor-
becke.

Al deze moeite, door Baud verricht, werd echter beloond
met een stugge, ondankbare afwijzing. Amsterdam wilde niet
teekenen. Rotterdam evenmin. En in de Kamer werd het
Baud'sche systema door één enkel eenzaam lid ••) Verdedigd.
Dat was de dank voor vijftien jaren batig slot. Ongewijzigd
werden de liberale koloniale grondwetsartikelen aangenomen.

Het politieke leven van Baud schrompelde ineen. Nog
werd hij door Rotterdamsche kiezers op de candidatenlijst
voor de le Kamer gebracht, maar de invloed van het Minis-
terie wist hem te weren

Dc uitdrukkinR is van Van Assen.
VrI. Bijlage XV.
Vgl. nijlagc IV.
*) Joh. Enschede.

Vgl. R.A. Archief Baud no. 784.

Ook Thorbecke's invloed echter scheen weg te ebben.
Het werk der Herzieningscommissie was gedaan: De Grond-
wet was gewijzigd maar Thorbecke bleef uit het Ministerie
geweerd: Der Mohr hat seine Schuldigkeit gethan. Der Mohr
kann gehen.

HOOFDSTUK Hl
De val van het Ministerie Donker Curtius-de Kempenaer

Nadat Schimmelpenninck zich, wegens het besproken
meeningsverschil, had genoopt gezien ,,om gezondheids-
redenenquot; zijn ontslag te nemen, werd het Ministerie genoemd
naar zijn beide voornaamste overgebleven leden. Donker
Curtius, MimsteTvan Justitie, en De Kempenaer, Minister clt; ^
van Binnenlandsche Zaken. Het ontwerp van de Herzienings-
commissie, door Koning en Romp-Ministerie overgenomen,
werd in den loop van het jaar (3 Nov.) tot wet verheven.
Op de regeering kwam nu de taak te rusten om de nieuwe
Grondwet door het vervaardigen van organieke wetten levend
te maken. Daartoe was het Ministerie Donker Gurtius-de
Kempenaer geroepen en daartoe vooral behoefde het de
steun van de Tweede Kamer. Hoe was daar de stemming ?

Vóór 1848 had men naast de conservatieven slechts een /
groote groep van gematigde liberalen benevens eenige zeer
weinige radicalen gehad. De gebeurtenissen in Maart hadden
de conservatieven vrijwel doen verdwijnen. Zij waren over-
gegaan in het kamp van het Centrum, welke groep dus nume- \
riek sterker uit den strijd was gekomen. Maar alleen numeriek.
De gematigde liberalen hadden een groote politieke nederlaag
geleden. De Koning was hen voorbijgegaan en had de op-
dracht tot herziening gesteld in handen van de radicale
commissie van 17 Maart. Ook in ander opzicht hadden de
gebeurtenissen van Maart het vroegere Centrum geen goed
gedaan. En door het toevloeien van conservatieven èn door
het bevredigde — al te bevredigde — streven naar herziening,
was er nog slechts één band, die hen samenhield, een negatief

programma: Het Ministerie, dat verantwoordelijk was voor
hun nederlaag, zoo veel mogelijk dwars te zitten.

Kon men van de voormalige Centrumgroep niet spreken
als van eenj^artij, dit was wel mogelijk met de radicale libe-
rakn, die in de Kamer onder leiding van Thorbecke ston-
den. Op deze kleine groep — het waren er slechts ac^—
moest het Ministerie vanwege zijn oorsprong kunnen rekenen.
Maar de kleine Thorbeckiaansche phalanx — niet om haar
radicalisme, maar om Thorbecke's uitsluiting — stemde
tegen elk voorstel dat van het Ministerie kwam. Zoo om-
trent waren de verhoudingen in de Tweede Kamer toen de
Koning op 13 Februari 1849 de zitting van de nieuwgekozen
Staten-Generaal opende. Bij de debatten over het adres van
antwoord op de Troonrede bleek reeds, dat Thorbecke in
sommige gevallen een deel van het Centrum met zich mede
kon krijgen — altijd als het tegen het Ministerie ging.

Kort na de opening der zitting stierf Koning Willem II
) (17 Maart). Hoe Willem II over het liberalisme van Thor-
becke gedacht heeft, is niet met zekerheid te zeggen. Hij had
zich zijn heele regeering door een tegenstander betoond van
Grondwetsherziening. Toen die in 1848 onvermijdelijk werd
heeft hij gedacht: Dan maar ineens goed. Hij was volkomen
bereid geweest Thorbecke als Minister te nemen Het was
de houding van Schimmelpenninck en van Thorbecke's om-
geving geweest, die dat onmogelijk had gemaakt.

Wèl heeft Willem II kort vóór zijn dood nog met Baud
over de persoon van Thorbecke gesproken®): Baud was zijn
nederlaag van een jaar geleden in zooverre vergeten, dat hij
geen wrok meer koesterde jegens den Koning. Wel kregen
de liberalen de volle laag. Maar voor Thorbecke zelf had
Willem II dezelfde zuiverzakelijke appreciatie als zijn vader:
Het is niet te ontkennen, dat Thorbecke knap is. Maar Baud
viel onmiddellijk uit: Ja, knap en intrigant. Wacht U voor
hem, hij wil de republiek. De hemel beware U voor een Mini-
sterie-Thorbecke!

Vgl. Van Welderen Rengers p. ii.

Vgl. De Bosch Kemper V, Lett. aant. p. 232.
») Vgl. Bijlage XL

De nieuwe Koning Willem III had zich vrijwel geheel
buiten de politiek gehouden. Tijdens de zittingen van den
Kabinetsraad in 1847 had hij slechts het woord gevoerd
om uiting te geven aan zijn antipathie tegen den Minister
van Oorlog^). Dat de gewoonte om zware oneenigheid te
krijgen met hoofden van militaire departementen hem ook
als Koning nog was bijgebleven, hebben verschillende Mi-
nisters moeten ondervinden; dat hij, na een openhartig beklag
weer goede vrienden kon worden, evenzeer^).

Van zijn geschiktheid voor zijn taak hadden de staatslieden
en diplomaten geen hoogen dunk Zijn autocratisch karakter
zeide men, maakte hem ongeschikt om als constitutioneel
vorst zelf te regeeren. Men achtte hem bovendien reactionnair,
in staat het nieuwe grondwettige stelsel in gevaar te brengen.
Doch dit viel mee. Zijn trouw aan de beginselen der eenmaal
bezworen nieuwe constitutie heeft hem in latere jaren soms
gunstig onderscheiden van sommige zijner raadgevers.

Omtrent de wijze waarop hij zijn taak heeft vervuld, is
nog weinig bekend. Zijn houding bij de formatie van het
eerste ministerie Thorbecke, die wij hieronder gaan bespreken,
maakte echter geenszins een onaangenamen indruk.

De Koning begon met het zittend Ministerie te handhaven
en de oorlog met de Tweede Kamer ging voort. Na eenige
min of meer ernstige nederlagen werd aan het Ministerie
een harde slag toegebracht. Een wetsontwerp op de uitoefe-
ning van het recht van vereeniging en vergadering werd
verworpen (16 Mei). Na rijp beraad besloot Donker Curtius,
de indiener van het voorstel, zijn ontslag aan den Koning te
verzoeken. Dit ontslag werd door Willem III slechts noode
verleend^). Het was dan ook een ernstig feit, een nieuwe ont-
hoofding van de regeering, die nu tout court als ministerie
De Kempenaer werd aangeduid.

De situatie werd nog moeilijker, toen eenige dagen later

Vgl. Bijlage I.
*) List.

') Vgl. R. A., Notulen van den Ministerraad — 26 Mei, 7 cn 20 Nov. 1849.
*) O.a. Baud (Bijlage XVI), Kocnigsmarck en Disbrowc (Dupaic, p. 110).
*) Vgl. R.A., Notulen van den Ministerraad 27 Mei R.A.

■de Minister van Koloniën G. L. Baud^ aftrad, omdat hij met
zijn ambtgenooten niet tot overeenstemming kon komen over
de vraag, of de contracten met de Handelmaatschappij al
dan niet wettelijke bekrachtiging behoefden^). Men overwoog
een oogenblik om gezamenlijk heen te gaan, maar het roerige
tijdsgewricht — half Europa was nog steeds in gisting —
maakte, zoo oordeelde de Raad, een dergelijke handeling
onverantwoordelijk

Niettemin was het slecht te ontkennen, dat het Ministerie
zich eigenlijk al in staat van ontbinding bevond en om nu
door krachtige aanvulling de administratie zoodanig te
versterken, dat zij als het ware nieuw zou schijnen, besloot
men zijn toevlucht te nemen tot een middel, dat het leitmotiv
zou zijn van de politiek door de Ministerraad in de volgende
vier maanden gevoerd. Het middel was: trachten de open-
gekomen plaatsen in het Ministerie te doen vervullen door
leden der Tweede Kamer, die een onmiskenbaren invloed
bezaten Dat men voor die onmiskenbaar invloedrijke
leden niet bij Thorbecke te biecht ging, was duidelijk. Men
moest dus aankloppen bij de groote hoop van het kleurloos
geworden Centrum. Invloedrijke leden daar waren nog altijd
Bruce, Duymaer van Twist, Nedermijer van Rosenthal,
Boreel en Van Goltstein. De eerste bedeesde toenaderings-
poging tot de booze Kamer mislukte. Duymaer van Twist,
die voor de vacante plaats van Donker Curtius werd ge-
vraagd, weigerde®). Het Ministerie moest zich in arren moede
tevreden stellen met twee niet-Kamerleden: H. L.Wichers®)
en E. B. van den Bosch') voor Justitie en Koloniën. Maar
nog geen twee maanden later waren er opnieuw twee vaca-
tures. Wichers, die, nauwelijks benoemd, om gezondheids-

G. L. Baud (1801—1891), sinds Nov. 1848 Minister van Koloniën; neef van J C
Baud.

Vgl. Van Weideren Rengers, p. 19.
') Vgl. R.A., Notulen van den Ministerraad 26 Mei 1849.
*) Vgl. Bijlage XII.

Vgl. R.A., Notulen van den Ministerraad 29 Mei 1849.
•) Jhr. Mr. H. L. Wichers (1800—1853) had juist dc organisatie\an dc rechterlijke
macht in Indië voltooid,
ï) E. B. van den Bosch, (1789—'853), oud-commandant van dc Indische marine.

redenen ontslag vroeg en Rijk, de Minister van Marine, die
om dezelfde reden heenging. Er werd opnieuw geconfereerd
met Duymaer van Twist en met Nedermijer van Rosenthal.
Deze beide heeren werden uitgenoodigd om hun meeningen
over de reconstitutie van het Ministerie kenbaar te maken.
De conferenties hadden vrij geregeld plaats gedurende de
maanden Augustus en September De moeilijkheid had een
principiëelen ondergrond. Men stond aan den aanvang van
de reeks der Ministeries, die hun steun moesten zoeken in
een naar haar beginsel homogene meerderheid, terwijl er
eigenlijk nog geen beginselpartijen bestonden. Ook wenschte
men geen partij-Ministerie. Men meende, dat eenige vooraan-
staande politici, bij elkander gezet, voldoende autoriteit
zouden bezitten om een bestendige meerderheid in de Kamer
te vinden. Daarbij kwam nog, dat het eenig mogelijke partij-
Ministerie, een Ministerie-Thorbecke pur sang, van een min-
der gewenschte kleur zou zijn. De bedoelde conferenties
liepen dus over twee verwante onderwerpen:
le Aanvulling van 'het Ministerie; 2e reconstitutie op den
bestaanden grondslag.

Op 21 Augustus werd door de Ministerraad besloten den
Koning voor te stellen om over te gaan tot een simpele aan-
vulling, subsidiair reconstitutie, en voor deze laatste de raad
in te roepen van Nedermijer van Rosenthal en Duymaer
van Twist. In de hierop volgende Kabinetsraad (22 Aug.)
vereenigde de Koning zich met dit voorstel, waarbij Duymaer
van Twist echter als raadgever geschrapt werd, omdat deze
zich uitgesproken had voor een coalitie-Ministerie met
Thorbecke en Thorbecke was — zooals Prins Frederik het
uitdrukte — de ultima ratio. Bovendien zou de Koning
gaarne het wederoptreden van Donker 'Curtius zien en hij
wenschte dat hiertoe een poging gedaan zou worden-).

Van dit oogenblik af werden de conferenties over aanvul-
hng of reconstitutie veelvuldiger.

Tusschen 24 en 29 Augustus. Onderhoud tusschen den

') Zie voor deze conferenties hieronder en Bijlage XII.

Vgl. Kabinet der Koningin, Notulen van den Kabinetsraad van 22 Aug. 1849.

Koning, Donker Curtius enLightenvelt^). Men komt niet tot
een resultaat, maar het is zeer waarschijnlijk, dat tijdens
deze bespreking bij den Koning de gedachte is opgekomen
om de beide staatslieden met de reconstitutie te belasten.

30nbsp;Augustus. Conferentie van alle Ministers met Donker
Curtius. Geen uitkomst.

31nbsp;Augustus. Ministerraad. Van Heemstra 2) brengt een
uitgewerkt reconstitutieplan ter tafel: Binnenlandsche Zaken
m tweeën splitsen, waarbij één deel, vereenigd met Hervormde
Eeredienst onder de voorsteller zelf zou ressorteeren; Buiten-
landsche Zaken onder Lightenvelt (ongewijzigd); Justitie
vereenigen met R.K. EeredienstonderMutsaers 3); Financiën
onder Van Bosse^) (ongewijzigd); Koloniën onder Rochussen®);
Marine onder E. B. van den Bosch en Oorlog onder een
nieuwen bewindsman. In dit plan was dus slechts plaats
voor twee nieuwe krachten, waarvan een, Rochussen, bij
name werd genoemd.

I September. De Raad verwerpt het voorstel-Van Heem-
stra om de volgende redenen:

1.nbsp;Er worden geen nieuwe namen in genoemd.

2.nbsp;Rochussen zou als teruggeroepen Gouverneur-Gene-
raal te weinig gezag hebben.

Men zou denken, dat er in een terugroeping, ten einde een
Ministerie te vervullen, niets vernederends is gelegen. De
houding van den Raad tegenover Rochussen moet verklaard
worden uit het prae-advies, in Juni door den Minister G. L.
Baud uitgebracht«), ten aanzien van Rochussen's terugroe-
ping, een advies, dat een zekere afkeuring inhield. De Raad
besluit liever de onderhandelingen met Donker Curtius en
Nedermeyer van Rosenthal voort te zetten.

Ml^nnbsp;LightenyeIUi79S-i873). Minister van Buitenlandsche Zaken.

Naast De Kempenaer het mvioednjkste hd van het Ministerie

3! ^ ÏTnbsp;van Hervormde Eeredienst.

1 w® ■ O'n-^' ^quot;tsaers (i8o^-i88o). Minister van R.K. Eeredienst.
. w® • T- l-nbsp;(1809-1879). Minister van Financiën.

1845.nbsp;Rochussen (1797-1871), Gouverneur-Generaal van Ned.-Indië sinds

«) Vgl. R.A., Notulen van den Ministerraad van 6 Juni 1849

2 September. Onderhoud Donker Curtius—Lightenvelt.
Donker wil eerst een crisis afwachten.

4nbsp;September of daaromtrent. Rosenthal en Van Twist,
opnieuw geraadpleegd, blijven bij hun meeningen, de eerste,
dat hij in de nu bestaande combinatie geen Minister van
Justitie wil worden, de tweede, dat men Thorbecke in een
coalitie-Ministerie moet opnemen.

5nbsp;September. De Raad besluit Bruce te vragen als Minis-
ter van Justitie te willen optreden. Het is dus nog altijd het
oude lied: pogingen om mannen van naam, invloedrijke leden
uit het vroegere Centrum, aan het Ministerie te verbinden.
Veel hoop op een goeden uitslag heeft de Raad echter niet,
want zonder het antwoord van Bruce, die op 14 Sept. weigert,
af te wachten, wordt op

9 September besloten, dat het geheele Ministerie ontslag
zal aanvragen, dadelijk nadat de Kamers zijn bijeengekomen.
Het tijdstip is aldus gekozen om te voorkomen, dat de
Kamer in haar adres van antwoord op de Troonrede gebrek
aan vertrouwen in het Ministerie zal uitspreken, wat het
wederoptreden der demissionaire Ministers zou bemoeilijken^).

Waren niet alle Ministers met dit besluit ingenomen?

• Op 14 September moesten Lightenvelt en Van Bosse nog-
maals aandringen op het gezamenlijk ontslag. Na een kort
debat, waarbij de Ministers de Kempenaer en Van Heemstra
zich een oogenblik op een tegengesteld standpunt plaatsten,
werd een definitieve opdracht gegeven tot het schrijven van
een ontslagbrief. Op 18 September werd deze brief den
Koning aangeboden en in afwachting van de aanvaarding
werd besloten van de gedane stap geen geheim te maken

Zoo is de geschiedenis van het ontslag geweest. De ge-
bruikelijke voorstelling is dus onjuist: Het amendement

') Vgl. Bijlage XII.

') Vgl. Bijlage XII.

Vgl. Gosusen JapHise, p. 8i6: „In September 1849 nam de Kamer een door Thor-
„becke ontworpen verklaring aan, dat er gemis aan overeenstemming tusschen haar cn
.,de ministers bestond. Het ministerie diende zijn ontslag in .. .quot;;

Dloh, IV, p. 408 laat wel het ontslag aan het adres voorafgaan, maar heeft voor dat
laatste een verkeerde waarxlecring: „Wat dit (nl. het adres) zeggen wilde was duidelijk:

van Thorbecke op het Adres van Antwoord van 26 Septem-
ber — een amendement, dat gebrek van vertrouwen tusschen
de verantwoordehjke raadsheden der Kroon en de Tweede
Kamer constateerde — heeft — zooals de datum reeds
uitwijst, — op de ontslagaanvrage geen invloed gehad. Dit
amendement was niets anders dan een, overigens geoorloofde,
manoeuvre van Thorbecke, om Lightenvelts' formatiearbeid
te ondermijnen^).

„de meerderheid verlangde een Ministerie-Thorbeckequot;;

De Bruyne en Japikse, I. p. 54 e.v. komen in hun weergave der debatten om het adres
tot een juiste voorstelling der zaken, zonder aan Thorbecke's door mij weergegeven
motief te geraken.
Vgl. p. 16.

HOOFDSTUK IV.
De vorming van het Ministerie-Thorbecke

Er diende dus nu een nieuw Ministerie te worden gevormd.
Niet geheel onverwacht werd de opdracht daartoe verleend
j aan Lightenvelt en Donker Curtius. De keus was verklaarbaar
en vrijwel te verdedigen. Het buitenlandsch beleid trad in die
dagen op den voorgrond, en de gemakkelijke Lightenvelt
stond als vak-Minister bij de Haagsche Gezantenkring uit-
stekend aangeschreven. De keuze van den tweeden formateur
was minder geslaagd. Donker Curtius' politieke nederlaag
lag der Kamer nog te versch in het geheugen. Maar hier had
's Konings vertrouwen in 's mans monarchale gezindheid den
doorslag gegeven.

De moeilijkheden van de demissionaire regeering hadden
voornamelijk bestaan in de vijandige houding van een in-
coherente Kamer.

Voor de beide formateurs stonden twee wegen open.

De eerste was reeds door het Ministerie ingeslagen. Tot
dusver zonder resultaat. De deuren der invloedrijke Kamer-
leden waren gesloten gebleven. Niettemin, nu het geheele
Ministerie was afgetreden, zou men in een oogenschijnlijk
nieuw gewaad nogmaals voor de Heeren kunnen verschijnen.

Dc tweede weg, die openstond, leidde naar een coalitie-
Ministerie met Thorbecke. Wat had men toch tegen Thor-
becke? Het aftredend Ministerie was, om wat voor reden
dan ook, te kort geschoten in het maken der organieke wetten.
Er was dus een legislator noodig en de Professor had voor het
minst zijn proefstuk al geleverd: de nieuwe Grondwet was
zijn baksel. Waarom hem dan niet in het Ministerie ge-

roepen, ten einde hem het maken der organieke wetten over
te laten ? De steun, door de Kamer aan een Ministerie -
mèt - Thorbecke te geven, zou stellig grooter zijn dan die,
welke de demissionaire administratie genoten had.

De bezwaren, die zijn tijdgenooten tegen Thorbecke
koesterden, waren de volgende:

1.nbsp;Hij was een theoreticus, een kamergeleerde. Welis-
waar verstond hij de kunst van wetten maken, maar de
practische bruikbaarheid van zijn producten werd sterk
betwijfeld

2.nbsp;Hij was een „te onhandelbaar zeeschipquot; 2) om in de
grillige stroomingen van de Tweede Kamer niet spoedig aan
lager wal te verzeilen.

3.nbsp;Hij stond onder verdenking republikeinsche gevoelens
te_koesteren. Dit laatste was eejijiardnekkige legende, waar-
aan echter door velen nog geloof werd geschonken. Ook Baud
had Willem II nog voor Thorbecke's republicanisme ge-
waarschuwd

4.nbsp;Een Ministerie met Thorbecke zou niet homogeen zijn.

Inderdaad was dit het meest waarschijnlijke bezwaar.

Wel zou men mogelijk eenige leden van de Tweede Kamer
kunnen vinden, die met Thorbecke wilden gaan zitten, doch
op het stuk van een programma, op het stuk der organieke
wetten vooral, zou de eensgezindheid moeilijk te vinden zijn.

Deze bezwaren werden echter iederen dag minder alge-
meen gedeeld, of liever, de noodzakelijkheid van Thorbecke's
Ministerschap begon die bezwaren steeds meer te overwegen.
Het was een der formateurs zelf. Donker Curtius, die bij den
aanvang van de formatiepogingen tot de overtuiging kwam,
dat het zonder Thorbecke niet langer ging, en het optreden
van den Professor allernoodzakelijkst was Om tweeërlei
reden: Dat optreden moest een nieuwe kleur geven aan het

n-M ^^vviquot;^' R^PP^'''^nbsp;Oct. 1849. R. A. Archief Baud no. 787 cn

13IJ l3gc xxi.

Vgl Bijlage VI; Koenigmarck — Bijlage .XXI. vindt — een Pruisisch standpuntI —
Thorbecke s „ Impetuositatquot; nog zoo mal niet.

Vgl. Bijlage XI.

Vgl. Bijlagen XVII en XVIII.

Ministerie en Thorbecke in staat stellen zijn bekwaamheid
als Minister te bewijzen.

Maar hoe dacht Donker's medeformateur over deze zaak ?
1 Lightenvelt wees Thorbecke's deelname met beslistheid aP).

Op een allervoornaamst punt bleken dus de beide op-
drachtnemers met elkander van meening te verschillen, wat
aanleiding heeft gegeven tot een der schaarsche wel aardige
grapjes, die onze parlementaire geschiedenis verlevendigen:
men zei, hoofdschuddend, dat er tusschen Licht en Donker
niet gemakkelijk ministers zouden kunnen worden gevonden.
Het was, in elk geval, duidelijk, dat een opdracht aan twee
formateurs slechts nadeelen meebracht. Waarom de Koning
deze opdracht dan had verstrekt ? Waarschijnlijk uit gebrek
aan ervaring en voorbeeld. De eenige formatie, die hem voor
oogen stond, die van Schimmelpenninck, was inderdaad
uiterst snel tot stand gekomen, maar had géén bepaalde aan-
wijzingen gegeven, dat een enkele formateur verkieslijker
was dan een tweetal. Donker en Lightenvelt mochten zich
beiden zeer in de gunst van den Koning verheugen en twee
zien meer dan een en houden elkaar allicht in evenwicht.

le periode. Een gereconstitueerd Ministerie zonder Thor-
becke. (20—26 September).

In den aanvang der besprekingen schenen de inzichten van
Lightenvelt het te winnen. Lightenvelt nam de tijd tot bond-
genoot. Hij wilde het adres van antwoord van de Tweede
Kamer op de Troonrede afwachten-). Deze Troonrede was
op 17 September door Koning Willem III uitgesproken.
Het was de eerste regeeringsdaad door den Koning in het
openbaar verricht en de critiek erop liet zich niet wachten
Deze nam er aanstoot aan, dat de Koning den weg van Paleis
naar Ridderzaal niet, zooals zijn vader, te paard, maar in een
koets met acht paarden aflegde. Gene beweerde dat de
Koning de Troonrede zelf niet begreep, ofschoon men zich

') VrI. Hijlascn XVII, XVIII cn XXI.
') Vgl. Bijlage XVII.
') Vgl. Bijlage XXI.

mag afvragen, wat voor onbegrijpelijkheden er in het stuk
vervat waren. Het afgetreden Ministerie had er uiteraard
niet veel toekomstplannen in kunnen ontwikkelenjj

Lightenvelt was van plan eerst het antwoord op deze
Troonrede te laten stemmen, om daarna pas met zijn nieuwe
Ministerie voor den draad te komen. Op die manier zou een
afkeurend adres niet ten laste der nieuwe regeering komen.

Donker trad actiever op. Op 20 September had hij een
eerste onderhoud met Thorbecke, om hem te polsen over een
coalitie-Ministerie^). Thorbecke zou dan, naast eenige on-
miskenbaar invloedrijke Kamerleden, zijn bekwaamheden
als Minister kunnen bewijzen. Zou hij daarin niet slagen

en bij velen^was de wensch de vader van die gedachte —
dan was er met Thorbecke afgerekend en zouden verschil-
lende nieuwe wegen openstaan.

Maar welke der invloedrijke leden wilde Donker naast
Thorbecke zetten ?

In de eerste plaats Van HalP). Van Hall had zich vrij
spoedig na de Maart-gebeurtenissen van 1848 weer op poli-
tiek terrein begeven. Eerst als publicist®), naderhand als lid
van de Kamer, had hij zich een liberaal betoond, wiens kleur
tamelijk wel overeenkwam met die van het vroegere centrum
der gematigd-vooruitstrevenden. Hij was onder hen een
opvallende en belangrijke figuur en hij speelde zeker de meest
karakteristieke rol. Bij zijn aftreden als Minister in December
'47 had een tijdgenoot') reeds gezegd: „Van Hall wil zich
gaaf voor het volgende tijdperk bewarenquot;. En deze uit-
spraak was ongetwijfeld juist en nu leek het er veel op dat
dit volgende tijdperk niet meer verre was. Als Thorbecke
eenmaal zijn ministeriëele onmacht zou hebben bewezen
dan zou het oogenblik gekomen zijn om een beroep te doen
op Van Hall, de man, die anderhalf maal als Neerlands redder
was opgetreden - zijn drijven naar Grondwetsherziening.

Vgl. Boreel: Herinneringen, p. 172.

Vgl. Bijlage XVIII.
3) Vgl. Bijlage VII.
*) W. van Rappard.

dat de indiening der 27 ontwerpen ten gevolge had, mag
om den uitslag niet voor vol gerekend worden.

Dat de overige invloedrijke gematigden Van Hall in zijn
berekeningen steunden, is niet erg waarschijnlijk O- Men
kan dan ook niet zeggen, dat Van Hall de leider van deze
groep was. Hij vestigde meer den indruk, dat hij zich bij hen
indrong, terwijl de leden hem niet geheel au sérieux namen.
Zijn staatkunde werd gesierd door dat vleugje avontuurlijk-
heid, hetwelk hem bij onze ci-devant Zuidelijke landgenooten
een nog grootere politieke carrière had kunnen doen maken
dan bij ons. Het is deze avontuurlijkheid, die de beoordeeling
van zijn handelingen bemoeilijkt.

Voor het Ministerie van Koloniën was Donker's candidaat
Baud-). Het was wel tragisch afgeloopen met de politieke
geloofsbelijdenis van de liberale hervormers, die in 1848 aan
het bewind gekomen waren. Twee oud-Ministers van
U/illem II waren noodig, om het vastgeloopen wagentje uit
de modder te trekken Baud in één Ministerie met Thor-
becke ? Het scheen een onmogelijkheid, wanneer hun beider
programma's naast elkaar gelegd werden:

Baud voor Indië:

Een autocratisch regiment. Bij de vervaardiging van het
Regeeringsreglement moet er voor gezorgd worden, dat de
overige Grondwetswijzigingen, met betrekking tot Indië, zoo
veel mogelijk krachteloos gemaakt worden.

Thorbecke voor Indië:

Een wettelijk regiment. Dat is het eenige, waarvoor de
Grondwet ruimte overlaat.

Baud voor Nederland.

Het autocratisch regiment mag hier wel verdwijnen. Als
hier volgens dc denkbeelden van Thorbecke bestuurd wordt
heb ik er vrede mee.

Thorbecke voor Nederland:

Een wettelijk regiment. Slechts als hier liberaal, d.w.z.
door mij, bestuurd wordt, heb ik er vrede mee.

VrI hoe Ikirccl in zijn llerinnerinscn telkenmale over Van Hall spreekt.

«) Vgl. Bijlage XXVIII en XXIX; ook üotccu iIcnmcrmgen. p. 372.

Vgl. Bijlage XXIX.

In het Indische programma dus een onoverbrugbare kloof.
Samenwerking in één Ministerie zou wel onmogelijk blijken
en nu zal men misschien willen opmerken, dat na de invoe-
rmg van het parlementaire stelsel de samenwerking van
ultra-conservatief en ultra-liberaal noodzakelijk het effect
moest sorteeren van een donderslag bij heldere lucht, maar
in de dagen, dat de Nederlandsche politiek nog geen eigen-
lijke partijen kende, scheen, vooral in verband met de moei-
lijke internationale verhoudingen van 1848,-aan vele gema-
tigden zulk een „nationalequot; samenwerking met ons parle-
mentaire climaat nog zoo onverdragelijk niet!

Er was trouwens een verontschuldiging. Het wantrouwen
jegens Thorbecke was met betrekking tot zijn onderstelde
practische ongeschiktheid juist ten aanzien van het koloniale
bestuur niet zonder grond. Koloniale zaakkennis lag hem ver.
Hijzelf zou trouwens later bekennen, dat Indië eerst na
1850 binnen den parlementairen gezichtseinder was ge-
komen 1). Er was dus een schaduw van een kans, dat Baud
Thorbecke, wat het practisch beleid betreft, met zaakkundige
argumenten zou kunnen overtuigen, en hem tevens, door
mede te gaan met de vaststelling van het Regeeringsreglement
bij de wet, een principiëele overwinning zou kunnen gunnen.
In die richting moest het gezocht worden. Donker sprak er
^us met Thorbecke over en hij meende uit het gesprek te
;mogen afleiden, dat een wijziging van Thorbecke's inzichten
jin het Indisch beleid niet tot de onmogelijkheden behoorde =).

Nog een andere overtuiging had Donker uit zijn gesprek
met Thorbecke medegenomen en wel deze, „dat de Professor
'een onbeschrijfelijke begeerte koesterde om Minister te
wordenquot;

De denigreerende wijze van uiting daargelaten, is de on-
derstelling aannemelijk. Thorbecke voelde zich geboren regent
en de eenige man, die geschikt was om de taak van het
nieuwe Ministerie, de vervaardiging van de organieke wetten,
• naar behooren te volbrengen.

Vgl. Verkade, p. i86.

Vgl. Bijlage XXVIII.
') Vgl. Boreel: Herinneringen, p. 372.

