DUYMAER VAN TWIST

EEN HISTORISCH-LIBERAAL STAATSMAN

J. ZWART

■wm

.«»Inbsp;quot; '

m

quot;smi

rii,

A. J. DUYMAER VAN TWIST

tyjr:

m

duymaer van twist

A. J. DUYMAER VAN TWIST

EEN HISTORISCH-LIBERAAL STAATSMAN
1809—1887

ACADEMISCH PROEFSCHRIFT TER VERKRIJ-
GING VAN DEN GRAAD VAN DOCTOR IN DE
LETTEREN EN WIJSBEGEERTE AAN DE RIJKS-
UNIVERSITEIT TE UTRECHT. OP GEZAG VAN
DEN RECTOR MAGNIFICUS DR. TH. M. VAN
LEEUWEN, HOOGLEERAAR IN DE FACULTEIT
DER GENEESKUNDE, VOLGENS BESLUIT VAN
DEN SENAAT DER UNIVERSITEIT IN HET
OPENBAAR TE VERDEDIGEN, OP MAANDAG
12 JUNI 1939, DES NAMIDDAGS TE 4 UUR

DOOR

IAN ZWART

GEBOREN TE NIJKERK (GOST-DONGERADEEL)

UTRECHT

N.V. A. OOSTHOEK'S UITGEVERS-MAATSCHAPPIJ

1939

bibliotheek oer
RIJKSUNIVERSITEIT
UTRECHT.

Deze studie verscliijnt tevens als deel XVI der
UTRECHTSCHE BIJDRAGEN TOT DE GE-
SCHIEDENIS, HET STAATSRECHT EN DE
ECONOMIE VAN NEDERLANDSCH-INDIE,

onder leiding van
Prof. Dr C. Gerretson en Prof. Mr Dr H. Westra.
N.V. A. Oosthoek's Uitgevers Maatschappij
Utrecht

Zij is alleen in dien vorm in den handel

ÜAN US HEIT EN MEM

mi

'ïm

tér

M

INHOUD.

Blz.

VERANTWOORDING..................................i

HOOFDSTUK I........................................6

HOOFDSTUK II........................................25

HOOFDSTUK III ......................................67

HOOFDSTUK IV....................136

HOOFDSTUK V....................165

BIJLAGEN I—XXXIII..................201

REGISTER VAN PERSONEN..............403

AANGEHAALDE WERKEN...............406

BIBLIOGRAFIE.....................408

i

. 1.«

■im

jr' ;

VERANTWOORDING.

Het is een moeilijke taak voor de schrijver ener biografie,
niet te vervallen in een overschatting der betekenis van de
held van zijn verhaal. De genegenheid, voor hem opgevat, ver-
leidt licht daartoe. De neiging, bepaalde dingen, in wezen
kenmerkend voor heel de tijd, voor te stellen als kenmerkend
voor die bepaalde persoon, maakt dat gemakkelijk.

Is nu de figuur van Duymaer van Twist een afzonderlijke
beschouwing waardig ? Zijn naam wordt niet meer genoemd.
Zijn bescheidenheid deed hem tevreden zijn met een plaats
op het tweede plan. Nimmer poogde hij zich te dringen tussen
de grote leiders van zijn tijd. Zijn invloed is slechts middellijk
geweest.

Het lag echter niet zozeer in mijn bedoeling, Duymaer van ^
Twist te schilderen als persoon, dan wel als vertegenwoordiger
van een groep zelfstandige politici, die een belangrijke, zij het
een nu vergeten rol hebben gespeeld in de nederlandse poli-
tieke geschiedenis der vorige eeuw. Hun denkbeelden wortel-j
den in de ideologie van de grote denkers der franse revolutie.
Hun afkomst echter uit de patriciersstand der nederlandse|
steden, hun hechte traditiezin en hun protestantse steilheid,
die ze van hun vaderen hadden geërfd, had een uitgesproken
stempel op hen gedrukt en hun revolutionaire denkbeelden
in een historische richting gedwongen. Zij zochten een midden-
weg in een historisch-liberale denkwijze.

Er was een tijd, dat hun invloed belangrijk was, veel be-
langrijker dan die der doktrinaire liberalen. Dat was in de
jaren tussen 1840 en 1848. Tegenover de verzwakkende
regeringspartij en de onbelangrijke groep radikale liberalen
vormden zij een element, waarmee de regering rekening
had te houden. Zelfs scheen het een ogenblik, alsof het hen

zou gelukken, hun denkbeelden in de nieuwe grondwet van
1848 neer te leggen.

I)at dit mislukte, hing samen met de onvermijdelijke scha-
duwzijde hunner deugden. Hun van huis uit meegebracht
individualisme en de afschrik die zij gekregen hadden van de
ongebreidelde factiezucht van de revolutietijd deden hen af-
wijzend staan tegenover elke partijvorming. Dit was hun
zwakheid, waardoor de kleine, goed georganiseerde, radikale
groep, aan wier hoofd Thorbecke zich gesteld had, er in
slaagde, een herziening der grondwet in haar geest tot stand
te brengen.

Dit betekende tevens het einde der historisch-liberalen als
afzonderlijke groepering. De strijd tegen de erfenis der poli-
tiek van Willem I was hun voornaamste doel geweest. Zij
hadden gevochten voor een regeling der comptabiliteit, waar-
bij het parlement een sleutelpositie zou innemen, en aldus de
koning zou kunnen beletten, een zelfstandige politiek te
voeren.

In 1848 was de koninklijke macht aan banden gelegd.
Evenwel niet door een nieuwe regeling der comptabiliteit,
maar door invoering der algehele staatkundige verantwoorde-
lijkheid der ministers aan het parlement. Hierdoor werd her-
ziening van het comptabiliteitsstelsel als waarborg tegen een
al te zelfstandige regering onnodig. Tot uitwerking van zulk
een stelsel, zoals de grondwet van 1848 het nog eiste, is het
dan ook niet gekomen.

Dit bracht mee, dat de toch al geringe samenhang onder de
historisch-liberale groep geheel verdween. Een groter deel
vond heul bij de nieuwe konservatieve partij. Een kleiner deel,
dat zich heen wist te zetten over de spijtigheid ontstaan door
het in 1848 gebeurde en over de tegenzin, opgewekt door de
afstotende persoonlijkheid van Thorbecke, ging een losse
verbintenis aan met de grote liberale partij. Onder deze laatste
groep schaarde zich ook Duymaer van Twist.

De immer sterker wordende drang tot partijvorming en de
steeds voortschrijdende radikalisering der partijen — of is
het slechts het groeiende konservatisme der oude partijen,

die het ontstaan van jonge, radikale groepen in de hand werkt ?
— deed ten slotte zowel de konservatieve partij als het over-
schot der historisch-liberale richting verdwijnen.

De invoering van het algemeen kiesrecht en de inschake-
ling van het partijwezen in het kiesstelsel heeft deze ont-
wikkeling afgesloten.

Heeft dus de historisch-liberale groep als groep nimmer een
overwegende plaats kunnen innemen, haar invloed is groter
geweest dan men oppervlakkig zou denken. Dit lag voor-
namelijk aan de kunde en de integriteit harer aanhangers,
waardoor deze een grote persoonlijke invloed konden doen
gelden.

Vooral bij Duymaer van Twist was zulks het geval. Niet
gesteund door een partij, heeft hij door zijn persoonlijk gezag
dikwijls ten goede werkzaam kunnen zijn. De invloed die
hij uitgeoefend heeft op de denkbeelden van Thorbecke
inzake de koloniale politiek, en de grote macht, die hij bij
minister De Waal had, getuigen daarvan.

Kenmerkend is de toenadering tussen Duymaer van Twist
en Thorbecke na 1860. Thorbecke, die eens de radikale
liberalen als springplank naar de macht had gebruikt, kon
zich nu niet meer van hen ontdoen. Maar terwijl hij zich
nimmer met de houding van een Van Hoëvell en een Fransen
van de Putte heeft kunnen verzoenen, heeft hij in zijn latere
jaren steeds meer toenadering gezocht en gevonden tot de
historisch-liberale richting in de persoon van Duymaer van
Twist.

Is de invloed van Duymaer van Twist op de nederlandse
politiek echter altijd van beperkte strekking gebleven, meer
onmiddellijk en meer ingrijpend is zijn invloed op het indische
bestuur geweest. Als voor hof zowel als voor radikaal-liberalen
aanvaardbare figuur was hij in 1851 als landvoogd naar Indië
vertrokken om de ietwat verlopen administratie van Rochus-
sen over te nemen. De zware taak rustte op hem, het bestuur
aldaar meer in overeenstemming te brengen met de nieuwe
denkbeelden, die in het moederland het overwicht verkregen
hadden. En daarin is hij zeer gelukkig geslaagd. De voor een

kolonie dubbel gevaarlijke fouten van het radikalisme heeft
hij weten te vermijden. Rekening houdende met het bestaande
bij het reiken naar het ideaal, en dus strevende naar een be-
hoedzame overgang, heeft hij de koloniale administratie in
een voorzichtig vooruitstrevende richting geleid, die — in
tegenstelling met de gang van zaken in het moederland — zich
in een continue gang heeft ontwikkeld en haar bekroning heeft
gevonden in de agrarische wetgeving van De Waal.

Als vertegenwoordiger der historisch-liberale richting, maar
vooral als doorvoerder van de denkbeelden dier richting in de
koloniale politiek is het, dat Duymaer van Twist beter ver-
diend heeft dan de onbekendheid, waarin hij nu verzonken is.

Bij deze studie over Duymaer van Twist hebben voor-
namelijk twee bronnen gediend.

^ In de eerste plaats het persoonlijk archief van Van Twist.
Het bleek een rijke bron van historisch materiaal. Binnen-
kort zal het in het algemeen rijksarchief te 's-Gravenhage

te raadplegen zijn.

In de tweede plaats de handelingen der staten-generaal, die
door hun lijvigheid de onderzoeker wel eens tot wanhoop
brengen, maar niettemin een schat van kennis voor de poli-
tieke geschiedenis der vorige eeuw bevatten. Waar Duymaer
van Twist 27 jaren in de staten-generaal zitting heeft gehad,
waarvan 11 jaar in de tweede kamer, was hier een vindplaats

van zeer veel gegevens.

De levensbeschrijving van de hand van Prof. Van der Lith
heeft goede hoedanigheden, maar de opsteller heeft slechts in
zeer beperkte mate gebruik kunnen maken van de gegevens
uit het archief- Van Twist. Voor deze.studie was ze vooral
van belang om de bizonderheden, die ze geeft over het per-
soonlijke leven van Van Twist.

De belangrijkste algemene werken, door mij gebruikt, zijn
die van De Bosch Kemper 2) voor de tijd tot 1848 en die van

Prof. Mr. P. A. v. d. Lith, Mr. A. J. Duymaer van Twist, in: Levensberichten
van de Mij. der Ned. Lettericunde, Leiden, 1891.
2) J. de Bosch Kemper, Geschiedenis van Nederland na 1830.

De Bruyne en Japikse en van Rengers^) voor de tijd daarna.
In het algemeen deed zich de behoefte gevoelen aan een werk
dat meer geeft dan een kort relaas der belangrijkste feiten,
zoals het in zijn soort uitnemende werk van Blok.

Over de geschiedenis van Indië gedurende het midden der
vorige eeuw ontbreekt elk betrouwbaar werk van enigszins
groteren omvang — een gebrek dat zich vooral deed gevoelen
bij de samenstelling van het derde hoofdstuk.

Z.E. den Minister van Koloniën betuig ik mijn eerbiedige
erkentelijkheid voor de toestemming tot raadpleging van
het archief van het departement.

U, Mr. G. E. Kronenberg, breng ik mijn grote dank voor
de bereidwilligheid waarmede U het archief van Duymaer
van Twist ter mijner beschikking hebt willen stellen en voor
de belangstelling die U steeds in mijn arbeid hebt getoond.

Voor de vergunning, mij door U, Mevrouw M. J. A. J.
Rosenwald-Leemans, verleend om dit werk te mogen ver-
luchten met een afbeelding van het fraaie portret van Duymaer
van Twist, ben ik zeer erkentelijk.

In Mr. B. van 't Hoff betuig ik mijn dank aan de overigen,
die hun hulp hebben verleend om mijn arbeid te verlichten.

Aan het einde mijner studie gekomen, betaamt het mij
zeer in het bijzonder mijn diepe dankbaarheid te betuigen
aan U, Prof. Dr. F. C. Gerretson, mijn promotor. Van Uwe
denkbeelden heb ik zeer veel geleerd. De persoonlijke om-
gang met U zal mij onvergetelijk blijven. In U eer ik de
universiteit, die mijn alma mater is geweest.

') J. A. de Bruyne cn l^r. N. Japikse, Staatkundige geschiedenis van Nederland in
onzen tijd.

W. J. van Welderen Rengers, Schets eener parlementaire geschiedenis van Nederland.

HOOFDSTUK L

Gelegen aan de samenvloeiing van Ysel en Schipbeek,
kan Deventer terugzien op een ver en roemrijk verleden. Als
hanzelid speelde ze eertijds met haar zusterstad Kampen een
belangrijke rol in het handelsverkeer tussen de oostzeelanden
en het duitse achterland, en na de snelle opkomst van
Amsterdam had de warendistributie vandaar langs de IJsel
naar Westfalen en het Rijnland haar welvaart bestendigd.
Onder haar burgers telde zij een belangrijke groep kooplieden
en fabrikeurs, een nieuw patriciaat, dat zijn opkomst te
danken had aan eigen arbeidzaamheid en ondernemingsgeest.

Reeds in de middeleeuwen was Deventer dan ook een
middelpunt van geestelijk en maatschappelijk leven. Haar
latijnse school genoot een uitstekende naam. En haar illustre
school — de derde inrichting van dien aard in de jonge repu-
bliek — kon in de bloeitijd de vergelijking met haar zuster-
instellingen met ere doorstaan.

Door deze hogeschool werd ook de naam Duymaer van
Twist aan Deventer verbonden. In 1797 werd namelijk Mr.
Albertus Jacobus D. v. T., pas te Leiden gepromoveerd,
benoemd tot professor in de beide rechten aan de illustre
school. Zijn vader, Ds. Jan Duymaer van Twist, was predi-
kant te Puttershoek, een zoon van Mr. Albert van Twist
en Jeanette Duymaer, en afstammeling van een geslacht
dat in vroeger tijden in Noordholland, daarna in de westelijke
generaliteitslanden had gewoond. O De jonge professor ver-
maagschapte zich spoedig aan de invloedrijke deventer
regentenkringen door in 1800 Judith van Loghum te huwen.
Van algemeen erkende bekwaamheid en vermoedelijk den

Een genealogie der familie Duymaer van Twist is te vinden in 'Nederiand's
Patricaat'.

patriotten niet ongunstig gezind, vertrok liij evenwel reeds
in 1802 als hoogleraar naar Groningen. Hier is hij vooral
bekend geworden door de strijd die hij samen met zijn
collega Gratema voerde tegen de overheersing van het neder-
lands door het romeins recht.

Op slechts 46-jarige leeftijd, in 1820, overleed hij aldaar.
Terstond vestigde zijn weduwe zich weer in haar geliefde
geboortestad, met haar beide zoons Jan, 19 jaar, en Albertus
Jacobus, II jaar oud. De jongste, onze hoofdpersoon, ont-
ving dus zijn vorming grotendeels in Deventer, waar hij
ook geboren was (20 februari 1809). Hij bezocht er de latijnse
school, die destijds onder leiding van de kundige rector
J. Brown stond, een man wiens naam hij steeds in ere heeft
gehouden. Hier werd hij onderwezen in de gebruikelijke
vakken, latijn en grieks, benevens 'de beginselen der wiskunde,
de nieuwe en oude aardrijkskunde, de nieuwe en oude ge-
schiedenis en de Grieksche en Latijnsche fabelkunde'.

Vervolgens bezocht de jonge Koos, zoals hij in familie-
kring genoemd werd, de oude illustre school, waar zijn vader
nog onderwijs gegeven had. 12 augustus 1825 liet hij zich
voor het eerst inschrijven voor de studie der rechten.

Gedurende de franse tijd had deze school een periode van
diepe inzinking doorgemaakt. Ze was verlaagd tot école
secondaire. En de restauratie van 1813 bracht haar geen
volledig herstel: ze werd athenaeum en miste dus de bevoegd-
heid om academische graden toe te kennen. Het onderwijs
dat er in deze tijden gegeven werd kan men vergelijken
met de laatste jaren van het middelbaar en de eerste jaren
van het hoger onderwijs in de huidige tijd. De leerlingen der
rechtskundige faculteit werden er opgeleid voor het kandi-
daatsexamen, dat zij aan een universiteit aflegden, waar zij
tevens hun studie gingen voltooien.

') Zic ovcr hem: Nw. Biogr. Wbic. II, 1854; J. C. v. cl. Slee, Dc illustre school tc
Deventer, 's Hagc 1916, passim; dc gedenkboeken der groningcr academie van 1864
en 1914, passim.

Ontleend aan V. d. Slee op. cit. V. d. Lith noemt ccn onjuiste datum. Van Twist
zelf noemt ergens 30 sept. 1825; maar dat zal de aanvangsdatum der cursus
geweest zijn.

Aan het athenaeum heeft onze Duymaer van Twist de
colleges van zijn broeder Jan gevolgd, die juist gedurende zijn
eerste jaar tot professor in de rechten werd benoemd. Deze
gold waar het zijn onderwijs betrof voor een man van de
oude, behoudende richting. Het ius romanum was bij hem
de hoofdschotel, het ius naturae bijzaak. In de historische
en vooral in de rechtsfilosofische richting zag hij een gevaar
voor het gezag van het ius constitutum. Wellicht is het mede
aan zijn onderwijs te danken geweest, dat zijn jongere broer
later steeds met zooveel nadruk zich heeft gekant tegen het
streven, om een juridisch vraagpunt te toetsen aan regels, die
daarbuiten zijn gelegen, bij voorbeeld aan de billijkheid.
Zulks was hem onduldbaar: 'het verwekt bij mij een diergelijk
gevoel, als een valsche toon tusschen eene welluidende
muzijk', zegt hij. Men moet niet de wetsbepalingen pogen
te wringen in een raam van eigen constructie, maar een
artikel nemen zoals het is, en vanuit de woorden opklim-
men tot de bedoeling des wetgevers. Zolang een wet van
kracht is, moet ze loyaal volgens haar bedoeling worden
uitgevoerd.

Ook aan het studentenleven nam de jonge Duymaer van
Twist actief deel: in 1827 werd hij gekozen tot assessor
amplissimi senatus. In de daaropvolgende cursus werd hij
voor het laatst te Deventer ingeschreven: na zijn candidaats-
examen op 18 mei 1829 te Leiden summa cum laude afge-
legd te hebben, vertrok hij in september daaropvolgend naar
de universiteit aldaar ter voortzetting zijner studie.

Geheel in tegenstelling tot de universiteiten in het zuiden
kenmerkten die in het noorden zich in deze tijd door een
algehele onthouding van de actuele politiek zowel bij pro-
fessoren als bij studenten. Slechts in meer klassicistische en

Jan Duymaer van Twist, geb. 1801 te Deventer, overl. 1876 ald., 1825 prom. dr.
iur. utr. Leiden, Jan. 1826 hoogl. in de reelaten te Deventer, 20 Juni d.a.v inaugurale
oratie. Na de opheffing van het athenaeum in 1872 behield hij zijn titel Zie voor hem
V. d. Slee, passim. Zie voor wat zich afspeelde rond zijn benoeming en voor de in-
vloeden die bij een dergelijke gelegenheid in een plaats als Deventer een rol speelden,
R. Fenema aan Groen van Prinsterer in: Gerretson, Briefwisseling Gr. v. Pr., I, 51.

'Over den regel: en fait des meubles Ia possession vaut titre', in Bijdr. tot Regtsgel.
en wetg. v. Den Tex en v. Hall. XII, 1838, 235.

academische vormen werden de staatkundige vraagstukken
aangeroerd.

Het verschil in interesse tussen de studenten in noord
en zuid was trouwens zinnebeeld voor de politieke belang-
stelling in beide streken. Het noorden, nog versuft door de
warreling van gebeurtenissen gedurende de franse tijd,
wenste niets liever dan een rustig bestaan onder de nieuwe
vorst. Men interesseerde er zich niet voor politiek, maar
volgde gaarne waar vader Willem voorging.

Anders het zuiden. Zowel de roomsen als de liberalen
bleken daar minder volgzaam ten aanzien van het verlichte
despotisme van de koning. Had hij door zijn kerk- en school-
politiek zich de vijandschap der roomsen al van het begin af
op de hals gehaald, de taalbesluiten en de drukpersver-
volgingen leidden er toe, dat later ook de liberalen zich van
hem afwendden. De daarop volgende unie tussen liberalen
en roomsen had ten gevolge, dat het zuiden eendrachtig in
oppositie stond tegenover de regering, zodat de vroegere
partijencontroverse zich oploste in een tegenstelling tussen
noord en zuid.

Weliswaar besefte de regering het hierin gelegen potentiele
gevaar, maar zij hoopte, door concessies aan de katholieken
beide partijen weer te kunnen scheiden, daarbij tevens ver-
trouwende op de tevredenheid der gezeten burgerij over de
welvaart, die haar economische politiek niet het minst aan
het zuiden had gebracht. Werkelijk stelde de aanvankelijke
reactie in het zuiden op de juligebeurtenissen van 1830 te
Parijs, vooral bij de roomsen, haar in het gelijk. Een buiten-
landse krijg scheen waarschijnlijker dan een burgeropstand,
en de regering zond, mede op raad van Wellington, de
meeste troepen naar de zuidelijke grensvestingen. Hierdoor
werd Brussel grotendeels van garnizoen ontbloot.

Daarvan maakte een groepje luidruchtige jonge fransgezinde
brusselaars en walen schielijk gebruik om het proletariaat
door ophitsing en omkoping op te zetten. Door de werkeloos-
heid der militaire macht werd de gaarne tot een schikking
bereide burgerij overgeleverd aan de woede van het plebs.

Arrenmoede stelde ze zich daarom al spoedig onder beschik-
king van de revolutionaire burgerwacht.

Nu wreekte zich de fout van de regering van Willem I, dat
zij te veel uit het oog verloren had de taak, aan het nieuwe
rijk door het weense kongres toegedacht: het vormen van
een militair bolwerk tegen Frankrijk. Het leger was slecht ge-
oefend en bewapend, terwijl tot overmaat van ramp het
grootste deel van het materiëel en van de voorraden zich in de
zuidelijke grensvestingen bevond. Militair onmachtig, moest
de koning de tussenkomst der mogendheden inroepen.
Dezen toonden echter weinig lust, om het uiteengevallen
koninkrijk weer op de been te helpen. Zij aanvaardden het
voldongen feit en na eindeloze onderhandelingen werd
Leopold van Saxen-Coburg erkend als koning der Belgen.

Intussen was het noorden eindelijk ontwaakt. De eisen der
belgen en het schipperen van de mogendheden deden een
oorlogzuchtige stemming ontstaan, die na de hervorming
van het leger leidde tot de tiendaagse veldtocht. De legers
der belgen werden verstrooid en de krijg zou bekroond zijn
geweest met de bezetting van Brussel, ware Frankrijk niet
tussenbeide gekomen.

De stoot was krachtig genoeg geweest, om aan de univer-
siteiten in het noorden Vergilius en de Pandecten een ogen-
blik op de achtergrond te dringen. De studenten meldden
zich alom als vrijwilligers.

Ook op de leidse studentensocieteit had het voorlezen van
's konings proclamatie 'Te wapen' grote geestdrift verwekt.
Prof. van Assen, de rector magnificus had niet veel op met
wat hij een 'ijdele studentenwapening' noemde, en ried
de koning om de leidse vrijwilligers bij de schutterij te
voegen en hen dan in hun studiestad dienst te laten doen bij
'het ijverig bewaken der Academische gebouwen en Mu-
saeen'. De koning wist de gezindheid der studenten echter
beter te waarderen, en liet hen onderbrengen in afzonderlijke
jagerscorpsen. Na korte tijd van oefening in de wapen-
handel trokken aldus de leidse jagers, waartoe ook onze
Duymaer van Twist behoorde, naar het zuiden, uitgeleide

gedaaan door de bewonderende schonen van de academie-
stad.

Tijdens hun verblijf in de brabantse garnizoensplaatsen
deed de goede Van Assen, die secretaris-adviseur van de beide
prinsen was, al zijn best, de brave leidenaren te sparen. Maar
zijn geestdriftige discipelen waren daar weinig van gediend
en namen hem dit kwalijk. Tevens voelden zij zich achter-
gesteld bij de andere jagerscorpsen, vooral het utrechtse.
Hierdoor ontstond een geest van ontevredenheid, die zich
uitte in harde woorden aan het adres van Van Assen, en zelfs
in plannen om ontslag uit den dienst te vragen.

Zover behoefde het echter niet te komen. Enkele studenten,
onder wie Van Twist lichtten Van Assen over de grieven
in, en werkelijk kwam men hen tegemoet. En toen ze in de
tiendaagse veldtocht de vuurdoop ondergingen, en ze zich bij
verschillende gelegenheden zo dapper weerden dat hun de
bizondere tevredenheidsbetuiging der beide prinsen gewerd,
was alle vroeger leed vergeten.

De grote vermoeienissen evenwel, gedurende deze tocht
doorstaan, en de algemene ontmoediging van het leger
wegens de gedwongen terugtocht na een zo schitterende over-
winning, deed ook onze leidenaars, toen ze weer in Noord-
brabant waren gekomen, naar demobilisatie verlangen. Prof.
Van Assen was hun daarbij maar al te behulpzaam, en het
gevolg was dat op 23 sept. 1831 de dappere jagers, feestelijk
verwelkomd door heel de burgerij, hun intocht in . Leiden
vierden. Korte tijd daarna werd hen allen het metalen kruis
uitgereikt.

Dit kruis was echter niet het enige ereteken, dat Duymaer
Van Twist later nog aan deze woelige dagen zou kunnen her-
inneren. Tijdens zijn diensttijd, ter gelegenheid van de
dies natalis der leidse universiteit op 7 febr. 1831, had de
rector magnificus, prof. Van Assen, aan Van Twist de be-
kroning uitgereikt voor zijn antwoord op de prijsvraag der
juridische faculteit over het onderwerp 'Quae fuit peregri-

') Duymaer van Twist aan Van Assen, 9 aug. 1831, in : Gcrrctson, Briefwisseling
van Groen van Frinsterer, I, bijlage 32.

norum, in imperio romano, conditio, turn libera republica,
turn sub caesaribus ?' Indrukwekkend moet die plechtig-
heid geweest zijn, waarbij in het oude groot-auditorium
onderscheidingstekenen werden overhandigd aan acht stu-
denten, van wie er niet minder dan zes, — waarbij ook
Duymaer van Twist, — verschenen in groot militair tenue.

Na hun terugkeer zijn de dappere krijgers al heel spoedig
weer trouw aan de studie getogen. Groen van Prinsterer kon
daaromtrent aan de belangstellende Van Assen schrijven: 'Ik
hoor over 't algemeen veel goeds omtrent de stemming der
uitgetrokkene en met zooveel roem teruggekeerde jongelui.
Zij pogchen niet en, wel verre van verwilderd te zijn, komen
zij trouw op de collegien en hebben veel lust in het werk.'

Dit was ook op Duymaer van Twist van toepassing, want
reeds op 30 november legt hij zijn doctoraal examen af en
nog geen jaar later, op 20 october 1832, besluit hij zijn
studietijd met een promotie, summa cum laude, over het
onderwerp 'De pactis quorum objectum est physice, juridice,
moraliter impossibile secundum juris naturalis, romani et
hodierni principia.'

Onderwijl hadden zich de politieke omstandigheden vol-
komen gewijzigd. De reactionaire tendenzen in de europese
politiek van de na-napoleontische tijd en de nog steeds
levende beginselen der revolutie hadden in ons werelddeel
in 1830 veranderingen te weeg gebracht, die ook in Noord-
Nederland zich reeds spoedig in hun doorwerking openbaar-
den. Er ontstond een terugwerking tegen het katholicisme
en het liberalisme, de beide richtingen die zich in het
zuiden hadden verbonden. Tegenover het roomse zuiden
greep het noorden terug op het protestantse saamhorig-

Opgenomen in de Annales Acad. Lugd. Bat. 1830/31.

2) Groen aan v. Assen 23 oct. 1831, bij Gerretson, op. cit. 489. — Zie omtrent dc
leidse jagers vooral B. W. Wttewaal van Wickenburgh en P. W. Alstorphius Grevelink,
Het Leidsche jagerscorps. Leiden 1881. Ter nodige aanvulling kan dienen Gerretson,
op. cit. passim, vooral bijl. 32.

3 Voorzover het de protestanten betrof. De roomsen in Twente, Maas en Waal
en Noordbrabant sympathiseerden met de beigen.

heidsgevoel, de band der oude republiek. Tegenover de
revolutionaire liberale beginselen die in het zuiden werk-
zaam waren, zocht het noorden heil in een konservatieve
politiek. Aldus ontstonden twee stromingen, een meer gods-
dienstig-protestantse en een meer protestants-konservatieve.

De eerste vond aanhang bij een groot deel van het lagere
volk en een klein gedeelte van het patriciaat. Zij zocht aan-
sluiting niet slechts bij de oude traditie, maar ook bij het ge-
loof der vaderen. In haar kringen vonden afscheiding en
réveil hun volgelingen. In politiek opzicht konden slechts
haar weinige aanhangers uit de hogere standen invloed uit-
oefenen. Voorzover zij zulks deden, sloten ze zich door af-
komst en relaties nauw aan bij de konservatieven. Toen door
kiesrechtuitbreiding ook haar aanhang onder het gewone volk
politiek mondig werd, heeft deze stroming zich langzamer-
hand aan de konservatieve invloeden ontworsteld en als anti-
revolutionaire richting eigen banen gezocht.

De aanhang der andere stroming, de protestants-konser-
vatieve, bevond zich vooral onder de heersende klasse. Haar
protestantisme berustte meer op traditie en uitte zich
vooral in anti-papisme. Wijl ze onder de burgerij geen grote
en onder het gewone volk geen aanhang had, is deze kon-
servatieve richting door de opeenvolgende uitbreidingen van
het kiezerscorps langzamerhand verdwenen.

Noch de liberalen, noch de roomsen hadden in de eerste
jaren na 1830 iets in te brengen. De laatsten hadden het nog
te druk met de opnieuw nodig geworden strijd voor hun
emancipatie, om reeds een belangrijke rol in het staatskun-
dige leven te kunnen spelen. En voor de liberalen was voor-
lopig de kans verkeken om hun invloed noemenswaard uit
te breiden.

Ook in de universitaire wereld, die door de belgische op-
stand ploseling zo ruw uit haar academische afgeslotenheid
was gerukt, deed zich de weerslag dezer stromingen gevoelen.
Prof. Van Assen werd een der vocalen van de protestants-
konservatieve richting. Zijn diesrede van 7 febr. 1831
is uitermate belangrijk om zijn standpunt en dat van de

door hem vertegenwoordigde richting te leren kennen. O

Duymaer van Twist voelde zich in deze dagen sterk tot
Van Assen aangetrokken. Deze speelde immers in de eerste
tijd een leidende rol bij de strijd tegen Belgie als secretaris
van de beide prinsen. Het was uit zijn handen, dat Van
Twist de bekroning van de faculteit had mogen ontvangen
met een zeer vererende toespraak. Zich aan hem verbonden ge-
voelende had Van Twist hem tijdens het verblijf in Brabant
ingelicht over de Stemming onder de jagers ten opzichte van
zijn persoon. En bij de voorbereiding zijner dissertatie is
Van Twist natuurlijk voortdurend in nauwe aanraking geweest
met zijn leermeester, aan wie hij die ook opdroeg.

Geen wonder dat Van Twist onder invloed van Van Assen
en diens richting stond. Dit blijkt ten duidelijkste uit enkele
stellingen, toegevoegd aan zijn dissertatie. Wij zullen deze
hier enigszins nader ontleden.

Het blijkt dat Van Twist huiverig is voor de autonomie
van de individu. De gemeenschap, die hij hier invoert in de
vorm van de staat, neemt de eerste plaats in; dan pas komt
de enkeling. Toetssteen bij de onderlinge verhouding tussen

1)nbsp;'De immoderata libertatis cupiditate, Europae calamitatem effectricc', in tiet frans
vertaald, en uitgegeven onder de titel 'Du désir immodéré de la liberté, considéré comme
la cause des calamités qui affligent l'Europe', Amsterdam, 1831.

2)nbsp;Zie blz. n.

Stelling XVII: Plurimum differunt libertas naturalis et libertas civilis. Libertatem
naturalem, secundum ipsius societatis civilis notionem atque indolem, cives habere
non possunt, cum libertas ille naturalis necessario in civitate eatenus circumscribenda
sit, quatenus finis requirit, qui civitatis propositus est. Libertas itaque naturalis eatenus
circumscripta tantum, quatenus finis requirit civitati propositus, haec libertatis
civilis species est ct quasi forma perfectissima (iSeav vocant Graeci). Quare omnis,
quae supra earn est, libertas necessario tendere debet ad civitatis notionem, quin ipsam
adeo civitatem turbandam et convertendam.

Stelling XVIII: Juris publici studium, his praesertim temporibus, vehenientcr videtur
commendandum. Laudabilia sunt conamina eorum, qui vera atque genuma ejus prm-
ciVia, simpiici ac perspicua, et ea, quae ad omnium captum accommodata est, rationc
explicare, atque sic eorum notitiam, quantum fieri possit, inter omnes propagare
student. Namque publice interest, ut aliquod sit momentum contra concitatorum istorum
novarumque rerum molitorum clamores, qui pulcherrimis nominibus, libcrtate, liberali-
tate, dignitate, humanitate, aequabilitate, similibus abutuntur ad civium animos
concitandos, et quietem publicam perturbandam.

Stelling XIX: Accedere non possum sententiae existimantium, mjustum esse vel
iniquum, ut et pauperes in civitate tributa quaedam pendant.

Stelling XX: Historia plurimarum Europae gentium his temporibus egregie valet
ad confirmandam hancce lieerenii V. CI. sententiam: 'der stete Vertheidiger der
scheinbar oder wirklich libeplen Ideen behält immer sein Publikum; wahrend der wahr-
haft grosze Minister zu grosz für die Popularität ist. Vid. Heeren Handb. der Ge-
schichte des Europ. Staatensystems tom. 2 Pag. 282 (Ed. 1822).

die beide is het doel van de staat, en niet het liberale adagium
van het vrij uitleven der menselijke persoonlijkheid. jWel
behoort de staat de individuële vrijheid ook weer niet wille-
keurig te beperken, maar slechts in zoverre dit nodig is voor
het verwezenlijken van het haar gestelde doel; evenwel staat
boven alles vast, dat de individu zich nimmer mag ver-
heffen boven de gemeenschap en aldus de staat belemmeren in
het nastreven van zijn doel. Niet alleen zou dit de gemeen-
schaps-idee aantasten, het zou ook verwarring stichten in de
staat zelve.

Onderzoek en popularisering van het publiekrecht zou
dit alles helder in het licht kunnen stellen en daardoor een
nuttig tegenwicht kunnen vormen tegen 'het geschreeuw van
die ophitsers en verwekkers van omwentelingen, die de
schoonste namen, vrijheid, vrijzinnigheid, waardigheid, huma-
niteit, gelijkheid en dergelijke, misbruiken om de burgers op
te ruien en de openbare orde te verstoren.' De liberale leuzen
bekoren Van Twist dus weinig.

Voor het overige schijnt Van Twist er toch ook geen hoge
verwachting van te koesteren, dat een goede staatkunde bij
de grote massa ingang zal vinden. Met instemming haalt hij
een uitspraak van de destijds in Leiden zeer gevierde histo-
ricus Heeren aan, dat hij, die liberale ideën verkondigt, of die
aan zijn denkbeelden een liberaal tintje weet te geven, steeds
de steun van het grote publiek zal genieten, terwijl daaren-
tegen de waarlijk groote staatsman te groot is om populair te
zijn.

Van de hiervoor geschilderde godsdienstig-protestantse^
richting bleef Duymaer van Twist verre. Dat hing wellicht
hiermee samen, dat in de kring waaruit hij afkomstig was,
de doorwerking van het rationalisme de religie meer tot een
erfstuk dan tot een levend bezit, meer tot een moraalleer dan
tot Gods-dienst had gemaakt. Verdraagzaamheid werd ge-
predikt, een christendom boven geloofsverdeeldheid voor-
gestaan, maar praktisch werd de religie slechts als een zaak
van de binnenkamer beschouwd. Wel verre van zich te
scharen bij de godsdienstig-protestantse groep, heeft Van

Twist deze sterk gewantrouwd. Hij vreesde, en terecht, dat
deze niet tevreden zou zijn met het door hem en zijn mede-
standers aan de staat toegekende toezicht over de ais privaat-
rechtelijke organisatie beschouwde kerk. De geestelijkheid,
niet het minst de roomse, wantrouwde hij vooral in dit op-
zicht. Hij meent, dat zij met de kerk een eigen doel nastreeft,
en acht wat hij noemt haar heerszucht een potentieel gevaar
voor de staat.

Nu hij gereed was om een maatschappelijke werkkring
te aanvaarden, lag het voor de hand dat Duymaer van
Twist die in de eerste plaats zou zoeken in zijn geboortestad,
waar hij zoveel invloedrijke betrekkingen had. In Deventer
heeft hij zich dan ook terstond als advokaat gevestigd. Nadat
hij in 1834 een benoeming tot substituut-officier had afge-
wezen, werd hij in 1835 procureur bij de rechtbank van
eerste aanleg aldaar. Het volgende jaar bracht zijn aanwijzing

als rechter-plaatsvervanger.

In zijn loopbaan bij de balie heeft Duymaer van Twist die
eigenaardige wijze van redeneren aangenomen, die we in
al zijn latere stukken terugvinden. Van een bepaald punt
uitgaande, voert hij de hoorder of lezer op een eenvoudige en
voor ieder begrijpelijke wijze, maar met onverbiddelijke
logika naar de slotsom zijner redenering. Een fraai voor-
beeld van een door hem geleverd pleidooi vinden we in een
artikel van zijn hand over een vonnis van de deventer recht-
bank, waarmee hij zich niet kon verenigen; in dat artikel
heeft' hij zijn pleitrede geheel verwerkt.

») Vgl. blz. 48 en bijlage XXXIV. In de op blz. 48 genoemde rede van 2 juli 1847 zegt
Van Twist: 'Alle geestelijkheid is heerschzuchUg. Ik wantrouw al^ geestelijkheid - Ik
sZck vin geestelijkheid v^n dat corpus morale met van de individuen. - W.lde ik
de Ztestantsche uitzonderen, de vaderlandsche geschiedenis zou m,j weerspreken
Ma^r er zijn twee redenen, die maken dat de R.C. geestelijkheid vooral in het oog moet

'^a'Ïzij^n^een'^S'loten ligchaam, dat aan één opperhoofd gehoorzaamt - zij is dus

daroVpquot;erÏoofdÏ^^^^ buitenlandsche magt en het is dus buitenlandsche magt op-
cedraeen om voor de haar toevertrouwde belangen op tc komen en niet voor de be-
langen van het Nederlandsche volk. Wat is dus daarvan te verwachten ?

'Over het bewijs der tiendpligtigheid van landerijen, volgens de thans bij ons op
dat punt bestaande wetten; bijzonder voor het geval, dat van die tiendpligtigheid geen
geschrevene titels bestaan.' in: Bijdragen tot de regtsgeleerdheid en wetgeving van Den
Tex en Van Hall, IX, 183S. 323—349-

Ook in het maatschappelijk leven zijner woonplaats was
Duymaer van Twist door zijn positie en zijn betrekkingen
als aangewezen om een rol te spelen. Zo werd hij in 1835 be-
noemd tot 'bestierder' van het bekende deventer krankzinni-
gengesticht. Met zijn collega Dr. B. H. Everts^ heeft hij
zich zeer veel moeite gegeven om de ongelukkigen een betere
verzorging te geven en de inrichting zelf te moderniseren. Aan
hun toewijding was het te danken, dat het deventer gesticht
naast dat van Utrecht in die tijd de beste instelling op dat
gebied was.

Een andere functie die Van Twist lang heeft vervuld, was
het lidmaatschap der deventer schoolcommissie, waartoe hij
in 1838 door de gemeenteraad werd benoemd.

Ook de welvaart van stad en gewest ging hem ter harte.
Geregeld woonde hij de vergaderingen van de Rijn- en IJsel-
stoombootmaatschappij te Kampen bij, en het streven dier
maatschappij, om het verkeer tussen Amsterdam en Keulen
over Zuiderzee en IJsel te bevorderen, had sterk zijn belang-
stelling.

Deze werkzaamheden, maar voorzeker ook zijn positie en
zijn persoonlijke betrekkingen met Bruce en Cost Jor-
dens, beide geboortig uit Deventer en beide toenmaals
leden der tweede kamer voor Overijsel, zullen er toe geleid

Dr. n. H. Evcrts (1810—1883); jaargenoot van v. Twist in Leiden; 1834 genees-
lieer tc Deventer; 1839 regent icranicz. gesticht; 1849/73 eerste geneesheer, later dir.
prov. krankz. gesticht v. N. Holland (Meercnberg),

') Zie: P. Stoffel, Eenige aantcckeningcn betreffende dc gcrchicdcnis van hct St.
Elisabethsgasthuis of Krankzinnigengesticht tc Deventer, in: Psych, cn Ncur. Bladen,
1898. 394 vlgg.

Dczc schoolkommissic was ccn specifiek Deventer instelling, sinds 1821 be-
staande. Dc leden, meest notabelen, werden door de gemeenteraad benoemd. De taak
der kommissie was, om toezicht te houden op hct onderwijs cn op dc onderwijzers,
toestemming tc geven tot het oprichten van scholen, sollicitanten voor onderwijzer
op te roepen cn maatregelen te treffen tot het weren van besmettelijke ziekten op dc
scholen. De praktijk was, dat dc kommissie bijna al de bevoegdheden van de gemeente-
raad ten aanzien van hct lager onderwijs uitoefende.

*) Mr. G. L Bruce, 1803 (Deventer) — 1850 (Nieuwedicp); prom. 1827 te Leiden;
1834/38 subst. off. bij de rechtbank tc Deventer; 1838/47 off. bij die tc Zwolle; 1839/47
lid der 2C kamer, 1845/47 voorzitter; leider der financiële oppositie; 1847 staatsraad
in b.d. cn gouv. van Overijsel; 1850 benoemd tot G.G., overlijdt op dc rede van
Nieuwedicp.

') Mr. W. H. Cost Jordens, 1799 (Deventer) — 1875 (ald.); prom. 1822 tc Leiden;
1826/55 rcchter tc Deventer; 1827/74 lgt;d der gemeenteraad ald.; 1842/49 lid der 2c
kamer; 1849/74 Hd der IC kamer. Financieel specialist. Liberaal. Grondig kenner van
Deventers geschiedenis.

hebben om de aandacht van de staten van dat gewest op
Duymaer van Twist te vestigen, zodat hij in Juü 1843,
pas 34 jaar oud, tot Hd der tweede kamer werd gekozen.

Onderwijl had Van Twist een trouwe en verstandige echt-
genote gevonden in Maria Joanna Beek, gewoonlijk Mietje of
Mie genoemd, een officiersdochter, stammend uit een
notabele deventer familie, met wie hij op 7 sept. 1837 m
het huwelijk was getreden. Gedurende heel zijn leven heeft
hij veel steun van haar ondervonden. Belangstellend en
liefdevol stond zij hem steeds ter zijde. Slechts de kmder-
loosheid hunner echt was een donkere schaduw op een
gelukkig huwelijksleven.

Intussen waren de politieke omstandigheden sterk veran-
derd. De spontane steun van heel het land aan 's konings
verzetspolitiek verslapte dra. De lange duur, de uitzichtloos-
heid en de zware lasten dezer politiek veroorzaakten een
gevoel van landerigheid, spoedig overgaande in berusting in
de bestaande toestand en verzet tegen het taai volhouden
des konings. En de staten-generaal wonnen. De grondwets-
herziening van 1840 en de afstand van Willem I betekenden
een afzien van het verleden.

Dit was echter geenszins een liberale overwinning. Rege-
ring noch vertegenwoordiging hadden in 1840 vaste richt-
lijnen voor de toekomst voor ogen. Het bleef in de veertiger
jaren tasten en zoeken en het liberalisme was nog aller-
minst populair.nbsp;. -j ,

Dat het er op den duur toch in geslaagd is de strijd te

quot;binnen, ligt vooral aan drie oorzaken. Vooreerst verenigde
het zich met die andere liberalistische stroming, die
haar brandpunt vond in de havensteden en de handels-
kringen, en die tegenover de autarkische politiek van
Willem' I de eenzijdige handelsvrijheid van de oude repu-
bliek had bepleit.nbsp;• 1 ru r

In de tweede plaats zocht het politieke liberalisme toe-
nadering tot de zgn. financiële oppositie, die de politiek
van Willem I verweet, mede ten gevolge van het volhar-

dingsstelsel de geldmiddelen in zulk een onoverzichtelijke
en verwarde toestand te hebben gebracht, dat zelfs de
ministers er geen weg meer in wisten.

En ten slotte werd het liberalisme begunstigd door het
ontbreken van een vaste lijn in de politiek der regering,
die geen eigen toekomstbeelden kon stellen tegenover de
liberale idealen. De liberalen bleven hierdoor in het offen-
sief, en de strijd spitste zich toe op de liberale eisen: vrij-
handel en parlementair stelsel.

De hier geschetste terugslag op het volhardingsstelsel heeft V
Duymaer van Twist niet onberoerd gelaten. Zeker, hij werd T
allerminst een radikaal, en hij is zijn leven lang afkerig ge- »
bleven van omwentelingen en plotselinge overgangen. Komt
de franse revolutie ter sprake, dan kan hij niet nalaten, zijn
afschuw te luchten over die 'omwenteling, en (de) over-
drevene begrippen van vrijheid, aan welke zij haren oor-
sprong verschuldigd was, of, liever nog, die als hare natuur-
lijke gevolgen moesten beschouwd worden.'

