—H—HHP*

A KM 11.11 BAEHEENSII,

i-ROFESSOlllS (iHONlXOAXI,

, j

s/ /?/,

❖

I S7s,

X. ocl.

j 2 7)9

L B G A A. T

VAN WIJLEN

Prof. Dr. C. M. FRANCKI

f

k ^ (d quot; 0^

I)

16

MISCELLANEA CRITICA.

?Clt;r°/jsj

AEÏILII BAEHEENSII,

1'IIOFESSORIS GRONINQANI,

MISCELLANEA CRITICA.

ORONINQAE,

IN AEDIBVS J. B. WOLTERSII,

MDCCCLXXVIII.

M I

I:

■■

_ S__ Jij

iamp;MÊsiiamp;ér'SiS/ïj

■■ B • ■ B

^r.t.W;

■'

iPmanSMtquot;--.

' ■: quot; ^: ïil!

rm

3 V^WSM^i ¹ «pit S \ -wl jm

GrVILELMO HECKERO S A C E, V M.

PRAEFATIO.

Dissertationes ad uarios scriptores Romanos uariis temporibus a me conscriptas necdum editaa dum in unum corpus redigo, suanissi-ma subit memoria studiorum in opusculis illis condendis positorum. est hercle huius litterarum generis fructus dulcissimus ingens illa inter ipsa studia concepta uoluptas, cum discutiendis tenebris et ueritati uindicandae unice dedita mens omnes intendat uires ad id quod summum sibi proposuit adsequendum. innumeris adlmc uitiis obruti iacent ueteres scriptores; et quidquid anteriores philologi, dum illis nobiles et his imyóvoti numquam satis laudandas curas impendunt, praestiterunt, in multis tarnen antiquitatis momimentis ita sese res liabet ut non spicilegium sed integra messis sit relicta: leuiora pleraque, in uniuersum si rem spectas, illi curantes grauiora ac difficiliora posteris curanda tradiderunt. habet autem haec aucto-rum quos uocare consueuimus classicorum in integritatem restitutio aliquid, quod singulari quodam modo altiores animos adliciat attra-hatque. nam ubi unum aliquem illorum iterum iterumque perlegisti et singulos sensus uerbaque mente perspicere atque intellegere stu-duisti; ubi hoe ut ubique consequerere frustra laborasti saepeque dubius haesisti neque interpretes docti in usum uocati dubitationes tuas eleuarunt; ubi timido primum, mox magis magisque tuto securoque animo corruptelarum suspiciones firmatae et corroboratae sunt: quam pulcra tuae industriae tuique ingenii ope illas submo-uendi spes quantum menti uigorem alacritatemque subdit! iam siue

PKAEFAÏIO.

a sententia siue a latinilato proprioque unicuiqne scriptori dicendi ubu siue ab ipsorum codicum scriptura slue aliis e causis recepta lectio scrupulos iustos tibi mouit tam explicandi artificia quam coniectandi pruriginem leuitatemque peroso: quod illud gaudium est, scriptoris geuio dictionique et loci cum maxime tractati colori co-nexuique couuenientia diligenter inquirere; traditos codicum apices ia genuina lectione reciperanda ita respicere ut ex certa et diuturno usu milleque codicibus identidem euolutis stabilita scientia eius rationis, qua scriptores Romaui inde ab antiquo aeuo usque ad artem typographicam inuentam per singula saecula sint propagati, non opinionum commenta sequaris, sed spretis fabulis palaeographi-cis id quod hac a parte certum aut probabile sit restituere coneris; deficiente leniora remedia ante temptata successu aliquid periclitari neque reformidare acriores medelas, cum ex assidua non unius sed quam plurimorum scriptorum tractatione, quae mentis oculos in dies magis acutos reddidit ad uaria librariorum uitia agnoscenda, ingen-tem textuum in libris mss. traditorum corruptionem cognitam habeas et quemuis morbum quamquam inueteratum, si non semper sanare, tamen certa ratione dinoscere et detegere atque aliquo modo lenire odoctus sis. et omnibus difficultatibus feliciter superatis si id ipsum quod omni a parte tutum dignumque scriptore sit erueris, quam sincera laetitia mens tua perfunditur! adumbraui gaudium uulgatum cognitumque multis qui in hoe nel illo loco coniectura emaculando dextra fortuna uersabantur: mirum quanto maiorem et paucissimis notam uoluptatem percipit ille criticus (et bic non in scbolae ali-cuius subselliis instituitur, sed nascitur), qui continua opera totum aliquem antiquitatis librum quantumuis paruum ita perpoliuit ut peraeque omnia menda, quoad eius fieri potuit, et nudauerit et probabili arte temptauerit, ut illud ad pristini status speciem quam proxime adduxisse possit censeri. id quo quis magis adsecutus sit, hoc eum critici nomine honoreque digniorem esse, prudentium uirorum sanxit auctoritas.

Sed haec studia critica cum tota uersentur in exploranda inda-gandaque ueritate, facile suspicentur ignari, et eos qui illis operam nauant ita ueritatis esse amantes ut bona certaque inuenta recta uoluntate accipiant. quod longe tamen secus se habet partim culpa naturae humanae ab inueteratis opinionibus desistere aegre sustinen-tis, partim pessimo hominum uitio, inuidia maliuolentiaque. arte enim critica, quemadmodum nihil diuinius, ita nihil difficilius umquam extitisse omnes fatentur. iam, ut sunt homines multi, qua in

PRAEFATIO.

disciplina frustra et sine euentu desudarunt, earn despiciant fere pusillanimi, artem coniecturalem fundamento certo ac stabili carere clamant, nihil prius atque antiquius habent quam aliorum bealiorum conatus quocnmque modo falsitatis conuincere. utque cum aliqua saltim iuris specie ita agere uideantur, se solos exclusa omni temeritate atque lubidine unice ueras criticae factitandae normas tenere contendunt, decantatam illam auxppoawrp (quae, si alti:is introspicias, ia istis quidem hominibus nihil aliud est quam mem ignauia atque inpotentia) iterum iterumque in medium proferunt, fronte censoria in uiris longe superioribus ea quae per mentis inbecillitatem non intellegunt reprehendunt contumeliose, criticam 'obiectiuam' (sic enim stulti stultissime appellant) pessumdari fundi-tusque euerti maerentes atque querentes. et ut est inprudentium uulgus magnum, prudentium turba minuta, regnant isti seseque iactant; eoque fere res hodie deuenit ut parua diligentia ac sedulitas pluris aestimentur in studiis philologicis quam indicium atque in-genium. sed quid quattuor saeculorum querelam perpetuam repetam? semper fuerunt eruntque pauci, qui in his quaestionibus, quae sub-tilissimis animi facultatibus nituntur, ultra uulgus sapiant; pauci, qui ab aliis recte administrata lubenter agnoscant propagentque.

Numquam quidem defuerunt inter philologos rixae iurgiaque et partium studia; nouam uero et prioribus incognitam labem nostro aeuo las antiquitatis studiis asperserunt diuersae quae extiterunt scholae sectaeque. nam anterioribus saeculis certe optimus quisque, quidquid ab alio aliquo bene pulcrequo inuentum erat, eo sincere gaudere et non aliter quam si ipse esset auctor laetari solebant; eratque inter uiros egregios ingenua aernulatio et certamen honestum. nunc plerique obliti sunt consulere communi bono, praeualentque cum summa litterarum pernicie sodalitates, quarum non hoc quid uere recteque excogitatum sit, sed id quinam excogitauerit disqui-rere interest, nam sectae gloria cum ante omnia sit fouenda augen-daque, illi addicti sociorum amicorumque quidem opuscula quantum-uis mediocria uicissim inter se qua publico qua priuatim conlaudant, ceterorum autem scripta aut neglegunt aut carpunt inridentque. sic eis, qui nulla a parte stant sed pro se soli his litteris promouendis inpen-dunt operam, plerumque studiorum uigiliarumque praemium apud istos quidem aut dissimulatio est aut cauillatio; maximeque id cailit in eos, qui ueritatis studio ducti illis, quos tamquam summos deos aut heroas schola colere ac uenerari didicit, obloqui sunt ausi. his nefariis epes nanciscendi in palria munus professorium procul relin-

PRAEFATIO.

quenda est (nam inimicorum potentium contra insidias clandestinas quomodo tete defendas?), hos in actis litterariis censurae maliuolen-tissimae inimicisaimaeque expectant noua scripta edentes_; hos tamquam praedam oblatam certatim et quasi signo dato diripit imudorum scholae pedisequorum turba. dudum sine dubio, lector perite, sensisti, quanam potissimum de factione uerba faciam. nec ulla umquam scbola plua ueritati indagandae nocuisse putanda est quam ea quae sola ueritatis reperiendae mysterium tenere sibi uidetur, Lachmanniana scilicet, huic si credis, ex. gr. in elegiographis Romanis uni Lachmannus Hauptiusque aliquid inemoria diguum praestiterunt, ceterorum studia sordent iacentque; suntque multi qui dogma magna cum seueritate prolatum creduli acceperint. quanto igitur cum furore quantaque cum ira necesse erat Lachmanniani inueherentur in me, qui Catulli etnen-dationi et protracto in lucem codice omnium optimo Oxoniensi primus fundamentum firmum subieci et meis ipsius correctionibus ex proborum iudicum sententia tantum profui quantum ante me pauci. et sat inepta huius furoris iraeque documenta ediderunt.