Terwijl Donker zoo dacht op den goeden weg te zijn,
werd hij in zijn droom wreed gestoord. Het bleek hem, dat,
terwijl hij zelf druk doende was met het keuren van nieuwe
Ministers, anderen zich met hèm bezig hielden. Op het
eerste gerucht, dat Donker weer Mmister zou worden, was
een gemompel van ongenoegen opgestegen en dat was allengs
zoo luid geworden, dat de formateur wel moest verklaren
zelf van het te vormen Ministerie geen deel te zullen uit-
maken^). Geen aanmoedigende omstandigheden om zijn
werk voort te zetten!

Middelerwijl was ook Lightenvelt begonnen. Hij ging
op 22 en 23 September naar Van Hall die met het gevoel
van een legitimaris reeds op den val van een wankel minis-
terie met Thorbecke zat te wachten. Hij kon dus Lightenvelt
niet ter wille zijn, althans niet door het zelf aanvaarden van
een portefeuille. Ongetwijfeld zocht Lightenvelt in die dagen |
andere Kamerleden ,,met onmiskenbaren invloedquot; over te l
halen. Ook Boreel werd door Donker gepolsd, (24 Sept.) :
zonder dat er van een portefeuille sprake is geweest®). ;

De onmisbaren hielden zich schuil en Lightenvelt begon
al wanhopig te worden. De redding en Van Hall's beurt
scheen dus reeds nabij.

Nu bood Van Hall zijn steun aan, mits men Nedermijer
van Rosenthal als Minister van Binnenlandsche Zaken wilde
aanvaarden

Het onmiskenbaar invloedrijke lid Nedermijer van Ro-
senthal had in de laatste dagen een rare politieke schaats
gereden. In Augustus en begin September was hij, door de.
Regeering geraadpleegd, een voorstander geweest van re-
constitutie zonder meer Nu, eenige dagen te voren,
noemde hij, waarschijnlijk toen hem wederom zijn mede-
werking gevraagd werd, Thorbecke's Ministerschap een

') Vgl. Bijlage XVIII.

Boreel, Herinneringen p. 373, 374.
Ibidem p. 371 v.v.
Vgl. Bijlage XIX.
') Kabinetsraad 22 Aug. '49. Arch. Kab. der Koningin.

conditio sine qua non van zijn optreden Was hij dan opnieuw
overstag gegaan?. Lightenveh, bhjkbaar op Van Hall's ver-
zekering, meende van ja. Hij zag dus in Rosenthal's optreden
geen enkel bezwaar en hij zag tevens zijn formatie vrijwel
gereed, die dan aldus zou luiden:
Buitenlandsche Zaken: Lightenvelt (demissionair).
Binnenlandsche Zaken: Nedermijer van Rosenthal.
Koloniën: Van Bosse (demissionair).
Oorlog: De Stuers (nog niet gevraagd).
Hervormde Eeredienst: Van Heemstra (demissionair).
R. K. Eeredienst: Mutsaers (demissionair).

Voor Financiën, Justitie en Marine waren nog geen be-
paalde candidaten, maar Lightenvelt was optimistisch. Alleen
Rosenthal's medewerking moest zeker zijn.

Doch op 25 September wees Rosenthal pertinent de porte-
feuille af, als Thorbecke geen deel zou uitmaken van het
nieuwe Ministerie .

Van Hall kon tevreden zijn. Hij had behendig gespeeld.
Het reconstitutie-project was getorpedeerd. De weg naar
een Ministerie met Thorbecke lag open, want Lightenvelt
was murw.

ze periode. 26 September—3 October. Een coalitie-Ministerie
met Thorbecke.

Vanaf 26 September waren dus de beide formateurs ge-
neigd Thorbecke in een Ministerie op te nemen Wanneer
deze nu inderdaad zoo belust was op een Ministerzetel als
men vrij algemeen geloofde, dan behoefde de formatie niet
veel tijd meer te vorderen. Maar. . . 't zou nog juist vijf weken
duren, voor het zoo ver was I Officieele onderhandelingen met
Thorbecke vereischten de toestemming des Konings. Wie

1)nbsp;Vgl. Bijlage XVIII.

2)nbsp;Vgl. Bijlage XIX.

Een van de beide broers: Gencraal-Majoor H. J. J. L. dc Stuers (1788quot;—1861) oud-
legercommandant of Generaal-Majoor F. V. H. A. de Stuers (1702—1881)
«) Vgl. Bijlage XX.
») Vgl. Bijlage XX.

den Koning tot het geven daarvan heeft overreed is niet
bekend. Maar de toestemming werd gegeven

Nu trad Donker op den voorgrond. Hij had van den be- 9
ginne af met Thorbecke onderhandeld; hij kende de kaart
van het land. Na door Donker te zijn ingelicht, zond de
Koning den Directeur van zijn Kabinet, A. G. A. van Rap-
pard, naar Baud om hem twee vragen voor te leggen:

1.nbsp;Of hij weer Minister van Koloniën wilde worden ?

2.nbsp;Of hij met Thorbecke zitting wilden nemen ?

Uit deze vragen bleek duidelijk, dat de Koning zich met een
eventueel optreden van Thorbecke had verzoend en tevens,,
dat hij 'dit nieuwe licht door een domper van aanzienlijk \
formaat wat wilde afschermen.

Als het noodzakelijk mocht blijken en als ik nuttig werk
kan verrichten, antwoordde Baud op de eerste vraag, dan
wil ik opnieuw als Minister optreden. De tweede vraag kon
hij niet anders dan ontkennend beantwoorden: Thorbecke
en ik, zeide hij, zijn politieke tegenvoeters, niet op binnen-
landsch, maar op koloniaal térrein. Optreden in één Ministerie
is dus onmogelijk.

Daarop bracht van Rappard de ervaringen van Donker
in het vuur: Een wijziging der denkbeelden over koloniale
zaken, vroeger door „dien Thorbeckequot; geuit, zou geenszins
onwaarschijnlijk zijn. Baud kon hierop maar één antwoord
geven. Thorbecke's binnenlandsche politiek zou voor hem
geen bezwaar zijn. Maar Baud's koloniale politiek diende voor
Thorbecke geen bezwaar te zijn. De middeien zouden Baud
ten dienste moeten worden gesteld om de nieuwe regeerings-
principes, in de Grondwetsartikelen $9 en 6o verankerd,
krachteloos te maken. En zoo zou Thorbecke, als hij met
Baud zitting wilde nemen, niet alleen zijn collega-minister
in diens koloniale staatkunde ongemoeid moeten laten, hij
zou hem zelfs moeten helpen om zijn eigen werk — de her-
ziening van 't koloniale Grondswetartikel — te vernietigen.

') Het geschiedde in een Kabinetsraad van 26 Sept. (Geen notulen aanwezig).
Vgl. Bijlage XX.

Vgl. Bijlage XXVni.

Baud's antwoord was hiermede gegeven; men had nu weer
met Thorbecke te spreken.

Thorbecke's positie was in de laatste dagen zeer versterkt.
Het adres van antwoord op de Troonrede was den dag te
voren gestemd. Het was van Thorbecke's hand geweest en het
bevatte een paragraaf, waarin, naast afkeuring van het de-
missionnaire Ministerie, de hoop werd uitgesproken, dat het
nu beter zou gaan: „Zoo de uitkomsten van de werkzaamheid
„der vorige zitting zijn gebleven beneden hetgeen wij wensch-
„ten en de Grondwet verlangt, wij vleien ons, dat eene hoofd-
„reden dier teleurstelling, gebrek aan overeenstemming
,,tusschen de verantwoordelijke raadslieden der Kroon en
„deze Kamer, nu zij weggenomen, om te worden vervangen
„door eene eenparigheid, welke het onderpand zal zijn eener
„krachtige en spoedige bereiking Uwer hooge volk- en vader-
landslievende bedoelingenquot; Anders gezegd: Wij willen de
vorige Ministers niet terug hebben, ook niet in een Ministerie,
gereconstitueerd op de basis van het oude-). En dit werd
gezegd door den man, van wien de beide formateurs een
conciliante houding verwachtten! En de Kamer, de onmisken-
baar invloedrijke leden incluis, beaamde het gezegde. Wat
mochten Donker en Lightenvelt in gemoede nog verwachten ?
7 Voor Thorbecke daarentegen stonden de zaken fraaier dan
» ooit. Op 30 September kwam Donker hem spreken over het
coalitie-Ministerie en over de combinatie met Baud. Thor-
becke kon zich veroorloven te kennen te geven, dat hij met
zoo'n oud-gast niet van doen wilde hebben

Na 30 September heerschte er onder de formateurs dien-
tengevolge de verschrikkelijkste verwarring. Vanaf dien da-
tum zijn er welgeteld vier formateurs aan het werk geweest,
te weten, het oude paar: Lightenvelt en Donker en een nieuwe
combinatie: Thorbecke en Nedermijer van Rosenthal. Maar
hadden deze beide laatsten wel dezelfde bevoegdheid ?
Thorbecke beweerde, dat Donker hem op 30 September

') Vgl. Van Weideren Rengers, p. 22.
Vgl. Bijlage XXII
Vgl. Boreel, Herinneringen, p. 375.
Vgl. Bijlage XXVIII.

had aangezocht, zich, tezamen met Rosenthal, te gaan wijden
aan de vorming van een Ministerie Van de zijde van Don-
ker is dienaangaande noch een bevestiging, noch een ont-
kenning te vinden.

Rosenthal is vóór i October naar Arnhem vertrokken, na
een onderhoud met Lightenvelt gehad te hebben. In dat
onderhoud heeft Rosenthal verklaard: ,,nu minder dan vroeger'
te gelooven aan de mogelijkheid en doelmatigheid van een
Ministerie Thorbecke -). De slotsom van dit onderhoud is
geweest, dat Lightenvelt een nieuw reconstitutie-project op-
stelde, met Rosenthal voor Justitie, en waarin Thorbecke geen
plaats kreeg®).

Lightenvelt was op 2 October nog niet bekend met een
opdracht aan Thorbecke en Rosenthal, want op dien dag
heeft hij tot Baud gezegd: Ik weet er niets anders op, als dat
Thorbecke door Donker aangeschreven wordt om eens in
den Haag te komen

De Koning wist op i October nog niets van een opdracht
aan Thorbecke. Hij had integendeel gedreigd:Ik zal hem
laten ophangen! Ik ga liever zelf weg, eerder dan zoo'n
Minister te benoemen

De volgende reconstructie van het gebeurde zal wel het
meest met de werkelijkheid overeenkomen: Donker had op
30 September een onderhoud met Thorbecke en heeft met
hem gesproken over een coalitie-Ministerie. Er werden
namen genoemd van eenige demissionaire Ministers, waar-
schijnlijk van het viertal uit Lightenvelt's bijna gelukte for-
matie. Donker stelde voor Koloniën Baud voor, maar Thor-
becke wilde van Donker's voorstellen niet hooren. Hij heeft
andere namen genoemd, waarvan alleen bekend is geworden
die van Steyn Parvé'^) voor Koloniën, omdat het noemen
juist van dezen naam een lachsucces veroorzaakte ®). Donker,

O VrI. BotccU Herinneringen, p. 375.
») Vgl. Bijlage XVIII. /
=•) Vgl. Bijlage XVIII. f •
*) VrI. Bijlage XXVIII.

D. C. Stcijn Tarvt' (1812—1882). O. I. ambtenaar.
quot;) Vgl. Bijlage XXVIII.

niet met Thorbecke tot overeenstemming kunnende komen,
heeft toen waarschijnlijk tot hem gezegd: Tot nu toe is het
alleen Nedermijer van Rosenthal geweest, die Uwe toetreding
een conditio sine qua non heeft gemaakt voor de zijne.
Mogelijk kunt Gij, met zijn naam, andere invloedrijke leden,
Duymaer van Twist onder anderen, overhalen. Ziet dus, wat
Gij tezamen met hem kunt uitrichten en komt mij dat zeggen,
dan kunnen Lightenvelt en ik ons daarover beraden en den
Koning inlichten.'

Het was en bleef dus Donker's bedoeling, dat er een coali-
tie-Ministerie moest komen, waarin Thorbecke een plaats
zou krijgen. Thorbecke's denkbeeld omtrent zijn eigen positie
had zich echter gewijzigd. Hij meende, niet ten onrechte,
dat zijn positie ten gevolge van het Kamervotum van 26 Sep-
tember danig versterkt was. Hij ging dus van zijn onderhoud
met Donker naar huis, in de voor hem wat vleiender veronder-
stelling, dat er een Ministerie Thorbecke-Nedermijer van
Rosenthal zou komen, een coalitie dus onder zijn leiding.

Van dien dag af was de situatie de volgende: Donker
schorste zijn besprekingen in afwachting van Thorbecke's
berichten. Hij deed Lightenvelt een verslag van het gesprek
op 30 September, ook van Thorbecke's weigering om met
Baud samen te werken en hij gaf tenslotte als zijn meening
te kennen, dat de combinatie met Thorbecke nog niet mocht
en nog met kon verworpen worden i). Maar Lightenvelt
- voor het eerst na 26 September - voelde weer wat grond
onder de voeten. Hij meende in staat te zijn een wig te
drijven tusschen Thorbecke en Rosenthal om aldus zijn
oude, bijna geslaagde reconstitutie-project weer op te vatten.
Bovendien had hij voor de eerste maal een kwetsbare plek
bij Thorbecke ontdekt: het opmaken van een voordracht.

Thorbecke had n.1 aan Donker als Minister van Koloniën
Steyn Parve genoemd „een keuze, die allerwege lachlust op-
wekte ). Steyn Parve was een ondergeschikt Indisch ambte-
naar, met verlof hier te lande. Hij was een tegenstander van

') Vgl. Bijlage XXVIII.

het Cuhuurstelsel; hij wilde het liefste maar heelemaal ver-
geten en weer aanknoopen, waar men in 1830 opgehouden
was. Hij schreef er later een om zijn belangrijke bijlagen —
waaronder het rapport Du Bus-Van Hogendorp — bekend
gebleven boek over, dat geen slechte pers had, maar met
zijn mondelinge propaganda was hij minder gelukkig. De
groote Baud achtte hem onbeduidend en meende dat het
noemen van een dergelijken naam een bewijs was van Thor-
becke's gebrek aan zaken- en menschenkennis Rochussen ?
noemde Steyn Parvé een warhoofd G. L. Baud betitelde
zijn redenaties met,,uitkramen van ultra-liberale begrippenquot;®)
en vond een dergelijke voordracht ,,te belachelijk om er zich
serieus over te expliceerenquot;.

Door deze vreemdsoortige aanbeveling, de mogelijkheid
van een scheuring tusschen Thorbecke en Rosenthal en de
booze bui van den Koning aangemoedigd, meende Lighten-
velt het nu wel weer eens zonder den Professor te kunnen pro-
beeren Hij legde op i October een reconstitutie-project
aan Baud voor. Vier der oude Ministers, te weten: Lighten-
velt, Van Bosse, Van Heemstra en Mutsaers zouden hun
portefeuilles behouden. Uit het Centrum werden genomen
Bruce (of Van Panhuys) en Nedermijer van Rosenthal. Baud
was de eenige der Ministers van vóór 1848, die weer zou
optreden.

Baud weigerde aan deze reconstitutiepoging zijn mede-
werking te verleenen. Een Ministerie, waarin vier der afge-
treden Ministers opnieuw zitting zouden nemen, was volgens
hem te zwak cn zijn aanwezigheid zou daaraan geen kracht
bijzetten, te meer, waar hij met dit oude Ministerie op voet
van oorlog had gestaan bij gelegenheid van zijn niet-benoe-
ming tot lid van dc Eerste Kamer. En wat de waardeering in
de Kamers ten aanzien van zijn koloniale systeem betreft,

VrI. R. A. Archief Riud no. 840. Rochu.ssen aan Baud, 25 Aug. 1850.
») Vgl. Bijlage XXXVII.
Vgl. Bijlage XXVIII.
Vgl. Bijlage XXVIII.

daarover had hij na de beraadslaging over de koloniale grond-
wetsartikelen een gevestigde meening.

Lightenvelt wendde het nu weer over den anderen boeg,
naar de zijde van het coalitie-Ministerie met Thorbecke, en
vroeg of Baud niet eens met Thorbecke zou willen gaan
praten om hem over te halen tot zijn koloniale denkbeelden ?
Baud weigerde dit. Wel zegde hij toe, dat hij Thorbecke van
advies zou dienen, indien deze hiertoe bij hem kwam.

Den volgenden dag ging Lightenvelt met den dood in het
]y hart naar Thorbecke toe om te trachten den Professor in
een coalitie-Ministerie te krijgen. Thorbecke beloofde hem
wel een explicatie maar hij liet Lightenvelt verder in het
ongewisse'). Nogmaals ging Lightenvelt naar Baud^), dit-
maal om te trachten hem over te halen met deze explicatie
van Thorbecke genoegen te nemen en met Thorbecke zitting
te nemen. Een zonderling verzoek, want de explicatie was
nog niet gegeven. Baud bleef weigerachtig in zoo'n Minis-
terie op te treden. Lightenvelt had toen zijn laatste kruit ver-
schoten en uitte de reeds vermelde verzuchting: dat hij er
nu niets anders meer op wist, dan dat Thorbecke door Donker
werd aangeschreven eens naar Den Haag te komen.

3e Periode. 3—10 October. Een Ministerie Thorbecke-Neder-
mijer van Rosenthal.

Of deze brief nu geschreven is of niet, voor Thorbecke
maakte het weinig verschil; hij was al van 30 September af
bezig zelf zijn Ministers te zoeken. Thorbecke was middeler-
wijl, de juiste datum staat niet vast, met Rosenthal in contact
gekomen. En het is zonderling genoeg: een der eerste daden
van Rosenthal in de combinatie was: Thorbecke naar Baud
te sturen om hem de portefeuille van Koloniën aan te bieden.
En Thorbecke ging.

Waarom heeft hij niet kortaf geweigerd ? Vreesde hij de
combinatie te verstoren en daarmede zijn opdracht in gevaar
te brengen? Wat daarvan zij, Thorbecke ging naar Baud,

') Vgl. Bijlage XXIII.
Vgl. Bijlage XXVIII.

maar natuurlijk niet om hem een portefeuille aan te bieden.
Thorbecke had zijn plannetje gemaakt.

Het onderhoud tusschen Baud en Thorbecke is niet
een van de belangrijkste momenten uit de formatie-geschie-
denis, wel een van de kostelijkste. Den avond van den ze-
venden October trad Thorbecke uit het logement de Keizers-
hof en richtte zijn schreden naar de Kneuterdijk. Die omge-
ving dwong tot overpeinzing van het wisselvallige lot der
staatslieden. Had hier niet anderhalf jaar geleden Schimmel-
penninck's almacht hem, Thorbecke, den pas naar het
Ministerschap afgesneden? En was diezelfde Schimmel-
penninck niet reeds lang naar zijn gezantschapspost terug-
verwezen, beroofd van allen politieken invloed ? Bewonderde
Thorbecke, naast het huis van Baud den fraaien gevel,
monument van Hollandsche regentengrootheid, waarachter
de beroemdste staatsgezinde leider zijn Europeesche leven
heeft geleefd, tot het volk hem om hals bracht ?|Heeft dit
alles Thorbecke zoo zeer ontroerd, dat hij, bij Baud gekomen,
getuigde: Het is de liefde voor mijn land, alleen de liefde voorj
mijn land, die mij naar het leiderschap doet reiken ?

Maar als dan Baud begint te spreken over koloniale poli-
tiek, verstart de groote Thor en met een houten gezicht laat
hij den ander zich uit de combinatie redeneeren.

Het ging Thorbecke er om, genoegzaam materiaal te
verzamelen ten einde aan Rosenthal te kunnen zeggen: Baud
heeft dit en dat geponeerd met betrekking tot de portefeuille
van Koloniën. Hij wil en hij kan dus niet in ons Ministerie
komen. De vraag, hiertoe aan Baud voorgelegd, luidde: Moet
de Minister van Koloniën in of buiten den kring der Indi-
sche ambtenaren gekozen worden ?

Een vraag, die Baud aanleiding te over gaf een uitvoerige
voordracht te houden over Indische politiek, over een kunst-
gewrocht van aloude landsinstellingen, over volstrekte onder-
werping en gehoorzaamheid, over verwijdering van weer-
spannelingcn. Het nieuwe, wettelijke Regeeringsreglement

VrI. nijlaRC XVIII.nbsp;, . , . , .

Haud woonde op den Kneuterdijk, naast het huis v.an Johan dc VVitt.

zou geen bepalingen mogen bevatten, die het bestaande
stelsel zouden kunnen ondermijnen. In één woord, sanction-
neering door Thorbecke van het Baudsche systeem. Hiertoe
was, in dit geval, vanwege de noodige plaatselijke kennis,
een Indisch ambtenaar noodig.

Thorbecke antwoordde met drogen humor, ,,dat men van
deze beschouwing uitgaande, reeds een lijstje van kandidaten
geformeerd hadquot;. Het waren er vier: Steyn Parvé, Van Swie-
ten, Van Herwerden en Pahud^). Alleen de laatste twee van
het viertal — geen twaalftal, zooals bij kerkelijke benoe-
•mingen, zei Baud lachend — vonden genade in de oogen van
den gastheer.

Thorbecke, riposteerend met de verklaring dat de grove
misbruiken in Indië een gevolg waren van het Baudsche
systema, gaf Baud nogmaals gelegenheid vlammen te schie-
ten: Gij kent Indië niet, riep Baud. Gij wilt daarom met
Indië handelen als ware het Europa. Het is daar geen land
voor staatkundige proeven!

Thorbecke antwoordde niet. Wat viel er ook te antwoor-
den ? Hij had kunnen zeggen, dat er van proefnemingen geen
sprake was, dat ook hij zijn systeem had: Indië te brengen
onder het regiment van de Wet.

Maar die twee stonden te ver van elkander, dan dat ex-
plicaties eenig nut konden hebben.

En — Thorbecke was met dit resultaat meer dan tevreden.
Hij was met het doel dit te hooren naar Baud gegaan en zijn
opzet was dus volkomen geslaagd. ...

Ach ja, als daar geen sociëteiten waren in Den Haag!

Baud ging na afloop van Thorbecke's bezoek naar zijn
club om daar de rest van den avond door te brengen. En zoo
kon het gebeuren, dat hij, om half elf huiswaarts keerend,
op den drempel Nedermeijer van Rosenthal ontmoette, die
juist binnen wilde gaan.

Ik hoorde van Thorbecke, zei deze formateur, dat Gij niet

KoloSen!quot;'nbsp;('803-1873). Sccrctaris-Gcncraal van hel Departement van

met ons samen kunt gaan (en verder een betuiging van vriend-
schap quand même).

Daar vielen Baud de schellen van de oogen. Hij zag zich
al over de tong gaan als den man, die door Thorbecke is
afgekeurd en erger, door Thorbecke is beetgenomen. Dat
moest voorkomen worden. Een schriftelijk vervolg op het on-
derhoud ter kennis van Rosenthal gebracht, dat zou het mid-
del zijn. Zoo schreef Baud aan Thorbecke ongeveer het

volgende:nbsp;. , • i

Dat Gij en ik niet samen kunnen gaan wist ik reeds uit de

lezing van Uwe geschriften. Ons onderhoud heeft deze weten-
schap slechts bevestigd. Ik wilde Uw verzoek om als raadgever
op te treden niet weigeren en ik geef aan mijn antwoord thans

eenige uitbreiding.

In dit uitgebreide antwoord sloeg Baud voor elk gat een
spijker. Uitgaande van de veronderstelling, dat het Thor-
beckiaansche systeem een angstwekkende ministeriëele in-
stabiliteit zou veroorzaken, gaf Baud drie categorieen aan,
waaruit men Ministers van Koloniën zou kunnen kiezen, die
eenigen waarborg van bestendigheid boden en wel:
a. de afgetreden Gouverneurs-Generaal; b. hooge koloniale
ambtenaren; c. hooge Nederlandsche ambtenaren, liefst
leden van den Raad van State. Afwijkend van zijn mondelmg
advies, meende Baud tenslotte, dat men in het onderhavige
geval het beste een Staatsraad - dus geen Indische ambte-
naar — zou kunnen gebruiken.nbsp;, , , j i

Deze brief — de inhoud werd verontschuldigd door het
doel der afzending - werd door Baud open aan Rosenthal
gestuurd. Die zou wel weten waar Thorbecke zich bevond,
„uithoofde van de betrekking, waarm Gij tot dien Heer

schijnt te staanquot;.nbsp;,• i i i

Thorbecke's mislukte list raakte spoedig bekend en er

werden eenige invloedrijke hoofden geschud over zooveel

Baudsche scherpzinnigheid en zooveel Thorbeckiaansche

euvelmoed ')•

M Vgl. Boreel: Herinneringen, p. 382-

Behalve de bezetting van het departement van Koloniën,
bleef ook die van Buitenlandsche Zaken zorg baren. Thorbecke
sprak, wederom op aandrang van Rosenthal, met Boreel
(7 Oct.); wederom vroeg Thorbecke een advies. Boreel
raadde aan Bruce in het Ministerie op te nemen, maar Thor-
becke wilde daar niet van hooren. Het gesprek verliep verder
zonder vrucht en na afloop haastte Boreel zich om, evenals
Baud gedaan had, Rosenthal schriftelijk te kennen te geven,
dat Thorbecke ook hem geen portefeuille had aangeboden.
Ditmaal klopte echter de zaak tusschen Thorbecke en Rosen-
thal, want men was nog met Gericke in gesprekquot;).

Want Thorbecke was — soms met, soms zonder Rosenthal
, — verder aan het formeeren geweest. Maar in dezen arbeid
had hij, naar de destijds geldende normen, volkomen gefaald.
Thorbecke's Ministerie zou, volgens zijn eigen plannen,
hebben bestaan uit zeven leden. De beide departementen
voor Eerediensten zouden worden opgeheven. Drie van de
plaatsen waren vóór de formatie reeds bezet, te weten,
Binnenlandsche Zaken: Thorbecke; Justitie: Nedermijer
van Rosenthal; Financiën: Van Bosse, die op de Kamer zulk
een gunstigen indruk had gemaakt, dat hij in ieder geval
behouden kon worden.

Bleven dus nog te vervullen: Buitenlandsche Zaken,
Koloniën, Oorlog en Marine. Voor de beide laatste Minis-
terie's werden door Thorbecke voorgesteld Storm van 's Gra-
vesande®) en Ter Bruggen Hugenholtz

Nu behoeven inderdaad een generaal of een admiraal niet
altijd goede ministers te zijn: Baud teekende aanquot;), dat dc
toenmalige beheerders van de militaire departementen.
Voet en Van den Bosch, onhoudbaar waren wegens gebleken
parlementaire ongeschiktheid. En het blijft natuurlijk moge-
lijk, dat een subaltern officier politiek wat handelbaarder en

Jcurï; i liijsquot;-nbsp;van'Hcrwijncn (.8.4-899) Lcgatic

Vgl. Boreel: Herinneringen, p. 375 e.v.

^n^-nbsp;'sGravcsandc. luitenant b. d.

» i 7 r/^K r^^^nquot;nbsp;(180.-.871) luitenant ter zee b.d.

parlementair wat welbespraakter is. Maar hoe kon een /
dergelijk Minister zich laten gelden tegenover hen, van wie
hij tot voor zijn benoeming verre de mindere in rang was ?
Over deze voordracht van Thorbecke wist de oud-Minister
W. van Rappard niet anders uit te brengen dan: „Aan het
hoofd van Oorlog en Marine Luitenants! ! !quot; ^

Een dergelijk geval, ofschoon iets minder sprekend, deed
zich voor bij de bezetting van Buitenlandsche Zaken. Thor-
becke wilde de Parijsche legatieraad Gericke voordragen 2).
De candidaat-Minister, overgekomen om geraadpleegd te
worden, kreeg van zijn candidaat-voorganger een koele wenk
om zoo spoedig mogelijk weer zijn standplaats op te zoeken
Tot eere van Gericke dient echter gezegd te worden, dat
hijzelf Thorbecke deed gevoelen, dat de benoemmg van een
legatieraad tot Minister van Buitenlandsche Zaken met

door den beugel konnbsp;. , •

De voordracht van Steyn Parvé voor Kolomen tenslotte,

veroorzaakte, zooals gezegd, een lachsucces. Deze candidaat

had dit met de overige drie genoemden gemeen, dathij alweer

veel te laag in het ambtenarenboekje genoteerd stond. Men

zou haast zeggen: in Thorbecke's staatsalmanak werden van

elk departement de eerste bladzijden met opengesneden.

Toen iedereen uitgelachen was over Steyn Parve. koos

Thorbecke, blijkbaar om in alles het tegengestelde te doen van

wat Baud gezegd had, Van Swieten Maar hiertegen stelde

zijn veto Rosenthalquot;).

4c Periode.. 10-20 October. Nieuwe interventies van Donker

Curtius en Lightenvelt.nbsp;^ , r^ ■ t • 1

Gedurende eenige dagen hadden Donker Curtius en Ligh-
tenvelt zich blijkbaar van formatiepogingen onthouden ter-
wijl Thorbecke en Rosenthal hun werk voortzetten. Toen

•■') VrI. IJijlaRC XXVII.
*) VrI. Boreel: Ilerinnerinjicn p. 3»o-
') VrI. HijlaRc XXVIII; VerkaJe. p. 44'-
') Vgl. Boreel: I{crimerinRen. p. 370.

er een en ander bekend werd over de resultaten, met name
Thorbecke's voordracht voor de Ministeries van Oorlog en
Marine, meende Lightenvelt, dat het zoo niet langer kon.
Hij vatte zijn taak, dien hij na Thorbecke's komst in den
Haag had afgebroken, weer op en begon besprekingen te
voeren Eerst met het Centrum. Van Hall en Van Goltstein
werden gepolsd, natuurlijk over de vraag: hoe raken we
Thorbecke weer kwijt ? Maar de eerste wilde, de tweede ver-
mocht daar waarschijnlijk geen antwoord op geven.

Op lo October had een derde onderhoud plaats tusschen
Lightenvelt en Baud. Opnieuw wist Lightenvelt niet anders
te doen, dan een gereconstrueerd Ministerie voor te stellen en
weer weigerde Baud om de vroeger door hem genoemde reden,
dat zulk een Ministerie te zwak zou zijn om zijn wederop-
treding doeltreffend te maken

Ondertusschen waren in de voordracht van Thorbecke en
Rosenthal de Ministeries van Koloniën en Buitenlandsche
Zaken nog steeds niet vervuld. Voor het laatste had men
voorloopig Van Sonsbeeck®) genoteerd, doch na het schriftelijk
advies van Baud — benoeming van een lid van de Raad van
State tot Minister van Koloniën — had men Van Sonsbeeck
aangezocht en bereid gevonden, om het koloniale Ministerie
voor zijn rekening te nemen''). Dan schoot nog Buitenlandsche
Zaken over. Rosenthal dreef door, dat toch maar Boreel
gevraagd zou worden. Hij zelf nam dit op zich (12 Oct.).
Hij verklaarde aan Boreel, dat Thorbecke over al zijn vroegere
bezwaren, n.1. Boreel's retrogressie, was heengestapt. Boreel
antwoordde, dat op het stuk der organieke wetten Thorbecke
en hij wellicht te veel van gevoelen zouden verschillen, dan
dat een samengaan in één Ministerie mogelijk zou zijn'').
Zoo was dan Buitenlandsche Zaken nog steeds niet vervuld
en Thorbecke en Rosenthal confereerden verder, onderwijl

de Luitenant Storm van 's-Gravesande, Minister van Oorlog

______ .

') Vgl. Bijlage XXVIII.

Vgl. Bijlage XXVIII.

Mr. H. van Sonsbeeck (1796—1865), R.K. lid van den Raad van State,
') VgJ. Boreel: Herinneringen, p. 380.