Maar bij een contra-revolutionaire houding is Van Twist
niet blijven staan. Een ander standpunt zoekend, is hij echter
niet genaderd tot de anti-revolutionaire opvatting, maar
heeft hij zich gesteld op de grondslag der revolutie. Natuur-
lijk, de revolutiedaad zelve, de omkering van het bestaande,
is hij steeds blijven afkeuren. Maar de franse revolutie en
haar gevolgen, waarvan de drang naar volkssouvereiniteit
een der belangrijkste is, is hij steeds meer gaan beschouwen
als een faktor in de geschiedenis, waarmee men moet rekenen
en waarop men verder moet bouwen. De revolutie wil hij
niet normatief verklaren, maar evenmin de tijd daarvóór.
Hij gelooft wel aan een goddelijke leiding in de wereldge-
schiedenis, maar niet als een direkte openbaring, die voor toe-
passing gereed ligt. Neen, men moet Gods wil zoeken af te
leiden uit het bestaande en uit de wijze waarop dit is tot stand
gekomen (waarbij dus de revolutie ook ingesloten wordt),
al is die spraak Gods in de geschiedenis vaak onduidelijk en

'Over het bewijs der tiendpliRtigheid' enz., blz. 329.

is daardoor een scherpe onderscheiding tussen het goede en
het verkeerde niet steeds mogelijk.

Dit in wezen optimistische standpunt leidt in de praktijk
^ tot een behoedzaam en kritisch zich aansluiten bij de heer-
sende denkbeelden van de tijd. Ook bij Van Twist blijkt dit.
Hij zoekt vooruitgang in de richting der liberale denkbeelden.
Niet terstond wil hij die toepassen; de oplossing van 1848
was hem veel te radikaal; maar een lange tijd van voorbe-
reiding en voorzichtige overgang moet toepassing in een
verre toekomst mogelijk maken.

Deze ontwikkelingsgang, voor een groot deel overeenkomstig
met die, welke Thorbecke heeft doorgemaakt^), heeft het
mogelijk gemaakt, dat Van Twist en de grote leider der
liberale partij elkaar op den duur steeds meer naderden.

In de politiek heeft Duymaer van Twist echter steeds een
zelfstandig en onafhankelijk standpunt ingenomen. Hoewel
sterk tegenstander van een individualistische politiek die
slechts met eigen standpunt en eigen belang rekening houdt,
heeft hij sj^eds een individuele politiek gevoerd en nimmer
de band ener partij, welker meningen hij zou hebben te
volgen, kunnen dulden. Een grote rol speelde hierbij ook
bij hem en zijn generatie de vrees, dat factievorming op-
nieuw zou leiden tot een felle strijd tussen clubs als waarvan
de gloriedagen der revolutie hadden getuigd.
^ Het is moeilijk na te gaan, of Duymaer van Twist tot dit
standpunt is gekomen als resultaat van een theoretische en
abstrakte redenering, dan wel of het de neerslag is geweest
van de terugwerking der politieke gebeurtenissen. Tegen
het eerste pleit, dat hij zijn politieke loopbaan niet is be-
gonnen met een afgerond stelsel van staatsrecht, maar dat
hij als staatsman langzaam doch gestadig tot het liberalisme
• genaderd is; iets dat minder goed mogelijk zou zijn geweest,
wanneer hij zich eenmaal had vastgelegd in een bepaald
stelsel.

Hoe dit zij, we zien dat Van Twist tegen het einde der

1) Zie vooral zijn redevoering in de tweede kamer van 6 juni 1850.

Zie Dr. J. B. Manger, Thorbecke en de revolutie, Amsterdam, 1938.

dertiger jaren een nieuw uitgangspunt had ingenomen en
zich had geschaard bij de bestrijders van de politiek van
Willem L Nu was een ieder overtuigd, dat na de vrede met
België de staatsfinanciën hervormd moesten worden. Een^
groot deel der jongere generatie, waarbij Van Twist
zich schaarde, wilde echter van de gelegenheid gebruik maken
om tegelijkertijd te komen tot loslating van het financieel-)^
economische stelsel van Willem I, die door een politiek van
bescherming en kredietverschaffing van staatswege een natio-
nale economie had willen opbouwen.

De grondslagen van dit stelsel berusten op twee ficties.
Vooreerst, dat staatsuitgaven binnen eigen land steeds pro-
duktief zijn. Vervolgens, dat het vermogen van de staat als
zedelijk lichaam, anders dan bij partikulieren, niet alleen uit
de bezittingen, maar ook uit de inkomsten bestaat.

Volgens deze gedachtengang kan de staat de nering maar
naar de tering zetten, daar de door de ingezetenen opge-
brachte lasten altijd weer in de een of andere vorm aan hen
ten goede komen, en deze kringloop de welvaart vermeerdert.
Dit 'revirement van ontvangsten en uitgaven' kan de staat
nog stimuleren door het uitgeven van leningen, schatkist-
biljetten, bankpapier of wissels. Dit brengt bovendien kapitaal-
verdubbeling mee, daar de burgers hun kapitaal behouden en
de staat in de vorm van inkomsten nieuw kapitaal verkrijgt.

Onder invloed van buitenlandse schrijvers als Benjamin
Constant verwerpt Duymaer van Twist dit stelsel volstrekt.
Hij kent geen wezensverschil tussen de inkomsten van de
staat of die van een partikulier, en onderscheidt tussen het
produktief en het improduktief verteren van het kapitaal,
al naar dien de belegger wel of niet er rente en aflossing door
kan verkrijgen. quot;)

Staatsschuld nu is geleend kapitaal, dus bezit der schuld-

Dczc gcdachtcngang wordt duidelijk uiteengezet, in ccn anonyme brochure: 'De
schuld van den staat als aanwinst van hct nationaal vermogen', in commissie, bij A. J.
van Weelden, 's Hage, 1839.

') De opvattingen van Van Twist over staatsschuld in het algemeen, over gcforcccrdc
vermindering van kapitaal of rente daarvan en ovcr amortisatie daarvan heeft hij in
drie nota's uiteengezet, die vermoedelijk uit 1844 of daarvoor stammen, cn zich in
zijn archief bevinden.

eisers. Gebruikt de staat dit, dan verteert, dwz. vernietigt ze
dit, produktief of (zoals meestal het geval is) improduktief.
Voorzover het laatste het geval is geweest, is de staat armer
geworden. 'Zoo veel iemand schuldig is, zoo veel armer is hij...
Hoe absurd is het dus te beweren, dat de staten door hunne
geldleeningen hun kapitaal of rijkdom voor het bedrag dier
geldleeningen verdubbeld hebben. Kan men dan door
kapitaal improductief te vernietigen kapitaal vermeerderen' ?

Maar ook de rijkdom der gezamenlijke ingezetenen ver-
mindert door de staatsschuld, en wel met het bedrag, van
haar gevorderd als belasting ter betaling van de rente. De rijk-
dom der schuldeisers verandert niet, daar zij geld beleggen,
dat ze reeds bezaten.

Inderdaad ging het stelsel van U^illem I op den duur niet
meer op, en dreigde onder invloed van het volhardingsstelsel
de schuldenlast weinig minder dan desastreus te worden.
Schuldvermindering werd algemeen dringend nodig geacht.

Van verschillende zijden werd nu als gemeesmiddel een
geforceerde vermindering van de rente of de hoofdsom der
staatsschuld aangeprezen. Van Twist acht zulks echter onge-
oorloofd. Het is onrechtvaardig, wijl contractbreuk. 'Onge-
twijfeld wordt de staat rijker, ... maar het is eene vermeerde-
ring van rijkdom ongeveer als van hem, die na van eenige
menschen geld te hebben geleend of ze op andere manieren
te hebben opgeligt, met het geld naar Engeland of Amerika
gaat.'

Wel blijft bij toepassing van dit middel de nationale
rijkdom gelijk, maar ten aanzien van de individuele schuld-
eisers werkt het hoogst onredelijk. 'Sommige, die minder be-
lasting behoeven te betalen, worden juist zoo veel rijker als
anderen . . . armer worden. Het is dus de meest onregtvaar-
dige belasting op de bezittingen of inkomsten, die niet de
geheele natie pro rato, maar slechts enkelen drukt.'

Het enige juiste middel tot vermindering van schuld is
volgens Van Twist amortisatie. Dit brengt grote voordelen
mee. Vooreerst wordt de staat rijker, daar de schuld ver-
mindert. Maar ook de rijkdom der ingezetenen vermeerdert.

wijl de lasten voor de staatsschuld niet meer op hun ver-
mogen drukken. Zelfs de schuldeisers worden door aflossing
van een deel der schuld rijker, omdat de zekerheid en daar-
mede de waarde van het resterende deel daardoor toeneemt.

De indirekte voordelen van amortisatie zijn evenwel niet
minder belangrijk. De kredietwaardigheid der staat ver-
meerdert, waardoor conversie en nieuwe leningen tegen
lager rente mogelijk worden. Voor de natie betekent het
kapitaalvermeerdering en rentedaling, wat weer prikkelend
werkt op de ontwikkeling der industrie. Voor de afzonder-
lijke schuldeiser wordt de hieruit voortvloeiende rentedaling
vergoed door de kapitaalvermeerdering, die bij belegging
in de industrie veel groter is dan bij belegging in staats-
schuld.

In economisch opzicht is amortisatie ook beter dan be-
lastingverlaging. Dit laatste middel werkt over te veel per-
sonen, waardoor het per hoofd bespaarde te gering is dan dat
zich daaruit nieuw kapitaal kan vormen.

De moeilijkheid is echter, hoe de staat tot amortisatie
moet komen, daar ze niets heeft, dat niet van de ingezetenen
afkomstig is. Het middel daartoe wil Van Twist nu zoeken in
kapitaalvorming, waardoor de staatsinkomsten zullen ver-
meerderen. 'Dat kan de staat echter alleen doen indirect, door
opheffing van belemmeringen, die aan de industrie in de
weg staan; de burgers direct, door arbeidzaamheid en
spaarzaamheid.'

Uit het laatste is reeds op te maken, dat Duymaer van
Twist geen voorstander van een économie dirigée is. Inder-^
daad is hij op economisch gebied zuiver-Iiberaal op de graat,
en een trouw leerling van mannen als Bastiat en Gobden. Hij
heeft immer voor vrijhandel geijverd. Arbeid noemt hij
geen doel op zich zelf, maar middel ter voorziening in de be-
hoeften. Streven moet daarom niet zijn zo veel mogelijk arbeid
te verschaffen, maar met de minste arbeid de meeste behoefte
te vervullen. Dit verkrijgt men alleen, als ieder volkomen vrij
is om voort te brengen, wat hij in zijn omstandigheden het

beste kan voortbrengen. Hierom werkt de zgn. bescherming
van de nationale arbeid volgens hem averechts, wijl ze ver-
vulling der behoeften moeilijker en duurder maakt. Ja zelfs is
ze onrechtvaardig, omdat men de consument dwingt, meer
te betalen dan nodig is en daardoor rijkdom verplaatst.

Naast amortisatie van schuld en invoering van vrijhandel
wenst Van Twist nog de waarborgen te bezitten, dat de
regering, wanneer eenmaal orde op zaken zal zijn gesteld,
niet weer in de verleiding komt om op eigen gezag een andere
economische of financiële politiek te drijven. Deze waar-
borgen zoekt hij in de triasleer van Montesquieu. De machten,
vooral de wetgevende en de uitvoerende, moeten gescheiden
worden. Het is nodig, 'dat het grondwettig evenwigt der
magten in den Staat. . . behouden en gevindiceerd (wordt)
tegen elk, die daarop inbreuk maakt, wie hij ook zijn moge; ....
ieder die iets doet huiten den kring zijner grondwettelijke
bevoegdheid, (doet) eigenlijk niets'.

Hierom was hem de zelfstandige wetgevende bevoegdheid
des konings een doorn in het oog. Hierom ook wenste hij
een effectieve controle van de wetgevende macht over de
uitvoerende macht.

Vooral het laatste lag Van Twist na aan het hart. Op deze
wijze immers zou eens voor al voorkomen kunnen worden,
dat de regering weer tegen de volkswil zou handelen.

Vereiste voor een daadwerkelijke controle is echter over-
zichtelijkheid der geldmiddelen van den staat. Hierom heeft
Van Twist onvermoeibaar gevochten voor openbaarheid en
overzichtelijkheid en regelmaat in de staatsfinanciën en tot het
eind toe zich verzet tegen de geheime fondsen en fictieve be-
grotingen.

'Ontwikkeling van de beginselen der wet op het onderstandsdomicilie van 28
Nov. 1818', in: Tijdschr. v'. Staath. en statistiek, I, 4e stuk, 1841, 35.

HOOFDSTUK II.

In de kamer waar de jonge Duymaer van Twist in het
najaar van 1843 zijn intrede deed, heerste een krisisstemming.
De toestand der staatsfinanciën eiste dringende maatregelen.
De jaarlijkse rentelast was geklommen tot bijna veertig
miljoen gulden.

Het was een lange historie geweest. Van oordeel dat de
eigenmachtige handelingen der regering omtrent de geld-
middelen een eind behoorden te nemen, had de kamer
haar in 1840 reeds gedwongen, de strafrechtelijke ministe-
riële verantwoordelijkheid in de grondwet op te nemen,
het amortisatiesyndikaat op te heffen en openbaarheid
te geven aan de toestand der schatkist. De koningswisseling
en de daarop volgende ministeriële mutaties brachten enige
stremming. Men verwachtte echter algemeen van de nieuwe
vorst en van minister Rochussen op financiëel terrein een
meer vrijzinnige politiek.

Nadat de eindregeling met Belgie de regering enige ruimte
in de kaspositie had gegeven, kwam Rochussen in Maart 1843
eindelijk met een voorstel tot conversie der staatsschuld. De
kamer wees dit echter af als slecht voorbereid, onoverzichte-
lijk en onvoldoende. Na een tussenbedrijf waarin Van der
Heim een mislukte poging deed tot invoering van een in-
komstenbelasting, nam de minister van justitie Van Hall ook
financiën op zich.

Dit ongelukkig verloop had de oppositie binnen en buiten
de kamer sterk aangewakkerd. Van alle zijden hoorde men
spreken over de noodzaak tot nieuwe grondswetsherziening.
De tweede kamer werd vrij kribbig, en verwierp verschil-
lende hoofdstukken der begroting.

De tijdsomstandigheden hadden Van Twist er wellicht toe

gebracht, bizonder belang te stellen in financiële vraagstukken.
Zijn omvang met Bruce en Cost Jordens, beide gezagheb-
bende personen op financieel terrein, zal daartoe een spoor-
slag te meer geweest zijn. In elk geval heeft hij in de hierbe-
sproken tijd bijna uitsluitend in de kamer het woord ge-
voerd over financiële onderwerpen en heeft hij zich lang-
zamerhand een naam weten te verwerven op dat gebied.

Zijn redevoeringen, bijna steeds aan de hand van een
schema gehouden, waren geen briljante speechen zoals een
Van Hall ze somtijds wist te houden. Evenmin waren het
hartstochtelijke oproepen als een Luzac deed. De jonge, slanke
spreker was geen volksredenaar, die het gehoor door de
gloed zijner woorden meesleepte. Zijn stemgeluid was daartoe
trouwens niet sterk genoeg: evenals Thorbecke kon hij op de
tribunes slechts met moeite verstaan worden. Zijn rede-
voeringen waren zakelijke betogen, er op gericht de luisteraar
door de drang der argumenten te overreden. Ontdaan van
alle bijvoegselen zette hij de hoofdvraag uiteen, en voerde al
redenerende en deducerende zijn hoorders als vanzelf tot
een bepaalde conclusie. Juist in hun beperking tot het
zakelijke, in hun eenvoud en hun duidelijkheid waren zijn
redevoeringen evenwel meesterstukken van logika en zakelijke
welsprekendheid.

Van het begin af nam Van Twist een zelfstandige plaats
in de kamer in. Hij schaarde zich bij het centrum, de zgn,
financiële oppositie, een losse groepering van politici, die
links en rechts vaag overging in de grote konservatieve rege-
ringspartij en de kleine liberale oppositie. Hun persoonlijke
zelfstandigheid steeds bewarende, richtten zij zich vooral op
de bestrijding van de financiële politiek der regering van
Willem II, erfstuk van diens voorganger.

Dit standpunt sloot in, dat Van Twist niet van een oppo-
sitie door dik en dun wilde weten. Verzoeningsgezind en
voorstander van gematigde beginselen en geleidelijke over-
gangen, is hij immer vijand geweest van overijling en schokken.
'Ook ik zoek mij te overtuigen wat absoluut goed is, wat het
beste is; maar aan de andere zijde ben ik, dit niet kunnende

verwerven, steeds bereid aan te nemen, wat het meeste
daarbij komt.' (26 Maart 1846) Hij kon evengoed zijn stem
geven aan de financiële wetten van Van Hall als aan het in
overweging nemen van het voorstel der negenmannen.

Dit maakte, dat Van Twist en de zijnen bij partijmannen
niet in tel waren. Hoewel behorende tot wat men de linker-)(
vleugel van de middenpartij zou kunnen noemen, werd hij
toch in de 'Arnhemsche Courant' gescholden voor vleermuis,
kameleon en overloper, voor een bekrompen en kortzichtig
politicus.

Zulk een bestrijding griefde een fijngevoelig man als Van
Twist diep. Gentleman, aristokraat die hij was, had hij een
afkeer van een persoonlijke strijd, vooral als die op dergelijke
kwetsende wijze gevoerd werd.

Hierin lag een der redenen waarom Van Twist immer een
ministerszetel heeft geweigerd. De wetenschap dat hij toch
nooit de doktrinaire liberalen zou kunnen bevredigen, dus
steeds met tegenstand te kampen zou hebben, ontnam hem
het zelfvertrouwen, vereist voor het aanvaarden van een der-
gelijk ambt. Ook zonder dat zou hij trouwens nimmer uit
ambitie een portefeuille begeerd hebben. Persoonlijke eer-
zucht en ijdelheid waren hem vreemd; waar hij die opmerkte,
wekten zij zijn afkeer op.

Najagen van kiezersgunst was Van Twist onbegrijpelijk
Hij koos stelling uit overtuiging. Zelf vertegenwoordiger ener
landprovincie, ondersteunde hij de bekende financiële wetten
van Van Hall die daar zoveel opwinding opwekten, 'was hij
een groot tegenstander der schaalrechten en pleitte hij onop-
houdelijk voor opheffing der bescherming, waardoor Twente
zo bloeide.

Men denke dus niet, dat Van Twist waar nodig geen
scherpe lijnen wist te trekken. Achtte hij dit nodig, hij viel
zowel Van Hall als Thorbecke scherp aan. Uit opportunisme
verloochende hij nimmer zijn principes. Zelfs kon hij wel
eens wat te veel naar de doktrinaire kant overhellen, vooral
als het ging over handelspolitieke kwesties. Zoals Van der

Zie hiervoor dc Bosch Kcmpcr, Aant. ücsch. v. Ned. na 1830, V. blz. 9/10, 52/57.

Lith terecht opmerkt, werd deze neiging echter verzacht
door zijn praktische blik en de zin voor het historisch ge-
wordene, hem in hoge mate eigen.

Deze historische trek, misschien verband houdend met
zijn patricische afkomst, is hem steeds bijgebleven. Zij deed
hem in verzet komen tegen de revolutionaire staatsnationalis-
tische nivelleringstendenz, die het liberalisme eigen was.
Zij deed hem zijn vaderstad beminnen, maakte de overijselse
bodem hem dierbaar. Het heeft hem moeite gekost, zich uit
het maatschappelijk leven in Deventer los te maken, toen
zijn werkzaamheden hem veelal aan den Haag bonden.
Moest hij na zijn keuze tot kamerlid ontslag nemen als regent
van het krankzinnigengesticht, lid van de schoolcommissie
is hij tot 1846 gebleven. Als kamerlid heeft hij nimmer zijn
woonplaats naar den Haag willen verleggen. Nog Gouverneur
Generaal kocht hij de vervallen buitenplaats Nieuw Rande
bij Deventer, om deze naar zijn eigen smaak nieuw aan te
leggen en daar, procul negotiis, in de nabijheid zijner vriend-
den en magen, zich te wijden aan maatschappelijke bezig-
heden en aan de geliefde muziek.

Al heel spoedig na zijn intrede op het Binnenhof zou
Duymaer van Twistzich met gewichtige kwesties bezigmoeten
houden. Van minister Van Hall scheen immers een ernstig
plan tot financiële reorganisatie te wachten te zijn.

In december 1843 kwamen de verbeide wetsontwerpen, en
wel in twee groepen: eerst drie tot regeling der bestaande
achterstand; daarna drie tot regeling der verhouding tot
Willem I en de Handelmaatschappij, benevens tot een buiten-
gewone heffing op inkomsten en vermogens gepaard met een
grote lening.

De hoofdlijnen dezer plannen waren reeds bij de behande-
ling van Rochussens conversiewet door de middengroep
naar voren gebracht. Er bleef echter in de kamer, ook nadat
verschillende verbeteringen waren aangebracht, een bedui-
dende oppositie, gevormd door de uitersten van beide
vleugels. De liberalen stelden hun stem afhankelijk van een

belofte tot grondwetsherziening, niet ten onrechte bevreesd
dat herstel der staatsfinanciën de ontevredenheid der be-
lastingbetalers tegen de bestaande staatsinstellingen vanzelf
zou stillen, en hun daardoor de wind uit de zeilen zou nemen.
En de konservatieve grootgrondbezitters ijverden met veel
pathos in naam voor de onschendbaarheid van de eigendom,
inderdaad voor hun eigenbelang.

Tweeledig was de opzet van Van Hall. Vooreerst wilde
hij het vertrouwen der middengroep winnen, om een belofte
tot grondwetsherziening te vermijden. Hij slaagde hierin door
verschillende geheime fondsen op te heffen en tegenover de
vrijzinnigen een tegemoetkomend standpunt in te nemen.
Vervolgens wilde hij de beide groepen ontwerpen afzonder-
lijk doen behandelen. Was dan eenmaal de regeling der
achterstand aanvaard, dan zou men de middelen daartoe ook
wel moeten aannemen. Ook dit gelukte de slimme Van Hall.

Van Twist had zich verklaard tegen de voorgestelde rege-
ling van de achterstand, omdat hij de daarbij overgelegde
cijfers voor onjuist hield. Aan de leningwet gaf hij echter
zijn stem.

Bij de laatste gelegenheid hield Van Twist op 27 febr.
1844 een opmerkelijke redevoering. Hij stelt voorop, dat
men de ware toestand onder ogen moet durven zien. Daarbij
blijkt dan, dat het nationaal vermogen reeds voor een aanzien-
lijk deel verteerd is, getuige de staatsschulden. Daarom
moeten afdoende maatregelen worden genomen. Bij alle
daartoe strekkende plannen moet men echter een waar-
heid in het oog houden die misschien hard schijnt, namelijk
dat, 'wanneer er een zijn zal die ontvangen zal.....er nood-
zakelijk ook een (moet) zijn die betalen moet. Het is dus
niet de vraag of, maar hoe aan de behoeften der schatkist
voldaan zal worden.'

Hiervan uitgaande, toetst Van Twist nu de regeringsvoor-
stellen eerst op hun uitvoerbaarheid. Hij acht dan de lasten
voor hen, die vrijwillig aan de lening deelnemen, niet te
zwaar. 'Wanneer met zoodanige opoffering het lieve Vader-
land kan gered worden, dan heb ik nog zooveel vertrouwen in

ons Nederlandsche Volk, dat het grootste en beste deel
onder die gewilligen zal behooren! Die gewilligen zijn niet
teruggebleven in 1830, toen de vijand van buiten dreigde en
het Vaderland bloedige offers eischte, die gewilligen zullen
niet terugblijven, nu wij een vijand te bestrijden hebben in
onzen eigen boezem, eene kwaal die sedert jaren heeft voort-
gewoed en voortgevreten en die niet anders dan door kost-
bare geneesmiddelen kan worden overwonnen en uitgeroeid.'

Ook uit een oogpunt van billijkheid zijn de ingediende
voorstellen aannemelijk. Moeilijker lijkt het Van Twist echter
vast te stellen, of de plannen afdoende zijn. Gewis zijn ze
beter dan die der vorige ministers. Maar alle bezwaren zijn
niet ontzenuwd en de toekomst is nog niet veilig. Hij zal
evenwel aannemen, dat haar voornemens tot bezuiniging, ver-
eenvoudiging en openbaarheid der regering ernst zijn en zich
tevreden stellen 'met datgene, wat ik als de eerste noodzake-
lijke , maar ook belangrijke schrede op den goeden weg meen
te moeten beschouwen.' Verwerping van dit voorstel zou het
land nog veel duurder komen dan aanneming en zou het zijn
eer doen verliezen. —

Niet zonder moeite werd de grote lening voltekend, dank
zij mede 's konings krachtige steun. Een conversie der natio-
nale schuld zette de kroon op het werk. Minister Van Hall
mocht tevreden, het volk hem dankbaar zijn.

De regering kon het als overwinning beschouwen, dat
haar geen toezegging tot grondwetswijziging was afge-
dwongen.

De bekrompen herziening van 1840 en haar bekrompen
toepassing hadden niet alleen de oude liberale oppositie op
de been gehouden, maar ook de gematigde elementen ver-
langend gemaakt naar herziening der constitutie. Zelfs de
konservatieven stemden de wenselijkheid van verduidelijking
toe.

yi De middenpartij had het bezwaar, dat de bestaande grond-
wet verstarrend werkte. Haar stond een constitutie voor ogen,
die zich slechts beperkte tot kodifikatie van de hoofdbegin-

seien van het nederlandse staatsrecht,.de uitwerking daarvan
aan de wet latende. Dit zou ruimte geven voor voortdurende
en geleidelijke ontwikkeling.

Uitgaande van een meer op algemeen-theoretische grond-
slagen rustende staatsleer wensten de liberalen algehele om-
werking der grondwet, om daar hun eisen, rechtstreeks kies-
recht, een homogeen en staatkundig verantwoordelijk minis-
terie en ontbindbaarheid der kamer, in op te nemen.

Hoewel deze gedachten geenszins in het volk leefden, konden
deze laatste eisen de regering allerminst gunstig stemmen
voor grondwetsherziening. Daarbij kwam de vrees, door de
kamer van het een tot het ander gedreven te zullen worden,
wanneer eenmaal een herziening aanhangig gemaakt zou zijn.

De bedoeling der liberalen, zoals die kenbaar geworden
was bij de behandeling der financiële wetten, om de regering
een belofte tot grondwetsherziening af te dwingen, had
bij de middengroep weinig bijval ontmoet. Wel was ook een
man als Van Twist overtuigd, dat 'herziening en verbetering
van onze gebrekkige, en (wat misschien nog erger is) bij
de Natie in minachting zijn de instellingen' steeds meer
nationale wens werd. Herstel der financiën gaf hij echter de
voorrang, terwijl dwang niet alleen slechts geringe resultaten
zou opleveren, maar ook op zich zelf ongeoorloofd is. De
liberalen hadden zich beroepen op een algemeen constitutio-
neel recht, dat toe zou laten, om een begroting of wet te
verwerpen om redenen daarbuiten gelegen, en daarbij ver-
wezen naar de engelse praktijk. Dit laatste had echter veel
verzet ontmoet. Ook Van Twist bestrijdt dit: 'alleen hetgeen
in onze grondwet geschreven staat, die wij bezworen hebben,
dat is regt voor ons, en niet datgene wat men goedvindt uit
een zoogenaamd algemeen constitutioneel staatsregt af te
leiden, dat nergens, ik zeg nergens regt is, en alleen bestaat
in de philosophische beschouwingen van verdienstelijke
schrijvers, voor zooverre die hebben geschreven de jure
constituendo. Ook niet wat staatkundig regtens is in Engeland,
is daarom staatkundig regtens bij ons . . . Dwingen wil ik niet.
Ik heb geen ander plan dan om dc overtuiging der behoefte

met eiken dag te helpen verlevendigen en versterken, omdat
ik dit vast vertrouwen heb, dat slechts één ding zal noodig
zijn om onze wenschen zeker en dadelijk vervuld te krijgen,
te weten: de overtuiging bij het geëerbiedigde hoofd van
den Staat, dat eene herziening onzer Grondwet zoude
strekken tot waarachtig heil van het getrouwe Nederlandsche
Volk.'

yi Regeringsinitiatief is dus nodig. 'De Natie zal dan met
dankbaarheid van den Vorst aannemen, wat zij niet het regt
heeft van te vorderen, ... en de band tusschen Vorst en
Volk zal op die wijze naauwer worden toegehaald. Dit zal
de groote vrucht, het groote nut eener herziening zijn, want
voor ons is geen heil dan in den band tusschen Nederland en
Oranje.' (6 en 27 febr., 31 oct. 1844).

De hoop der middenpartij dat de regering ook zonder be-
paalde beloften de grote financiële reorganisatie tot een keer-
punt in haar algemene politiek zou maken, werd spoedig be-
schaamd. Geheel in de lijn der vroegere staatkunde bracht
Van Hall in April 1844 een conversie van indische losrenten
niet bij de wet, maar bij K.B. tot stand.

Had de regeringspartij formele bezwaren tegen dit besluit,
de middenpartij voelde het als een afwijzing van haar
beginselen. Daar de regering niet scheen te geloven dat de
volksvertegenwoordiging in haar streven naar herziening
der staatsinstellingen de mening van de meerderheid der
kiezers vertegenwoordigde, achtte Van Twist het nodig, dat
de kamer zich zou beraden over haar voornemens. Een be-
roep op de kiezers door ontbinding was onmogelijk. Het enige
grondwettige middel is, dat alle voorstanders van grondwets-
herziening bij petitie hun wens aan de regering mededelen.
Gezien 'het bedaarde karakter onzer Natie' acht hij dit onge-
vaarlijk. Veel gevaarlijker ware het, 'dat de Natie weder in-
sluimerde, en daardoor misschien de tijden herboren werden,
die men nu zoo gelukkig is te boven gekomen.' (20 Juni 1844).

De regering, door de toegenomen koningsgezindheid
onder het volk en door de grote populariteit van Van Hall
zich sterk gevoelend, gaf evenwel niet aan de aandrang der

kamer toe, ook niet toen de grote meerderheid der kamer
in het adres van antwoord op de troonrede haar wens tot een
regeringsinitiatief tot uitdrukking wilde brengen.

Dit laatste incident bleek slechts voorspel te zijn. Weldra
nam Thorbecke samen met Luzac het initiatief tot een voor-
stel voor grondwetsherziening, waarin aan de grote eisen der
liberalen volkomen voldaan werd, het zgn. voorstel der
negenmannen. Hierdoor schaarde Thorbecke zich niet alleen,
voor de meesten onverwacht, bij de uiterste vleugel derlibe-
ralen, maar wierp zich tevens op als hun leider.

Ook Van Twist was bij het voorspel hiervan betrokken
geweest^). Amper voorbereid, was er een vergadering van
liberale en gematigde kamerleden over dit voorstel belegd.
De meeste aanwezigen hadden overwegende bezwaren ge-
opperd, vooral tegen de radikale voorstellen omtrent het
kiesrecht, en het ontijdige der voordracht in het algemeen.
De gematigden, waarbij ook Van Twist, hadden zich boven-
dien verzet tegen de onbeperkte bevoegdheid tot inmenging
in de koloniale zaken, die het ontwerp aan de wetgevende
macht wilde verlenen. Slechts zeven der aanwezigen waren
bereid gebleken, Thorbecke te steunen. De overigen, ook
Van Twist, hadden de vergadering daarop verlaten.

De ontvangst der voorstellen in de kamer was ongunstig,
en de felle taal van radikale zijde verbeterde de kansen niet.
Het valt dan ook moeilijk te denken, dat Thorbecke zelf
op aanvaarding van zijn voorstel gehoopt heeft. Wellicht
moeten we het meer beschouwen als een liberale beginsel-
verklaring, of, zoals Van Twist het zag en als hoedanig hij
het in overweging wilde nemen, als ecn proef, 'om de ge-
voelens en wenschen der Kamers omtrent de onderscheidene
daarin behandelde punten duidelijker en bepaalder aan het
licht te brengen.'

Bij de behandeling verklaarde Duymaer van Twist nog-
maals, voorstander van grondwetsherziening te zijn. 'Dat de
bekrompene en ongenoegzame herziening der Grondwet
in 1840 spoedig den wensch naar eene tweede herziening

') Zic bijlage I, A.

zoude doen geboren worden, er was niet veel scherpzinnig-
heid noodig om dit vooruit te zien. Die wensch deed zich
dan ook van stonden aan en van onderscheidene kanten
hooren . . . Thans is het zoo verre gekomen, dat bijna iedereen
spreekt van verandering der Grondwet, en al het verkeerde,
dat plaats heeft gehad of nog plaats heeft, te regt of ten onregte,
in den regel wordt toegeschreven aan de gebrekkige Grond-
wet, en zeldzaam aan hare gebrekkige uitvoering. Ik zeg
het den voorstellers met overtuiging na: met eene Grondwet,
waaraan niemand gelooft, regeert men niet. En ook dit is
voor mij eene dringende reden tot herziening, al worden de
gebreken der Grondwet dikwijls met overdrijving voorge-
steld en opgesomd.'

Maar een plan als het voorgestelde zou nimmer bij hem
zijn opgekomen. De grondwet wordt geen volkszaak, door
van tijd tot tijd het bestaande om te keren om 'eens de proef
te nemen met iets anders, dat beter overeenstemt met een
stelsel, dat men zich gevormd, of met een ideaal, dat men zich
voorgespiegeld heeft, doch waarvan men de bezwaren in uit-
voering voorbijziet of niet acht. 'Juist met eerbied voor het
bestaande zal men dit moeten zuiveren, en 'het goede, dat
er in is, tot ontwikkeling en rijpheid (moeten) brengen, over-
eenkomstig de behoeften van den tijd.'

Van Twist wenst een constitutie als de britse, die, van alle
stelselzucht vreemd, nochtans waarlijk nationaal is. Zo
wenst hij de grondslag van het bestaande kiesstelsel te be-
houden, al past die ook 'niet zoo geheel in het stelsel eener
algemeene Volksvertegenwoordiging. Ik zoude wenschen
de ontwikkeling van die grondslag over te laten aan de wet
en aan den tijd. Zoo zou de wet zich voortdurend kunnen
regelen naar omstandigheid en behoefte. Vooroordeelen
zouden kunnen worden ontzien en slechts de weg geopend
en aangewezen, om ze langzamerhand te doen verdwijnen
of onschadelijk te maken. Op deze wijze zoude het tijdstip
voorbereid worden en welligt eenmaal aanbreken, waarop de
eischen der theorie zouden ineensmelten met de algemeen
erkende en gevoelde behoefte der Natie.'

Van Twist betreurt, dat liet onderhavige initiatief geno-
men is, wijl de inhoud vele gematigden binnen en buiten de
kamer heeft afgeschrikt. De voorstellers hebben niet gehandeld
m 's lands belang, maar alleen naar hun eigen inzichten
gevraagd.

^ Evenmin echter zullen de voorstellers met hun ontwerp
zich populair maken. 'Om den bijval der menigte te
verwerven had het voorstel anders behoren ingerigt te
zijn; daartoe had het in de eerste plaats eene bezuiniging
van ettelijke millioenen moeten voorspiegelen, benevens
vermindering van alle lasten. Maar daartoe waren de
geachte voorstellers te verstandig en te zeer ter goeder
trouw.'

Bovenal evenwel betreurt Van Twist dat dit voorstel ge-
daan is, wijl hij steeds heeft gewenst, 'dat de verbetering
onzer grondwettige instellingen van de Kroon mögt uitgaan;
dat de Natie die zoude ontvangen uit de hand des Konings,
niet als de kwijting van eene schuld, waarop zij regt van
vorderen had, maar als eene weldaad, waarvoor zij dankbaar-
heid schuldig was, en die de banden van verknochtheid en
liefde zoude versterken, die ons sedert eeuwen her binden
aan het doorluchtig huis dat ons regeert. Dit heb ik voor
mij altijd beschouwd als een der grootste en heilzaamste ge-
volgen, die de Grondwetsherziening voor het Vaderland
zoude kunnen opleveren. De weg, die daartoe leidde, be-
stond, naar mijne meening, daarin, dat bij iedere gelegenheid
die zich aanbood, op de gebreken van het bestaande werd
gewezen, en de wenschen der Vertegenwoordiging en der
Natie werden uitgedrukt. Had men op deze wijze geene
overtuiging der behoefte gevestigd, dan moest de waarheid
hare kracht hebben verloren! Op dezen weg lag niet het doen
van een voorstel, dat tot eene wet moest leiden.'

En nog heeft Van Twist de hoop op koninklijk initiatief
m dezen niet opgegeven. 'Want de Regering moge zich
hebben teruggetrokken, wij hebben het Koninklijk woord,
uitgesproken bij de eerste gelegenheid, toen het ons gelukt
was om den wensch tot herziening te brengen tot den Troon,

als de wensch van de Vertegenwoordigers des Nederlandschen
Volks: (rede 27 Mei 1845).

De afwijzing van het voorstel der negenmannen bracht
de algemene politiek in een slepende toestand, die ten slotte
Xuitliep op een noodlottige ontknoping. De indiening van
[. het voorstel heeft een rustige ontwikkeling van zaken belet.
^nbsp;Vooreerst was de kracht der liberalen gebroken. Het in-

getreden herstel der financiën had hen de steun van onte-
vreden belastingbetalers ontnomen. Hun staatkundige eisen
vonden als vreemde theorie geen weerklank bij de burgerij
en hun onhandig initiatief tot herziening der grondwet
schrikte niet slechts de regering af, maar liet ook het volk
volkomen koud. Vóór 1848 was hun optreden overigens in
het algemeen weinig nationaal. Ze spiegelden zich vooral aan
buitenlandse voorbeelden. De oppositie in Frankrijk tegen
het bewind van Guizot leverde in politiek opzicht, de actie
der Chartisten en de strijd van Cobden en Bright tegen de
korenwetten in Engeland gaf in economisch opzicht voedsel
aan hun oppositie. Hun autoriteiten waren franse en engelse
staatsrechtelijke en economische theoretici. Hun strijd was
geen volksbeweging, maar een papieren actie ,van enkele
intellectuele groepen. Het liberale schibboleth der recht-
streekse verkiezingen liet de massa des volks onverschillig.
Zelfs de strijd tegen de accijnzen, zo drukkend voor de
smalle gemeente, vermocht haar niet in beweging te brengen.

De roep naar grondwetsherziening was nu vooreerst ver-
stomd. Het voorstel van Thorbecke had de konservatieven
doen terugdeinzen en de gematigden tot werkeloosheid ge-
doemd. In afwachting van betere tijden zat de middenpartij
echter niet stil. Van het bestaande ministerie verwachtte
zij niets. Ze hoopte evenwel nog steeds, dat de koning tot
andere gedachten zou komen en toenadering zoeken tot haar

Van Twist doelt hier waarschijnlijk op het antwoord des konings op hct
adres van antwoord op de troonrede bij de opening der zitting 1843/44. In dit antwoord
had de kamer gezinspeeld op grondwetsherziening. De koning had iiierop gezegd,
dat hij op zijn tijd niets zou verzuimen wat naar zijn overtuiging zou bijdragen tot
verbetering van de inwendige toestand.

groep. Het lag in haar bedoeling, Bruce in dat geval naarX
voren te schuiven. Om dan een conkreet programma te
kunnen aanbieden, ontwierp deze laatste op aandrang en in
overleg met zijn naaste vrienden gedurende zijn kamerpresi-
diaat (1845/47) een nieuwe grondwet, waarin hun wensen
waren vervat.^)

De koning, door het voorstel der negenmannen nog schrik-
achtiger geworden voor grondwetsherziening, was echter
allerminst tot toegeven geneigd. Ridderlijk en romanesk van
aard, voelde hij zich weinig aangetrokken tot het burgerlijke
liberalisme, en het streven der aanhangers ervan, de. konink-
lijke macht te beknotten voelde hij als een persoonlijke beledi-
ging, wijl hij die macht naar zijn eigen overtuiging steeds
in .het landsbelang had aangewend. Toegeven aan de liberale
eisen achtte hij gelijk met afstand doen. Voortaan was Thor-
becke, 'de professor', zoals men hem met een mengeling van
minachting en vrees in hogere kringen noemde, het schrik-
beeld des konings. De hem toegeschreven republikeinse
sympathieën, welker gevaar de vrees bovenmate vergrootte,
verergerden dit nog.

De jaren van 1845 tot 1847 waren politiek gesproken on-
vruchtbaar. Na het herstel der financiën rustte de regering
op haar lauweren. Ze zette zich tot administreren meer dan
tot het zoeken van nieuwe wegen, zodat van haar niet de
minste kracht uitging. Haar pogingen beperkten zich tot het
opstellen en indienen van ontwerpen van ki^fwet, een even
tijdrovend als vruchteloos werk.

De kamer trad in hoofdzaak slechts bij financiële kwesties
in het krijt. Het ingetreden herstel en de langzaam doorge-
voerde ordening op financieel gebied deden haar kritiek in
de eerste tijd echter veel aan kracht inboeten.

Bij deze strijd speelden de rekenmeesters, zoals de leden
van de middenpartij, de partij van het juste milieu, vaak
genoemd werden, een belangrijke rol. Bruce was hun woord-
voerder. Maar in hun rijen trad ook Duymaer van Twist lang-
zamerhand meer op de voorgrond. Naast herziening der

') Zie bijlage I, B.

grondwet in gematigde geest eiste deze groep bekroning der
maatregelen van 1844 door een nieuw stelsel van comptabili-
teit, een ordelijk financieel beleid en daadwerkelijke parlemen-
taire controle op het beheer der schatkist waarborgend. De
denkbeelden van Van Twist, die hij in de kamer naar voren
bracht, ontwikkelend, krijgen we vanzelf een inzicht in het
programma zijner richting.

Het voornaamste strijdpunt inzake financieel beheer betrof
_ het comptabiliteitsstelsel. De instructie der rekenkamer
▼ huldigde het preventieve stelsel. Dit houdt in, dat tot elke te
verrichten betaling van rijksgelden dit college vooraf haar
toestemming moet geven, na onderzoek omtrent de wet-
matigheid daarvan.

De regering verdedigde dit stelsel met hand en tand, wijl
hierbij de verantwoordelijkheid voor de wetmatigheid der
gedane betalingen in feite rustte op de rekenkamer, een
voor het leven benoemd college. De Staten-Generaal konden
haar dan wel over de doelmatigheid van haar beheer aan-
vallen, maar daar die doelmatigheid weinig aangrijpings-
punten biedt als de wetmatigheid eenmaal vaststaat, had de
kamer geen vat op het gevoerde geldelijke beleid der rege- Kquot;
ring: hunne edelmogenden zouden hoogstens wat kunnen
nakaarten.

De financiele oppositie daarentegen streed met kracht voor
het repressieve comptabiliteitsstelsel. Uitgaande van de
triasleer wilde zij, dat de uitvoerende macht jaarlijks inzake
wetmatigheid en doelmatigheid van het gevoerde geldelijk
beheer gedechargeerd zou worden door de wetgevende
macht. In dit stelsel is de rekenkamer vast controle-orgaan
der legislative, die aan de hand van het verslag van dit college
over het gevoerde beleid oordeelt. 'De rekenkamer is eigenlijk
eene commissie van de wetgevende magt, die datgene doet, wat
anders elke tak van de wetgevende magt zelve zou moeten doen,
d.i. onderzoeken en controleeren, of de administratie de voor-
schriften der begrooting (maxima van credieten) en van andere
wetten of op wetten steunende verordeningen opgevolgd of

overtreden heeft.' Bij dit systeem ligt het zwaartepunt dus
geheel bij de staten-generaal. Het is logisch, dat de reken-
kamer hierbij het onderzoek en de verevening der betaling
verricht, nadat die geschied zijn.

Bij deze strijd koos Duymaer van Twist zeer beslist partij
tegen het preventieve stelsel. Hij achtte het ondermijnend
voor de gehele ministeriele verantwoordelijkheid, en be-
streed het omdat het zijns inziens ongrondwettig en onuit-
voerbaar was. Ongrondwettig, omdat de grondwet de taak
der rekenkamer beperkt tot controle. Onuitvoerbaar, daar
het de minister te veel de handen bindt. Wel was voor de
soepelheid van het stelsel de langzamerhand regel geworden
uitzondering toegelaten, dat de minister een door hem nood-
zakelijk geachte betaling alvast mocht laten verrichten na
kennisgeving daarvan aan de rekenkamer en in afwachting
van de verevening; — maar Van Twist oordeelde terecht
dat deze uitzondering het stelsel zelve aantast en ruimte
laat voor misbruiken, daar de rekenkamer op deze wijze ver-
richte betalingen niet kan voorkomen, ook al weigert ze
later verevening. (6 apr. 1846, 30 juli 1847, 19 juni 1849)

Met zijn geestverwanten streed Van Twist ook steeds voor
een overzichtelijk geldelijk beheer. Zijn aanmerkingen be-
troffen in dit opzicht vooral de inrichting der begroting, het
voortbestaan van geheime fondsen, de dienstvermenging,
de afsluiting der diensten en de voorziening der tekorten.

De inrichting der begrotingen achtte hij hoogst onvol-
doende. Indeling zowel als raming waren gebrekkig! Aan de
eis der wet, dat alle uitgaven vermeld moesten worden, werd
niet voldaan; niet alleen werden verschillende inrichtingen
buiten de begroting om uit de indische bate betaald, ook
kwamen de uitgaven uit de geheime fondsen er niet op voor.

Vooral tegen het voortbestaan van verschillende dier
fondsen toornde hij. Wel achtte hij in bepaalde gevallen

al p'' fcn nota van Van Twist over liet ontwcrp-ind. comptabiliteitswet van 1863.
wnbsp;uiteenzetting zijner denkbeelden hieromtrent Reeft van Twist in

bijlage V. Zijn wensen omtrent dc grondwettelijke bepalingen inzake dc komptabiiiteit
zijn vervat in cen nota met toelichting, gevoegd, bij het V.V. op dc voorstellen lot qrond-
wetsherzicning in 18.^8;

fondsvorming geoorloofd, bv. voor de pensioenen, maar de
uitgaven daaruit zouden altijd op de algemene of op een
bizondere begroting moeten voorkomen (8 april 1846). En
aan die mits voldeden de geheime fondsen natuurlijk niet.
De hieruit verrichte uitgaven konden niet verevend worden,
daar de rekenkamer slechts op de begroting voorkomende
betalingen mocht verevenen.

Voor Van Twist waren deze geheime fondsen overblijfsels
van een zondig verleden. Ze zijn 'een gevolg van dat alge-
meen en groot gebrek, dat ons crediet bij ieder verstandig
man zal moeten ondermijnen en dat er toe heeft medegewerkt
om het Vaderland te brengen op den rand des afgronds, ik
bedoel het gebrek aan waarheid, eenvoudigheid en orde.' (19
jan. 1844).

Een ander bezwaar van Duymaer van Twist was, dat de
regering geen vast criterium volgde bij het brengen van een
uitgaaf op een bepaalde begroting.