Non dicam de programtnatario isto Grryphiswaldensi, cui satis responsum est a nobis in Fleckeis. ann. a 1877, p. 409 sqq. : similis impudentiae eiusdemque prosapiae hominem nunc castigare in animo est. peruenerunt enim his ultimis mensibus in manus nostras Friderici cuiusdam Leonis obserualiones criticae in Senecae tragoedias (Berolini 1878). quas ecquid boni conferant uisurus dum perlustro, ut alia pcrabsurda inueni, ita singularem quendam in nobis lacessendis lubidinem cum risu miratus sum. uelut p. 187, not. 8 occasione ridicule arrepta haec iste in nos blaterauit: 'Catull. 64, 121 hue pertineret [!!!], nisi locum, qui post Lachmannum legebatur qualis a Catullo scribi potuit, editor nouissimus pessime corrupisset. sed de editione ista loqui sine indignatione nun possum, et mecum sentire scio, quorumcumque [scilicet Lachmannianorum] interest ut uerum erualur, non ut ingeniolorum istorum ludibria optimi poetae fiant'. ridere audio alios, alios anxie quaerere, quis-nam Fridericus iste Leo sit; nam si uerba spectes superba, sum-mum quendam magnaeque famae doctum sui nominis auctoritate fretum haec pronuntiare uideri. nolitote frustra intendere memoriam; nam , ut facere solent istius modi homines, dictis magnificis et insolentibus ambitiose speciem quandam sibi circumdare cupiit. et asinum sub leonina pelle latentem facile deprehendes , si quomodo isti qui Lachmannianos se uocant uerum eruant intellexeris. quam in rem non eligam ex Leonis scriptiuncula nugas potissimas, sed

PRAEFATIO.

continebo me iu examinandiB eius coniecturis pag. 2 et 3 proposi-tis; quo simul et breuitati et iustitiae, quae etiam in hoste est obseruanda, studebimus. Troad. 513 (nam Phoeiüssarum locum difficillimum neque adhuc emendatum omittimus) Andromachae haec sunt uerba:

succede tumulo gnate. quid retro fugis turpesque latebras spernis?

quorum sententia est planissima: 'quid tu latebras tamquam tibi turpes uultu auerearis?', quod inlustratur uerbis insequentibus, in quibus mater suae ipsius rogationi ita respondet 'agnosco indolem, pudet timere'. quid autem Leo? cum codex Florentinus sine sensu habeat 'turrisque', ills 'uerum' scilicet hac interpolatione recepta reatituit 'tutasque latebras'! genuinam autem ueritatem sic recipera-bimus, si Florentini 'turrisque' et alterius familiae 'turpesque' scrip-turas ex uetere accusatiui forma in archetypo seruata 'turpisque' explicemus. et saepius hoe modo amborum testium differentiae inter se sunt conciliandae. sic ex. gr. Herculis furentis u. 1205 quis potuit arcum flectere aut quae dextera sinuare neruum uix recedentem mihi,

ubi in illis 'uix recedentem' et i? et J eonsentire nunc scimus, 'neruum' A, 'nemos' E praebet. hinc Leo et ab arte et a sermone (nam 'arcum' singularis praecedit) pessime corrupit locum p. 22 scribendo 'neruos uix recedentes'. omnes scio mihi consensuros esse legenti 'neruo»» uix recedentem'; in quam accusatiui formam longe ultra Quintiliani tempora usurpatam baud raro ita saeuiisse libraries ut 'os' reponerent, sat constat: cf. praef. ad Tibullum p. XXI not. — deinde tractat Herculis Oetaei u. 321, qui in E est talis :

angor. in istos terra consurget lares.

quod lectionis monstrum interpolati codices magis deprauatum exhi-bent. et cum flagitetur quo 'terra' illa accuratius definiatur, Leo 'Graiorum' uerum esse sibi persuasit; quod ut futtile reicient facti-tandae criticae periti, cum praesertim uerum multo facilius adsequi licuerit ita 'hrgiua in istos terra.' — turn ibid. 369 sqq.

Arcadia nempe uirgo Palladios choros dum nectit Auge, uim stupri passa excidit nullamque amoris retinet Herculei notam non intellexit Zoilus noster ante omnia secundum usum linguae latinae corrigendum esse mutata simul interpunctione 'uim stupro passa: excidit' eqs; nam 'est' nullo negotio suppletur. libri E autem scripturam 'retinet Herculis notam' iste uitio metrico ita purgaturus

l'RAEFATIO.

est 'nullamque amoris Hercules retinet notam', quod de heroe amicae inmemore uult accipi. uellem felix iste xieri erutor exetaplis optinuisset, 'nota' idem esse alque 'memoria'. taeeo de coniecturao uiolentia; nam bic quoque diacrepantia familiarum A ('herculei') et £ ('herculis') prouenit ex archetypi saeeulo fare tertio exarati lec-tione 'herculii', quam recte in A sauauit interpolator, quodsi nerba illa de Telepbi matre non sat apte sunt dicta, quanto praestabat reponere 'excidit ^mllamque amoris retinet Herculei notam', id est, triste monumentum. — sed in eodem inter Deianiram et nutricem dialogo tractando — placet enirn iterum paulisper a uia x-ecedere — Lachmanni iste sectator (quamquam Lachmannum ipsum tales sec-tatores deprecaturum quam maxime fuisse credo) insigne amicis fautoribusque adulandi documentum exbibuit. leguntur nu. 385 sqq.: sic nostra longum forma percurrens iter deperdit aliquid semper et fulget minus nee ilia Venus est: quidquid in nobis fuit olim petitum , cecidit.

iam familiae A. interpolator uerba 'nee illa Vernis est' non toleranit, eed more solito meras nugas dedit. adnotat Leo p. 195: 'hoc ulcus liiesslingius sanauit emendatione, quam non in rectis tantum, sed in elegaotissimis recenseo, quae in boe poeta factae sunt, scribit enim: hacc illa Venus est: quidquid in nobis fuit eqs.' mibi, cui elegantiae programmatarii istius Grypbiswaldensis omnino sunt suspectissimae, bic quoque longe secus uidetur; et nescio an ceteris quoque eueniat, ut quod ali cibus est aliis fuat acre uenenum. nam totius loci colorem qui recte perspexerit, ei multo magis conuenire uidebitur id quod ego dudum adnotaueram 'nee illa ue;!us est'. — denique, ut pagg. 3 et 3 percensendi munere perfurgar, Phaedr. G49

intimis ferit ferus uisceribus ignis mersus (sic enim sine interpolatione in A recepta tradit li) uerum non restituitur recepto Gronouii inuento 'saeuit', sed leniore multo emendatione 'feruit', quam in editione nonissima Lipsiensi suppedi-tauit Peiperus.

Satis dictum esse puto de obtrectatoris nostri nouissimi iudicio et artis criticae peritia. sed antequam hominem mitto, ostendam quibus ille artificiis utatur ad aduersarios impugnandos. agit pagg. 214 sqq. de uoculae 'ast' apud poetas latinos usu, miris modis rem claram trahens atque disturbans, nam eam particulam, quae maxime in persona personisue ab eis de quibus antea agitur diuersis intro-

KUBFATIO.

ducendis adhibetur, sua sponte intellegitur plerumque usu uenire in formulis quae simt 'ast ego, ast hie, ast ille' similibusque, rarius sequi nomina subscantiua uel adiectiua. iam noua atque inaudita proferendi cupiditas audi quo iuiinicum nostrum adduxerit. hoc enim magna uoce proclamat 'paucissimi loci extant, in quibus particda ista nomina substantiua uel adiectiua autecedit: duo apud Vergilium (Aen. X 173; XI 293)^,unus apud Horatium (serm. II 8, G) duo tresue apud Valerium (IV 407; VI 197; VI 332 loco non iniuria uiris doctia pridem suspecto)'. liis ultirais autem uerbis notam subiait hanc 'uides quain peruersura sit quod ad III 430 Aemilius Eaehrens adnotat: malim ast Aryoa manui, nescis utrum Leonem stultius an fraudulentius Laec dicere contendas. nam (ut paulisper istiua rationem accipiamusj si duobus Valerii locis certis constat, hunc poetam id quod est 'ast' etiam ante nomina posuisse substantiua aut adiectiua, ante Laec aliis quoque locis flagitante (ut III 430) sententia parti-culam istam optimo iure licebit restituere. sed enim Leo horum duorum locorum certorum per dolum malum subito quasi inmemor notam suam adiungit tertio loco ob causas longe alias addubitato, quasi habiturus lectores per disputationem specie suptilissimam impoui sibi patientes nec prae nouae sapientiae gaudio accuratius quid rei sit intuentes. dicam autem quod sentio: istiusmodi obseruationes infructuosae omnino nibilque profuturae sunt, quippe in ea uoce, quae propterea, quod uocabula a uocalibus incipientia multo sunt pauciora quam a consonantibus inchoantia, non ita saepe inuenitur, paruus exernplorum numerus nihil comprobat. et, quod summum est, idem iu 'at' particula accidisse demonstrari nequit. itaque pru-dens harum quaestionum arbiter non dieet nisi hoc (quod iam ataui nostri non nescierunt), poetas Romanos (nam priscorum in uocula 'ast' usus nihil ad rem) 'at' ante consonas, 'ast' ante uocales perae-que posuisse. — tandem ualedicam inimico nostro. si mihi res esset cum adulescentulo per solum aetatis feruorem praeceps dato, in memoriam ei reuocarem Oatullianum illud 'nimirum idem omnes fallimur' eqs; nunc autem Leoni similibusque simiis Lachmannianis sum auctor, ut, antequam procaciter impudenterque adlatrent niros omnium sincerorum intellegentiumque doctorum opinione optime de his litteris meritos, ipsi aliquid praestent quod non amicorum fautorumque sed integrorum prudentiumque iudicum assensum ferat.

Aegre inuitusque in arenam et ad pugnam descendi. sed quid facerem? nam — ut meoa faciam Ennii versus dulcissimos apud

PRAEFATIO.

Grellium VI 17 seruatos, sed neque olim neque nuper recte temp-tatos —

nam inrum uera uirtute uiuere animatum addecet fortiterque innoxium obstare aduersum aduersarios.

ei libertas est, qui pectus purum et firmum gestitat;

aliei uero obnoxiosei nocte in obscura latent.

Hunc autem librum, quamquam inuenturum inimicos muitos mul-tosque, quüms ab uno uiro tantam coniecturarum molem accipere prope iniuria suae ipsorum uirtutis esse uideatur, seeuro tamen animo emitto; nondum enim plane euanuerunt ei philologi, qui a saeculi labe inmunes unicaeque ueritati indagandae dediti aliorum bonis inuentia ita fruuntur laeti, ut de eis, in quibus illi luctantes ad ueritatem non emerserunt humane iudicent.

Scrips! Groningae m. lunio a. MDCCCLXXVIII.

I.

AD FRAGMENTA POETARUM ROMANORUM.