Vgl. Boreel: Herinneringen, p. 380.

in aanmoedigen^ bezoeken bracht om te zien hoe de
zaken stonden^

De volgende dagen zouden wederom een voorbeeld geven
van Thorbecke's eigenmachtig optreden. Van Bosse werd naar
Deventer gestuurd om Duymaer van Twist een portefeuille
aan te bieden (14 Oct.). Ook hier een echec. Van Twist
weigerde met Thorbecke in één Ministerie te zitten, zonder
dat hij zou kunnen rekenen op den steun van eenige geest-
verwanten als collega's en hiervoor was geen plaats meer 2).
Er was nóg een reden voor de weigering van Van Twist: de
aangeboden portefeuille zelf. Buitenlandsche Zaken, zal men
denken ? Neen, Justitie. Thorbecke had, bij afwezigheid van
Rosenthal, dezen, zonder hem te raadplegen, naar Buiten-
landsche Zaken overgeplaatst en aan Van Twist Justitie doen
aanbieden. De voor Van Twist meer geschikte portefeuille
van Financiën was van den beginne af aan Van Bosse toe-
gezegd. Nadat Van Twist geweigerd had, ging Van Bosse
— waarschijnlijk met medeweten van Thorbecke — recht-
streeks naar Van Hall, om hem de portefeuille van Justitie
aan te bieden. Wel een bewijs, dat de formatie Thorbecke
zwaar om den hals hing. Dat Van Hall weigerde behoeft

geen betoog®).

Nu besloot Thorbecke in arren moede, de voordracht te
sluiten O- Hij belastte den afwezigen Rosenthal — wederom
eigenmachtig — met Justitie ad interim.

De lijst van Ministers zag er toen (15 Oct.) als volgt uit:
Thorbecke — Binnenlandsche Zaken.

Rosenthal — Buitenlandsche Zaken en ad interim Justitie.
Van Bosse — Financiën.

Van Sonsbeeck — Koloniën en R.K. Eeredienst.

Storm van 's-Gravesande — Oorlog.

Ter Bruggen Hugenholtz — Marine.

(Deze laatste mogelijk te vervangen door den Kapitem ter

zee Bruining.)

VrI. Thorbecke: Brieven, p. 88.
Vgl. Zwart: Duymaer van Tuist, p.
Vgl. Bareel: Herinneringen, p. | '
*) Vgl. Thorbecke: Brieven, p. 89.

Aldus was de magere oogst van veertien dagen formatie-
arbeid. Donker Curtius haalde de lijst af om haar aan den
Koning voor te leggen.

Deze voordracht was een persoonlijke nederlaag voor
Thorbecke. Hij had het volledig bewijs geleverd van zijn
1 onbehendigheid als formateur. Van de leden van zijn voor-
»dracht was Rosenthal ontevreden met Buitenlandsche Zaken,
Van Bosse had waarschijnlijk graag Koloniën gehad. De drie
overigen waren wel tevreden met, maar niet geschikt voor
hun portefeuilles.

Men had dus — de Koning en zijn raadslieden — het be-
wijs, dat Thorbecke geen formateur kon zijn. Men wilde
nu ook nog het bewijs van zijn onmogelijkheid als Minister
leveren. Een onuitvoerbaar verlangen. Thorbecke was moge-
lijk en noodzakelijk als Minister en informeele Premier:
feitelijke leider der Regeering.

Op 15, 16 of 17 October werd een Kabinetsraad gehouden,
waarbij ook Donker tegenwoordig is geweest Men bevond
de voordracht onvoldoende. De Koning achtte Van Sons-
beeck niet in staat het departement van Koloniën te beheeren
en wilde evenmin aan het hoofd van Oorlog en Marine
luitenants plaatsen. Bovendien waren de geruchten over de
onderlinge wrijving tusschen Thorbecke en Rosenthal en
tusschen Van Bosse en Van Sonsbeeck tot de Kabinets-
raad doorgedrongen. In de Raad werd toen het volgende
besloten:'

Men zou Thorbecke een verklaring van beginselen vragen.
Hierop kon drieërlei antwoord verwacht worden:

1.nbsp;Een weigering om deze verklaring te geven;

2.nbsp;Een verklaring, strijdig met de inzichten van den Koning;

3.nbsp;Een erkenning, niet in staat te zijn, een beginselverklaring
te geven, waaromtrent alle candidaat-Ministers eenstem-
mig dachten.

In alle drie gevallen wilde de Koning niet verder met de
voordracht-Thorbecke van doen hebben. Op 17 October

') Vgl. Bijlage XVIII.

werd de vraag naar de beginselverklaring door Donker en
Lightenvelt schriftelijk aan Thorbecke en Rosenthal gesteld.
Wat ook het antwoord mocht zijn, met de combinatie-Thor-
becke had men afgerekend.

Er moest dus weer een andere oplossing gezocht worden.

Op verlangen van den Koning ging Donker naar Baud.
(17 Oct.)^). Hun onderhoud moest gedurende eenige dagen
geheim blijven. Donker begon met Baud alles mede te deelen,
wat er in de Kabinetsraad was besproken en op welke wijze
men zich van Thorbecke zou ontdoen. Vervolgens legde hij
hem een reconstitutie-project voor, waarin weer de vier oude
Ministers Lightenvelt, Van Bosse, Van Heemstra en Mut-
saers vermeld stonden naast vier nieuwe: Bruce, Van Pan-
huys. Van Spengler en Baud. Daar deze voordracht in niets
verschilde van de vroeger door hem afgekeurde combinaties,
weigerde Baud ook ditmaal de portefeuille te aanvaarden.
Donker zeide daarop, dat hij het met Baud's standpunt wel
eens kon zijn en zij bespraken vervolgens de mogelijkheid
van een geheel nieuw Ministerie.

Tezamen maakten zij een voordracht op:
Gevers van Endegeest quot;) — Binnenlandsche zaken.
Van der Heim — Buitenlandsche Zaken.
Bruce of Van Panhuys — Justitie.
Van Bosse — Financiën.
Baud — Koloniën.
Quarles van Ufford ') — Marine,
Van Spengler — Oorlog.
Van Nispen quot;) — R.K. Eeredienst.

Voor het eerst stond Baud niet meer zoo afwijzend
tegenover een nieuw Ministerschap. Hij deelde dit op 22
October aan Rochussen mede en voegde er bij, dat bij een

') Vgl. Bijlage XXVIII.nbsp;, ^

*) Jhr. Mr. D. Th. Gevers, hoer van Endcgeest (i793—'S??), lia Eerste Kamer.

Mr. J. li. Iwron van Panhuys (1808—1878), Gouverneur van Friesland.
*) Jhr. J. J. Quarles van UITord (1788—1855). oud Secretaris-Generaal van het
l^epartemcnt van Marine.
') Jhr. J. Th. Spcnglcr (1790-1856). Gcncraal-majoor.
') Jhr. Mr. C. van Nispen van Pannerdcn (1807—1870), hd Eerste Kamer.

mogelijk optreden het Regeeringsreglement zoo spoedig
doenlijk moest worden ingediend

Op de vraag, hoe het lot van deze Ministeriëele combinatie
geweest zou zijn, is geen antwoord te geven. Baud en Donker
maakten de voordracht op tijdens hun onderhoud. Sinds-
dien is er niets meer van vernomen.

Ondertusschen had Thorbecke de vraag naar een pro-
gramma ontvangen. Omtrent het antwoord bestond tusschen
Rosenthal en hem eenstemmigheid. Zij wilden beiden het
programma weigeren. i8 en 19 October hadden onderlinge
besprekingen plaats van de candidaten uit Thorbecke's voor-
dracht en daarna is het door Rosenthal gesteld en door
Thorbecke gereviseerd,weigerend antwoord^) verzonden,
waarbij tevens de opdracht teruggegeven werd

4e Periode. 20—24 October. Reconstitutiepogingen. Op-
dracht aan Van Goltstein.

Op 20 of 21 October is het weigerend antwoord van Thor-
becke en Nedermeijer van Rosenthal binnengekomen. Op
22 October werd Van Goltstein met de formatie belast, naar
men mag aannemen onder oppertoezicht van Donker en
Lightenveh. (Tusschen 17 en 22 October is dus op de een
of andere manier afwijzend beschikt over de voordracht van
Baud en Donker.)

Van Goltstein, zijn werk aanvangend, verzocht allereerst
zijn vriend Bruce over te komen. In afwachting van diens
komst maakte hij een voorloopige lijst op, waarop alweer de
vier oude Ministers een plaatsje kregen Deze lijst verschil-
de in niets van het reconstitutie-project, dat Donker op
17 October aan Baud voorlegde, behalve dan de vervanging
van Van Panhuys door Van Goltstein; geen wezenlijke ver-
andering dus. Toen Van Goltstein deze lijst dan ook op 23
October aan Baud voorlegde, was diens antwoord vrijwel

') Vg'. Bijlage XXVI.

3! n®'-nbsp;^quot;quot;•■quot;'''O^ Kdjin^t of Dictatuur, p. 34. noot i.

SgT^nic^er^^^^^^^^^^nbsp;-nbsp;Schimmclpcnninck.

») Vgl. Bijlage XXVIII.

gelijkluidend met het vroeger aan Donker en Lightenvelt
gegevene. Vrijwel. Het schijnt, dat Baud, na op 17 Octo-
ber een minder afwijzende houding tegenover een nieuw
Ministerschap te hebben aangenomen, een weinig van zijn
vroegere starheid tegenover het reconstitutie-project heeft
verloren. Hij behield zich een eventueele toetreding voor
tot de komst van Bruce.

5e Periode. 24—27 October. Interventie ten gunste van
Thorbecke.

De opdracht aan Van Goltstein was nog niet in de Staats-
courant verschenen, toen Bruce kwam. De redenen, waarom
Thorbecke de opdracht had teruggegeven, waren bekend
geraakt en in de publieke opinie vond de houding van den
Hoogleeraar steun. Iemand als Van der Heim zeide, dat
men niet loyaal met Thorbecke gehandeld hadEen Mi-
nisterie-Van Goltstein zou dus al heel weinig kans van slagen
hebben, wanneer die klacht niet ter dege onderzocht was.
Bruce en Van Goltstein vroegen dus — naar Van Hall mede-
deelde op zijn raad — inzage van de stukken tusschen Donker-
Lightenvelt eenerzijds en Thorbecke-Rosenthal anderzijds
gewisseld Op 24 October werden de stukken hen ter hand
gesteld Zij gaven Van Goltstein het inzicht, dat men inder-
daad eerst op eerlijke wijze met Thorbecke en Rosenthal
moest afhandelen. Hij schreef in dien zm op 24 of 25 Oc-
tober aan den Koning')-nbsp;, .. , __ .

Op 26 verkreeg hij een audientie, waarop hij den Koning
wist te overtuigen, dat een persoonlijk contact met Thorbecke
noodzakelijk was-).

6c Periode. 27 October—i November. Inmenging van den
Koning. Formatie van het Ministerie.

Zoo stonden dan eindelijk deze beiden - Willem III en
Thorbecke — tegenover elkander. Wel had de Koning langen
tijd noodig gehad om zich te verzoenen met de gedachte

') Vgl. Bijlage XXVIII.

Vgl. liorcel: Uennncrinsen, p. 396.

van Thorbecke's optreden aan het hoofd van een homogeen
liberaal kabinet; wel zei hij, vóór het onderhoud, goedmoe-
dig dreigend: ,,Je ferai passer un mauvais quart d'heure a ce
professeurquot;, maar hij was tijdens het gesprek zeer welwillend;
en eens besloten hebbend, stond hij Thorbecke loyaal ter
zijde^). En dit was zeer noodig, want Thorbecke had de ge-
rechtvaardigde critiek over zijn voordracht van 19 October op
zijn gewone hautaine wijze naast zich neergelegd en kwam
bij den Koning tóch weer met hetzelfde onmogelijke lijstje
aanzetten Zoo ooit Thorbecke het wantrouwen in zijn
geschiktheid tot formateur heeft gerechtvaardigd, dan was
het bij deze gelegenheid.

Waartoe toch kon dit onderhoud anders dienen dan om
den Koning te laten zeggen: Het spijt mij verschrikkelijk,
meneer Thorbecke, dat ik U zoo lang heb laten wachten! Ik
vind U de aangewezen man; kiest Uw Ministers naar het U
goeddunkt. Waarop dan Thorbecke in een vloek en een zucht
zijn kostelijk kabinet zou te voorschijn tooveren.

Zoo meende ook Thorbecke dat het zou gaan. En zoo
hebben drie geslachten van liberalen, de liberale geschied-
schrijvers incluis, gemeend dat het gegaan was

Vgl. Boreel: Herinneringen, p. 396.
f) Vgl. Thorbecke: Brieven, p. 90.

gt; Vgl. (i) Gosses en Japikse: Handboek tot de Staatkundige Geschiedenis van Nederland,
p. 485/6:

In September 1849 nam de Kamer een door Thorbecke ontworpen verklaring
aan, dat er gemis aan overeenstemming tusschen haar en de ministers bestond.
Het ministerie diende zijn ontslag in en Willem III droeg, niet dan na vrij lange
aarzeling, de vorming v^n een nieuw kabinet aan den Leidschen professor op,
daarmede een overwinning op zichzelf behalende. Thorbecke um spoedig gereed
met een ministerie (i Nov.), waarin overigens geen personen van groote beteekenis
voorkwamen: hij stak ver boven zijn ambtgenooten uit.')

(2)nbsp;Blok: Geschiedenis van het Nederlandsche Volk, IV, p. 408.

Nog was het wantrouwen des Konings in Thorbecke's monarchale bedoelingen,
zijn weerzin ook tegen een werkelijk parlementaire regeering niet geweken,
totdat einde October ten laatste door hem aan den aandrang gehoor iverd gegeven
en de Leidsche hoogleeraar, naast wien volgens veler mcening Van Rosenthal
als remmend clement zou dienen, belast werd met de vorming van een ministerie,
dat den isten November tot stand kwam. quot;)

(3)nbsp;Van Weideren Rengers: Schets eener parlementaire Geschiedenis van Nederland
p. 25/6

Terecht zagen de beide staatslieden m het stellen dier vragen een bewijs van
wantrouwen, dat hun belette de taak op zich tc nemen, waartoe zij zich aan-
vankelijk bereid hadden verklaard. Zij namen derhalve in een schrijven aan den
Koning die bereidverklaring terug en. verlieten de residentie. Zoo stond alles

Maar in werkelijkheid is het geheel anders geloopen.

De Koning maakte het den formateur duidelijk, dat hij
een groot verantwoordelijksbesef had, wanneer het er om
ging, van zijn prerogatief, de benoeming van Ministers,
gebruik te maken. De Koning wilde Thorbecke wel, maar
zijn lijstje was onmogelijk. Het moest op 's Konings aan-
wijzing geheel worden omgewerkt. De beide luitenants moes-
ten van de voordracht verdwijnen. De Koning wilde: benoe-
ming van een Generaal, Van Spengler, aan Oorlog; van een
admiraal. Van den Bosch, demissionnair Minister, of van
Admiraal Lucas aan Marine; Van Sonsbeeck wel in het
Ministerie, maar niet aan Koloniën, waarvoor hij ongeschikt
was. Dan was er nog een aanvulling noodig. Rosenthal was
in Thorbecke's voordracht met twee portefeuilles belast.
Een van deze twee — hetzij Justitie, hetzij Buitenlandsche
Zaken — zou kunnen komen aan Van Goltstein O- Deze
had zich èn door de hem verstrekte opdracht èn door zijn
eerlijke handelwijze een zekere positie verworven, waarmede
rekening gehouden moest worden.

Over al deze zaken moest Thorbecke gaan confereeren
(28 Oct.)'^). Op deze bijeenkomst waren aanwezig, van
Thorbecke's voordracht: Rosenthal en Van Bosse; van de
overigen: Van Goltstein, Van Spengler, Admiraal Van den
Bosch en Pahud. In deze conferentie moet gesproken zijn-
over de voorziening van Oorlog, Marine, Koloniën en over

weder op losse schroeven, totdat door de verstandige en vaderlandslievende raad-
gevingen van den directeur van het Kabinet Van Rappard. en den President
der Tweede Kamer, Van Goltstein. de Koning in een tot hiertoe door hem ge-
weigerd persoonlijk onderhoud met dc heeren Thorbecke en Van Rosenthal
toestemde Na dit onderhoud, waarbij insgelijks dc voorgedragen minister van
Oorlog, generaal Van Spengler, tegenwoordig was. en de geruststellende verze-
kering dooT'de beide formeerders van het kabinet afgelegd, u-erd het mmixtcrie
Thorbecke benoemd, dat met i November 1849 zijne functieen aanvaardde. )

Alle drie citaten (ik cursiveerde) geven dc traditioneele lÜKrale partijvoorstelling:
dc alleen mogelijke formatie-Thorbeckc wordt alleen tegengehouden door het u-antrou-
wcn des Konings in Thorbecke cn 's Konings weerzin tegen een xvcrkelijk parle-
mentaire regeering. Doch wanneer de Koning, bewerkt door vcretandige cn vader-
landslievende raadgevingen eindelijk zichzelf overwint en voor den algemeen^ aandrang
wijkend einde October aan Thorbecke en Van Rosenthal dc onvoonvaardclijkc op-
dracht verleent dan heeft de formateur zijn ministcnc in een handomdraaien bij elkaar.
Vgl. Bijlage XXIX.
Vgl. Thorbecke: Brieven, p. 90-

de al of niet toetreding van Van Goltstein. Na afloop van de

conferentie luidde de voordracht:

Thorbecke — Binnenlandsche Zaken.

Rosenthal — Justitie.

Van Bosse — Financiën en Koloniën.

Van Sonsbeeck — Buitenlandsche Zaken.

Van Spengler — Oorlog.

Lucas — Marine.

Een volledige overwinning voor den Koning 1 En Van Bosse
: schijnt dan toch nog aan zijn veelbegeerde Koloniën te
i geraken.

Van Goltstein stond niet op de voordracht. Hij deelde
den volgenden dag mede, niet in het Ministerie te kunnen
treden. ,,Ik had hem toch niet willen hebbenquot;, zeide Thor-
becke weinig loyaal De weigering van Van Goltstein werd
— waarschijnlijk terecht — verklaard uit den invloed van
Van Hall, die meende, dat het Ministerie van Thorbecke
met Van Goltstein te krachtig zou worden^). In ieder geval
j was Van Hall zeer verheugd toen hij de uiteindelijke weige-
ring van zijn vriend vernam®).

Opnieuw werd de voordracht den Koning aangeboden en
nog moest de Koning een gegronde aanmerking maken:
de vereeniging van de departementen van Financiën en
Koloniën was onwenschelijk. Ook op dit punt moest Thor-
becke toegeven.

De Professor ging weer naar huis om het lijstje te verbe-
I teren. Pahud werd aan Koloniën gezet.
1 Zoo kwam, door 's Konings persoonlijk ingrijpen, ein-
\ delijk en ten langen leste het eerste Ministerie-Thorbecke
tot stand.

Thorbecke heeft in zijn drie en een halfjarige ambtsperiode
fraaier arbeid geleverd dan mogelijk eenig ander Neder-
landsch Minister. Maar is het, dat een Ministerie genoemd

') Vgl. Thorbecke.: Drieven, p. 90.
2) Vgl. Bijlage XXIX.

Vgl. Boreel: Herinneringen, p. 396.

wordt naar zijn formateur, dan had het zijne eerder een
Ministerie-Willem III mogen heeten. Wie van zijn ambt-
genooten was eigenlijk door Thorbecke zelf voorgedragen?
Rosenthal, zijn mede-formateur, was hem, om wat voor reden
dan ook, als dwarskijker op den hals geschoven. Van Bosse
zou in iedere combinatie zeker zijn geweest van zijn plaats.
Lucas en Van Spengler zijn door den Koning aangewezen.
Van Spengler had bovendien nog zijn, de afbraak der Defensie
voorkomende, voorwaarden gesteld^). Van Sonsbeeck was
inderdaad door Thorbecke zelf uitgezocht, maar zijn de-
partement werd hem door den Koning toegewezen.

Blijft tenslotte Pahud. Hoe is Pahud in het Ministerie
gekomen ? Wij zien hem tweemaal genoemd tijdens de onder-
handelingen. De eerste maal op 5 October, toen Thorbecke
met zijn vier candidaten uit de ambtenarenkring bij Baud
kwam. De laatste van die vier was Pahud. Thorbecke had
dus toen reeds het oog op hem gevestigd, maar hij had liever
Steijn Parvé of Van Swieten gehad. Op de conferentie van
28 October ondet. Thorbecke was Pahud aanwezig. Toch
werd hij niet genoemd in de voordracht, die na afloop van
de conferentie werd opgemaakt. Eerst toen de Koning de
benoeming van Van Bosse weigerde, kwam ten langen leste
de beurt aan Pahud. In de reeks van Thorbecke's candidaten,
Steyn Parvé, Van Swieten, Van Sonsbeeck, Van Bosse, komt

Pahud aan het slot.

Gewoonlijk wordt voor de moeizame formatie van Thor-
becke's eerste Ministerie slechts één aanleiding genoemd: het
wantrouwen en dc onwil van de zijde van Willem III en zijn
raadgevers. Dit is niet juist. Dit wantrouwen was niet de
eenige reden en dan, het wantrouwen was gegrond. Ik
spreek nu niet van Baud's verdachtmaking, dat Thorbecke
de Republiek zou willen. Het wantrouwen te dien opzichte
was inderdaad ongerijmd. Maar een tekortkoming, die Thor-
becke terecht verweten werd, was gelegen in de wijze, waar-

') Vgl, InlciclinR.
Vgl. Bijlage XXIX.

A op hij medio October zijn Ministerie samenstelde. Zijn voor-
dracht met twee luitenants voor Oorlog en Marine en dan nog
^ Van Sonsbeeck, zonder eenige ervaring op dat gebied, voor
Koloniën en dan nog een interim voor Justitie: het was on-
verantwoordelijk zwak. Het was van de zijde des Konings
niet alleen een billijke handeling, maar zelfs een plicht,
deze voordracht te verwerpen. De wijze waarop de verwer-
ping is geschied, mag dan afkeurenswaardig heeten, de schuld
ligt niet bij den Koning, doch bij zijn raadgevers. De Koning
heeft immers, toen het persoonlijk contact met Thorbecke
tot stand was gekomen, blijkens de verbeterde voordracht
de erkenning van zijn gelijk verkregen?

Een toevalligheid, die verder niet ter zake dient, is nog
waard vermeld te worden. De helft van het nieuwe Minis-
terie maakte, door afkomst en familiebetrekkingen, een
Pruisische indruk. Thorbecke zelf, wiens familie van Duitschen
oorsprong was, had een deel van zijn leven in Duitschland ge-
^ woond en zijn Adelheid was een Duitsche Professorsdochter.
Nedermijer van Rosenthal was de zoon van een Pruisisch
officier^) uit het leger van '89, die in Arnhem ingekwartierd,
de dochter van zijn gastheer had getrouwd Van Spengler
tenslotte was adjudant geweest van Willem I, toen deze zich
als Graaf van Nassau te Berlijn had gevestigd

Blijkens het voorgaande relaas is duidelijk, dat, zoo Thor-
becke de vrije en onbelemmerde keus had gehad, zoo hij niet
om zoo te zeggen tegen zich zelf beschermd was geworden,
Pahud zeker niet in het Ministerie was gekomen. Dat dit
echter zoo geweest is, dat het juist Pahud moest zijn, die
aan de Koloniën is gezet, dat is een omstandigheid geweest,
zóó gelukkig, zóó juist van pas, dat men er met recht ver-
wonderd van mag staan. Pahud, de geschiedenis heeft het

N.l. Mr. Hans Heinrich Conrad, des-H. R. R. Edler von Rosenthal. gehuwd met
L. A. Bosch. (De naam Nedermijer stamt uit haar moeders familie)
Vgl. Bijlage XXIX.
Vgl. Bijlage XXIX.

uitgewezen, was de geestverwant, de plaatswaarnemer, de
man van..Baud. Zoo was, op het belangrijkste punt: de
Koloniën, het ministerie-Thorbecke ten slotte tóch een coa-
litie-Ministerie geworden. Zij het dan een coalitie-Ministerie
zonder Baud, of liever, met Baud achter, in plaats vóór het
parlementaire voetlicht. Door Pahud's tusschenkomst is de
door den Koning en zijn raadslieden begeerde samenwerking
van Baud en Thorbecke in het belang der koloniën ten slotte
toch nog verwezenlijkt; aan die samenwerking danken wij
het Regeeringsreglement van 1854.

HOOFDSTUK V
De benoeming van den Gouverneur-Generaal

Toen het eerste Ministerie-Thorbecke optrad, was nog
geen enkele der door de Grondwet nopens Indië geëischte
regelingen getroffen. Het Koninklijk Regeeringsreglement
van 1836 was dus nog steeds van kracht.

Aan het hoofd van het Indische gouvernement stond sedert
1845 J.J. Rochussen, een der oud-Ministers van Willem II.
Rochussen was als Gouverneur-Generaal opgevoed in de
school-Baud, maar hij had zich een ondeugende leerling
getoond, vooral in de laatste jaren. Hij had in Mei 1848 zijn
goedkeuring gehecht aan een bijeenkomst van notabelen te
Batavia — een bespottelijk pronunciamento O — waarin
opheffing van eenige grieven, met name betrekkelijk de
opleiding van de Indische ambtenaren in Nederland — niet
in Mexico — werd gevraagd. Dit incident deed de verhou-
ding Baud-Rochussen zelfs zóó zeer verkoelen, dat hun
briefwisseling er eenigen tijd door is afgebroken geweest.
Later werd dat weer beter, maar toch meende Baud zoo nu
en dan reden te hebben, al was hij dan geen Minister meer,
om Rochussen een berisping toe te dienen.

Diens ambtsperiode liep ten einde. Er was bovendien een
andere reden, die hem noopte naar zijn ontslag uit te zien.
Zonder een voorstander te zijn van de in de Grondwet op-
genomen koloniale beginselen, meende hij toch, dat er aan
de bestaande regeling fouten kleefden. Hij wilde aan het
nieuwe systeem een kans gegeven zien onder leiding van een

») Vgl. Bijlage X.

Gouverneur-Generaal, die de liberale beginselen was toege-
daan Maar dit systeem — en dat zou de groote moeilijkheid
worden — stond nog geenszins vast. Er was nog geen schijn
of schaduw van een wettelijk Regeeringsreglement. De beide
hoofdmotieven dus, die de benoeming van een opvolger van
Rochussen beheerschten, waren de volgende:

1.nbsp;Rochussen wilde zoo spoedig mogelijk weg.

2.nbsp;Er moest een Regeeringsreglement vastgesteld worden.

Uit het eerste punt vloeide niets anders voort, dan dat er

haast bij de zaak was. De uitvoering van het tweede daaren-
tegen zou waarschijnlijk längeren tijd vorderen. Waar nu
beide motieven volkomen tegenstrijdig waren, was het nood-
zakelijk allereerst daaraan een einde te maken. Van het
Ministerie-Thorbecke was het niet te verwachten, dat het
pressie op Rochussen zou uitoefenen om hem te bewegen
nog langer in functie te blijven. Er bleef dus niets anders over,
dan de moeilijkheid, gelegen in punt 2, te omzeilen. Inderdaad

werd in dien zin beslist.

Toen het vraagstuk van de benoeming voor de eerste maal
in den Ministerraad ter sprake kwam (19 April), werd besloten
om een Gouverneur-Generaal te benoemen zonder de vast-
stelling van een Regeeringsreglement af te wachten -). Deze
beslissing zou men later in hooge mate moeten betreuren,
want zij bleek een ernstig bezwaar te vormen voor een spoe-
dige afdoening van zaken. Wat toch moest het gevolg zijn ?
Vooropgesteld mag worden, dat voor de bewuste functie
meer dan één candidaat in aanmerking zou komen. Met
eiken candidaat zouden onderhandelingen gevoerd moeten
worden over beginselen, die immers nog niet vaststonden
en — wat de zaak nog erger maakte — ook nog niet vastston-
den in den Ministerraad zelf. Wordt dan verder nog m aan-
merking genomen, dat het meest invloedrijke lid van het
Ministerie nog steeds niet over voldoende koloniale zaak-
kennis beschikte en dat de Minister van Koloniën, op wiens
terrein de tc nemen beslissing grootendeels lag, een ambte-

') VrI. nijlaßcn .XXIII cn XXXV.
') Vgl. Bijlage XXXVIII.

naar was zonder eenige partijvoorkeur, die zijn adviezen
haalde, daar^) waar hij meende ze het beste te kunnen krijgen,
bij Rochussen en bij Baud, in het kamp der tegenstanders
dus, dan wordt het duidelijk, waarom Rochussen's opvolger
omtrent een jaar op zich heeft laten wachten.

Pahud's adviezen kwamen, zooals gezegd, hoofdzakelijk
van Baud en Rochussen, terwijl ook een vertegenwoordiger
van de Rotterdamsche handel, E. L. Jacobson^), eenige invloed
had. Het eerste schriftelijke advies van Rochussen was zeker
niet voor den geheelen Ministerraad bestemd, blijkens de
aanteekening die luidde, dat het schrijven vernietigd moest
worden, nadat Pahud en Baud er kennis van zouden hebben
genomen Het geeft meer namen van hen, die ongeschikt,
dan van hen die geschikt geacht worden. Van deze laatste
worden alleen genoemd Baud en Bruce. Men ziet wel, dat
Rochussen Baud boven alle partijen stelde. Uit dit feit — het
meer naar voren brengen van ongeschikte dan van geschikte
candidaten — blijkt ook wel, dat de persoonskeuze moeilijk
was. Van welke politieke kleur zou de nieuwe Gouverneur-
Generaal moeten zijn ? Baud, de voornaamste adviseur,
wenschte geen liberaal, maar hij kon er moeilijk iemand van
de andere richting tegenoverstellen, behalve natuurlijk zich-
zelf en Rochussen. Baud had Rochussen graag nog eenigen
tijd gehandhaafd. Het is dus niet verwonderlijk, dat hij uit
hoofde van de persoonsquaestie voor alles een beginsel-
programma verlangde en dat hij de onmiddellijke-benoemings-
politiek van Thorbecke ten sterkste afkeurde. Thorbecke
wilde inderdaad onmiddellijk tot een benoeming overgaan.
Nu mag het betwijfeld worden, of dit zoo'n groote fout is,
als Baud ons wil doen geloovenquot;).

Het ging zeker niet aan, om met iederen candidaat een
onderhandeling over beginselen aan te knoopen. Deze be-
hoorden in elk geval en wel zeer volledig vastgesteld te wor-
den voor de persoonsquaestie onder handen werd genomen.
Maar aan den anderen kant zat achter de niet-onmiddellijke

') Vgl. Bijlagen XXXII en XXXIII.
Vgl. Bijlagen XXXVI en XXXVII.

benoemingspolitiek van Baud de stille hoop, dat hij alsnog
Rochussen tot blijven zou kunnen overhalen, een motief, dat
bij Thorbecke niet aanwezig was. Bovendien, Thorbecke
had een candidaat en niet eens de eerste de beste, n.1. G. L.
Baud, de neef van Jean Chretien. Deze was als oud-Directeur
der Cultures ongetwijfeld een goed kenner van het stelsel en
zijn beoordeeling er van, of liever de veranderingen, die hij
er in wilde aanbrengen, zullen zeker bij Thorbecke in de
smaak gevallen zijn. Het betrof n.1. de taak, die aan de In-
landsche Hoofden was toebedeeld. G. L. Baud wilde hen
deze taak geheel en al ontnomen zien^), terwijl Thorbecke
een verscherpte Europeesche controle noodig achtte. Beiden
kwamen dus overeen in hun afkeurend oordeel over het
gedrag der Hoofden, die door G. L. Baud, niet zonder aan-
zienlijke overdrijving, onder de categorie der schurken wer-
den gerangschikt^). Overigens is het kenschetsend voor de
denkbeelden van den z.g. „vrijzinnigenquot; G. L. Baud, dat hij
met de in de liberale façade meest vooraanstaande steunpilaar
van de nieuwe koloniale richting, Steyn Parvé, op den
allerslechtsten voet stond en dat hij hem zelfs eens op een zeer
overtuigende wijze — door hem, nog wel tijdens een diner,
zijn huis uit te zetten — aan het verstand had gebracht, dat
zijn ultra-radicale ideëen hem, G. L. Baud, ten eenenmale
misvielen ').