Onder de begroting van uitgaven verstaat hij de raming
der som, gevorderd om in de behoeften van een bepaald
dienstjaar te voorzien. Wanneer men ook betaalt, 'er is altijd
eene behoefte vervuld van het jaar, waarvoor de begroting
gemaakt is, en de betaling moet dus geboekt worden als eene
uitgave ten laste van dat jaar.

'De vraag alzoo: op welke begrooting eene uitgave moet
gebracht worden ? lost zich op in eene andere, te weten:
wanneer de staat schuldig wordt? De vraag: wanneer de
staat betaalt ? heeft er niet mede uit te staan.' (23 jan. 1844,
25 apr. 1845).

Eenzelfde verschil als tussen uitgaven en betalingen is
er tussen inkomsten en ontvangsten. De middelenwet is dus
de raming van de inkomsten van een bepaald dienstjaar, onver-
schillig of die al dan niet in dat dienstjaar ontvangen worden.
(16 dec. 1845).

Ook de afsluiting der diensten en de voorziening der
tekorten acht Van Twist ver van volmaakt. 'Wij beginnen
met ramingen en eindigen met ramingen. Vreest de Minister
dat de geraamde middelen de geraamde uitgaven niet zullen

bestrijden, dan worden er nog wat middelen (juist niet altijd
inkomsten) bij geraamd en aan de dienst toegevoegd; zoo wordt
het tekort als het ware ondervangen vóórdat de werkelijke
uitgaven en de werkelijke inkomsten met juistheid bekend
zijn; zoo blijft het tekort en de werkelijke hoegrootheid daar-
van altijd als met een sluijer omhuld; zoo krijgt men soms
in schijn een batig slot op eene dienst waarop inderdaad
een tekort aanwezig is'.

Wanneer een tekort op de lopende dienst wordt voorzien
dwz. wanneer de werkelijke uitgaven de werkelijke inkomsten
overtreffen, wil Van Twist kalm wachten tot de dienst is
afgesloten. Dan kan men het tekort dekken door een lening
tot dat bedrag af te sluiten, dan wel men kan het tekort een-
voudig op de nieuwe dienst overbrengen. Is echter de finan-
ciële toestand zo slecht dat er een kastekort dreigt, dan komt,
om voor de lopende dienst in de behoefte aan kasmiddelen
te voorzien, de tijdelijke uitgifte van schatkistpapier in aan-
merking. Dit laatste middel mag men evenwel slechts in
dat geval te baat nemen.

Leningen tot dekking van een tekort op een onafgesloten
dienst zijn onraadzaam. Nimmer maken ze de dienst precies
sluitende. Bovendien brengen ze de regering in de verlei-
ding, om evenals vroeger, leningen als inkomsten en niet als
middelen voor te stellen, waardoor de staatsfinanciën onover-
zichtelijk werden en de kas kon achteruitgaan, terwijl de reke-
ningen overschotten aanwezen. Een tekort op een begroting is
op zich zelf waarlijk niet erg. Het kan zelfs goed zijn, 'omdat het
voor ieder, hetzij staat, hetzij corporatie, hetzij particulier, van
het uiterste belang is, zijnen waarachtigen finantiëlen toestand
te kennen; omdat het gevaarlijke vaneen tekort reeds voor een
goed deel is verdwenen, wanneer men het kent.' (8 Mei 1847)

Bij het vraagstuk der tarieven nam Duymaer van Twist
een zeer beslist, zelfs een doctrinair standpunt in. Een goede
ontwikkeling daarvan geeft hij in een grote rede van 3 Juni
1845, bij de behandeling der tariefwet.

') Zie ook bijlage VIII.

' Rijkdom is bij hem alles, wat strekt tot voorziening in de
menselijke behoeften. Daartoe is arbeid vereist, die de natuur
haar schatten kan ontweldigen. Die arbeid kan het best in
vrijheid aangewend worden. Vrijheid is de mooiste gave, die
de wetgever op economisch gebied de mens kan geven.

Vrijheid voor allen en in alles geeft meerdere voortbrenging,
omdat ze daaraan de voor iedere tijd, plaats en persoon
meest produktieve richting geeft; ze leidt dus tot vermeer-
dering van rijkdom. Bescherming van nationale arbeid daaren-
tegen geeft verplaatsing, geen vermeerdering van rijkdom,:
wat de een wint, verliest de ander.

De toestand in binnen- en buitenland maakt direkte toe-
passing van dit ideaal van volstrekte vrijhandel voor Neder-
land verderfelijk. Niet alleen kan de staat de inkomsten uit
heffingen op handel en nijverheid voorlopig nog niet derven.
Ook moet niet vergeten worden, dat nu eenmaal een groot deel
van het binnenlandse produktieapparaat in verkeerde rich-
ting is gewend. Velen hebben daar hun brood door, en dat
bestaande eensklaps den bodem in te slaan en te vernieti-
gen, komt mij noch uit een politiek, noch uit een staathuis-
houdkundig oogpunt raadzaam voor.' 'Het is toch beter, iets
dan niets te produceren, en eene eeuwige waarheid blijft het,
dat om op den duur zelfs goedkoope producten te kunnen koo-
pen, men ook zelf moet produceren.' Bovendien zou plotselinge
loslating der bescherming in Nederland bij behoud daarvan in
het buitenland de vreemde producent eenzijdig bevoordelen.

Dit leidt tot de gevolgtrekking, dat dadelijke toepassing
van het volledige vrijhandelsstelsel onmogelijk is. Men mag
het echter evenmin uit het oog verliezen. Gaat men dus een
kleine schrede voorwaarts, zoals minister van Hall bij de voor-
gestelde tariefwet doet, dan moet er toch ruimte blijven
voor een volgende stap, vooral in een tijd waarin het vrij-
heidsbeginsel veld wint. Hierom wilde Van Twist zijn stem
alleen aan het voorstel geven, als de wet slechts een tijdelijke
kracht zou krijgen.

Men kan zich indenken, dat Duymaer van Twist weinig

gevoelde voor wat men in onze dagen zou noemen
steun, werkverschaffing en aanleg van werken van openbaar
nut. Toegeven aan de aandrang hiernaar zou de mensen
zorgeloos maken, zou voet geven aan 'het verkeerde denk-
beeld, dat de staat voor allen moet zorgen, — een soort van
regt op arbeid erkennen.'

Dat denkbeeld werpt heel de maatschappelijke orde omver:
de staat kan en mag slechts de hinderpalen tot de arbeid en
de produktie van rijkdom uit de weg ruimen.

Armoede wordt veroorzaakt door verkeerde verdeling of
verkeerd gebruik van rijkdom. Steunverlening of armentax
maakt daar een systeem van, waardoor het kwaad, naar de
ervaring leert, verergert. De taak van de staat tot vermindering
der armoede bestaat hierin, dat zij de hinderpalen tot ver-
meerdering of betere verdeling van rijkdom wegneemt door
het beschermingsstelsel af te schaffen, het volk door een
betere verstandelijke en zedelijke opvoeding de rijkdom op
de juiste wijze leert voortbrengen en gebruiken, en tegen
bedelarij optreedt door hét inrichten van strafgestichten.

Onraadzaam is de aanleg van werken van openbaar nut,
waar anderen een dadelijk belang bij hebben, maar die de
staat slechts geld kosten. Een bepaalde groep wordt er on-
rechtmatig door bevoordeeld. Het middel kan de kwaal
ook nimmer wegnemen, en daar de staat deze luxe op een
enigszins grote schaal nimmer kan volhouden, zal ten slotte
verergering van armoede het gevolg zijn.

Slechts die grote werken die produktief zijn, bij aanleg
waarvan dus geen kapitaalsvernietiging plaats heeft, maar
die partikulieren niet durven aanvatten omdat zij hun krach-
ten te boVen gaan, zou de staat kunnen uitvoeren, mits 'met de
meeste voorzigtigheid (en) met de meeste waarborgen.'

Met de koloniale kwesties had de kamer voor 1848 weinig
aanraking. Alleen de rekening der koloniale remises, dwz.
- van hetgeen hier te lande met betrekking tot de koloniale ad-,
ministratie werd ontvangen en uitgegeven, werd door de wet-

■) Zio bijlage 111. Verder ook twee in liet archief Van Twist nog aanwezige nota's
over dc aanleg van werken van openbaar nut (ongedateerd).

gevende macht goedgekeurd. Een belangrijk strijdpunt hierbij
was steeds, of de kamer bij de vaststelling dezer rekening
zich mocht laten leiden door overwegingen, die voortvloeiden
uit bedenkingen tegen de haar medegedeelde staten van kolo-
niale uitgaven en ontvangsten. De financiële oppositie onder
leiding van Bruce vindiceerde dit recht.

Bij de beraadslagmgen hield Van Twist zich bescheiden
op dé achtergrond. Bij alle waardering voor minister Baud (22
.juni 1844) kunnen wij bij hem echter de tekenen opmerken
' van groeiende, tegenzin in het heersende autokratische kolo-
niale stelsel.

Reeds in 1845 (28 nov.) verklaarde hij: 'Vraagt men mij
of ik het goed en wenschelijk oordeel, dat, terwijl wij hier
dagen achtereen handelen over eene Staatsbegrooting van
70 millioen, waarvan dan nog de helft, als voor de renten der
Staatsschuld bestemd, naauwelijks aan tegenspraak onder-
hevig is; terwijl -wij ons afsloven, of het ook mogelijk ware
eenige tonnen goud daarop te bezuinigen ; — eene begroo-
ting van 80 millioen geheel en al aan onze kennisneming
onttrokken wordt; dan antwoord ik: neen, dat kan niet
goed, niet wenschelijk zijn. Vraagt men, is het goed, dat het
autocratisch beginsel zoo ver getrokken worde, dat het
aan niets gebonden is, en in de koloniën de regten en het
eigendom der ingezetenen afhankelijk zijn van de willekeur
van een eenig persoon^); dan is er niemand, die daarop toe-
stemmend zal antwoorden.' Een wet, die als bij oktrooi de
regeringsbeginselen voor de koloniën in grote lijnen zou
regelen, lijkt Van Twist wel aanlokkelijk. Hij maant zich
zelf echter tot voorzichtigheid: 'Naar mate ik dieper over-
tuigd ben, dat de (in de grondwet) voorkomende bepalingen
omtrent de koloniën niet goed zijn, moet ik meer voor mij-
zelven op mijne hoede zijn, om daarin niet iets te zoeken, wat
er niet in geschreven staat.'

De enige kritiek die hij tot 1848 openlijk in de kamer
durfde uitbrengen, gold de regeringspolitiek om direkt uit
de koloniale begroting verschillende inrichtingen in Neder-

Zinspeling op de uitzetting van L. van Vliet en bisschop Grooff.

land te bekostigen, zodat die uitgaven buiten de controle der
wetgevende macht gehouden werden. Zulks kon Van Twist
niet toestaan. Hier gold het hem 'het beginsel, dat uit de
koloniale inkomsten, zonder medewerking der wetgeving,
geenerlei uitgaven hoegenaarnd mogen worden gedaan, die
te regt Rijksuitgaven te achten zijn', een beginsel van het
allerhoogste belang, blijkens 'de geschiedenis van vroegere
jaren, toen millioenen uit de koloniale inkomsten buiten
medewerking der wetgeving voor uitgaven van het moeder-
land zijn aangewend.' Zelfs als het ging om een bedrag van
f 50.—, zou Van Twist daarom nog stemmen tegen de wet
'op het batig slot. (22 juni 1844, 28 nov. 1845)

Het werd langzamerhand steeds meer een grief van de^
financiële oppositie, dat de kamer buiten alle bemoeienis
met de voor de schatkist zo belangrijke eigenlijke koloniale
geldmiddelen gehouden werd. Ook Van Twist woog dit
zwaar. Wel 'had hij het onbeperkte recht van inmenging der
wetgevende macht in het koloniaal bestuur met beslistheid
afgewezen. Maar het streven der financiële oppositie
om heel het geldelijk beheer der regering onder daadwerkelijk
toezicht der Staten-Generaal te brengen, leidde ook Van
Twist er langzamerhand toe, ten dezen een uitzondering te
maken waar het de koloniale financiën betrof. Daarom zou
hij na 1848 onvermoeid pleiten om vaststelling der indische
begroting bij de wet. Vóór 1848 liep de kwestie nog slechts
over medezeggenschap der kamer inzake verkoop der gou-
vernementsprodukten en de besteding van de opbrengst
daarvan. Zich onervaren voelend in deze kwesties, liet Van
Twist zich vóór 1848 hier niet openlijk over uit. Maar hij
voelde zich toch steeds meer aangetrokken door de ziens-
wijze, dat de indische produkten na levering aan het gouver-
nement als staatseigendom of staatsinkomsten beschouwd
moesten worden, zodat de uitgaven ten behoeve van aan-
koop, vervoer en verkoop dan ook staatsuitgaven waren. Zo
bezien moesten die uitgaven en inkomsten bij de begroting
in de middelenwet verantwoord worden, daar de wet eist

Zie bijlage I, A.

dat alle uitgaven en inkomsten van de staat daarop vermeld
zijn. Vanuit dit standpunt moest ook de verhouding tussen
de staat en de Nederlandse Handelmaatschappij bij de wet
geregeld worden. (7 sept. 1849).

De economische denkbeelden van Duymaer van Twist
kennende, zal het ons niet verbazen, dat hij geen bewonderaar
is van het konsignatiestelsel en de bevoorrechte positie der
N.H.M. Wel erkent hij de grote verdiensten dezer maat-
schappij, maar hij heeft toch enige weinige dingen tegen haar.

Vooreerst heeft zij indertijd door het verlenen van voor-
schotten het hare gedaan 'om het gouvernement te doen
voortgaan op den hoogst verderfelijken weg, dien het destijds
had mgeslagen.' Van intimiteit tussen haar en de staat verwacht
Van Twist ook nu nog geen goede gevolgen. Verder
heeft de maatschappij van haar sterke positie gebruik ge-
maakt, om bij contrakt hogere winsten te bedingen dan
billijk was, zulks ten koste van de schatkist en dus uiteinde-
lijk van de belastingbetalers. Ten derde heeft zij 'vele
takken van handel en industrie door begunstiging en pro-
tectie in een kunstmatigen toestand gebragt', die men 'door
opofferingen van onze schatkist of van onze ingezetenen
(heeft) moeten koopen.' 'De groote scheepvaart is alleen
tot de tegenwoordige hoogte gebragt door het betalen van
te hooge vrachten... Er is geassureerd, om assurantie-
maatschappijen te beschermen. Er zijn hooge prijzen voor
fabriek-goederen besteed, ten einde fabrieken te beschermen.'

Over het konsignatiestelsel zelf wil Van Twist niet spreken:
hij mist daartoe 'de noodige kennis van vele zaken'. Maar
alleen bezien vanuit het belang der schatkist, 'zoo twijfelt,
geloof ik, niemand er aan, ofeen gedeeltelijke verkoop van pro-
ducten op Java zou', evenals de uitbesteding van de overvoer
der produkten aan de meestbiedende, 'voordeelig zijn geweest.'

Was tot 1849 de verhouding tussen de staat en de Handel-
maatschappij niet wettelijk geregeld, het valt te begrijpen,
dat Duymaer van Twist na 1848 sterk op zulk een regeling
aandrong. Zijn argument hiervoor was toen, dat de grondwet

regeling van het beheer en de verantwoording der koloniale
geldmiddelen bij de wet eiste. (3 mei, 19 mei, 7 sept. 1849).

De in 1849 op aandrang der kamer ingediende wet om de
nieuwe overeenkomst met de N.H.M. goed te keuren, wilde
hij niet onveranderd aannemen: hij wilde niet met slechts zo
weinig veranderingen het bestaande stelsel 25 jaar bestendigen.
Daarom diende hij een amendement in om de verbintenis
slechts vijfjaar te doen gelden, waarna de nog overblijvende
schuld aan de maatschappij zou worden afgelost, zodat na
1854 elke verplichting van de staat aan de N.H.M. zou
hebben opgehouden. Dit werd evenwel verworpen met 37
tegen 21 stemmen. (7 sept. 1849).

Een belangrijke parlementaire gebeurtenis was de be-
handeling van het wetboek van strafrecht in 1847. De be-
raadslagingen liepen in hoofdzaak over het recht van placet.
Het regeringsvoorstel om dat af te schaffen, en daarna om het
zijn voor de roomsen aanstotelijk karakter te ontnemen, wekte
grote beroering in en buiten de kamer. Uiteindelijk ver-
mocht de regering slechts vier der protestantse leden over
te halen. Het voorstel viel door een vereniging van met
papenvrees bezielde konservatieven met de autoritair-libe-
ralen (type Van Maanen), die preventief staatstoezicht op de
kerken principieel noodzakelijk achtten.

Duymaer van Twist hield bij deze gelegenheid (2 juli 1847)
een rede, belangrijk om zijn opvattingen te leren kennen. Zij
ving aldus aan: 'Ik leg hier de plegtige verklaring af, dat
nimmer eenig gevoel van onverdraagzaamheid in mijn hart
is opgekomen. Ik heb nimmer gevraagd, voor dat ik iemand
de broederhand of de hand der vriendschap heb toegereikt,
wat hij geloofde; ik vraag slechts wat hij doet. En die dit eene
groote gebod van den eenigen Meester in zijn hart draagt
en in zijne daden toepast: Hebt God lief boven alles en uwen
naasten als u zeiven, — van dien is het mij onverschillig of
hij in geloofzaken de leer der Protestanten of die der Katho-
lijken is toegedaan, ja zelfs of zijne overtuiging in zaken
van geloof met geen van beide overeenkomt.'

^ Hij blijkt echter de geestelijkheid als korps niet te ver-
trouwen, de protestantse evenmin als de roomse, en ver-
wijst daarvoor naar haar onverdraagzaamheid en haar dienst-
baar maken van de staatkunde aan de kerk, blijkend uit de
geschiedenis. Een nauwlettend toezicht op haar is dus, behalve
grondwettig voorgeschreven, ook eis van verstandige politiek.

'Daardoor wordt de onvoorwaardelijke vrijheid van allen
in alles ingekort, ik erken het, maar zoodanige onvoorwaarde-
lijke vrijheid van allen en in alles is in den burgerstaat, niet
alleen in het geestelijke maar ook in het wereldlijke, ondenk-
baar. Alle vrijheid in den Staat is uit haren aard onder-
worpen aan de voorwaarde van gehoorzaamheid aan de
wetten van den Staat'. Iets vernederends ligt daar dus niet in.

Het recht van toezicht des konings is evenwel geen ius
in sacra, maar een ius circa sacra: 'het strekt alleen om toe
. te zien, dat de Kerk zich bepale bij de sacra, dat zij niet trede
op het wereldlijk gebied. Aan een kerkelijke verordening die
op kerkelijk terrein blijft, mag, ook volgens de Grondwet,
het placet niet onthouden worden.'

Men klaagt over het vernederende van het recht voor de
roomsen. Maar de commissaris-politiek, die bij de protes-
tantse kerken een preventief toezicht uitoefent, vertegen-
woordigt ook daar de staat.

Van Twist stelt zich dus op het standpunt, dat de kerk zich
alleen met het 'geestelijke' mag bemoeien, terwijl de staat
dan toezicht moet uitoefenen of zij de grenzen ook over-
schrijdt. Daarmee wordt echter alleen aan de staat het recht
toegekend om de grenzen tussen het 'geestelijke' en het
'wereldlijke' te bepalen; een onbeperkte macht, die men in
sommige staten nu vrijmoediger durft hanteren dan toen.

Overigens is het standpunt van Duymaer van Twist vol-
strekt geen uitvloeisel van antipapisme. Hij gispt het optreden
van de hervormde synode in dezen. Het recht van placet
beschouwt hij meer, zoals hij het later eens heeft uitgedrukt,
als een uitvloeisel van het recht van zelfverdediging van de staat.

De hervormde synode had in een circulaire aan de protestantse kamerleden behoud
van het recht van placet bepleit.

De verwerping van het regeringsvoorstel is van verstrek-
kende betekenis geweest. Hadden de roomsen eerst grote ver-
wachtingen gekoesterd van Willem H, die het levenslustige
zuiden steeds had verkozen boven het stijf-burgelijke noorden,
— na de uitzetting van bisschop Grooff uit Indië bleek nu
weer eens te meer, dat vervulling hunner wensen althans
niet in de naaste toekomst te verkrijgen zou zijn van de be-
staande regering. Dit heeft medegewerkt om de roomsen, —
in de staatkunde een opportunistische politiek volgend — rijp
te maken voor samenwerking met de liberalen. En werkelijk
heeft Thorbecke jaren lang trouwe^rawanten aan hen gehad, '
volgzamer dan zijn jongere discipelen, n^at.hij in 1848 hun
wensen inzake vrijheid op het terrein van kerk en school had
ingewilligd.

Niet alleen de roomsen waren teleurgesteld, ook de partij
van het juste milieu was in haar verwachtingen niet bevre-
digd. Het ministerie gaf geen nieuw stelsel van comptabili-
teit, de koning wilde geen grondwetsherziening. De po-
gingen van Van Hall om hen door een dubbelzinnige politiek
aan een zoet lijntje te houden, hadden op de duur een ave-
rechtse uitwerking.

De volledige breuk tussen regering en middenpartij trad^
in de zomer van 1847 helder aan het licht bij de behandeling
der begroting en der kieswetten.

Heel diplomatiek schoof de verenigd optredende oppositie
van liberalen en gematigden drie kamerleden uit de midden-
partij naar voren, Van Rosenthal, Van Goltstein en Van Twistj)^
om de regering hun stelselmatige tegenstand aan te kondigen,
op grond van gebrek aan vertrouwen in het regeringsbeleid in
het algemeen en van de onjuiste inrichting der begroting en
de gebrekkige regeling van de comptabiliteit in het bizonder.

Het uitzichtloze van de voortdurende strijd der midden-
groep tegen de regeringspolitiek deed ook Van Twist als zo
menig staatsman na hem, ten einde raad grijpen naar het
uiterste middel, dat hij in 1845 nog verworpen had.nbsp;vC

') Zie blz. 31.

In een scherp requisitoir verdedigde hij het gebruik van het
budgetrecht door de kamer om de regering te dwingen. (30
juli 1847; vgl. 23 mei 1849) Hij ging uit van het bestaan van
een zekere homogeniteit tussen de verschillende ministers,
gegrond op het bestaan van één regering en het onderling
overleg door de leden daarvan gepleegd. Hij beschouwt de
begroting niet slechts als een samenstel van cijfers, maar ook
en vooral als een soort krediet, aan de regering verleend.
'Alles wat men . . . van de Regering in het belang des lands
meent te kunnen vorderen naar aanleiding van en in ver-
band met de bestaande Grondwet, dat alles mag en moet
bij de begrooting ter sprake worden gebragt .... Alles wat de
Regering in het belang des lands grondwettig verpligt was
te doen, en niet heeft gedaan, en alles wat de Regering had
behoren na te laten en desniettemin gedaan heeft; dat alles
kan bij mij grond opleveren om aan die Regering bij de be-
grooting mijn votum van vertrouwen te weigeren. En ik
meen daartoe, zoowel uit een regtskundig als uit een staat-
kundig oogpunt volkomen bevoegd en verpligt te zijn.'

Niet, dat afstemming der begroting het ideale middel is om
de regering te dwingen. Maar het behoort 'tot die uiterste mid-
delen, waartoe men niet anders dan in nood zijne toevlugt
neemt', als men 'geen ander middel (ziet), dat met vrucht
(kan) worden aangewend, om de Ministers te beletten de
zaken des Lands langer ten verderve des Lands te besturen.'

Hoewel een eensgezind blok van 24 leden vormend, moest
de oppositie het afleggen. Toch verzwakte deze onverwachte
tegenstand de positie der regering en bleef ze een voort-
durende bedreiging vormen.

Dit bleek ras, toen een deel der konservatieven wegens
grondwettige bezwaren zich met de oppositie verenigde
tegen de kieswetten van Van Randwijck en daarmee de vierde
poging om deze organieke wetten tot stand te brengen, deed
mislukken. Gevolg was een toespitsing van de tegenstelling
tussen regering en oppositie, maar evenzeer een ook bij de
regering veld winnen van de overtuiging, ,dat grondwets-
herziening onvermijdelijk was.

Reeds lang was de hinderpaal tot het laatste meer in de
koning dan in zijn dienaars gelegen Maar ook de koning be-
greep nu, dat hij moest toegeven.

De aankondiging van een beperkte grondwetswijziging in
de troonrede wekte hier hoop, ginds scepticisme. De plannen
des konings waren echter weinig verstrekkend. Mogelijk-
heid tot verkiezing der kamer met twee trappen en jaarlijkse
inzage van de staat der koloniale financiën door de staten-
generaal waren de ingrijpendste voorstellen.

Toch zou de ontvangst van de 27 ontwerpen tot verande-
ring der grondwet in 1848 heel wat gunstiger zijn geweest,
had zich niet tegelijk met de indiening de mare van de febru-
arigebeurtenissen in Parijs verspreid, dra gevolgd door niet
minder schokkende berichten uit Berlijn en Wenen. De
toenemende overmoed van de radikale elementen en de
brandstof die de grote armoede onder het lagere volk had
opgehoopt, verlamde de regering en deed de overtuiging
rijpen, dat meer toegeeflijkheid nodig was. De bezadigde ele-
menten beseften de noodzaak van kalmte en eensgezindheid.
Op 10 maart werd in Den Haag een burgerwacht opgericht,
waar ook Duymaer van Twist zich bij aansloot.

In zenuwachtige vrees riep Willem II, die kort te voren
slechts met grote tegenzin in de 27 ontwerpen had toege-

opzicht de volgende uitspraak van minister Baud: 'Toen ik bj
Willem II wel eens aandrong op dc invoering van den door hem zoo hevig bestreden
regel Le Roi rógnc, maïs nc gouvcrne pasquot; ontleende ik mijne krachtigste argumenten
aan de ongeschiktheid van zijnen oudsten zoon voor de taak, sedert 1815 door de
Koningen van Nederland getorscht, cn aan zijne vcrpligting om nog bij zijn Ie\cn te
zorgen, dat na zijnen dood zonder schokken zou kunnen worden in praktijk gebragt
eene orde van zaken, waarbij de onbekwaamheid des Konings eigenlijk ccnc onver-
schillige zaak i^, wel nict (dit verstaat zich) voor het prestige van het Koningschap, maar
voor den gercgcldcn gang des besluurs. Welnu, dc gebeurtenissen van Fcbruary 1848
hebben aan Willem II afgedwongen, wat hij lang tc voren, uit vaderlandsliefde cn
dynastiek belang, vrijwillig had moeten daarstcllen. Maar, steeds op twee gedachten
hinkende, wist hij in de uitvoering tc verijdelen, wat hij in theorie had goedgekeurd.
lu!^ ac angst der Februarydagen voorbij was. had hij geen Ministerie meer; hij had
slechts Mmisters, welke hij, door kruizen en liefkozingen, wist tc bevredigen met
hunne abnoimilc stelling, hoewel het blijkbaar was dat zij bij hunne medeburgers
dprdoor wantrouwen cn minachting wekten. Wat vroeger als ccn openlijk erkend be-
ginsel geeerbicdigd werd, in weerwil van dc tegenspraak die het uitlokte, werd nu
door cen ieder als eene mommcrij bespot. Dc Ministers der Grondwet van 1848 ont-
vingen het oon der huichelaars van het oogenblik dat men, achter het lilxirale mas-
Kcr, politieke renegaten l^spcurdc (J. C. Baud aan G. G. Rochussen, 22 Sept.
io49i A.R.A.)

stemd, 'in elke verandering, hoe onschuldig ook, .... een ver-
wijderd guet a pens van de liberale of radicale partij' ziende,
op 13 maart plotseling de president der tweede kamer, Boreel
van Hogelanden, bij zich, en verzocht hem aan de kamer te
vragen, welke verdere grondwetswijzigingen zij nog nodig
achtte. Zoals bekend had deze stap de gezamelijke ontslag-
aanvrage van het zittende ministerie ten gevolge. De beslis-
sing scheen nu in handen der kamer te liggen, en daarmee de
kansen der liberalen al heel gering.

De stap des konings trof de kamer niet geheel onvoor-
bereid.^) Behalve de liberale fractie had ook de middenpartij
zich reeds onderling beraden over de houding, die zij zou
aannemen in geval zich onverwachte gebeurtenissen zouden
.voordoen. Bij de centrumpartij hadden zich onder de drang
' der gebeurtenissen ook vele konservatieven geschaard.
Allen achtten zij onder de veranderde omstandigheden een
ruimere grondwetsherziening nodig. In een bijeenkomst ten
huize van het lid Van Beeck Vollenhoven, bijgewoond door
27 kamerleden 3), was de voorzitter Duymaer van Twist,
sinds de benoeming van Bruce tot gouverneur van Overijsel
woordvoerder van de middengroep, — naar voren gekomen
met het grondwetsontwerp van Bruce. Overtuigd dat een-
Ydracht onder de gematigden in tijden van spanning meer
dan ooit nodig was, hadden de aanwezigen zich eenstemmig
'verenigd met de hoofdlijnen van dit ontwerp, waarvan de
voornaamste punten waren afschaffing der standen, verkie-
zing van de tweede kamer met één trap en niet door de pro-
vinciale staten, ministeriele verantwoordelijkheid, ontbind-
baarheid der kamer, recht van amendement, openbaarheid
van de vergaderingen der staten-generaal, der provinciale
staten en der gemeenteraden, jaarlijkse begrotingen en invloed
der wetgevende macht op de koloniale wetgeving.

Op 14 maart, de dag na de boodschap van Boreel, besloot

J. C. Baud aan Rochussen, 2i jan. 1848, A.R.A.

Zie bijlage I, B.

X Wellicht zijn dit geweest de 13 gematigden, die op 15 maart onder leiding van
Van Twist ten huize van Van Beeck Vollenhoven vergaderden en de 14 konservatieven,
die toen bij Borski verenigd waren. Zie voor de namen Onze Eeuw, 1905, I, 65. ,

nu de centrale sectie, naar de wens der gematigde en konser-
vatieve leden het pasgenoemde programma tot onderwerp van
beschouwingen te maken. Nadat de volgende dag de konserva-
tieven, de liberalen, de middengroep en de roomsen af-
zonderlijk vergaderd hadden om hun houding te bepalen, kon
reeds op i6 Maart de commissie van rapporteurs, bij welke
ook Van Twist behoorde, haar verslag aanbieden. Hieruit
bleek, dat de overgrote meerderheid der kamer zich verenigde
met het door de centrumpartij naar voren gebrachte plan.

Het lag in de bedoeling der meerderheid, dat de kamer de)k
rol van een constituante zou spelen. Die toeleg werd echter
achterhaald door de loop der gebeurtenissen, waarbij als
steeds weer bleek, dat in tijden van spanning de kleine maar
aaneengesloten extreme groepen naar voren dringen, daar de
grotere gematigde groepen een straffe organisatie en een door-
tastende leiding ontberen. Het volk van de straat en vuige
scribenten hielde^He openbare mening geheel in toom. Vrees
heerste, dat de avondlijke optochten in den Haag zouden
leiden tot ongeregeldheden. Er bestond 'door het geheele land
eenstemmigheid, want alles' werd 'op eene instinctieve wijze
(uit angst) liberaal'. De koning kon niet anders dan toe-
nadering tot de liberalen zoeken bij het samenstellen van een
nieuw ministerie. Gelukkig, dat Dirk Donker Curtius toen
het op daden aankwam, weinig radikaal bleek te zijn en de
orde krachtig handhaafde. Het gevolg was evenwel, dat de
bekende commissie van 17 Maart benoemd werd om een
grondwet te ontwerpen, waardoor de voorstellen der kamer
geheel op de achtergrond geraakten.

Niettemin slaagde de koning er in, een ministerie te vor-
men onder leiding van graaf Schimmelpenninck, waardoor/
Thorbecke's direkte invloed tot de commissie van 17 Maart
beperkt werd. Het leek, dat hiermee toch de gematigden
zouden zegevieren, want de premier stelde zich ten doel, de
nederlandse constitutie te . hervormen naar het voorbeeld
van de britse. De kamermeerderheid begroette het ministerie
dan ook als een verlossing.

*) Baud aan Rochussen, 21 april 1848.

Ook Duymaer van Twist sprak zijn blijdschap uit, dat de
regering, nu eindelijk zich homogeen noemende, in overeen-
stemming met de kamermeerderheid een grondwet naar
levende beginselen wenste. Hij waarschuwde echter voor
slaafse navolging der britse instellingen, b.v. waar het betrof
de eerste kamer en de staatskerk. (25 en 28 Maart 1848)

De spijtigheid der Thorbeckianen over het passeren van
hun leider uitte zich door heftige aanvallen in hun pers tegen
het ministerie en zijn steunpilaren. Ook Van Twist kreeg
zijn deel: hij werd een karakterloos gelukzoeker genoemd.

De positie van Schimmelpenninck bleek echter spoedig
allesbehalve hecht te zijn, en de kamermeerderheid kon
hem niet de nodige kracht schenken. De wraak was zoet:
door de publikatie van het ontwerp der commissie van 17
Maart, geheel zijn werk en allesbehalve engels geörienteerd,
maakte Thorbecke de positie van de premier onmogelijk, tot
zelfs in het kabinet toe. De koning moest de consekwentie
van zijn optreden aanvaarden, en kon het ontwerp der com-
missie niet in het openbaar verloochenen. Schimmelpenninck
verdween weer naar Londen.

Donker Curtius nam de vernieuwing van het kabinet ter
hand, daarbij Thorbecke werend en toenadering tot de ge-
matigde elementen zoekende. Zowel Donker en Luzac als
ook de koning zelf deden veel moeite om Van Twist te over-
reden, de portefeuille van financiën te aanvaarden.^) Maar
deze had er geen oren naar. Hoewel van plan zich bij het
voorstel der grondwetscommissie neer te leggen, wilde hij
de verantwoordelijkheid voor het indienen daarvan bij de
kamer niet aanvaarden. Bovendien achtte hij zijn optreden
geen versterking voor het kabinet, daar hij in een slechte
reuk stond bij de leidende liberale Arnhemsche Courant. Hij
ried, liever een bekwaam financier zonder politiek verleden te
zoeken, en beval als zodanig zijn vriend Van Bosse aan, die
ook werkelijk benoemd werd.

Intussen werden in juni de voorstellen der commissie van

Zie De Boscli Kemper, Nederland na 1838, V, 284 cn Aant. V., 286/287.

Zie bijlage I, C en D.

17 maart met geringe wijzigingen bij de kamer ingediend.
Het voorlopig verslag (Van Twist was één der rapporteurs)
legde nog gevoeligheid aan de dag over het volkomen dood-
zwijgen van de wensen der kamer. Verder werden verschil-
lende bezwaren ingebracht, vooral tegen de tegemoetkomin-
gen aan de roomsen en tegen het rechtstreeks kiesrecht.
Ernstige tegenstand viel echter niet meer te vrezen: de
koning had duidelijk laten merken dat hij aanneming wenste,
de regering was van de steun der roomsen verzekerd, de
kamer voelde zich geen zuivere afspiegeling meer van de
volksmening, en ten slotte maakten de buiten- en binnen-
landse verhoudingen een spoedige stabilisatie van de toe-
stand zeer wenselijk. Na enige concessies der regering deed
ook de kamer water in de wijn en in een wederzijdse geest
van toenadering kwam het grote herzieningswerk tot stand.

Die geest sprak ook uit de grote rede, die Duymaer van
Twist op i8 Aug. 1848 hield bij de openbare beschouwingen
in de kamer. Hij acht een spoedige oplossing noodzakelijk.
'Na al die verschillende wenschen, na al die slingeringen, na
al die opgewondenheid, heeft het land behoefte aan rust,
aan vastheid, aan kalmte. Dan zal ook de tijd daar zijn, om
zoo vele andere belangrijke zaken in behandeling te nemen,
waarvan er vele inderdaad even gewigtig zijn als de herzie-
ning der Grondwet'. Dit dringt te meer na al het gebeurde 'bij
ons en buiten ons.'

'Bij ons was de herziening der Grondwet sedert langen tijd
geworden eene nationale, eene algemeen erkende behoefte.
Ten slotte was het nagenoeg de Regeering alleen die haar
ontkende en wederstand bood. De gebreken konde ook zij
niet ontkennen .... Dit was de toestand van zaken bij ons,
toen in het begin van dit jaar de groote schok van buiten
kwam, die dreigde geheel Europa ten onderste boven te
keeren. En alsof dit nog niet genoeg ware, nu kwam de
Regeering voor den dag met hare zeven en twintig ontwerpen
tot herziening der Grondwet, die Inderdaad eene bespotting
schenen van het Koninklijk woord, dat Nederland met blijd-

Zic ook bijlage I. C.

schap had vervuld. Nu dreigde de stroom een oogenblik
met de lang verzamelde kracht de gestelde dammen te ver-
breken. Maar gelukkig voor het Vaderland zag 's Konings
wijsheid nog tijdig het dreigende gevaar in, en vond een
middel van afleiding. Dat was een gunstig oogenblik . . . voor
grootere en ruimere hervormingen en verbeteringen, dan
anders misschien in jaren mogelijk zouden zijn geweest. U
Edel Mögenden hebben dit ingezien. Het zoogenaamd
programma dezer kamer draagt er de sprekende bewijzen van.
Ware dit programma, behoudens verbetering en aanvulling,
de grondslag gebleven der herziening: ik voor mij heb de
innige overtuiging, dat het Vaderland er niet ongelukkiger
om zou zijn geweest. Maar de Commissie, door den Koning
benoemd, dacht er anders over, zoo als trouwens te voor-
zien was. En haar advies aan den Koning eenmaal publiek ge-
maakt, — zoo was het niet anders meer mogelijk, of dat advies
moest grondslag worden der herziening. Dat heeft de Regee-
ring mijns inziens te regt begrepen.' Nu de regering de
kamer genaderd was, meent Van Twist, dat de kamer het
voorstel moet aannemen, daar verwerping slechts kwade ge-
volgen zou brengen.

De belangrijkste der gedane concessies acht Van Twist de
vereenvoudiging van de procedure tot grondwetsherziening.
Dit biedt mogelijkheid om in de toekomst nieuwe schokken
te voorkomen. 'Geleidelijke verbetering en hervorming, dat
is het wat wij voortdurend en in alles behoeven. En eene
Grondwet, die dat onmogelijk maakte, zoude juist datgene,
na korteren of längeren tijd, onvermijdelijk maken, wat zij
bestemd was om te voorkomen: schokken en revolutien.'
Immers, 'het is eene dwaze pretensie, grondwetten te willen
maken voor de eeuwigheid! De volken verschillen niet alleen
als de individuen, maar de volken veranderen ook als de indi-
viduen. Dezelfde mensch is anders, heeft andere behoeften
als kind, als jongeling, als man, als grijsaard. Zoo ook de
volken. Stilstand schijnt nergens te liggen op den weg der
Voorzienigheid. En beweging zal zeker noodig zijn, om ons
tot het hoogere op te voeren.' Van Twist laat zich hier dus

weder duidelijk kennen als tegenstander van een theoretisch
staatsrecht, zoals Thorbecke dat voorstond.

De vervanging van het recht van placet door een repres-
sief toezicht keurde Van Twist goed, in het rechtstreeks kies-
recht berustte hij. Slechts met het behoud van de Raad van
State kon hij niet instemmen. Zulk een gevaarlijk wijl onver-
antwoordelijk adviserend kollege naast de verantwoordelijke
ministers als raadgeefster der kroon acht hij in een con-
stitutionele staat overbodig. (23 en 19 aug. 1848) Overigens
heeft hij aan alle voorgestelde wijzigingen zijn stem gegeven.

Het jaar 1848 bracht grote veranderingen. De oude rege-
ringspartij werd weggevaagd en vervangen door een grote
groep jonge Thorbeckianen, door het nieuwe kiezerskorps
in de kamer gebracht.

De oude partij van het juste milieu, haar ontstaan dankend
aan de strijd tegen de vroegere autokratische regering om
een beter comptabiliteitsstelsel, zag met het verdwijnen dier
regering haar onderlinge samenhang, toch al nimmer sterk,
verslappen en op de duur verdwijnen. De toenemende
invloed van het parlement op de regering deed de roep om een
beter stelsel van comptabiliteit als waarborg tegen een anti-
parlementair optreden der regering langzamerhand ver-
stommen. Een groter deel der oude middenpartij bewoog)^
zich langzaam maar zeker de konservatieve kant uit. Een
ander, kleiner deel oriënteerde zich meer naar de liberale
kant, met behoud evenwel van haar zelfstandigheid.

De oude liberalen van vóór 1848 bleken behoudender
dan men vroeger wel zou vermoed hebben. Zij raakten steeds .
meer van Thorbecke vervreemd. Op den duur smolten zeV »
met het grootste deel der vroegere middenpartij en met de
schamele resten der oude konservatieven samen tot een nieuwe
konservatieve partij.

Bij dit alles werd de Thorbeckophobie en de Thorbeck- ^
ophilie steeds meer uitgangspunt van partijvorming. Mee-

') Eenmaal gehandhaafd, moest naar zijn mening dc Raad van State ook zo goed
mogelijk georganiseerd worden. Zie zijn rede in dc 2e kamer op 25 Oct. 1861.

gesleept door zijn onmiskenbare leidersgaven en zijn grote
kennis schaarden de jongere liberalen zich als trouwe tra-
wanten rond de grote man. Maar afgestoten door zijn hoog-
hartigheid en zijn autoritair optreden (on a les défauts de ses
qualités) en afgeschrikt door de rationalistische en demo-
vkratische tendenzen die zich onder zijn volgelingen open-
/ baarden, wendden de meesten zijner vroegere vrienden en
oppositiegenoten zich van hem af. En teruggestoten door zijn
stroefheid en gebrek aan diplomatieke takt zocht men hem,
de drager van een sinds 1844 aan het hof gehate naam, in
hofkringen hardnekkig van een ministerszetel te weren.

Niet alleen omdat hierdoor de principiële partijvorming
vertroebeld werd, was zulks te betreuren. Ook, omdat Thor-
becke hierdoor de politieke wrijfpaal werd en hem niet de
gelegenheid is gegeven, in de kracht van zijn leven rustig
de nieuwe grondwet uit te werken en in de praktijk toe te
passen.

/lt; Bezuiniging was naast grondwetsherziening reeds lang vóór
1848 de leuze der oppositie geweest. Ook Duymaer van
Twist achtte bezuiniging en verdere vereenvoudiging van
het staatsapparaat levensbehoefte voor het land. 'Al ver-
kregen wij . . . eene Grondwet, zoo volmaakt als maar moge-
lijk is, al werden ons alle politieke regten en vrijheden ge-
schonken, zoo wij geen bezuiniging erlangen, dan gaat de
Staat te gronde', had hij gezegd. (20 juli 1848) Mede hierom
kantte hij zich in 1848 tegen het behoud van de Raad van
State. Eveneens om deze reden verklaarde Duymaer van Twist
zich zo wel voor als na 1848 tegen de hoge oorlogsbegrotingen.
Wijl deze de staatsfinanciën uitputten, noemde hij ze nog
gevaarlijker voor de onafhankelijkheid van de staat dan de
oorlogsdreiging. Hij heeft 'oneindig meer vertrouwen ... op
de handhaving van ons goede regt door diplomatieke démar-
ches dan door de kracht der wapenen.' (22 aug. 1848)

Evenals bij het invoeren van bezuinigingen bleef het
kabinet Donker Curtius - De Kempenaer sterk in gebreke
bij het uitwerken der grondwet. Na lange voorbereiding

kwamen ten slotte een gebrekkig wetsontwerp op het recht
van vereniging en vergadering en een ontwerp op de minis-
teriële verantwoordelijkheid bij de kamer in behandeling, die
echter beide werden afgewezen.

Het laatste voorstel raakte een materie, die Duymaer van
Twist na aan het hart lag. In de ministeriële verantwoorde-
lijkheid lag naar zijn mening de grootste waarborg voor de
constitutionele regeringsvorm.

De ministeriële verantwoordelijkheid is volgens hem de
verantwoordelijkheid voor wat de minister qua talis verricht
of nalaat. Zij drukt op de minister als zodanig en wordt
afgelegd aan de wetgevende macht of aan éen harer takken,
nooit aan een andere macht. Dus zowel aan den koning (of-
schoon men dit er in het gewone spraakgebruik niet onder
verstaat), als aan de gehele wetgevende macht, b.v. bij de
rekenwet, als (en dit wordt er meest onder begrepen) aan
de Staten-Generaal.

De verantwoordelijkheid van den minister heeft als speciaal
kenmerk, dat ze altijd staatkundig is, onverschillig welk
onderwerp het betreft, en dat ze wel onderscheiden moet
worden van civiele verantwoording, die door de civiele
rechter kan worden afgenomen.

Als de afgelegde verantwoording ongenoegzaam wordt
geoordeeld, kan het gevolg zeer verschillend zijn. De kamer
of de kamers kunnen het er verder bij laten. Ze kunnen ook
een nader onderzoek instellen of een voordracht aan de
koning doen. Ook kunnen ze de minister verplichten om b.v.
de gelden aan te, zuiveren. Verder kan het reden opleveren,
om tegen de begroting te stemmen.

Maar behalve dat kan ook in ernstige gevallen tot een
strafrechtelijke vervolging worden overgegaan. Dan moet
de strafrechter oordelen over de rechtmatigheid der ge-
pleegde handeling; de doelmatigheid moet hij buiten be-
schouwing laten. Hiervoor is echter een voorafgaande straf-

') Zic voor ccn duidelijke uiteenzetting van zijn standpunt in dezen ccn artikel van
zijn hand: '.Aanteekening op dc artikelen 53, 73 en 89 der Grondwet', in Dijdr. tot dc
kennis v. h. staats-, prov. cn gem. bestuur in Ned., I5e-decl, 1869. bl. 266—283.

wet nodig, die de feiten omschrijft en de straffen bepaalt.
Zulk een wet, doel der onderhavige voordracht, is onont-
beerlijk.