M. Tereatii Varronis Eeatini saturae Menippeae, cui titulus est Papiapapae siue nspl iyxmiiimv, consilium institutumque uel ex laceria quae aetatem tulerunt reliquiis couiectare licet: falsas nimirum lau-dationes qua publicas qua priuatas castigare atque perstringere in animo erat. ueluti poeta nescioquis in epithalamio quodam puellae ueneres uerbis nimis magnificis extulerat. cuius descriptionem dum imitatui' Varro, uerbia delicatulis depingit bellam aliquam nouam nuptam. ad quam picturam pertinent fragmenta I—V in sylloga Riesiana. ex quibus primum etiam post praeclaras Scaligeri aliorum-que curas diflicultatibus aliquot sat grauibus laborat. sic autem, nisi me fallit opinio, uersus ultimi pristinum nitorem recipient: oculi suppaetuli nigellis pupulis at quam hilaritatem significantes annuunt!

traditur autem in Nonii libris 'oculis supetulis nigellis populi quam hilaritatem significantes animi': uersum priorem ex Buecheleri, alterum ex mea emendatione dedi. fragment! autem quinti sic resti-tuendi extiterim auctor:

collum procerum, fictum leui marmore ,

regillai tunicas definitur purpura.

nam codices 'regillam tunicam' solita priscae geuetiui formae corrup-tione habent. sed inmani poetae istius praedicationi suum Varro calculum subicere uidetur fragmenti octaui uerbis his 'imperito non-numquam conca uidetur margarita, uitrum smaragdos'. et similiter

AD KUGMENTA POETARDM ROMANORUM.

alia multa uexauit irrisitque. sed ut haud pauca eiusdein saturae fragmenta quo sint referenda nunc dispicere non possumus, ita obscurum est fragm. XI:

ille ales gallus, qui suscitabat Atticarum Musarum scriptores, an hie qui gregem rabularum?

de quo paulo fusius sum disputaturus. apparet autem sententiam non constare, nisi Varronem in 'gallus' et 'Gallus' uocabulis lusisse sumimus: nam de liominibus ae-i manifestum est. et uehementer

⁷ I o

uocabuli illius ambiguitas Romanis placuit: cf. Cicero in Pison. § 07 'ubi galli cantum audiuit, auum suum reuixisse putat', Seneca apocol. 7 'gallum in suo sterquilinio plurimum posse' (uidendua ibi Bueclie-lerus), Suetonius Ner. 45 'gallos eum cautando excitasse'. itaque de duobus Gallis uerba ilia dicta sunt, quos poetas fuisse cum additum illud 'ales', turn uero Musarum quae sequitur commemoratio demonstrat. eorum igitur alter galli galliuacei dormientes ex somno suscitantis instar ex longa obliuione, ut nunc quidem legitur, Atticarum Musarum scriptores suscitabat, scilicet quorum studium eommendaret popularibus suis. et liaec quidem in uuiuersum satis aperta puto; illud difficillimum est dictu quinam sint Atticarum Musarum scriptores a Gallo aliquo poeta suscitati. ex quo enim tempore liomani poeticen auspicari coeperant, ad Atticorum scripto-rum exemplum normamque plerique sese derexerunt, ut satis docent Liuii Andronici, Naeuii, Ennii aliorumque scripta. sed quid plura ad impugnandum illud 'Atticarum', ipsi Nonii codices cum prae-beant 'aitharum'? ex quo i'opma scilicet prauam illam lectionem uulgatam extudit. non poteris autem corruptelam tollere, nisi de eis qui a Varrone laudantur poetis tibi const abit. iam quod alter ille Gallus dicitur ad rabularum gregem pertinuisse, indicium ueri continere mibi uidetur. ut enim statim id quod sentio aperiam: Valerii cuiusdam, Galli poetae, mentionem aliquis iniecerat. ex quo quaesiuit alter:

ille ales Gallus, qui suscitabat Aitlueparum Musarum scriptores, an hie qui ad gregem rabularum — ? tribus igitur litterulis insertis ex 'aitharum' fecimus 'Aithioparum'; contemptim enim hoc uocabulo Aegyptias Musas designaturus Varro utitur, quemadmodum etiam Horatius od. Ill 6, 14; de forma adiectiui cf. Lucilius III 9 'rhinoceros uelut Aethiopus'. porro pro 'quia' (sic enim Nonii codd.) reposui 'qui ad', ut 'pertinet' siue a Varrone ipso siue potius a grammatico excerpente librariisue de-scribentibus omissum mente supplendum sit. iam si loci hoc modo

AD FRAGMENTA POETAliCM ROMANORUM.

restituü sententiam inqulris, opponuntur iater se duo Galli, Caius Valerius Catullus tamquain dux et sig-uifer eorum poetarum Lati-norum, qui Alexauclrinorura maximeque Cal]unaclii uestigiis instite-runt, et Valerius Oato grammaticus idemque uates nobilissimus, qui, propterea quod tempore Sullano patrimouio exutus libellum, cui iascriptutn erat 'ludignatio', emiserat, a Varrone rabularum gregi adnumeratus est.

Vides uerbis istis Catullum studiorumque socios a Varrone irrideri. neque id mirum, cum bic non minus quam Cicero a poetis nouel-lis mente abhorruerit. errant autem qui Varronem Catullum, ut sane aequaliurn plerosque, numquam commemorauisse autumant. nam cum in libro de lingua latina [VII 50; p. 140 ed. O. Mueller] liaec legantur: 'Vesperugo stella quae ucspere oritur, a quo eum Opilio scribit Vesperum; itaque dicitur alterum: Vesper adest', Alexander Eiese in musei Ebenam vol. XXI p. 499 intellexit car-minis Catulliani sexagcsimi secundi initium laudari. hinc Soliwabius [Fleckeis, aim. a. L8/0 p. 351] uocem aperte corruptam 'alterum' sanare studuit scribendo 'itaque dicit Valerius', potuit leuiore medela uti. nam si restitueris, ut feci ego in Catulli editione [p. 55], 'itaque dicilur apualerium', id est, 'aput Valerium', causa erroris tibi in propatulo erit, nempe librarium a priore littera 'a' ad alteram aberrasse indeque ex 'alerium' necessario 'alterum' factum esse, recte autem Varro scribit 'dicitur apud Valerium': nam uerba adlata apud Catullum puellarum chorus loquitur.

De Publilii Syri senteutiis nuperrime egregie meruit Guilelmus Meyerus eo libello, cui inscripsit 'die Sammlungen der Spruchverse des P. 8.' (Lipsiae 1877). in cuius libri censura actis litterariis lenensibus eiusdem anni inserta, quo modo nouae sententiae ab illo primum prolatao mild emendandae uiderentur, significaui; nunc de ueteribus et pridem cognitis pauca proferam. permouit enim me Meyeri opusculum ut aimo superiore iterum Londinii moratus aliquot dies impenderem perlustrandis et musei Britannici et bibliothecae Lambethauae codicibus Syri collectionem continentibus. eius autem familiae, quae sententias cum prouerbiis prosariis mixtas Senecae attribuit, exemplar bouum repperi in codice Eegio 12. C. 1 saec. XI—XII fol. 88—9(5, qui desinit in prouerbio 119 (WoellT.); cum quo uel in minimis conseutit Eegius 7, A. Ill saec. XII (fol. llü

a

AD FRAGMENT A. POET ARUM ROMANORUM.

—118). lii libri (quorum priorem accurate coutuli) ctsi idem forts atque ceteri eiusdem familiae codices exhibeut, non tarnen sunt uegle-gendi ad Imiua formam primariam resiituendara. eins generis codices , quales descripsit Meyerus pp. 21 sqq., duos inueni, Harleianura 2745 saec. XIV—X.V et Addit. 10603 saec. XIV. qui licet intcr-nüxti sint alieuis muilis (maxime ex Caecilio 1'albo , quemuocant, petitis), propterea tamen quod ex collectionis Frisiagensis exemplari integro fluxerunt summi sunt pretii atque baud raro egregias lec-tiones soli seruauerunt. ueluti in sententia 30:

anus cum ludit, niorti delicias facit,

quam equidem non plane concoquo, Harleianus tradit 'animus' , unde elicias: 'animus cum ludit, menti dclicias facit', in sent. 1(J0 sensum idoneum non praebente:

cónscientia animi nullas inuenit linguae preces idem Harleianus exbibet 'constanciam amici millius flectunt linguae preces'; ex quo euadit uera gnome aut haec 'constantiam animi non ficctunt linguae preces' aut altera similia. — ct multo certe melius quam uulgata se babet Harleiani in u. 42 lectio haec:

amicum an nomine habeas, aperit calamitas.

nam ceteri codd. 'nomen' praebent. et saepius, nisi fallor, non sine fructu ille (ut et Addit. 1GG08) ab editore aliquo futuro in usum uocabitur. ceteri autem codices Londinienses (musei Britannici Harleianus 103 saec. XIV—XV, fol. 81—84; Cotton. Vesp. 15. XIII saec. XIII fol. 127—129; Lambethani 271 saec. XIII fol. 2 et 550 saec. XIII fol. 21—23) nullius omuino pretii sunt.

His missis temptabo, num Syri sententiis ex conicctura possim aliquam opem ferre. — u. 105 :

exuli ubi nusqnam domus est, sine sepulcro est mortuus alii aliter, ego boe modo succurrere mibi uideor: 'exuli quia nus-quam' eqs. — 288:

inimico extincto exitium lacrimae non babent uocem 'exitium' recto adnotauit Ribbeckius sana ratione defendi non posse, ipse coniecit 'pretium' nel 'cauaam', Buechelerus 'non babent lacrimae üdem'. mibi certain est Syrum dedisse banc gnomen: 'inimico extincto «itium lacrimae non babent': inimico uiuo ut for-titer obniti debet uir uerus, ita eidem mortuo lacrimas dare eiusque nierita caudide agnoscere non dcdecet. nescio an Publilius respexerit ad Oaesarem uiso Pompei extincti corpore in lacrimas prorumpen-tem. — 501:

quamuis non rectum, quod adiuuat, rectum putes.

AD FRAGMENTA POET ARUM ROMANORITM.

Gruterus 'quod iuuat', Woelfflinus obscurius paulo 'quoad iuuat' scripserunt. uerum puto 'quo»« adiuuat'. — 532:

quae uult uideri bella nimium illi negat.

sic codex sine sensu. Gruterus 'iiimis, nulli negat', Naiickius 'nimis, nulli placet' proposuere. et 'placet' sine dubio egregie repertum est, cetera sic constitue: 'quae uult uideri bella nimium, nil placet'. — 552:

qui pote nocere, timetur cum etiam non adest.

'adest' non satis quadrat in sententiam; et Gruterus 'nocet' praetulit. puto 'cum etiam non oöest'. — 632:

unus deus poenam affert, quam multi cogitant.

optime Gruterus 'dies' emendauit, reliqua sic emacula 'quam multi exiganl', eiusmodi poenam, ut inde a longo tempore exigatur, tandem unus dies certus adfert. — 035:

ubi sis cum tuis et absis, patriam desideres.