Er was, behalve Thorbecke, nóg een lid van den Mmister-
raad, aan wien het probleem der benoeming belangstelling
heeft ingeboezemd. Volgens Baud zou de Minister van
Financiën voor de vervulling der betrekking aan zich zeiven
een beslissende voorkeur hebben toegekend Vreemd klinkt
dit zeker niet, daar toch Van Bosse tijdens de vormmg van
het Ministerie-Thorbecke eenige malen voor het Departe-
ment van Koloniën genoteerd was. En afgezien van het feit,
dat er bij een eventueele benoeming van Van Bosse een

Vgl. nijlagc VII.

Vgl. Bijlage XXX.

Vgl. Bijl,igc VII.
*) Vgl. Bijlage XXXVII.
f) Vgl. Bijlage XXXVI.

moeilijk te vervullen vacature in het Ministerie ware ontstaan,
zou een dergelijke oplossing niet zoo afkeurenswaardig zijn
als b.v. Baud haar voorstelde. Uit liberaal oogpunt beschouwd
zou een benoeming van Van Bosse als Gouverneur-Generaal
evenveel toejuiching verdiend hebben als uit conservatief
of gematigd standpunt de benoeming van Bruce. Beiden
kenden slechts Indië van hooren zeggen. Van de propaganda
voor Van Bosse is nooit ernstig, althans niet officiëel, werk
gemaakt. Zijn candidatuur was alleen een factor, die de ver-
warring nog wat grooter maakte.

De adviezen aan Pahud kwamen op het volgende neer:

Baud^). Verlenging van Rochussen's ambtsperiode en
vaststelling van een Regeeringsreglement, althans van de
hoofdbeginselen. Zending van een Luitenant-Gouverneur-
Generaal. Subsidiair benoeming tot Landvoogd van Wichers
of Bruce. Baud had Wichers al als zijn opvolger gewenscht
na de crisis van Maart '48, maar toen was Wichers nog in
Indië^). Liever nog dan Wichers of Bruce had Baud een onver-
valschten conservatief tot den Buitenzorgschen troon doen
roepen. Als zoodanig had hij in zijn gedachten zijn voor-
maligen ambtgenoot W. van Rappard of Van Maanen®).
Een dergelijke benoeming werd echter door Baud niet in
zijn adviezen aan Pahud genoemd, hetgeen, gezien de vol-
maakte onmogelijkheid van de verwezenlijking, volkomen
begrijpelijk is.

Rochussen Benoeming van een opvolger en liefst zoo
gauw mogelijk. Worden aangeraden, allereerst Baud. Ofschoon
de notulen er geen melding van maken, is gedurende de
beraadslagingen van den Ministerraad in 1850 de benoeming
van Baud tenminste eenmaal ter sprake gekomen, hetgeen
van Thorbecke het hevig verzet uitlokte: dat de benoeming
van Baud gelijk zou staan met het verscheuren der Grondwet.
Gaat Baud niet, dan Bruce. Worden afgeraden G. L. Baud,

») Vgl. Bijlagen XXXI. XXXIV. XXXV. XXXVI. XXXVH, XLIV en XLVI
Vgl. Bijlage VI.

Vgl. Bijlage XLVI. Bedoeld is hier (zeer waarschijnlijk) het lid van het Pro-
vinciaal Noord Hollandsch Gerecht.shof.
*) Vgl. Bijlagen XXXII en XXXIII.

Van Bosse, Van Hall en nog eenige anderen van minder
belang. G. L. Baud zou volgens Rochussen verantwoordelijk
zijn voor het opdrijven der cultures en de instelling van ver-
keerde cultures (thee en tabak). Hij werd bovendien afge-
keurd, omdat hij te lang in ondergeschikten rang had gediend.
De redenen, waarom Van Bosse en Van Hall geen genade
in Rochussen's oogen vonden, waren zonderling. Niet om
de gestelde eisch (Monarchaal en Oranjegezind), wel om het
wantrouwen, dat er nog steeds uit sprak ten opzichte van de
republikeinsche gezindheid van Thorbecke en zijn omgeving.
Dat dit verwijt ook door Rochussen tegen Van Hall werd
gericht, zal gezocht moeten worden in diens loopbaan voor
1848: het wantrouwen van Koning Willem I jegens Van Hall;
diens vroegere liberalisme en de wijze, waarop hij in Decem-
ber '47 zijn .ontslag genomen had. Dat het verwijt juist door
Rochussen te berde werd gebracht, is mogelijk een gevolg
van de meening, die bij sommigen, o.a. Jacobson (de tegen-
stelling Amsterdam—Rotterdam) had postgevat, dat Van
Hall in 1844 Rochussen's conversiewet had tegengewerkt,
om op die wijze zelf Minister te kunnen worden O-

Thorbecke wilde de benoeming van G. L. Baud 2) en Van
Bosse schijnt dan zich zelf in het oog te hebben gehad.

Er was nog iets, dat bij de behandeling van de benoeming
de aandacht zou vragen en ofschoon het probleem, waarom
het hier gaat eerst op het allerlaatst een rol heeft gespeeld,
is het beter, het reeds nu bij de andere problemen te voegen.

De Koning had nog steeds het recht om den Gouverneur-
Generaal van Nederlandsch-Indië te benoemen. De grond-
wetswijziging had hierin geen verandering gebracht. Maar
de invoering van de Ministeriëele verantwoordelijkheid had
het evenwicht tusschen de verschillende Kroon-raden gewij-
zigd. De Raad van Ministers verkreeg na de invoermg van het
nieuwe artikel een ander karakter en dat karakter verschilde
met dat van vóór 1848 daardoor, dat de beteekems van die
vergadering toenam ten koste van de andere vergadering

vffc XXXVI. XXXVII. XXXVIII en XXXIX.

waaraan hij vroeger dienstbaar was. De Raad van verant-
woordelijke Ministers verdrong den Raad, waarin de
Koning besliste.

Ten slotte moest men nog uitmaken onder welken titel
men den nieuwen functionaris zou benoemen. De keuze
van den titel hield alweer verband met het onbreken van
het wettelijk Regeeringsreglement. Men zou in afwachting
van het totstandkomen van dat Reglement kunnen overgaan
tot de benoeming van een Luitenant Gouverneur-Generaal
met tijdelijke.handhaving van Rochussen, zooals Baud wilde^.
Men zou echter ook een Commissaris-Generaal kunnen be-
noemen. Rochussen achtte het plan van uitzending van
een Luitenant Gouverneur-Generaal op zichzelf aanbevelens-
waardig, maar hij was er persoonlijk niet voor, omdat het
hem een langer verblijf zou kosten dan hij wenschte. De
Ministerraad heeft het denkbeeld een oogenblik in overweging
genomen om het daarna voor goed te laten varen.

Hetzelfde gold voor de uitzending van een Commissaris-
Generaal. Van een dergelijke zending was op het moment,
dat de onderhandelingen een aanvang namen, niemand een
voorstander. Die onderhandelingen begonnen, zooals ge-
zegd, officiëel in den Ministerraad van 19 April 1850.

Baud's candidaat na Rochussen, Wichers, werd door
Pahud als eerste in den Ministerraad voorgesteld'^).

Wichers had Indische ervaring. Vroeger, voor zijn vertrek
naar de Koloniën (het betrof hier een zending, gewijd aan
de nieuwe codificatie) werden in den Raad van State de
koloniale vraagstukken steeds door hem behandeld. Bij zijn
terugkeer in Nederland werd hij als Minister van Justitie
opgenomen in het Ministerie-de Kempenaer. Zijn gezond-
heid had echter geleden en reeds na eenige maanden moest
hij daarom zijn ontslag vragen. Baud had een zeer gunstige
meening over Wichers. Hij had hem reeds in Maart '48 tot

Vgl. Bijlage XXXVII. Rochussen antwoordde op dit plan van Baud; Het is goed,
maar hoe kom ik dan weg ? Vgl. R.A. Archief Baud no. 840.
2) Vgl. Bijlage XXXVIII.

zijn opvolger willen hebben^). Wichers was toen nog in
Indië en zijn benoeming tot Minister van Koloniën is nader-
hand, ofschoon er gelegenheid te over voor was — het Mi-
nisterie-de Kempenaer heeft successievelijk drie Ministers
van Koloniën versleten — voor zoover bekend niet meer ter
sprake gekomen. Pahud's voordracht van Wichers werd door
de meerderheid van den Raad goed ontvangen. Slechts drie
leden, waaronder men Thorbecke mag rekenen, verklaarden
zich er tegen, omdat zij G. L. Baud benoemd wenschten te
zien. De meerderheid was dus voor Wichers. De onder-
handelingen met dezen candidaat hebben ongeveer anderhalve
maand geduurd (van 14 Mei tot 3 Juli). Op dien laatsten da-
tum verklaarde Wichers zich bereid de betrekking te aan-
vaarden. Twee dagen, nadat de bereidverklaring van Wichers
in den Ministerraad was medegedeeld, verzocht de büna
benoemde Gouverneur-Generaal op het onverwachts^^
zijn gegeven woord ontslagen te worden. Geschiedde dit
niet, dan zou een vertrek naar Indië voor hem, Wichers, de
noodlottigste gevolgen hebben. In aanmerking nemende de
redenen, welke Wichers gedwongen hadden in 1849 als
Minister zijn ontslag te vragen, mag men gelooven. dat ook
in dit geval zijn gezondheid de oorzaak is geweest van het
plotselinge verzoek, een verzoek, dat door den Ministerraad
ingewilligd werd, zoodat men weer bij het begin beginnen
moest. Men schreef ondertusschen reeds Juli 1850 2).

Van de voorgestelde candidaten had nu G. L. Baud als
het ware de oudste rechten. Van hem was in de Raad al sprake
geweest en toen er weer van dezelfde zijde aangedrongen
werd op zijn benoeming, verklaarde Pahud zich bereid met
hem te gaan spreken. Het scheen echter, alsof diezelfde
minderheid in den Ministerraad geen groote opinie had van
Pahud's overredingskracht, althans, een der leden stelde voor
dat Thorbecke bij het onderhoud zou tegenwoordig zijn.

J. G. Baud stond niet geheel afwijzend tegenover een
Gouverneur-Generaalschap van zijn neef. Hij achtte hem.

') Vgl. IJijlagcn VI cn VII.
Vgl. Bijlage XXXVIII.

ondanks het afkeurend advies van Rochussen, door Pahud
overgenomen, een standvastig, eerUjk man^). Hun koloniale
beginselen kwamen vrijwel overeen, met uitzondering dan
van de reeds genoemde Inlandsche Hoofden = Schurkén-
beschouwing van G. L. Op die uitzondering heeft Thorbecke
zich blindgestaardi meenende nu zijn koloniaal evenbeeld
gevonden te hebben. Het verloop der besprekingen zou hem
echter anders leeren!

De onderhandelingen tusschen G. L. Baud en den Minister-
raad begonnen overigens veelbelovend^). Op i6 Juli had de
eerste conferentie plaats tusschen Thorbecke en Pahud
eenerzijds en de candidaat anderzijds. Eigenlijk dan Pahud
tegenover de beide anderen, want de uitslag stelde den Mi-
nisterraad in het gelijk, wat zijn wantrouwen in Pahud's
overredingskracht betreft. Het was een conferentie, waarin
een duel werd gestreden tusschen twee oudgasten, die beiden
hun jarenlange ambtelijke ervaring in de weegschaal legden
en Thorbecke — hij zou zijn zwaard wel gaarne in de schaal
van Armijn-Baud geworpen hebben, maar hij had tenslotte
een ,,homogeenquot; Ministerie geformeerd en kon dus moeilijk
Gommer-Pahud den schop geven — moest zich bepalen tot
een dooddoener, zeggende, dat G. L. een te gouvernementeel
man was, om niet de wenschen en bevelen van het Opper-
bestuur getrouwelijk ten uitvoer te leggen. G. L. Baud
evenwel kon hiermede, nu Pahud zoo openlijk zijn wan-
trouwen in de Inlandsche Hoofdenpolitiek van den candidaat
had bekend, geen genoegen nemen. Hij leverde na afloop
van de conferentie een resumeerende nota in en verzocht den
Raad nogmaals te willen overwegen of zijn candidaatstelling
nu wel ieders goedkeuring had®). De Raad besloot een
geruststellende verklaring af te geven '•), waaraan Pahud bij
zulk een gelegenheid wel moeilijk anders dan zijn instemming
kon betuigen en vóór 20 Juli werd een tweede conferentie van
drie gehouden, waarbij Pahud waarschijnlijk door zijn curator

gt;) Vgl, Bijlage VII.

') Vgl. Bijlage XXXIX.

») Vgl. Bijlage XXXIX.

*) Vgl. Bijlage XXXVIII.

van de baan is geredeneerd. Op 22 Juli althans besprak
Pahud met den Koning de nieuwe keus en werd er een
concept-benoemingsbesluit opgemaakt.

Het is omstreeks dezen tijd geweest, dat G. L. Baud het
advies van J. C. ging vragen. Neef raadde hem de betrekking
te aanvaarden, maar aan die aanvaarding een fiksche verkla-
ring van beginselen te doen voorafgaan^). Die verklaring
deed G. L. in een tweetal aan Thorbecke en Pahud gerichte
nota's. Zij was fiksch genoeg. Men oordeele: =)

Het is beter, dat Rochussen Gouverneur-Generaal blijft
totdat er een Regeeringsreglement is vastgesteld, want de
opruiingen, die een gevolg zijn van het uitgeven van brochures,
vlugschriften en couranten en van de redevoeringen van
eenige leden der Staten-Generaal — lees: de welwillende
liberale pogingen van Thorbecke's volgelingen — maken een
behoorlijk — lees: conservatief — bestuur in Indië onmo-
gelijk. Maar is het dan niet wel doenlijk een Regeeringsregle-
ment vast te stellen, dan moet, zooals neef zegt, de nieuwe
Gouverneur-Generaal naar Indië gaan met een fiksche ver-
klaring van beginselen in zijn zak. Deze beginselverklaring
— neef is het roerend met mij eens — moet als volgt luiden:

I.nbsp;De Raad van Indië moet samengesteld zijn uit advisee-
rende leden, d.w.z. behoud van neef's autocratische stelsel.

II.nbsp;De G. G. moet alleen verantwoordelyk zijn jegens den
Koning, omdat een andere afhankelijkheid — n.l. die van
den Minister — niet anders dan ondermijnend voor zijn
gezag kan zijn. Maar het Ministerie mag den Koning wèl
adviseeren den onrechtmatig handelenden G. G. ter verant-
woording te roepen.

III.nbsp;De G. G. alleen heeft het recht van uitzetting.

IV.nbsp;Het recht van vereeniging mag niet worden toegekend.

V.nbsp;De opleiding van Indische ambtenaren moet in Neder-
land blijven geschieden. Reden: de Indische sfeer wordt voor
het onderwijs niet geschikt geacht. (Dit om neef plezier te
doen!)

') Vgl. Bijlage XLVIII.

Vgl. Bijlage XL.

VL De rechterlijke macht mag de positie van den G. G.
niet kunnen aantasten, mag dus niet voor het leven benoemd
worden.

VII.nbsp;Vrijheid van drukpers kan natuurlijk — de producten
van Thorbecke's geestverwanten moeten geweerd — niet
toegestaan worden.

VIII.nbsp;Vrijheid van godsdienst kan evenmin toegestaan
worden.

De nota van Thorbecke's favoriet wordt met de volgende
zinsnede besloten: ,,Men mag zich evenwel niet ontkennen,
„al vertrekt een nieuw benoemd Gouverneur-Generaal met
„zoodanige schriftelijke verzekering naar Indië, deszelfs po-
,,sitie zal toch schier onhoudbaar zijn, want bij het bekend
„worden van bovengenoemde punten zal er van de zijde der
„ontevredenen in Indië geruggesteund door de hervormers
„en speculanten, welke zich hier te lande bevinden, een
„plan van tegenwerking gevormd, en verwikkelingen en
„opruiingen worden bewerkstelligd, al in de hoop^) dat eene
„verandering van Ministerie ook veranderingen van denk-
,,beelden zal doen geboren worden.quot;

Inderdaad, wanneer Thorbecke een dergelijke beginsel-
verklaring moest onderschrijven, dan zou een verandering van
Ministerie niet tot de onmogelijkheden gaan behooren. Het
behoeft dan ook weinig verwondering te wekken, dat de
Ministerraad, toen hij van de inhoud der nota's had kennis-
genomen, aan zijn beide onderhandelaars opdracht gaf de
pken met G. L. Baud tot klaarheid te brengen zonder
in een twistgesprek over beginselen te treden =). G. L.
Baud transigeerde niet. Thorbecke werd wrevelig en brak
den draad der onderhandelingen af®), die door Pahud niet
weder aan elkaar geknoopt werden.

Deze afloop heeft nog bijna de verkiezingscampagne van
J. G. Baud voor de Tweede Kamer getorpedeerd. Het gerucht

Cursivecring van mij (A).
2) Vgl. Bijlage XXXVIII.
Vgl. Bijlage XLVIII.

ging namelijk, dat hij zijn neef het Gouverneur-Generaal-
schap onmogelijk had gemaakt

Toen aldus een half jaar van onderhandelingen zonder
vrucht was voorbijgegaan, begon iedereen haast te krijgen.
J. C. Baud, die alle hoop op een verlengd verblijf van Rochus-
sen had verloren, meende nu, dat Pahud moest doortasten
en met of zonder de goedkeuring van den Ministerraad een
geschikten candidaat aan den Koning moest voordragen,
mits hij er natuurlijk zorg voor droeg buiten de perken der
onvervalschte liberale personen en denkbeelden te blijven 2).

Dit advies in al zijn consequenties op te volgen was moeie-
lijk. Zelfs Baud moest toegeven, dat zulk een handeling van
een Minister buiten zijn collega's om een uitzondering op
een algemeenen regel =') zou vormen. Gelukkig werd Pahud

niet in de verleiding gebracht om deze anti-reglementaire bui-

tennissigheid practisch te beproeven. Op 3 Augustus verkreeg
hij van den Ministerraad toestemming om Bruce voor de
vacature te polsen. En tevens werd in diezelfde vergadermg
een aanvang gemaakt met het vaststellen van eenige re-

geeringsbeginselennbsp;r 1 i-

De te behandelen punten waren dezelfde als die, welke

voorkwamen in de nota van G. L. Baud:

I.nbsp;De Raad van Nederlandsch-Indië.
G. L. Baud. Adviseerend.

Ministerraad. Slechts adviseerend in zaken van bestuur; toe-
kenning van mederegelgevende bevoegdheid.

II.nbsp;Verantwoordelijkheid van den Gouverneur-Generaal.
G. L. Baud. Alleen aan den Koning.

Ministerraad. Eveneens.

III.nbsp;Recht van uitzetting.nbsp;. n r
G. L. Baud. Alleen uit te oefenen door den G. U.
Ministerraad. Meeningen verdeeld. Pahud, Van Sonsbeeck

') Vgl. nijlagc XLVIII.

') Vgl. Bijlage XLIV.nbsp;, » Am Koning van een Gouverneur Generaal

») De ovcr^veging van de voordraRt aannbsp;^^^ Ministers van 2. Juni-

was bi art 2 van het Reglement van O^'J^^y®®'''ministers voorbehouden,
26 Aug. i8so uitdrukkelijk aan den Raad van Mmistcrs v

Vgl. Bijlage XXXVIII.

en Van Spengler conform G. L. Baud. Thorbecke, Rosenthal
en Van Bosse: G.G. met toestemming van den Raad van
Ned.quot; Indië.

IV.nbsp;Recht van vereeniging.
G. L. Baud. Niet toe te staan.

Ministerraad. Toe te staan met de middelen om schadelijke
vereenigingen zonder veel vorm van proces te ontbinden.

V.nbsp;Verhouding rechterlijke macht en G. G.

G. L. Baud. Leden van de rechterlijke macht niet voor het
leven te benoemen.

Ministerraad. Meeningen verdeeld. Eenige leden conform
G. L. Baud. maar met beperkte ontslagbevoegdheid van den
G. G. Andere leden wel benoeming ad vitam, maar met
waarborgen, dat de rechter zich niet in bestuurszaken mengt.

VI.nbsp;Vrijheid van drukpers.

G. L. Baud. Niet toe te staan.

Ministerraad. Wel toe te staan, maar te beperken door
preventieve bepalingen.

Bovendien werd een verklaring van den Ministerraad uit-
gelokt met betrekking tot de Inlandsche Hoofden-politiek.
De Raad was van oordeel, dat men zich weliswaar van die
Hoofden moest blijven bedienen, doch dat de controle door
versterking van het Europeesche gezag zou moeten verbete-
ren. Het standpunt van Thorbecke dus

Ondertusschen hadden de onderhandelingen met Bruce
voortgang. De nieuwe candidaat had op 21 Augustus een
langdurige conferentie met Pahud ^ met Pahud alleen dit-
- en men werd het over de hoofdbeginselen eens. Ech-
ter schijnt Bruce tamelijk halsstarrig geweest te zijn op punten
van ondergeschikt be ang en Pahud, die nu de zaak juist zoo
af kon handelen als hij wenschte, verzocht Baud om Bruce
tot aanneming te bewegen. Dit geschiedde cn met den
besten uitslag^). Zoo werd dan eindelijk Rochussen's op-
volger benoemd.

') Vgl. Bijlage XXXVIII.
Ba^d'ïo.'T^l-indt zich in het Arcl,icf

Dan — en van alle mislukkingen in deze lange G. G.-crisis
is dit wel de droevigste, — de nieuwbenoemde, die zich al
te Nieuwediep had ingescheept om de reis naar Indië te
aanvaarden, moest verlof vragen weer aan land te mogen
gaan wegens ziekte. Hij overleed op 30 December 1850.

HOOFDSTUK VI
Thorbecke's revolutie

Het gaat in het staatkundige als in het persoonlijke leven;
van de allergewichtigste gebeurtenissen bestaat soms geener-
lei „gedenkstukquot;. Het allergewichtigste is vaak ook het aller-
intiemste; het speelt zich af tusschen twee menschen in de
binnenkamer, het kabinet.

Dat is ook het geval met die voor onze staatkundige ge-
schiedenis allerbelangrijkste gebeurtenis, welke in het vierde
hoofdstuk verhaald werd: de eerste persoonlijke ontmoeting
tusschen den jongen Koning Willem III en den Leidschen
Professor, die hem als republikein was afgeschilderd, en met
wien hij, in een lange, herhaalde samenwerking zoo intiem
zou worden, dat hij hem, tegen het einde van zijn loopbaan,
zelfs den, door den standsfieren burgerzoon verstandig afge-
wezen, Graventitel aanbood. Zelfs Thorbecke zelf, die alles
noteerde, schijnt van dit eerste onderhoud geen aan-
teekening te hebben gehouden; althans in het Thorbecke-
archief, naar ik van welingelichte zijde verneem, is van zulk
een notitie geen spoor te ontdekken.

Toch is het niet moeilijk, een voorstelling te vormen van de
wijze, waarop het „mauvais quart d'heurequot;, dat de soldateske
vorst den Leidschen Professor voorstelde te doen ondergaan,
zal zijn verioopen. De jonge Hercules zal, toen het magere
schrale mannetje Hem op zijn houterige beentjes genaderd
was, volgens het program op zijn bullebaks hebben ge-
vraagd, wat daar nu van aan was, van die verhalen, dat hij, de
Professor, eigenlijk een republikein was, want dat, als Hij
raadgevers koos. Hij mannen wilde hebben, die Hij „van

binnen en van buitenquot; kende, en die Hij „door dik en dunquot;

kon vertrouwen^).

En Thorbecke zal Hem niet met een professoraal vertoog
hebben verveeld, dat zou Hij misschien toch niet zoo precies
hebben kunnen volgen en zou Zijn verdenking maar hebben
opgewekt, maar hij zal met enkele lapidaire zinnen den Vorst
volkomen duidelijk hebben gemaakt, dat hij den Koning, — de
„Koningsmachtquot; zal hij wijselijk hebben gezegd, - voor
een onmisbare factor in ons staatsbestel hield ... en de Vorst
zal bij 'tmaar half luisteren naar wat die rustige, wat eentonige
stem voordroeg intusschen hem met Zijn sterke blik hebben
gemonsterd, zooals Hij van jongs af. op de Tilburpche hei. had
geleerd soldaten te monsteren, en Hij zal hem in zijn groote
oogen hebben gezien, en begrepen hebben, dat wat die rare
Spillebeen ook wezen mocht, hij in elk geval geen verrader

Was

En dat zal Willem III, die zich in zulke fijne onderschei-
dingen als „machts des Koningsquot; en „Konmgsmacht met
verdiepte, maar die beheerscht werd door de zorg voor zijn
dynastie, de plaats van zijn huis aan het horfd der natie, ge-
noeg zijn geweest; met dien man daar durfde hi, gerust m

'^Ef^t inzicht was juist. Thorbecke en het Thorbeckiaan-
sche stelsel zijn, in de moeilijke jaren dat het persoonlijke ge-
zag van den Koning gering was, een zeer krachtige steun

geweest voor de handhaving der dylt;iasUe.

De oorzaak van dit feit lag echter met hierm, dat Thor-
becke in den principieelen zin des woords monarchaal was.
Integendeel, hij was evenmin een aanhanger van de monarchie

als van de democratie.

In Thorbecke's gedachte was de Staat een synthese van
de Ll gsr^Lht en den Volksinvloed. En h.j kon zich v^r
die opvat ®ng beroepen op het dualistisch karakter van de con-
stituüe; in Nederland was de staatswil, de wet, een wil -
besluit geboren uit de overeenstemming van den wil des
fonings met den wil der Volksvertegenwoordiging.

') Vgl. Bijlage LII.

Om nu die overeenstemming voor te bereiden, en de uit die
overeenstemming geboren wetten uit te voeren, was er een
orgaan noodig, dat als 't ware die overeenstemming personi-
fieerde. Dat was de „zelfstandigequot; staatsdienaar, die den
naam van Minister droeg, en die zijn zelfstandigheid juist
daaraan ontleende, dat hij de vertrouwensman was èn van den
Koning èn van de parlementaire meerderheid, en aan beiden
voor zijn daden verantwoordelijk was. Zijn zelfstandigheid
was een uitvloeisel van die middenstelling; tegenover pogingen
tot inbreuk op zijn zelfstandigheid van de zijde des Konings,
kon hij zich beroepen op den wensch der Volksvertegenwoordi-
ging, tegenover ongewenschten aandrang van de Volksvertegen-
woordiging vond hij steun in het gezag des Konings. Zijn
positie was en bleef labiel, voortdurend moest gewaakt wor-
den voor het evenwicht van de krachten die hem in stelling
hielden; maar zoolang hij het vertrouwen van den Koning
èn van de Volksvertegenwoordiging bezat, was de Minister
in zijn ressort de feitelijke regent.

Zoo was onder vigeur van het Thorbeckiaansche stelsel,
weliswaar de monarchie in den hoek gezet, maar de dynastie
was volmaakt veilig; zij kon, desgewenscht, op twee ooren
slapen zonder gevaar zich overbodig te maken; want ze bleef
altijd onmisbaar als een van de beide steunberen van het
stelsel der ministerieele almacht.

Nu paste dit Thorbeckiaansche stelsel van den almachtigen
minister als zelfstandige staatsdienaar op één punt helaas niet
in het stelsel der Nederlandsche constitutie. Want volgens
die constitutie, en bovenal volgens de practijk dier constitutie
onder onze beide eerste Koningen, waren de ministers, in het
staatsbestuur wel zeer zelfstandig en wel staatsdienaren,
maar geenszins zelfstandige staatsdienaren in den Thorbecki-
aanschen zin van deze uitdrukking.

Dit bleek, o.a. op het stuk der benoemingen. De benoe-
mingen tot hooge en invloedrijke staatsambten behooren,
uit den aard der zaak, eigenaardig tot de uitvoerende macht
En dit is in de constitutioneele monarchie ook nood-
zakelijk: de richting van beleid moge door den Koning worden

aangegeven, het is onmogeUjk, die richting te volgen, wanneer
de leidende ambtenaren in den staat daartoe niet mede-
werken. Door de benoemingen worden dus de richting van
het beleid der regeering op den duur op menig belangrijk
gebied van staatswerkzaamheid en staatsinvloed in veel
sterkere mate bepaald, dan door wetten en verordeningen.

Onder onze beide eerste Koningen werden de voordrachten
tot minder belangrijke benoemingen meestal gedaan door
de ressort-ministers en de benoeming door den Koning,
waardoor de Koning een grooten invloed had; terwijl voor
verschillende hooge ambtenaren, niet behoorende tot het
ressort van eenig minister, de keuze door den Koning per-
soonlijk geschiedde.

Nu was het allengs wel de gewoonte geworden, dat de
Koning ondershands over belangrijke benoemingen, (zelfs
van ministers) zijn vertrouwde raadslieden eens polste, maar
er kon over benoemingen in den ministerraad toch nooit
worden geraadpleegd dan op verzoek van, of met machtiging

van den Koning.

Bij het nieuwe reglement van orde voor den Raad van
Ministers, dat Thorbecke 21 Juni 1850 door den Koning
had doen onderteekenen, was deze raadpleging echter tot
een verplichten regel gemaakt; en onder de hooge ambten,
waartoe de voordracht bij den Raad van Ministers in over-
weging moest worden gebracht, behoorde ook die tot be-
noeming van een Gouverneur-Generaal van Nederlandsch-

Indië.

Nochtans: er was in dit reglement één rem, die verhin-
derde, dat de invloed van den Koning op deze en dergelijke
belangrijke benoemingen feitelijk illusoir werd gemaakt: Ar-
tikel I behelsde het voorbehoud, dat de overweging van de
te maken voordracht door den Raad van Ministers met zou
kunnen geschieden, dan „nadat vooraf's Konings machtiging

«a/ zijn gevraagd.quot;nbsp;. , ■ , 1 u -a

Daardoor kwam de Koning automatisch in de gelegenheid,

om een dergelijke benoeming, vóór zij in den Mmisterraad
in overweging kwam. eerst in den Kabinetsraad ter sprake

te brengen. Daar was de Koning in de gelegenheid de dis-
cussie over de voordracht mede te beïnvloeden, en zelfs
kon hij, door weigering van de machtiging, voorkomen, dat
de voordracht buiten zijn voorkennis en tegen zijn bedoeling
in, bekokstoofd werd. Immers, desgewenscht kon hij de
voordracht in den Kabinetsraad, (waar mondeling gestemd
werd) doen opmaken, om eerst daarna den Ministerraad te
machtigen, die voordracht te overwegen. Want niet het doen,
maar het overwegen van de voordracht was aan den Minister-
raad opgedragen; de voordracht zelf geschiedde, als vroeger,
door den ressort-minister.