Een uitputtende regeling van de ministeriële verantwoorde-
lijkheid op deze wijze is ondoenlijk zowel als onwenselijk.
Des te wenselijker echter acht Van Twist regeling van een
bepaald onderdeel dezer verantwoordelijkheid voor de straf-
rechter, namelijk de verantwoordelijkheid voor het beheer
der financiën en eigendommen van de staM, de zgn. finan-
ciële ministeriële verantwoordelijkheid. Zowel het belang
van de staat als dat der ministers eist ten spoedigste een wet,
die de bevoegdheden van de ministers inzake het geldelijk
beheer regelt. Hij dringt dan ook steeds sterk op zulk een
wet aan. (23 mei 1849)

Het ministerie Donker Curtius - De Kempenaer bleek
geheel onmachtig. 'Wij hebben . . . thans . . . een Koning, die
niet zelf regeren kan, — Ministers, die, door gemis aan zelf-
standigheid en staatkundige probiteit, hunne plaats niet
kunnen innemen,— en eene kamer, die zich het verguizen
dier ministers tot eenig doel schijnt gesteld te hebben', schreef
Baud aan zijn vriend Rochussen.^)

Uitwerking der grondwet bleef achterwege. 'Het kuiken is
volbroed, maar kan de schaal niet breken, die het omvat;
de kip is te dom om het, door een coup de bec, in de wereld
te helpen; het beestje loopt gevaar om in de dop te sterven.' O
Maar de kip wenste het zachte nest niet te verlaten. Toen het
echter niet meer ging, omdat het ministerie gans onmachtig
was geworden, poogden haar leiders in de zomer van 1849 een
replatrage te bewerkstelligen. Bij dit streven om 'den ouden
rok te keren en te verstellen, in de hoop dat hij voor eenen
nieuwen zou kunnen doorgaan'^) werd ook Duymaer van
Twist betrokken: men vroeg hem zowel na het aftreden van
Donker Curtius in juli 1849 als bij een voorgenomen 'recon-
stitutie' van het oude kabinet in midden sept. om een porte-
feuille aan te nemen. Voorziende dat zulk een kabinet weer

Baud aan Rochussen, 22 sept. 1849.

Baud aan Rochussen, ;22 oct. 1849.

3) Bijlage I, D.

een aaneengesloten kamermeerderheid tegenover zich zou
vinden en in de liberale pers verguisd zou worden, sloeg Van
Twist het echter af, om in een ministerie zonder Thorbecke
op te treden. Hij meende, dat Thorbecke een eerlijke kans
moest hebben om de grondwet uit te werken, daar alleen hij
daartoe bij machte was. Daarom had hij reeds in februari
1849 zijn stem gegeven aan een amendement van Groen op
het adres van antwoord op de troonrede, waarin een krachtig
ministerie verlangd werd.

Ook aan het hof kwam men tot de onaangename gevolg-
trekking, dat men Thorbecke niet geheel en al links kon laten
liggen. Hij kreeg met Rosenthal een opdracht tot kabinets-
vorming. Tegelijkertijd echter legde men het er van hoger
hand op toe, die poging te torpederen. Dit gelukte beter
dan een daaropvolgende opdracht aan Van Goltstein. Ten
slotte bleef den koning geen andere mogelijkheid, dan Thor-
becke een nieuwe en ditmaal ernstig gemeende opdracht
te verstrekken. Spoedig was deze nu gereed.

Voor de kracht en de' homogeniteit van het ministerie
was het nadelig, dat Thorbecke daarin verschillende minder
passende elementen had moeten opnemen. Bij de opdracht
reeds had men hem Rosenthal opgedrongen. Bij de samen-
stelling zelve was het aantal geschikte personen beperkt ge-
bleken; een moeilijkheid, nog vergroot door de vrees van
velen om Thorbecke als meester te nemen. Toch heeft Thor-
becke nimmer zijn keuze beperkt tot zijn nauwere geest-
verwanten. Steeds heeft hij zelfstandigheid gepaard met
bekwaamheid ook buiten zijn eigen kring weten te waarderen.
Hiervan getuigt ook zijn poging, in 1849 aangewend om
door een zending van Van Bosse Duymaer van Twist over
te halen, een portefeuille te aanvaarden, een poging die
buiten Rosenthal om geschiedde en zelfs tot moeilijkheden
met deze leidde.

Van Twist was echter niet genegen dit aanbod aan te
nemen, daar hij de autoritaire neigingen van de premier kende,

Zic bijlage I, D. Vgl. dc licrinncringcn van Borccl van Hogclandcn (Bijdr. cn
Mcdcd. Hist. Gen., S2c dcc), 1931).

en meende dat het gehalte der andere leden hem geen vol-
doende waarborg bood dat hij bij hen een tegenwicht tegen
Thorbecke zou vinden. Bovendien bleek het uiteindelijk moei-
lijk, tot een zetelverdeling te komen die Van Twist zou be-
vredigen.

Met het optreden van het ministerie-Thorbecke was hier
een eind gekomen aan de ebbe, die aanvankelijk niet alleen
in Nederland, maar ook in Frankrijk en geheel midden-
Europa was ingetreden na de vloedgolf van 1848. In Neder-
land had deze eb zich geuit in een groeiende onenigheid
tussen de onder een autokratische regime opgegroeide, be-
daarde oude generatie van liberalen, die in 1848 het heft in
handen had genomen, en de heetgebakerde, doctrinaire
jongeren, die zich schaarden rond de uitgestoten Thor-
becke. Ze was nog versterkt geworden door de afkeer die
de onderwijl opgetreden jonge vorst koesterde tegen de
nieuwe denkbeelden.

Hun eigen matige bekwaamheid en de vinnige bestrijding
der jongeren had het oude ministerie evenwel eindelijk het
veld doen ruimen en de koning was gedwongen geweest,
Thorbecke de teugels te geven.

Dit betekende bevestiging van de liberale zege van 1848. De
omstandigheden werden gunstig voor de volksvertegenwoor-
diging, of liever voor de vertegenwoordiging van het tot de ge-
goede burgerij behorend, liberaal-'denkend deel der natie', om
in samenwerking met het kabinet de koninklijke macht vleugel-
lam te maken; een gelegenheid, geopend door de beknotting
der koninklijke bevoegdheden bij de nieuwe grondwet.

Zo kreeg Thorbecke de kans ongestoord de grondwet uit
te werken en de daarin vervatte beginselen tot leven te wekken.
Hij wist de nieuwe orde door te voeren op de zelfde wijze
als hij ze had weten in te voeren: door zijn kalme onverzette-
lijkheid, zijn grote kennis en zijn methodische werkwijze. Hij
was te afgemeten, te veel 'de professor' om waarlijk populair
te worden; maar bij de burgerij wist hij vertrouwen, bij de
jongere generatie van liberalen zelfs aanhankelijkheid te
wekken. Ook zijn tegenstanders koesterden ontzag voor hem,

en wachtten eerbiedig-bevreesd op zijn daden. En die
heeft hij verricht: door zijn drie grote organieke wetten
heeft hij het staatsgebouw nieuw opgetrokken op het plan
van 1848, daarbij uitgaande van het principe dat de burgers
binnen streng afgepaalde grenzen moeten worden opgevoed
tot zelfbestuur, daar een meerder aandeel der onderdanen
in de staatswerkzaamheden meerdere vastheid der bestaande
orde en ruimte tot ontwikkeling daarvan meebrengt.

Bij de algemene beschouwingen over de begroting voor
1850 kreeg Duymaer van Twist gelegenheid, zijn oordeel
over het nieuwe kabinet uit te spreken. (12 dec. 1849). Hij
gispt daarbij de handelwijze van het vorige ministerie. Had
dit 'eenige weken, ja ik zou durven zeggen maanden vroeger
kunnen besluiten om de teugels van het Bewind, die het
toch de kracht niet had te houden, aan andere handen over te
geven, of had men wat minder arbeid besteed om de formatie
van het tegenwoordige Ministerie voor te bereiden, zoo als
men het noemde, of zoo als anderen meenden te bemoeije-
lijken,' — dan had de kamer meer van het nieuwe kabinet
kunnen vorderen dan beloften.

Overtuigd evenwel dat dit ministerie voor zijn taak be-
rekend is, zal Van Twist het bij deze begroting zijn ver-
trouwen schenken. Hij wil zich niet scharen bij de aanhan-
gers van het 'stelsel van wantrouwen', die liefst het ministerie
aan 68 banden zouden willen leggen, waarvan elk kamerlid
dan éen zou mogen vasthouden. Neen, 'het constitutioneele
stelsel . . . rust op vertrouwen, is ondenkbaar zonder ver-
trouwen! Zonder vertrouwen van den Koning in zijne raads-
lieden, zonder vertrouwen van de Natie in hare Vertegen-
woordigers, zonder vertrouwen van de Volksvertegenwoor-
diging in de Regering.'

Van Twist voorziet echter een harde dobber voor het kabi-
net. Niet slechts door het optreden van Groen en de zijnen —
vreemde vrienden, in wier plaats Van Twist liever met open-
lijke vijanden te maken zou hebben; ook door de handelwijze
vandieministeriëlen, die het kabinet verzwakken door telkens

hun overdreven verwachtingen en onredelijke eisen naar
voren te brengen, die onmogelijk alle tegelijk bevredigd
kunnen worden.

Hij zelf zal geen persoonlijke overwegingen laten gelden,
maar zijn verdere houding bepalen naar de daden van het
kabinet. Daarbij zal hij geen moeilijkheden in de weg leggen,
zolang het 'den weg bewandelt die naar mijne overtuiging de
ware is; zoolang (het) alle uitersten vermijdt en evenzeer ver-
wijderd blijft van revolutie aan de eene, als van reactie aan
de andere zijde.'

Terwijl Thorbecke met de hulp van zijn kundige referen-
daris de latere minister Van Tets van Goudriaan, de grote
organieke wetten voorbereidde, poogde Van Bosse het stij-
gend ongeduld der kamer te stillen met minder belangrijke
financiële wetten. Hiertoe behoorde ook de postwet, waarbij
een regeringsmonopolie op het postwezen werd ingevoerd.
Van Twist, afkerig van alle monopolies en alle staatsbemoeiing
op maatschappelijk gebied, kon zich daarmee niet verenigen.
Hij wilde ook partikulieren tegen het betalen van een ver-
goeding aan de staat als mededinger van deze op laten treden
bij het postvervoer. (7 Maart 1850)

Eindelijk kwam tot voldoening ook van Van Twist, die al
lang op haast had aangedrongen, de eerste der grote organieke
wetten, de kieswet. Bij de behandeling daarvan hield hij een
belangrijke rede (6 juni 1850). De bepalingen omtrent de
census, beogende om het kiezerskorps zo uitgebreid
mogelijk te maken, hebben geheel zijn instemming. Niet alzo
de voorgestelde distriktenindeling. Hij meent dat de regering
te kleine distrikten wil en ten onrechte bij de afbakening
daarvan de provinciale grenzen 'met studie' heeft verwaar-
loosd.

Hij voor zich had een stelsel gewenst, waarbij elke pro-
vincie in enkele grote, meervoudige distrikten was verdeeld.
Zulk een indeling zou een belangrijke correctie zijn ge-
weest van de nadelen van het rechtstreeks kiesrecht, en tevens
meer tot het volk gesproken hebben, daar het de provincie-

grenzen zou eerbiedigen. Het provincialisme zit immers te
diep, dan dat men het kan uitroeien door het eenvoudig te
negeren.

Zich verzettend tegen de liberale Prokrustes-neiging tot
gelijkmaking, die duidelijk uit dit voorstel sprak, hield Van
Twist als bezadigd politicus en historisch voelend mens een
pleidooi voor het goede dat er in het 'provincialisme' ligt.
'Het schijnt bij sommigen tot de hoogste politieke wijsheid
van den tegenwoordigen tijd te behooren, die alles als het
ware wil amalgameren en nivelleren, om ook van deze be-
ginselen uitgaande, met hevigheid uit te varen tegen het
provincialisme. Ik verklaar openlijk, dat ik van een tegen-
overgesteld gevoelen ben. Ik ben een voorstander van het
provincialismus, maar van het provincialismus in een goeden
zin. Het provincialismus is eene kracht en inderdaad eene
zeer kostbare kracht, die in ons land bestaat, doch die men
elders mist, en waar men dit gemis betreurt. Het provinci-
alismus is eene kracht, die oorzaak is van beweging; beweging
moet er zijn, want zonder die is er stilstand, dood. Provincia-
lismus is dus eene kracht, die oorzaak kan zijn van kwaad, dit
erken ik, maar ook van veel goeds en die in ons Vaderland
inderdaad veel goeds heeft tot stand gebragt, eene kracht,
die men dus volstrekt niet moet trachten te vernietigen,
maar ten goede te leiden. Daarom ben ik ook een voorstander
van het provincialismus in den goeden zin.'

Van Twist acht echter de nadelen van aannerning van
het ingediende voorstel veel geringer dan de voordelen van
verwerping daarvan. Hierbij verweert hij zich tegen Groen,
die hem en de zijnen verweten had, dat zij zich door de con-
sekwente liberalen van de ene concessie tot de andere lieten
voeren. Het berouwt hem niet, in 1848 voor de voorgestelde
grondwet te hebben gestemd, hoewel die inzake het kiesrecht
zijn persoonlijke instemming niet had. Na aanneming dier
grondwet wil hij nu echter ook eerlijk meewerken tot uit-
voering daarvan; te meer, daar de nadelen daarvan, ook inzake
het kiesrecht, hem in de praktijk erg meegevallen zijn. Hij
verklaart zich tot toegevendheid bereid, waar het geen grote

beginselen betreft, welker verdoezeling het landsbelang zou
schaden. Hij wil zich niet vastklemmen aan zijn individualis-
tisch standpunt. 'Daarmee kan men den roem behalen van
zelfstandigheid, van een man van beginselen, van consequen-
tie; maar ik hoop, dat de Hemel het Vaderland voor 68 zulke
individualiteiten ... zal bewaren.'

In de loop der zitting werkte Van Twist nog mee aan de
tot standkoming der provinciale wet en der scheepvaartwetten.
Bij de laatste was hij medevoorsteller en verdediger van
een door de kamer aangenomen amendement, waardoor het
wederkerigheidsbeginsel ook op de koloniën toepasselijk ver-
klaard werd, en verandering in de koloniale tarieven aan
de wet werd voorbehouden.

Gaf Van Twist zijn stem eerst aan de wet op het Neder-
landerschap nadat Thorbecke een door hem ingediend amen-
dement had overgenomen, tegen de wet op het recht van
enquête koesterde hij onoverkomelijke bezwaren.

Toen het einde der zitting naderde, nam Van Twist met
vijf andere kamerleden ontslag in verband met het aannemen
der nieuwe kieswet. Dit, om de aarzelende regering te
dwingen om tot kamerontbinding over te gaan. Had hij in de
oude kamer sinds 1849 zitting gehad voor het distrikt Kam-
pen, — na de ontbinding trad Duymaer van Twist volgens
de gewijzigde distriktenverdeling op als vertegenwoordiger
van het distrikt Steenwijk.

Bij het begin der zitting 1850/51 werd Van Twist met de
steun der konservatieven en gematigden tot eerste voor-
zitter der tweede kamer gekozen. Hij verwierf 32 stemmen,
tegen 25, uitgebracht op de Thorbeckiaan Wichers. Dienten-
gevolge trad hij bij de openbare beraadslagingen in de kamer
niet meer op. Bij het leiden der vergaderingen liet hij zich
kennen als een onpartijdig doch streng voorzitter, die met
vaste hand de debatten leidde en niet aarzelde, wanneer
nodig in te grijpen om de welbespraaktheid der kamerleden
in de juiste bedding te leiden.

HOOFDSTUK HL

Ook voor Indie had 1848 een nieuwe orde gebracht.
De wetgever zou de koloniale regeringsbeginselen moeten
regelen, en verkreeg bovendien de bevoegdheid de onderwer-
pen aan zich te trekken die hem daarvoor rijp schenen.
Verder werd de minister van koloniën verantwoordelijk aan het
parlement. Niets meer of minder dus dan het einde van
's konings uitsluitend opperbestuur.

Het was min of meer een overrompeling geweest. De rege-
ring had deze radikale ommekeer voorgesteld zonder wel-
licht zelf de draagwijdte recht te beseffen; het parlement
had het zich laten welgevallen. De oppositie had haar wensen
vóór 1848 immers welhaast uitsluitend beperkt tot mede-
zeggenschap over de koloniale financiën. Verheugd over
de baten, had ze het kultuurstelsel als vanzelfsprekend aan-
vaard.

Inderdaad was de invoering van dat stelsel in 1830 ook
noodwendig geweest. Met het engelse stelsel had men
twintig jaar lang gepoogd, de inlander warm te maken voor
het kweken van agrarische uitvoer-produkten; tevergeefs,
omdat hij geen onbevredigde behoeften had. De kwijnende
uitvoer bracht geen geld in de inheemse maatschappij, en
dus was de financiële grondslag van heel het stelsel, de
grondhuur-(landrente) tot mislukking gedoemd. Het faillisse-
ment van het engelse systeem werd slechts tegengehouden
door voortdurende voorschotten uit het moederland.

Genoopt tot het zoeken van andere grondslagen, had de
regering te kiezen tussen het plan van Willem van Hogen-
dorp en dat van Johannes van den Bosch. Het eerste O
beoogde uitgifte van grote uitgestrektheden land aan westerse

Zie S. J. Ottow, Dc oorsprong der conservatieve richting. Utrecht, 1937.

ondernemers in of nabij dicht bewoonde gebieden; gebrek
aan ontginningsareaal zou de inlanders dan vanzelf heul
doen zoeken bij die ondernemingen. Het stelsel van Van
den Bosch vorderde, in aansluiting op de Naturalwirtschaft
van de inlander, de oudherkomstige belasting in arbeid
voor de verbouw van uitvoergewassen.

Het eerste plan lijkt heel liberaal en dus heel fraai, maar
zou in zijn gevolgen heel Java tot één haciënda hebben ge-
maakt, met vernietiging der inheemse sociale organisatie
en proletarisering van de javaan. De koning was geenszins
principieel tegenstander van dit plan. Ter wille van de
direkte voordelen koos hij echter voor het plan van Van
den Bosch, die hij tot G.G. benoemde. Diens stelsel maakte
hij nu dienstbaar aan zijn economische politiek van aan-
moediging der nederlandse nijverheid en schepping van een
soort rijksautarkie: het agrarische Indië zou grondstoffen-
leverancier voor de nederlandse industrie en markt voor
de moederlandse nijverheidsprodukten moeten worden.
Als middel nam hij het konsignatiestelsel te baat, dat de
vrije (grotendeels engelse) handel op Indie belemmerde en
de Ned. Handelmaatschappij in feite het handelsmonopolie
op de kolonie in handen gaf.

Afgescheiden van alle theoretische bespiegeling was dit
het beste, of liever het minst slechte antwoord op de zeer
reële vraag, hoe men het koloniale bestuursapparaat een
economische grondslag zou geven. Vervreemding van grond
werd hierdoor voorkomen, en de inheemse maatschappelijke
inrichting werd in zover ongeschonden gelaten, dat zij nog
tot heden toe de grondslag van het bestuur is kunnen
blijven.

Te betreuren valt het, dat het kultuurstelsel geen rustige
ontwikkeling beschoren is geweest. Van den Bosch was
bij de invoering uit zich zelf al weinig tot toegeeflijkheid
geneigd. Maar hem dreef bovendien nog de financiele ont-
reddering, waarin de belgische opstand het noorden bracht.
De voldoening, dat Nederland zich alleen door de rasse baten
van zijn stelsel heeft kunnen staande houden, heeft een

bittere nasmaak, wijl dit slechts mogelijk was door de in-
lander in ongekend tempo zwaar te belasten.

Dit stond J. C. Baud klaar voor de geest. Als G.G. en als
mmister heeft hij dan ook zijn beste krachten gegeven niet
alleen aan bevestiging, maar ook aan matiging van het kul-
tuurstelsel. Maar de misstanden, die op zich zelf al zonder
een uitgebreid toezicht en een integer ambtenaarsapparaat
moeilijk te weren zouden zijn geweest, hadden zich reeds
al te diep genesteld. Bepaalde praktijken waren reeds door
de maatschappij als normaal aanvaard. En de javaan, ver-
zette zich niet, gewend.als hij reeds van ouds was aan een
dergelijk, hoewel die stelselmatigheid missend, stelsel; boven-
dien onmachtig zijn stem te laten horen, wijl het bestuur
geldelijk bij het kultuurstelsel betrokken was.

De maat werd gevuld door de geld en arbeid verslindende
vestingwerken van Van den Bosch. Het slot was, dat, zoals
ook Rochussen en Baud moesten erkennen, de meer ge-
goeden langzamerhand tot het peil der armen werden terug-
gebracht, en dat het economisch weerstandsvermogen zó
sterk verminderde, dat de gevolgen bij misoogsten of andere
natuurrampen onmiddellijk aan het licht traden. De namen
Demak en Grobogan zeggen genoeg.

Dit alles werd bekend, toen de kentering van 1848 in
Nederland niet alleen meer openbaarheid, maar ook meer
belangstelling in koloniale zaken bracht. Het onbeperkt
vertrouwen in het kultuurstelsel kreeg een lelijke knauw,
ja sloeg om in onbeperkt wantrouwen.

Deze gelegenheid namen de liberalen te baat voor een
felle aanval op het departement van koloniën, in spijt van
alle grondwetsbepalingen nog een der hechte bolwerken van de
oude regeringspartij. De niet van verve ontblote redevoeringen
der baronnen Van Hoëvell en Sloet tot Oldhuis tijdens de ge-
denkwaardige kamerzittingen tegen het eind van 1850
brachten zelfs Baud's vertrouwen in het kultuurstelsel
aan het wankelen, geschokt als dit reeds was door de ver-
trouwelijke mededelingen van de G.G. Rochussen en door

Rochussen aan Baud, 27 nov. 1850. Vgl. id., 31 jan. 1848. A.R.A Archief-Baud-

de mening van de in 1849 opgetreden minister van koloniën
Pahud, die de toestand voor 'bedroevend, ja zorgelijk' hield.

Was het wonder, dat Baud, de tweede vader van het kul-
tuurstelsel, zich kenner daarvan wetende als weinigen, dit
alles aan de werkelijkheid begeerde te toetsen, en het zich
een ereplicht rekende, het zijne bij te dragen tot de daarbij
noodzakelijk blijkende hervorming ? Hij kon het niet na-
laten hierop te zinspelen, toen begin Januari 1851 Duymaer
van Twist hem, de algemeen erkende koloniale deskundige,
kwam raaadplegen over de hem aangeboden landvoogdij.

Beide, Baud en Van Twist, droegen elkaar wederzijds grote
achting toe. Van Twist hield de voormalige minister hoog om
zijn openhartigheid, zijn eerlijkheid, zijn kunde. Baud moest
van Van Twist getuigen: 'Zoo (hij) mij steeds als lid der ka-
mer de indruk van bekwaamheid en regtschapenheid heeft
gegeven — als President heb ik hem leren kennen als zelf-
standig, gevat en vol wilskracht. Op zijn advies was het
dan ook geweest, dat de minister Van Twist verzocht had
de plaats in te nemen, die eerst voor diens vriend Bruce
bestemd geweest was.

Van Twist ging gretig op Baud's gedachten in. Zo werd
dan het plan geboren, dat zij beiden te zamen zouden gaan
als Kommissarissen-Generaal, waarbij Baud speciaal het
koloniale stelsel zou onderzoeken en waar nodig verbeteren,
het laatste in overeenstemming met Van Twist, die na af-
loop daarvan alleen als G.G. in Indië zou blijven.

Aanvankelijk had Van Twist weinig lust gevoeld, de land-
voogdij op zich te nemen. Hij was vermogend, had een goede
stelling en was kinderloos. Eerzucht drong hem niet. Het ge-
mis aan koloniale ervaring wpog hem zwaar, te meer nu de
toestand zo ernstig leek. Baud's aandrang, maar vooral het
geopperde plan, deden hem echter zijn bezwaren opgeven.

Bij enig nadenken kon Baud de kans op verwezenlijking
van dit plan evenwel niet hoog aanslaan. Thorbecke zou er
nimmer aan willen medewerken. En zou de koning de kans

Zie J. C. Baud, 'Aanteelceningen omtrent mijn aanbod om als Komm. Gen.
naar Indië te gaan', A.R.A. Archief-Baud.

niet te baat nemen om de gehate premier tot heengaan te
dwingen door de zending door te zetten, zich de gevolgen
niet realiserende ? Op grond van deze overweging overreedde
Baud Van Twist, zijn oorspronkelijk voornemen, om van
deze zending een conditio sine qua non te maken voor de
aanvaarding der landvoogdij, op te geven.

Terecht begreep Van Twist, dat hiermede het plan reeds
was mislukt. Thorbecke had niets meer te vrezen voor zijn po-
sitie, en zou evenmin behoeven terug te deinzen voor de moei-
lijkheid om een andere kandidaat te zoeken, aanvaardbaar
zowel voor hof als kabinet. Al zijn geestdrift voor het plan
hielp Pahud niets: onder de sterke pressie van Thorbecke
besloot de ministerraad, Van Twist slechts voor te dragen aan
de koning, als hij alleen wilde gaan. Zo werd Duymaer van Twist
bij K.B. van 22 jan. 1851 benoemd tot G.G. zonder meer.

Met dat al had dit geval nog een onaangename nasleep.
Baud voelde zich verongelijkt door de achterbakse wijze
waarop Thorbecke hem opzij had geschoven en door de deni-
grerende manier waarop de liberale pers het uitgelekte aanbod
behandelde. Hij wendde zich tot de koning om althans een
officiële en gemotiveerde afwijzing te verkrijgen. Van Twist
weigerde echter, zich hierin te laten betrekken, het volkomen
nutteloos achtende en alleen maar geschikt om verdeeldheid
te zaaien tussen kroon en ministers, een bedrijf waar hij te
minder aan mee wilde doen, nu hij na zijn officiële benoeming
zich buiten de partijstrijd moest houden.

Baud beschouwde dit als desertie. Hij vreesde zelfs hei-
melijk, dat Thorbecke de nieuwe landvoogd arglistig onder
zijn beslag had weten te krijgen. Hierdoor argwanend ge-
worden,-wantrouwde hij, temeer wijl hij zich zelf eigenlijk
de enige ter zake kundige achtte, alle plannen van Van Twist
ten aanzien van het koloniale stelsel. En dit wantrouwen droeg
hij over op Pahud, wiens vraagbaak en raadsman hij was. De
kiem der komende verwijdering tussen minister en landvoogd
was hiermede reeds gelegd. O

Zie bijlage I, E en J. C. Baud, Aanteekeningen omtrent mijn aanbod, cnz.
Vgl. A. Alberts, Thorbecke cn Baud, Utrecht, 1939.

Met de landmail over Triëst vertrokken Duymaer van Twist
en zijn vrouw in Maart uit 's Gravenhage. Zij reisden met de
nieuwbenoemde vice-president Van Nes; een gezelschap
waarin de landvoogd zich maar matig verheugde, 'ongenegen
de impopulariteit van dien heer te deelen', naar Baud ver-
onderstelde.

Hun weg leidde over Berlijn en Wenen, waar Van Twist
alle officieele vertoon vermeed. Zulks lukte hem echter niet,
toen hij met de boot uit Triëst te Alexandrië aankwam: hier was
hem een plechtige ontvangst bereid. Na een tweedaagse tocht
per stoomboot over de Nijl kwamen de reizigers in Kairo aan.
Daar bleven zij enkele dagen, waarbij ze een uitstapje naar de
pyramiden maakten. Na een reis van twee dagen in een rij-
tuig door de woestijn gingen ze te Suez scheep op de engelse
mailboot, die hen over Aden en Ceylon naar Singapore bracht.
Vandaar haalde de gouvernementsstoomboot hen naar Batavia,
waar Rochussen met smart de komst van zijn opvolger ver-
beidde.

Het bewind van Rochussen had voor Indie wel vruchten
gedragen. Het financieel herstel in Nederland en de stijgende
baten van het kultuurstelsel hadden een politiek mogelijk ge-
maakt, die uitging van behoud van het bestaande, maar mèt
verbeteringen. De lonen waren behoorlijk verhoogd, de
uitmergelende indigoteelt grotendeels door die van suiker
of koffie vervangen en het totale areaal der gouvernements-
aanplant was in zes jaar tijds met 20 % verminderd.

Deze moderatiepolitiek was nog aangemoedigd door de ge-
beurtenissen van 1848, die ook Indie niet onberoerd had-

P^ud aan Baud, 2 apr. 1856 (uit Triëst): '. . . Te Berlijn en V/eenen ... heeft
men mij met de meeste voorkomendheid ontvangen en bejegend; het deed mij veel
genoegen, te ondervinden dat men de Nederlanders over hct algemeen acht cn genegen
is; en zijdelings vernemende dat de houding van den heer Duymaer van Twist, die in
1851 van niemand eenige notitie genomen heeft, nogal bevreemd had, heb ik vermeend
mij de moeite te moeten getroosten, om soortgelijke aanmerkingen te voorkomen,
en ik hoop daarin geslaagd te zijn! . . .

Een verslag van de reis van Van Twist in: M. D. Feenstra, Bekn. beschr. v. d.
Ned. Bezitt., Gron. 1852, III, 957.

Sinds 1845 zorgde het gouvernement voor maandelijkse aansluiting op de overland-
mail te Singapore. Dit had de reisduur van Nederland naar Batavia bekort van p.m.
IIO tot 42 dagen.

den gelaten. De pronunciamento van 22 Mei, maar meer nog
de inniger aanraking met Europa had ook in Indie liberale
denkbeelden doen opkomen. De publicaties van verschillende
ambtenaren als Van Hoëvell, Steyn Parvé en Van Nes, bleven
ook niet zonder invloed. Tot in de hoogste posten bevonden
zich liberaal-gezinden.

Deze liberale groep, wier denkbeelden overigens vrij wat
gematigder waren dan die der nederlandse liberalen, zag
de benoeming van Duymaer van Twist tot G.G. en van de
publicist en oud-edeleer Van Nes tot vice-president als een
zege harer richting. Het felle verzet van de nieuwe landvoogd
tegen het- konsignatiecontract lag nog vers in het geheugen.

Inderdaad kwam Van Twist met geheel andere denkbeel-
den in de kolonie dan zijn voorgangers. Niet alleen hadden
de besprekingen met Baud en Pahud hem een weinig aan-
lokkelijk beeld van de bestaande toestand gegeven. Ook zijn
uitgangspunt was anders.

Van den aanvang af heeft Van Twist zich laten leiden door
het beginsel, dat hij later aldus heeft omschreven 2): 'Wat
behoort het hoofddoel te zijn van ons bestuur van de volken
van Indie ? Moet het zijn, daarvan de meest mogelijke voor-
deelen te trekken voor het moederland, en die volken zoo
veel te ontwikkelen en te beschaven als met het behoud of de
vermeerdering dier voordeelen bestaanbaar is ? Of moet het
hoofddoel zijn, die volken zoo veel te ontwikkelen en te
beschaven en daarvan zoo veel voordeelen voor het moeder-
land te trekken als met die ontwikkeling en beschaving bestaan-
baar is ? Mijn antwoord is: het laatste moet het hoofddoel
zijn, ... al moest ten slotte van dit stelsel het gevolg zijn,
dat Indië- geheel voor ons verloren ging (iets wat ik geens-
zins geloof) . . . Dit laatste is onze pligt; een pligt die de
Voorzienigheid op ons heeft gelegd door de volken van
Indie in onze hand te geven; een pligt dien wij in de eerste
plaats hebben te vervullen. Het zijn menschen even als wij;
menschen met gelijken aanleg en bestemming als wij.'

Bijlage VI.

Van Twist aan Stcinmctz, dcc. 1859 of jan. 1860.

De consekwenties dezer zedelijke verplichting ziet Van
Twist, en hij aanvaardt ze ten volle. 'Meerdere beschaving
wekt niet alleen het gevoel van zelfstandigheid op, maar
maakt ook tot zelfstandigheid bekwaam. Naar mate dierhalve
dat gevoel en die vatbaarheid toenemen, zal men er op moe-
ten bedacht zijn, om tijdig daaraan toe te geven. Een man
wil op den duur niet op dezelfde wijze geregeerd worden
als een kind.'

In welke richting moet nu die eigen politieke werkzaamheid
van de javaan geleid worden ? In de richting van uitbreiding
der desa-autonomie, waar men in de toekomst op zal kunnen
voortbouwen, antwoordt Van Twist.

In dit antwoord spreekt niet alleen de zin voor het histo-
risch gewordene. Van Twist zo eigen. Ook de invloed van
Baud valt op te merken. In de besprekingen met Van Twist
had deze den nieuwen landvoogd ingeprent, dat, bij alle
misbruiken, hieraan inhaerent, juist de autonomie der desa
en het gezag der inlandse hoofden de grondpeilers van
het nederlandse gezag waren, die de Jan Perfekten met hun
volmaaktheidsstreven niet ongestraft zouden kunnen los-
wrikken.

Hiermede aanvaardt Van Twist tevens de misbruiken, die
nog inhaerent waren aan die instellingen. Maar altijd met
de mits, dat dit slechts geldt voor een overgangsperiode.
Feitelijke vernietiging van de desa-autonomie en van het
gezag der hoofden acht hij echter erger dan het laten bestaan
van een zekere marge voor machtsmisbruik. En evenzeer
aanvaardde hij die overgangsperiode waar het gold Neder-
lands afhankelijkheid van de koloniale baten en waar het de
grondslagen van het koloniale stelsel betrof.

De grondslagen van dat stelsel kon Van Twist nimmer
als juist aanvaarden. Vrijheid — zij het beperkt door het doel
van de staat — is hem meer dan een droombeeld: het is zijn
principe, een uitvloeisel, zijner religieuse overtuiging. Ge-
dwongen kultuurarbeid is voor hem dan ook even verwerpelijk

1)nbsp;Bijlage XI.

2)nbsp;Bijlage XV.

als het streven naar een économie dirigée, dat uit het konsig-
natiestelsel spreekt.

Vasthouden aan het ideaal-brengt mede, dat bestendiging
van het bestaande onvolmaakte stelsel slechts tijdelijk kan
zijn. 'Ik kan genoegen nemen met veel wat tijdelijk, met niets
wat duurzaam de materieele en moreele ontwikkeling der
volken van Indie belemmert of onmogelijk maakt.' Het
belang van de kolonie mag niet duurzaam ondergeschikt ge-
maakt worden aan dat van het moederland. Door onderwijs
en zending zullen dus volk en hoofden moeten worden op-
gevoed tot een juist gebruik hunner bevoegdheden. Neder-
land zal moeten afzien van het teren op de koloniale bate.
Het gouvernement zal het landelijk stelsel op geheel nieuwe
leest moeten schoeien.

Ligt de bij onderwijs en financiën te volgen politiek voor
de hand, anders is het bij het landelijk stelsel. Hier zijn
immers nog vele onbekende faktoren. 'Ik kan aannemen, dat
men de lessen der staathuishoudkunde niet dan met voor-
zigtigheid moet toepassen op vraagstukken, die de inwendige
belangen van Indie raken. Waarom ? De staathuishoudkunde
is eene wetenschap die uitgaat van en rust op observatie
van feiten. Maar nu zijn die feiten bijna uitsluitend in het
Westen geobserveerd, en 't is a priori niet zeker dat overal
en altijd dezelfde feiten in het Oosten bestaan. Er is daar veel
wat van het Westen verschilt.

Waar het landelijk stelsel de inheemse sociale organisatie
raakt, is dus uiterste behoedzaamheid plicht. Eer men een
nieuw stelsel ontwerpt, zal men de feiten moeten waarnemen
en de gevolgtrekkingen daaruit moeten maken. Zolang deze
tijdrovende arbeid nog niet voltooid is moet men zich slechts
bepalen tot incidenteel cn partieel ingrijpen, tot wegneming
van duidelijke misbruiken en invoering van voor de hand
liggende verbeteringen.

Waar het heersende stelsel evenwel buiten de sfeer der
inheemse maatschappij ligt, moet men kalm maar vast-

Bijlage XVII.

Uit cen nota 'Verkoop van producten op Java', ws. 1859.

beraden streven naar toepassing van het laisser faire, laisser
aller. De contraktanten mogen niet meer genieten dan hun
als loon voor hun arbeid toekomt. De regering moet de be-
staande tarieven- en scheepvaartpolitiek, moet vooral ook
het konsignatiestelsel, dat economisch monstrum, loslaten.

Voor minister Pahud en diens mentor Baud lagen de zaken
anders. Hun uitgangspunt was: 'Ned. Indie is een wingewest,
dat, behoudens de welvaart der inheemsche bevolking, aan
Nederland moet blijven verschaffen de stoffelijke voor-
deelen, die het doel waren der verovering.'^) Hoewel op zich
zelf voorstander van een stelsel van vrijheid, had juist dit be-
ginsel Baud in 1829 zo grif het stelsel van Van den Bosch
doen aanvaarden. Nederlands belang eiste immers, Indie zo
spoedig mogelijk financieel zelfstandig te maken niet alleen,
maar ook economisch op het moederland te richten.

Uit het genoemde uitgangspunt moet in de eerste plaats
een streven naar hervorming van het bestaande stelsel
voortvloeien, vooral om de druk op de inlander te ver-
lichten, want het 'behoudens' was voor Baud waarachtig
geen oratorische wending, heel zijn loopbaan bewijst dit
Misschien zou men dan op den duur kunnen komen tot
een kultuurstelsel, zó hervormd, dat het bezwarende voor
de inlander daaruit verdwenen was. En dan zou men in die
verre toekomst zonder bezwaar de dwang uit het stelsel
kunnen laten wegvallen. De inlander zou dan immers uit
welbegrepen eigenbelang wel uitvoerprodukten blijven telen.

Na 1848 is Baud er, deels onder de drang der omstandig-
heden, toe gekomen om bij wijze van proef een geringe
toenadering in de richting van vrijheid bij de kuituur toe
te laten. Hij kon zich, zij het met zekere reserves, verenigen
met een beperkte toelating van partikuliere ondernemers
en beperkte vergunning tot vrije teelt; altijd mits noch de
schatkist, noch de bevolking er bij zouden verliezen.

Voor transaktie was Baud echter niet te vinden waar
het dat andere uitvloeisel van zijn uitgangspunt gold: de
onaantastbaarheid van het konsignatiestelsel. Dit stelsel

Mem. van toel. op het ontwerp-R.R. van 1852.

laat immers juist Nederland genieten van de voordelen van
het kultuurstelsel. Zonder deze konsignaties zouden vreem-
den de vruchten van dat stelsel plukken, en daarmee de
enige bestaansreden en verschoningsgrond van het kultuur-
stelsel vervallen zijn^).

Vergelijking der standpunten leert, dat inzake de actuele
vraagstukken omtrent het kultuurstelsel nog geen verschil
van gevoelen tussen opperbestuur en landvoogd behoefde
te ontstaan; de één zag het ideaal wat in een andere vorm
en op een andere afstand dan de ander, maar incidentele
verbeteringen ten bate van de inlander lagen vóór het
ogenblik in de lijn van beider politiek. Ook het streven van
Van Twist om de vrije arbeid en de vrije ondernemer een
plaats onder de zon te verzekeren zou misschien wel eens
wat argwaan kunnen opwekken en tot tempering kunnen
uitlokken, maar zou nog niet tot botsingen behoeven te
leiden. Waar het de ethische tendenz in 's landvoogds
politiek gold, was de kans op botsingen al groter, hoewel
ook hier voorshands eerder sprake zou kunnen zijn van
een verschil in tempo. Waar de G.G. echter een liberale
economische politiek en langzame afbraak van het konsig-
natiestelsel zou nastreven, zou hij het opperbestuur tegen-
over zich moeten vinden.

Overigens waren er nog verschillende andere voorwaarden
aanwezig, die het ontstaan van meningsverschillen tussen
minister en landvoogd begunstigden.

Een grote moeilijkheid was het ontbreken van 'vaste richt-
lijnen voor de koloniale politiek. Want wel had de minister-
raad in 1850 besloten, dat in het nieuwe R.R. de positie
der inlandse hoofden gehandhaafd zou worden, dat de
vrijheid van vereniging, vergadering en drukpers slechts in
beperkte mate zou kunnen worden toegestaan, en dat de
autokratische macht des landvoogds beperkt zou worden
door beslissingen van blijvende aard afhankelijk te maken
van de toestemming van de R.v.I. Maar dit betekende wei-
nig, zolang niets was bepaald omtrent het kultuurstelsel

Zie vooral dc rede van Baud in dc 2c kamer op 17 nov. 1853.

en de economische politiek, 's Ministers verzekering, dat
Van Twist de bestaande bepalingen vrij mocht interpre-
teren, gaf de landvoogd evenmin veel houvast.

Het zou duren tot midden 1855, nog slechts een jaar dus
vóór zijn aftreden, aleer het nieuwe R.R. en de nieuwe
instruktie van de G.G. in werking zouden treden.

Eén der voornaamste, zo niet de voornaamste der redenen
tot vervreemding lag verder in de financiële controverse
tussen minister en landvoogd. Deze vergiftigde de atmosfeer
en maakte al bijna van de aanvang af vruchtdragende samen-
werking onmogelijk.

Maar ook het verschil in persoonlijkheid speelde een
rol. Pahud was de eigenaardige ambtenaar, die, overigens
niet ontbloot van een zekere ijdelheid, niet bij machte was
zich boven de bureausfeer te verheffen. Te midden zijner
dossiers, in het gezelschap zijner adviseurs, vooral van zijn
vertrouweling de referendaris Diepenheim, was hij thuis.
Al zijn semi-officiële correspondentie liet hij door de laatste
opstellen, in tegenstelling met Van Twist, die niet alleen
voor deze correspondentie, maar ook voor het opstellen van
zijn adviezen over de belangrijkste aangelegenheden de tijd
wist vrij te maken. Tekenend voor de werkwijze van Pahud
is, dat hij kort na de aanvaarding der landvoogdij bij een
reis naar Buitenzorg gevolgd werd door een karavaan met
'zeven en twintig (27) dubbele houten kisten met onafge-
dane stukken, sommige van 2 a 8 weken oud en meer'

Hiertegenover stond Van Twist, die, wars van alle bureau-
kratische rompslomp, niet schroomde, met vaste hand in te
grijpen waar zulks nodig scheen. De trage werkwijze en de
sleurpolitiek van zijn superieur, waardoor vele zijner mis-
sives eenvoudig onbeantwoord bleven of pas na maanden
in behandeling genomen werden, was hem een bezoeking.

Ten slotte bleek ook reeds spoedig na het optreden van
de nieuwe landvoogd, dat de koloniale opposanten wel wat
overdreven hadden, en dat er nog geen symptomen waren,
die wezen op een naderende algemeene ineenstorting. Dit

Mr. A. Prins aan Vaa Twist, lo dec. 1856.

maakte het Plein weer behoedzamer om in de voorstellen te
treden van de G.G. wiens feitenkennis men nog niet hoog
aansloeg en wiens economische denkbeelden men wan-
trouwde. Bauds wrok tegen Van Twist zal hier ook wel een
rol gespeeld hebben.

De politieke ontwikkeling in Nederland stijfde minister
Pahud nog in zijn temporisatiepolitiek. Onder het primaat
van Thorbecke had ook hij, die indertijd als een buiten de
partijstrijd staand ambtenaar door beide partijen zonder veel
geestdrift was aanvaard, zich in een liberale tunica moeten
hullen. Toen hij zich bij de aprilbeweging ras achter Van
Hall schaarde, kon hij'die evenwel wat vaker afleggen, en
eerlijker voor zijn denkbeelden uitkomen. Toen hij dan ook
in 1855 tot opvolger van Van Twist benoemd werd, begreep
ieder dat dit een zet was van de voorstanders van het oude
stelsel. Slechts zijn onmacht om zich los te maken uit de
sleur zijner dagelijkse werkzaamheden heeft hem verhinderd
om de koers die Van Twist aan het koloniale bestuur ge-
geven had, te verlaten.

De nieuwe heer van Buitenzorg was een geheel andere
figuur dan zijn voorganger. Was Rochussen zeer bemin-
nelijk in de omgang, Van Twist was eer stroef. Tegenover
de artistieke en joviale aard van de aftredende bewindsman
met zijn zwak voor vleierij en intriges stond de afgemeten-
heid en ingetogenheid van diens opvolger, met zijn burger-
lijke eenvoud en strikte rechtvaardigheidszin, wars van alle
politiek gekonkel. Terwijl Rochussen gaarne in Batavia ver-
toefde, alwaar recepties en feesten evenementen voor hem
waren waarbij hij gaarne in generaalsrok praalde, minde Van
Twist bovenal de stilte en rust van de buitenzorgse tuin.
Festiviteiten meed hij, waar hij kon. Werd na een ontvangst
ten zijnen huize een partij whist gespeeld, al spoedig gaf hij
zijn kaarten aan een ander cn trok zich in zijn werkkamer
terug. Was het evenwel nodig het gouvernement te ver-
tegenwoordigen, zoals op zijn reizen, dan meed hij ook weer
moeite noch kosten.

Anders dan Rochussen zorgde hij steeds met zijn werk-
zaamheden bij te zijn. Van zijn ondergeschikten vergde hij
veel; zijn afkeuring spaarde hij niet, waar hij onwil of on-
macht bemerkte. Maar zelf gaf hij het voorbeeld van stipte
plichtsbetrachting en stage werkzaamheid. En waar hij
kon, hielp hij zijn ambtenaren, vooral als hij merkte dat ze
liefde voor hun werk hadden. De ontvangst die Douwes
Dekker op Buitenzorg ten deel viel toen hij teruggekeerd
was om zijn loopbaan opnieuw en beter te beginnen, is
tekenend Juist van de goede ambtenaren wist Van Twist
dan ook de bewondering en achting te verwerven, die pas
recht tot uiting kwam na zijn aftreden.

Hem werd te grote teruggetrokkenheid verweten. Hij
zou zich te zeer hebben afgezonderd, wat meebracht dat
hij te weinig zelfde zaken van alle kanten onderzocht en te veel
afging op het oordeel zijner hoofdambtenaren en vertrouwe-
lingen, waardoor intriganten bij dezen vrij spel hadden'^).

In dit verwijt lag wellicht een kern van waarheid. Het
hing evenwel samen met zijn geaardheid niet alleen, maar
ook met wat hij zich doelbewust had voorgenomen. De
raadgevingen van Baud op dit punt had hij niet vergeten.
Hij wenste zijn tijd niet te besteden aan beuzelingen; zijn
oogmerk was, het centralistische stelsel soepeler te maken
door de taak van de G.G. te verlichten en 'hem meer tijd
over te laten om zich met de groote zaken bezig te houden.
Dit... acht ik van het allergrootste belang en zal het bij
geene gelegenheid uit het oog verliezen. Men moet den
G.G. tijd laten om te denken. Eén mijner vrienden had
tot beginsel aangenomen: al wat een ander even goed kan
doen als ik, dat doe ik niet zelf'.

Trouw aan dat beginsel begon hij alvast gedeelten van
verordeningen' ... te verbeteren, in afwachting van alge-
meene herziening . . . Daaraan is die reeks van vereenvou-

Bijlage XXXIII.

Zowel Stolte als Van Hoëvell verweten hem dit; zic o.a. Tijdschr. v. N.l. 1853
11, 239.
3) Bijlage VI.