'non' post 'patriam' addidit Bothius, pro 'absis' Buechelerus 'bene sis' coniecit. praeplacet: 'ubi sis cum tuis et sat sit, patriam hand (siue hau) desideres'. •— 055:

contra hostem aut fortem oportet esse aut simplicem. ila Frisingensis, Monacensis 'esse oportet aut supplicem'; et 'sup-plicem' nunc editores recipiunt, minus recte ut puto. nemo enim contra hostem, sed hosti supplex est; nemo aut fortem aut supplicem se gerit, sed turn cum frustra a fortitudine auxilium petiit ad preces descendit. lege 'contra hostem aut fortem oportet esse aut ^uplicem', id est, dolosum, uersutum. hoc uocabulum monachis insuetum non mirum est in uno codice in 'simplicem', in altero in 'supplicem' mutatum esse.

Poetae incerti fragmentum non uno nomine momorabile seruauit nobis Hyginus in fabula CLXXVI1, quae agit do Callisto: 'Tethys enim Oceani uxor nutrix lunonis prohibet earn in oceanum occidere. [hie ergo septentrio maior.j de qua in creticis uersibus:

tuque Lycaouiae mutatae semine nymphae,

quam gelido raptam de uertice Nonacrinae oceano prohibet semper se tinguere Tethys,

ausa suae quia sit quondam succumbere alumnae'.

quos uersus qui fecit, eum fuisse in eorum poetarum nouellorum numero, qui sub finem liberae reipublicae extiterunt quique a Cicerone inridente cantores Euphorionis uocitabantur, rnihi sat coustat.

An FRAGMBNTA I'OETARÜM EOMANOHDM.

non premo lt;n;ovdstAZnvra; sed Catulli raemoriam utique prouocat totus horum nersuuni color, et nescio an is qui Chin epyllion composuit, nt ex ceteris cius aeui ualibus flores collegit, ita uersum fragmenti nostri quartum ob ocnlos habaerit, cum u. 83 scriberet 'ausa quod est mulier numen fraudare deorum'. num poetae nomen aliquando eruatur nescio; sed scio ubi idem lateat. nam 'cretici uersus' quia non sunt nisi qui in Greta insula et fiunt et canuntur, ideo ilocti multi excogitauere quod substituerent molestis illis 'creticis uersibus'; ueluti Barthius 'Arateis', Bernhardyus ^eratosthenicis', M. Schraidtius 'eroticis', deniquc Rob. Vngerus (teste Eiesio in Varron. eat. Menipp. fragm. p. 201) 'Argonauticis Yarronis'. uerum enim. uero nihil impedit quominus Catulli aequalis nescioquis Alexandrinum aliquem poetam secutua uarios mythos ad Cretam pertinentes in unum quasi cyclum collegisse eique syllogae titulum Creticorum imposuisse putetur. itaque 'in Creticis' milii qnidem sine offensione est, corruptie autem loci aperta in addito 'uersibus' sedem habere uidetur. pro quo si olim nomen auctoris lcgebatur scribae incognitum, facile intcllegimus quomodo hoc in 'uersibus' potuerit abire, quippe quod ad illud 'in creticis' itidem obscurum adiciendum putauerit librarii simplicitas. itaque scribamus 'in Creticis -4-uersibus-f-'. et fortasse aut felix diuinatio aut noua fragment a ex bibliothecarum tenebris pro-tracta aliquando lucem affundent inexpectatam. mihi uiam monstrasse sufficit; tutiusque credo abatinere hariolationibus, ubi certa, ut nunc sunt res, iadagari nequeunt. erat autem cum mihimet ipse ualde placerem ad liaec Cretica referens uersus scriptoris incerti apud Cliarisium (p. 287, 4) extantes:

Luna, deum quae sola uides periuria uulgi, sen Cretaea magis sen tu Dictynna uocaris.

in quibus 'magis' non potest retineri, nisi pro 'a magis' accipis. sed enim baec coniectura quam lubrica esset fallaxque, mox perspexi. quamquam Catulli aetate eorum auctorem uixisse, non ita dubium est; nam ad bos qaoque uersus eum qui Cirin scripsit respexisse u. 305, non inepte statues. — nondum Creticorum fragmentum mittere licet, utpote cuius uersus primus tlagitet auxilium. post aliorum autem conamina nana Schefferus 'tuque Lycaonio mutata e semine nympha' temptauit, felix ille in uerbis 'Lycaonio e semine' et in uocatiuo utique necessario 'nympba' (nisi quod lenius multo erat formam graecam 'nymphe' restituere), infelix uero in retinendo illo 'mutata'; nec enim Callisto, quae est semen Lycaonium, ex hoc mutatur. corrige: 'tuque Lycaonio probata e semine nymphe'.

AD ÏRAGMENTA rOBTARUM ROMANOBU.M.

Ex carmine epico a L. Vario coafecto et 'de morte Caesaris' inscripto uersus nannullos Macrobius Saturnaliis suis insenü.. in quorum libri sexti capitis secundi § 20 quod legitur fragmentuoa sic uitiis nonnullis, quibus in naperrima quoque Eyssenhardtii eii-tione couimaculatum est, purgauerim :

ceu canis umbrosam lustrans (iorlynia uallem,

ei ce/eris pomt ceruae conprendere lustra,

saeuit in absentem et circum uestigia, fo/rans aethera per nitidum, tenues sectatuv odores.

non amnes illam medii, non ardua tardant,

perdita nee serae meminit decedere morti.

uersu secundo 'si ueteris' codd., quod bene correxerunt Wakefieldas et Weichertus; deinde eidem 'potuit' praue exliibent, cum non res iam facta sed facienda designetur. itaque 'possit' scripsi; quamquam 'pote sit' fortasse praestat. praeterea nescio an rectius scribatur 'deprendere lustra'; nam 'conprendere' melius de ipsa cerua adlii-betur quam de eius lustris, uersu tertio in libris habetur 'circum uestigia lustrans', quod ortum est ex uersibus praecedentibus: 'la-trans' uere emendauit Vlitius. secutus autem sum Weicliertum uerba 'latrans aethera por nitidum' commatis includentem, licet canis ilia per caelum latrans (expectes potius: caelum latratu iin-plens) non milii soli, ut puto, nauseam moueat. et idem Vlitius 'aera per nitidum' coniecit; cuius suspitionem sic amplectendam censeo ut reponamus 'circum uestigia latrans aera per /ijwidum tenues sectatur odores' (nam 'nitidum' adrnodum languet). quam uocabulorum 'aer' et 'aether' confusionem notissimam nouo lubet inlustrare exemplo. P. Annii. Flori opusculi, cui titulus est 'Ver-gilius orator an poeta', hoc est initiura secundum codicem Bruxel-lensem: 'capienti mihl in temple et saucium uigilia caput plurima-rum arborum amoenitate, euriporum frigore, aeris libertate recre-anti obuiam subito quidam fuere'. et primis quidem uerbis in-tegritatem reddidit Schopenus 'capienti mihi quietem in templo' reponens; idemque 'aeris libertatem' nullam esse sensit quidem, sed cum coniceret 'aeris salubritate' uerum non adsecutus est. emendandum potius 'ae^eris libertate'; sic enim Quintilianus X 3,23 'illa caeli libertas locorumque amoenitas'. et alibi 'caelum liberuin' legitur. hoe nos hodie 'aera liberum' uocamus.

AD FRAGMENTA POETARUM ROMANORUM.

Suei carminum reliquias nuper collegit emenclauitqne ex parte Lucianus Muellerus Lucilii sui pag'g. 311—14. et Annalium (his eniin fragmenta duo sine libri nomine tradita, qnae aginen apud Muellerum incipiunt, iure suo uindicasse puto Ribbeckium musei Hbenani nol. XXV'II p. 182) uersus alter, qui in Macrobii codicibus talis legitiir 'uolucrnmque uolatile telum', sanus esse inillo pacto potest: nam teste Macrobio 'nolatile telum' pro 'sagitta' dictum est. hinc corrige: 'Vobcumque uolatile telum'.

Moreti antem fragmentum paulo longius pauci, credo, sic a Muellero pertractatum censebunt, ut niliil quod addas supersit. mihi nero ita ille operis summa infelix nidetur, ut non superfluum exis-tumem, totum locum secundum meam recensionem hie adponere; unde facile quibus lubido est possunt Muelleri et nostram operam inter se comparare:

admiscet baoas ?z7icis. haec nu.r Pontica partim ,

partiin Persica; quod nomen si de n7(ce fertur, propterea^, quod qui quondam cum rege potenti,

nomine Alexandre Magno, fera praelia belli in Persas tetulere, suo post inde reuentu hoc genus arboris in prolatis finibu Grais disseuere nouos fructus populanhw dantes:

mollusca haec mix est, nequis forte inscius erret. 'prolatis' et 'disseuere' llibbeckius inmerito hie a Muellero spretus suppeditauit.

lu Pullorum denique frustulo primo, quod ita habent Nonii codices 'sic incedunt et in labellis morsicatim lusitant', columbarum fieri mentionem sane in propatulo est, ucrba ipsa multae dubitationi obnoxia sunt, nam neque 'sic' neque uero 'incedunt' perspicuam habet sententiam; unde parum profecit Muellerus metri gratia 'in' delens. lege 'se incnlunt, e.Tin labellis morsicatim lusitant'. nam 'incidere aliquein' pro 'in aliquem' uel 'alicui' latine potest dici.

II.