Deze wijze, 's Konings rechtmatigen invloed op de voor-
dracht voor gewichtige benoemingen waarborgende bepaling
was echter, bij een Koninklijke beschikking van 24 Aug.
1850 vervallen.

Omtrent de geschiedenis van die beschikking is tot dusver
niets bekend; Van Apeldoorn vermeldt het feit zonder eenig
commentaar: blijkbaar is ook hem de fundamenteele betee-
kenis van deze beschikking ontgaan^).

Vermoedelijk zal dit ook met den jongen, onervaren Koning
wel het geval zijn geweest.

Is dit zoo, dan heeft hij echter spoedig gelegenheid gehad
om die beteekenis te leeren begrijpen. Want door die schijn-
baar onbelangrijke beschikking werd het benoemingsrecht
practisch bij den Ministerraad overgebracht: de voordracht
werd nu buiten invloed van den Koning opgemaakt, en
wanneer de Koning nu de zaak tóch eens in den Kabinets-
raad wilde brengen, had dat weinig zin meer, omdat krachtens
art. 12 de besluiten, en dus ook voordrachten van den Raad
bij'^nSëèrderheid van stemmen werden opgemaakt, en het
krachténs art. 13 den leden verboden was tegen het meerder-
heidsbesluit te handelen.

De Koning mocht dus voortaan in den Kabinetsraad
praten als Brugman: het kon niets baten: de voordrachten

Vgl. Van Apeldoorn: Dc Ministerraad in het Nederlandsche Staatsrecht, Amster-
dam, 1917, p. 137.

waren opgemaakt en de Ministers waren er aan gebonden.
Hij stond voortaan voor het dilemma, of benoemen, wie de
Ministerraad voordroeg, of die benoeming weigeren. En dat
laatste kon slechts in zeer zeldzame gevallen tot eenig resul-
taat leiden.

De schrapping van deze bepaling is Thorbecke's eigenlijke
revolutie geweest; daardoor kwam het zwaartepunt van het
bewind bij den Ministerraad in stede van bij den Kabinets-
raad te liggen; spoedig daarop raakte de Kabinetsraad dan
ook, als een nuttelooze fraaiigheid, in onbruik.

Het was bij de benoeming van den nieuwen Landvoogd,
dat de revolutionaire consequentie van deze wijziging van
art. 2 van het Reglement het eerst aan den Koning en de
constitutioneel-gezinde Ministers ten volle duidelijk is ge-
worden.

Pahud deed in den Ministerraad mededeeling van het over-
lijden van Bruce en stelde de vervulling van de vacature op

de agenda van de volgende vergadering.^)nbsp;^ ^ ^

Toen greep de Koning in en stelde zijn eigen Raad, den
Kabinetsraad, in de plaats van de vergadermg der Mimsters.
Ziehier mijn redenen, zoo zeide de Koning, voor een dergelijke

handelwijze.nbsp;, , , , .

Ik heb er tot nu toe in toegestemd de beraadslagingen over

dit deel van het regeeringsbeleid in den Ministerraad te laten
plaats vinden, Mij zelf beperkende tot het bespreken der
voordracht, door het Ministerie bij monde van Mmister
van Koloniën gedaan. Zoo. op die wijze zou G. L Baud be-
noemd zijn. Zoo is Bruce benoemd. Maar nu hoor Ik U
spreken over de publieke opinie. De publieke opinie, ^^ar-
mede rekening gehouden moet worden, waarmede Gij, Mijn
Ministers, meer rekent dan met Mij. met den Koning voor
wien een dergelijke benoeming een gemoedelijke handeling
is, waarvoor de cig.n verantwoordelijkheid --jer

dan de publieke opinie. Zoo zwaar weegt die Mij, dat ik Mij

Vgl. Bijlage L.

niet ä tort et ä travers zal onderwerpen aan iedere voordracht
door den Ministerraad gedaan.

Gij geeft aan de publieke opinie stemrecht; dat is goed.
Maar Gij geeft haar Mijn stemrecht en dat verdraag Ik
niet. De persoon, die door Mij benoemd zal worden, wensch
Ik van binnen en van buiten te leeren kennen om een onbe-
paald vertrouwen in hem te kunnen stellen. Het is daarom,
dat Ik besloten heb U er aan te herinneren, dat Ik nog steeds
gerechtigd ben, belangrijke beslissingen als deze in den
Kabinetsraad te brengen. Daar is de publieke opinie vol-
doende vertegenwoordigd door U en Ik vertegenwoordig daar
den Staat.

Zoo omtrent heeft de Koning gesproken en de Ministers
— ook Thorbecke — deden er het zwijgen toe.

De voordracht van den Koning bevatte twee namen: De
Stuers en J. C. Baud.

De aandacht van de vergadering wordt niet al te zeer in be-
slag genomen door de eerste van de twee. De Generaal-majoor
de Stuers had niets, wat hem voor het gevraagde ambt be-
paaldelijk in aanmerking bracht. De Koning zelf en de prinsen
Frederik en Hendrik verklaarden zich voor Baud.

En de Ministers ?

Zij moesten wel erkennen, dat Baud de voorkeur boven De
Stuers verdiende. Maar een gevallen Minister van Maart '48
te benoemen! Als Baud benoemd wordt, leg ik mijn porte-
feuille neer, moet Thorbecke omstreeks dien tijd gezegd
hebben. Men was er dus op bedacht om de aandacht van den
Koning in andere banen te leiden,

Rosenthal: Zou het niet wenschelijk zijn een Commissaris-
Generaal te zenden in plaats van een Gouverneur-Generaal ?

Koning: Dat vraag ik niet.

Thorbecke: De Stuers is niet berekend voor deze taak.
Maar Baud benoemen, dat zou den indruk wekken alsof men
achteruit wilde gaan. Baud heeft over de koloniale politiek
een gevestigde meening en hij is onverzettelijk.

Koning: Ik ken er nog een, die onverzettelijk is.

Van Spengler: Ik zou niet voor een van beiden durven advi-

seeren. Men zou ze kunnen vergelijken met andere mogelijke
namen.

Koning: Mogelijke namen! Ik vind die uitdrukking op zijn
zachtst gezegd zeer vreemd.

Van Sonsbeek, Van Bosse en Lucas verklaren zich onder
betuigingen van leedwezen tegen Baud en keuren in het alge-
meen De Stuers af.

Pahud vindt dan het verlossende woord: Ik stel vertrouwen
in een zending van J. C. Baud. Indien de keuze beperkt blijft
tusschen Baud en De Stuers, dan zal ik voor Baud stemmen.
Moet ik intusschen nog over andere personen nadenken?

Dit is inderdaad een gracieuze oplossing. Pahud komt er
rond voor uit, dat hij Baud de beste keus vindt. Maar hij weet
evenzeer, dat die keus niet mogelijk zal zijn voor een Ministe-
rie-Thorbecke. Hij wijst daarom èn den Koning èn zijn colle-
ga's den weg, die zij moeten gaan.

De Koning stemt toe en zegt zijn advies gaarne te zullen
hooren.

Dan wordt de vergadering opgeheven.

Heeft de Koning aan den wenk van Pahud gevolg gegeven,
niet alzoo Thorbecke. U/aartoe dient anders, in het parle-
mentaire stelsel, een homogeen Ministerie? Hij zal de eerste
de beste gelegenheid benutten om aan die autocratische nei-
gingen van Sire III een einde te maken. Thorbecke heeft
— is het verwonderlijk ? — voor autocratische neigingen een

fijne neus.

En zoo kan het gebeuren, dat in den volgenden Mmister-
raad (7 Jan.), als Pahud zegt een nader gesprek met den
Koning gehad te hebben, Thorbecke voorstelt om het ver-
handelde in den Kabinetsraad te negeeren en de beraad-
slagingen te doen phiats vinden als aansluitend bij den Mi-
nisterraad van 31 December.^)

Dat wordt Pahud toch te gortig. Niet om een hopelooze
candidatuur van Baud, neen, om den Koning te sauveeren

VrI. IJijiaRc LI.

weigert hij in deze vergadering een voorstel te doen. Ik erken,,
zoo zegt hij, te moeten handelen in overeenstemming met mijn
ambtgenooten, maar de Koning heeft den stelligen opdracht
gegeven, dat deze allerbelangrijkste benoeming in den Kabi-
netsraad zal worden behandeld en ik wijk van dit gebod niet
af zonder contra-order.

Met Thorbecke besluiten echter de overige Ministers, dat
men dit Koninklijk gebod naast zich neer kan leggen. Reden:
de Koning heeft immers pas het Reglement van Orde voor
den Ministerraad zelf in Thorbecke's geest gewijzigd!

Pahud, alweer Pahud — die in deze dagen een groote allure
vertoont — zal de pijnlijke situatie voor den Koning ver-
zachten. Hij gaat heen en vraagt hem verlof om de vacature
in den Ministerraad te bespreken en zoo te komen tot een
voordracht aan den'Koning. De Koning geeft zijn toestem-
ming.

In den Ministerraad heeft de zaak dan verder een normaal
verloop. Pahud stelt na overleg met Baud, tot candidaat den
politieken tweelingbroer van Bruce, Duymaer van Twist
(9 Jan.). Een logische voordracht dus, die dan ook de alge-
meene goedkeuring verwerft. In afwijking van het tot dus-
verre gevolgde procédé wordt deze candidaat niet door Pahud
alleen aan den Koning voorgesteld, want alle Ministers worden
opnieuw in den Kabinetsraad uitgenoodigd. Maar ditmaal is
die vergadering niets dan een formaliteit.^)

Rosenthal opent het stuk door aan Pahud te vragen of hij,
in verband met het in den vorigen Kabinetsraad besprokene, —
Pahud's verzoek aan den Koning om ook over andere perso-
nen te mogen nadenken — geen voorstel te doen heeft. Pahud
noemt dan gehoorzaam den naam van Duymaer van Twist.

De keus vindt ook hier een goed onthaal, want, zegt de
Koning, Van Twist is een man van bezadigden vooruitgang
en niet onverzettelijk.

De Koning vraagt dan of er nog andere namen zijn. Pahud

Bijlage LII.

zegt neen, getrouw aan zijn belofte, niemand voor te stellen
dan in overeenstemming met zijn ambtgenooten.

Dan brengt de Koning nog een oogenblik de mogelijke
handhaving van Rochussen in deliberatie, maar het slot is,
dat de keus bepaald blijft op den ministeriëelen candidaat.

De secretaris van den Kabinetsraad besluit zijn notulatie
met de volgende woorden: 't Werd zoo duister, dat ik niet
kon voortgaan met op te teekenen. Een treffend décor, inder-
daad, die duisternis, voor de begrafenis van de constitu-
tionele monarchie!

HOOFDSTUK VII

Baud's Aanbod^)

Terwijl men aldus met onverdroten ijver wrochtte aan de
benoeming van een nieuwen Gouverneur-Generaal, deed
zich iets voor, dat, hoewel met dezen arbeid in een meer ver-
wijderd verband staande, andermaal een snelle afwikkeling
dreigde te verhinderen.

Op 23 December 1850, bij de behandeling der koloniale
begrooting, werd door een der Thorbeckiaansche kamp-
vechters, Sloet tot Oldhuis, een opzienbarende rede ge-
houden 2). Aan de hand van een paar Indische brieven, die
hij in den loop van het jaar ontvangen had en waarvan de
inhoud in een nota, die hij voorlas, was samengevat, stelde
hij vast, dat er op Java een noodtoestand heerschte en dat
deze voornamelijk een gevolg was van:

1.nbsp;Overdrijving der cultures;

2.nbsp;Onkunde der residenten in zaken van tropische landbouw;

3.nbsp;Knevelarijen van de Inlandsche hoofden;

4.nbsp;Overdrijving der heerendiensten, vooral'vdn die, welke
gevorderd werden voor den vestingbouw;

5.nbsp;Onderdrukking der Chineezen;

6.nbsp;Overdrijving der landrente.

De liberale conclusie uit deze liberale waarnemingen, door
den notasteller getrokken, en door Sloet tot de zijne ge-
maakt, luidde: Afschaffing der dwangcultures.
Schromelijk overdreven, waren de door Sloet gedane me-

veL^n.'quot;'''''nbsp;»^-fdsiuk niet meer uitdrukkelijk

Vgl. Handelingen Tweede Kamer der Staten-Generaal van 23 Dec. ,850.

dedeelingen — met uitzondering van de tegen de koffie-
cultuur ingebrachte beschuldiging — toch niet geheel on-
juist, althans, zij werden blijkens Rochussen's berichtgeving
in den loop van het jaar 1850 door de tegenpartij vrijwel
bevestigd. Baud nam dan ook, naar hij zelf zeide, uit deze
vergadering den indruk mede, dat het met de functionnee-
ring van zijn stelsel niet meer geheel in den haak was

Wat te doen?

Terwijl hij op middelen liep te zinnen, stierf de benoemde
Landvoogd en werd Duymaer van Twist voorgesteld. Als
iedere candidaat voor den Indischen dienst liet Van Twist
zich keuren door Dokter Baud. De dokter werd echter op
dat moment meer bezig gehouden door een anderen pa-
tiënt — zichzelf. Op 23 December was hij bevangen door
het onaangename gevoel, dat er aan zijn stelsel iets ontbrak,
of wel, dat het door anderen niet met de noodige omzichtig-
heid gehanteerd was. Op 14 Januari, toen Van Twist hem
kwam spreken, meende hij het middel gevonden te hebben,
waardoor hij, ten dienste van het land, aan zijn gevoel van
verantwoordelijkheid recht kon doen. Hij, Baud, zou aan-
bieden, om zonder eenige geldelijke belooning naar Indië te
gaan, ten einde de gebreken van het Cultuurstelsel te onder-
zoeken en om in verband met de uitkomsten van dat onder-
zoek middelen ter verbetering te beramen.

Duymaer van Twist was met dat voorstel ten zeerste in-
genomen. Begrijpelijk genoeg. De a.s. Gouverneur-Generaal
was met de Indische zaken niet meer bekend dan ieder ander
belangstellend politicus uit die dagen. De beweerde Javasche
toestanden drukten hem, na de weinig opwekkende berichten
van Sloet in de Kamer en van Pahud in een nadere conferentie,
uiterst zwaar. Zou hij. die van toeten nog blazen wist, de
verantwoordelijkheid op zich kunnen nemen, dezen Augias-
stal van ongerechtigheid (altoos volgens de liberale partij-
voorstelling) op te ruimen? Nu bood daaf eensklaps Indië's
kenner bij uitnemendheid zich tot zijn dienst aan om hem

quot;Tvgl. üricvcn van Rochussen aan Baud gedurende het jaar 1850 in Archief Baud
no. 840.

die gewichtige last af te nemen. Vol vreugde en erkentelijk-
heid ging hij het aanbod van Baud aan Pahud vertellen.
Maar Pahud kende Baud beter. Hij wist, dat het hier niet
alleen ging om een technische herziening, maar dat er een
politieke prestigequaestie aan te pas kwam. Dat Baud, door
zijn aanbod uit te voeren, zijn ministeriëel beleid d'outre
tombe wilde verdedigen. Pahud ging naar Baud, zeggende:
Gij wilt zeker, en Gij kunt ook niet anders, naar Java gaan
als Commissaris-Generaal ?

Dit was inderdaad Baud's idee. Baud had de constructie voor
oogen, volgens welke het Indisch bestuur was ingericht bij
de herstelling van het Nederlandsch gezag in 1816. Dat be-
teekende: Van Twist Gouverneur-Generaal en daarboven
de overkapping van Baud en Van Twist als Commissarissen-
Generaal.

De Commissaris-Generaal des Konings was geen onbe-
kende figuur. De vestiging van het Nederlandsch gezag in
Indië na de vrijwording had plaats gevonden onder leiding
van Commissarissen-Generaal, Van der Capellen, Elout en
Buyskes. Du Bus was C. G. geweest met opdracht om een
onderzoek in te stellen naar de exploitatiemethoden. Van
den Bosch was C:^. geweest om het Cultuurstelsel in te
voeren. Nu zouden volgens het plan van Baud twee Commis-
sarissen-Generaal uitgezonden worden, waarvan er een het
Cultuurstelsel zou onderzoeken, terwijl de andere als G. G.
zou optreden. Bij deze zending was rekening te houden met
een veranderde omstandigheid n.l. het nieuwe Gw. artikel 59:
De Koning had niet meer het Opperbestuur over de Koloniën
bij uitsluiting.

Twee jaar later, bij de beraadslagingen over het ontwerp-
Regeeringsreglement zouden èn Thorbecke èn Van Hoëvell
op staatsrechtelijke gronden, ontleend aan het bovenver-
melde Gw. artikel en aan de ingevoerde ministeriëele verant-
woordelijkheid, beweren, dat onder de heerschappij van de
Wet ook over Nederlandsch-Indië voor de functie van
Commissaris-Generaal des Konings geen plaats meer was.

Vgl. Keuchenius: Handelingen R. R. over art. 4.

Op welke wijze er in het Ministerie Thorbecke in 1850 en '51,
ook door Thorbecke zelf dus na de invoering der Grondwet,
nog over de zending van een Commissaris-Generaal gedacht
werd ?

19 April 1850 in den Ministerraad O- Zullen wij een G. G.
naar Indië sturen of een of meer C. C. G. G. ? Neen, wij
zullen een G. G. sturen, omdat het verkieslijker is. Dit punt
alzoo vastgesteld zijnde, wordt er verder het geheele jaar niet
meer over gesproken. 3 Januari 1851 vraagt Nedermijer van
Rosenthal in den Kabinetsraad of er geen Commissaris-Ge-
neraal moet worden gezonden. De Koning wijst het debat
hierover af-). 9 Januari in den Ministerraad is het Thorbecke
zelf, die om een Commissaris-Generaal vraagt. Maar weer
is de meerderheid er tegen, vindt een G. G. verkieslijker^).
Al dan niet verkieslijk, dat is de maatstaf door den Minister-
raad — ook Thorbecke — het Commissariaat-Generaal aan-
gelegd; niet de grondwettelijke toelaatbaarheid. Alle staats-
rechtelijke argumenten daartegen zijn dus latere uitvindsels.

Baud begon met Van Twist op te wekken uit diens droom
aangaande hun beider verhouding. Van Twist had geen enkel
bezwaar, integendeel, de werkelijkheid — èn G. G. èn dan
óók nog C G. — was veel mooier. Hij betuigde dan ook,
dat hij alleen aan dit plan zijn medewerking zou geven.
Commissaris-Generaal met Baud samen of mets. Maar daar
wilde Baud niet van hooren. Hij achtte Van Twist zeer ge-
schikt voor de betrekking en hij zou het als een ongunstige
omstandigheid aanmerken, wanneer ook deze candidatuur
zou stranden. Hij haalde hem over om in ieder geval de aan-
geboden betrekking te aanvaarden. Van Twist het zich over-
halen en zoo mocht men dan met goeden grond verwachten,
dat aan de langdurige G. G.-crisis een spoedig einde zou

komen.nbsp;, , ,

Thans werd alle aandacht bepaald tot het aanbod van

;) VrI. liijlagc X-XXVIII.
li VrI. üijlaRC L.

Vgl. BijlaRc LI.

Baud. In afwachting van de houding, door de Regeering aan
te nemen, verdeelden de beide toekomstige C. C. G. G. hun
toekomstige bevoegdheden en wel als volgt:

I.nbsp;Van Twist zou de normale taak van den G. G. op zich
nemen.

II.nbsp;De ter verbetering van het Cultuurstelsel te treffen
voorzieningen zouden worden afgekondigd op naam van de
beide C. C. G. G.

III.nbsp;Baud zou zich na aankomst onmiddellijk begeven ter
plaatse, waar het stelsel werkte en daar de noodige voorzie-
ningen beramen.

IV.nbsp;Bij verschil van gevoelen zou de beslissing van het
Opperbestuur ingeroepen worden.

V.nbsp;Mocht een oogenblikkelijke voorziening noodzakelijk
zijn, dan zou Baud's gevoelen worden gevolgd.

Al deze zaken werden vastgelegd in een conferentie tus-
schen Baud, Van Twist en Pahud op i6 Januari.

Nu moest Pahud wederom in den Ministerraad de spits
gaan afbijten. Juist 14 dagen geleden had Thorbecke een
Baud'sche aanval van Willem III vrij gemakkelijk weten te
keeren. Omtrent dezen tijd had hij een uitdrukking gebruikt,
waaruit bleek, dat het aanbod verstrekkende gevolgen zou
kunnen hebben: Zoo de Heer Baud benoemd wordt, leg ik
mijne portefeuille neder.^) En het aanbod, aanvaard zijnde,
zou meer beteekenis hebben dan een benoeming. Het zou
zijn: de erkenning, dat het Cultuurstelsel voortgezet moest
worden; het in de kiem smoren van alle liberaliseering van
Indië; de handhaving van het autocratisch bestuur. Het
zou zijn — woorden van Thorbecke'') — het verscheuren van
de liberale koloniale Grondwetsartikelen. De drie samen-
zweerders verheelden zich niet, dat zij bij een dergelijken
uitslag hun doel voorbij zouden streven. Baud had altijd
gezegd, dat, voor Nederland, Thorbecke wat hem betrof
zijn gang kon gaan. Van Twist was steeds een voorstander

1) Vgl. Bijlage LIV.
») Vgl. Bijlage LIV.

geweest van een Ministerie-Thorbecke en Pahud was, après
tout, ambtgenoot. Gedrieën waren zij het eens, dat het Mi-
nisterie niet mocht vallen, doch een oplossing van de tegen-
strijdigheid wisten zij niet te bedenken. Op hoop van zegen
werd besloten, dat Pahud het aanbod in den Ministerraad
zou brengen. Men liet het verder aan zijn diplomatieke gaven
over.

Pahud kende Baud en hij kende den Ministerraad. Hij l3e-
rekende zijn kansen: Een conditio sine qua non-verklaring
van Van Twist mag ik niet ter tafel brengen. Zij zou de kansen
trouwens eer verminderen dan vermeerderen. De Raad zou
obstinaat worden: Wij laten ons door meneer Van Twist de
wet niet voorschrijven. Maar deel ik de bereidverklaring van
Van Twist mêe, dan zullen zij alleen Van Twist benoemen
quot;en Baud's aanbod weigeren, om van het gezeur af te zijn. Dus
moet ik de rol van Baud in deze affaire zoo passief mogelijk
maken. Ik zal dus eigenlijk maar doen, alsof het heele plan
van Van Twist afkomstig is. Na al deze consideratiën komt
Pahud den volgenden dag in den Ministerraad en begint:^)

Hij heeft met den Heer Duymaer van Twist gesproken.
Deze Heer was niet ongenegen om als Gouverneur-Generaal
naar Indië te gaan. Maar (nu moet ik Van Twist's bereid-
verklaring in mijn zak houden) zoo zeide Heer Van Twist,
„de zaken gaan slecht op Java en koloniale zaakkennis heb ik
niet. Ik (Van Twist) heb nu bedacht om mij de medewerkmg
te verzekeren van den Heer J. C. Baud. Deze medewerking
zou volgens mij het beste tot zijn recht komen, mdien wij te
zamen werden benoemd tot Commissarissen-Generaal Ik
heb den Heer Baud met het denkbeeld in kennis gesteld en
hij heeft het aannemelijk bevonden. Hij i« bereid mij naar
Indië te vergezellen zonder daarvoor een geldelijke belooning

te bedingen.quot;nbsp;, ,.nbsp;,■■ .

Dan legt Pahud de onderlinge verhouding ui eri slijpt
haar zoo liberaal mogelijk: Baud gaat slechts mee als adviseur
(het periculum in mora-beding van Baud wordt veiligheids-

') Vgl. Bijlage LUI.

halve weggelaten). De uitvoering van alle maatregelen blijft
bij den G. G. en wanneer er verschil van gevoelen mocht
bestaan tusschen de beide Commissarissen, dan blijft de eind-
beslissing bij het Opperbestuur. Niets meer. Een voorstel,
zoo weinig offensief, haalt gemakkelijk een meerderheid. Er
is eigenlijk niemand tegen, behalve dan natuurlijk de bekende
uitzondering. Thorbecke gromt. Hij heeft Pahud leeren ken-
nen, de lange G. G.-crisis door en hij krijgt een duister ver-
moeden van de waarheid: Ik zie het duidelijk, men heeft
Van Twist ingepakt!^)

Tot nu toe is de beraadslaging een volledig succes voor
Pahud. Hij heeft minutieus gewerkt om een meerderheid
voor zijn voorstel te vinden en dat is gelukt. Alleen Rosenthal
staat aan Thorbecke's zijde. Maar nu het succes ingerekend,
moet worden, kan Pahud uit zijn keurige zekere handelwijze
niet wegkomen. Hij wil geen risico nemen. Als Gij denkt,
dat Van Twist is ingepakt, zoo zegt hij tot Thorbecke, spreek
dan zelf met hem. Gij zult zien, dat hij uit overtuiging handelt.
Thorbecke, in den hoek gedrongen, aanvaardt het uitstel met
graagte. Hij zal met Van Twist gaan spreken en de beslissing
wordt verdaagd.

Daarmee heeft Thorbecke de positie gewonnen. Niet als
half verslagen gaat hij naar Van Twist om hem te smeeken het
heillooze plan te laten varen, neen, het is de ander, die pleit
en pleit, om Thorbecke te overtuigen. Thorbecke is weer
geworden de autoritaire muur, waarop alles afstuit. Drie
uren lang praat Van Twist hem de blaren op het gezicht en
onveranderlijk is het antwoord: Gij gaat alleen, of Gij gaat
niet. En Thorbecke, die, naar eigen getuigenis, ,,niemand
vóór zich kon zienquot;, schaamt zich niet te speculeeren op het
lagere dat in geen mensch, zelfs in den edelen Van Twist niet,
ontbreekt: de eigenliefde. Gij zoudt in de algemeene schat-
ting de tweede plaats nä Baud bekleeden! Wat verder volgt
is maar kinderspel. Van Twist is eenigszins geschokt in zijn
geestdrift voor het aanbod. Hij vreest, dat er in Thorbecke's

1) Vgl. Bijlage LIV.

voorstelling tóch wel eenige waarheid zal zijn. Wel tracht
Baud hem van het tegendeel te overtuigen, doch het is al van
geen belang meer, het pleit is reeds beslist.

In de voortgezette zitting van den Ministerraad moet Pahud
nu wel met de bereidverklaring van Van Twist, om ook
zonder Baud te gaan, voor den dag komen. Thorbecke heeft
dan geen moeite om de meerderheid aan zijn kant te krijgen.
Pahud trekt het voorstel in om een nederlaag te ontgaan en
zoo is Baud's aanbod van de baan.

Dan zal Baud zijn zaak verder geheel alleen verdedigen.

Wat nu gaat geschieden, is eigenlijk erg jammer. Baud's
aanbod was prachtig. Hij zag zijn stelsel bedreigd en hij heeft
geen oogenblik geaarzeld om zich als vrijwilliger te melden.
Hij was toen 6i jaar. Reis naar en verblijf in de overzeesche
gewesten zouden hem ongetwijfeld veel meer lasten dan lusten
opgeleverd hebben. Hij bood zich aan en de nieuwe richting
weigerde hem. Zijn nederlaag had niets kleineerends, in-
tegendeel, zijn gedrag strekte hem tot groote eer. Maar het
had daarbij moeten blijven. Baud wilde niet berusten. Hij wilde
zijn grootsch verleden terugroepen en daardoor werd de
geschiedenis van zijn aanbod, eens glanzend, tragi-comisch.

Duymaer van Twist, benoemd Gouverneur-Generaal,
komt bij Baud en vraagt hem wie er nu met het onderzoek
belast moet worden. Baud noemt twee namen, Smissaert^) en
Van Herwerden^), voegt er in één adem bij, dat de eerste onge-
schikt is en dat de tweede niet zal willen. Als Van Twist dan
op een daartoe strekkende vraag verklaart, dat hij nog steeds
overtuigd is van de wenschelijkheid van Baud's missie, legt
Baud hem zijn plan voor. Hij zal zijn aanbod schriftelijk her-
halen en het ditmaal niet richten aan het Ministerie, maar
rechtstreeks aan den Koning. En nog altijd bedoelde Baud
geen scheuring tusschen Koning en Minister te weeg te
brengen 1

1)nbsp;Resident van Cheribon bekend om zijn opdrijving van de cultures.

2)nbsp;O.I. ambtenaar met verlof in Nededand.

De volgende dagen is Baud vervuld van zijn voornemen en
van zijn vrees: Als er maar geen scheuring tusschen Koning
en Minister komt. Baud schrijft aan Rochussen:____Inder-
daad, indien ik den Koning met mijn voorstel bekend maakte
en hem verhaalde, dat Thorbecke stellig heeft verklaard niet
in het Ministerie te willen blijven wanneer ik werd benoemd
dan was ik binnen drie dagen K. G., terwijl het Ministerie
Thorbecke zou verschijnen op de lijst der thans in katzwijm

liggende Ministeries----1). Hij gaat op audientie bij Prins

Frederik en beiden spreken over het aanbod en schudden
zorgelijk het hoofd: Als de Koning nu maar niet de gelegen-
heid te baat neemt om zich van Thorbecke te ontdoen. Dan
komt Van Twist uit Deventer terug. Baud laat hem het
schriftelijk aanbod lezen en Van Twist vraagt om er buiten
gelaten te worden. Hij is bevreesd dat het aanbod zal leiden
tot een scheuring tusschen Koning en Ministerie en hij wil,
nu dienaar van dat Ministerie zijnde, daar niet in gemengd
worden. Baud haalt wat minachtend de schouders op, maar
het standpunt van Van Twist is juist. Alleen, Baud klom in
dien tijd van een hoog paard slechts dan af, als hij op een nog
hooger wilde gaan zitten.

Een zeer conservatief, maar zeer goed geschreven blad,
Het Goudsch Kronijkske onder het motto ,,voor de Wet, den
Koning en het Volkquot;, begon een perscampagne ten gunste
van Baud^). Daardoor was het aanbod ter oore gekomen
van den oud-Minister de Kempenaer, die er een Rotter-
damsch petitionnement voor wilde organiseeren; naar het
gevoelen van de omgeving, om het Ministerie-Thorbecke te
doen vallen.

Dan eindelijk zal Pahud voorzichtig de lont bij het kruit
brengen, in de hoop, dat het niet zal ontploffen. Hij brengt
Baud' s voornemen, een schriftelijk aanbod te doen, ter kennis
van den Koning. Op i6 Februari komt Pahud met het ant-
woord bij Baud. De Koning laat Baud vriendelijk bedanken,

J) R.A. Archief Baud No. 572, Baud aan Rochussen, 22 Jan. 1851 — Minuut, La M®.

Vgl. Bijlage LV.

maar het zou hem aangenaam zijn als de zaak verder bleef
rusten.

Ten tweede male is er dan een rustpunt in de geschiedenis
van het aanbod. Weer kan Baud zich terugtrekken en weer
laat hij het na. Maar ditmaal heeft hij het goede deel gekozen.
Er is geen enkele kans meer, dat het aanbod aanvaard wordt.
Baud weet nu, dat hij geen vrees behoeft te koesteren voor
een breuk tusschen den Koning en Thorbecke. Maar hij wil
aan zijn omgeving en aan het nageslacht een duidelijk bewijs
leveren van zijn integriteit en zijn belangeloosheid, en hij
wil een duidelijke reden hooren, waarom zijn aanbod is
afgewezen. In het eerste deel van die taak is Baud geslaagd,
in het tweede niet.