Bruce, vermoedt Pahud.
') S.O. (semi-officiële brief) 23 juli 1851, no. 107.

digingen te danken, welke zijn regeering terstond kenmerkten.
Telkens wanneer men onder de dagelijksche behandeling
der zaken een overtollige bemoeienis van het hoofd des
bestuurs tegenkwam, werd zij afgesneden, zonder te vragen
of 't geval op zich zelf daartoe beduidend genoeg was. Over
t algemeen dan ook waren de destijds genomen maatregelen
tot uitbreiding van de bevoegdheid der Directeuren niet
van ingrijpenden aard.' Het betrof vooral 'uitbreiding van
de macht tot kleine uitgaven en tot andere handelingen,
onder nadere goedkeuring; overdracht van de toepassing
van verscheidene personeele verordeningen'.

De toepassing van dit reeds in Nederland met Pahud be-
sproken beginsel eiste echter een betrouwbare en zaak-
kundige ambtenarenstad En die ontbrak maar al te zeer.
Het kostte de grootste inspanning, op de algemene sekretarie
iemand te vinden die het koloniaal verslag kon opstellen. Er
bleken residenten en gouverneurs te zijn, volkomen onbe-
kwaam voor hun taak, niet eens in staat een behoorlijke brief
te schrijven. Zelfs direkteuren bleken niet voor hun werk
berekend.

De reden van deze ontstellende feiten zocht Van Twist in
de slaafse toepassing van het ancienniteitsbeginsel. 'Wan-
neer de dienstjaren dit zoo mede brengen en er eene betrek-
king open komt die eenige guldens in de maand meer tractement
geeft, dan moet men overgeplaatst worden, bv. van de mid-
delen en domeinen bij kultures, van kultures bij financien,
zelfs van de takken der regterlijke magt bij eene der takken
van administratie, even alsof tot niets van dat alles speciale
kennis en geschiktheid noodig ware. Ik ben volstrekt niet
van die leer.'^)

In 1852 bepaalde hij dan ook bij kabinetsschrijven, dat
voortaan andere grondslagen gevolgd moesten worden bij
bevordering. Er 'zal namelijk in de eerste plaats worden gelet
op geschiktheid, en eerst daarna op anciënniteit'. Nader wijst

E. dc Waal, Aant. kol. onderwerpen, II, 117, waar tevens ccn opsomming wordt
gegeven van dc betreffende besluiten. Vgl. wat Van Twist zelf in de ic Kamer
zegt op 14 sept. 1866 cn 31 oct. 1871 over decentralisatie en uitbreiding van dc
bevoegdheden der direkteuren.

S.O. 20 jan. 1853, no. 125.

hij er op, 'dat men door geschiktheid niet alleen versta
kunde, maar evenzeer een karakter, dat waardiglijk het Ned.
Gouvernement weet te vertegenwoordigen, en door handel
en wandel achting en eerbied voor het bestuur weet in te
boezemen.'

Toen Pahud aanmerking maakte op de benoeming van
zekere als liberaal bekend staande ambtenaren, antwoordde
Van Twist: 'Ik heb mij voorgenomen, bekwaamheid en
geschiktheid vooruit te brengen, onverschillig tot welke zoo-
genaamde partij de personen behooren. Daarentegen vorder
ik van eiken ambtenaar, tot welke partij hij ook behooren
moge, dat hij het Gouvernement zal dienen naar de inzigten
van het Gouvernement. Die dat niet verkiest, moet niet in
Gouvemements dienst treden, of (die) verlaten'.

Een der eerste daden van Duymaer van Twist was de reor-
ganisatie der algemene sekretarie (juli 1851). Mr. A. Prins
benoemde hij tot haar hoofd. Onder hem kwamen twee
afdelingen, één voor redaktie en één voor archief en expeditie.
Over de eerste stelde hij de latere minister E. de Waal aan,
die tijdens zijn bewind zijn grote vertrouwensman was en
met wie hij ook daarna steeds op voet van vriendschap is
blijven verkeren.

Zeer moeilijk is voor de landvoogd de samenwerking met
de Raad van Indië geweest. Zoals hij haar vond, miste ze
alle zedelijke en verstandelijke eigenschappen om ontzag
in te boezemen. Het beste lid, Cornets de Groot, was reeds
voor het optreden van Van Twist opgevolgd door de vorige
algemene sekretaris Mr. C. Visscher. Du Puy trad mede nog
in 1851 af. Voor hem in de plaats kwam Mr. P. Mijer,
kundig en geslepen jurist, die tot 1855 die funktie waarnam.
In 1852 werd de graaf van Hogendorp gedwongen ontslag te
nemen wegens lichamelijke en geestelijke ongeschiktheid

1) Vgl. Tijdschr. V. N.I., 1852, I, 362.

S.O. 12 juli 1852, no. 119. Vgl. Bijlage X.

3) Zie Bijlage VI.

Hij vroeg verlof als hij geen, pensioen als hij wel een suikerkontrakt kon krijgen.
De onderneming die hem werd gegeven, verhuurde hij terstond voor ƒ. 30000 per jaar
aan een chinees, die dan de fabriek zou bouwen op eigen kosten, en na 5 jaar
fabriek en onderneming aan hem zou overdragen.

ten gevolge zijner ouderdom. Zijn opvolger was de vroegere
zee-officier en resident van Soerabaja De Perez, die bekend
stond als voorvechter voor de vrije arbeid, en die later onder
Pahud als vice-president de toon zou aangeven in de raad.

De nieuwe vice-president Van Nes moest wegens ziekte
binnen het jaar weer naar Nederland vertrekken. Ruloffs,
die na Van Hogendorp als oudste lid voor de opvolging in
aanmerking kwam, werd pas in 1854 tot vice-president be-
noemd; niet zozeer om het podagra dat hem plaagde, als
wel om zijn immorele levenswijze. Op verlangen des konings
werd de resident De Koek in zijn plaats als lid der raad voor-
gedragen.

Terstond na zijn optreden schreef Van Twist de raad aan
om haar werkwijze te hervormen. In strijd met de voorschrif-
ten was het namelijk gewoonte geworden, dat ze slechts indi-
viduele adviezen gaf. Van Twist beperkte wel de gevallen
waarin advies gevraagd werd aanmerkelijk, maar waar dat
uitgebracht werd, moest dat in het vervolg collegialiter ge-
schieden. Om al te veel werk te voorkomen, nu de raad het
zoveel drukker zou krijgen met vergaderen, werd delegatie
op één lid na bespreking in de raad voor eenvoudige zaken
mogelijk gemaakt. De bedoeling van deze zowel als van
andere ambtelijke hervormingen was, 'de onnutte schrijverij,
die hier tot een ontzettende hoogte is geklommen, tegen te
gaan.'

Al spoedig bleek de landvoogd, dat er een aanzienlijke
achterstand in 's raads werkzaamheden was ontstaan. 'Ik
werd dezer dagen op eene zeer onaangename wijze verrast
door eene groote menigte van onafgedane stukken,' schreef
hij aan de minister 'die ik van den Heer Visscher terug ont-
ving. De eerste bezending is, hoor ik, met karren aange-
bragt, en er moeten nog vier of vijf volgen. Er zijn er onder
van allerlei aard, van vijf of zes jaren herwaarts, in eiken
staat van behandeling, zelfs zoodanige, waarop de door den
G.G. genomene beschikking is uitgewerkt, zonder dat het

S.O. 24 mei 1851, no. 105, 24 juni 1851 no. 106, 30 sept. 1851 no. 109. Vgl.
S.O. 9 febr. 1856 no. 161. Verder dc rede in dc 2C kamer op 23 febr. 1859 en in dc
IC kamer of 31 oct. 1871.

besluit is gearresteerd. Reeds lang had ik eenen achterstand
bij den Heer Visscher vermoed, want gedurig, wanneer er
stukken gevraagd en niet gevonden werden, was het ant-
woord: waarschijnlijk nog hij den Heer Visscher. Ik had daarom
eindelijk den Algemeenen Secretaris last gegeven, den Heer
Visscher bepaald aan te schrijven, om de onder zijne be-
rusting zijnde stukken ter Algemeene Secretarie over te
brengen. De Heer Prins had van dien last nog vooraf offi-
cieus aan den Heer Visscher kennis gegeven, en daarop
komt nu de boel los.'^)

Mr. Visscher was recidivist. Traag, hoewel accuraat wer-
ker, had hij telkens nieuwe achterstand. Juist belangrijke
stukken, over hervormingen waarop Van Twist prijs stelde,
hield hij veelal lang onder zich. Dit leidde in 1852, 1854 en
1855 tot herhaalde aanmaningen aan de raad, die de laatste
maal zelfs strubbelingen ten gevolge hadden: De Koek en
De Perez kwamen in een vrij scherp schrijven voor hun
onschuld op. Eindelijk vroeg Visscher in 1855 ontslag. Pahud,
die deze edeleer om zijn behoudende beginselen wel mocht,
verzocht hem echter, daarop terug te komen. Het slot was,
dat Mr. Visscher nog een jaar bleef; eind 1856 repatrieerde
hij, na eerst nog met de chinese moeder zijner acht kinderen
gehuwd te zijn.

Onderwijl moest Van Twist tot zijn grote ergernis tot
het eind van zijn bestuur toe met Mr. Visscher samenwerken.
Hij was er inmiddels toe overgegaan, maandelijks de lange
lijst van 's raads onafgedane commissorialen naar het Plein
te zenden. Hij heeft niet kunnen nalaten, in zijn afscheids-
rede op deze moeilijkheden te zinspelen, evenmin als later
in de tweede kamer.

I

Het ontbreken van voorschriften aangaande de vrijheid
van vereniging, vergadering en drukpers gaf al spoedig aan-
leiding tot geschil over de vraag, in hoever het bestuur krach-

S.O. 25aug. 1851 no. io8. Vgl. S.O. 23 oct. 1851 no. 110 eng febr. 1856 no. 161;
verder Bijlage XI en de rede van Van Twist in de 2e kamer op 23 febr. 1859.

Rede van 23 febr. 1859 in dc 2e kamer.

tens het autokratische principe in deze materie zou mogen
ingrijpen.

Het optreden van een Hberaal georienteerde G.G. had
aan enkele liberale opposanten, onder wie de bekende Dr.
W. Bosch, aanleiding gegeven tot de oprichting van een
'Vereeniging tot bevordering der geneeskundige weten-
schappen in N.I.', die terstond begon met de uitgifte van
een tijdschrift; alles tegen de bestaande traditie in zonder
voorafgaande toestemming van het gouvernement. De be-
doeling was duidelijk, een proefballonnetje op te laten.

Nu was Van Twist ten aanzien van deze zaken geen
ultraliberaal: een oppositionele pers bv. achtte hij in een
land als Indië gevaarlijk. Maar hij was toch liberaal genoeg,
om zich niet bevredigd te gevoelen met een niet op wettelijke
bepalingen berustend gewoonterecht, volgens hetwelk het
bestuur in deze aangelegenheden een preventief toezicht
toekwam. Wettelijke regeling dezer grondrechten achtte hij
nodig. Zolang die nu nog niet bestond, zou het bestuur
echter uit hoofde van het autokratisch beginsel toezicht
moetp houden; maar zo beperkt mogelijk, dus slechts re-
pressief. In afwachting van het nieuwe R.R. nam Van Twist
alzo de regel aan dat verenigen, vergaderen of drukken zonder
toestemming des bestuurs geoorloofd was, wijl niet wet-
telijk verboden. Pas wanneer doel en middelen ener ver-
eniging of inhoud van een drukwerk berispelijk of straf-
waardig was, zou het bestuur uit de volheid zijner macht
moeten ingrijpen, de vereniging of het geschrift moeten
verbieden en de overtreders zo nodig uitzetten.

De R.v.I. met Visscher aan het hoofd meende echter,
dat men-in een kolonie het autokratisch beginsel moest
handhaven, dat alles wat niet uitdrukkelijk was toegelaten,
van de toestemming van het bestuur afhankelijk was.

Voor minister Pahud, wie de zaak werd voorgelegd, was
het een moeilijke beslissing. Uit vrees voor liberale agitatie
en in verband met de inhoud van het pas ingediende ont-
werp-R.R. koos hij ten slotte, tegen het advies van de seer.

') Zie Bijlage XII.

gen. in, partij voor Van Twist. De koning, steunend op de
raad van state en gestijfd door het ingewonnen advies van
Rochussen, stemde daar niet dan na lang aarzelen mee in.

Van Twist heeft het gedurende heel zijn bewind als een
groot bezwaar gevoeld, dat er niets omtrent deze materie
wettelijk geregeld was; uitzetting was daardoor immers
de enige sanctie, die hem ten dienste stond, wanneer een
uitgever zich niet aan de wil van het bestuur stoorde. Pas in
juli 1856 werd het bekende drukpersreglement bij K.B.
ingevoerd. Ook Van Twist achtte deze veelbestreden règeling
minder juist. Minder echter om de beperkingen zelve die
het inhield, dan om de wijze waarop die waren geregeld.
In tegenstelling met de minister zag hij meer gevaar in een
vrije invoer van drukwerken uit Nederland, dan in een vrije
drukpers in Indië. Zijn denkbeeld wasf op de indische
drukpers voor werken in oosterse talen een preventief, voor
werken in westerse talen een repressief toezicht in te voeren.
Invoer van drukwerken in Indië zou slechts dan toegestaan
moeten worden, als een ingezetene van N.1. zich voor de
inhoud verantwoordelijk zou stellen.

Al kon er bij Van Twist meer door de beugel dan bij zijn
voorganger, hij hield toch streng de hand aan de voorwaarden,
waaronder hij op een daartoe gevraagde vergunning toe-
stemming verleende tot de uitgifte van dagbladen en tijd-
schriften; een vergunning die als regel nog steeds gevraagd
werd door de uitgevers. Zodra de residenten of de algemene
sekretarie, aan wie het toezicht over de nakoming der voor-
waarden was opgedragen, in strijd daarmede gisping van de
handelingen van het koloniaal bestuur of het opperbestuur
constateerden, 'kreeg de uitgever een waarschuwing of be-
dreiging. Daar men weldra wist, dat met de bedreigingen van

Zie de verbalen van 17 april 1852 no. 134 geh., 13 mei 1852 no. 165 geh., 16 juli
1852 no. 248 geh. cn 31 aug. 1852 no. 311/M1 geh. in het archief van het M.v. K.
Vgl. verder S.O. van v. T. 23 juli 1851 no. 107 en 30 sept. 1851 no. 109.

Toen het den ministerraad, aan welke Pahud de stukken voorlegde, bleek, dat dc
koning zonder voorkennis van de minister van koloniën het advies van Rochussen
had ingewonnen, diende zc bij de vorst een vertoog in, waarin dit werd afgekeurd.

S.O. 15 nov. 1852 no. 123. Zie verder notas van 2 cn 4 mei 1857 en cen schets-
drukpersrcglement uit diezelfde tijd. (archief-v. T.).

dezen landvoogd niet te spotten viel, troffen zij doel. Volgens
onze bronnen althans behoefde geen vergunning ingetrokken.
Maar bedriegt mijn geheugen mij niet, dan had ieder nieuws-
bladuitgever zich eenmaal het genoegen verschaft van in 't oog
vallend te gispen, dus een waarschuwing bekomen'. Het
gebruik der drukpers vermeerderde in deze jaren overigens
sterk. In 1855 hadden 7 nieuwsbladen vergunning om te ver-
schijnen, terwijl het aantal periodieken tussen 1852 en 1855
met 4 vermeerderde. ^

De pasarpacht, of bazaarpacht, zoals ze meestal genoemd
werd, was een der eerste onderwerpen, die de aandacht van
de landvoogd opeisten. Deze belasting, geheven op goe-
deren die op markten of in kramen te koop werden aange-
boden, drukte de javanen zeer, daar de chinese pachters, die
men onmogelijk goed kon controleren, allerlei misbruiken
bij de heffing toepasten. Reeds sinds 1845 was opheffing dan
ook in overweging, en het toezicht was de laatste jaren
zoveel mogelijk verscherpt.

Vrijwel algemeen achtte men volledige afschaffing wen-
selijk; ook Pahud had dit de nieuwe G.G. voorgehouden^).
Maar welk equivalent zou men zoeken ? De minister had
aan herziening van het landrentestelsel gedacht. Zonder
uitgebreid vooronderzoek achtte Van Twist zulks echter
onmogelijk. ' Niettegenstaande de stille tegenwerking der
ambtenarij, die uit vrees voor inkomstenderving de maat-
regel op de lange baan wilde schuiven, wat haar onder
Rochussen gelukt was, tastte Van Twist echter door: bij
publicatie van 16 dec. 1851 hief hij voor geheel Java, uit-
gezonderd Krawang, Batavia en Buitenzorg, deze belasting
op. Als vergoeding werden enkele andere belastingen ver-
zwaard. Zo werd de landrente 5 % omhoog gebracht; ook
de zoutprijs werd verhoogd, waartegenover het aantal ver-
koopplaatsen echter sterk vermeerderd en het zout in kleinere

E. dc Waal, Onze ind. fin. I, 127.

Bijlage VI.

In dc overgebleven gewesten volgde de afschaffing in 1853 cn 1854. Zie voor
dezc pacht in 't alg.: E. dc Waal, Aant. kol. ondcrw., I, 303.

hoeveelheden verkrijgbaar gesteld werd. In Nederland von-
den de genoemde verhogingen echter nog al_tegenstand.
Meest op aandrang van Baud werd in 1853 de landrente^
verhoging en in 1856 de verhoging der zoutprijs_ongedaan
gemaakt.-

De afschaffing der pasarpacht leidde in Nederland nog
tot moeilijkheden met de raad van state, die het besluit van
de G.G., genomen zonder voorafgaande toestemming des
konings, onwettig achtte (art. 60 R.R.). Pahud stelde zich
echter geheel achter de landvoogd, en ten slotte keurde de
koning het besluit goed.

Ook in de opiumpacht heeft Van Twist verandering ge-
bracht. Sinds 1833 werd de verkoop van dit produkt aan-
besteed, op voorwaarde dat een vaste hoeveelheid opium
tegen zeer hoge prijs van het gouvernement betrokken zou
worden (de zgn. tiban). Had de pachter te weinig, dan kon
hij meer betrekken tegen lager prijs (de zgn. siram), maar
nog altijd tegen het dubbele van de marktwaarde. Het laat
zich denken, dat bij dit stelsel de smokkelhandel wehg tierde;
de chinese pachters waren er zelf bij betrokken, en traden
op met een ongelooflijke brutaliteit.

Duymaer van Twist achtte het opiumgebruik een kwaad.
Van een verbod verwachtte hij echter slechts toenemende
sluikhandel. Het enige middel om het gebruik te beperken
achtte hij gelegen in een hoge prijs. Hiermee zou men echter
slechts succes hebben wanneer de smokkelarij was uitgeroeid.
Dit laatste nu beoogde hij met zijn in 1853 genomen be-
sluit®), volgens hetwelk siram in elke gewenste hoeveelheid
aan de pachters beschikbaar gesteld zou worden tegen de
marktprijs. De smokkelhandel zou hierdoor verdwijnen en
de regering zou de ware behoefte leren kennen. Kende men
die na enige jaren, dan zou men de siram af kunnen schaffen
en de pachters tiban kunnen voorschrijven tot een hoeveel-
heid als overeenkwam met het werkelijk verbruik.

Adviezen R. v. S. 19 maart en 16 april 1853.

Voor sterke staaltjes hiervan zie E. dc Waal, Onze ind. finantiën I, 177—190

Ind. Stbl. 1853 no. 89 en 1854 no. 76. Vgl. de rede van Van Twist in dc 2e
kamer op 25 febr. 1859.

Het gevolg van dit besluit was natuurlijk, dat het officieel
gebruik sterk steeg. Töt 1861 is deze maatregel gehandhaafd.
Toen schafte minister Loudon de siram af. Echter werd
hiermee het doel van Van Twist niet bereikt, daar men te
weinig tiban voorschreef en dus weer ruimte liet voor sluik-
handel.

In het algemeen heeft Van Twist veel aandacht besteed
aan de verpachte middelen. In 1853 en 1854 voerde hij een
nieuw reglement op de verpachtingen in. Hij liet een onder-
zoek instellen naar de pandjeshuizen (1853-56). Ook maakte
hij beperkende bepalingen op de verkoop van sterke drank
op Java (1853). -

Zolang het batig-slot-stelsel bestaan heeft, zijn de finan-
cien de crux geweest van de opeenvolgende Toean Besars.
Dit hield verband met de grondslagen van het heersende
systeem.

Het had in de bedoeling van Van den Bosch gelegen, de
inkomsten uit de kultures door middel van het konsignatie-
stelsel aan het moederland te doen toekomen; de kolonie
zou zich moeten bedruipen met de reeds bestaande inkom-
sten, die naar men verwachtte zouden stijgen, nu de plant-
lonen geld in de inheemse maatschappij zouden brengen.

Om hieraan kracht bij te zetten had Van den Bosch de
indische uitgaven rigoreus besnoeid en de begroting voor
1835 bindend verklaard voor de toekomst. Slechts waar het
uitgaven betrof die rechtstreeks aan de gouvernements-
kultures ten goede zouden komen, zou de landvoogd zonder
machtiging van het opperbestuur de posten dezer begroting
mogen verhogen.

Tevens werd een bepaalde som, uiteindelijk gesteld op
ƒ 12.500.000, aangewezen als administratief kapitaal. Hiermee
zou het bestuur in de kasbehoeften kunnen voorzien, wan-
neer de uitgaven tijdelijk de inkomsten overtroffen. De

Zic dc rede van Van Twist in dc 2C kamer op 27 mei 1862. Vgl. de rede in dc
Ie kamer op 14 nov. 1876.

quot;) Zic hiervoor: E. dc Waal, Onze ind. financiën II, 180—181.

stand van dit kapitaal op de jaars-ultimo zou uitwijzing doen,
of afvloeiing naar Nederland mogelijk, of aanvulling vandaar
nodig was.

Dit stelsel paste ten volle bij de politiek van Willeri^ I,
waarin de begroting slechts een onbeduidende rol speelde.
In dit geval diende ze slechts om 's landvoogds handen te
binden. Als maatstaf voor de toestand der koloniale finan-
cien diende niet de begroting, maar de stand van het admi-
nistratief kapitaal. De rekening hiervan, d.w.z. de schom-
melingen in een bepaald kalenderjaar, toont aan, of de
koloniale schatkist al of niet aanvulling van node heeft.

In deze gedachtengang was de indische schatkist een
dépei^ance van die van overzee. In wezen was het zgn.
administratief kapitaal een depót van de nederlandse
schatkist, noodzakelijk om de indische kas zo nodig bij te
springen. Zelfstandigheid der koloniale geldmiddelen hoort
in zulk een stelsel niet thuis.

Het ideaal van een financieel zich zelf bedruipend Indië
is nimmer verwezenlijkt. Teveel moest bij de andere be-
lastingen de hand gelicht worden, om de druk der kultures
niet ondraaglijk te maken. Geldzendingen uit Nederland
bleven nodig.

Der kompagniestraditie getrouw zond men koperen duiten.
Zo veel, dat het koper infleerde en het indische muntwezen
ontwricht werd. Toen Rochussen op Java kwam, had de
verwarring haar hoogtepunt bereikt: het bestuur had de
verzilvering van papiergeld moeten verbieden.

Rochussen vond een even eenvoudig als praktisch red-
middel^): tegen deponering van koper gaf hij een nieuw
ruilmiddel uit, de papieren recepis. Deze gaf hij een vaste
waarde, door hiervoor wissels op het departement van kolo-
niën verkrijgbaar te stellen. Deze maandelijkse wisseltrek-
kingen vormden meteen een nieuwe bron van inkomsten
voor het gouvernement, waardoor speciezendingen voor-
eerst overbodig werden.

J. J. Rochussen, Toelichting en verdediging van eenige daden van mijn be-
stuur, 's Hage, 1853, pgt;r. 12.

Na 1848 dijden de indische uitgaven évenwei steeds meer
uit; deels door de druk der liberale hervormingspartij, deels
door de stijgende militaire onkosten. Sinds 1850 waren weer

speciezendingen nodig.

Deze hadden echter, afgezien van hun kostbaarheid, hun
eigenaardige bezwaren. De specie kon men, zolang de recepis
nog ruilmiddel was, immers slechts deponeren tegen uit-
gifte van nieuwe recepi^en. Intrekking der in omloop zijnde
recepissen bij regeling van het muntwezen werd hierdoor
weer te kostbaarder. Bovendien zou onbeperkte vermeer-
dering van omloopmiddel, zonder dat de maatschappij zelve
daaraan behoefte had,' op den duur ongewenste gevolgen

kunnen hebben.

Hoe men de zaak ook wendde of keerde, het enige af-
doende middel was verkoop van een deel der gouvemements-
produkten in Indië. Rochussen zowel als Pahud moesten
dit ten slotte erkennen. Daar zulk een maatregel echter de
eerste schrede zou betekenen op de weg naar afbraak van
het konsignatiestelsel, heeft het tót 1857 geduurd, eer men
daar in beperkte omvang toe overgegaan is.

Als ambtenaar grootgebracht onder het stelsel van Van
den Bosch, kon Pahud zich ook als minister uitmuntend ver-
enigen met de bestaande financiele verhoudingen tussen
Nederland en Indië. Van Duymaer van Twist als leider
der voormalige financiele oppositie kon men zulks echter
nauwelijks verwachten.

De nieuwe landvoogd achtte ecn behoorlijke begroting,
dwz. een juiste raming der uitgaven over een bepaald dienst-
jaar, eerste vereiste. Renovatie van een oude begroting, waar-
bij men- ontbrekende posten maar op onvoorzien verhaalt,
is voor hem uit den boze. Een deugdelijke scheiding van

gt;) S. O.. Rochussen aan Pahud. 27 jan. 1851. no. loi: 'Verkoop van ccn gedeelte
der producten alhier, zooveel als bcnoodigd is voor dc Indische huishouding, schijnt
hct ccnigc middel om den gercgcldcn gang van zaken tc verzekeren .nbsp;, , . „

Pahud in ccn eigenhandige nota van .853: 'Hoe meer ik over dc zaak nadenk dan
is dc onnatuurlijke toestand, waarin Java ten aanzien van dc geldsomloop verkeert,
nict vol tc houden cn is het eenige redmidJel gelegen in verkoop van producten op
Java, ten bedrage van de behoefte der kas, tot aanvulling van het zoogenaamd Indisch
tekort'.

dienstjaren vraagt hij, maar bovenal een behoorlijke afsluiting
der diensten, dwz. de vaststelling van het resultaat van een
bepaald dienstjaar door vergelijking van de werkelijk^ in-
komsten en de werkelijke uitgaven over dat jaar.

Op de stand der kas let Van Twist niet bij het opmaken
van het resultaat van eenr verlopen dienstjaar. Hij acht dit
zelfs onoirbaar, wijl men er door in verzoeking komt om
leningen en interingen van speciale depots als inkomsten te
berekenen. De gedachte van een administratief kapitaal,
een roulance-fonds, eigenlijk depot van de moederlandse
schatkist, is hem vreemd. Wat Pahud administratief kapi-
taal noemt, duidt hij aan als kassaldo.

Van Twist stelt de koloniale schatkist met die van het rijk
in Europa op één lijn: beide ziet hij als onderdelen van de
algemene staatskas. Dit was een volkomen andere gedachten-
gang dan die van Pahud, die de kolonie ook financieel dienst-
baar achtte aan het moederland, en niets wilde weten van
emancipatie der koloniale schatkist. Geen wonder, dat hier-
over al spoedig strijd ontbrandde tussen minister en land-
voogd. Want wel wenste Van Twist in afwachting van de
comptabiliteitswet niet tot een volkomen nieuw stelsel over
te gaan, maar volledige handhaving van het bestaande kon
hij evenmin over zich verkrijgen.

Tot nog toe werd de begroting over een bepaald jaar pas
vastgesteld, als de stand van het administratief kapitaal op
de vorige jaars-ultimo bekend geworden was. Men kon dan
rekening houden met de nodige aanvulling der kas over
het vorige jaar. Gevolg was, dat het dienstjaar al half om was,
eer de begroting was vastgesteld.

Van Twist wilde hier een eind aan maken: de begroting
moest vóór de aanvang van het dienstjaar gereed zijn. Weer-
spiegeling der kasbewegingen behoorde ze niet te wezen.
Vergelijking van de ramingen der inkomsten en uitgaven
zou voldoende aanwijzing geven over de omvang der nood-
zakelijke speciezendingen.

Om althans enige verbetering te krijgen, stelde Van Twist
nu voor, in plaats van die voor 1835 de door hem opgestelde

begroting voor 1852 normatief te verklaren. Van een dergelijke
maatregel was al sinds 1846 sprake geweest.

Pahud schrok echter 20 van de ramingen des landvoogds,
dat hij hem maande die aanmerkelijk te herzien. Hierdoor ver-
minderde het tekort sterk. Maar ook zo nog berustte de koning
pas in 1855 in de begroting voor 1853, en wel op voorwaarde
dat in het vervolg geen posten weer zonder toestemming van
het opperbestuur verhot^gd zouden worden. In afwachting
van de comptabiliteitswet wilde de minister van geen nieuwe
officiele normatief-verklaring weten.

Deze laatste wet is echter niettegenstaande de herhaalde
aandrang, ook van de kant van de G.G., in deze periode niet
tot stand gekomen. Een ontwerp, dat Pahud op raad van Van
Twist door Fievez had laten opstellen en dat de landvoogd,
toen het om advies naar Indië gezonden was, tegen de aan-
vallen der indische autoriteiten verdedigd had, werd door de
minister na de aprilbeweging als te liberaal ter zijde gelegd^).

Veel ernstiger in hun gevolgen waren echter de onop-
houdelijke strubbelingen tussen G.G. en minister over de
voorziening van het kastekort. Noch de jaarlijkse storting
van 4 miljoen door de Faktorij, noch de wisseltrekkingen
konden immers de kas op peil houden. Rochussen had reeds
voor zijn aftreden een buitengewoon koperdepot van 4 mil-
joen, op zij gelegd voor het herstel van het muntwezen,
moeten interen.

Nog nauwelijks had Van Twist 'de berooide boedel van
den Heer Rochussen''') overgenomen of de kort tevoren
opgetreden directeur generaal van financien, Hora Siccama,
bestormde hem rèeds met missives en voorstellen. Nog in
mei beleende de nieuwe landvoogd één miljoen bij de javase
bank tegen onderpand van koffie en tin. Dit scheen de dir.
gen. echter nog niet voldoende: al spoedig stelde hij de uit-
gifte van rentegevende promessen voor — een maatregel,

1) Missive G. G. aan M. v. K. 16 april 1853 no. 96a La. Kia; K.B. 21 jan. 1855;
missive M.v.K. aan G. G.'30 dcc. 1855 no. 576 bis.

quot;) Referendaris bij dc rclccnitamer. dic ook de comptabiliteitswetten van Van Bossc
had ontworpen.

Zie blz. 143.

Zie bijlage IX, I.

waar ook Rochussen al eens mee gedreigd had. Van Twist
ging er nog niet op in, maar het ontlokte hem wel de ver-
zuchting: 'Gogel zegt ergens in zijn werk, dat elke admini-
stratie, waarin men gebrek aan geld heeft, eene hel isS 't Is
wat sterk uitgedrukt, maar de grond van de zaak is waar', i)

Het ligt buiten het bestek van ons werk en boven onze
macht, om een eindoordeel te vellen over de financiele ge-
schillen tussen Van Twist en Pahud. Onze indruk is echter
dat de waarheid, als zo dikwerf, in het midden ligt.

Een feit was het, dat het administratief kapitaal sinds
1847 gedurig geslonken was. Een kassaldo voor Java en Ma-
doera op de jaars-ultimo van 8 miljoen lijkt meer dan het is,
als men in 't oog houdt, dat het geldtransport bezwaarlijk
was en dat de kassen steeds van minstens twee betaalmid-
delen (koper en recepis) voorzien moesten zijn. Daarenboven
stelden in de zomermaanden de grote kultuurbetalingen
steeds zware eisen aan de kassen; eisen die door de wissel-
valligheid der oogsten moeilijk vooraf bij benadering te ramen
waren. Achteraf vatte het ministerie dit alles wel eens wat
luchthartig op.

De voorstellingen van de dir. gen. wa'ren echter vaak over-
dreven en onjuist, zijn voorstellen dikwijls ongemotiveerd.
Maar al te spoedig was hij in paniekstemming. Elke tijde-
lijke inkrimping van het kassaldo achtte hij rampspoedig.

Wat zijne bekwaamheden betreft, de Heer Siccama schijnt
daarvan zelf grooter denkbeeld te hebben dan anderen,
althans ik', erkent Van Twist.

Dat hij zich niet volkomen kon verlaten op het inzicht van
zijn adviseur, die hij onmogelijk in alles kon nacijferen, gaf
Van Twist een gevoel van onzekerheid. Dit werd nog ver-
groot doordat hij geen vertrouwen had in de bestaande finan-
ciële organisatie, die in alles op ramingen berustte. De be-
rekeningen van het Plein vertrouwde hij nog minder dan de
cijfers van Siccama. Hij kon niet geloven, dat de financiën
niet achteruitgingen, terwijl men depots ingeteerd had,

S.O. 23 juli 1851, no. 107.

S.O. 20 jan. 1853, no. 125.

beleningen moest sluiten en de recepissen-omloop steeds
moest vermeerderen.

Van Twist nam het der moederlandse regering hoogst
kwalijk, dat ze in Nederland uit de koloniale bate belastingen
verminderde, accijnzen afschafte en 4V2, ja zelfs 4% staats-
schuld amortiseerde, terwijl ze hem liet modderen met lege
kassen, die hem dwongen, zich door buitengewone middelen
geld te verschaffen tot ^ een rente van 6% of meer. Als
enig afdoend middel tegen het kastekort hield hij' vast
aan verkoop van gouvemementsprodukten in Indië. Zijn
voorstel om de suikerfabrikanten volledige vrije beschik-
king over hun produkt te schenken, steunde hij met dit
argument; de kuituurbetalingen zouden daardoor immers aan-
zienlijk verminderen.

Zolang echter de regering die kant niet uit wilde, eiste
Van Twist van haar voldoende en geregelde speciezendingen.
De bezwaren daaraan verbonden, zou zij dan moeten aan-
vaarden.

Nu waren die bezwaren,vele. De spaanse matten, waaruit
de specie meestal bestond, moesten eerst door de N.H.M.
in Europa opgekocht worden. De overvoer was kostbaar en
langdurig. In Indië moesten ze dan gedeponeerd worden
tegen uitgifte van recepissen; want openbare veiling, die de
landvoogd een pooslang toepaste, gaf op den duur verlies.
Pas toen het muntwezen hersteld was, kon men (indische)
guldens zenden, die terstond uitgegeven konden worden.

Pahud zocht dan ook naar een ander middel. Hij ried de
landvoogd, door een buitengewone wisseltrekking, desnoods
tegen hogere koers, de wisselafzet aan te moedigen. Van
Twist zag. daar echter weinig heil in. Terecht meende hij,
dat de behoefte aan wissels door de invoer bepaald werd;
door koersverhoging zou men het vooruit trekken van wissels
wel winstgevend kunnen maken, maar de terugslag zou zich
spoedig doen gevoelen. Hij ging dan ook niet op die suggestie
in. Te minder, wijl hij elk ingrijpen van regeringswege in de
wisselkoers onnatuurlijk achtte.

Niettegenstaande herhaaldelijk dreigen met uitgifte van

promessen kwam Van Twist het jaar 1851 zonder al te veel
kleerscheuren door. Maar reeds in jan. 1852 moest hij op-
nieuw gaan belenen. In het vooruitzicht van nieuwe moei-
lijkheden gaf hij nu toch gevolg aan de wenken van de minis-
ter inzake verandering der wisseltrekking. In maart besloot
hij namelijk, dat de vaste koers van 95 % zou worden losge-
laten, en dat er in het vervolg dagelijks wissels bij de javase
bank verkrijgbaar gesteld zouden worden tegen de koers van
den dag, door de bank te bepalen. Deze stap was tegelijk be-
doeld als een schrede op de weg naar een natuurlijke orde,
waarbij de koers der wissels door de wet van vraag en aanbod
bepaald wordt.

Pahud was wel niet erg met dit besluit ingenomen, maar
legde zich er bij neer, toen de afname vermeerderde. ^

In de loop des jaars verminderde het kassaldo echter snel.
De voor 1852 ontworpen begroting raamde een onrustbarend
tekort. Speciezendingen kwamen slechts traag aan. Wat
beleenbaar was, was reeds beleend, tot een bedrag van 23
ton. De dir. gen. drong steeds sterker aan op promessen-
uitgifte; de R. V. I. adviseerde toestemmend. Slechts Van
Twist aarzelde nog, zich bewust van 's ministers afkeuring
van zulk een maatregel. 'In het algemeen moet ik U.E. in den
gemoede verklaren,' schreef hij, 'dat niets voor mij persoonlijk
gemakkelijker en aangenamer is dan het ontvangen van be-
paalde voorschriften. Ik ben dan steeds door de stipte na-
koming daarvan verantwoord'.

Enkele maanden lang hield Van Twist alleen de uitgifte
van promessen nog tegen. Maar onzekerheid kwelde hem.
'De redeneringen van den dir. gen. overtuigen mij niet, maar
ik ben ook niet in staat, die grondig te wederleggen en uit be-
tere gegevens te bewijzen, dat de toestand anders is.'

Gebrek aan vertrouwen in heel het samenstel der financiën

Op de duur bleek de maatregel niet aan de bedoeling te voldoen: de direkteuren
der bank hielden in hun partikulier belang de koers steeds op QS %•

Daar het gehele kapitaal der bank 6 miljoen bedroeg, bleef er voor partikuheren
dus slechts ƒ 3.700.000 beschikbaar.

») S.O. 16 me[ 1852, no. 117.

*) S.O. 14 juni 1852, no. 118.

maakte hem onrustig. Hij vreesde stagnatie, waarvoor hij
verantwoordehjk gesteld zou worden.

• Toen dan ook de dir. gen. raamde, dat het kassaldo over de
beide eerstvolgende maanden met 2 miljoen zou inkrimpen
tot een bedrag van 3^/4 miljoen, en toen bleek dat in een
residentie reeds uit nood een koperdepót was aangesproken,
durfde hij niet langer weerstand te bieden. Bij besluit van
25 juli 1852 liet hij vooi^ 3 miljoen gulden aan promessen
aanmaken, waarvan vooreerst i miljoen werd uitgegeven
tegen een rente van 6%.

Reeds dikwijls had de landvoogd in zijn brieven aan Pahud
met een dergelijke maatregel gedreigd. Zijn toon was bitter
geworden, geprikkeld als hij was door de vele moeilijkheden
en teleurgesteld door de weinige hulp die hij van den minister
ondervond. En ook Pahud was kregelig geworden door de
dreigementen en klachten, van de landvoogd. De stemming
was grondig bedorven.

Pahud verklaarde zich dan ook niet geneigd, de maatregel
voor zijn verantwoording te nemen. Een onverklaarbaar en
betreurenswaardig besluit noemde hij ze zelfs, en hij verweet
de landvoogd, niet eerst een buitengewone wisseltrekking te
hebben beproefd.

De nadere verdediging van 's landvoogds besluit^) kon
Pahud niet van de noodzaak daarvan overtuigen; en evenmin
de ministerraad, waaraan hij de stukken voorlegde. Men was
van mening dat de uitkomst de maatregel niet rechtvaardigde,
en dat de G.G. de kas in de eerste plaats door veranderde
wisseltrekking had moeten pogen te stijven. Over het beleid
van de dir. gen. werd misgenoegen uitgesproken. Verder
berustte men in het genomen besluit. Van afkeuring kon
geen sprake zijn, daar zulks terugroeping van de landvoogd
zou hebben moeten meebrengen.

Missives G. G. aan M.v.K. 26 dec. 1852 no. 204 La. Q 4 en 21 jan. 1853 no. 17
La. E.

Missive M.v.K. aan G.G. 26 april 1853. goedgekeurd bij kon. kab. reskript van
4 mei 1853 no. 187 S.nbsp;. .

Over het oordeel van zijn vriend, de min. v. fin. v. Bosse over dc promessenuitgifte,
zie V. Bosse aan v. Twist, 19 maart 1853. in mijn 'Brieven aan de G.G. D.v.T. van
vrienden enz.' in Bijdr, Hist. Gen. dl. 60, 1939-

Met dezelfde mail die deze beslissing bracht, ontving Van
Twist met koninklijke autorisatie bevelen inzake de wissel-
trekking. Reeds lang had hij hierom gevraagd. 'Het doet
mij leed,' schreef hij 'dat met opzigt tot alles wat\le finan-
ciëele aangelegenheiden betreft, in zoo menig opzigt tusschen
U.E. en mij verschil van gevoelen bestaat. Ik begrijp zeer wel
dat, waar zoodanig verschil bestaat, niet mijne denkbeelden
kunnen gevolgd worden; maar aan de andere zijde kan ook
niet van mij worden gevergd, dat ik in zaken die aan mijne
zorg en beslissing worden overgelaten, en die dus voor mijne
verantwoording blijven, niet mijne overtuiging volge. Onder
die omstandigheden komt mij het beste voor, en ik acht mij
verpligt daarop met ernst aan te dringen, dat ik in financieele
aangelegenheden steeds zooveel mogelijk van officieele en
bepaalde voorschriften worde voorzien; dan kan ik die zoo
stipt mogelijk uitvoeren.'

Bitter schreef hij terug na het ontvangen van de beslissing
omtrent de promessenuitgifte 'Vermits de koning be-
slist heeft, . . . ben ik verpligt te zwijgen. Wat de toekomst
betreft, ware het naar mijn bescheiden oordeel beter geweest,
indien gelijk met de afkeuring van den maatregel (want be-
rusten is inderdaad niet anders) o/bepaaldelijk verboden was,
onder welke omstandigheden dan ook, promessen uit te
geven, of de omstandigheden waren omschreven, waaronder
tot die uitgifte zou kunnen worden overgegaan. Nu heeft
men mij eene bevoegdheid gelaten, waarvan ik, volgens de
genomen beslissing, reeds eenmaal misbruik heb gemaakt; en
men laat opnieuw aan mij over de beoordeeling van eene zaak,
die gebleken is mijne bevatting en doorzigt te boven te gaan.
Ik vrees dat daarvan nieuwe moeielijkheden het gevolg zullen
zijn, indien geene onverwacht gelukkige omstandigheden
(b.v. eene ongunstige koffijoogst) ons komen redden.'

Immers waren de omstandigheden in 1853 nog ongunstiger
geworden dan een jaar tevoren. Op ultimo 1852 had de staat

1)nbsp;Missive M.V.K, aan G.G. 4 mei 1853 no. 186 R, goedgeiceurd bij kon. kab.
reskript van 2 mei 1853, La. FS.

2)nbsp;S.O. 14 maart 1853, no. 127; vgl. S.O. 16 febr. 1853 no. 126.

3)nbsp;S.O. 14 juni 1853, no. 131; vgl. Bijlage IX.

van het administratief kapitaal een tekort vertoond van 2V2
miljoen. De bank wilde niet weer zooveel lenen als vorige
jaren. De faktorij verklaarde zich niet in staat tot buitenge-
wone stortingen, als andere jaren. De nieuwe wijze van wissel-
trekking werd een volslagen mislukking.

Tegen het advies van de R. v. I. in, die aan de bevelen
inzake de wisseltrekking vooreerst niet had willen voldoen,
maar bij het opperbestuur bezwaren had willen inbrengen,
had Van Twist de aanschrijving uitgevoerd. 'Ware niet reeds
zoo veel over de wissels . . voorgevallen, zoo zoude ik waar-
schijnlijk 's Raads advies hebben gevolgd; maar na het
voorgevallene achtte ik- het pligtmatig met de uitvoering
der ontvangene bevelen niet te dralen.'

In juli had de landvoogd nu bepaald, dat het publiek op
de gouvernementswissels kon inschrijven tot het bedrag en
tot de koers, die het verlangde. De G.G. zou dan maandelijks
in verband met behoefte en inschrijving de koers vaststellen,
die volgens toestemming van de minister zelfs tot pari zou
mogen oplopen.

Gelijktijdig met de invoering van dit besluit trad echter een
scherpe handelskrisis op, veroorzaakt door de ongewoon
grote aanvoer van katoenen stoffen gedurende de laatste jaren.
Reeds waren in begin 1853 de inkomsten uit invoerrechten
en de wisseltrekkingen bedenkelijk gedaald. In juli volgde nu
de instorting. De invoer van katoentjes stond stop; bijgevolg
ook de wisselafzet. Tegelijkertijd nog werd de beurs met
engelse wissels overstroomd. De koers van partikuliere wissels
liep zelfs op tot 105 %; die van het gouvernement werden niet
meer genomen.

Gelukkig voor Van Twist bleek de faktorij nu tot ruime
stortingen genegen, en vermeerderde de specieaanvoer. Toen
de oogstresultaten en daarmee de kuituurbetalingen ook nog
ver beneden de raming bleven, kon hij niettegenstaande de
krisis de moeilijke maanden van 1853 zonder ongelukken door-
worstelen.

In 1854 kwam de nieuwe muntwet eindelijk tot stand. Hier-

1) S.O. 7 juli 1853, no. 132.

door moest veel zilver naar Indië gezonden. De volgende
jaren was er dientengevolge genoeg betaalmiddel. Het munt-
wezen werd langzamenhand weer normaal. De landvoogd
was hierdoor van de ergste moeilijkheden verlost. De strubbe-
lingen met de minister stonden verder meest in verband met
de begroting, en waren niet meer zo talrijk en heftig als in de
eerste jaren.

Niet alleen met financiële moeilijkheden had Duymaer van
Twist reeds terstond na de gezagsovemame te kampen. Ook
het vraagstuk van het landelijk stelsel kostte hem veel hoofd-
brekens. Alle tijd die hij kon uitsparen, besteedde hij aan dit
onderwerp. Eenvoudig lagen de zaken echter niet. Wel had
het streven van Baud en Rochussen om het kultuurstelsel te
normaliseren, een goede uitwerking gehad, maar er bestonden
nog maar al te veel misstanden. Ook in Indië heerste in brede
kringen de overtuiging, dat verderstrekkende maatregelen
nodig waren. Van Twist was die mening ook toegedaan, en
daarin versterkt door de vertrouwelijke mededelingen van
Baud zelf.

De grootste hinderpaal lag voor hem evenwel hierin, dat
'de kennis van land en volk ons ontbreekt in eene mate, waar-
over men zich billijk mag verwonderen, in aanmerking nemen-
de den tijd, dat wij reeds hier zijn gevestigd. Vóór dat men
die kennis heeft verkregen, moet men, geloof ik, noch be-
sluiten dat het bestaande stelsel zal worden behouden, noch
dat het zal worden gewijzigd of geheel veranderd.' Het droeg
dan ook zijn goedkeuring weg, dat 's ministers eerste ontwerp-
R.R. omtrent het landelijk stelsel niets voor de toekomst be-
paalde.