AD QUINTUM CICERONEM,

Sicci sobriique hominia ieiunum languidumque opusculum, propter orgumeati tauien grauitatem minimo illucl contemnendum, in lioc capilo sum tractaturus: commentariolum dico petitionis a Q. Tullio Cicerone conscribillatum. neque enim iure suo A. Eussnerum in progr. gymu, Virceburgousis a. 1872 Quintum auctorein iu dubitationern nocasse censeo. qua de re accuratius exponere nunc quidam nou est animus; ad potiora propero. edidit uuper commentariolum uir elegans, Franciscus Buechelerus, in libro cui inscripsit: 'Quinti Ciceronis reliquiae' [Lipsiae 18G9], iunixus cum maxime codici Berolinonsi [ms. lat. fol. 252] saeculi aut undecimi exeuntis aut certe ineuntis duodeeimi. prae boe enim ceteros quos nouit libros mss. saeculi d^cimi quinli foedo et deprauatos el interpolatos sordere intellexit. nesciit nimirum, superesse alterum codicem Berolinensi et aetate et bonitate praestantem, Harleianum 2682 saeculo XI ineunte exaratum , de quo nuperrime dixit Franciscus iluehlius musei llbenani uol. XXX. p. 20 sq. buuc librum, cum a. 1875 Londinii uersarer, ipse euolui et commentariolum, quod optinet fol. 53^r — 57^r) quam accuratissime contuli. tot autem in uitiis B (ita abbinc significabo Berolinensem) et 11 (quod esto siglum Ilarleiani) inter se mirifice coneentiunt ut unum eorum arebetypum fuisse nullus dubitem; II autcm huius apograpbon multo fidelius quam B esse facile apparebit uarias lectiones infra enotatas percensenti. neque ex B (id quod liueclielenid, qui tum erat rerum status, putauit), scd cx 7/Üuxisso

AI) QUiNTUM CICEUO^jlM.

codices nouicios iam apertum est. cuius libri egregii conlationem exhibiturus, ut breuis sim superfluaque promere parcam, ita rem iustituam ut tantummodo quibus locis 11 a B differat indicem. ubi-cumque igitur nihil adnotatum inuenies, U. plano eadem liabere, quae in codicis Berolinensis discrepantia ex hoe adtulit Buechelerus, sumas; idque locum liabet etiam in rebus minimis, ut in re ortbographica, in qua // minirao sibi ubiuis constat. insci'ij)tio autem est haec: 'Incip^ cömentariü consul petitionis feliciter. I QUINTüS M. FR. sal. dié.'

pag. 20 editionis Buechelerianae, lia. 2; 'dies et nodes de peti-cione' — 3 'addiscerê s; ut' [semper fere 's; = set' H exhibet] — 7 'descendenti' habet — 12 'quicquid', sed 'quic' supra lineam addi-tum — 15 'sotio esse'

pag. 27, 1 'omnib;' — 2 'fere [sic] equestrum' — 3 'clegia = conlegia' — 7 'que debent'— 12 'adlegendum'— 13 'est persuaden-

dumque est liis' — 14 'pupularis'

p. 28, 1 ''GN-' — 2 'possit' — 8, 4 'adolescentis nobilis', supra utroque 'is' scripto '1 es' — 4 'studiosios' — 5 'adferrent' — 8 'putunt'

suprascripto a m. 1 'e' — 9 'illis' habet

p. 29, 1 'sint' — 2 'Antonius et Catilina' — 'homini' habet — 3 'ap = aput' — 4 'compeditores ambo apuericia' — 11 'machimis' — 'petitione' habet — 'caupadoces', suprascripto a m. 1 '1 caupones'. p. 30, 5 'sorore', supra 'e' a m. 1 'um' scripto — 7 'aditus in

mus j

equitibus E.' habet — 8 'memini gallis q □ ~ ['q' cum lin. trans-

uersa] tn titimorum ac nannonT, 'i' supra 'q' a m. 2, ut uid., addito; in ras. uid. fuisse 'm' —

p. 31, 1 'catilina' — 2 'optimumq; caucilium' — 5 'Karissimum. p. r.' — lü 'fluxerunt' — alterum 'cum' omittit — 13 'nequitia' habet p. 32, 1 'suspicionem' — 'curiose tannios' — 2 'pompolios', 'i' suprascr. a m. 1 — 3 'uittias' — 'audatiae' — 4 'nequitiae' habet — 5 'constuprarit' habet — 7 'praetermitt.' habet

p, 33, 2 'fuerunt' habet — 10 'coelius' habet [non lin. C] p. 34, 5 'uitlis' habet — 8 'possis' — 9 'petitionis' habet — 10 'quin' habet — 13 'ceteris' — 15 'sis adeptus sis'

p. 35, 1 'iuncti' — (5 'circumspecto', suprascr. a m. 1 'icito' —

'GN. Pompei' — 14 'iucunditate' habet p. 3G, 2 'qui' habet — 3 'uentitet [sic] is in amicorum numero'

AD QUINTUM CICBRONEM. 25

— 5 'iucumlum' liabet — G 'ut quisquis est' — 8 'est tum' habet — 10 'a' et 'Deinde'

p. 37, 2 'suffragandi it [= sunt] studia' — 3 'adferunt' ■— 5 'tribuuatum' — C 'beneficium aut ut habeaut sperent', iterum suprascr-a m. 1 'ut liabeant' —• 7 'eos prorsus'

p. 38, 1 (opere) 'laborant' sed 'r' litterae forma maiore — 'a' — 3 'ex illo' — 5 'sicuti' — 7 ut B, nisi quod 'ebociuii' p. 39, 1 'deferundis'

p. 40, 1 'est' habet — 3 'intellegant' — 'ad illud tempus', suprascr.

a m. 1 'aliud' — 2 'quemadmodnmeraini nemini illorum' [sic]

p. 41, 1 'intellegant' — 2 'rebus homines maxime' — 7 'fuisti ', eras, 's' — 8 'intellegant' — 12 'tene,ⁿtur' — 15 'intellegant' — 1G 'ab quoque proficiscatur. Tercium id'

p. 42, 3 'amiticia' — 5 'scias amp; quem' — 6 'a q. exspectes — 'postulas', suprascr. 'e' — 10 'hominum' habet — 11 'a q. exspectes'

— 14 'ut' omittit [cetera ut j5]

p. 43, 1 'alioquo' — 2 'amicitiis' habet — 3 'peticione' — 4 'com-parantur' habet — 'ceteris', — G 'inimicitiam quibus si cü' — 7 'alio'

hahet — 'post uideare' extant uerba lin, 'J 'ego — neminem', sed puuctis deleta — 'petitione' habet — 12 'intellegat' — 13 'magui O estimare', eras, 's'

p. 44, 2 'quid hoc' — 4 'adferat uti' —■ 5 'contempnenda' — 8 'amiticiam' — 13 'infamis', supra 'is' scripto 'a' [sic] — 14 'esti-

matione', suprascr. 'xi' — 15 'noglegentiae'

p. 45, 1 'ceterorum' — 5 'adlegato' — 7 'amiticiam'

p. 4G, 4 'paciare' — G 'adpetas' — 8 'sunt' — 'ate'— 10 'munici-pales' habet— 11 'si nomine uobis noti' — 'se esse' — 12 'praesidis alii quid' — 13 'ceteri'

p. 47, 4 'ambicionem' — 'apt' [sic] —5 'studiosios' — 'c_eteros'

c

— G 'apt' — 7 'clegii'

p. 48, 4 'apeti'—'adul.' — 4 'sequuntur ('e' supra 'u'scr.) illi',

omisso 'autem' — 5 'adhibebitur' — G 'e ^: as cent.', eras, 't' — 7

adul.' — 8 'obediendo' — 'adsectando' — 'nunt.' habet — 'J 'sunt'

habet — 'adsect.' — 11 'ut arenam'

p. 49, 3 'tertia adsect.' — G 'uenient' supra linea — 7 'renun-

AD QUINTUM CICERONEM.

tient' habet — 's^e' — 10 'deserunt ceteros monntatim' — 11

'teneo' — 14 'adfirmes' — 1G 'amicus ease nullo' — 17 'esse' omit tit

— 'ut et quantum'

p. 50, 1 'potuit' — 3 'Tertia' habet — 'ad spectatorum' — 4'in-tellegant' — G 'exigitur', ita — 7 'negotium' Labet — 8 constituunt'— 11 'a te defensi', sed 's' ex 'd' correctum — 13 'honestatem alii'— 14 'fortunis', 'a' suprascr. — 'futurum sit ubi'

p. 51, 2 'oratio' — 3 cauendus sit praetermittendn' — 8 uox graeca sine accentu et spiritu — 9 'teneo' — 13 'tertium' habet

p. 53, 2 'ad spem' — 7 'amicitias' babet — 13 'in rë.p.' — 14 'melius' habat— 15 'Nilhil'— 18 'negotio' babet [ceterum ut jB] p. 53, 3 'uitiosa' babet et 4 'petitiono' — 4 'ad sectando', supra 'ctando' ecripto 'tatio' — 5 'amiciciorem' — 7 'conuenerit', 'o' ex

'u' corr. — 11 'Romae aut in' — 13 'su abste', 'u' deleto et 'i' supra-scripto. 'su' in fine lineae

p. 54, 3 'grata' ita — G 'diurni nocturnique' habet — 7'anima',

suprascr. 'i' — 8 'ac', suprascr. 'i ab' [quae uaria lectio perti-nere ad id quod in B II legitur 'additam' uidetur]

p. 55, 1 'turn tuam' — 'inc.', ita — 3'honeste', suprascr. a.m.

I 't honestü ë' — 'non' omittit — 4 'est' omittit — 7 'te id rebus'

— 11 'ipso' supra lin.

p. 5G, 1 'aliquod', ita — 2 'adfuturum' — 'eque disc.' — 3 'iccirco'— 4 'negotiis', ita — 5 'aut aut ante' — 8 'ap —15 'mendatium'

p. 57, 4 'ut' omittit—'quam umeris (um¹ is) continuo' — G 'hi quem', ita — 8 'a' — 'baec in haeo in' — 9 'hoc sequor' habet —

II 'aliquod' — 12 'negotiis', ita — 14 'amiciciores' — 1G 'opinio

sermone' — 17 'cendum', 'dum' supra lin. scripto

p. 58, 1 'studia laus' — 2 'adul. — 7 'omnium' [sic] — 'adsis satisfiat'

e

p. 59, 3 'ornando' habet — 'rcip.'—4 'splendorum', suprascr. 'didorum' — G 'summara' habet — 7 'rationis', suprascr. 'e' —'asequi

— 'ill. amp; spendida', suprascr. 'ut' — 10 'siquae poscit'

p. GO, 4 '.r.p. capessensa' — 7 'equites .r. ('r' litterae forma maiore) et' — 8 'octii' — 9 'tü taxat' — 'a'

p. Gl, 5 'uitia', ita — 'arrogantia (ex 'argontia' corr.) contumacia multorum multorum maliu.' — 7 subia' (per 'b' lin. transuersa) —

AD QUINTUM CICEHONEM.

'odia' — 'proferenda' — 9 'uitiis', ita — 12 alterum 'etiam' habet

p. G2, 3 'uitiosa', ita — 5 'intellegas' — G 'Fac'H' — 14 'renun-tient', ita

p. G3, 2 'discribimus' habet — 3 'meturn' supra lin. — 'aliqua coere.' habet — 4 'fit', supra 't' scripto 'at' — 7 'scripta ita sunt' — 8 'omnia' — 'ad te petant propria' — 9 'tuam' supra lin. — 'tu'

et 'esse' omittit—11 'commcntariolum'habet. subscriptione caret 7/.