Baud gaat, het schriftelijk aanbod onder den arm, bij den
Koning op audientie. De Koning heeft duidelijk doen blijken,
dat hij van de zaak liever niet meer hooren wilde. Maar het
is niet de eerste maal, dat Baud dwars door alles heenstapt.
Eens heeft Koning Willem II hem kort na zijn aftreden als
Minister aan zijn tafel genoodigd. Baud was toen zoo gefrois-
seerd, dat hij de uitnoodiging afsloeg — een briefje aan den
adjudant van dienst: Ik ben ziek en vlak daar over heen een
verzoek aan den Koning om voorloopig van dergelijke uit-
noodigingen verschoond te mogen blijven: Want een reden
heb ik niet altijd bij de hand en het geeft geen pas, dat de
Koning in deze dagen verkeert met zijn Ministers, die hij in
Maart naar huis heeft gestuurd^). En ditmaal gaat Baud naar
Willem III, ofschoon de Koning hem verzocht heeft het
na te laten.

Baud begint met zijn aanbod te verklaren en wil dan de
reden hooren, waarom het is afgewezen. De Koning schijnt
verlegen, zoekt redenen, die met de zaak niets uitstaande
hebben. Als Baud hem het schriftuur wil overhandigen, deinst
hij verschrikt terug en wijst het pakje foliovellen — een
ongezuiverde wolbaai uit een gepestifereerd land^) — vol

Vgl. R.A. Archief Baud No. 632. Baud aan Koning Willem II, 16 Mei iJ
minuut.

Vgl. Bijlage LIV.

afgrijzen terug. Ik wil mij niet compromitteeren, zegt hij.

—nbsp;Maar laat mij U.M. dan de brief voorlezen, vraagt Baud.

—nbsp;Goed, lees op. Baud leest het aanbod voor.

—nbsp;Maar ik ben toch bang, dat ik me zal compromitteeren.
Zendt de brief eerst naar Pahud.

Baud vertrekt en stelt het aanbod bij Pahud in quarantaine.
Ondertusschen is het humeur van Baud des duivels geworden.
Pahud krijgt het zwaar te verantwoorden. Hij zit tusschen
twee vuren. Tot drie malen toe tracht hij vergeefs den Koning
het stuk te doen aannemen. Baud's Amsterdamsche familie
begint daar ter stede een petitionnementsbeweging ten gunste
van het aanbod^). Pahud moet, onder deze omstandigheden,
ter wille van den Koning hieraan een einde maken. Nieuwe
woede van de zijde van Baud. Eindelijk heeft Pahud den
Koning overtuigd, dat het schriftelijk aanbod geen virus in-
houdt. Hij krijgt verlof tot antwoorden; om te zeggen, dat
de Koning diep getroffen is door Baud's opofferende ge-
zindheid en door zijn belangeloosheid. Hij wil nog iets vrien-
delijks voor Baud doen, de pil wat vergulden. Hij vraagt
hem: Wat zal U aangenaam zijn, dat ik in het antwoord zet.
Baud zegt nurks: Zet wat Gij wilt. Het antwoord is Uw zaak,
niet de mijne. De dank voor Pahud's zwoegen.

De Kabinetsbrief van 22 Maart — het antwoord — luidt:

—nbsp;dat de verwezenlijking van het plan reeds een onderwerp
van rijpe overweging heeft uitgemaakt;

—nbsp;dat een samenloop van omstandigheden de uitvoering
niet heeft toegelaten.

Wat heeft den Koning bewogen het aanbod van Baud op
een dergelijke onverwachte wijze te behandelen ? Baud zelf
geeft een verklaring, die niet overtuigend is. Er zou een soort
koehandel geweest zijn tusschen den Koning en Thorbecke
om de voogdijwet op een bepaalde wijze te redigeeren. Baud's
afwijzing zou een zoenoffer zijn, door den Koning aan dit
verbond gebracht Maar de Koning sprak in zijn onder-
houd met Baud telkens van compromitteeren. De Koning

Baud's schoonzoon, J. J. van Braam, had zich daarmede belast.
2) Vgl. Bijlage LVl.

was bang zich tegenover zijn Ministerie te compromitteeren.
Hij wilde de eenheid der Kroon niet in gevaar brengen. Even-
wel, de rol van den passiepreekenden vos stond hem wat
tegen en bovendien: hij had geen constitutioneel ervaring.
En wie van zijn raadslieden kon hem terecht helpen ? Thor-
becke ? Dat ware een ketter bij den Paus ter biecht. De
Koning moest aarzelen, uit gebrek aan practijk. Vandaar zijn
verlangen om Baud's aanbod zonder veel gerucht uit de we-
reld te helpen. Vandaar zijn verlegenheid, zijn verwarring.
Vandaar de redactie van den Kabinetsbrief. Het aanbod is
na rijpe overweging (in den Ministerraad) gevallen. Ik — de
Koning — mocht het toen niet meer aanvaarden.

Dit is het einde van het conflict Baud-Thorbecke. Zij
zullen nog eenmaal tegen elkander in het strijdperk treden,
maar dan niet meer als Minister tegenover oud-Minister,
maar als Kamerlid-adviseur van den Minister van Koloniën
tegenover Kamerlid-hoofdman van de oppositie. Een conflict
kan men die debatten over het Regeeringsreglement van
Nederlandsch-Indië niet noemen. Eerder een samenwerking,
zooals de voorstanders van een coalitiekabinet hadden be-
doeld, maar nu niet direct, maar met Pahud als tusschen-
persoon en, bij verschil van meening, als arbiter.

Het was een bewogen periode, die van het conflict. Een tijd,
waarin eerzucht, verantwoordelijkheidsgevoel en belangeloos-
heid om de eereplaats streden in de harten van twee mannen,
van wie beiden gezegd kan worden het woord, dat Thorbecke
sprak van zijn grooten tegenstander:
— Ik zal zijn naam niet dan met eerbied noemen.

.....- . _nbsp;, ?nbsp;■!'•■ •.nbsp;_ • ■ ijV.'Tx.i?

:'t ...

i-'f-'.

r

ï

bijlagen.

mmmmmm::

k-u'V--. ....nbsp;. ^ , ■ ■ ■

-O.,,.
- il ..V ■

Wt-.M -

•^^'S-.;-. ■

AANTEEKENINGEN VAN BAUD, i6 Aug.—17 Jan. 1847/48nbsp;^

17 Augustus 1847. 2) —[De houding van de minderheid der Tweede
Kamer der Staten-Generaal bij gelegenheid van de behandeling der
begrootingswetten.] In dezen Kabinetsraad heb ik ontwikkeld, dat de
houding der minderheid niet kan gezegd worden ongrondwetmatig te zijn,
hetzij men dezelve in eenen algemeenen zm — of wel in betrekking totnbsp;_ . X

de begrootingswetten beschouwt. Waar. toch is het verboden, dat men geene ■ . .. rt. . • ■ -.
wet mag verwerpen (bij gevolg ook aannemen) om redenen buiten dienbsp;,

wet gelegen ? Waar toch is geschreven, dat men dit met de begrootings-
wetten niet doen mag ? En echter zijn dezen van eenen bijzonderen
aard. Zij zijn wetten voor eenen bepaalden tijd (twee jaren) van kracht.
Houdt die kracht op en is er nog geen nieuwe wet, dan ontstaat er
verwarring en regeringloosheid. Het stelsel om van het begrootings-
votum een votum van vertrouwen te maken kan mitsdien leiden tot
ernstige ongelegenheid. Maar wat is er tegen te doen ?

Gesteld eens, men was het eens, dat het ongrondwettig en dus
strafbaar is, wel nu, de overtreders zouden als Proteus van gedaante
veranderen en de overtreding zoodanig inrigten, dat men geen vat op
hen had. Professor Thorbecke heeft het hen geleerd. Hij achtte dwang
door het afstemmen van de begrooting om redenen buiten de begrootmg
ongeoorloofd, maar stemde om onbeduidende redenen, uit de begrooting
geput, tegen alle hoofdstukken. Men kan zonder motieven tegen stemmen
— en wat dan ? Op het voor of tegen komt het tenslotte aan. Daarin is
de Kamer vrij en moet zij vrij blijven. De Regering moet, mijns inziens,
haren gang gaan, hare plichten betrachten — om zoodoende gegronde
bedenkingen te doen wegvallen. Twee punten verdienen hier aandacht:

I. Het langzaam maar gestadig toenemen der oppositie.

Mijns inziens moet men trachten dit te stuiten door de kieskollegiën,nbsp;?

(Staten Provinciaal) aan de Regering te verbinden. Ben ik wel onderrigt,
dan heerscht bij vele Staten een wrevelige stemming tegen de Regering,nbsp;f

») „Gehouden van de Kabinetsraden van 17 Augustus 1847-6 Januari 1848 quot;
De officiëele Notulen van den Kabinetsraad werden gebruikt in Van Randwijk:
Geschiedenis der 27 Ontwerpen. Baud's particuliere aanteekeningen geven den ge-
moedstoestand van den Koning duidelijk weer.

-) R.A. Archief Baud no. 630.

— rii —

omdat de Gouverneurs alles beletten en afkeuren wat naar nieuwigheden
zweemt. Ik zou denken, dat men tot regel moest aannemen om den
Staten zoo veel mogelijk vrijheid te laten ten opzigte van publiciteit en al
wat niet verboden is bij de Grondwet. Hoe dikwijls hoort men zeggen
A of B stemt tegen de Regering omdat het tijdstip zijner herkiezing
nadert — of wel — men moet dit of dat onderwerp niet in discussie
brengen voor, maar na de verkiezingen; dat zal der regering eenige
stemmen verschillen. Bewijst dit niet, dat de leden der Tweede Kamer
vrezen niet herkozen te zullen worden, wanneer zij met de regering
instemmen ? en bewijst dit niet, dat er bij de Provinciale Staten eene
voor de regering nadeelige stemming heerscht ?

2. Het benutten der aanmerkingen en wenschen door de oppositie geuit.

Het ter sprake brengen van zoovele aan de begrooting aliëene zaken,
heeft tenminste dit nut, dat men de grieven, die er bestaan, verneemt.
Elk steeke de hand in den boezem en onderzoeke eerlijk of die grieven
gegrond zijn — zoo ja — dan doe hij de noodige voorstellen aan den
Koning. Hij doe het niet om eene oppositie te believen (dit moet het
motief niet zijn), maar uit eerlijk pligtsbesef. Op die wijze mag men
hopen eene betere stemming te doen ontstaan — mislukt dit en wordt
de minderheid meerderheid — brengt zij de regeering door het af-
stemmen der begrootingswetten in het naauw, ontstaat het geval, dat
op den 31 sten December de oude begrooting teneinde loopt en de nieuwe
is afgestemd — wel nu de tijd zal dan raad geven. Vooruit kan men niet
bepalen wat gedaan zal worden. Buitengewone maatregelen kunnen alleen
de kinderen zijn van buitengewone omstandigheden. Zoo lang de ouders
er niet zijn kan men niet over de kinderen spreken. In moeijelijke
oogenblikken weet de man van verstand, hart en moed zich te redden.
Vooraf te bepalen wat hij doen zal is onmogelijk.

Van Hall zinspeelde op grondwetsherziening, maar noemde die niet.
Hij beriep zich op openingen aan Z.M. gedaan.^)

List beweerde, dat het gedrag ongrondwettig was en dat men het
desnoods op haren en snaren moest zetten.

La Sarraz was van hetzelfde gevoelen: betreurde dat er in de sluitings-
rede niets van gezegd was — wees op de openingsrede als eene
geschikte gelegenheid om dat verzuim te herstellen — wilde niet toe-
geven aan het verlangen der oppositie — maar meende toch, dat men
een gedeelte der wenschen moest bevredigen.

De Jonge was het met mij eens, behalve in de quaestie der ongrond-
wettigheid — hij meende dat er gezondigd was tegen den geest der
grondwet. Hij geloofde ook, dat er niets aan te doen was, maar adviseerde
tenslotte zooals ik. Hij wilde onder anderen eene Commissie om de
fransche wetten te schiften.

Van Hali's ontslag, vóór de vergadering den Koning aangeboden.

Van Son: ongrondwettig — maar was het in de middelen eenigermate

met mij eens.nbsp;.. ...

Randwijk: idem. Adviseerde wat de middelen betreft met mij — hij
wilde ook de materiëele welvaart hebben bevorderd door opheffmg
der accijnsen en door het verleenen van hulp in groote ondernemmgen.
Hij achtte de stemming bij sommige Provmciale Staten slecht — bij
de meesten goed. Hij beschouwde de toenemende afkeer van menschen
in de provintiën om zich te laten kiezen en verguizen als bedenkelijk.

De Koning zeide, dat hij nog geen besluit nemen zou - voor het
oogenblik was het ook onnoodig. Nu kwamen hevige uitval en tegen de
hervormers - hij zou pal staan - het hoofd kon hij verhezen maar
zijne kroon zou hij nimmer in het slijk werpen. Zijne positie heeft hem
van der jeugd af aan tegen gestaan. Hij had vergeten burger willen
blijven. Nu de Voorzienigheid hem op den troon heeft geplaatst zal
hij zich zijner positie waardig achten. Z.M. was hevig, maar treffend

welsprekend.nbsp;• \ i\

(Kladaanteekening van dezelfde vergadering). )

De Koning, sprekende van het stelsel van ontbindbare Kamers,
ministerie etc. zeide: - de ondervinding van onze naburen prijst dat
stelsel niet aan. Elk oogenblik moet men van Ministerie veranderen. -
Soms kan men geen nieuwe Ministers vinden. - Men eindigt met te
nemen wat men krijgen kan - Wat volgt daaruit ? Dat men schobbe-
jakken, escrocs, zooals Teste c.s. op den Ministerièelen stoel moet
plaatsen tot schande van het gansche land. Maar er volgt nog meer uit.
— De Koning zelf moet zich met knoeierijen, met escroqueries inlaten.
Louis Philippe is niet minder escroc dan Teste. Men roemt zijne
knapheid - ik sta ver beneden hem - maar zooals hij regeert - door
zulke vuile middelen - zou ik niet willen regeeren - ik zou er mijne
handen niet mee willen bezoedelen.

10 October 1847.nbsp;....

In dezen Kabinetsraad heeft de Koning na een terugzicht op zijne
vroegere verklaringen „dat hij geene overtuiging van noodzakelijkheid
hadquot;, te kennen gegeven, dat hij thans die overtuiging had verkregen
en dien overeenkomstig handelen zou, getrouw aan zijne vroegere open-
bare betuigingen. Die noodzakelijkheid bestaat, zijns inziens, omtrent
art 6 na de vele en vruchteloze pogingen, om met dat artikel zooals
het ligt immer de vereischte wetten op het stem- en kiesregt tot stand

f'bnbsp;ReïtaStie naar Nederland gevluchte jacobijn, waar hij

het vertrouwen v;« Falck en andere Noordnederlandsche hbera en w.st te verwerven
Speelde in 1830 een verraderlijke rol tegen het land dat hem gas vrijheid had verleend
en kwam. na de Juli-revolutie in Frankrijk teruggekeerd, onder Louis Philpe op het
kussen als Minis/er van Openbare Werken. In Mei 1847 werd hij wegens frauduleuze
handelingen in zijn ambt bedreven tot 3 jaar gevangenisstraf veroordeeld.

3) R.A. Archief Baud no. 630.

te brengen. Bij deze gelegenheid heeft hij nagegaan, wat verder onder de
cathegorie van noodzakelijkheid of van groote wenschelijkheid zou
kunnen gebragt worden.

Dit is het geval metdeartt. 4, 7, 57, 59, 67, 72, 73, 81, 82, 86, 90, 108,
126, 128, 130, 131, 132, 133, 150, 151, 152, 153, 155, 180, 184 en 210.
De Koning wenschte nog nader in bedenking te nemen, om daarbij te
voegen eene nieuwe bepaling omtrent den ouderdom der dienstpligtigen,
omtrent eene zee-militie, omtrent een termijn voor de intreding der
nieuwe en de verbindelijkheid der oude wetten — terwijl Z.M. ein-
delijk de vraag opperde of er termen waren om toe te geven aan het ver-
langen van sommigen, dat de artikelen over veranderingen en bijvoegingen
werden gewijzigd? De zwarigheid zit in het woord noodzakelijkheid.
Hij gelooft geenszins, dat hierin verandering moet komen, maar wil
gaarne nu reeds voorloopig van gedachten wisselen. Al de Ministers,
behalve Van Hall, La Sarraz, De Jonge en Van Randwijk hebben hun
advys aangevangen met eene betuiging van erkentelijkheid, dat de
Koning zijn bekende persoonlijke afkeer van verandering heeft ten
offer gebragt aan het algemeen welzijn.

Ik heb daarbij gevoegd (in verband tot het voorgevallene in de
conferentie van den 29 Sept. j.1.), dat mij zijne mededeeling te meer
verheugde omdat ik dezelve beschouwde als het uitvloeisel van eene lang
beraamde en zelfstandige gedragslijn en niet van eene oogenblikkelijke
opwelling of van een voorbijgaande oorzaak. Meer dan twee jaren geleden
behaagde het Z.M. toch mij in een vertrouwelijk gesprek over hetzelfde
onderwerp te zeggen, dat Z.M. eerst dan noodzakelijkheid zou erkennen,
wanneer de onmogelijkheid zou zijn gebleken om met de bestaande grondwet
goede stem- en kieswetten te maken en dat, die noodzakelijkheid daar zijnde,
H.D. gaarne zoodanige andere punten daarbij zou voegen als de loop des
tijds zou hebben aangewezen als zeer wenschelijk. Dat voornemen zie ik
thans verwezenlijkt en dit verhoogt voor mij de waarde der mededeeling.
Omtrent het laatste punt was mijn voorloopig gevoelen dit: De oude
Koning heeft mij in 1840 gezegd en aangetoond, dat de bepalingen van
het elfde hoofdstuk met studie zoodanig waren geredigeerd, om te
verhoeden, dat Noord-Nederland immer in constitutieve discussiën
door België zou worden overstemd. Sedert 1839 (definitief tractaat van
scheiding) bestaat dat belang niet meer om het elfde hoofdstuk te
behouden. Moest men van meet af beginnen, ik zou niet wenschen het
in onze Grondwet te zien. Maar nu het er eenmaal is. mag het bedenkelijk
zijn, het er uit te nemen. Het woord noodzakelijkheid vooral dient
behouden, — het is het eenig goede criterium. Hadden wij eene on-
geschrevene grondwet, zooals Engeland, de bepalingen waarvan thans
rede is zouden overtollig zijn — maar met eene geschrevene grondwet
is het anders. Die kan alleen dóór bestendigheid zich vastwortelen.
Ik zou in theorie eene ongeschrevene grondwet verkiezen, — opgroeiende

met de natie en zich gestadig na de behoeften en omstandigheden vaa
het oogenblik wijzigende. Maar eene geschrevene Grondwet hebbende,
moeten wij omtrent veranderingen in dezelve een eigenaardig stelsel
volgen.

N.B. De Koning heeft het geheim opgelegd.

N.B. De Jonge van Campens Nieuwland had het voorkomen, alsof
hij jaloers was dat een ander en niet hij de nota van veranderingen met
den Koning had bekookt. Daarom herinnerde hij, dat hij na het afstemmen
van het voorstel der 9 Heeren, eene nota had ingeleverd waarin nagenoeg

dezelfde denkbeelden voorkomen.

De houding van Van Randwijk had ook dien schijn. Bij het uitgaan
der vergadering zeide Van Hall mij (onder belofte van nadere bijzonder-
heden), dat zonder zijn dringen de Koning er niet toe zou zijn overgegaan
en dat hij dit alles met Z.M. had overlegd. Er is eene omstandigheid
die daaraan eenige schijn van waarheid bijzet, n.l. deze — dat de voor-
gestelde nieuwe redactie van art. 59 der G.W. veel overeenkomst heeft
met een denkbeeld door mij in een gesprek met Van Hall geopperd en
dadelijk door hem aangegrepen, namelijk, dat men, wanneer eene ver-
andering van art. 59 onmogelijk zou zijn, althans moest zorgen, dat de
dan bestaande instellingen grondwettig werden bestendigd, opdat men
de regering niet zou kunnen dwingen tot veranderingen strijdig met
hare overtuiging. Zonderling dat Van Hall gisteren op het diner bij
den Koning nog zeide: „Ik ben verwonderd mij hier te zien, want het is
tusschen mij en Z.M. nog op haren en snarenquot; (of iets dergelijks).

Dit leidt tot de gevolgtrekking, dat de huidige mededeeling „has
taken him abackquot; en dat hij nu het voorkomen aanneemt, alsof alles
met hem was overlegd, maar dat hij eigenlijk gepiqueerd is over het
onverwacht besluit van Z.M. om het initiatief te nemen.i) Bij eene
nadere discussie der bijzonderheden moet ik op de volgende punten
letten:

Art. 225 bijvoegen: De verantwoordelijkheid der uitgevers en
schrijvers van dagbladen wordt bij de wet bepaald.

Art. 124. De Staatsinkomsten worden tevens voor gelijken tijd etc.
Wanneer bij de verschijning van het tweejarig tijdvak de Staatsinkomsten
niet opnieuw voor een gelijk tijdvak zijn vastgesteld, blijven de daartoe
bestaande wetten inmiddels van kracht.

14 October 1847.

In deze vergadering is de Troonrede artikel voor artikel besproken.
Tenslotte en na aanleiding van eene antidotale poging van La Sarraz (die
den Koning het gevaarlijke voorhield van het slot zijner troonrede en hem
voorspelde, dat hij van concessie tot concessie zou worden gesleept en

Onjuiste gevolgtrekking van Baud. Niet Van Hall, maar de Koning was gepiqueerd
door Van Hali's drijven. \ ' c^'quot; ' jnbsp;I

2) R.A. Archief Baud no. 630.

nadat de Koning in krachtige woorden het ongegronde van deze vrees
Jiad betoogd met zijn onwrikbare voornemen om nu te geven, wat ge-
geven kan worden, maar dan ook te zeggen non plus ultra, gaf de Heer van
Zuylen in krachtige bewoordingen zijne overtuiging te kennen, dat de
Koning zich stipt aan zijn programma van veranderingen houden
moest en dat hij (Van Zuylen) Z.M. met ernst zou bijstaan in het vol-
houden van den regel tot hiertoe en niet verder.

Ik vroeg dadelijk het woord en legde eene soortgelijke betuiging af.
De overigen insgelijks door eene adhesieve buiging.

12nbsp;December 1847.

In dezen Raad zijn behandeld de nieuwe projecten wegens art. 4, 7
en 57.

De inlassching in art. 7 van de woorden Gouverneurs der Koloniën,
maakte de reeds zenuwachtige stemming des Konings nog meer gaande.
Eene lange oppositie van den Minister van Buit. Zaken over art. 57
gaf daaraan eene nieuwe impulsie.

Nu kwamen er hevige uitvallen tegen degenen die Z.M. als het ware
dwongen, om zijne magt stukswijze af te staan, met zinspelingen op de
gevolgen. Het scheen, dat de Koning .... wilde hebben de ver-
haasting van zijnen dood; althans ik begreep het zoo.

Bleek en met bevende maar hevige stem voer hij uit over den zede-
lijken dwang waaronder hij lag. Deze deliberatie maakte op alle aan-
wezigen den pijnlijksten indruk, eensdeels uit vrees voor des Konings
gezondheid, anderdeels omdat hij nu het schoone standpunt verliet,
waarop hij zich in de troonrede door eene vrijwillige en op [de] waar-
deering der vaderlandsliefde rustende overtuiging had geplaatst. Met
angst zagen wij allen en ik in het bijzonder op tegen de deliberatie van
morgen, die zal beginnen met art. 59.

13nbsp;December 1847.

In dezen raad is beraadslaagd over art. 59, 67 en 73.

Tot aller vreugde was de deliberatie over art. 59 kalm en de Koning
scheen, over het geheel, in een beteren gezondheidstoestand. Die
stemming bleef voortduren bij art. 73 en hij bestreed zelfs met nadruk
en bedaardheid de bedenkingen van den Prins van Oranje die de
conflicten geheel aan de Kroon wilde hebben getrokken.

14nbsp;December 1847.

De deliberatien liepen over de verandering van art. 82 en 108.

De zaak der amendementen maakte des Konings gemelijkheid weder
gaande en gaf aanleiding tot hevige uitvallen tegen degenen die hem,
zijns ondanks, nu dwingen tot concessies, zonder nut voor het algemeen,
krenkend voor hem en slechts bevredigend voor de navolgers der steeds

R.A. Archief Baud no. 631.

R.A. Archief Baud no. 631.

R.A. Archief Baud no. 631.

veranderende constitutionele modes. De vraag door Prins Frederik ge-
daan, of de Kamer niet bij haar reglement van orde aan het meuw artikel
eene toepassing geven kon geheel strijdig met de nu gemanifesteerde in-
tentiën, (zooals de Kamer gedaan had omtrent art. 109), gaf aanleiding
tot eene discussie, die van 's Konings wege met hevigheid en verbit-
tering vi^erd gevoerd. Hij beweerde dat toen de Kamer, bij haar regl. van
orde, aan art. 109 der Grondwet eene uitlegging had gegeven, gelijk-
staande met eene grondwetsverandering, geen zijner Ministers den moed
had gehad om daartegen protest te gaan aanteekenen. Ik meende den
Koning te moeten herinneren, dat hij hierin dwaalde en dat hoezeer in
1842 die daad der Kamer onopgemerkt was gebleven, dezelve bij de
laatste herziening van het regl. van orde wel degelijk opgemerkt ge-
worden en dat de toen waarnemende Mm. van Bm. Zaken van der
Heym op Z.M.'s last, naar de Kamer was gegaan, om daar tegen te
protesteeren, in vooraf in den Kabinetsraad besproken bewoordingen.

Nu scheen de Koning zich hiervan iets te herinneren, hij zou de zaak
laten onderzoeken en het zou dan wel (zeide hij met bitterheid) blijken
dat, zoo er al geprotesteerd was, het zal zijn geweest m water en melk
phrases zooals hem dikwijls worden voorgelegd, om hem met een zoet
lijntje te trekken werwaarts men hem hebben wilde.

Deze geheele deliberatie was bedroevend; de vrees — indien het zoo
moet gaan, zal de Koning het niet uithouden, was op aller aangezigten
uitgedrukt — met en benevens teleurstelling, dat ZM. zoo geheel van
het schoone standpunt waarop H.D. zich bij de opening der Kamers had
geplaatst, is afgedaald en thans vrijwillig de rol speelt van een man die

onder een vi coactus handelt.nbsp;_

De Heer van Hall tegen wien al de door den Koning afgeschoten
„gloeiende kogelsquot; schenen gerigt, hield zich bedaard en antwoordde niet.

15 December 1847.

In deze Vergadering zijn behandeld de voorgestelde veranderingen
in art. 126, 6, 128, 130, 131. 132, i33. i5o, 152, i53gt; i55, 156, 164,

166, 180, 184, 186, en 187.

De beraadslaging was vrij kalm, behalve nu en dan eenige zin-
spelingen op de bewenng des Konings, dat vele veranderingen uit
mode en niet uit wezenlijke noodzakelijkheid werden voorgesteld.
Toen art. 130 aan de beurt kwam zeide Z.M. dat de verandering eigenlijk
onnoodig was, indien de S.S.G.G. het bestaande artikel der G.V^.
slechts met goede trouw wilden uitleggen. Maar voegde hij er bij, waar
is de-goede trouw gebleven ? Alles is thans kwade trouw en door kwade
trouw heeft men mij zoo ver gebragt als ik thans gekomen ben. Toen de
artt. 136, 137 werden behandeld, nam de gemelijkheid en de hevigheid des
Konings' toe. Hij beschouwde het voorstel om de militairen alleen voor

R.A. Archief Baud no. 631.

zuiver militaire delicten aan eene exceptionele regtsmagt te onder-
werpen en de zinspeling op de intrekking van het Hoog Militair Geregts-
hof als nieuwe bewijzen van den anti-militairen geest der Nederlanders.
Aan civiele instellingen moest alle luxe worden ten koste gelegd, maar
zoodra het eene militaire inrigting gold, moest er aan geplukt
worden. Wat hem betrof, hij had er zich nu eenmaal aan onderworpen
en hij zou zijn noodlot ondergaan, hij zou zich laten plukken. Maar
voor de regten van anderen zou hij pal staan, die regten zou hij verde-
digen, hij had het gezworen en zou het doen. Nu beschouwde hij de
exceptionele rechtspleging als een privilegie der militairen, dat zou
hen niet kunnen worden ontnomen zonder groote ontevredenheid, hij
wilde daartoe niet medewerken.

De Prins van Oranje verklaarde zich voor het voorstel der Commissie
behoudens eenige wijzigingen. Blijkbaar deed Z.H. dit, omdat de Mi-
nister van Oorlog er zich in een lange schriftelijke nota tegen had ver-
klaard. Hij beantwoordde de tegenbedenkingen van den Luitenant-
Generaal List met groote bitsheid. De Koning zag er zwak en afgemat uit.

16nbsp;December 1847.

De dehberatiën welke liepen over het veranderen van de artt.210,
211, en 212, 220, 223, en de bijvoeging van een additioneel artikel werden
met kalmte gevoerd. Slechts eenmaal nam des Konings prikkelbaarheid
de overhand, toen de Heer van Son, sprekende van het aanhangig wets-
ontwerp over de Heemraadschappen hetzelve noemde het ontwerp of
de wet van den Minister van Binnenlandsche Zaken. De Koning viel
liem bits in de rede en zeide, het is mijn ontwerp, het is des Konings
ontwerp, want ik en niet de Minister zendt het aan de Staten-Generaal.
Toen de Heer van Son eene verontschuldiging in het midden bragt
over zijne verkeerde uitdrukking, hernam de Koning met hevigheid:
„het geldt een gewichtig beginsel, want uit verkeerde uitdrukkingen ont-
staan verkeerde begrippenquot;.

17nbsp;December 1847

De deliberatiën hadden betrekking tot het voorstel van den Minister
van Oorlog om artikel 204, 205 en 206 te wijzigen in het belang van de
landmagt en tot het verlangen van den Minister van Marine dat door
eene wijziging van artikel 204, 208 en 209 de mogelijkheid worde daar
gesteld om een gedeelte der miliciens voor den zeedienst te bestemmen.
Deze discussie was zeer bedaard en er viel niets opmerkelijks voor als
bitse antwoorden nu en dan van den Prins van Oranje aan den Minister
van Oorlog. Artikel 211 werd ook afgehandeld.

18nbsp;December 1847.®)

Er werd beraadslaagd over eenige niet door de Sub-Commissie aan-

R.A. Archief Baud no. 631.

R.A. Archief Baud no. 631.

R.A. Archief Baud no. 631.

genomen of door haar ontraden gedeelten van het Komnklijk program-
ma, te weten over artikel 81 en 82 (vermeerdering der leden van de
Kamers), 123 (voortdurende verbindende kracht der begrootmgswetten),
225 (drukpers). Daarna deed de Heer van Zuylen van Nijevelt een
voorstel om hetzelfde hoofdstuk te zuiveren van tegenstrijdigheden en
onduidelijkheden. Deze discussie leverde dit merkwaardige op, dat de
Heer van Hall er zich sterk vóór verklaarde en er zelfs eene kabinets-
quaestie van maakte, terwijl de Heeren de Jonge en van Randwijk het
den Koning met bijzonderen aandrang ontriedden. De Komng ver-
klaarde er zich tenslotte tegen. Ik stelde een concihatoir voor, namelijk
nader renvooy aan de Sub-Commissie. Dit baatte niet. Bij het uitgaan
beet de Heer van Hall mij in het oor dat hij als nu zijn ontslag zou

vragen.