Achtte hij het voorbarig nu reeds over een nieuw stelsel
te beslissen, hij meende 'dat niet langer mocht worden ge-
wacht met maatregelen, om zich tot eene beslissing voor te
bereiden, door te streven naar meerdere kennis van land en
volk.'Vroeger was men daarvoor steeds teruggedeinsd;

1) Bijlage VI.

S.O. 23 juli '1851, no. 107 en nov. 1851, no. iii.

vooral Baud was er een vijand van geweest, bevreesd voor
volmakingszucht en opdrijving der landrente. Van Twist
meende echter dat men de middelen ook moest willen, als
men het doel wilde.

Vandaar zijn besluit om in Tjirebon een steekproef te
nemen met 'onderzoekingen en opnamen van de uitgestrekt-
heid der velden, de verdeeling derzelve, de regten en ver-
pligtingen van den grondbezitter, de volkshoofden en den
souverein, zoowel met betrekking tot de belasting als de kul-
tuur- en heerediensten — en van het getal huisgezinnen, vee,
den aard der gronden, enz.' (nov. 1851).

Mede vandaar zijn door de minister goedgekeurd voor-
stel tot aanzienlijke uitbreiding van het aantal kontroleurs-
plaatsen. Dit zou immers ook de kennis omtrent de inheemse
maatschappij vermeerderen, (nov. 1851)

Ter spoediger afdoening bracht Van Twist in 1853 de op-
metingen in Tjirebon met de militaire kartering in verband.
Toch duurde het tot 1859, ^er men in deze residentie gereed
was. De proef werd toen in Banjoemas voortgezet. De uit-
komsten waren zo bevredigend, dat in 1864 besloten werd tot
een uitbreiding over geheel Java. Vooral voor een betere
verdeling der landrente zijn deze opnamen van grote be-
tekenis geweest.

Mogelijkheden tot incidentele verbeteringen in het be-
staande stelsel liet Van Twist niet ongebruikt. Zo trad hij
zeer streng op tegen misbruiken van hoofden en europese
ambtenaren. Reeds drie maanden na zijn optreden hield hij
een zuivering in het regentschap Kendal, waarbij o.a. de
regent verbannen werd. Ter zelfder tijd vestigde hij bij aan-
schrijven nog eens nadrukkelijk de aandacht op de vroeger
reeds gegeven bevelen over de keuze der desabestuurders,
onpartijdige verdeling der sawahs en bescherming der be-
volking tegen knevelarij en afpersing.

Overigens begreep de landvoogd, dat de hoofden, die zich

') In 1879 werden de opnamen gereorganiseerd: technisch personeel werd aan-
gewezen voor de opmetingen, het D.B. bleef belast met de verzameling der statistieke
gegevens.

door het strengere toezicht een groot deel hunner vroegere
inkomsten zagen ontgaan, vergoeding nodig hadden, vooral
'de lagere. Niettegenstaande de tegenstand der ambtenaren
is hij dan ook met een daartoe strekkend voorstel gekomen.
Succes boekte hij evenwel niet.

Andere incidentele maatregelen waren zijn besluit, dat de
plantlonen voortaan aan de planters persoonlijk moesten
worden uitbetaald ten overstaan van bepaalde ambtenaren
zonder verrekening met de landrente, het onderzoek dat hij
naar de indigoteelt liet instellen, en de afschaffing van de
voorschotten van gouvernementswege aan de contraktanten

(1851).

We zullen nu achtereenvolgens de houding bespreken, die
Duymaer van Twist heeft ingenomen ten aanzien van de
gouvernementskultures, de herendiensten, het konsignatie-
stelsel, de economische en de kulturele politiek.

Bij de kultures streefde Van Twist er naar, de bezwaarlijk-
ste en onvoordeligste in te krimpen. De indigo kwam hier-
voor het eerst in aanmerking. Reeds Rochussen had haar tot
op de helft verminderd. Na een nog in 1851 ingesteld aan-
vankelijk onderzoek achtte Van Twist verdere beperking
geboden.

Op aansporen van de N.H.M. waarschuwde Pahud daar
echter tegen. Dit deed een hernieuwd onderzoek instellen

(1852).nbsp;Gevolg was intrekking der kuituur in Priangan en
aanzienlijke verhoging der plantlonen (1853), terwijl proeven
genomen werden om door guanobemesting de opbrengst le
verhogen en de uitmergeling der grond tegen te gaan.-)

De koffiekultuur was in het algemeen de minst drukkende
en de voor gouvernement en bevolking voordeligste der ver-
plichte kultures, vooral op Java's oosthoek. Ook op Sumatra's
westkust kwam zij onder het bewind van Van Twist tot grote
bloei; de bevolking kende hier slechts verzorgingsplicht,

S.O. 20 oct. 1852, no. 122, IS apr. 1853 no. 128, 20 juli 1854 no. 145, 5 sept.
1854, no. 146. Vgl. Bijlage XIII.

Zie bijlage XI.

geen leveringsdwang; bovendien werd het produkt op Padang
zelf geveild. In Priangan was de kuituur nog het drukkendst
voor de bevolking, maar ook hier nog verkieslijker dan de
teelt der andere gewassen.

Hierom wilde Van Twist de koffiekultuur zoveel mogelijk
ongemoeid laten. In 1855 verklaarde hij zich dan ook tegen
verhoging der plantlonen. Zolang Nederland nog geldelijk
afhankelijk was van Indië, achtte hij het onverantwoord,
proefnemingen te doen* met deze meest winstgevende kui-
tuur. Te minder nodig achtte hij dat, wijl naar zijn mening de
koffiekultuur buiten het kultuurstelsel viel; ze was immers
afzonderlijk geregeld, -en werd gedreven op staatsdomein,
niet op bevolkingsgronden.

Gedurende de ambtsperiode van Van Twist heeft de
suikerkuituur in het middelpunt der belangstelling gestaan.
De liberale oppositie in Nederland sloeg vooral op de grote
trom over de onderhandse uitgifte der contrakten aan vrien-
den der regeerders.

Bij de suikerkuituur droeg het gouvernement zelf zorg
voor de voortbrenging van het riet: het wees de gronden en
de dienstplichtigen aan en belastte zich met het vervoer naar
de fabriek en de levering van de fabrieksarbeiders. De ver-
werking van het riet werd echter overgelaten aan contrak-
tanten, die verplicht waren een deel (meest 2/3) van het eind-
produkt tegen een vastgestelde vergoeding aan het gouver-
nement te leveren; over hct overblijvende mochten ze zelf
beschikken.

Nu had het bestuur in de loop der jaren steeds meer de
zorg voor het rietvervoer en de levering van fabrieksarbei-
ders aan de vrije arbeid overgelaten. Ook waren de voor-
schotten aan de contraktanten meer en meer beperkt. Maar
nog immer was een suikeronderneming een goudmijn: het
ontbreken van mededinging had de contrakten van de tijd
van Van den Bosch gehandhaafd, toen men ondernemers
had moeten lokken met grote voordelen.

M Zic bijlage XI.

Zie hierover breedvoerig mijn: Dc voorstellen van G.G. D.v.T. aan-
gaande dc suikerkuituur, Ind. Gids, oct., nov., dcc. 1938.

Al waren de lasten der bevolking reeds belangrijk ver-
licht, nog immer namen de verplichte leveringen veel tijd
en nam de teelt zelf veel rijstgronden in beslag.

Slechts kort was Duymaer van Twist in Indië, toen de
suikerkwestie aktueel werd. Een tijdelijke prijsinzinking
werd door velen, overigens ten onrechte, met de in Europa
opkomende bietsuikerkuituur in verband gebracht. Hierdoor
beducht, verzocht Pahud de G.G. om voorstellen tot ver-
betering der teelt en verhoging der concurrentiemogelijkheid
der javasuiker. Daarbij zinspeelde hij op drukking der pro-
duktiekosten en op het zoeken van nieuwe markten door
de ondernemers meer vrije beschikking te geven, (dec

1851)nbsp;.nbsp;V .

Herhaaldelijk tot spoed gemaand, stelde Van Twist in mei
1852 voor om in het vervolg de aflopende en nieuwe con-
trakten na openbare uitbesteding te gunnen aan hem, die
de hoogste vergoeding voor de vrije beschikking over heel
het produkt zou bieden, onder voorwaarde dat hij zelf voor
materialen en arbeiders zou zorgen; alle voorschotten zouden
vervallen en de koelielonen in het contrakt vastgelegd worden.
Voor lopende contrakten zouden overgangsmaatregelen nodig
zijn. Hierdoor zou de verplichte konsignatie aan de N.H.M.
kunnen vervallen. De suiker zou haar natuurlijke markt
kunnen zoeken: de eerste schrede op weg naar een natuur-
lijke orde. De nadelen voor de schatkist zouden ruimschoots
vergoed worden door de hogere opbrengst der uitvoerrech-
ten en door het overbodig worden der speciezendingen voor
de koloniale kas.

De suikerprijs had zich reeds hersteld,- en Pahud had dus
zijn vrees en zijn haast verloren, toen deze voorstellen op
het Plein aankwamen. Pas na een vol jaar beraad, waarin
hij advies inwon van Baud en Rochussen, besliste hij.

Als een snode aanslag op het konsignatiestelsel verwierp
Baud dit voorstel resoluut. Hij ried aan, de produktiekosten
te drukken door de bereidingswijze verder te volmaken.
Veel dringender echter achtte hij hervorming der rietkuituur,
welke inderdaad nog misstanden vertoonde. Ter voorbe-

reiding daarvan zou men een grootscheeps onderzoek in
moeten stellen^).

Bauds verwijt dat Van Twist zich niet interesseerde voor
het lot van de javaanse planter, was volkomen onverdiend:
de haast van Pahud had hem niet de tijd gelaten om een
voorstel voor te bereiden over een kwestie, waaromtrent
Baud zelf zulk een omvangrijk onderzoek nodig achtte.

Dat de minister zijn voorstel afwees en het advies van
Baud slaafs opvolgde! stelde de landvoogd diep teleur.
Hij wanhoopte aan een verdere vruchtdragende samen-
werking met een minister, die, naar zijn mening, een werk-
tuig was geworden van Baud.

Onverwacht kwam deze beschikking echter niet. Reeds
lang was er spanning tussen Van Twist en Pahud ontstaan
naar aanleiding van de legio klachten der suikercontrak-
tanten.

Het was dezen een grief, dat hun contrakten in afwachting
ener uiteindelijke regeling der gehele materie slechts voor
een of twee jaren verlengd werden.

Maar meer nog verweten ze de landvoogd, dat deze hen,
in tegenstelling met zijn voorganger, niet welwillend tege-
moet trad. Inderdaad onthield Van Twist hun elke gunst,
van mening dat hun voordelen reeds groot genoeg waren.
Hij zag zelfs in de ondernemers, althans voorzover ze niet
in Indië maar in Nederland hun geld verteerden, economisch
schadelijke elementen. Waarschuwend wees hij op de woor-
den van Baud, die het verval van Suriname geweten had
aan het absenteisme der plahtagehouders.

De grootste grief der ondernemers was evenwel, dat zij
van bestuurszijde tegenwerking ondervonden bij het ver-
werven van vrije arbeiders. Dit lijkt vreemder dan het is.
Het drijven der liberale reaktie had immers geleid tot ern-
stiger toepassing der bepaling, dat de ondernemers het
fabriekswerk zoveel mogelijk in vrije arbeid moesten laten
verrichten. Daar de javaan slechts uit nopd in een fabriek

Dit onderzoek heeft geleid tot het bekende rapport-Umbgrove, voltooid in 1857,
gepubliceerd in 1862/63.
') Zie Van Twist aan Pahud in bijlage IX, I.

gaat werken, waren de ondernemers dikwerf genoopt, de
hoofden onder de arm te nemen ter verkrijging van 'vrije'
arbeiders. Zulks ontaardt echter licht. Vandaar ingrijpen der
residenten m vele streken (Japara, Soerabaja), vandaar
klachten over tegenwerking.

Toen Van Twist de ondernemers rondweg terugwees,
kwamen ze Pahud met hun jeremiades verontrusten. Deze
vermoedde er — 's landvoogds economische denkbeelden en
zijn gezindheid jegens de ondernemers kennende —, een kern
van waarheid in. Op de uiteindelijke beslissing inzake de
suikerkwestie zal dit ook wel niet zonder invloed zijn ge-
bleven.

Bij de kultures dient nog vermeld te worden, dat onder
het bewind van Van Twist de bekende expeditie van Hass-
karl naar Z.-Amerika plaats had om de kinaboom naar Indië
over te brengen (1852/54). Van Twist had niet minder be-
langstelling voor de kinakuituur dan Pahud zelf. O

Bij de herendiensten streefde Duymaer van Twist ge-
leidelijke inkrimping na. 2) Rochussen was hem hier trou-
wens reeds in voorgegaan. Deze had ih 1850 de ambtenaren
opgedragen er persoonlijk voor te waken, dat de heren-
diensten tot het strikt noodzakelijke beperkt zouden blijven;
slechts één man op de zeven gezinnen zou tegelijk opge-
roepen mogen worden, en dan nog slechts wanneer de rijst-
kultuur de tijd daar\'oor liet. Bovendien had hij in 1851 een
heilzame maatregel getroffen, door het vorderen van dienst-
plichtigen voor de aanleg van vestingwerken te verbieden.

Te plotselinge vervanging van herendiensten door vrije
arbeid zou, evenals bij de suikerkuituur, tot gevolg hebben
gehad, dat de lonen sterk zouden zijn opgelopen, terwijl men
dan toch zijn toevlucht nog zou hebben moeten nemen tot
pressie van de zijde der hoofden. Onder het bestuur van de
G.G. Pahud zijn deze bezwaren sterk op de voorgrond ge-
treden. Van Twist hoedde er zich echter voor, door heren-

') Zie mijn: De roman van de Icina, Haagscii Maandblad, maart 1939.

Zie E. de Waal, Aant. kol. onderwerpen, II, 201.

dienst slechts incidenteel en plaatselijk geheel te verbieden,
en grote werken (o.a. de beroemde waterstaatswerken bij
Soerabaja) steeds voor een deel door dienstplichtigen te
doen uitvoeren.

In oct. 1851 verbood hij het vorderen van onbetaalde
dienstplichtigen voor bouw en onderhoud van gouverne-
mentsgebouwen. Een maand later schafte hij alle heren-
dienstplicht af voor l^et bouwen van residentswoningen.
Vóór hij zelf op reis ging beperkte hij in 1852 de vordering
van diensten bij reizen van de G.G. of hoofdambtenaren.
Verder heeft hij o.a. de herendiensten in de havens op Java
afgeschaft.

In 1853 vulde hij de regeling van Rochussen in dier voege
aan, dat voor vaste werkzaamheden, in herendienst verricht,
vaste dienstplichtigen aangewezen moesten worden, en dat
voor andere werken alleen door het distriktsbestuur, en dan
nog slechts op grond van algemene verordeningen of bevelen
van het gewestelijk bestuur, dienstplichtigen opgeroepen
zouden mogen worden.

Parallel met deze maatregelen liep een aanzienlijke ver-
hooging van de vergoeding voor de herendienstplichtigen.

Het R.R. '54 vorderde van de G.G. een geheel nieuwe
regeling omtrent de herendiensten, die om de vijf jaar zou
moeten worden herzien. Ter uitvoering hiervan schreef Van
Twist in april 1856 de gewestelijke besturen aan, tot ecn
herziening der regeling in hun ressort over te gaan. Een
zeer beduidende beperking der gedwongen diensten is daar-
van het gevolg geweest.

Verplichte diensten voor hoofden of voor de desa liet
Van Twist buiten elke regeling, getrouw aan hct l)eginsel om
zo min mogelijk aan die aloude instellingen tc raken.

Met het konsignatiestelsel zoals dat in de overeenkomst
met de N.H.M. in 1849 voor 25 jaar was vastgelegd, was
Van Twist niet bijster ingenomen.

Volgens dat contrakt zou de N.H.M. de nog bestaande 10
miljoen schuld niet vóór 1874 mogen opeisen van de staat;

deze behield evenwel het recht om op zijn vroegst in 1854
tot aflossing over te gaan. Zolang dat niet geschied was, zou
de regering al haar koffie, suiker, indigo en specerijen aan
deN.H.M . moeten konsignerenvoor overvoer naar Nederland.

In 1852 kwam de vraag naar voren, of men de overge-
bleven schuld ook zou aflossen; de regering zou dan immers
volgens de overeenkomst in Indië vrij over haar produkten
mogen beschikken, en slechts voor die produkten die ze
zou verkiezen naar Nederland over te voeren, van de diensten
der Mij. gebruik moeten maken.

Minister Van Bosse achtte dit wenselijk. Hij wilde dan een
deel der produkten op Java verkopen om speciezendingen
overbodig te maken, en tevens de N.H.M. noodzaken, het
hoge commissieloon te verminderen.^) Ook Van Twist
drong er bij Pahud op aan, de Mij. het mes op de keel te
zetten. Men zou dan de vrije hand verkrijgen om het laisser
aller ook op dit gebied toe te passen.

Pahud had er geen oren naar. En de aprilbeweging was
hem gunstig. In 1853 sloot hij een nieuwe overeenkomst met
de N.H.M. waarbij de verplichte konsignatie voor 5 jaar
verlengd werd. Daartegenover werd de rente der 10 miljoen
schuld verlaagd en het commissieloon geleidelijk van 2^/4 op
2 % gebracht. Zo weinig was Pahud tot verandering ge-
negen, dat hij als minister de landvoogd niet heeft toege-
staan gebruik te maken van de eveneens bedongen bevoegd-
heid om, behalve de padangkoffie, ook 150.000 pikol suiker
in Indië zelf te verkopen. Pas als landvoogd is hij daartoe
overgegaan.

Op het stuk der economische politiek was bij de tegenge-
stelde principes geen overeenstemming te verwachten tussen
minister en landvoogd. Want slechts gedwongen ging Pahud
in dezen tot verandering over.

In 1855 werden eindelijk vreemde konsuls in Indië toege-
laten', en daartoe strekkende verdragen o.a. met deU.S.A.,

') Zie Van Bosse aan Van Twist, i8 oct. iSp, in; Brieven aan de G.G. D.v.T., cnz.

S.O. 15 apr. 1853, no. 128 en 28 juli 1853, no. 133.

Engeland, Frankrijk en België gesloten. Zulks niettegen-
staande de minister nog in 1852 hieromtrent stelling genomen
had tegen Van Twist, die de weigering van vreemde konsuls
had vergeleken met de afsluitingspolitiek van Japan, cn
gewaarschuwd had voor dwang van buiten. Inderdaad was
de reden van de omzwaai van 1855, dat Amerika, nadat het
evenals Engeland reeds meermalen vertogen had ingediend,
naar aanleiding van de^ kwestie-Gibson gezinspeeld had op
opzegging van het handelsverdrag en intrekking van het
exequatur der nederlandse konsuls op zijn gebied.

Ook ten aanzien van de differentiele rechten waarschuwde
Van Twist de minister. Reeds meermalen had Engeland
immers hierover in Den Haag geprotesteerd. Van Twist
vreesde niet voor politieke expansie van dat land, mits men
het handelsvrijheid schonk. Toegeven vóór men gedwongen
zou worden achtte hij wijs beleid. Ook minister Van Bosse
oefende aandrang uit in die richting.

Door de algemene drang eindelijk murw gemaakt, over-
woog Pahud afschaffing der differentiele rechten en een
beperkte technische herziening der bestaande tarieven. Toen
de kamers van koophandel echter zich kantten tegen het
wegvallen der differentiele rechten, was daarmee ook dit plan
van de baan. (1855)

Van Twist wilde algehele hervorming der tariefwetgeving,
gepaard met afschaffing der differentiele tarieven, waardoor
in enkele etappes alle inkomende rechten bv. op 6 % en alle
uitgaande op 4 % zouden worden teruggebracht. Een equi-
valent achtte hij onnodig: het vermeerderende handels-
verkeer zou de inkomstenderving grotendeels vergoeden;
en bovendien — schafte men in Nederland ook niet lustig
accijnzen af?^)

De landvoogd vermoedde terecht, dat Pahud zich nimmer
met zijn denkbeelden op dit punt zou kunnen verenigen.
Zijn betoog voor een vrijzinnige handelspolitiek was op het
Plein ook stilzwijgend aan kant gelegd. -) Daarom heeft hij

Van Bosse aan Van Twist, 19 oct. 1851, in Brieven, enz.

*) Zie bijlage VIII. Vgl. blz. 137, noot 2).

nimmer willen toegeven aan aandrang van de minister om
met een conkreet voorstel inzake tariefsherziening te komen,
tenzij hem eerst vaste richtlijnen waren gegeven. Anders
voorzag hij toch nutteloos werk.

Ten aanzien der vrijhavens nam Van Twist een eigen
standpunt in.

Reeds onder Rochussen was men begonnen met in de
buitengewesten vrijhavens in te stellen. Onder het bewind
van Van Twist ging het opperbestuur hiermee door. Aan-
vankelijk was het de bedoeling, in Indië een tegenwicht tegen
Singapore te vormen; een volkomen mislukt streven. Later
werd het een middel om onder een liberaal mom de oppo-
sitie te paaien door onbetekenende havens in de buiten-
gewesten vrij te verklaren, terwijl de bestaande handels-
politiek op Java angstvallig gehandhaafd werd.

Ook Van Twist was eerst bekoord door die liberale schijn.
Nog in 1852 voelde hij voor vrijverklaring van Koepang en
Blitoeng. Maar spoedig zag hij in, dat zulk een maatregel
weinig bevorderlijk was voor de bloei van het achterland,
terwijl de vrijhavens zelve zich economisch geheel richtten
op Singapore en van het overige gebied vervreemdden. De
vrijverklaring der molukkenhavens in 1853 geschiedde dan
ook tegen zijn advies. Hij achtte het zelfs noodzakelijk, deze
verkeerde uitwerking te neutraliseren, door er rekening mede
te houden bij een tariefsherziening.

Het lag in de bedoeling van Van Twist, de veranderingen
die de scheepvaartwetten in de voor Indië geldende bepa-
lingen hadden nodig gemaakt, te gebruiken als aanloop voor
algemene herorientatie bij de scheepvaartpolitiek. Uiting
hiervan was zijn herhaalde aandrang om de G.G. de be-
voegdheid te geven tot het verlenen van scheepsbrieven aan
in het buitenland gebouwde schepen; een aandrang waaraan
Pahud eindelijk in 1854 toegaf.

Uitvloeisel hiervan was ook zijn voorstel tot openstelling
der kleine havens op Java voor de uitvoer naar het buiten-
land, zowel voor nederlandse als voor gelijkgestelde vreemde

Zie bijlage XI. Verder de rede in de ie Icamer op 15 nov. 1872.

IIO —

schepen, (nov. 1852). Tot nog toe waren alleen Batavia, Se-
marang en Soerabaja voor de buitenlandse handel open-
gesteld; slechts voor haar eigen produkten had de regering
tot gemak van de N.H.M. een uitzondering gemaakt.

De minister zag in dit voorstel de eerste stap naar volledige
openstelling der kleine havens; een liberale maatregel die
het bestaande handelsstelsel op Java aantastte en daarom
ongewenst scheen. Vooral de uitbreiding tot vreemde sche-
pen, uitvloeisel der scheepvaartwetten, deed hem schrikken:
het spook van vreemde binnendringing op Java via de haven-
plaatsen rees op.

Toch ging de minister adviezen inwinnen. Een maatregel
die hem later berouwde. Want niet alleen adviseerden de
ministers van buitenlandse zaken en financiën en alle hier-
over geraadpleegde kamers van koophandel op één na gun-
stig, maar het voorstel lekte ook uit. Daardoor was het 'ge-
raden (geworden), om aan den drang der omstandigheden
toe te geven'. Mitsdien stelde Pahud de koning voor, de
G.G. een nader onderzoek te laten instellen naar de voor
openstelling voor de uitvoer in aanmerking komende kleine
havens, en hem te machtigen, een proef in die richting te
nemen met die havens, die zouden blijken daarvoor in de
termen te vallen.

De raad van state had echter bezwaar tegen de proef.
Het onderzoek wilde ze aanvaarden, daar de maatregel zelve
hierdoor op de lange baan zou worden geschoven. Pahud
gaf maar al te gaarne toe. Gevolg was, dat Van Twist slechts
aangeschreven werd, een nader onderzoek in te stellen. Het
resultaat hiervan hield de edeleer Visscher vast. De raad van
de raad van state was dus effectief geweest. O.

Inderdaad was dit voorstel tot openstelling voor de uit-
voer slechts een aanloop van de landvoogd naar open-
stelling van de kleine havens ook voor de invoer. Maar deze
tweede schrede kon hij nu natuurlijk evenmin zetten.quot;)

Missive G.G. aan M.v.K. no. 694/15; eigen nota van Pahud 17 juli 1853: advies
R.v.S. 26 aug. 1853; reskript kab. des kon. 8 sept. 1853 La. G 17; missive M.v.K.
aan G.G. 23 sept. 1853 no. 347/I i. Vgl. rede van v.T. in de 2C kamer op 4 apquot;! 1859.

Zic de in dc vorige noot vermelde rede.

Was Pahud van mening 'dat in vele zaken de leidende
hand des bestuurs in eene maatschappij als de Javasche^en
Indische in het algemeen bezwaarlijk kan gemist worden , )
Van Twist streefde inkrimping der staatsbemoeiing na.
'Het is een van de groote doeleinden, waarnaar ik mij voor-
genomen heb met al mijn vermogen te streven, om de par-
ticuliere werkzaamheid en industrie op te beuren, hare eigene
krachten van lieverlede te leeren kennen en ontwikkelen,
en tegen te gaan het denkbeeld, dat alles van het Gouver-
nement moet uitgaan.' Men moet 'de industrie leeren, hare
eigene krachten te gebruiken, zonder te steunen op die van
het Gouvernement. Daardoor zal men de industrie verder
vooruit brengen, dan door haar te gewennen zich steeds op

het Gouvernement te verlaten.', , , . ^^

In overeenstemming hiermee besloot de landvoogd om
de ondernemers in 't vervolg geen voorschotten meer te
verlenen (1851). Om de partikuliere geldmarkt te verruimen
verlaagde hij verder de minimumrente der aan de contro e
der rekenkamer onderworpen fondsen van yU tot ö /o.
(1852) Het gevolg was, dat grote sommen, merendeels onder
beheer der weeskamers, die tot nog toe ongebruikt hadden
gelegen en deels renteloos in de staatskas gedeponeerd waren,
teer ter beschikking van partikulieren kwamen.

Uitvloeisel van 's landvoogds standpunt was ook. dat hij
uitgifte van woeste grond aan partikulieren voorstond. De
oorspronkelijke opzet van het kultuurstelsel was gewekt
onder gouvernementsleiding de uitvoerprodukt e van Java
te stimuleren. Voor partikulieren was een beschenen plaatsje
opengelaten. In 1831 werd nog uitdrukkelijk de mophjk-
heid van uitgifte van woeste grond aan hen uitgesproken ),
en art 102 R.R. '36 liet nog ruimte voor overeenkomsten van
partikuliere ondernemers met desahoofden omtrent verhuur
van grond, levering van produkten en prestatie van diensten.

Niet alleen de vrees dat deze ondernemers zich zouden
ontwikkelen tot een nieuw soort landheren, ook de honger

1)nbsp;s.o. 22 aug. 1852. no. 87. . .

2)nbsp;S.O. nov. 1851. no. iii en 14 Jun» i8S2. quot;O-

3)nbsp;k.B. 20 maart 1831, no. 30.

der nederlandse schatkist, die aan partikulieren niet een deel
van de opbrengst der produkten gunde, maakte deze bepa-
lingen tot een dode letter. En toen G.G. De Eerens aan
art. I02 R.R. '36 nieuw leven wilde inblazen door het bij
publikatie van 25 dec. 1838 Stbl. no. 50 nader uit te werken
stuitte hij op tegenstand van hogerhand: op ministerieel
aanschrijven van 31 maart 1840 moest de G.G. bepalen,
dat het gouvernement uitdrukkelijk haar toestemming zou
moeten verlenen tot elke overeenkomst die geen onver-
mijdelijk uitvloeisel was van een contrakt met het bestuur
Bovendien kwam tengevolge van het zelfde aanschrijven van
de minister de door de^ Eerens hervatte verhuur door het
bestuur van woeste grond tot stilstand: waar de verbouw van
koffie, suiker of indigo werd beoogd, werd de verhuur zelfs
uitdrukkelijk verboden; waar het andere produkten betrof,
werd ze afhankelijk gemaakt van de toestemming van het
opperbestuur.

In de gedachtengang van Duymaer van Twist had de par-
tikuliere nijverheid tot taak, langzamerhand de gouverne-
mentskuituur geheel te vervangen. Als eerste stap daartoe
moest dus uitgifte van woeste gronden en mogelijkheid tot
contrakteren met inlanders weer geopend worden.

Naar aanleiding van een ingekomen verzoek stelde hij de
minister daarom in 1851 voor, het betreffende deel van het
ministerieel aanschrijven van 31 maart 1840 in te trekken,
en aldus verhuur van woeste grond weer mogelijk te maken.
Uitgifte in huur achtte hij veel wenselijker dan verkoop,
waardoor het gouvernement zich onherroepelijk zou bin-
den.

Pahud verenigde zich hiermee, en verzocht de landvoogd,
een reglement op de uitgifte in huur van woeste gronden op
Java te ontwerpen. Deze voldeed daaraan. *) Met zijn ont-
werp kon de minister zich in het algemeen verenigen. Maar
de landvoogd Van Twist mocht de tot stand koming niet

Besluit van 17 april 1841, no. 2.

Bijlage VII.

Missive M.v.K. aan G.G. 22 jan. 1852, no. 21 B.

V Missive G.G. aan M.v.K. 2 april 1853. l^ab. No. 87a, La. H la.

beleven. Wel heeft hij nog een regeling kunnen geven
voor de uitgifte van woeste grond in de padangse omme-
landen.

De tweede maatregel van Van Twist was, Stbl. 1838
no. 50 in haar werking te herstellen. Hiertoe achtte hij zich
zonder toestemming des ministers bevoegd, daar het besluit
van 17 april 1841 in strijd was met art. 102 R.R. '36, en dus
onwettig. Toen hij dan ook eerst een verzoek ontving uit
Besoeki om suikerriet van de bevolking te mogen opkopen
ter verwerking in een eigen fabriek, en een suikerfabrikant
uit de Kedoe hem daarna vroeg om naast de verplichte
gouvernementsaanplant gronden door de bevolking bij vrij-
willige overeenkomst te mogen doen beplanten, stond hij
zulks toe, zij het dan ook niet zonder grote tegenstand der
autoriteiten.

Dit laatste verzoek opende Van Twist de ogen voor de
wijze, waarop men de bestaande gouvernementskultures
langzamerhand in vrije kultures zou kunnen omzetten; een
mogelijkheid, die hij zich bij zijn suikervoorstellen van 1852
nog niet gerealiseerd had. Sindsdien heeft hij steeds geijverd
voor loslating van de verplichte kultures door bij expiratie
der contrakten telkens het areaal der gedwongen aanplant te
verminderen, met vrijlating van de mogelijkheid tot aanplant
bij vrijwillige overeenkomst.

Rond het midden der vorige eeuw was het proces van de
openlegging der oosterse landen voor het wereldverkeer in
volle gang. Australië nam reeds een betekenende plaats in
de wereldhandel in, China werd gedwongen zijn markten
open te stellen en Japan was voorbestemd, dezelfde weg
te gaan. Amerika, Engeland en Rusland wedijverden om de
hegemonie in het verre oosten.

1)nbsp;K.B. 3 juli 1856, Ind. Stbl. no. 64.

2)nbsp;G.B. 7 maart 1853, Ind. Stbl. no.. 14a.nbsp;, quot; . , • j .

») Zie rede van v.T. in dc 2c kamer op 15 dec. 1858. Het laatste besluit, dat van
8 sept. i8ss, waarbij aan fabrikanten die dit verlangden, mogelijkheid tot vrijc naast
dcg^wongen aanplant werd geopend, is een doeltrLff.-nde overgangsmaatregel tot de
vrije kuituur gebleken, die ook in de suikerwet van 1870 is overgenomen. De eerste
aanvrager in 1^55 was baron Sloet, schoonzoon van de edeleer Dc I ercz, dc kam-
pioen voor vrije arbeid.

Van Twist was zich de mogelijkheden en de gevaren van
deze ontwikkelingsgang voor Indië welbewust. Naar zijn
mening zou Nederland zich niet moeten mengen in de strijd
om de leiding op politiek gebied; het zou om zijn positie in
Japan uit te buiten, het behoud van Indië niet in de waag-
schaal mogen stellen. Maar in de archipel zelf zou het zijn
economische positie zo stevig mogelijk moeten vestigen, om
vandaaruit zijn deel van de oosterse markten te kunnen
veroveren. In dit opzicht zag hij geweldige mogelijkheden;
het wachten was slechts op de openlegging, niet van Java
alleen, maar ook en vooral van de buitengewesten.

'De uitbreiding van het productief vermogen onzer bezit-
tingen acht ik van het grootste belang en zal het voortdurend
doel van mijn streven zijn. Ik reken daartoe niet alleen (wer-
ken waardoor de kuituur van landbouwprodukten bevorderd
wordt), maar ook aanleg of verbetering van wegen, kanalen
en in het algemeen alles, wat strekken kan om de verplaatsing
van personen en goederen te bevorderen, en het verkeer
gemakkelijker, beter en minder kostbaar te maken.' Twee
grote hinderpalen zijn er: gebrek aan beschikbare gelden en
aan goed personeel. Niettemin mag men zich daardoor niet
laten weerhouden, omdat deze werken woekerwinst voor de
schatkist zullen opbrengen, en daarbij den rijkdom der be-
volking in buitengewoone mate zullen doen toenemen.'i)

De landvoogd kon het dan ook moeilijk verkroppen, dat
afschaffing van accijnzen en amortisatie van staatsschuld
veel meer dan economische ontwikkeling van Indië het doel-
wit was van het Plein. Toch was hij loyaal genoeg, zich te
houden aan de hem zo nu en dan door de minister voor ogen
gehouden eis van onvermijdelijke noodzakelijkheid' bij de
uitvoering van openbare werken.

Om de stelselmatige openlegging van Indië voor te berei-
den, stelde Van Twist in 1851 de minister voor, enkele weten-
schappelijk opgeleide deskundigen uit te zenden, om de
leiding op zich te nemen van een afzonderlijk in te richten

s.o. 30 sept. 1851, no. 109.

direktie van waterstaat. Zulks ging Pahud echter te kras:
hij stemde slechts toe in een afzonderlijk georganiseerd
bureau voor deze diensttak; zijn pogingen om hiervoor in
Nederland een hoofd te vinden, mislukten.

De G.G. liet toen de reorganisatie voorbereiden door de
genie-officier Uhlenbeck. Deze werd nu hoofd van dit
bureau. In feite werd waterstaat hierdoor een eigen direk- -
tie; slechts waren de bezoldigingen er lager dan bij de andere

Hoezeer hij ook kort gehouden werd, heeft Van Twist
toch nog verschillende belangrijke waterstaatswerken uit
kunnen voeren. Het grootste was dat aan de monding van

de Porong bij Soerabaja.

Voor de kartering van Indië had de landvoogd grote
belangstelling. De genie verrichtte onder zijn bewind in dit
opzicht zeer nuttig werk.Op aansporing van Van Twist
is ook de uitgave van de bekende grote atlas van Melvill de

Carnbée begonnen. (1853/62).

Op voorstel van de landvoogd besloot Pahud in 1852, dat
spoorwegaanleg op Java ook aan partikulieren zou kunnen
worden toegestaan. U^el liep Van Twist met rond met
grootscheepse plannen hieromtrent, zoals zijn voorganger,
maar van aanleg van enkele economisch verantwoorde lijnen
verwachtte hij toch veel. Er kwam echter niets van terecht:
partikulier kapitaal ontbrak, een rem, welbekend in een zich
ontwikkelend land. Wel waren er enkele plannen, o.a. voor
de aanleg van een één-rail-spoorweg tussen Batavia en Buiten-
zorg voor goederenvervoer. Voor het gouvernement ont-
wierp de genie-officier Maarschalk een uitgewerkt plan voor
hetzelfde baanvak. Het zou echter nog tot 1862 duren, eer
de eerste spoorweg op Java zou worden aangelegd.

Grote verwachtingen had Duymaer van Twist ook van de
ontginning van delfstoffen. Hij drong daarom steeds aan op

uitzending van mijningenieurs.

Nu was er bij het optreden van Van Twist al het een en

1) K.B. 4 nov. 1854, no. lo, Ind. Stbl. no. loo.

Zie blz. 'loi.

ander op dit gebied voorbereid. In 1850 was de uitgifte van
delfstoffenconcessies in de buitengewesten geregeld en
in 1851 was het invoerrecht op landbouw-, fabrieks- enmijn-
bouwwerktuigen, benevens dat op steenkool, afgeschaft. -)
Deze maatregelen hielden verband met de tinontginning op
Blitoeng, in 1851 door prins Hendrik en baron Van Tuyll
van Serooskerken aangevangen.

De nieuwe landvoogd was zeer ingenomen met deze onder-
neming. Maar ook de leiding aan het Plein verzette zich er
niet tegen: deze zag in, dat men het partikulier initiatief
wel te hulp zou moeten roepen voor de openlegging der
buitengewesten. Hiermee zou meteen een tegenwicht ge-
vormd kunnen worden tegen mogelijke engelse penetratie
aldaar. Java hield ze echter zoveel mogelijk voor gouverne-
mentsexploitatie gereserveerd.

In deze gedachtengang paste de verkoop van de tinmijnen
op Bangka. Dit was een onderdeel van de plannen van Baud,
om de nederlandse staatsschuld te amortiseren op indische
kosten. Voor die verkoop voelde Van Twist wel; maar om
reden dat hij partikuliere ontginning wenselijk achtte.

Dit gevoelen stond hij ook voor ten aanzien van de steen-
koolontginning op Borneo. Sinds 1849 exploiteerde het gou-
vernement daar een mijn op Pengaron. Maar de engelse
steenkool was op Java nog goedkoper dan de borneose.
Een door Van Twist ingevoerde reorganisatie had maar ten
dele uitwerking. De landvoogd wilde de mijn dan maar
overdoen aan liefhebbers voor een grote steenkoolconcessie
op Z.-O. Borneo. Maar daarvoor ontbrak het aan serieuze
en kapitaalkrachtige personen.

De naam van de zeer kundige mijningenieur C. de Groot
mag in dit verband niet vergeten worden. Zijn naam is voor
altijd verbonden met de geschiedenis der geologische ver-
kenning van Indië.

In Batavia werd in 1855 voor het eerst sinds 1829 een

K.B. 24 oct. 1850, no. 45.

Wet van 5 mei 1851.

Zie over de eerste jaren dier onderneming nader mijn: Vier brieven van prins
Hendrilc aan G.G. D.v.T., Gids, mei 1938.

grote tentoonstelling gehouden. Georganiseerd door de
natuurkundige vereniging, en vooral betrekking hebbende
op nijverheid en huisvlijt, werd ze een groot succes: 25.000
personen bezochten haar. Deze uitslag was mede te danken
aan de grote belangstelling en medewerking van de land-
voogd, die van deze onderneming een stimulerende werking
op de partikuliere nijverheid verwachtte.

Veel heeft Duymaer van Twist gedaan voor de verbinding
tussen de verschillende eilanden. Bij zijn optreden was er
nog slechts een maanddienst van Soerabaja op Makassar,
sinds 1850 uitgevoerd door de onderneming van de oud-
marineofficier Cores de Vries. In 1851 kwam daarnaast een
geregelde dienst tussen de drie grote havens van Java, onder-
houden door de N.1. Stoomboot Mij.

In 1852 contrakteerde Van Twist met Cores de Vries voor
een maandelijkse vaart van Batavia op Padang, en van Ba-
tavia over Soerabaja, Makassar, Ambon en Ternate op
Menado. Moeilijkheden leidden in 1854 tot een nieuwe
overeenkomst, waarbij het aantal lijnen nog belangrijk werd
uitgebreid, o.a. met een maandelijkse dienst van Batavia op
Singapore, ter vervanging van de sinds 1845 door het gou-
vernement onderhouden aansluiting op de engelse overland-
mail. Toen in 1853 de tweewekelijkse maildienst geopend was,
had Van Twist reeds met de N.1. Stoomboot Mij. gecontrak-
teerd voor de andere maandelijkse dienst op Singapore.

De overlandmail had de verbinding tussen Nederland en
Indië veel gemakkelijker gemaakt.^) Op de koloniale politiek
heeft dit zijn invloed niet gemist: het toezicht uit het moeder-
land kon veel doeltreffender worden dan het vroeger ge-
weest was.

In 1852 was een aanvang gemaakt met de organisatie van
het postwezen door de uitzending van een speciale ambtenaar.
Dit heeft geleid tot het reglement op de brievenposterij
van 1862.

In 1855 werd de indische regering gemachtigd, telegraaf-

Toch bleef de partikuliere correspondentie nog beperkt. Geen wonder, daar
een brief met dc overlandmail minstens ƒ 1.70 kostte. In 1850 bedroegen de passage-
kosten voor 2 personen ƒ 5000.—.

lijnen aan te leggen. Gevolg was in het volgend jaar de ope-
ning van de eerste lijn tussen Batavia en Buitenzorg.

'Ik verklaar ons waarachtig belang zóó,' verklaarde Van
Twist aan Pahud O, 'dat het van het wezenlijk balang der
bevolking niet onderscheiden, ja zelfs daarmede niet zoo zeer
verbonden als wel een en het zelfde is'. De minister zal bij
het lezen de wenkbrauwen hebben opgetrokken. 'De stoffe-
lijke voordeelen, die het doel waren der verovering', dan?

Dit belang der bevolking achtte de landvoogd niet in de
laatste plaats gelegen in haar verstandelijke en zedelijke
ontwikkeling. In dit opzicht typisch liberaal, meende hij,
dat het bijbrengen van kennis en verlichting de inlander
gelukkig zou maken, en de bestaande misbegrippen en mis-
vattingen van zelve zou doen verdwijnen. De stoot daartoe
zou echter niet alleen, zelfs niet eens bij voorkeur, van het
gouvernement behoeven te komen. Ook partikulieren, ook
de zending zouden hierbij behulpzaam kunnen zijn.

Toen dan ook de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen een
hernieuwde poging deed om vaste voet op Java te verkrijgen—
een vroegere poging was afgestuit op wantrouwen in haar libe-
rale strekking — genoot zij de volle steun des landvoogds.
Hij erkende de maatschappij officieel en schonk haar gedu-
rende zijn bewind uit zijn eigen vermogen niet minder dan
ƒ3.250,— Vooral bij de inrichting van het inlands onderwijs
zou ze, meende hij, groote diensten kunnen bewijzen.

Aan dat onderwijs was tot nog toe weinig gedaan.
Slechts was in 1845 bepaald, dat het van gouvernementswege
gegeven zou worden, en beperkt zou blijven tot de hogere
klassen der javanen; geheel in overeenstemming met de be-
ginselen van het toenmalige bewind, dat in feite beoogde,

1) Bijlage VII.

% In 1851 cn 1852 werden in Batavia, Scmarang, Banjocmas, Djokjakarta, Buitenzorg
cnTcgal departementen opgcricht;dat in Soerabaja herleefde. In 1853 ontstond ten gevol-
ge van een onenigheid met het hoofdbestuur inNederland, vooral daardat geen niet-chris-
tenen als lid toegelaten wilde zien, een dissidente organisatie in Batavia. Zie o.a. Tijdschr.
V. N.I., 1852, II, 153 cn 1857, I. 80. Verder E. dc Waal. Onze ind. financien. V, 52—53.

) Zie voor hct inlands onderwijs i8oo—1853 mijn: Openbaar cn bizondcr
onderwijs op Java, cnz. A.R. Staatk. (3-m.), 1938. 355.

de inlandse maatschappij af te sluiten tegen infiltratie van
westerse invloeden.

Wel was sinds 1848 jaarlijks ƒ 25.000,— voor het inlands
onderwijs op de begroting uitgetrokken, maar toen Van
Twist irw Indië kwam, moest feitelijk alles nog geregeld wor-
den. Al in aug. 1851 echter vaardigde Van Twist de uit-
voeringsbepalingen uit.

De landvoogd begreep, dat, wanneer alles van het gouver-
nement zou moeten komen, de zaak nog jaren hangende zou
kunnen blijven. Hulp van partikulieren scheen Van Twist on-
ontbeerlijk, wanneer men binnen afzienbare tijd waarlijk
tot volksonderwijs zou willen komen. Zo rijpte bij hem de
gedachte, het gouvernementsonderwijs meer te bestemmen
voor de hoofdplaatsen en de hogere standen, terwijl partiku-
lieren en zendelingen het volksonderricht voor hun re-
kening zouden kunnen nemen onder bestuurstoezicht. In
overeenstemming hiermee verleende hij in 1853 aan de Maat-
schappij tot Nut van 't Algemeen te Soerabaja toestemming
tot de oprichting van een ambachtsschool, en stond hij enige
tijd later aan zendelingen in Japara en Semarang toe, desa-
schooltjes te stichten.

Minister Pahud kon zich hier echter geenszins mee ver-
enigen. 'Bij een koloniaal stelsel, waarbij schier alles uitgaat
van het Bestuur, zou het eene anomalie zijn, de belangrijkste
aangelegenheid — waarvan de toekomst der Javanen af-
hankelijk is — uit de handen te geven.' En die dan nog toe
te vertrouwen aan het liberale Nut en aan de mohamedanen
vijandige zendelingen! De minister berustte in de nu een-
maal gegeven vergunningen, maar verbood in aug. 1853 met
koninklijke machtiging nieuwe afwijkingen.

Formeel stond de minister in dit geschil inderdaad ster-
ker dan de landvoogd, die door zijn vergunningen in botsing
kwam met vroegere bepalingen, waarbij het inlands lager
onderwijs aan het gouvernement was voorbehouden, en
bepaaldelijk aan zendelinggenootschappen was ontzegd. Van

Dc ambachtsschool in Soerabaja ging in 1857 door tegenwerking van G.G. Pahud
ter ziele. Zie Tijdsdhr. v. N.1. 1858, I. 129.

Twist wilde ook in dit opzicht meer vrijzinnige denkbeelden
in de kolonie toepassen. Hij bleek echter zijn tijd ver vooruit
te zijn.