Codicis Harleiani ope quot locis commentarioli textus possit uere emendari , intenti lectorea facile deprehendent ipsi: mihi nunc pro-positum est disserere de eis locis qui iam in archetypo corrupti legebantur quique etiam nuperrimorum editorum acumine nondum sanati sunt. ¹)

I § 4 i r orj audi om nes sunt dïligenter et ad eos allegandum est persna-dendmnquc is, nos semper cum optimatibus de re puUiea sensisse. legunt B 11 'hic rogandi', unde 'hice' eruo. porro 'allegendum' ('adleg.' //) quidem recte in 'allegandum' mutabant Itali, sed 'ad eos' stare non potest, nam 'adlegarc ad aliquem' est 'legatum ad aliquem mittere'; id quod hic flagitatur 'apud aliquem aliquid in defensionem gratiamque alicuius prof'erre' latine dicitur 'alicui aliquid adlegare'. lege 'et adeo adlegandum'; cf. VI 21 'rogandi sunt atque etiam in hanc opinionem adducendi'. denique cum libris nouiciis secundum Harleiani uestigium repone 'adlegandum persuadendumque est his'; nam 'eat' eo dittographiae genere, quod inlustraui praefationis ad XII Panegyricos latinos p. XIV sq., praue bis exaratum est.

I § 8 ex scnalu eiectum seimus optima nero ccnsorum e.ristimatione, lege 'uerorum censorum'.

Ill § 10 ad hushm egeril, ïbï omni cruoiatu la eer ar it, uiuo stanii eollum ffladio sua dexter a. seen er it, cum sinistra eajrillum eins a uertiee teneret, non intellego illud 'uiuo stanti.' Flori [II 9] haec sunt uerba: 'Marium, duels ipsius fratrem, aput Catulli sepulcrum oculis effossis, manibus cruribusque effractis seruatum aliquandiu, ut per singula membra moreretur'. et similia alii rerum Ilomanarum aucto-res tradunt. talis autem homo non 'uiuus' est, sed semimortuus.

1

quod I 2 proposui olim (Fleckeis, arm. 1872 p. 45) 'proinde cotidie', id non refutatum est eis quae Eussnorus contra monuit. immo banc emenda-tionom, ut ct ceteras, nunc non muto, nisi quod § 8 uocem 'denique' aliquo modo defendi posse concedo.

Al) QUINTITJI CICEUONEM.

non 'stans', sed humi prostratus. lege 'uL-r o^stanti collum sua (lextera secuerit'; nam 'gladio' ineptura est glossema.

ibid, in quo, etiam si aliis culpa non esset, tarnen ex ma nequUia dedecoris suspÜionem relinqxicret. corrlge 'etiam si ah aliis culpa non esset'.

§ 12 qui nequaquam sunt tam genere insignes quam uitiis nohilcs. Buechelerus rectissimo iudicio ductus 'insignes' delebat; magis mihi arridet correctio liaece 'tam genere insignes quam uitiis niles' non ita raro autem 'uilis' siue 'bilis' in 'nobilis' corruptum est.

lY § 17 deinde ut quisque est intimus ae maxime domesticus, ut is etiam eqs. cuin II exbibeat 'quisquis', deleto 'ut' restituo: 'deinde, quisquis eat i. ac m. d., ut is etiam' eqs.

§ 18 ad ins optineudum magistratus, non assequor mente, quid 'ius' hic quidem sibi uelit. num Quintus scripsit 'ad deena optinendum'?

ibid, /tos tu homines quihuseumque poleris rationibus, ut ex animo atque ex illa summa voluntate tui studiosi sint elahorato. in anacolutho illo 'bos tu homines' ultimum displicet uocabuluin, cuin de omnibus amicorum generibus inde a § U! enumeratis haec dicta esse sequens doceat ennntiatum. emendo igitur 'hos tu omnes'. optimo autem iure iam Buechelerus 'illa' suspectauit, quippe quod quietae hic sedatae-que Quinti orationi non conueniret. in 11 legitur 'illo'. conicio: 'ex animo imo atque ex summa uoluntate'. causam ob perspicnam in-terlapsum deinque inter lineas adscriptum 'imo' mox paululum mutatum falsoque loco insertum est.

VI § 23 tertium illud genus est studiorum uoluntarium, quod agendis gr aliis eqs. prudenter disputauit de hoe loco Buechelerus, qui 'studiorum' eiecit. uellem etiam 'illud' extirpasset. pro quo cum II 'id' praebeat, elucet glossam quae olim fuit 'id est studiorum' irrepsisse in textum.

ibid, signiftcanda ergo illos pari uoluntate, aclducenda amieitia in spem familiaritatis et eonsuetudinis. comparat Buechelerus Liuii [I 34, 12] uerba 'earn notitiam in familiaris arnicitiae iura adduxerat'. sed notitia a farailiaritate et amieitia ualde differt: est enim quam germanice dicunt 'Bekanntschaft'. ab hac est progressus magnus ad amicitiam; amieitia autem et familiaritas et consuetudo synonyma sunt, quorum tam tenuis subtilisque differentia est ut ad nostrum quidem locum explicandum nihil ualeat. itaque hic quoque emen-darem 'adducenda notitia in spem familiaritatis', nisi uel sic mo-lestissimum restaret 'in spem'. recidendo igitur emblema sic scrip-serim 'adducendo in spem familiaritatis'.

AT) QDINTüM CICERONEM.

VII § 28 : eximiam qua ml am gloriam et clignitalem ac rerum gesla-rum magniludinem esse oporlet in eo quern homines ignoti nullis svffra-g antilus honore afficiant: id qui clem homo nequam, iners, sine officio, sine ingenio, eim infamia, nullis amicis /lominem plurimorutn studio at que omnium bona existimatione munilum praecurrat, sine magna culpa neglegeniiae fieri non poted. in uorbis 'ut quidem homo' nescio ego certe, uum explicationcni sentontiae conexui aptam 'quidem' ad-7Tiittat; id scio, ea uocula remota iam sine impedimeuto currere orationem. et ecce in eis quae antocedunt 'in eo quem liomines' uox 'quem' ab B et II abest. quam latere puto sub ipso illo 'quidem'; in hoc scilicet mutatum est 'quem' forte fortuna a sua sede reuolsum. benelicium autem est Harleiaui, quod iam de illo 'cum infamia' nonnullis recte suapecto melius possumus iudicare; ille eniin 'cum infamis' ita exhibet ut litteris 'is' suprascriptum sit 'a'; et liabet lie rol inensis 'cum infama'. hinc uidetur in archetype duplex fuisse lectio 'infamis' et 'cura iufamia'. Quiutus procul dubio scrip-sit 'sine ingenio, inf'amis, nullis amicis'.

VIII § 29: mulli homines itrbani indusirii, mulii liherimi in foro gratiosi nauique uersaniur. Tnerito Buechelerus 'gratiosi nauique' ex linea praecedenti repetita exulare a textu iussit in adnotatione. qui-bus resectis genuinam formam reciperabis scribendo: 'm. h. urbani, multi libertini industrii in furo uersantur'.

ibid, summa cura ut cupidi lui sint clahorato, appetito, allegata, smmo heneficio tc aflici ostendito. dele ultimam uocem illi 'adlegato' explicando adscriptam.

§ 32: neque id iamen satis est, tametsl magnum est, sed sequitur spes vtilitatis atque amieiiiae, ne nomenclator solum sed amicus etiam bonus esse uideare. ita cum. et hos ipsos, propter suam ambitionem qui apud tributes suos plnrimm gratia possunt, studiosos in ccuiuriis habe-bis, et ceteros qui apud aliquam partem iribulum propter municipii aut uicinitatis aut collegii ration cm nalent, cupidos tui constitueris, in optima, spc esse debehis. inter utrunique enuntiatum uinculum intorcedit nullum; neque uerba posteriora apte cohaerent nisi cum capitis sexti fine; quo transposita continuant ea quae initio § 24 incohata sunt, ueliin autem aliquis mihi explicet, cuinam bono sit totum caput sextum eo quo nunc legitur loco, nam inde a capitis quinti § 16 de amicorum stud lis ita Quintus disserit ut primum de amicitiia iam partis fundatisque usque ad § 20 exitum, deinde a § 25 de amicitiia in ipsa petitione faciendia loquatur. iam quod intercedit caput sextum (§ 21—24) non de amicis ueteribus agit, sed de

AD QTJINTUM CIGEHONEJI.

nouis concilianclis. talis neglegentia cum minime cadat iu eum, qui Bi non aliis nirtutibus certe materiae distributione cum putida nimis austeraquo seueritate instituta iusiguis est (cf. Buechelerus proleg. p. 7; Eussnerus 1. 1. p. 8—12), § 21—24 traiciendas censeo post § 32 uerba 'bonus esse uideai'e'. qua transpositione facta restat ut iierba iam sese excipientia 'bonus esse uideare. set quoniam tribus rebus homines maxime' leuissima emcndationc ita corrigamus 'uidearia. et quoniam'. solet enim Quintus, qua erat miseranda ingenii pau-pertate, aut 'quoniam' (§ 13 , 41) aut 'et quoniam' (§ 34, 39) prae-ponere, ubi ad. nouam rem transgreditur (ut similiter § 25 'et quamquam'), numquam 'sed quoniam'.