6 Januari 1848.

In den Kabinetsraad van heden 2) zijn al de ontwerpen gelezen en

definitief gearresteerd.nbsp;.

Toen de beurt kwam aan dat over het Stem- en Kiesregt waarin de
Sub-Commissie, op het voorstel van den Heer van der Heym met
's Konings toestemming had opgenomen de bepaling dat de zamen-
stelling van en de verkiezingen tot leden der Prov Staten geheel zou
worden overgelaten aan de wet en dat derhalve de representatie bij
standen niet langer zou zijn geradiceerd in de Grondwet, kwam er een
hevigen uitval van den Heer van Zuylen, die er ten laatste eene personele
zaak van maakte en als het ware verweet, dat de vordering van den Heer
van Hall om eene verandering in het iie Hoofdstuk te maken, de
aftreding van dien Minister had tengevolge gehad, terwijl men wel op
het blote verlangen van den Heer van der Heym eene veel gewigtiger
uitbreiding van het oorspronkelijke programma inwilligde. Nu ontstond
eene vrij warme discussie, waarin tenslotte slechts de Gr. van Randwijk
den Heer van Zuylen bij bleef, daar de Generaal List zich na de discussie

overtuigd verklaarde.nbsp;.nbsp;.

De Koning nam met bedaardheid de partij van het nieuwe ontwerp
en drong herhaaldelijk aan op het kardinale punt dat hier in aanmerking
moet komen, dat namelijk al de andere veranderingen in de Grondwet
kunnen worden afgestemd door de Staten-Generaal zonder eenig ander
gevolg dan dat de zaken zullen blijven zooals zij zijn, maar dat de voor-
dragt over het stem- en kiesregt, wanneer die verworpen wordt, telkens
opnieuw moet worden aangeboden. Vandaar de noodzakelijkheid om
die voordragt te doen omvatten al wat nog irrationeels in ons kiesstelsel
bestaat en daartoe behooren in de eerste plaats de politieke regten aan
de ridderschappen toegekend.

1) R.A. Archief Baud no. 631. .nbsp;.

De nieuwe Ministers hadden toen zitting. Van Rappard (Financiën) en Van der

Heim (Binn. Zaken).

In deze gansche discussie was de Koning vriendelijk en bedaard. Nu
en dan scheen hij vermoeid. De Heer van Zuylen trachtte ten slotte te
betogen dat het engagement hetwelk hij had aangegaan om de Konink-
lijke voorstellen te ondersteunen had omvat het behouden in de Grond-
wet [van] de representantie bij Standen. Nu de Koning zijn eigen pro-
gramma had overtreden en men een pointe en avant had gemaakt, ge-
wichtiger dan al het andere, achtte hij zich ontslagen van zijn engagement
en zou nu nader overwegen wat hem te doen stond.

11.

OVER HET ONTSLAG VAN VAN HALL,
19 Dec. 1847—13 Jan. 1848.

I. Baud aan Van Hall, 19 Dec. 1847'. i)

Amice! Het is waar wat gij zegt. Na al wat wij in de Kabinetsraden
gehoord hebben, vindt het zelfgevoel, binnen de raadzpl, geene bevredi-
ging meer. Maar daarom juist is het edelmoedig, dat wij ons dien on-
behagelijken toestand blijven getroosten om eene scheuring in dit oogen-
blik te verhoeden. Ik ben mij zelve bewust dat ik nimmer gekuipt
heb om den Koning te brengen op den rand der klove — en dat wanneer
H.D. mij, nu en dan, het redigeeren van netelige zinsneden in troon-
reden en andere documenten opdroeg, ik mij daarvan eerlijk heb ge-
kweten. Voor mij was het dan ook grievend zijne bittere zinspelingen
te hooren op de staatkundige strikken, die men Hem (zijns inziens)
gespannen heeft — en op de water en melkphrases, die Hem (dit zeide hij)
dikwijls zijn voorgelegd om Hem, met een zoet lijntje, te trekken wer-
waarts men Hem hebben wilde.

Maar die grieven brengen er mij niet toe om den Koning, in dit
moeijelijke oogenblik, mijne portefeuille voor de voeten te werpen en
H.D. toe te roepen: — Zoek eenen anderen Minister die zich zulke angels
wil laten in het hart drukkenl

Ik zal integendeel, door te blijven. Hem bewijzen, dat hij mij miskent.
Dat is, in mijn oog, edelmoedige pligtsbetrachting met terzijdestelling
des persoons.

Hoe meer ik mij overtuig, dat de Koning mij grievend heeft beleedigd,
des te vaster wordt het opgevat besluit om mijn zelfgevoel ten offer te
brengen. Het is een zwaar offer, maar daarom juist is het .brengen van
dat offer edelmoedig.

En zoud gij het vooropstellen van Uw Ik jegens het Vaderland kunnen
verantwoorden ? Neen, gewis niet.

Al noopt zedigheid U om Uzelven niet te beschouwen als onmisbaar.

R.A. Archief Baud no. 570. — Minuut.
4 — 120 —

zeker is het dat Uwe aftreding thans een groot pohtiek kwaad zou zijn
Gelukkig zou ik mij achten, zoo ik U kon bewegen om mijn voorbeeld
te volgen. Na den afloop der Grondwetsverandering kan het Jfe weder
voorop worden gesteld. Eene ministeriële aftreding mag mmmer eene

wraakoefening zijn.nbsp;• , ,nbsp;i

Bedenk ook dat hevigheid en prikkelbaarheid onmiskenbare gevolgen

zijn van 's Konings ziekte en dat H.D. in de afgeloopen week menig

woord heeft gezegd waarvan Hij, dit hoop ik, in gezonde oogenblikken

zal terugkomen.

2.nbsp;Van Hall aan Baud, 19 Dec. 1847.

Hartelijk zeg ik U, v/aarde vriend, dank voor Uwe toespraak. Ik
zou bij U komen, was het niet dat ik door bezigheden en door de vrees
van te vallen (ik schaam mij voor de gladde straten terug te beeven)

werd wederhouden.nbsp;, , -i j 1 • r

Met overhaasting zal ik niets doen. Dezen morgen heb ik den brief

gesteld en lees dien dezen avond over.

Het is geene blote opinie, maar gewetensrust na al wat wij in de ver-
schillende kabinetsraden hebben gehoord. Van onedelmoedigheid kan
niemand mij beschuldigen wiens opoffering . was en op wiens
herhaalde verklaring met gelet is, ten bewijze, dat nog Z M. nog de
Heer de Jonge nog de Heer van Randwijk mijne medewerking noodig

achtten.nbsp;..

Zoogenaamde edelmoedigheid zou zwakheid zijn.
Blijf mij beminnen en achten gelijk ik U bemin en acht.

3.nbsp;[Aanteekeningen van Baud omtrent gebeurtenissen na het ont-
slag van Van Hall].

Op Zondag den 19 Dec. schreef ik den Heer van Hall twee dringende

brieven om hem het nemen van zijn ontslag te ontraden

Hij zond zijn ontslag alzoo in en kwam mij Maandag den 20 Dec.
zijnen aan den Koning geschreven brief voorlezen.

Maandag at ik bij den Koning, met De Jonge en Van Randwijk.
Hij sprak over den brief van Van Hall en vroeg opheldering van zijn
gedrag. Ik trachtte alles te expliceeren uit zijne bekende positie tegenover

de Kamer.nbsp;^ . ...... -kj,- ■

Om de Kamer te leiden na den wil der Regering, is hij m het Minis-
terie gebragt — dit althans heeft zijn vriend Rochussen mij indertijd
gezegd Dat leiden der Kamer nu kan niet anders geschieden dan door
gestadige aanrakingen met de beide partijen. Bij het voorstellen der
bekende financiëele wetten, stak hij de vlag des behouds op om de be-
houdende partij voor de Regering te winnen.

R.A. Archief Baud no. 57°.

R.A. Archief Baud no. 631.nbsp;• , • .nbsp;,nbsp;f j

Slechts één dezer brieven aangetroffen; deze is hierboven als no. i afgedrukt.

Den partij van vooruitgang zeide hij: Stem voor de wetten — help de
financiën regelen — dan zal Uw beurt komen om bevredigd te worden. Nu
was dat tijdstip van bevrediging daar. Men vroeg veel — waarschijnhjk
was het programma van Grondwetsverandering, in Augustus door den
Heer van Hall aan den Koning gegeven, niet geheel geheim gebleven
voor zijne vrienden in de Kamer. Dat programma heeft de Koning niet
aangenomen, maar heeft er een ander gegeven. De Heer van Hall heeft
dit geadopteerd. Maar wat zal hij nu tot zijne staatkundige vrienden
zeggen om hunne stemmen te verkrijgen ? Hij wenscht hen te kunnen
wijzen op het veranderde elfde hoofdstuk. Thans kunt gij nog niet alles
krijgen wat gij wilt, maar ziet, de deur (elfde hoofdstuk) staat open.

Nu hem ook dat argument ontvalt is hij ten einde raad.

De Koning gispte dit gedrag wanneer het werkelijk zoo is.

Ik zeide: Hij heeft de rol, die men hem opgedragen had, moeten spelen

—nbsp;dit kan men hem niet kwalijk nemen. In dit gesprek mengde zich,
nu en dan, de Heer de Jonge; 's mans woorden zoo wat hierop neder
kwamen: De Koning kan zich niet laten dwingen.

Donderdag 23 December kwam de President van Rappard mij in het
vertrouwen zeggen, dat de Koning besloten had om niet toe te geven

—nbsp;dat hij (Rappard) Minister van Financiën zou worden, dat La Sarraz
(zijn zwager) zou aftreden — dat Randwijk het Ministerie van Buiten-
landscheZaken zou krijgen en Van der Heimdat vanBinnenlandscheZaken.

Vrijdag 24 December werd ik ten half twaalf bij den Koning geroepen,
die mij den vorigen dag op het diné de nieuwe combinatie had mede-
gedeeld. Hij zeide mij nu, dat Van Rappard zijne toetreding afhankelijk
had gemaakt van die van Van der Heim en dat deze vooraf wilde weten,
of de voorgestelde veranderingen der Grondwet met zijne zienswijze
overeenkwamen. De stukken waren hem gezonden — ik moest nu hem
uit 's Konings naam antwoord gaan vragen. De Heer van der Heim
maakte als conditio sine qua non, dat artikel 127 der Grondwet, hetwelk
volgens het Koninklijk programma zou behouden blijven, zou vervallen
en dat in artikel 128 zou worden gezegd: de Staten der Provinciën worden
gekozen ten getalle en op de wijze bij de wet bepaald. Wel wilde hij in de
in te leveren wetten de Ridderschappen voorop zetten en ze aldus trach-
ten te behouden, maar ze in de Grondwet geradiceerd te laten als een
kiezersstand, dit achtte hij onverdeedigbaar. Na vele besprekingen
over en weder, waarin ook, op 's Konings bevel, de Heer van Rappard
werd betrokken, gaf de Koning ten half vier uur zijne toestemming en
gelastte mij om aan de beide Heeren te schrijven, dat de zaak geklonken
was. Aan den Koning expliceerde ik duidelijk dat de Heer van Rappard
zijne positie als lid der Eerste Kamer niet wilde opgeven. De Koning
had er vrede mede.

25 December 1847.

Nadat heden ochtend in de gewone conferentie over de hooggevoelig-

heid van den Heer van Zuylen was gesproken, het de Komng mij ten
half negen roepen en zeide dat de Heer Boreel van Hoogelanden (die
hij hem gegeten had) even opgewonden was als zijn zwager. )

De Koning scheen van mij te verlangen dat ik als pacificateur zou
optreden. Ik verhaalde hem toen dat ik dit reeds hedenochtend eigener
beweging bij den Heer van Zuylen had gedaan en hem aangetoond had
dat de Koning den Graaf van Randwijk niet konde voorbij gaan zonder
groote onedelmoedigheid. De Heer van Randwijk had fnolens volensj
zijne aangename positie in Arnhem verlaten om naar den Haag te komen.
Hij had a priori betuigd van zijne ongeschiktheid voor het Ministerie.
De Koning had geïnsisteerd. De uitslag had de scrupules van Van Rand-
wijk bevestigd, maar hij was nu eenmaal tot de ministerrang verkoren
en wilde niet teruggaan, blijkens zijn aanblijven toen zijn budget met
4 stemmen was doorgegaan - kon de Koning hem dan nu zonder
groote hardheid voorbijgaan ? Neen, dit kon met enz enz De Koning
bedankte mij voor deze pogingen en toen ik hem zeide dat ik Boree
zelden ontmoette en dat eene opzettelijke visite met het bepaalde doel
om hem neder te zetten veeleer een slecht dan een goed effect zou

doen, zag Z.M. er van af.nbsp;i ,• jnbsp;• u

Ik was verwonderd over de hooge waarde die de Koning scheen te

hechten aan het bevredigen van Zuylen en Boreel.

Zondag 2 Januari.nbsp;i rr

De Heer Jacobson 2) heeft mij in vertrouwen verhaald, dat de Heer

van Hall in October (voor de opening der Stat. Gen.) aan den Heer van

Rijckevorssel 3) de vraag gedaan heeft. „Moet ik als Minister aftreden,

wanneer de Koning niet treden wil in mijn voorstel tot daarsteUing van

üeen Ministerie en van een ontbindbare Kamer?quot; Dat de Heer van

Rijckevorssel tijd gevraagd heeft om daarop te antwoorden dat antwoord

na eenige dagen heeft gegeven bij eenen uitvoerigen brief (dien hij aan

Jacobson heeft voorgelezen) het nut van die inste lingen met kracht van

reden heeft betoogd, maar tenslotte heeft gezegd, „de vraag of gij bij

, weigering des Konings, Uw ontslag moet nemen, moet gij Uzelven

„beantwoorden. Daaromtrent kan ik U geen raad geven quot;

Bij Jacobson en Van Rijckevorssel bestond de indruk dat die vraag

van Van Hall geen ander doel had gehad, dan om de redactie der N.R.

Courant te doen gelooven, dat, mogt hij aftreden, die aftreding plaats

had om de wille van die twee beginzelen. Daarom heeft Van Rijckevorssel

(de vader) zich gewacht om de vraag en het antwoord aan zijnen zoon«)

(een der redacteurs van die kourant) mede te deelen en daardoor (dus

1) Hult;ro van Zuylen van Nijevelt was gehuwd met een zuster van Boreel.

Boreel's vijandige houding kwam tot uitmg op 13 Maart.

E L. Jacobson, bekend Rotterdamsch makelaar, ^rig bewonderaar van Baud.

A. van Rijckevorssel (1790-1864) Lid van de Tweede Kamer.
«) H. van Rijckevorssel (1813—1866).

zeide Jacobson) is de fijne toeleg van Van Hall mislukt om te worden
geposeerd als de martelaar der liberale beginselen.

Jacobson meende dat Van Hall een zeer gevaarlijk mensch is —• in staat
tot alles, wat ter bevrediging van zijne heerschzucht en ijdelheid leiden
kan. Men moest hem bewaken en bespieden. Even als hij tot zijne
eigene verheffing zijn boezemvriend Rochussen heeft doen vallen door
in het geheim tegen de Conversiewet te werken — zal hij ook alles wat
hem in den weg staat opofferen, om zijn doel te bereiken. Jacobson
meende eindelijk, dat hoezeer de kouranten hem nog niet prijzen, hij echter
reeds in de openbare meening de martelaar is van de zaak der liberahteit.

Maandag 3 Januari 1848.

De Koning ontbood mij tegen één uur om te urgeren op de spoedige
herziening der aan de Subcommissie teruggegeven ontwerpen en
besliste mondehng dat de Heeren van der Heim en van Rappard nu
per se leden van die Commissie waren in plaats van de Heeren van Hall
en van Randwijk.

Ik verhaalde den Koning, en hij hoorde dit met blijkbaar genoegen aan,
dat ik dien ochtend een lang politiek gesprek met den Heer Boreel had
gehad, toen ik hem was gaan onderhouden over het al of niet drukken
der bijlagen van de wet op het batig slot.

Hij scheen vooral goed te keuren, dat ik 's Konings positie had be-
schreven als van iemand gezeten in een koets en zich hebbende voor-
geschreven om met die koets naar een zeker punt, en niet verder, te rijden.

Bij zulk een besluit is een volkomen vertrouwen noodig op dengene
die op den bok zit.

De Koning heeft twee behoudende koetsiers gekozen, niet om te blijven
stilstaan, minder nog om achterwaarts te rijden, maar om volkomen
zeker te zijn, dat zij niet verder zullen rijden dan hij heeft bepaald.
De Koning (voegde ik er bij) is in politieke zaken zeer omzigtig, tot
wantrouwen toe.

Zijne vroegere betrekkingen met de liberalen, toen hij nog Prins van
Oranje was, hebben hem (dit erkent hij dikwijls) gewigtige lessen gegeven.
Hij weet bij ondervinding dat de liberalen niet altoos regt door zee
gaan. De benoeming van Van der Heym en Van Rappard is dus geene
manifestatie van achteruitgang, maar van wijze voorzigtigheid.^) Overigens
men beoordeele ze uit hunne daden als Ministers en niet uit vroeger
opgevatte meeningen

13 Januari 1848.

Bij de Prinses Albert eetende, sprak zij lang en vertrouwelijk over
den Heer van Hall.

Na het afstemmen dier wet was Van Hall ad interim belast met de portefeuille
van Financiën.

Boreel had van de veranderingen in het Ministerie gezegd, dat zij een groote en
treurige sensatie maakten. Zie Boreel: Herinneringen, p. 331.

Prinses Marianne, dochter van Willem I, gehuwd met Prins Albert van Pruisen.

Toen haar Vader zijne benoeming tot Minister in 1842 vernam, zeide
hij: „ik hoop dat Willem nimmer berouw zal hebben van die keuzequot;.

De vraag is nu, is dat berouw op de benoeming gevolgd ? Zij meende
ja — en geloofde dat Van Hall vijandig gezind was tegen Koning en

dynastie.^)nbsp;v j 17 tt n

Zij hield hem voor valsch en onopregt. Ik verdeedigde Van Hall

zonder zijn gebreken te verbloemen.

„On a les défauts de ses qualités. Le sien est un caractère fortement
„trempé, mais ces caractères là ont le défaut de vouloir dominer etc.,
„il faut prendre les hommes tels qu'ils sont etc.quot;

III.

BAUD AAN ROCHUSSEN, 14 Maart 1848 2).

Amicissime. Uit de „portentous cloudsquot;, die ik U in mijne particuliere
van 21 Februari j.1. La M^ aanwees, is een vreeselijk onweder losgebar-
sten, dat thans bezig is, ook op ons vaderland te reageren. [Wat nu

volgt is doorgehaald]:nbsp;. , xt-nbsp;t.

„Wanneer gij het inliggend 3) uitknipsel uit de Nieuwe Rotter-

„damsche Courant van heden en vooral de onderschrapte woorden

„zult lezen, zult gij het met mij eens zijn. dat de Mmisters het aan hunne

„hooge roeping verschuldigd zijn om hun ontslag in te dienen. Dit zal

„ook geschieden. De handeling des Konings is met statesman-hke.

„Al had hij aan den President gezegd hetgeen....... is, had

„hij moeten zorgen, dat die onnutte bijvoeging met kwam in de mede-
„deeling aan de Kamers en in het kourantenbencht. Hoe het zij, ons
„blijft geen ander alternatief over, dan ons te beschouwen als weggejaagd.
„Zijt van dit oogenblik behoedzaam in Uwe mededeelingen aan eenen
„U onbekenden Minister. Wat Gij schrijven wilt, schrijf het onder
„couvert Van Karnebeek % die mij dan den brief kan geven om er al
„of niet mededeeling van te doen aan mijnen opvolger of aan den Koning.
„Ik schrijf U nader via Marseille op den 22 dezer.quot;

[Hiervoor is in de plaats gesteld]: Ik schrijf U daarover nader op den
21 ö) dezer via Marseille. Wanneer gij het inliggend uitknipsel uit de
N.R.C. leest, wanneer gij vooral let op de onderhaalde woorden, die
geloof ik, waarheid behelzen, dan zult gij beseffen, dat gij van nu af

Vgl. Bijlage XXXIL
R.A. Archief Baud no. 632. — Minuut.
3) Copie van het uitknipsel in R.A. Archief Baud no. 572.

*) Z.M. gaf tevens te kennen, dat hij zonder voorkennis zijner Ministers deze mede-
deeling deed.nbsp;,nbsp;„ u

Vice-Admiraal H. A. van Karnebeek, zwager van Rochussen.

quot;) Sic; zie boven en onder.

zeer behoedzaam in Uwe mededeelingen moet zijn, want dat zij zeer wel
zouden kunnen vallen in andere handen dan mijne. Wat gij, op de
tusschen ons bestaande vriendschappelijke wijze, schrijven wilt, schrijf
dat onder couvert Van Karnebeek. Ben ik dan afgetreden, dan zal ik
van Uwe mededeelingen het noodig voorzigtig gebruik maken bij
mijnen opvolger of bij den Koning.

Brenger dezes is de referendaris Van Alphen, sedert 20 jaar werk-
zaam bij mijn departement. Ik wilde ditmaal veiligheidshalve een courier
zenden en heb hem genomen, omdat hij intelligent is en goed Engelsch
spreekt. [Wat nu volgt is weer doorgehaald]: „Nu leg ik ditmaal de pen
,,neder. Mijne gewone bedaarde stemming heeft plaats gemaakt voor
,,hartstogtelijkheid, want zoo de Koning al niet opzettelijk aldus ge-
„handeld heeft om ons door eene fletrissure tot ontslag te dwingen —
,, dan heeft hij in alle geval al zeer luchtig omgesprongen met de eer
,,en de gemoedsrust van zijn getrouwe en welmeenende vrienden.
,,Hierover nader op den 22 dezer.quot; [Kantteekening van Baud]: Hieruit
blijkt mijne stemming op den 16 Maart '48.

IV.

KEMPENAER AAN KRUSEMAN, 15 Maart 18482).

Depêche Hollandsche IJzeren Spoorweg per Electr. Magn. Telegraaf
1848 15 Maart 2 uur 50 minuten.

„Kempenaer aan J. D. Kruseman. Kom dadelijk te 's-Hage. De
portefeuille is vacant.quot;

get. Kempenaer.

Adres J. D. Kruseman in het Rondeel of waar Z.E. is, spoed.

V.

BAUD AAN ROCHUSSEN, 21 Maart 1848

Amicissime. Mijne laatste particuliere was van den 14 dezer en is van
hier afgegaan in het pakket, waarvan Van Alphen brenger is. Sedert dien
tijd is er veel voorgevallen. Op den 6 Maart j.1. (den dag vóór de bijeen-
komst der Kamers) was er een Kabinetsraad. Mijn advies was 1° de

Hieronomys van Alphen, naamgenoot en kleinzoon van den dichter en zoon van
het bekende Tweede Kamerlid, werd inderdaad als koerier gezonden.
R.A. Archief Baud no. 632. — Telegram.
Andringa de Kempenaer.
*) R.A. Archief Baud no. 572. — Minuut, La C^.

reeds gereed zijnde ontwerpen in te dienen, niet als ultimatum, maar als
middel om op eene regelmatige en legale wijze alle verdere veranderingen
in de Grondwet tot stand te brengen, welke de omstandigheden gewis

zouden vorderen;

2° om van des Konings bereidwilligheid tot het inslaan van dien weg
te doen blijken in eene bijvoeging tot de gewone boodschap van in-
levering. Het eerste voorstel werd aangenomen, het laatste niet. De K.
zeide, de Kamer is reeds vanzelve geneigd tot vragen; ik behoef het haar
niet in den mond te geven. Op Maandag den 13e dezer ontbiedt hij den
President, zegt hem, ter mededeeling aan'de Kamer, wat ik als bijvoeging
tot de Koninklijke boodschap had voorgesteld en voegt er bij, ik doe
dit proprio motu, mij afscheidende van mijn ministers.

Deze noodlottige woorden zouden bij den slimmen en voorzigtigen
Van Akerlaken!) onschadelijk zijn geweest. De onervarenheid van Boreel
had eene tegenovergestelde werking. Alle kouranten verspreidden de
mare: „de Ministers zijn onverzettelijke behouders, de K. scheidt zich

van hen, leve de Koning!quot;

In den loop van Dinsdag werden er vele boodschappen over en weder
gezonden. De Koning ontkende aanvankelijk de bewuste woorden te
hebben gebruikt. Later beweerde hij ze in eenen anderen zin te hebben
gebezigd. Wat daarvan geweest zij, opzet of misverstand, er was slechts
één stem in den lande: „Na zulk eene behandeling kan het Ministerie
niet aanblijvenquot;.

De Jonge is reeds vervangen door Dirk Donker. Wie mijn vervanger
zal zijn is mij onbekend. De Koning weet het zelf niet. II devra subir
la loi de son premier. God geve, dat geen smeerlap de plaats bezoedele,
waarop zoo lang eerlijke mannen zaten en die ik hoopte éénmaal aan
U in te ruimen. De goede Jacobson wendt alles aan om mij te bewegen
mij op te offeren en om den K. te overtuigen, dat ik onmisbaar ben.
Het eerste zal gemakkelijker zijn dan het laatste.

Dat de K. zich, zoo als men het noemt, aan het hoofd der beweging
heeft geplaatst, zal niemand afkeuren. Dit is de tijd van breede con-
cessiën om niet alles te verliezen. De masten moeten worden gekapt
om het schip te behouden. Maar dat alles had hij kunnen doen zonder
een oogenblik den normalen weg te verlaten. Rappard, Van der Heim
en De Jonge zijn te eerlijk, om niet op den geringsten wenk, hun ontslag

te hebben genomen.

De verklaring in quaestie had moeten plaats hebben op de gewone
wijze, dat zou waarheid zijn geweest, nu is het logen, en -- wat niet
goed is, kan tot niets goeds leiden. Een ieder ziet dit in. Een ieder weet,
dat wij Z.M. sedert verscheiden jaren vruchteloos hebben aangespoord
om den weg des zoogenaamden behouds te verlaten.

1) Jhr. Mr. P. van Akerlaken (1792—1862), voorzitter van de Tweede Kamer vóór
Boreel.

Niemand gelooft, wat hij door eene openbare verklaring heeft gezegd:
„Mes Ministres m'enchaînaient, je me suis libéré de mes fersquot;.

Dezer dagen is het oude spreekwoord bevestigd: ,,à quelque chose
malheur est bonquot;. Reeds sedert twee dagen trok het graauw door de
straten met vaandels, waarop men las „leve de hervorming, weg met de
ministersquot;. Men bragt den Koning nachtelijke serenades. Hij frater-
niseerde, op de puie van het paleis (mijne pen weigert zich om het te
schrijven) met eenen Van Bevervoorde ! Hij, de man, die weinig maanden
geleden, met die natuurlijke welsprekendheid, die hem soms bezielt,
uitriep: mijn hoofd kan in het zand, mijne Kroon zal nimmer in het slijk
vallenl Waar is zij nu, die Kroon ?!

Waar die serenades geëindigd zouden hebben, is gemakkelijk te
beseffen. Toen kwam de tijding van den dood van Alexander en nu
is alles vooreerst in rouw en derhalve doodstil.

Ik schreefU inde mijne van 21 Febr. j.1. dat de Koning op den goeden
weg was om zich voor altoos los te maken van de vampyren, die steeds
zijn bloed en zijn geld hebben uitgezogen. Helaas! De gewoonte om
zich met smeerlappen en intriganten in te laten is weldra teruggekeerd.
Hij gaat thans gebukt onder een soort van terrorismus. Hij gehoor-
zaamt aan de impulsiën die hem gegeven worden door namen, die gij
kent en waarmede ik mijn papier niet wil bezwalken. Onder deze om-
standigheden is de keuze van Dirk Donker tot Minister van Justitie
geruststellend. Hij zal tenminste trachten te zorgen, dat de rust be-
waard blijve, en, als de man van de thans bovendrijvende partij, zullen
zijne pogingen meer kans hebben om doel te treffen, dan die van zijnen
voorganger, wiens invloed geheel gefnuikt was door eene reeks van
dagbladartikelen, aan welke het den Koning behaagd heeft den Kroon
op te zetten. Men beweert, dat G. Schimmelpenninck van Londen
is ontboden om een Ministerie zamen te stellen. Toen hij acht dagen
geleden hier was, heeft men er hem niet over gesproken. Ik hoop,
dat S. het zal aannemen, en dat hij toonen zal niet te behooren tot de
rei dergenen, die slechts helden zijn in het bedillen en afbreken, maar
den moed niet hebben om op te bouwen of te steunen. Zoo zijn er
velen, en Luzac staat, geloof ik ,aan het hoofd van deze laffe kohorte.
Hoe jammer, want zijn naam alleen ware thans goud waard.

Wat er worden zal van art. 59 laat zich niet vooruit zien. Zullen
thans de denkbeelden van het negental van 1845 bovendrijven? De
hemel verhoede het. Uit de kouranten die gij bij deze gelegenheid
zult ontvangen, zal U blijkeh, dat de groote meerderheid der Kamer
nogal moderaat is. Om al het overige te redden, zou ik mij niet verzetten

De invloed van Van Bevervoorde op den Koning wordt waarschijnlijk geacht.
Vgl. Colenbrander, Willem II, p. 194 en de daar aangehaalde litteratuur. Zie voor de
ontkenning van dien invloed mijn Willem II in 1848 (in bewerking).
2) Zoon van den Koning, op Madeira overleden.

tegen eene vaststelling der bestaande Regeringsreglementen bij de wet.
Maar het negental wilde de geheele koloniale wetgeving bij de Kamer
overbrengen. Dit ware doodelijk voor die eenheid van magt, waardoor
alleen het raadsel opgelost wordt, hetwelk eiken vreemdeling ,die Java
bezocht, in de oogen staart: hoe is het mogelijk, dat zooveel gedaan is met
zulke geringe middelen ?

[Sprekende over de ommekeer in Europa]:

Bij die staatsburgerlijke ontwikkeling, bij dat ontwaakte politische
leven, vaart inmiddels de algemeene welvaart slecht. Tenzy de men-
schen constitutiën leeren eten, weet ik niet hoe dat politische leven
voldoen zal aan de zeer triviale maar onwrikbare eischen van honger,
dorst en andere dierlijke behoeften.

VI.

BAUD AAN ROCHUSSEN, 22 Mei 1848 i).

.... Uw nieuw Regeringsreglement is niet onder mijne oogen ge-
weest; ik kan derhalve niet beoordeelen of het pschikt is om casu quo
in eene wet te worden geconverteerd, want Gij zult uit het algemeen
verslag der Commissie van Rapporteurs uit de Tweede Kamer gezien
hebben, dat zelfs de vrij bedaarde minderheid dier vergadering eene
wettelijke regeling der Regeringsreglementen heeft verlangd, terwijl de
Thorbeckiaansche commissie veel verder wil gaan.