Ook met het onderwijs aan europeanen was het niet best
gesteld. Slechts een klein deel der ouders was in staat hun
kmderen naar Nederland te zenden, en een inrichting voor
middelbaar onderwijs in Indië ontbrak. Van Twist juichte
het dan ook ten zeerste toe, toen in 1851 enige partikulieren
een middelbare school met internaat op het land Herwijnen
bij Buitenzorg stichtten, met Dr. Gastman als direkteur.
Toen de inrichting met tegenslag te kampen kreeg, heeft hij
haar gesteund zoveel hij kon. Hij verzekerde haar een maande-
lijkse subsidie van ƒ 2.000,— en werkte zelfs plannen uit om
haar naar het gunstiger gelegen Buitenzorg over te brengen,
waar hij kosteloos een nieuw schoolgebouw wilde laten bou-
wen. Zijn moeite is echter te vergeefs geweest: in 1857 ging
het instituut te gronde.

In het algemeen toonde Duymaer van Twist grote belang-
stelling voor onderwijsinrichtingen en stichtingen van barm-
hartigheid. Op zijn reizen bezocht hij geregeld de scholen.
Hij was en bleef ook na zijn aftreden contribuant van de
ambachtsschool te Soerabaja. Aan het Parapattan-weeshuis,
waarvan hij beschermheer was en na zijn aftreden gebleven is,
gaf hij een jaarlijkse contributie van ƒ 500,—.

Ook als landvoogd heeft Duymaer van Twist zijn religieuse
zin nimmer verloochend. Hij ergerde zich aan de ongodsdien-
stigheid der meeste europeanen in Indië, van wie hij ver-
langde, dat ze de inlanders ten voorbeeld zouden zijn. Om
daarin verbetering te brengen, werkte hij ijverig ter ver-
meerdering van het aantal predikantsplaatsen. De gods-
dienstzin quot;van de landvoogd wekte wel eens spot op van meer
moderne tijdgenoten. Multatuli heeft hem dan ook gehoond
als 'de goddienende Van Twist.'

In overeenstemming hiermee droeg Van Twist de zending

Dc opheffing was vooral ccn gevolg van hct gebrek aan medewerking, of beter
van dc tegenwerking van Pahud, die liever het gymnasium Willem III van gouvcr-
nementswcge oprichtte dan subsidie te geven aan ccn partikuliere inrichting.

een goed hart toe. Toch was zijn religiositeit meer gewor-
teld in zijn zedelijke overtuiging en zijn godsdienstige aard,
dan in het historische christendom. De nadruk viel bij hem
meer op het diesseitige, op een ingetogen en onberispelijke
levenswandel. Zo waardeerde hij dan ook de zending in de
eerste plaats als middel om de inlander op een hoger zedelijk
peil te brengen, een middel ter voldoening aan 'de pligt die
op ons rust om (te werken) voor de intellectueele en moreele
beschaving in onze bezittingen.' De wantrouwende hou-
ding, die het gouvernement tot nog toe jegens de zending had
ingenomen, gevolg van vrees voor onrust onder de mohame-
danen en doorwerking van westerse denkbeelden, liet Van
Twist varen; Java stelde hij voor de zending open.

Voorzichtigheid acht hij evenwel eis. De regering zal zich
op een neutraal standpunt moeten stellen, de zending moeten
aanmoedigen noch tegenwerken. Haar taak is slechts: hand-
having der openbare orde, door voortdurend toezicht te
houden. Alle moeilijkheden zal men echter nimmer kunnen
voorkomen. 'Dat zou welligt het geval kunnen zijn, indien
zich onder die verbreiders van het Christendom niet vele
drijvers bevonden, die door hunne onverstandige handelwijze
de goede zaak bederven, en indien hier niet tevens strijd
tusschen protestanten en katholieken ware te voorzien, of-
schoon ook dan nog als waarschijnlijk mag worden aangeno-
men, dat het oogenblik zal komen, dat de mohamedaansche
priesterschap wakker zal worden, hoezeer die ook voor het
oogenblik schijnt te slapen, en weinig invloed op de bevolking
te hebben. Maar naar mijne meening zijn moeijelijkheden en
botsingen in geen geval te voorkomen, en vooral ook niet,
wanneer het Gouvernement de pogingen tot verbreiding van
het Christendom wil tegenstaan.'

Een onzijdig standpunt moet de regering innemen, ook
ten aanzien der mohamedanen. Dit brengt mede volledige
vrijheid bij de uitoefening der godsdienstplichten. De regeling

Zie over de zending in deze tijd: E. de Waal, Onze ind. financiën, 1,253-260

S.O. 24 juni 1851, no. 106.

S.O. 12 juli 1852, no. 119. Vgl. bijlage XIX en de rede in de 2e kamer op 25
sept. 1860.

omtrent de Mekkavaart, die door het voorschrijven van een
dure pas de pelgrimstochten belemmerde, streed met 's land-
voogds beginselen. Toen de rechter deze verordening in
1852 onwettig verklaarde, nam hij dan ook geen nieuwe maat-
regelen, maar onthield zich van elke regeling in deze materie.^

Het jaar 1853 had Duymaer van Twist een ganse reeks te-
leurstellingen gebracht. Na de strubbelingen over de gelde-
lijke kwesties, die al in 1852 tot een uitbarsting hadden geleid,
was de verhouding tot de minister steeds stroever en geprikkel-
der, de samenwerking steeds moeilijker geworden. De minis-
ter had de suggesties inzake tariefsherziening zonder veel
omslag naast zich neergelegd. Juni 1853 bracht Van Twist de
berusting van het opperbestuur inzake de promessenuit-
gifte: blijk, dat de opvattingen van minister en landvoogd
inzake de financiën onverenigbaar waren. De zomermaanden
gaven nieuwe moeilijkheden met kasvoorziening en wissel-
afgifte. En ten slotte desavoueerde de minister in aug. zijn
onderwijspolitiek, en wees hij ter zelfder tijd zijn voorstellen
inzake de suikerkuituur voor goed af.

Op deze wijze achtte Van Twist samenwerking niet langer
mogelijk. Hij zocht achter dit alles vooral ook de invloed der
aprilbeweging, tijdens welke Pahud zo grif de huik verhangen
had; zulks kon, meende hij, niet zonder uitwerking blijven.
Hij meende trouwens achter de allengs behoudender worden-
de koers van het ministerie van koloniën de alvermogende
invloed van Baud te bespeuren. Dit achtte hij een blijk, dat
Pahud hem niet meer vertrouwde.

Van Twist had grote lust, ontslag te nemen uit de betrek-
king, die hem niets dan zorgen baarde. Alleen zijn plichts-
gevoel,-de aandrang zijner vrienden uit het moederland'^) en
de mening dat hij zijn zetel slechts zou ruimen voor een vol-

') Dc hieruit voortvloeiende vcrmeerdcrinj? van hct aantal hadji's wekte vrees op
voor opleving van mohamedaans fanatisme. Min. Rochussen voerde daarom in 1859
weer hct passenstclsel in. Hiertegenover verdedigde Van Twist zijn standpunt inde
2e kamer op 13 juli cn 24 nov. 1859. Zie over hct mohamedanisme in deze tijd: E.
Waal, Onze ind. fmancicn, I, 229—252.

Zie Van Bosse aan Van Twist, 4 mei 1853, en De Man aan Van Twist, 5 mei
1853 en 16 jan. 1854, in: Brieven aan dc G.G. D.v.T., cnz.

bloed-konservatief, waardoor heel zijn arbeid om niet zou
zijn geweest, weerhielden hem.

Zuivering der atmosfeer achtte hij echter noodzakelijk.
Vriendschappelijke gedachtenwisseling bood geen oplossing.
Daarom zouden de onderlinge betrekkingen moeten worden
herzien. Pahud zou de richtlijnen der in Indië te volgen poli-
tiek moeten aangeven en zou door aanwijzingen en bevelen
de geschilpunten moeten beslechten. De landvoogd zou zich
tot administreren moeten bepalen.

Daarom brak Van Twist de partikuliere briefwisseling met
Pahud geheel af, beperkte de semi-officiele tot het strikt
noodzakelijke en maakte de aanraking met de minister zo
officieel en zoo zakelijk mogelijk

Hieruit blijkt duidelijk, hoe Van Twist zich zijn verhou-
ding tot de minister dacht: de kroon — constitutionele ko-
ning en minister — naar buiten steeds als eenheid optredende;
de landvoogd dus gehoorzaamheid verschuldigd aan de aan-
wijzingen en bevelen van die minister.

Inderdaad heeft het door Van Twist gebruikte paarden-
middel zijn verhouding tot de minister althans weer draag-
lijk gemaakt. Noodzakelijk gevolg was echter, dat verdere
hervormingsplannen, vooral die welke het landelijk stelsel
op Java betroffen, achterwege bleven. Ook tot uitwerking
zijner voorlopige denkbeelden inzake de instelling van ge-
meentebesturen in de grote plaatsen op Java en de her-
vorming van het gewestelijk bestuur aldaar is het niet ge-
komen. Zodoende heeft de landvoogd ook na mei 1855, toen
het nieuwe R.R. en zijn nieuwe instruktie eindelijk in wer-
king getreden waren, en daarmee een vaste koers voor het
regeerbeleid gegeven was, weinig meer kunnen verrichten,
ongeacht de korte tijd die hem toen nog restte.

Het voldongen feit, waarvoor de G.G. hem stelde, zal
Pahud maar matig bekoord hebben. Vooral dat Van Twist

') Zie bijlage IX.

Zie ook bijlage XIV.

In 1854 bracht Mr. C. Visscher dit denkbeeld weer naar voren in de R.v.I.
Zie: E. de Waal, Onze ind. financien, V, 23—26.

Van Twist beoogde hiermee, al tc veelvuldige ambtcnaarsovcrplaatsingen te
vermijden.nbsp;4

zich bij het vragen van bevelen in het vervolg vaak onthield
van het uitspreken van zijn eigen mening, waardoor hij de
verantwoordelijkheid geheel voor de minister liet, heeft zijn
misnoegen opgewekt.

Van mening dat hij voor Java toch niet veel meer kon
doen, heeft Duymaer van Twist na 1853 zijn aandacht
vooral besteed aan de buitengewesten. Op zijn reizen heeft
hij zich zoveel mogelijk persoonlijk van de toestanden aldaar
op de hoogte gesteld.

Reeds in 1852 en 1853 had de landvoogd geheel Java
bereisd. Niet alleen had hij daarbij oog gehad voor de schoon-
heid van de Baraboedoer en het meer van Pendjaloe. Ook
deed het hem genoegen, dat de toestand der javanen over
't algemeen gunstig scheen. Vooral was hij verheugd over
de goede uitwerking van de afschaffing der pasarpachten.
Zelfs in Priangan was de toestand hem goed voorgekomen;
na uitgebreide besprekingen met de plaatselijke autoriteiten
achtte hij afschaffing van het prianganstelsel daarom niet
dringend.

Bij zijn reizen over Java was zijn vervanging steeds een
grote moeilijkheid geweest. Omdat het oudste raadslid Van
Hogendorp daartoe niet meer in staat was, had Van Twist
eerst het raadslid Ruloffs belast met de waarneming der
lopende zaken, en Van Hogendorp de leiding der R.v.I.
opgedragen; een figuur die niet naliet, de aandacht te trek-
ken. Toen Van Hogendorp hieruit geen consekwenties trok,
gaf Van Twist gevolg aan een wenk van Pahud en stelde de
graaf een termijn voor ontslag.

Nu het mogelijk was zich door Ruloffs te doen vervangen,
terwijl een volwaardig lid de vakature in de raad had inge-
nomen, vroeg de landvoogd verlof, om in 1854 een reis naar
Sumatra's westkust te maken. Deze viel zeer tot zijn ge-

') Zie Paliud aan de iconing, 2 juni 1855, in: J. Kicrs, De bevelen des konings, 199.

Zie ovcr de politieke toestand op Java in deze tijd: E. de V/aal, Onze ind. finan-
ciën, I, 209—229.

Dc G.G. mocht zich volgens hct R.R. '36 niet zonder toestemming des konings
buiten Java begeven.

noegen uit. Hij was opgetogen over de vooruitgang, die hij
in dit gewest onder de krachtige leiding van de gouverneur,
generaal Van Swieten, bespeurde. Vooral de bloei der koffie-
kultuur droeg veel daartoe bij. Ook 'de bevolking had over
het algemeen al de uiterlijke kenteekenen van welvaart en
tevredenheid, waartoe zij dan ook, in vergelijking van haren
vroegeren toestand, alle reden heeft. Wat haar vooral van
de Javaansche onderscheidt, is meer energie en meer
gepaste vrijmoedigheid; op Java had mij dikwijls die
slaafsche onderworpenheid, dat kruipen tegen de borst
gestuit.'

In 1855 maakte Van Twist een reis naar de Molukken.
Sinds Van der Capellen aldaar als laatste G.G. geweest was,
was de toestand er gestadig achteruit gegaan. De laatste
jaren waren daar nog rampen als aardbeving, pokkenepide-
miën, branden en teistering door zeerovers bijgekomen. De
stichting van vrijhavens in 1853 zou weinig baat kunnen
geven, zolang de uitvoer praktisch gouvernementsmonopolie
zou blijven.

Door de slechte toestand en de onvoltalligheid der marine-
schepen maakte de landvoogd deze reis met een van Cores
de Vries gehuurd schip. Daarmee vertrok hij over Makassar
naar de Minahassa en de Molukken.

In tegenstelling met de Minahassa trof de toestand in de
Molukken hem als diep treurig. Verbetering van het moreel
der bevolking en economische vooruitgang achtte hij slechts
mogelijk door opheffing van het bestaande molukkenstelsel.
Aangenaam trof Van Twist echter de gunstige uitwerking
van zending en onderwijs in deze gewesten. Overal vond hij,
vooral in de Minahassa, een kerk en een school in de dorpen. -)

Al deze reizen waren op zich zelf geen onverdeeld genoe-
gen voor de G.G. Niet alleen, dat al die officiële ontvangsten
hem weinig bekoorden en hem, vooral in de vorstenlanden,

S.O. 5 sept. 1854, no. 146.

Over deze reis: Aantcekeningen betreffende eene reis naar dc Molukken van
Z. E.D.V.T., enz. (door Jlir. H. Quarles van Ufford), 's Hage, 1856; Dr. P. Bleeker,
Reis door de Minahassa en den Molukschen archipel, 2 din. Bat., 1856. Verder: S.O.
9 nov. 1855, no. 158 cn 13 maart 1856, no. 162.

zeer afmatten. Ook de zeereizen verschaften hem weinig
genot, wijl hij veel last van zeeziekte had.

Als oud-vrij williger van 1830 heeft Van Twist steeds
belangstelling gehad voor militaire aangelegenheden. Als
landvoogd heeft hij daar veel aandacht aan moeten schenken.
Spoedig reeds na zijn optreden nam hij een besluit inzake de
verdediging van Batavia. Sinds jaar en dag was men bezig
aan een geldverslindend en grootscheeps verdedigings-
stelsel voor de baai van Batavia, en een vast droogdok op
Onrust, het middelpunt van dat stelsel. Nadat hij persoonlijk
die werken had bezocht, liet hij ze voorlopig stop zetten en
een veel eenvoudiger plan opmaken, dat de rede van Bata-
via voor overvallen zou beveiligen. (1852)

Op raad van de juist gerepatrieerde legerkommandant
de hertog van Saxen Weimar gaf Pahud echter last, de
werkzaamheden geheel te staken. In aansluiting daarop werd
in aug. 1853 bij K.B. een nieuw verdedigingsstelsel vast-
gesteld. In geval van oorlog zou de bestuurszetel naar midden-
Java verlegd en de verdediging aldaar samengetrokken
worden.

In april 1852 hervormde Van Twist niettegenstaande de
tegenstand uit legerkringen de inlandse werving. Tot zijn
ontsteltenis had hij namelijk gemerkt, dat bij het werven van
javaanse vrijwilligers voor het leger dobbelspel en ronggengs
een grote rol speelden. 'Het is waarlijk niet te dulden, dat
dergelijke zaken onder het oog en het medeweten van het
gouvernement plaats vinden', schreef hij de minister.

Het onder zijn bewind ontstaande en steeds vermeer-
derende tekort aan europese militairen baarde de landvoogd
veel zorg.

Inderdaad was een goed leger eerste vereiste. Want wel
gold nog officieel het onthoudingsstelsel, door Van den
Bosch voor heel Indië afgekondigd met uitsluiting van Java
en Sumatra, en door Baud onder engelse druk ook nog tot
Sumatra uitgebreid; maar sinds het optreden der engelsen op

S.O. 23 juli 1851, no. 107.

Bijlage X en XI.

Borneo onder Rochussen had men het in de praktijk meer en
meer losgelaten.

Ook tussen Pahud en Van Twist maakte dit stelsel een
punt van overweging uit. De minister meende dat men zich
moest beperken tot handhaving en bevestiging van het ver-
worvene, wijl de middelen tot gezagsuitbreiding ontbraken.
Slechts waar de souvereiniteit in het geding kwam, zou men
moeten optreden; maar dan nog de inheemse bestuurs-
inrichting zoveel mogelijk ongerept moeten laten. In de
hoofdlijnen verenigde Van Twist zich hiermee. Ook hij was
bevreesd voor te grote uitbreiding van het rechtstreeks be-
stuurde gebied.

Hij meende, dat men slechts bij noodzaak handelend
moest optreden; maar dat het dan ook 'werkelijk economie
(was), in den aanvang met kracht te handelen'.^) Verder
moet men pogen 'in de buitengewesten goede vertegen-
woordigers der regering in loco te hebben, maar (moet men)
dan ook aan deze veel toevertrouwen, zonder te veel bevelen
uit de verte te geven, waar men dikwijls de zaak niet beoor-
deelen kan.' '*)

Deze politiek werkte gunstig in Palembang, waar de gou-
verneur, kol. De Brauw, met kracht optrad tegen de in 1852
uitgebroken onlusten. Het was een teleurstelling voor Van
Twist, dat hij door de handelwijze van Mr. Visscher de zo
nodige bestuurshervorming aldaar niet kon doorvoeren. ®)

Lastiger lagen de zaken op Borneo. De resident van Band-
jarmasin moest in 1852 wegens ongeschiktheid ontslagen
worden. Eerst had deze echter de troonopvolging aldaar
nog geregeld op een wijze, die later aanleiding tot veel
strijd zou geven.

Veel zorg baarden ook dc chinezen op west-Borneo. De
grote fout was geweest, dat men de verzetslieden had ge-
stijfd door aanvankelijk te aarzelend op te treden. Toen in

1) Missiw^G.Van M.v.K. 17 nov. 1851. ƒnbsp;C 'V. ^^ S [ö , ^

Missive G.G. aan M.v.K. 7 juli 1852; besluit van clczelfde dag.nbsp;^

S.O. 15 aug. 1852, no. 120.

*) S.O. Febr. 1852. no. 114.

«) Zie bijlage XI.

1852 de spanning toenam, was de moeilijkheid te groter,
wijl de burgerlijke en de militaire bevelhebber oneens waren.
Van Twist zond Mr. Prins in commissie, die de resident
voor ontslag voordroeg. Door blokkade van de kust en een
expeditie in 1854, en door een krachtig optreden tegen het
zgn. drievingerenverbond in 1855, werd de orde in deze
streken voorlopig weer gevestigd.

Ook langs de Kapoeas werd de gouvernementsinvloed
uitgebreid, hoewel het hier nog lang onrustig zou blijven.

In 1852 werd de amerikaan Gibson in Djambi gearresteerd
wegens opruiing van de soeltan. Dit baarde veel opzien, en
bracht zelfs een amerik^ans oorlogsschip voor Batavia om
inlichtingen in te winnen. Van Twist was echter niet een
man om zich hierdoor te laten intimideren, en was zeer koel
en afgemeten bij de ontvangst. Pahud was bevreesd voor
'maatregelen a la Palmerston'. Toen de schuld van Gibson
echter duidelijk bleek, raakte de zaak op de achtergrond.

Ook in Riou had men moeilijkheden met de engelsge-
zinde soeltan.

De strenge opvatting van het onthoudingsstelsel werd dus
ook onder Van Twist niet gehandhaafd. Dat kon ook niet,
omdat ze op den duur de gezagshandhaving denkbeeldig
zou gemaakt hebben. O

In het laatst van zijn bewind heeft Duymaer van Twist
veel bestuurshervormingen in de buitengewesten uitgewerkt,
die echter alle óf bij de R.v.I. zijn blijven liggen, óf door het
opperbestuur gedeponeerd zijn. Een grote teleurstelling
voor de landvoogd, die zoveel belangstelling had voor de
opbloei dezer gebieden.

Duymaer van Twist is er ook in geslaagd, de sinds 1848
netelig geworden verhouding tot Portugal te regelen. Een in
1851 door een gemengde commissie voorgestelde nieuwe
grensregeling op Timor bekrachtigde hij nog in hetzelfde
jaar voorlopig, het voorstel bevredigend achtend en voor
engelse tussenkomst vrezend. De uiteindelijke bekrachtiging

Zie voor de krijgsgeschiedenis van Indië in deze tijd G. D. Hooijcr, Dc krijgs-
geschiedenis van N.I., dl. II.

Zie bijlage XI; vlg. Bijlage X.

zou echter nog tot 1860 duren, daar eerst Lissabon, daarna
de nederlandse tweede kamer bezwaar maakte.

Veel zorg heeft Van Twist gehad met de Japanse zaken,
die tot 1855 rechtstreeks onder de G.G. stonden. Pogingen
om Japan tot openstelling te overreden, zodat men er 'Euro-
pesche kennis en beschaving over (zou kunnen) planten, ja
zelfs, wie weet het ? Japan deelgenoot (zou kunnen) maken
van de zegeningen die Christus aan de menschheid heeft
aangebragt' achtte hij wenselijk. Zou Nederland zich ech-
ter te diep in de japanse zaken steken, zou het pogen voor
zichzelf een bevoorrechte stelling te verwerven, dan zou dit
de argwaan en vijandschap der grote mogendheden opwekken
en zou men Nederlands macht in Indië zelfs in gevaar kunnen
brengen. Hierom was hij tegenstander van het handelsver-
drag met Japan van 1855.

De in 1854 uitgebroken Krimoorlog wekte ook in Indië
aanvankelijk enige zorg. Afgezien echter van enkele kleine
incidenten met een engels eskader voor Batavia en een frans
fregat in de Molukken ondervond men er geen last van. Wel
kwam het vraagstuk der verdediging van Indië weer eens
naar voren, en kon Van Twist niet nalaten, de minister in
dit verband te herinneren aan 'het gezegde van een groot
krijgskundige, die, gevraagd wat de eerste behoefte was in
een oorlog, antwoordde: geld — en de tweede? wederom
geld — en de derde ? nog eens geld.'

In tegenstelling met de in Nederland heersende gevoelens
stond Van Twist in deze oorlog met zijn voorliefde aan de
russische kant; de tussenkomst van de Tsaar ten behoeve
van de orthodoxe kerk in Turkije achtte hij gerechtvaardigd. -)
Nog verschillende incidentele maatregelen heeft Duymaer
van Twist als G.G. genomen. Slechts enkele zullen we hier
nog vermelden. Zo beslechtte hij in 1855 de strijd over de
vraag der toepasselijkverklaring van het europese recht,
door dit grotendeels te doen gelden voor vreemde ooster-
lingen, maar de inlanders onder hun eigen recht te laten.

S.O. 24 nov. 1854, no. 148.

Zie Boreel aan Van Twist, 23 nov. 1854, en Van Fridagh aan Van Twist, 15/20
april 1855, in: Brieven aan de G.G. D.v.T., cnz.

Ook aan het boswezen besteedde hij zorg. Dit was nodig,
omdat de aankap voor fabrieken en vestingwerken de kost-
bare wildbossen op Java aanmerkelijk had gedund. Een
ambtenaar voor het boswezen werd op zijn aandrang naar
Indië gezonden en het eerste houtcontrakt werd door hem
uitgegeven. Hij was blij, voor de laatste nieuwigheid een
liefhebber te kunnen vinden. Het verwijt dat hij zich aan
gunstbetoon schuldig maakte door hier geen uitbesteding
toe te passen, was onverdiend.

Hoewel in het algemeen voorstander van openbare uit-
bestedingen, maakte Van Twist daar geen beginselzaak van.
Zo werd onder zijn bestuur de jaarlijkse rijst- en olieleve-
rantie voor Bangka onderhands gegund, wijl dit voordeliger
bleek voor het gouvernement. Ten onrechte heeft Van
Hoëvell hem en De Waal hierover hard gevallen.

In aanmerking genomen de vele moeilijkheden waarmee
Duymaer van Twist als landvoogd te kampen had, mag zijn
bestuur geslaagd heten. Niet alleen heeft hij veel gedaan
voor de inlander. Ook de schatkist heeft baat gevonden bij
zijn bewind.

Maar vooral ook de grote kulturele opbloei der kolonie in
zijn tijd moet als vrucht van zijn gematigd bestuur word en
gezien. De belangstelling in wetenschap en politiek ver-
meerderde. Naast de officiele 'Javasche Courant' verscheen

verdediging van De Waal in: Een oude zaak, 's Hage, 1862. Verder dc
rede van Van Twist hierover in de 2e kamer op 25 febr. 1859

) Ziehier enkele cijfers omtrent de financiele uitkomstennbsp;van het bewind van
Duymaer van Twist uit: E. dc Waal, Aant, kol. onderwerpen, II, 118

(cijfers in miljoenen) 1851 ,356nbsp;gem. 'ïi/có

opbrengst der verkoop V. alle gouv. produkten .......... 39nbsp;64nbsp;50

netto saldo van deze totale opbrengst ........... nnbsp;2':

opbrengst derquot;koffieverkoop ................. quot;20nbsp;28

opbrengst der suikerverkoop ........................ jo 5nbsp;16nbsp;115

totale opbrengst der verpachte middelen.............. 9.5nbsp;10nbsp;9

totale opbrengst der landrenten...................... 7.5nbsp;8.5nbsp;8

totale opbrengst der tarieven....................] [ ] [nbsp;6.8nbsp;65

totale ontvangsten in Indië.......................... 37nbsp;42.5nbsp;39^5

totale ontvangsten in Nederland uit Indië .............. 35.5nbsp;59quot;nbsp;46

totale uitgaven in Indië............................. 54nbsp;59.5nbsp;rr r

totale uitgaven in Nederland voor Indië............. 26nbsp;36nbsp;30 s

aanvulling van het ind. tekort uit Nederland ............ 12 20 155

netto overschot voor dc schatkist uit Indië.............. 14.5 15.5 10quot;

in 1852 te Batavia de 'Javabode'. In hetzelfde jaar werd het
letterkundige maandblad 'Biang-lala' opgericht, dat tot 1856
is blijven bestaan. In 1855 kwam het 'Tijdschrift tot aan-
kweeking van het Christelijk leven in N.1.' uit, onder redaktie
van Ds. Mounier. Datzelfde jaar verschenen ook te Soera-
karta de eerste courant en het eerste tijdschrift in het javaans,
beide onder redaktie van C. F. en G. Winter.

De natuurkundige wetenschappen trokken in het jonge
Indië van die tijd sterk de aandacht. Als de grote bevorderaar
daarvan moet hier genoemd worden Dr. P. Bleeker, de
beroemde ychthioloog, een uitstekend geleerde, die in de
wetenschap een grote naam had. Met de landvoogd had hij
nauwe aanraking. Van de vele verenigingen en wetenschap-
pelijke tijdschriften die hij mede oprichtte, moeten hier ge-
noemd worden: het 'Natuurkundig Tijdschrift van N.1.'
(1850), de 'N.1. maatschappij van nijverheid en landbouw'
(1853), het 'Tijdschrift voor nijverheid in N.1.' (1854) en de
'Verhandelingen der natuurkundige vereeniging' (1856).
Verder verscheen in 1856 van zijn hand een grote weten-
schappelijke beschrijving van de reis, die hij in het gezel-
schap van Van Twist naar de Molukken had gemaakt.

In de laatste dagen van 's landvoogds bewind speelde
zich in de residentie Bantam het 'Geval-Lebak' af. Door
Multatuli in zijn Max Havelaar tot histoire romancée ver-
vormd, heeft dit Geval aan de naam van Duymaer van Twist
een tijdlang zulk een valse klank gegeven, dat het nodig is, er
ook hier enkele woorden aan te wijden.

Nog maar enkele dagen als assistent-resident in Lebak
geplaatst, vatte Douwes Dekker verdenking op tegen de
regent wegens knevelarij. Slechts een toeval bracht hem van
de ordelijke weg bij het onderzoek: de plotselinge, overigens
ongegronde verdenking van vergiftiging van zijn voorganger.
In paniekstemming eiste hij van de resident 's regenten
verwijdering. Een eis, waaraan deze natuurlijk niet zonder
meer kon voldoen. Hiermee was Dekkers positie onhoudbaar

1) Zie: E. de Waal, Onze ind. financiën I, 271—272.

geworden, temeer daar hij de ware reden van zijn eis niet
durfde bekennen. Als kampioen voor de verdrukte inlander
poserend, roept hij de tussenkomst van de G.G. in, die hem
juist om zijn hart voor de inlander zo gewaardeerd had.
Van Twist kon zijn ongedisciplineerd optreden echter niet
over het hoofd zien. Toch ontslaat hij hem niet, zoals de
R.v.I. aangeraden had, maar plaatst hij hem over. Doch
Dekker neemt wanhopig-heldhaftig zijn ontslag.

Na enkele jaren van grote armoede, na enkele jaren soe-
batten om herziening, verheft Dekker zich tot Multatuli.
Hij neemt wraak, schrijft de Havelaar, het Boek, waarin hij
als kampvechter voor'de verdrukte javaan het heersende
stelsel te lijf gaat, en in dit stelsel, dat hij met dezen vereen-
zelvigt, Van Twist tracht te treffen, de onbekwame Van
Twist, de onwetende Van Twist, de luie Van Twist, de ellen-
dige Van Twist, de trage Van Twist, de goddienende Van
Twist, om enkele zijner epitheta ornantia te noemen. Onder
de meest honende adressen zendt Multatuli hem zijn penne-
vruchten toe.

Niets kon Multatuli echter meer vertoornen dan de ijzige
stilte waarmee Van Twist zijn hartstochtelijke aanvallen
•beantwoordde. Want, diep gekrenkt door het onmatige
schelden van Multatuli, zo geheel in strijd met zijn eigen
waardig en afgemeten optreden, heeft de oud-landvoogd
nimmer in het openbaar over deze zaak rekenschap willen
afleggen. Hiermee heeft hij evenwel toegelaten, dat voor het
oog van velen een smet op zijn naam kleefde. Wellicht heeft
hij zich echter de grote, diep indringende invloed van Mul-
tatuli op het jongere geslacht niet goed ingedacht. Daarvoor
stond hij. te ver buiten de geseculariseerde omgeving, waar
Multatuli werd vereerd.^)

Intussen had Duymaer van Twist zijn vijfjarige termijn
vervuld. Reeds een jaar tevoren had hij ontslag gevraagd,
bevreesd dat zijn opvolger hem zou laten wachten. Maar in

Zic vooral: J. Saks, Eduard Douwes Dekker, R'dam, 1937, speciaal hst. VII.
Verder: S. Kalff, Multatuli cn Duymaer van Twist, in Elsevicrs Maandschrift, 1920.
I, 167. Zie ook bijlage XXXIII.

mei 1856 kwam Pahud, die op i jan. 1856 zijn werkkring aan
het Plein aan de edeleer Mijer had overgegeven, hem aflossen.

De vijf jaren gestage arbeid hadden de landvoogd afge-
mat. Hij was blij, de taak die hem zoveel teleurstellingen had
gebracht, te kunnen overdragen. Ook zijn gestel had geleden.
Hij was zeer vermoeid en leed bovendien nog aan een pijnlijk
gezwel onder de voet.

Op 24 mei, twee dagen na de overdracht van het bewind,
ging hij met zijn vrouw scheep op de 'Rotterdam'. Een
ooggetuige geeft er het volgende verslag van^): 'Meest alle
hoofdambtenaren en hunne dames waren aan ,,de werfquot;
(de landingsplaats) verzameld, ofschoon de heer Van Twist
verzocht had in stilte te mogen vertrekken. Ik was er ook,
en heb toen den laatsten handdruk van den man gehad, voor
wien ik de hoogste achting koester. Hij zoowel als zijne echt-
genoote waren zeer aangedaan. Op het afscheidsdiner, waar-
bij Van Twist en Pahud beide aanzaten, moet de eerste met
zoo veel waardigheid en diep gevoel hebben gesproken, dat
iedereen ervan getroffen was. Hoedanig ook het oordeel over den
heer Van Twist moge wezen, zeker is het, en niemand zal
het tegenspreken, dat hij getoond heeft een man van karakter
te zijn, die zich van het begin zijns bestuurs tot het einde is
gelijk gebleven.'

De weinige accommodatie die de engelse schepen op de
overlandroute gedurende de Krimoorlog boden, had Van
Twist en zijn vrouw doen besluiten, de terugreis met een
zeilschip rond Afrika te doen. Na een lange tocht, waarop
zij vooral om de Kaap met veel storm te kampen hadden -),
kwamen zij in october in het vaderland terug, verheugd in
het vooruitzicht, van de rust te kunnen genieten.

De feestelijke ontvangst die de burgerij van Deventer
hem bij zijn terugkomst in zijn geboortestad bereidde, zal
hem evenzeer gestreeld hebben als het nieuws dat hem bij
zijn komst verteld werd, dat namelijk de kiezers van zijn

Tijdschr. v. N.I., 1856, II, 206.

In Indië had deze mare ongerustheid gewelct. 'Dc heer [Mr. C.] Visscher had reeds
op weemoedigen toon gezegd, er een voorgevoel van te hebben, dat (Van Twist) het
vaderland niet (zou) bereiken'. (De Waal aan Van Twist, 9 febr. 1857).

oude distrikt Steenwijk hem nog niet vergeten hadden,
maar hem reeds voor zijn terugkeer tot lid der tweede kamer
hadden gekozen. Hoe vererend het laatste ook was, Van
Twist kon om de staat zijner gezondheid deze benoeming
echter niet aanvaarden. Hij verlangde naar rust.

Niet minder strelend was de eer die de koning hem bewees.
Bij zijn ontslag was hij reeds kommandeur in de orde van
de Nederlandse Leeuw geworden. Bij zijn ontvangst bij de
koning na zijn terugkeer werd hij ridder grootkruis van de
Eikenkroon. Een jaar later (aug. 1857) genoot hij de hoge
onderscheiding, tot Minister van Staat te worden benoemd.

Ook de blijken van waardering, die hij na zijn aftreden
uit Indië mocht ontvangen, zullen hem goed gedaan hebben.
De Waal schreef hem: 'UHEG kan zich geen denkbeeld
vormen van de rijzing, welke Uwe reputatie hier dagelijks
ondergaat. Deheer Ament^) zeide onlangs zeer waar: „De heer
Van Twist weet zelf niet, dat hij zoo vele vrienden had; daar-
toe stoorde hij zich te weinig aan vriend- en vijandschapquot;.
Sommigen, die ontevreden waren over Uwe beschikkingen,
beginnen zich reeds aan onze zijde te scharen.' -) En de tot
edeleer benoemde Mr. Prins getuigde: 'Velen die vroeger
Uw bestuur critiseerden, wenschten U thans terug. (Zelfs)
de leden van den Raad van N.1. In quot;weerwil van het niet
zeldzaam meeningsverschil van UHEG en die Raad, gaat er
bijna geene vergadering voorbij, waarin ik niet met de hoog-
ste achting over Uwen persoon en Uw bestuur hoor spreken.
Niemand is er, die . . . niet Uwe bekwaamheid en ordelijke
werkwijze roemt.'

Inderdaad kon Duymaer van Twist met tevredenheid
terugzien op de wijze, waarop hij de uiterst hachelijke taak
had volbracht om in een moeilijke overgangstijd aan het
bestuur in Indië een gematigde doch vaste koers te geven;
een koers die zijn opvolgers zijn blijven volgen, en die
Indië geleid heeft tot een periode van grote stoffelijke en
geestelijke bloei.

Tj. Amcnt, 1801 (Dokkum)—1870 (Batavia). Hoofdambtenaar.

De Waal aan Van Twist, 9 febr. 1857.

Prins aan Van Twist, 10 dec. 1856.

HOOFDSTUK IV.

Reeds in 1853 had Duymaer van Twist door bemiddeling
van zijn zwager Budde het vervallen landgoed Nieuw Rande
te Diepenveen bij Deventer aangekocht. Na zijn terugkomst liet
hij op een zelf gekozen plek het volgens eigen plan ingerichte
huis bouwen. Het landgoed maakte hij met hulp van de be-
kende tuinarchitekt Zocher tot een der fraaiste buitens der
omgeving.

Hier, in landelijke omgeving, dicht bij zijn geboorteplaats,
nabij familie en vrienden dacht hij zijn verder leven in rust
te slijten. Slechts enkele malen heeft hij ontspanning gezocht
op buitenlandse reizen. Zo in 1862 door België, in 1867 naar
de wereldtentoonstelling te Parijs, in 1868 door Zwitserland
en in 1871 naar het Beethovenfeest te Bonn.

Veel wil hadden Van Twist en zijn vrouw op Nieuw Rande
van hun pleegkind: een dochtertje van hun vroegere adjudant
baron Van Heerdt, dat zij na het overlijden der jonge moeder
hadden aangenomen en naar Nederland hadden meegebracht.
Ter harer eer gaven de pleegouders soms in Deventer een
partij. 1).

De oud-landvoogd stelde veel belang in maatschappelijk
werk, zowel waar het Indie als Nederland gold. Vele ver-
enigingen en instellingen in Indie bleef hij steunen. Van
'Nederlandsch Mettray' werd hij in 1858 lid der hoofd-
commissie, in 1865 commissaris. Niet minder dan deze in-
richting heeft de Maatschappij van Weldadigheid aan Van
Twist te danken. Als kamerlid heeft hij zeer warm gepleit
voor aanneming der voorstellen ener staatscommissie, waar-
door de maatschappij weer op economische grondslag ge-
plaats zou worden, doordat de staat de bedelaarsgestichten

') Zij huwde in 1872 met Ir. V/. F. Leemans.

overnam en een ruime geldelijke tegemoetkoming gaf (27
mei 1859). Als voorzitter van de ledenvergadering der maat-
schappij heeft hij ook hier het zijne gedaan tot aanneming
dezer regelmg. Nog lang daarna is Van Twist lid van de
financiële commissie der maatschappij geweest. De benoe-
ming tot commissaris wees hij evenwel af om zijn kamer-
werkzaamheden.

De velen die benieuwd waren naar de houding van Van
Twist in politiek opzicht, moesten geduld oefenen. De
eerste jaren meed hij de actieve politiek. Achter de schermen
oefende hij echter nog wel invloed uit. Zo drong hij er niet
zonder gevolg bij de koning sterk op aan, alles te doen om het
leger in Indië op volle sterkte te brengen. Ook diende hij het
ministerie van koloniën van raad inzake de tarieven in Indie. 2)

Wel vond Van Twist de politieke omstandigheden grondig
gewijzigd. In 1851 stond Thorbecke op het toppunt zijner
macht. Zijn kunnen had hij getoond en de oppositie kon
noch durfde hem ten val brengen. Zijn organisatietalent had
het individualisme der liberalen weten te bedwingen, en een
eigen kamerclub, eigen kiesverenigingen en eigen societeiten
gaven kracht aan de liberale richting.

Tegenover hen stonden de konservatieven — samen-
raapsel van de rest der oude regeringspartij, een groot deel
der vroegere middenpartij en dissidente liberalen van vóór
1848, maar één in hun afkeer van Thorbecke. Mokkend had-
den ze de nieuwe toestand aanvaard; zonder een eigen prin-
cipiële politiek volgden ze hun tegenstanders van verre. Van
hen onderscheidden ze zich echter door hun opportunisme,
dat gelegenheid bood van de fouten hunner doktrinaire vij-

unbsp;J- ^nbsp;9 juli '856: 'Ook ik ben zeer benieuwd, welke

houding (Van Twist) na zijne terugkomst in Nederland zal aannemen. Met Mijer
schijnt hij op goeden voet tc zijn. Als de koning hem ook welwillend ontvangt cn toe-
spreeict, zal hij naar mijn idee wel rustig blijvcnl'

) Op verzoek van Mijer adviseerde Van Twist begin 1858 in de geest zijner bc-
Kende denkbeelden (bijlage XI) om na cen vierjarig overgangstijdperk een uniform
invoerrecht van 6% m te voeren, cn de uitvoerrechten af te schaffen, behalve voor
Kotlie en suiker, waarop resp. 6 en 4% geheven zouden worden. De bestaande vrijhavens
quot; mgetrokkcn kunnen worden.
Mijcrs opvolger Rochussen kon zich goeddeels hiermee verenigen. Een voor-

unbsp;van Van Twist naderde, strandde echter op tegenstand in

nederlandse handelskringen. Vgl. bl. 109.

anden partij te trekken en remmend op te treden. Van Hall,
elegant en geslepen advokaat, die door zijn handigheid met
geringe middelen veel wist te bereiken, speelde bij hen een
eerste viool. Rochussen, ijdel en wispelturig, die, naar zijn
intuitie handelend, soms een uitstekende greep, vaker een
misslag deed, trad eveneens op de voorgrond. J. C. Baud,
als persoon teruggetrokken, maar een hoogstaand konser-
vatief staatsman, moest al te vroegtijdig de politiek opgeven.

Principieel tegenstander van Thorbecke, veel meer dan de
konservatieven, was Groen van Prinsterer. Steun vond hij
slechts bij een groepje aristokraten, zwak door hun indivi-
dualisme, en bij het volk achter de kiezers, dät politiek niet
alleen onmondig, maar veelal ook nog onverschillig was.
Veldheer zonder leger, was hij der regering meer lastig dan
gevaarlijk.

Principiele tegenstanders waren ook de roomsen. Evenals
de antirevolutionairen door het censuskiesrecht beknot,
zochten zij hun kracht veel meer in een opportunistische
politiek, die hen voor Thorbecke vaak betrouwbaarder maak-
te dan zijn eigen geestverwanten.

De liberale overmacht, hoe onaantastbaar ze leek, werd in
1853 evenwel tot aller verbazing plotseling gebroken. Wat
noch Van Hall noch Thorbecke noch Groen gelukt was,
gelukte paus Pius IX: het volk kreeg interesse in de politiek.
Het blote plan, binnen de vesten van Utrecht en Haarlem
kerkvorsten aan te stellen, bracht ontzetting onder de prote-
stanten, nog vermeerderd door de demagogische bewoor-
dingen der pauselijke breve.

Deze aprilbeweging was de laatste opflikkering van de
dragende gedachte der oude republiek, die niet in het natio-
nale, maar juist in het godsdienstige haar eenheid had ge-
vonden; reactie tegen de abstractie van de neutrale staat, tegen
de materialisering en laicisering der politiek. Voor Thor-
becke was ze onbegrijpelijk. Zijn kijk op de godsdienst als
louter persoonlijke zaak en op de kerk als gewone privaat-
rechtelijke vereniging maakte een verdrag tussen kerk en
staat voor hem evenzeer tot een onding als een ministerie

van eredienst. Tegen de zin van een deel hunner had hij
daarom de roomsen van een concordaat doen afzien en hun
kerk als elke vereniging vrijheid van organisatie toegestaan.

Als zoveel spontane volksreacties miste de aprilbeweging
de kracht om zich door te zetten. Het enige dadelijke gevolg
was, dat Van Hall zich met 's konings hulp op Thorbecke's
plaats mstalleerde. Het bracht de vorst echter niet het ge-
hoopte herstel der in 1848 verloren macht. Beter diplomaten
dan de liberalen, wisten de konservatieven handig 's konings
luimen af te leiden; maar vermeerdering van diens macht
was slechts leuze bij de bestrijding hunner tegenstanders.

Wel poogden zowel konservatieven als liberalen het volk,
welks kracht zo duidelijk gebleken was, te paaien. Regering
en oppositie begonnen een wedloop in het afschaffen van
accijnzen; alles op kosten van Indie, dat bovendien staats-
schuld amortiseerde en het moederland gratis een spoorweg-
net mocht geven. Zo werd de exploitatie der kolonie, nu niet
meer door de nood te verontschuldigen noch op handels-
politieke grond te motiveren, nog lang door liberaal en kon-
servatief bestendigd.

Het belangrijkste uitvloeisel der aprilbeweging was, dat de
onderwijskwestie naar voren kwam. Het gelukte Van Hall
echter niet. Groen te sussen met het ontwerp-Van Reenen,
zoals hij de aprilbeweging met zijn wet op de kerkgenoot-
schappen gesust had. En toen de koning, teleurgesteld in
zijn premier, het oor leende aan Groen, moest Van Hall
wel verdwijnen, om plaats te maken voor het antirevolutio-
nair-konservatieve ministerie-Van der Brugghen. (juli 1856)

Geen van beide grote partijen was echter tot beduidende
tegemoetkoming aan de antirevolutionaire wensen genegen.
Dat ondervond minister Simons, die zijn begroting ver-
worpen zag omdat hij zich vóór openbare gezindheidsscholen
had uitgelaten. Toch zette Van der Brugghen door; kon hij
het volle pond niet krijgen, dan maar een compromis. De
meest geschikte man om dat tot stand te brengen, scheen
hem Duymaer van Twist. Zodoende werd deze in jan. 1857
onverwacht bij de koning ontboden, die evenals de premier

sterk bij hem op overname der portefeuille van Simons aan-
drong; maar tevergeefs.^) Van der Brugghen had zich ver-
gist in Van Twist: zelfs de zeer makke wet van de spoedig
daarop benoemde Van Rappard ging hem in haar oorspron-
kelijke vorm nog te ver.

De onderwijswet van Van Rappard week in haar uitein-
delijke vorm bitter weinig af van het ontwerp-Van Reenen.
Dit resultaat bracht verwijdering niet alleen tussen Van der
Brugghen en Groen, maar ook tussen de confessionele en de
ethische antirevolutionairen. Daartegenover had de premier
zich evenmin vertrouwen bij het parlement weten te ver-
werven. Reeds in maart 1858 struikelde het kabinet dan ook
over de belastingplannen van minister Vrolik. Het einde
van een ministerie van teleurstellingen.

Konservatieven zowel als antirevolutionairen hadden nu
gefaald. Maar het hof deinsde er nog voor terug, de macht op
te dragen aan de hun kracht herwinnende liberalen. Daarom
beproefde men het eens met een fusiekabinet van gematigde
liberale en konservatieve elementen onder leiding van Ro-
chussen; spotvogels noemden het 'le cabinet inodore\ Inder-
daad gelukte het, het vertrouwen ook der liberalen te wekken,
vooral door de medewerking van de bekwame financier Van
Bosse en van de ontwerper der grote organieke wetten van
Thorbecke, Van Tets van Goudriaan.