§ 33: iam equilum centurlae multo facilius mihi diligeniia posse teneri uidentnr, primnm cognosce equües, pauci enim sunt; deinde appete, multo enim faciiius illa adolescentulorum ad amicitiam aetas adiungitnr. deinde hahes tecum cx iuuentute optimum quemque et studiosissimum liumani-tatis. turn antem emi quod eqvcster ordo tuus est; secuntur autem illi auctori-tatem ordinis, si ahsle adhiletur ca diligeniia ut non ordinis solum uoluntate sed etiam singnlonm amicitiis eas centurias confirmatas lialeas. distinguun-tur clare aperteque ordo equcster et adulescentes equum publicum ba-bentes ideoquo in equitum centuriis suffragia fcrentes. B et II 'cog-nosci' et 'appeti' (sine 'apeti') habent; quae uerba 'primnm cognosci equites (pauci enim sunt), deinde appeti' ita a coniecturis intactae esse debent, ut post 'appeti' lacunae signa ponamus; in qua lacuna cum id uncle infinitiui illi pendent turn nero rei ipsius eiusque ad optinendum propositum grauitatis expositio et ad adulescentulos, de quibus plane eodem modo atque de equitibus ('primnm, deinde') actum fuisse crediderim, transgressus bausta sunt, bine uerba se-quentia 'turn autem — ordinis^ pessime deturpata suam accipiunt lucem. et 'emi' quidem inane sensuque cassum recte ut dittogra-pbiam delebant Itali; cetera II fidissimum ducem secuti (exbibet autem 'sequuntur' in 'sequentur' correctum et deinde 'autem' omit-tit) ita in ueram formam redigemus: 'tum autem, quoM equester ordo tuus est, sequentur illi [scil. adulescentes] auctoritatem ordinis'. rcliquom est uitium in illo 'eas centurias', pro quo iu II primitus

'etas centurias' extabat. num 'etas', id est'cunctas centurias'latet?

t

VIII § 35: si eum, qui tihi promiserit, avdieris fucum ut dicitur facere ant soiscris. babent B ct II 'aut ut senscris'. potest subesse 'aut tu senseris'; nam 'tu' cum ui quadam pro 'tu ipse' est positum.

ibid, scire autem oportet quo quisqne animo sit, ut quantum cuique

A.D QUINTÏÏM CICEEONEM.

covfnlas constiluere possis. extat in II 'ut et quantum', eraenda: 'ut quid et quantum'.

XI § 43: proded quidem uehcmenter nusquam discedere, icd tarnen Mc fructus esl assiduitatis, non solnm esse Itomae alque in foro, sed assiduc peiere, saepc eosdcm appellare, no7i conmittere id quisqnam pos-sit dicere quod eius consequi possis, si alsie non sit rogatim, de fructu assiduitatis non disputat Quintus, sed de officio eius. quod non perspexit librarius, qui uocabulo praecedenti 'prodest' inductiis suae cogitandi rationi conuenientia dedit, cum dare deberet 'sed tarnen hoe munus est assiduitatis'. fmem enuntiati a uariis uarie temptatum in liunc ferme modurn olim scriptum fuisse censeo: 'ut quisquam possit dicere, quora eius consequi posses suffragium, se abste non esse rogatum'. et hoe quidem ('se abste non esse') Itali iam inue-nerunt, cetera ego periclitatus sum, aliquod certe coniecturae meae adminiculum in eo quod II 'su' pro 'si' primitua liabuit paratum esse ratus. — praeterea pro 'discedere' lege 'decedere'.

§ 44: quae, quamquam ad muUitudinem pemenire non potest, tarnen ah amieis laudatur, multitudini grata est. lege 'ab amicis laudata multitudini g. e.'

ibid, hommes enim non modo prouitti sihi, praesertlm quod a ean-didaio petard, sed etiam large atque honorijiee prmitli uolunt. de qua-litate, non de quantitate promittendi est quaestio. itaque 'large', quod debetur correctoribus Italis, stare nequit. B et II 'longe' tra-dunt; ante quod 'non' intercidisse puto: 'sed etiam non longe atque honorifice promitti'. est Germanorum 'nicht weitliiufig'; ceterum cf. Seneca de benef. 11,8.

§ 45: nam eum id pelitur, quod Uoneste aut non sine detrirnento est nostro promittere non pjossicmis. ita corrupte I!; 'honeste (suprascrip-tum est 'honestu ö'j aut sine detrirnento nostro' melius II, nisi quod turbarum in JJ originem non dispicis. agnoscere mihi uideor duplicis in archetypo scripturae uestigium 'honeste' et 'honestum non est', quamquam dubius haeres, cui lectioni te addicas: nam utrumque aeque bonum est.

XII § 48 : qua re satins est, ex Ids aliquos aliquando in foro tïbl irasci qnam omnes continuo domi. pro uocabulo omnium tritissimo 'omnes' quoniam II 'umeris' praebet, nescio au reconditius aliquid lateat. fortasse scripsit Quintus 'quam mMumeros continuo domi'.

XIII § 50: hene ut homines nosse, eomiter appellare, assulue diligenter petere, ienignum ao liberalen esse loquantur et existiment. inserunt nouissimi editores auctore Schuetzio 'te' post 'bene', nisi quod ex-

AD QUINTUM CICBRONBM.

titit qui ipsum 'bene' in 'te' mutaret. neutrum probandum duco; neque uidetur mihi Quintus alitor scribere potuisse quam boe modo 'bene ut homines te se nosse'. porro eoncedendmn puto Eussnero, uberiua dicendi genus, quod in copulatis illis 'assidue' et 'diligenter' apparet, hie tolerari debere. itaque lege 'assidue diligenterq; petere'.

§ 53 nee tarnen in petendo res publico, capesseuda est neque in senatu neque in conti one, sed haee übi sunt retinenda ut senatus te existimet ex eo quod ita uixeris defensurem auctorltaiis suae fore, quid sit '.vemp. capessere' norunt pueri, hic ignorare uidentur docti de sententiae absurdilate plane securi. uerba praecedentia 'uidendum est ut spes rei publicae bona de te sit et lionesta opinio' qui per-penderit, Quiuto hoc fere obuersatum esse suspicabitur: nee tarnen in ipsa petitione captanda est spes illa atcjue opinio , sed efficdendum est ut ex priora tua uita tam beneuole de te iudieent homines, ilaque uerba 'res publica' ex superiore linea praue repetita delenda censeo. ceterum 'retinenda' a liuechelero uix defensum in 'optinenda' corrigendum est.

XIII § 54: Ilaee ueniehant mihi in mentem de dualus illis eofji-tationi'jus matutinis, quod iihi cotidie ad forum descendenü meditandum esse dixeram. Quintum tam insolenter scripsisse non credo equidem Buechelero, praesertim cum 'quod' ex coniectura sit profectum. ex librorum scriptura 'quo' eliciendum puto 'quas'. nam ab hac con-structione, qua Lucretius 'aeternas quoniam poenas in morte timen-dumst' dixit, nee Marcus Cicero abstinuit.

III.

AD EORATIUI.

Inmensam licet opcram per quattuor iam saecula uiri docti euar-randis emendandisque Horatii carminibus nauauerint, inmensa tamen etiamnunc supersunt et diligentiae adsiduitate eruenda ot ingeuii lumiue iulustranda. nequo id mirum in eo scriptore, cuius in textum miserrime deprauatum iniqua saeuiit Fortuna. quamquam si turbam librorum mas. ingentem conteinplaris, optime ei consultuai esse facile tibi persuadeas, at qui non numerare, sed ponderare codices didicit, is de hoc beniuolo nimis propitioque iudicio mox decedet. nam quemadmodum illi in leuiculis quibusdam lectionibus dissentiunt (ut fere fit in libris ex uno archetypo propagatis, quorum uariae deinceps existunt familiae), ita in omnibus grauioribus corruptelis certis iudubitatisque ita conseutiunt ut communis eorum fons in propatulo sit neque nisi ab hominibus talium quaestionum ignaris negari possit. neque ego dubito quin omnes codices Horatiani nobis superstites uel certe noti in ultima origine prouenerint ex grammatici nesciocuius saeculo quarto exeunte iiiuentis recensione. depulsa enim ea quae per tempora antecedentia optinuit uastitate ac barbarie Symmacliorum aetate uiros nonnullos egregios et seruandis antiqui-tatis monumentis moribusque intentos sese dedidisse ad optimos quosque anterioris aeui scriptores emendandos emendatisque exem-plaribus diuulgandos, liodie res notissima est. quibus uiris ut debemus sine dubio numerum baud paruum scriptorum Romanorum uobilis-simorum, ita culpae danda est ingena horum deprauatio. nam cum

3

AD nOEATIÜM.

studio per se laudabili menda uitiaque por saeculi maxime tcrtii tempora a librariis inseitis et semibarbaris inlata partim comparatia melioribus uetustioribusque libris (quorum iam tune supererant pau-ci), partim sui qualiscumque ingenii opé remouere atque expellero studereut, aequalium quidam posterique saeculi studiis oppido pro-fuerunt, nobis autem difficultatum saepe uix extricandarum molem molestissimam pepererunt. uisne exemplum? proferam tibi Senecae tragoedias, quae, cum multifariam corruptae legereutur, eo quo dixi saeculo quarto exeunte diorthotae alicuius curas ita sunt es-pertae ut nouum plane speciem induerent. quae recensio mox uulgata [cf. Usenerus in Mus. Itben. nol. XXVIII p. 391] plurimis libris — inter quos sunt folia rescripta Ambrosiana saec. VII — etiam nunc nobis suppetit. quodni bona fortuna factum esset ut codex ab illa diortliosi inmunis et Senecae textum talem qualis ante eum legebatur fuleliter exbibens seruaretur (ex quo descendit liber optimus Florentinus saec. XI), nunc in grammatici istius nugis ineptiisque friuolis nobis adquiescendum esset *). sed quod in Senecae tragoediis benigna Fortuna nobis indulsit, inuidit eadem in Horatii operibus, quippe quae ne in unico quidem codice ab ista grammatici Sym-machorum aequalis interpolatione integro aetatem tulerint; certe talis codex flagrantissimis nostris uotis expetitus usque ad Imnc diem non comparuit. grammatici autem illius recensionein cum, si summum spectes, plane sequeretur Mauortius, qui ineunte saeculo sexto nouam Horatii editionem curauit, non mirandum est quod ea codicum nos-

') ut paucis adumbrem diorthotae consilium: Ilorculis furentis uu. 11)—21 ita antiquitus erant traditi (ut cxliibet eos Florentinus):

una me dira ac fura Thcbana tellus nuribus sparsa impiis quotiens noucrcam focit!

non magna crat res uitiatara in uocabulo 'nuribus' prosodlam agnoscere. itaque grammaticus noster reposuit traicctis uocabulls: 'Tiiebana nuribus sparsa tellus impiis', uerborum iustara Icgitimamquo collocationem pesshnc subuertens. quamquam boe non probibuit editores quominus interpolationrm rcciperent; noque cam reiecit qui nuper in Ilerinae Berolinensis uol. X duta opera liane fabulam tractauit. adeo nimirum difficile erat intcllegere in lec-tiono illa antiquitus tradita unicam litterulam intercidisse:

Thcbana tellus nuribus a! sparsa impiis.

nam liacc interlectio innumeris locis a scribis omissa lunoni hoe ipsum quod tot louis paelices Thebae procreauerint dolenti (rhetorice autem rem oxag-gerat) apprinie apta est.