Het Ministerie Schimmelpenninck is reeds gevallen. Hij en Nepveu
hebben zich niet kunnen verstaan met de overige leden, die openlijk
door hen van republikeinsche neigingen worden beschuldigd. [Volgt
de samenstelling van het Ministerie na aftreden van Schimmelpenninck.]
Dit Ministerie van éphémeriden zal, even als dat van den goeden ouden
tijd bij maandelijksche beurtwisseling door een der leden worden gepresi-
deerd, want de Grootvizier ontbreekt nog. Het is zonderling met het
Ministerie Schimmelpenninck gegaan. In tegenwoordigheid van al
zijne ambtgenoten en uit aller naam, had hij eene Anglomanische
geloofsbelijdenis afgelegd, en nu bewezen zij, dat zij het zoo Engelsch
niet gemeend hadden als hij. Een van beiden is waar. S. heeft door een
onduidelijk en onvolledig programma werkelijk tot dat misverstand
aanleiding gegeven — of wel — de ultra liberale fractie van het Kabinet
heeft hem gefopt. Wat hiervan zij, het komt mij voor, dat men geene
vier weken noodig had om te ontdekken, dat deze eerste proeve van een
homogeen Ministerie al zeer heterogeen was uitgevallen en dat — zooals
Van Lennep geestiglijk aanmerkt — Thorbecke en consorten niets

R.A. Archief Baud no. 572. Minuut, — La S^

Rochussen was doende met een herziening van het oude (Koninklijke) R.R.
van 1836.

Engelsch in de Grondwet wilden dan de substitutie van het Engelsche
by (par) aan het Nederduitsche door. (Bij de wet instede van door de wet).
Die vier weken had men beter kunnen besteden.

Het laat zich nu op de vingeren berekenen dat de Kamers zich niet
voor 15 July met de Grondwet zullen kunnen bezig houden. Men be-
weert dat de verloren tijd ingehaald en de gematigde oppositie krach-
teloos gemaakt moet worden, door eene stemming en behandeling
en bloc. Wij hadden zooiets indertijd eens moeten beproeven!! Hoe
zouden wij de volle laag gekregen hebben van de Lusac's en de Kem-
penaers'! Ik twijfel er aan of de rekkelijkheid der Kamers, hoe groot
die ook zij, zich wel tot zulk eene proeve van „wholesale legislationquot;
zal willen leenen.

Bij de Eerste Kamer althans wordt de geest van oppositie wakker en
het zou mij niet verwonderen nog eens in de Trèveskamer te hooren
zeggen: „La première chambre meurt, mais ne se rend pasquot;. De partij van
vooruitgang is door de schooljongensfouten des Konings overmoedig
geworden. De zeer groote meerderheid der Kamer had het voorbeeld
van wederzijdsche toenadering, door België gegeven, nagevolgd.
Door de commissie voor de redactie der Grondwet te benoemen uit de
zeer kleine, maar onbuigzame minderheid met toevoeging van eenige
heethoofden van het rode vendel, heeft de Koning zijn gansche toekomst
bedorven en de rust des lands in groot gevaar gebragt. De Godsdienst,
het placet en het onderwijs zullen bittere twistappels worden. Ik zie
de toekomst duister in.

Schimmelpenninck zeide mij eergisteren toen ik hem op straat
ontmoette: „het is mij gegaan zooals U; de hand die mij had moeten
ondersteunen heeft mij omver gestotenquot;.

Thorbecke doet (zegt men) het onmogelijke om Groot Vizier te worden
Maar (voegt men er bij) men wil niet van hem gediend zijn. Zelfs zijne
politieke bewonderaars en vrienden beschouwen hem als een onhandel-
baar zeeschip. Hij doet zich (ook dit beweert men) meer en meer als
republikein ja als anarchist kennen. Trouwens, de uitdrukkelijke en
onvoorwaardelijke toekenning van het regt van vereeniging in eenen tijd
waarin de clubs en meetings in Parijs en elders, het regeren onmogelijk
maken, werpt dien schijn op het gansche Ministerie.

Wat men van het koloniaal artikel maken zal, is mij onbekend.
Rijk zal u dat wel geschreven hebben. Ik vrees, dat de optreding van
de Kempenaer de schaal zal hebben doen overslaan naar de onbegrensde
bemoeijing der wetgevende Kamers en dus naar den zeer gevaarlijken
kant. Rijk heeft te veel koloniale ondervinding om blind te zijn voor
het bedenkelijke der gestadige inwerking van eene democratische
Kamer op een bestuur, dat noodwendig eenhoofdig en aristocratisch
zal moeten blijven. Hij zal daartegen wel protesteeren, maar het eenige
afdoende protest, het nededeggen zijner waardigheid, daartoe zal hij,

vrees ik, niet overgaan. Zijne zwakheid zal de zaak onherstelbaar bederven,
en gij, mijn vriend, kunt nog eenmaal geroepen worden om dezelfde
rol te spelen als de Indische regering van 1795—98, die door hare
wijsheid de anarchistische proeven heeft weten te verijdelen welke de
toenmalige volksmenners wilden genomen hebben met het toepassen
der leer van vrijheid, gelijkheid en broederschap op Java.

Toen ik op den 22 Juny 1844 in de Tweede Kamer der Staten-
Generaal de aandacht op dat beschamend tijdvak onzer koloniale
geschiedenis vestigde, dacht ik weinig, dat slechts vier jaren later
eene herhaling dier dwaasheden onder de zeer groote waarschijnlijk-
heden zou behooren. Ik beveel U de lezing aan van hetgeen ik destijds
heb gezegd en van de tot dat tijdvak behoorende retroacta en hoop
vuriglijk dat gij, mijne zienswijze deelende, het onweder, wanneer het
losbarst, zooveel mogelijk zult af weten te wenden. Het reeds bij voor-
raad toedienen van een semi officiëel antidotaal zou welligt met kwaad
zijn. De instandhouding van het stelsel van gehoorzaamheid is, op Java,
zoo identiek met het algemeen belang, dat niets moet verzuimd worden
wat daartoe kan bijdragen. Het is eene ware levenskwestie.

Wie Minister van Koloniën worden zal, laat zich zelfs met gissen.
Nahuys en Kruseman plaatsen zich op den voorgrond. De laatste heeft
zich der natie aanbevolen in een vlugschrift dat ik niet zonder antwoord
zal kunnen laten.^) Van Nes®) schijnt meer kans te hebben dan een van
beiden. De gewezen Directeur Baud komt nog steeds in aanmerking;
hij echter is te braaf om te intrigeren.

Was de Heer Wichers hier, hij zou, denk ik, veel kans hebben. Houd
hem niet langer in Indië dan hoognoodig is......

[Volgt een uitweiding over Kruseman en over de toestand in Europa].

VII.

BAUD AAN ROCHUSSEN, 21 Juny 1848

Amicissime! Op den 25 der vorige maand zond Rijk mij Uwe parti-
kuliere letteren van den 31 Maart j.1. Zonderiing is het mij U nog zoo
ernstig te hooren redekavelen over de „significatieve aftreding van
Van Hallquot;, nu die aftreding heeft opgehouden eenige significatie te
hebben, en hij zelf, wat dan ook zijne ontwerpen mogen geweest zijn,
door die van anderen, en door den loop der gebeurtenissen, is over-
vleugeld geworden. Thans tracht hij, geloof ik, het onzigtbare midden- y
punt te worden van eene partij die men zes maanden geleden, en haut '

1) Nahuys, meende men, streefde naar de Landvoogdij.

Dit antwoord was Baud's brochure: Het ontslag van J. D. Kruseman.

Mr. J. F. W. van Nes werd in 1851 Vice-President van den Raad van Indië.

*) Baud's neef, G. L. Baud.nbsp;r -ri

R.A. Archief Baud no. 572- — Minuut, La 1 .

Heu, als dol radikaal zou hebben verketterd en die thans door de be-
wegingsmenschen minachtend onder de domperianen wordt gerang-
schikt — eene partij die hare opmerkingen van tijd tot tijd, onder den
pseudonymus van Olivarius, mededeelt. Gij zult die boekskens wel van
dezelfde onbekende hand ontvangen, die ze ook mij toezendt. Ik geloof
wel dat Van Hall weder op het toneel zal verschijnen maar nu nog niet.
De ziekte is nog niet rijp.

Nimmer heb ik hooren zeggen, dat hij andermaal Uw opvolger zou
willen worden. Met zijn voor neven en nichtjes bestemd, onafhankelijk
fortuin, met zijne gehechtheid aan de gemakken des dagelijkschen
levens, met zijne neiging om, meer en meer, een Monsieur Sans-gène te
worden, met zijnen afkeer eindelijk van eenige andere assiduïteit dan
die welke groote maatregelen ten doel heeft, zou er mijns inziens al zeer
veel moeten gebeuren voor dat hij eene transatlantische reize ging
doen, om voor Satraap te gaan spelen, hoe waar het ook zij, dat hij in
dien rol geheel in zijn element zou zijn.

A propos van Satrapen, ik heb aan den Koning medegedeeld wat
gij mij schrijft omtrent de geschiktheid van Wichers voor het Indische
Pro-Consulaat. Die mededeeling heeft bij brief plaats gehad, want ik
zie Z.M. nog niet. Hartelijk zou ik mij verheugen wanneer men besloot
de koloniën onder Rijk's vlag te laten dobberen, totdat Wichers
terugkomt en om hem dan definitief te benoemen met het bijoogmerk
om U en hem ter gelegener tijd van plaatsen te doen verwisselen. De
koloniën bleven op die wijze in knappe, eerlijke en deftige handen; de
intriganten, de Robert Macaire's, de melaatschen bleven dan uitgesloten.

Voordat ik mijne mededeeling aan den Koning deed, werd mij een
brief voorgelezen van den Directeur Baud, waarin hij zijne zienswijze
omtrent het Ministerie van Koloniën ontvouwde. Uit dien brief is mij
boven allen twijffel gebleken, dat de portefeuille hem werkelijk is aan-
geboden geworden — dat hij zich ligchamelijk en uit het oogpunt van
algemeene kundigheden daarvoor ongeschikt heeft geacht — maar dat
hij, wanneer het water aan de lippen mögt komen, het Ministerie
aannemen zou, maar slechts voor eenen korten en bepaalden tijd. De
persoon die mij dezen brief voorlas (N.B. de Heer van Rijckevorsel
aan wien de brief geschreven was. Zaterdag 17 Juny 1848), verhaalde er
bij, dat het verlangen van mijnen neef eigenlijk is om Gouverneur-Gene-
raal te worden en dat, wanneer men mögt aandringen op zijne aan-
vaarding der portefeuille, hij de survivance van het Indische Pro-
Consulaat tot voorwaarde stellen zal.

Wat hiervan ook zij, ik houde mijn neef voor zelfstandig, ferm, eerlijk
en edeldenkend, en dus ook voor onbekwaam om te intrigeren. Hij heeft
zich niet op den voorgrond gesteld; men heeft hem opgezocht. Hij is

J. C. Rijk was ad interim belast met de portefeuille van Koloniën,

een knap exemplaar van den Indischen ambtenaar die zich m de Over-
zeesche bezittingen gevormd heeft, maar nimmer buiten dezelve in het
rond heeft gekeken. Zijne grondige lokale kennis is met gelouterd door
algemeene kennis. Zijne onbuigzame eerlijkheid heeft hem doen over-
gaan tot de school der Hoof denhaters, hetwelk heni in mijn oog met tot
aanbeveling strekt. Hij zou het getal der Europeesche ambtenaren willen
verüendubbelen, en de Inlandsche Hoofden die hij, met even wemig
oordeel als billijkheid, onder de algemeene categorie der schurken rang-
schikt, willen aan den kant schuiven. Het beginsel mag zedelijk goed zijn,
maar is noch wijs, noch menschkundig, noch praktisch aanwendbaar.
De praktikale oplossingen, de eenige goede in zake van regering, zijn
niets anders dan transactiën tusschen tegenstrijdige stelsels. Van Nes
die bij wege van captatio benevolentiam publicist is geworden, i) heeft
menige dwaling geredimeerd door in het Handelsblad van den 19 dezer
te zeggen: ..Wij moeten de Javanen door hunne hoofden regeren; hoe
..meer wij der hoofden magt fnuiken, hoe meer wy de onze verminderen .
Bij het sluiten dezes ontvang ik een vriendelijk bedankje van den Direc-
teur van Rappard. namens den Koning, voor het medegedeelde omtrent
Wichers. onder bijvoeging (dus luidt het briefje) .,dat de aandacht
..van Z.M. daarop gevestigd zal blijven.

VIII.

BAUD AAN ROCHUSSEN. 21 Juli 1848

[Na een uitweiding over de situatie in Frankrijk].

Gij zult zoo niet regtstreeks door het Ministerie, dan toch door de
Nieuwe Rotterdamsche Courant, te weten krijgen, wat de Tweede
Kamer heeft aangemerkt omtrent de koloniale punten voorkomende

in de herzieningsontwerpen.nbsp;, , ^nbsp;,

Geheel beaam ik wat de Kamer gezegd heeft omtrent de gevaarlijke
strekking der woorden in Europa door Thorbecke gebragt in de Grond-
wettige beschrijving van het Rijk der Nededanden. Ik geloof door mijne
gesprekken met eenige leden, veel te hebben bijgedragen tot het voor-
brengen dezer aanmerking. Dit is alsmede het geval met het door
de Kamer geopperde denkbeeld om den invloed der wetgeving op de
koloniën te beperken tot de betrekkingen tusschen haar en het n^oeder-
land, in tegenoverstelling van onderwerpen van zuiver inwendig beheer.
De verdere aanmerkingen door de Kamer omtrent de koloniën gemaakt,
drukken mijne zienswijze daarentegen met uit.

Ik acht het meer dan waarschijnlijk, dat men ten aanzien van het

1) Door het schrijven van een brochure: Eenige beschouwingen aangaande Koloniale

aangelegenheden.nbsp;^ ToTU

R.A. Archief Baud no. 572. — Minuut, La U .

batig slot eene onuitvoerlijke of wel eene zeer elastieke bepaling zal
inlasschen en dat het gehaspel over dat batig slot niet zal verminderen.
Het denkbeeld om de koloniale pensioenen door de wet te doen regelen,
voorspelt niet veel goeds aan de ambtenaren.

Ik bedroef mij over de ijskoude onverschilligheid der koloniale be-
langhebbenden van alle klassen. Onder de vele honderden petitiën
aan de Tweede Kamer ingediend, handelt, behalve het stuk van Kruse-
man, geen enkelde over de koloniale zaken . . . [volgt de mislukking
van de petitiën van Rotterdam en Amsterdam], i)

... De brochure van Professor Veth over de openbaarheid in
koloniale zaken bewijst, dat men, onder anderen, voor Nederlandsch-
Indië een vrije drukpers verlangt en dat Dr. Van Hoëvell de noodzake-
lijldieid daarvan zal aandringen door eene reisbeschrijving, waarvan ik
mij voorstel dat les mystères de Java zullen worden ten toon gesteld.
Hongersnoden en epidemieën, door de overdrijving der Europesche
kultures te weeg gebragt, zullen er een groote rol in spelen! Doctor

Bosch zal misschien ook wel achter de schermen zitten.....

Het homogeen (?) Ministerie heeft dezer dagen eene heterogene
stuiptrekking gehad, waarvan geen voorbeeld bestaat onder de vorige
orde van zaken. De Ministers van Oorlog en Marine verdeedigden
eene wet, dienende om aan de materiële verstrekkingen van het eene
Departement aan het andere, eenen wettelijken grondslag te geven.
De Minister [de Kempenaer] heeft als lid der Kamer tegen die wets-
voordragt gesproken en gestemd en is oorzaak geweest van haren val.
Indien het waar is, dat hij, gelijk men verzekert, dit gedaan heeft zonder
Rijk en Voet te waarschuwen, dan verwondert het mij, dat die twee
hem niet ä faire hebben genomen.®)

Sedert mijn laatste schrijven is Lusac afgetreden als lid der Kamer
en als Minister van Hervormde Eeredienst, in welke betrekking hij is
vervangen door Van Heemstra. Men verhaalt dat Lusac gek is geworden.
De baden van Homburg zullen den onttroonden volksman, dien ik,
in weerwil van zijne oppositie, wel lijden mögt, misschien weder te regt
brengen. De Arnhemsche Courant is woedend dat men het projekt
Thorbecke niet onveranderd geslikt heeft en dat men dien Grooten
Man niet geplaatst heeft aan het hoofd van het Ministerie. . . .

[Volgen nog eenige mededeelingen en beschouwingen o.a. over de
Balische expeditie].

1)nbsp;Zie hieronder Bijl. IX.

2)nbsp;Prof. P. J. Veth (1814—1895). De bewuste brochure: Bijdrage tot de kennis van
den politieken toestand van Nederlandsch-Indië.

Dr. W. Bosch, de bekende Indische hervormingsman.
Vraagteeken van Baud.
®) Ook de Notulen van den Ministerraad leveren over dit è faire nemen niets op.

PETITIONNEMENTEN DOOR BAUD OPGESTELD i).

Kladaanteekening: In Amsterdam heeft niemand hierop willen
teekenen. De Heer Spengler heeft het bepaaldelijk geweigerd.

Aan den Koning.
Sire!

De ondergeteekenden hebben als eigenaren van vaste goederen of van
hypotheekbrieven — als deelgenooten in huizen van negotie of in onder-
nemingen van landbouw een levendig belang bij het bewaren van orde
en rust op het eiland Java. Zij gelooven dat die orde en die rust thans
ernstig worden bedreigd en het is daarom dat zij zich wenden tot U.M.
aan wien de Grondwet het Opperbestuur der Overzeesche bezittingen

heeft toebetrouwd.

Toen de regering en de vertegenwoordiging het voornemen open-
baarden om de koloniale wetgeving, dusver alleen door U.M. en de
koloniale besturen uitgeoefend, gedeeltelijk over te brengen op de
wetgevende magt in het moederland, hebben ■ de ondergeteekenden

bescheidenlijk gezwegen.

Zij hebben geene petitiën ingeleverd, noch voor noch tegen dat voor-
nemen. Dat stilzwijgen sproot niet uit onverschilligheid en evenmin
uit de mening dat bij die voorgenomen wijzigingen veihg kan worden
gebotvierd aan afgetrokken bespiegelingen of onverstandige ijverzucht.

De ondergeteekenden zwegen in het vertrouwen dat regering en ka-
mers den voorzigtigen middenweg zullen inslaan en dat een heilzaam
Oppertoezicht niet zal ontaarden in kleingeestige en alles bedervende
bemoeizucht. Zij zwegen in de overtuiging, dat de dwalingen der
Europesche hervormingszucht, in allen geval, zouden afstuiten op het
gezond verstand der Europesche ingezetenen van Nederlandsch Indië.
Java (de overige bezittingen blijven hier buiten beschouwing) Java is W
geene Kolonie in den eigenlijken zin maar een wingewest, alwaar de l
overheerschers tot de overheerschten staan als i tot 500.

Bij deze ontzettende onevenredigheid — bij het volslagen gemis aan
homogeniteit tusschen die beide klassen - bij het aanwezen van vele
verborgene maar eigenaardige kiemen van vijandschap — is het steeds
daarvoor gehouden dat een zeer krachtig bestuur eene volstrekte behoefte
voor de partij der overheerschers is, eene behoefte zoo onontbeerlijk,
zoo vitaal, dat daaraan moeten worden opgeofferd vele van die staat-
kundige vrijheden en waarborgen, welke sedert drie eeuwen op den
vaderlandschen bodem bestaan.

1) R.A. Archief Baud no. 785-

'') Niet te identificeeren.

Velen der ondergeteekenden hebben die leer met der daad beleden.

Zij hebben zich gedurende hun verblijf in Nederlandsch-Indië dé
opheffing dier rechten en vrijheden en als het ware, hunne gelijksteUing
met de overheerschte bevolking laten welgevallen, omdat het instinct
van het zelfbehoud hen leerde, dat het hen, met de overige Europeanen
voegde om het voorbeeld te geven van volkomene onderwerping aan
het, m hun belang en om hunnentwil ingevoerde regeringsstelsel.

Terwijl de ondergeteekenden stilzwijgend den uitslag der, bij de
hooge staatsmagten, aanhangige beraadslagingen verbeidden, oAtvingen
zij de tijding, dat deze voor het oppervlakkigst verstand begrijpelijke
leer in het openbaar te Batavia is verguisd geworden.

Zij vernamen dat eenige aldaar wonende Europeanen, het overal
zoo gevaarvolle, maar op Java onduldbare regt van vereeniging be-
schouwende als eene reeds bestaande staatkundige bevoegdheid, eene
algemeene vergadering van ingezetenen hebben belegd en aldaar met
onstuimigheid hebben geeischt de opheffing van eenige grieven en de
toekenning van eenige staatkundige regten.

De ondergeteekenden hebben dit met diep leedwezen vernomen, een
leedwezen dat gewis niet werd geleenigd toen zij ontwaarden dat de
anders zoo vreedzame klasse der inlandsche Christenen, was opgeruid
geworden om aan de vergadering deel te nemen en dat de dienaren van
de Godsdienst en ambtenaren van het regtswezen, den boventoon
hebben gevoerd, in het geven van een gevaadijk voorbeeld, hetwelk
diepe en heillooze indrukken zal hebben nagelaten. Met groote bezorgd-
heid zien de ondergeteekenden latere berigten tegemoet.

Mogten Samarang en Soerebaya het voorbeeld van Batavia hebben
gevolgd; mögt ook daar met zwakheid zijn toegegeven aan de eischen
van eenen roekelozen tuimelgeest, dan zien de ondergeteekenden in het
gebeurde den aanvang van eenen staat van zaken, waarvan het uitspreken
zelfs onvoorzigtig zou zijn. In allen geval hoopen de ondergeteekenden,
dat het nu reeds bekende, zoowel aan regering als aan vertegenwoordiging
tot lering en waarschuwing zal verstrekken.

De ondergeteekenden besluiten dit eerbiedig vertoog met het twee-
leedig verzoek.

Eerstelijk. Dat het Uwe Majesteit behage op eene openbare en on-
dubbelzinnige wijze te doen blijken van H.D. voornemen, tot na-
drukkelijke handhaving van het eenig stelsel van regering, waardoor
Java, door vreedzame middelen, kan worden in rust gehouden en waar-
door aan allen, die aldaar eigendommen of belangen hebben, de gerust-
heid kan worden verschaft, dat die eigendommen en belangen staan
onder de bescherming van een verstandig en kloek bestuur.

Baud doelt op de bekende bijeenkomst te Batavia op 24 Mei 1848, waarin op
herstel van eenige grieven der Europeesche bevolking werd aangedrongen.

Ten tweede. Dat U.M. op eene even ondubbelzinnige wijze doe blijken
van H.D. afkeuring van hen die bij het voorgevallene te Batavia op eene
zoo onverantwoordelijke wijze hebben uit het oog verloren, de bijzondere
pligten die op sommigen hunner als dienaren van Staat of Kerk rusten
en de algemeefte pligten, door al de leden der Europesche maatschappij
op Java aan eikanderen en aan het gemeene vadedand, verschuldigd.

De ondergeteekenden treden in geene beoordeeling der voorgebragte
grieven. Hunne bezwaren zijn uitsluitend gerigt tegen de onberaden
wijze waarop die grieven zijn verspreid en geopenbaard geworden.

Augustus 1848. 't Welk doende etc.

[Uit een door Baud opgestelde petitie opgesteld van de Rotterdamsche
Kooplieden aan de Staten-Generaal].

Kladaanteekening: dit concept heeft niemand in Rotterdam willen
teekenen. Hoboken^) heeft het bepaaldelijk geweigerd.

[De petitie zou gezonden worden naar aanleiding van de beraad-
slagingen over de ontwerpen van grondwetsherziening. Na eene uit-
weiding over de voordeelen van het cultuurstelsel, vervolgt Baud:]
De ondergeteekenden. elke verstoring vreezende in eene orde van zaken,
die zulke heerlijke vruchten heeft gedragen voor Nederlands handel en
scheepvaart, hebben zich de vraag voorgesteld of die verstonng in een
onheilspeilenden zin te duchten is van de thans bij U.E.M. aanhangige
wijzigingen in de Grondwet. Zij hebben na nauwkeurige inzage der
ontworpen wijzigingen gemeend die vraag toestemmend te moeten
beantwoorden.

De ondergeteekenden behooren bij uitsluiting tot het bedrijvige
leven. Zij zijn gewoon alle theorieën te toetsen aan praktijk en onder-
vinding. Die theorieën slechts hebben in hun oogen waarde, welke dien
tweeleedigen toets kunnen doorstaan.

Uit dit oogpunt hebben zij nagegaan wat de ontworpen grondwets-
veranderingen omtrent de Koloniën inhouden —- ziet hier de slotsom
van hun onderzoek. De Grondwet, veranderd wordende, zooals door
de regering is voorgesteld, zal eenige artikelen bevatten die regtstreeks,
andere die zijdelings of bij gevolgtrekking op de koloniën van toepassing
zijn of kunnen worden gemaakt.

Tot de eerste cathegorie behooren art. 41 (ontwerp II) en art. 38
(ontwerp III). Onder de tweede cathegorie kan een groot gedeelte worden
gerangschikt der ardkelen, waarin algemeene beginzelen zijn bepaald
voor het Rijk der Nederlanden.

Ad. m. De ondergeteekenden vrezen dat de practische toepassing
der laatste zinsnede van het eerste gedeelte van art. 41 (ontwerp II)

Niet gedateerd, maar klaarblijkelijk ongeveer gelijktijdig met het voorafgaande
petitionnement geschreven.

2) A. of J. van Hoboken, kooplieden en reeders te Rotterdam.

zal zijn dat de wetgevende Kamers, de natuurlijke neiging van elke
staatsmagt volgende, zich al meer en meer zullen inlaten met de in-
wendige aangelegenheden van Ned. Indië — dat die bemoeijing zal
te weeg brengen, eene aanmerkelijke verlamming der magt, die thans
zoo gemakkelijk en krachtig werkt — en dat die verlamming zal toe-
nemen, naar gelang dat het democratisch element de overhand zal
verkrijgen in de wetgevende Kamers en dat die Kamers derhalve de
staatkundige tegenvoeters zullen worden eener regering, die (dit is
der ondergeteekenden gevestigde overtuiging) krachtig, eenhoofdig en
op Oostersche leest geschoeid, zal moeten blijven.

Minder bezwaar zien de ondergeteekenden in het bepalen der kolo-
niale regeringsreglementen door de wet.

Die reglementen zijn de Grondwetten der Koloniën; de bemoeijing
daarmede is geene dagelijksche en daarom juist eene minder gevaarlijke
zaak. Daar overigens het Muntwezen behoort tot de onderwerpen, die
in de regeringsreglementen zullen moeten voorkomen, behoeft daarvan,
zoo het voorkomt, niet afzonderlijk te worden gesproken.

Op deze gronden vermeenen de ondergeteekenden, dat art. 41 (eerste
gedeelte) van ontwerp II zich veilig en voegzaam tot de twee eerste
zmsneden kan bepalen en dat het vooral van overwegend belang is dat
de laatste wegvallen, als zullende leiden tot ondermijning van het gezag
van den G.G. van N.l. Geen nut hoegenaamd, maar wel nadeel zien
de ondergeteekenden verder in de bepaling van art. 38 (ontwerp No. III)
voor zoover betreft de wetten of maatregelen van algemeen bestuur in
de Koloniën. Aan den Koning en aan de koloniale besturen zal eene
uitgebreide wetgevende bevoegdheid moeten worden toegekend. Het
heeft geen nut om aan die gedelegeerde wetgevende magt te ontnemen
het bepalen van den vorm der afkondigingen en van den tijd der ver-
bindelijkheid. Wien het meerdere moet worden gelaten, moet het
mindere niet worden ontnomen. Bij de thans werkende algemeene
bepalingen van tvetgeving in Ned. Indië is in art. i verordend:

„Dat de bepalingen door den Koning of in Zijnen naam door een
„Gouv. Gen. vastgesteld, in Nederl. Indië kracht van wet verkrijgen
„door hare afkondiging in den vorm bepaald bij het reglement op het
„beleid der regering.quot; Waarom (wij vragen het) dit nu veranderd ?

Is het om de macht van den Gouv. Genl. twijfelachtig te maken of
te fnuiken? Zoo ja, dan wordt waar wat de ondergeteekenden straks
zeiden, dat de bepaling nadeelig is.

De ondergeteekenden geven derhalve aan U.E.M. in overweging om
in art. 38 (ontwerp III) niet te gewagen van de Overzeesche Bezittingen
maar de hierbedoelde bepaling over te laten aan het wettelijk regerings-
reglement.

Over den verderen inhoud van art. 38 spreken de ondergeteekenden
straks nader.

Ad. 2m. Men heeft het steeds daarvoor gehouden, dat de Grondwet
alleen betrekking had tot Nederland in Europa en dat de Grondwettige
organisatie der Koloniën was vervat in hare regeringsreglementen. Dat
heilzaam en eenvoudig beginzel is thans op losse schroeven gesteld.
Waarom ? Dit hebben de ondergeteekenden met kunnen ontdekken.
Door de [hier is doorgehaald: bespottelijke] invoeging der woorden m
Europa in art. i der Grondwet is volgens de uitdrukkelijke, door het
tegenwoordig Ministerie ge......eerde verklaring der Staatscom-
missie ten beginzel gesteld, dat het Rijk niet slechts bestaat uit zijn
grondgebied in Europa, maar ook uit de Nederlandsche Kolomen.

Deze zijn dus een gedeelte van het Rijk. Hare inwoners zijn begrepen

onder de inwoners van het Rijk.

Al wat de Grondwet bepaalt omtrent het Rijk en zijn inwoners is per se
ook toepasselijk op de Koloniën, als integrerende gedeelten van dit Rijk

en op hare bewoners.nbsp;. .

Daardoor heeft het in de Koloniën zoo onmisbare regt van uitzetting

opgehouden een ontwijfelbaar attribuut van den Gouv. Gen^te zijn -
daardoor kan men beweren dat de vrijheid van drukpers in de Kolomen is
erkend — daardoor is het regt van vereeniging en vergadering aldaar
gevestigd — daardoor is de wettelijke vaststelling der Koloniale begrootingen
regel geworden - daardoor kan de Hooge Raad der Nederlanden zich
als bevoegdheid toeschrijven om zich onmiddellijk m te laten met den
loop des regts in de Koloniën enz. Men zegge met dat deze nadeelige
gevolgen worden ondervangen door het tweede lid van art 38 (Ontwerp
ni) alwaar men leest, dat eene wet die niet uitdrukkelijk zegt, dat zij
op de bezittingen van het Rijk in andere werelddeelen moet worden toegepast,
wordt geacht enkel voor het Rijk in Europa te zijn gemaakt

Die bepaling hoe heilzaam anders, neemt de gevreesde nadeelen
slechts weg voor zooveel de gewone wetten betreft, maar zij komt die
niet voor met opzigt tot de Grondwet. Deze kan tengevolge van de heil-
loze invoeging der woorden in Europa, door Staten-Generaal, door regters,
door andere magten, door de ingezetenen, beschouwd worden als
niet slechts de beginzelen vaststellende van het Nederlandsche, maar ook
van het koloniale bestuur. Bestaat deze opvatting eens, dan zal het er
weinig toedoen dat die beginzelen niet door speciale wetten in de
Koloniën zijn in praktijk gebragt. De blote daadzaak dat zulke, voor de
rust der Koloniën gevaarlijke, leerstellingen, in de Grondwet van het
Rijk dat is in de algemeene Grondwet voor Moederland en Kolomen,
zijn 'vervat' zal onmisbaar leiden tot zwakheid en wijfifeling. bij het
gezag, dat krachtig en zelfstandig behoort te zijn - tot aanmatiging en
verzet, onder ingezetenen, bij wie slechts eerbied en onderwerping be-
hooren te heerschen.