Dat de formateur de portefeuille van koloniën op zich nam,
wees er op dat de koloniale vraagstukken sterk naar voren
kwamen. Daarnaast stonden herziening van het belasting-
stelsel en oplossing der spoorwegkwestie op de voorgrond.

Aldus was de toestand, toen Duymaer van Twist in sept.
1858 als opvolger van J. C. Baud voor het distrikt Amster-
dam weer zijn intrede in de tweede kamer deed. Nu hij
geheel van alle vermoeienissen hersteld was, had hij zich
niet langer tegen een kandidatuur verzet.

Gedurende zijn verblijf in Indie was Van Twist zich zijn
liberale beginselen nog meer bewust geworden. In de kamer

') Bijlage I, D.

schaarde hij zich dan ook van stonden aan aan de liberale
zijde. De aanraking met Thorbecke werd in dit tijdperk
steeds nauwer. Toch bleef Van Twist zich zelf in zover gelijk,
dat hij zijn onafhankelijkheid bewaarde, en meer tot geven
en nemen geneigd was dan de rasechte liberalen wel be-
haagde.

In de kamer, waar hij nu behalve als financieel ook als
koloniaal deskundige optrad, genoot de nog onlangs afge-
treden landvoogd veel gezag. Zijn beslisc partij kiezen tegen
Rochussen in 1859 schaadde de regering dan ook zeer, veel
meer dan de tegenstand van Van Hoëvell, die wel voor de
buitenwacht leider der liberale koloniale politiek was, maar
wiens overdrijving en scherpte ook zijn medestanders wel
eens hinderde. Juist bij de gematigden had Van Twist veel
invloed.

Dat bleek al terstond bij zijn eerste begrotingsrede op
25 nov. 1858. Al stemden de aanzienlijke amortisatie en de
stijgende belastingopbrengst der laatste jaren tot tevreden-
heid, al bood de begroting een overschot, Van Twist wees
waarschuwend op de zwakke plek der staatsfinanciën: de
eer toe- dan afnemende afhankelijkheid van Indie. De toe-
komst der koloniale bate schijnt hem onzeker: de gouver-
nementskultures zullen teruglopen, de produktenprijzen
zijn wisselvallig. Daarenboven zullen de uitgaven voor Indie
in de naaste toekomst sterk vermeerderen, 'zal Indie goed
bestuurd worden, zullen we daar onze wezenlijke belangen
behartigen, zullen wij de heilige pligten vervullen die op ons
rusten.'

Minder afhankelijkheid der moederlandse schatkist van
de koloniale bate was het aambeeld, waarop Van Twist in de
tweede en later ook in de eerste kamer bijna elk jaar bij de
begrotingsdebatten hamerde. Zijn landvoogdij had hem
ruimer blik gegeven. Hij had de noodzaak van economische
ontwikkeling der kolonie leren beseffen; een noodzaak die
grote uitgaven mee zou brengen, maar die nog belangrijker
was dan de noodzaak van versnelde amortisatie en afschaf-
fing der accijnzen. Wel was Van Twist geen tegenstander
•

van het laatste, achtte hij zelfs verlichting der lasten van de
mindere man zeer wenselijk, maar slechts tegen een equi-
valent en niet op kosten van Indie.

Dat de bloeiende toestand der schatkist louter aan de
kolonie te danken was, werd maar al te weinig beseft. Van
Twist achtte het dan ook in zover gelukkig toen de begroting
voor 1862 met een tekort sloot, dat zulks de mensen de ogen
zou openen voor de werkelijke toestand. (26 nov. 1861; vgl.
27 nov. 1860 en 24 mei 1862)

Zijn mening over de financiele verhouding tussen Neder-
land en Indie heeft Van Twist vooral later in de eerste kamer
meermalen breedvoerig ontwikkeld. Tegenover de opvat-
ting der konservatieven zegt hij: 'Zijn (Nederland en Indie)
beide een deel van het Rijk (der Nederlanden), dan volgt
daaruit . . . dat de inkomsten en uitgaven van elk der beide
deelen zijn inkomsten en uitgaven van het Rijk, die vloeijen
in en gaan uit 's Rijks schatkist. Slechts in zooverre kan men
zeggen, dat beide deelen financieel een zijn. Verder zijn ze
financieel twee, twee die schier in elk opzigt verschillen.'
(6 dec. 1880)

Maar aan de andere kant zijn de financien van beide rijks-
delen ook weer één, omdat 'alle uitgaven, voor één der beide
deelen van het Rijk gedaan, zijn staatsuitgaven, en alle in-
komsten van een der beide deelen staatsinkomsten, die vloeij-
en in eene algemeene Rijkskas' (3 juni 1878); mutaties in
de kassen in Nederland of Indie of tussen Nederland en
Indie 'zijn en blijven in mijn oog niets anders dan kasmuta-
tien.' (13 nov. 1872)

Duymaer van Twist was één der weinige principiele mede-
standers van Thorbecke in diens strijd voor wettelijke vast-
stelling der koloniale begroting. Niet alleen zou dit meer
openbaarheid bij de koloniale zaken ten gevolge hebben en
de staten-generaal dwingen, zich meer daarop te bezinnen
(26 nov. 1861). Niet alleen ook was het eis der triasleer, dat
het orgaan dat over de koloniale gelden beschikte, de kolo-
niale begroting niet zelf zou vaststellen (13 mei 1861), en
was Van Twist als voormalig lid der financiele oppositie de

gedachte onduldbaar, dat de regering over de koloniale geld-
middelen zou kunnen beschikken zonder daarvoor verant-
woordelijk te zijn (27 nov. 1860). Bovenal was zijn opvatting
in dezen een gevolg van zijn beschouwing over de organisatie
van de staat. Het rijk buiten Europa staat naast het rijk in
Europa en beider financien vormen tezamen de staatsfinan-
ciën; de wetgevende macht moet het beheer daarvan regelen
en de regering is haar verantwoording schuldig voor dat
beheer. Daarom behoort niet alleen de nederlandse, ook de
koloniale begroting bij de wet te worden vastgesteld.

Dit beginsel was het zuiverst belichaamd in het ontwerp-
koloniale comptabiliteitswet, in 1851 opgemaakt door Fievez.
Dit wilde de begroting voor het departement van koloniën
en de koloniale begrotingen samenbrengen in één hoofdstuk
voor de koloniën op de staatsbegroting. Dit hoofdstuk zou
dan gesplitst worden in verschillende onderdelen, waarvan
A dan de uitgaven zou omvatten, in Nederland voor de
koloniën gedaan, B de uitgaven, in Oost-Indie gedaan, C de
uitgaven, in Suriname gedaan, enz. (11 dec. 1877) O

Wel bepaalde de koloniale comptabiliteitswet van Fransen
van de Putte (1863) jaarlijkse wettelijke vaststelling der be-
groting voor Indie, maar niet op staatsrechtelijke doch op
opportunistische grond. Hoewel hij er zich als geheel bij
neer kon leggen, had Van Twist dan ook mede hierdoor veel
bezwaren tegen deze wet.

Het streven naar volledig financieel toezicht over de rege-
ringsdaden lag ook in de eerste plaats ten grondslag aan de
begeerte van Van Twist naar vaststelling van de legerorgani-
satie èn van het verdedigingsstelsel bij de wet. Alleen dit geeft
naar zijn mening voldoende waarborg voor doelmatige be-
steding der gelden. Meermalen stemde hij hierom tegen de
defensiebegrotingen. (9 dec. 1859, 18 juli 1861, 28 dec. 1865;
vgl. 27 apr. 1867) Mede hierom juichte hij ook de vestingwet
van 1874 toe (15 apr. 1874).

De belangrijkste kwestie was in deze dagen wel de aanleg
van spoorwegen. Van Rappard's mislukte poging had de

') Verschillende stukken over dit plan bevinden zich in het archief van Van Twist.

drang tot oplossing nog versterkt. De ministers Van Bosse en
Van Tets vroegen al spoedig bekrachtiging van overeen-
komsten tot aanleg van een noorder- en een zuiderspoorweg,
waarbij de regering aan de aandeelhouders gedurende 50
jaar 4V2 % rente waarborgde. Het toezicht op de concessio-
narissen zou bij afzonderlijke wet worden geregeld.

Deze laatste wet kwam het eerst in behandeling. Tegen
haar streden de voorstanders van staatsspoorwegen als Van
Hall, en degenen die meenden dat de rechten der concessio-
narissen niet voldoende waren gewaarborgd, zoals Van Twist
en Godefroi. Had Thorbecke, die zich achter het voorstel
schaarde, beweerd dat een spoorwegonderneming tak van
publieke dienst is. Van Twist zegt: 'niet eené spoorwegonder-
neming is een tak van publieke dienst': die is eigendom van
de concessiehouder; 'maar het staatstoezigt op de aanleg en
het gebruik der spoorwegen' is tak van publieke dienst. Dat
toezicht wordt loco publici door de staat uitgeoefend op een
loco privati door haar gesloten overeenkomst. Daar dat toe-
zicht op private aangelegenheden ingrijpt, moet het op de
wet steunen. En waar dat toezicht leidt tot ingrijpen op de
rechten der ondernemers, moet het beginsel van algemene
vergoeding der daaruit voortvloeiende schade worden aan-
genomen. (16 juli 1859)

Een amendement van Van Twist om dat beginsel in de
wet op te nemen, werd echter verworpen (47—13 st.) Daar
hij de belangen der ondernemers nu onvoldoende gewaar-
borgd achtte, stemde hij tegen de wet, die evenwel met
behoorlijke meerderheid werd aangenomen.

Meer tegenstand ondervond de wet tot bekrachtiging der
concessies voor de noorder- en zuiderspoorweg. Niet slechts
de voorstanders van staatsspoorwegen, ook de vechters voor
plaatselijke belangen en zij die, als Thorbecke, slechts met
een paar hoofdlijnen wilden aanvangen, bekampten haar.

Van Twist achtte het regeringsplan het beste: het verenigde
de plaatselijke belangen zoveel mogelijk met de landelijke.
Zijn overwegingen golden meer de financiele zijde. De be-
hoefte aan spoorwegen erkende hij. Hij vroeg zich echter af,
i

of de aan de staatskas gestelde eisen niet wat al te hoog waren.
De afhankelijkheid van de wisselvallige koloniale bate zou
er immers door vermeerderen. Evenwel zou men de ogen-
blikkelijke overvloed aan kasgeld anders toch wel besteden
aan belastingvermindering; en dan achtte Van Twist spoor-
wegaanleg produktiever voor de schatkist en de volkswel-
vaart beide. Van de regering verwachtend, dat ze verdere
uitzetting der uitgaven tegen zal gaan en zo mogelijk de
schuldamortisatie zal voortzetten, noemt hij de gevraagde
offers aanvaardbaar, (n nov. 1859)

De met moeite in deze kamer behaalde overwinning baatte
niet: bij de tegenstanders van het regeringsstelsel schaarden
zich in de eerste kamer enkelen die formeel bezwaar hadden,
omdat de regering buiten de raad van state om tijdens de
behandeling het ontwerp belangrijk had gewijzigd. Het
voorstel viel, en daarmede het kabinet-Rochussen.

Noch de liberalen noch de konservatieven waren het
onderling eens over de oplossing der spoorwegkwestie. Ver-
trouwend op diens gewiekstheid, gaf de koning Van Hall nu
weer de teugels in handen. En het gelukte hem, in Van Heem-
stra en Van Zuylen liberale medewerkers te vinden, die het
kabinet zijn konservatieve kleur enigszins ontnamen, (febr.
1860)

Reeds spoedig kwam Van Hall met een bemiddelend
voorstel, waarin heel handig ^de hoofdvraag: partikuliere
of staatsspoorwegen, naar de toekomst werd verschoven
door alleen de aanleg der spoorwegen te regelen, die van
staatswege zou geschieden. Weifelenden wist hij over te
halen door aan plaatselijke verlangens in ruime mate tege-
moet te komen. Overtuigde tegenstanders van staatsex-
ploitatie, als Thorbecke en Van Twist, bleven zich echter
tot het laatst verzetten. Van Twist achtte het plan veel te
bezwarend voor de schatkist. Bovendien wenste hij in plaats
van een ruwe schatting der totale kosten een ge.specifieerde
bij de wet vast te stellen begroting. (17 juü. 4 dec. 1860, 26
nov. 1861). Een poging van deze groep om bij amendement
te bepalen, dat de aan te leggen spoorwegen in concessie

zouden worden uitgegeven, mislukte evenwel. De grote meer-
derheid was de strijd moe en aanvaardde gelaten het ontwerp.

Hoezeer Van Hall een schitterend blijk van zijn kunnen
had gegeven door met een minderheidskabinet een meer-
derheid te verwerven voor een denkbeeld dat aanvankelijk
weinig aanhangers had, het zou een Pyrrhus-overwinning
blijken. Men kende hem te goed; vrienden missend, was hij
omringd door oude vijanden, die na hun jongste nederlaag
des te verbitterder waren. Ook Van Twist heeft het nimmer
kunnen verkroppen^), hoezeer hij zich verre hield van de
persoonlijke aanvallen, waarmede de meeste liberalen hun
gemoed lucht gaven. Dit alles leidde tot zulke onverkwikke-
lijke tonelen, dat ook het kabinet zelf het onmogelijk achtte,
op die wijze door te werken. Als een uiterste poging tot
zelfbehoud liet het daarom in het begin van 1861 haar pre-
sident los. Allerwegen miskend, meer dan billijk miskend,
verliet de grijze staatsman de politiek.

Naast de spoorwegkwestie was er de koloniale kwestie,
die in deze tijd niet alleen ministerie en kamer, maar ook
weldra heel het land in beweging zette.

Het R.R. '54 had een adempauze in de strijd over de kolo-
niale vraagstukken gebracht: de liberale oppositie was in haar
hart tevreden over de tegemoetkomende houding der kon-
servatieve kopstukken. Maar de rust werd spoedig verstoord
doordat vele vragen naar voren kwamen, die men bij het
R.R. naar de toekomst verschoven had.

De strijd over deze vragen oefende een schiftende werking
uit: de liberale en de konservatieve beginselen werden tegen-
over elkaar gezet, en de aanvankelijk talrijke middengroep
was tot kleurbekennen gedwongen. Zoals bekend ging het
verschil tussen beide beginselen niet over het behoud van
het batig slot, maar over de vraag, hoe dat batig slot, dat allen
wensten, behouden zou worden. De konservatieven streden
voor het behoud der bestaande voordelen behoudens het be-
lang der inlanders, wat in feite wilde zeggen: behoud der

Bijlage I, H. Vgl. een nota over de spoorwegkwestie uit 1874 (archief-Van Twist).

• zekere voordelen van het kultuurstelsel, maar met de nodig
blijkende hervormingen in dat stelsel Een toestand van
vrijheid als waarvan art. 56® R.R. sprak, achtten zij nog voor
langen tijd veilig in der goden schoot geborgen. De libe-
ralen daarentegen streefden een bewuste toenadering tot
die eindtoestand na; vrijheid zou de welvaart slechts ver-
meerderen, waardoor bestendiging der bestaande voordelen
van het moederland mogelijk zou zijn.

Het lag voor de hand, dat hierbij de uitleg en de uitwerking
van art. 56 R.R. het meestomstreden punt was. En hier-
mede was nauw verbonden de uitleg van art. 59 Gw., d.w.z.
de bevoegdheid der wetgevende macht in koloniale zaken.
Het ministerie van koloniën, steeds angstvallig in behou-
dende handen gehouden, onthield zich namelijk nauwlettend
van elke schrede op de door de liberalen gewenste weg. De
overtuiging, slechts door inschakeling van het parlement in
het koloniaal bestuur haar doel te kunnen bereiken, deed
de groeiende liberale meerderheid een ruime opvatting van
art. 59^ Gw. voorstaan. Zij zag maar al te goed, dat het parle-
ment dan, bij de sinds 1848 bestaande verhoudingen, haar
wil aan de regering zou kunnen opleggen. Dat het bedoelde
art. daarbij aldus gelezen werd, dat de wet bij koloniale

Art. 56 R.R.: 'Dc G.G. houdt de op hoog gezag ingevoerde kultures, zooveel
doenlijk, in stand, en zorgt in overeenstemming met de bevelen des Konings:

le. dat die kultures niet in den weg staan aan de teelt van genoegzame voedings-
middelen;

2e. dat, voor zoover die kultures plaats hebben op gronden, door de inlandsche be-
volking voor eigen gebruik ontgonnen, de beschikking over die gronden geschiede met
bdlijkheid en met eerbiediging van bestaande regten cn gebruiken;
3e. dat bij de verdeeling van den arbeid, dezelfde regelen worden in acht genomen;
4e. dat dc belooning der betrokken inlanders, met vermijding van schadelijke op-
drqymg, zoodanig zij, dat de gouvernementskultures hun, bij gelijken arbeid, ten minste
gelijke voordeelen opleveren als de vrije teelt.

se. dat zooveel doenlijk opgeheven worden de bezwaren, die na een opzettelijk
onderzoek, mogten bevonden worden ten aanzien van die kultures te bestaan; en

6e. dat alzoo worde voorbereid eene regeling, steunende op vrijwillige overeen-
komsten met de betrokken gemeenten en personen, als overgang tot eenen toestand,
waarbij de tusschenkomst des bestuurs zal kunnen worden ontbeerd'.

) Art. 59 Gw. '48 : 'Dc Koning heeft het opperbestuur der koloniën cn bezittingen
van het Rijk in andere werelddeelen.

De reglementen op het beleid der regering aldaar worden door de wet vastgesteld.
Het muntstelsel wordt door de wet geregeld.

Andere onderwerpen deze koloniën cn bezittingen betreffende, worden door de wet
geregeld, zoodra de behoefte daaraan blijkt te bestaan.'

zaken regelend zou optreden als de kamer daaraan behoefte,
gevoelde, deerde haar minder.

De uitleg van dit art. kwam het eerst in debat bij de be-
handeling der slavenemancipatie in Oost-Indie (febr. 1859).

Dat Rochussen dit bij de wet wilde regelen, lokte van
konservatieve zijde heftige bestrijding uit. En mirabile visu
schaarde Duymaer van Twist zich bij de negen ultra-kon-
servatieve tegenstemmers.

Van Twist bepleitte nu, evenals ook reeds tevoren bij de
begrotingsdebatten (15 dec. 1858) een enge uitleg van het
bewuste grondwetsart. Hij aanvaardde geen algemene rede-
neringen, zoals de grotere zekerheid, die een wet boven een
K.B. bood. Voor wettelijke regeling zou men in elk bizonder
geval de bizondere noodzaak moeten aantonen, en zou er
daaromtrent tussen de regering en de beide kamers overeen-
stemming moeten bestaan. Waar het de wettelijke regeling
der drukpers in Indie en de vaststelling der koloniale be-
groting bij de wet betrof, was reeds aan beide voorwaarden
voldaan. Bij de behandeling in de kamer van het geschil
tussen de G.G. en de minister over de openstelling van 19
havens op Java verklaarde hij zich voor wettelijke regeling
van dit onderwerp, daar het ging over de internationale betrek-
kingen van Indie (4 apr. 1859). De slavenemancipatie was
echter een interne koloniale kwestie, waarbij geen enkele bizon-
dere reden tot wettelijke regeling bestond. (22 febr. 1859)

Trouw aan dit beginsel, schaarde Duymaer van Twist zich
bij het vraagstuk der kultuurcontrakten geheel aan de zijde
van minister Rochussen. Dit vraagstuk, sinds 1852 aan de
orde tussen Buitenzorg en het Plein, heeft tussen 1860 en
1870 de parlementaire strijd grotendeels beheerst. De strijd-
punten waren i. uitgifte der kultuurcontrakten na openbare
uitbesteding of onderhands; en 2. de inhoud dezer con-
trakten in verband met art. 56 R.R. Onmiddellijk hiermee
in verband stonden de vraagstukken aangaande de heren-
diensten en de rechten op de grond. De strijd over al deze
punten concentreerde zich om de suikerkuituur. De kleine
kultures waren te onbetekenend en men deinsde er voor

terug, de koffiekultuur, die trouwens ook niet op contrakten
steunde, aan te vatten: haar grote voordelen durfde men niet
op losse schroeven te zetten.

Bij de koloniale politiek sloot Van Twist zich aan bij de
voorzichtige liberalen. Gaarne liet hij Van Hoëvell de leiding
der vooruitstrevenden. 'Drijvers als (hij en de zijnen) zijn,
vooral bij een volk als het onze, nuttig en noodig', daar ze
'een nuttigen steun verkenen aan de mannen, die handelen
moeten en vooruit willen'; maar Van Twist is overtuigd, 'dat
groote. en fundamenteele hervormingen niet dan wel voor-
bereid en langzaam tot stand komen . . . Men moet rekening
houden met bestaande toestanden; en vooral ook bij ons niet
vergeten, dat een karaktertrek van ons volk is, dat het, bij al
zijne Christelijke gezindheid, nog al hecht aan de milioenen
en niet zeer ingenomen is met het vooruitzigt van op den
zak te zullen geklopt worden . . . Wil men te veel en te spoedig
vooruit, men stoot gewoonlijk het hoofd zonder iets tot
stand te brengen, en geeft aan de daarop volgende reactie
schoon spel.' Hij erkent evenwel, dat het verschil tussen
hem en Van Hoëvell c.s. niet loopt over het doel, n.1. 'de be-
volking (van Indië) te behandelen naar de beginselen van
regtvaardigheid en Christendom', maar over de middelen
tot dat doel. O

Diensvolgens wilde Van Twist de koloniale vraagstukken
slechts voorzichtig aanvatten. Als men maar toegeeft dat de
miljoenen voor de schatkist niet het hoofddoel der koloniale
politiek zijn, wil hij graag met de noden der schatkist rekening
houden, en bv. de kwestie der koffiekultuur, hoewel die onder
art. 56 R.R. valt, voorlopig laten rusten. 'Zoo men eerst

streefde naar de vrijheid van alle andere cultures.....zou

inderdaad die poging vooreerst niet groot genoeg wezen ?'

Nu had Duymaer van Twist een lang gevestigde mening
omtrent de suikerkwestie en de daarmede samenhangende
vraagstukken. Overeenkomstig zijn reeds in 1852 gedaan
voorstel stond hij naast Van Hoëvell in de strijd voor pu-

») Van Twist aan Dr. W. Bosch, 5 jan. 1866 (archief-Van Twist).

2e Icamer, 23 febr. 1859. Zie ook bijlage XVII.

blieke uitbesteding, die z.i. alleen een eind zou kunnen maken
aan onrechtvaardig gunstbetoon, en de winst der onder-
nemers zou herleiden tot het loon der eigen arbeid (15 dec.
1858, 10 mei 1860).

Ook zijn uitleg van art. 56 R.R. stond vast: niet het kul-
tuurstelsel, het dwangsysteem, werd hierbij gehandhaafd,
rcv2LÄ.T de dcyoi dit stekel mgevoeide k-aVtnics, cn \y7e\ slccKts
voorzover dit met de adat en met de belangen der bevolking
overeen te brengen was. Einddoel zou moeten zijn volledige
terugtrekking der bestuursbemoeienis met kuhuur en arbeid.
Dit zou bereikt moeten worden via een stelsel van vrijwillige
overeenkomsten tussen ondernemer en bevolking onder opper-
toezicht van het bestuur. De wijze waarop dit tussenstadium
zou moeten worden verwezenlijkt, werd aangewezen door
art. 57 R.R. trapsgewijze vermindering der verplichte
diensten, waaronder de kuituurdiensten. De nieuwe rege-
ling omtrent de suikercontrakten zou hiervan de praktische
toepassing moeten zijn.

Deze nieuwe regeling dacht Van Twist zich aldus, dat het
oppervlak der gedwongen aanplant en de levering van ge-
dwongen arbeidskrachten met inachtneming der plaatselijke
omstandigheden langzaam zou worden ingekrompen, waar-
tegenover de ondernemers vergund zou worden met de be-
volking overeenkomsten te sluiten over vrijwillige rietaan-
plant en vrijwillige arbeidsprestatie. Hierbij zou men moeten
uitgaan van de zo nodig te verbeteren regeling van Stbl. 1838
no. 50.^) Opdat de gouvernements-herendiensten en de vrije
arbeid elkaar niet zouden belemmeren, zou men tussen beide
verband moeten leggen door de eerste af koopbaar te stellen:
de inlander zou, door deze af te kopen, tijd voor arbeid bij
de partikuliere produktie kunnen vrijmaken, terwijl het
gouvernement voor die afkoopsom vrije arbeiders in dienst

Art. 57 R.R.: 'In elk gewest worden de aard en duur der persoonlijke diensten,
waartoe de inboorlingen verpligt zijn, de gevallen waarin, en de wijze en voorwaarden,
waarop zij kunnen worden gevorderd, door den G.G. geregeld, in overeenstemming
met de bestaande gebruiken, instellingen cn behoeften.

De verordeningen, die persoonlijke diensten betreffen, worden in elk gewest om de
vijfjaren door den G.G. herzien, met het doel om daarin trapsgewijze de verminderingen
te brengen, bestaanbaar met het algemeen belang....
') Zie blz. 113.

zou kunnen nemen tot onderhoud der openbare werken.

Wel erkent Van Twist, dat bij zulk een regeling de winsten
van het gouvernement in het eerst zullen verminderen. Maar
waren de miljoenen niet grotendeels te danken aan de ge-
ringe beloning van de inlander, die volgens art. 56^ toch ver-
hoogd zou moeten worden ? Daartegenover zullen de buiten-
sporige -wmsteriL deT conVTakYunYen dooT de^e legeUng vet- quot;
minderen ten voordele van het gouvernement En ten slotte
zal de wisselvallige winst der produktenverkoop van staats-
wege vervangen worden door de vaste inkomst van een met
dit stelsel verbonden belasting op de partikuliere kultures.

Van Twist wil dit stelsel 'met standvastigheid, maar ook
met bedaardheid en voorzigtigheid' verwezenlijken. Daarom
verzet hij zich tegen de jongere liberalen, die hun leider
zouden vinden in Fransen vari de Putte, die langs de kortere
weg van de invoering van westers individueel grondeigen-
dom voor inlanders de eindtoestand van volkomen vrijheid
wilden bereiken. Van Twist acht dit slechts verwezenlijkbaar
door dwang en met vernietiging der desa-autonomie. Indivi-
dueel eigendom, hoe wenselijk ook, lag naar zijn mening niet
aan het begin maar aan het eind der af te leggen weg, die zou
moeten gaan, zoals art. 56 R.R. eiste, via een regeling der
vrije arbeid. (23 februari, 25 nov. 1859, 10 mei 1860).

Was Duymaer van Twist bij dit alles in liberalen koers,
anders werd het, toen de vraag opkwam, of de nieuwe regeling
bij de wet of bij K.B. zou moeten worden ingevoerd. Rochus-
sen, die tegenover Van Hoëvell en Van Bosse wanhopig het
laatste verdedigde, kreeg hierbij onverwachts steun van Van
Twist. Trouw aan zijn reeds ontwikkeld beginsel kantte deze
zich tegen een wettelijke regeling: noch de noodzaak daarvan
achtte hij aangetoond, noch de daartoe vereiste eenstemmig-
heid tussen de drie takken der wetgevende macht was aan-
wezig. (15 dec. 1858).

Dit geschil was de voorbode van een groeiende tegenstel-
ling tussen Rochussen en de meerderheid der liberalen. In

Dit standpunt is ontwikkeld in de 2e kamer op 23 febr. en 25 nov. 1859; 10 mei,
15 oct. en 14 dec. 1860; 11 mei en 26 nov. i86i. Zie verder ook bijlage XVII.

het begin van zijn ministerschap had hij zich als liberaal
voorgesteld en had hij ten bewijze daarvan een comptabili-
teitswet voor Indië ingediend, die vaststelling bij de wet van
een vijfjaarlijkse begroting inhield. Maar het jaar 1859 bracht
de grote opstand in Brits-Indië, die algemeen als uitvloeisel
van de liberale politiek werd gezien. Spoedig nadat deze was
uitgebroken, kwamen er berichten binnen over ernstige on-
lusten op Borneo. De klachten over mohamedaans fanatisme
vermeerderden, en werden in verband gebracht met de door
Van Twist ingevoerde nieuwe politiek inzake de Mekkavaart.
Voor Rochussen was dit alles reden om ijlings het aarzelend
betreden pad der gematigde liberaliteit te verlaten. Zijn ont-
werp-koloniale comptabiliteitswet onttrok hij aan de verdere
behandeling. Het passenstelsel voor de Mekkavaart werd weer
ingevoerd (K.B. 6 juli 1859). Op aansporing van het opper-
bestuur herzag het koloniaal bewind zijn houding tegenover
de vrije arbeid. De suikerkwestie werd bij K.B. in dier voege
geregeld, dat de bestaande toestand bestendigd bleef, terwijl
de door Van Twist in 1855 mogelijk gemaakte vrijwillige
rietaanplant naast de gedwongen aanplant verboden werd.
(juni 1860) En in het algemeen veranderde 's ministers houding
tegenover de kamer volkomen: zijn inlichtingen beperkte
hij, en meermalen bracht hij 's konings wil in het geding,
door zich daarop te beroepen.

Begrijpelijk, dat zulks de liberalen, ook Van Twist, maar
matig bekoorde. Het kwam bovendien tot scherpe debatten
tusschen Rochussen en Van Twist, toen de eerste de laatste
in bedekte termen beschuldigde, dat zijn regeling van de erf-
opvolging in Bandjarmasin de oorzaak was van de onlusten
in dat rijk; Van Twist verzocht en verkreeg zelfs overlegging
der betreffende stukken (13 juli en 29 sept. 1859). Van zijn
kant viel de oud-landvoogd 's ministers regeling der Mekka-
vaart hevig aan, waarin hij een beperking der godsdienstvrij-
heid zag (13 juli, 24 nov. 1859).

Een hoofdvraag, die dezer dagen weer eens naar voren
kwam, was de onderlinge verhouding tussen opperbestuur,

Bijlage I.G.

mmister van koloniën en G.G. De liberalen vielen Rochussen
scherp aan, eensdeels omdat hij zich te veel met de interne
koloniale aangelegenheiden bemoeide, vooral bij de kwestie
der vrije arbeid, anderdeels omdat hij zijn verantwoordelijk-
heid aan het parlement beperkt achtte door zijn verantwoorde-
lijkheid aan den koning.

Duymaer van Twist trok in dit debat (23 en 24 nov. 1859)
scherp partij Zijn standpunt heeft hij later eens aldus be-
knopt geformuleerd (20 dec. 1861): 'Bestuur in Indië door
's Konings vertegenwoordiger onder verantwoordelijkheid
aan en controle van het opperbestuur; opperbestuur in Neder-
land onder verantwoordelijkheid van den Minister van Kolo-
niën, ziedaar mijns inziens de ware beginselen.'

Daar de minister de handelingen der kroon in alles dekt, is
in zijn stelsel geen plaats voor beroep op de wil des konings.

Over de verhouding tussen minister en de landvoogd kwam
het tot een debat tussen Van Twist en Thorbecke. Van Twist
stelde vast, dat de landvoogd in feite ondergeschikt was aan
de minister. Op zich zelf acht hij 'zeer veel te zeggen' voor een
zekere zelfstandige sfeer voor de G.G.; 'maar het heeft het
gebrek van practisch onuitvoerlijk te zijn', daar de verant-
woordelijkheid van de landvoogd dan niet te regelen zou zijn:
het parlement, naast de kroon de enige mogelijke instantie,
was daarvoor al zeer weinig geschikt.

Toch vroeg Van Twist de minister, zelfbeperking in acht
te nemen, door zich niet te veel in ondergeschikte zaken te
begeven en niet te veel van zijn beveelsrecht gebruik te maken;
wat dit betrof, had hij nog al aanmerking op Rochussens
beleid. (25 sept i860, 20 dec. 1861)

Had-Van Twist, steunend op eigen ervaring, zijn stelsel
verdedigd met een beroep op de praktijk, Thorbecke stelde
een juist omgekeerde redenering daartegenover. Uitgaande
van de wenselijkheid om de landvoogd een zelfstandige
sfeer te geven, maakte hij scheiding tussen bestuur, dat
dan door de G.G. wordt uitgeoefend, en opperbestuur,
waarvan de minister van koloniën het orgaan is. Tot een afge-

Bijlage XIV.

rond stelsel ontwikkelt Thorbecke deze gedachte echter niet.
Dat zou hem trouwens ook moeilijk zijn gevallen, temeer
daar hij vroeger het denkbeeld ener koloniale raad had afge-
wezen, juist wijl hierbij een regeling der verantwoordelijkheid
onmogelijk was.

De grote worsteling tussen Rochussen en zijn tegenstanders
speelde zich echter af bij de suikerkwestie. Zoals Van Hoëvell
minister Pahud vlak voor diens vertrek naar Indië als G.G.
in zijn prestige had weten te treffen door de affaire der duiten-
plaatjes uit te buiten zo heeft hij Rochussen om hals ge-
bracht door de Pangka-kwestie naar voren te brengen.

De voorgeschiedenis dezer kwestie ging terug tot op de
landvoogdij van Rochussen. Een ganse reeks geschillen met
E. A. van Vloten, contraktant der suikeronderneming Pangka
in Tegal, scheen eindelijk opgelost, toen de hoge raad in
appel de ontbinding van het contrakt uitgesproken en het
recht van het gouvernement op schadevergoeding erkend had
(april 1855). Het hooggerechtshof van N.l. had Van Vloten
tot een schadevergoeding van ƒ 270.000 veroordeeld. Terwijl
deze zaak nog in appel bij de hoge raad hangende was, had
men bereids de fabriek voor ƒ 200.000 executoriaal verkocht.

Nu geschiedde het onverwachte: zonder de einduitspraak
der hoge raad af te wachten, wat hij met een gerust hart had
kunnen doen, sloot de minister van koloniën in mei 1860 een
transactie met Van Vloten: de opbrengst van de fabriek ende
proceskosten zouden beide partijen gelijkelijk delen. Tevens
zou van Vloten opnieuw het contrakt voor Pangka krijgen,
op voorwaarde echter dat hij dat terstond zou afstaan aan Jhr.
L. van Bronkhorst, oud-intendant van het Loo, en J. G. A.
Gallois, oud-resident van Rembang.

Vanwaar die plotselinge toegeeflijkheid en dat nieuwe gunst-
betoon, die het gouvernement ƒ 320.000 kostte ? Het was een
uitvloeisel van het bizonder verlangen des konings^), ten

Thorbecke, Bijdrage tot de herziening der Grondwet, 1848, 35.

Van Twist heeft deze zaak op 14 Dec. 1858 in de kamer besproken. Hij meent
dat de minister wel zwak is opgetreden tegen de aannemers van de aanmaking der
duitenplaatjes voor Indië, die hun verplichtingen niet geheel waren nagekomen, maar
dat het rijk er geen schade bij had geleden.

S.O. van Mijer aan Van Twist, 8 maart 1856, no. 139.

gevolge waarvan minister Mijer in 1856 aan bovengenoemde
aan het hof bekende personen Pangka had toegezegd. Door-
dat Van Vloten de procedures lang wist te rekken, liet de ver-
vulling dezer belofte zich echter wachten; zeer tot ongenoe-
gen der contraktanten in spe. Dat Rochussen, Van Vloten
ten slotte tot een voor deze zo voordelige transactie bewoog was
waarschijnlijk er aan te danken, dat de koning, bewogen door
de herhaalde klachten der beide genoemde heren, ongeduldig
was geworden, en een snelle oplossing had geëist, hoe dan
ook.

Dit geval wekte algemeen afkeuring. Het werd reden, dat
bij een interpellatie van Van Hoëvell over wettelijke regeling
der kultuurcontrakten, tot aller verbazing Mr. Wintgens, de
drager van Baud's mantel, de leiding der oppositie den inter-
pellant uit handen nam, en, van mening 'dat er een eind moest
komen aan het stelsel van begunstiging, van bon plaisir', een
motie voorstelde die de behoefte aan wettelijke regeling dezer
materie uitsprak; de kamer verenigde zich hiermee (43-21 st.).
Het zou de doodsteek blijken voor de konservatieve koloniale
pohtiek, haar onbewust, louter uit rechtvaardigheidsgevoel,
toegebracht door haar leider.

Ook Van Twist steunde de motie. Naar hij uitdrukkelijk
verklaarde, niet wijl hij aangaande art. 59 Gw. van opvatting
veranderd was, maar wijl gebleken was, dat art. 56 R.R. zó
verschillend uitgelegd werd, dat een nadere wettelijke uitleg
en uitwerking onontbeerlijk was (10 mei, 15 sept. 1860). In-
tussen bleek Van Twist in later tijd wel van opvatting om-
trent art. 59 Gw. veranderd, toen hij tegenover de opeen-
volgende ministers eerst een regeling der suikerkuituur,
naderhand een regeling der koffiekultuur bij de wet bepleitte,
vooral op grond van de zekerheid, die een wet boven een
K.B. biedt.

Wintgens spreelct zelf hierover in zijn: Folitiel;e nabetrachting 1848-1885, den Haag,
1887, 16-17.

Officieel gesloten op 14 mei, schijnt de transactie over Pangka reeds voordien uit-
gelekt te zijn: de motie-Wintgens werd op lomei ingediend. Bij de beraadslagingen werd
ook niet over Pangka gerept hoewel Wintgens deze zaak later opgeeft als reden der
indiening. De oplossing is misschien hier te zoeken, dat Mr. G. M. van der Linden,
het bekende liberale kamerlid, die als advocaat voor Van Vloten optrad, een indiscretie
gepleegd heeft.

De nadere uitleg, die Duymaer van Twist bij de wet aan
art. 56 R.R. wilde geven, hing samen met de reactie, die in
Indië tegen de vrije arbeid merkbaar was. Nu was men daar
inderdaad wel wat te hard mee van stapel geloopen. Het zwak-
ke bestuur van Pahud had mogelijk gemaakt, dat 'een al te
warme voorstander van vrij zinnige begrippen' 'de van eer en
geld geenszins afkeerigeVice-PresidentvandeRaadvanN.I.'^)
P. J. B. de Perez, zijn denkbeelden ongehinderd had kunnen
doordrijven. In 1856 en 1857 waren de verplichte gouverne-
mentsdiensten zo goed als geheel omgezet in vrije arbeid;
het gevolg was verachtering bij 's lands werken. Ook bij de
kuituurdiensten werd de overgang te snel toegepast, zodat,
naar een onderzoek leerde, de vrije kuituur in vele streken
slechts in naam vrij was. Ten gevolge van dit alles ontstond
er na de dood van De Perez (1859) in Indië een scherpe
reactie, waarbij minister Rochussen zich terstond aansloot.
Op zijn bevel werd de residenten gelast, zich van alle in-
menging ten voor- of ten nadele der vrije arbeid te onthouden
(Ind. Besl. 8 maart 1860). Het valt zeer moeilijk te zeggen,
of dit bevel, zoals de liberalen, en ook Van Twist, den minister
verweten, gebruikt werd om de vrije arbeid nodeloos te
hinderen.

Bij het weinige vertrouwen, dat Van Twist nog in Rochus-
sen stelde, achtte hij dit een vaststaand feit. Hij meende dat
een regeling van de gedwongen arbeid, gepaard met volledige
onthouding van het bestuur waar het de vrije arbeid gold,
in de praktijk op belemmering van de laatste moest uitlopen.
Naast de bestaande regeling der gouvernementsherendiensten
wenste hij op grond der artt. 56 en 57 R.R. regeling der vrije
arbeid, om de verplichte diensten langzamerhand daardoor
te vervangen. Ja, hij meende zelfs, al sprak hij dit, met het
oog wellicht op de reactie die dit zou verwekken, niet in de
kamer uit, dat de vrije arbeid, d.w.z. alle niet door de overheid
qua talis bevolen arbeid, niet zou kunnen slagen 'niet alleen
wanneer hij tegenwerking, maar zelfs wanneer hij geene mede-

') De Waal, Aarjt. over kol. onderwerpen, VIII, 303.

Keuchenius bij S. L. v. d. Wal, De motie-Keuchenius, Gron., 1934, 214.

werking ondervindt'; de ambtenaren zouden haar moeten
aanmoedigen, en zelfs zou het niet geoorloofd zijn, wanneer
zij, naar analogie van de kuituurprocenten, van de onder-
nemers hiervoor een beloning ontvingen. ^

Mijns inziens laat Van Twist zich hier te veel door de theo-
rie meevoeren, een fout waarvoor hij, zolang hij als landvoogd
met de praktijk in aanraking geweest was, zich had bewaard.
Om de vrije arbeid te verwezenlijken, blijkt hij niet afkerig
van dwangmiddelen, die hij in het kultuurstelsel juist zo
sterk gispt. Wel erkent hij, dat ook bij de vrije kuituur mis-
bruiken kunnen voorkomen; maar hij acht die zo groot niet
als de misstanden bij het kuituur stelsel, en meent die door
een streng toezicht wel te kunnen bestrijden.

De felle debatten over de koloniale vraagstukken vonden
ook buiten de kamer weerklank. Dit bleek uit talrijke pam-
fletten, waarin ook Van Twist werd aangevallen door opge-
wonden behouders, zeer eenzijdig en onbillijk vaak, zoals in
de brochures van Riesz en van de oud-resident Bousquet.

Onderwijl had Rochussen in juni 1860 zijn nieuwe con-
traktenregeling bij K.B. afgekondigd. Ze wekte veel deining,
bij de konservatieven zowel als liberalen omdat de onder-
handse uitgifte der contrakten behouden werd, bij de libe-
ralen daarenboven omdat ze een teruggang ten aanzien van
de vrije arbeid en de vrije beschikking der contraktanten over
een deel van hun produkt betekende, en eenzijdig-de fabri-
kanten bevoordeelde. Ten gevolge van een nieuwe interpella-
tie van Van Hoëvell (10 juli 1860) legde de minister de stukken
betreffende deze regeling en inzake het Pangka-contrakt over.

1) Bijlage Xni.

C. H. F. Riesz, Dc 2e kamer en hare zittingen van 27 april, lo, 11 cn 13 mci(i86o),
's Hage, i86o. A. M. Bousquet, De G.G. in ruste en zijne redevoering van 15 oct. 1860,
's Hage, 1860.

E. dc Waal hierover aan Van Twist, 30 dec. 1860 (uit Arnhem): 'De oude heer Reynst
(Jhr. J. C. Reynst, J.Z.) vertelde mij ook dat dc brochure van Bousquet zelfs onder de
behoudsmannen in den Haag algemeen werd afgekeurd, zoodat de schrijver reeds be-
rouw daarover had. De man heeft het ding blijkbaar zelf niet geschreven en daaren-
boven zijn naam geleend op aandrang van een ander. Ik wist dat Bousquet dom was,
maar niet dat hij zoo gemeen kon zijn. Tot dus ver heb ik nog niets tegen U gelezen
dat mij de moeite van een opzettelijk tegenschrijven waardig voorkwam. Riesz — ook
al een der wurmen die men tcgcn U gebruikt — is eindelijk door Bekking uitgetee-
kend. Wat voor soort van wezen Multatuli is, wordt meer en meer bekend, zelfs uit het
medeklewangwettende Bataviasch Handelsblad!'

De conclusies der ad hoc benoemde commissie — waarvan
Van Hoëvell, Van Twist en Van Nispen tot Sevenaer lid
waren — werden in oct. behandeld: de kamer bleef wettelijke
regeling der contraktenuitgifte nodig achten (40-20 st.) en
meende dat inzake de Pangka-affaire de belangen van de
staat in alle opzichten uit het oog waren verloren (44-15 st.).
Van Twist verdedigde bij het debat breedvoerig de conclusies
der commissie (15 oct. i860).

Kort te voren nog had de kamer zonder hoofdelijke stem-
ming in het adres van antwoord op de troonrede de ironische
zinsnede opgenomen: 'te vernemen dat in alle opzigten de toe-
stand onzer overzeesche bezittingen bevredigend is, heeft
onze verwachting overtroffen.' In een kort maar fel requisitoir
had Van Twist bij deze gelegenheid al zijn grieven tegen het
beleid van de minister opgesomd. (25 sept. i860).

Rochussen kon dus weinig illusies meer koesteren. Aan zijn
wens om de stemming over de begroting van koloniën voor
1861 te beschouwen als een votum van vertrouwen, gaf de
kamer op ondubbelzinnige wijze gehoor: ze werd verworpen
met 41-28 st. Rochussen trad af.

De behandeling der begroting voor 1861 kenmerkte zich
in het algemeen door een heftige discussie tussen de regering
en de krachtbewuste liberale partij, die zich door Van Hall
bedot voelde. Niet alleen de premier zelf en Rochussen, ook
Van Heemstra, de rechterhand van Van Hall, trof de toorn
der liberalen. Ook Duymaer van Twist was deze minister
weinig gunstig gezind.^) Wel was hij bereid, mede te werken
bij de uitvoering der aangenomen spoorwegwet, maar hij wilde
de regering geen blanco volmacht geven, vooral niet deze
regering, die hij er van verdacht, op slinkse wijze staatsexploi-
tatie der aan te leggen lijnen te willen invoeren. Hij dwong
de minister een toezegging af, daartoe niet te zullen overgaan
(4 dec. i860) en ondersteunde een amendement van Thor-
becke om de betrokken post te verlagen, en zo de minister

®) Niet ten onrechte, blijkens de post voor aanschaffing van exploitatiemateriaal op

te dwingen, spoedig met een speciale jaarlijkse spoorweg-
begroting te komen (4 dec. 1860).

Het aftreden van Rochussen was het eerste teken van het
ineenzakken van het kabinet-Van Hall. Van Zuylen, wiens
stelling nog het stevigst stond achtte het te verzwakt om
langer aan te blijven (jan. 1861). Het ministerie deed nog een
uiterste poging zich staande te houden, door haar veel-
bestreden leider over boord te zetten (febr. 1861). Tevergeefs:
krakeel met Rochussens liberaal-gezinde opvolger, Cornets
de Groot, bracht het ten leste tot gezamenlijke ontslag-
aanvrage (maart 1861).

Naast de oplossing der spoorwegkwestie was-de wet op de
rechterlijke inrichting - haar enige daad van betekenis geweest
(mei 1860) — vruchteloos, wijl de wet nimmer in werking is
is getreden. Van Twist had er zich overigens tegen verzet,
omdat ze niet, zoals de kamer vroeger gewild had, aan de hoge
raad naast de taak van hof van cassatie de taak van hof van
appèl opdroeg. Van Twist achtte afzonderlijke hoven van
appèl een overbodige weelde (27 mei 1859).