AD HORATIÜM.

trorum familia, quae textum Mauortianura praebet, raro omnino et tantum in leuioribus a ceteris libris mss. discrepat. itaque quae i'ata nog-abant, supplebimus, in quantum licet, nostraiuet prudentia atque sollertia in factitanda arte critica, cuius rei exemplum simul et specimen studiorum a me in Horatio positorum proferam emen-dationes ad aliquot Artis Poeticae locos.

Horatium cum omnes Romani liberaliter instituti in amore atque deliciis haberent cumque idem mox inter poetas scolastica lectione tritos reciperetur, et liaud pauci scriptores data occasione uersus illius suae orationi inseruerunt et extiterunt qui in puerorum usutn commentarios componerent. quid quod grammatici quoque Horatium interdum in usum uocauerunt? quorum omnium ei qui ante saeculi quarti finem uixerunt summo opere nobis respiciendi sunt: possunt enim poetae uerba exliibcre forma multo puriore quam codices nostri ex diorlliotae recensione orti. et Porphyrionem quidem saeculi secundi ludimagistrum — nam mitto nunc sclioliorum quae sub Acro-nis nomine feruntur rudem indigestamque molcm, cui ut mox editor idoneus contingat enixe optamus — praeclararum lectionum uestigia liaud pauca seruasse, hac ipsa scriptione ut spero patefaciam. sed caute adhibendus est idem; nam lemmatis postea scilicet a li-brario aliquo inlatis ideoque cum nostrorum librorum scripturis tantum non semper consentientibus [cf. Guil. Meyerus praef. p. VII] fides habenda nulla, sed ex scholiis ipsis quid Porpliyrio legerit, quoad eius fieri potest, diuinandum est. quamquam multis locis ipsa quoque scholia truncata et ad posterioris aeui textum adaptata esse intellexisse mibi uideor. Porphyrionis autem scholia et ceterorum scriptorum testimonia quid boni interdum adferant, uno saltern exemplo hie statim ostendam. uu. 357—300 sic se habent in nostris codicibus:

sic mihi qui multum cessat, fit Choerilus ille,

quem bis terue bonum cum risu miror; et idem indignor, quandoque bonus dormitat Homerus:

uerum operi longo fas est obrepere somnum,

uerba uulgo decantata 'quandoque bonus dormitat Homerus' Bentleio non oflensionem praebuisse aegre ferrem, nisi uiro egregio eandem quam Horatius Homero dedit excusationem libenter concederem. non fugit autem summa quae uersui inest prauitas Peerlkampium. ni-mirum Choerilo bis terue bono simpliciter Homerum tamquam bonum oppositum esse a poeta non dormitanti, numquam credet cui sana meus iudiciumque constat: nam oppositio nulla est. Peerlkam-

3*

AD nORATITJM.

phis igitur coniecit 'quando usque bonus', antithesi nimis arguta frigidaque. iam audi quid Hieronymus medio saeculo quarto scrip-serit in epistula ad Pammachium et Oceanum: 'quod siquis ludas Zelotes opposuerit nobis errores eius, audiat libere: interdum mag-nus dormitat ïïomei'us; uerum opere in longo fas est obrepere somnum'. qui cur 'interdum' de suo posuerit claret: neque enim potuit aliter dictum illud suis innectere uerbis. sed id quod est 'magnus' num ex tnero Eieronymi errore fluxit? ita sane docti om-nes uidentur statuisse. quibus ut ego quoque accedam, probibet Porphyrionis scbolion adbuc neglectum: 'sed excusatiouem, inquit, Homerus mereri potest, si aliquid in tanto opere non respondet magnUudini carminis sui'. nonne eum hoe scribentem 'magnus Homerus' ob oculos babuisse ueri est simillimum? porro Quintilianum [inst. orat. X 1 , 24] dicentem 'eum Oiceroni dormitare interim Demosthenes, Horatio nero etiam Homerus ipse uideatur' parum probabile est, id quod iam Peerlkampius bene adnotauit, 'bonus Homerus' in Horatii textu legisse. adice denique quod ipse uates Vcnusinus loco simillimo [sat. I 10, 52] dixit 'tu nihil in magno doctus reprehendis Homero?' his fretus absonum illud 'bonus' ita expellendum censeo ut duce Hieronymo et adnuente scholiasta red-damus Horatio:

indignor, quando magnus dormitat Homerus:

uerum opere in longo fas est obrepere somnum. nam etiam illud 'opere in longo', quidquid contra dicit Bentleius, multo melius se habet quam quod nunc circumfertur 'operi longo'. — sed his missis iam seruato uersuum ordine totam epistulam per-censebo. uu. 42—47 med.:

ordinis haec uirtus erit et uenus, aut ego fallor,

ut iam nunc dicat iam nunc debentia dici,

pleraque differat et praesens in tempus omittat;

hoc amet, hoe spernat promissi carminis auctor.

in uerbis etiam tenuis cautusque serendis dixeris egregie eqs.

post prion;m de u. 4[J dubitationes inutiles recte Schneidewinus [Philol. X. p. 3(32] illud 'pleraque' in suspicionem uocauit: nimis enim nagum est uocabulum. neque quidquam interest, utrum multa au pauca scriptor omittat, mode id quod superfluum est recidat. quid quod pro uariis poematum argumentis etiam copia rerum differendarum uaria est, ut nee possint semper 'pleraque' oinitti.

AD UORATIÜM.

sod Schneidewinus cum 'reliqua' proponeret, uerum non adsecutus est. mutata una litttera me auctore repoue:

plwraque diflerat et praesens in tempus omittar,

lioc est: et ut plura quam quae iam nunc dici debent diflerat et alio tempore magis apto promat. in eis quae secuntur Bentleius suam uersuum 45 et 46 transpositionem plerisque doctis persuasit. quamquam quid iam 'carminis promissi auctor' hic signilicet, neu-tiquam assequor. ita iure optimo audiit Vergilius, cuius Aeneis ab Augusto totoque populo Romano uehementer expectabatur; porro promissi carminis auctor erat Statius, qui teste luuenale [sat. VII 82] diem recitationis promittens laetam urbem fecit, sed lii erant poetae iam probati ac nobiles, Horatius autem ad incipientes famamque ingressuros uerba dat. hinc u. 38 dicit simpliciter: 'sumite materiatn uestris, qui acriöüis, aequam uiribus.' et quid aliud tota baec epistula sibi propositi!rn habct quam ad adnlencenles in arte poëtica adhuc iirones praecepta exliibere ? neque hercle Horatius tam adrogans erat ut ea ad promissorum quoque carminum auctores spectare uellet. itaque liac difficultate Integra manente (cetera autem doctorum conamina ad expediendum illud 'promissum carmen' uana atque inrita sunt) dubitare licet, num illa uu. 45 et 4(] traiectione Bentleius locum restituerit. et nescio an bis potissi-mum rationibus adductus Mauricius Schmidtius [Iloraziscbe Bliitter p. 30] in textu exhibuerit:

pleraque differat et praesens in tempus omittat;

hoc auet hoc spernet promi. sit carminis auctor in uerbis etiam tenuis cautusque serendis.

bene autem sese habet in bac scriptura 'carminis auctor' (cf. u.38), bene uerba 'sit carminis — serendis' proprium formant enuntiatum, cui illud 'dixeris egregie' eqs. tamquam noua sententia adiungitur. hactenus igitur recte Schmidtius; cetera improbo, cum neque boni critici esse putem, extra partem aegrotam procedere et sana quoque attemptare, nequo concoquam illam temporum mutationem 'auet — spernet' (expectes 'amat — spernit') neque denique intelle-gam, quid ad ordinis uirtutes faciat, si altera res promi uelit, altera nolit. immo dispicere mibi uideor clausulam, qua uersuum 43 et 44 summa ita fiat ut simul causa qua dicenda dicantur et superflua difierantur uno saltim uerbo explanetur. lege:

ut iam nunc dicat iam nunc debentia dici plwraque differat et praesens in tempus omittat,

boe amet hoe spernat pro re. sil carminis auctor

AB HOHATirM.

in uerbis etiam tenuis cautusque serendis.

sed pergamus ¹) ad grauiora. uersus 03—G9 sunt lii:

debemur morti uos nostraque: siue receptus terra Neptunus classes aquilonibus arcet,

regis opus, sterilisue diu palus aptaque remis uicinas urbes alit et g-raue sentit aratrum ,

seu cursum mutauit iniquom frugibus amnis doctus iter melius, mortalia facta peribunt,

nedum sermonmn stet bonos et gratia uiuax.

uideamus primum de toto, cuius ad iuterpretationem post Prellerum nuperrime Adolpbus Michaelis [comment, pbilol. in bon. Th. Momm-seni p. 425 sq.] quaedam haud inscita protulit. ïïoratius ut illud in initio positum 'deberaur morti nos nostraque' inlustret, clarissima aliquot opera recenset, quae aliquando interitura uaticinatur. in bac sententia offensioni utique grauissimae sunt 'mortalia facta', ut sen-sit magis quam cilucide exposuit Bentleias. nam quod 'facta' pio eo quod est 'opera' poni posse negauit, humane errauit; et idonea exempla collegerunt interpretes. recti us idem exclamat: 'mortalia facta, hoc est, strigiles opinor et calcei peribuut. quid mirum si uoces ore et spiritu in auras difflatae pereant, cum manibus facta, nempe ollae et cacabi, intereant ?' nimirum si altius introspicias et quid uirum inmortalem ad tale indicium ferendum permouerit disquiras, eum iure meritoque id desiderasse apparebit, quo 'mortalia facta' ad ea quae antecedunt referri possit; nempe requirimus necessario tale aliquid: haec tam magna facta peribunt. neque si 'mortalia facta' nulla ad superiora relatione per se stant, 'nedum'

1

breuiter dicam do u. 50 sq.;

flngero cinctutis non exaudita Ccthegis continget,

ad quae Poerlkampius haec adnotat: 'quasi uern facillimum sit, siquis modo uulit, noua cxcogitaro nocabula. historia litlerarum docuit contrarium. non cuiuis, neque semper, quando quis uult, hoc ci continget. et ipse lloratius cautionom acldit de licentia sumpta pudonter'. inost his aliquid ueri. nam etsi Peorlk. noglexit paucissimos illos locos, quibus suppressa honi euentus notione 'contingere' simpliciter 'euenire' significat (undo 'flngero continget' uertere possis: dann wird der Fall eintreten zu bilden), tarnen ipsa sua dubitatione summam quae loco subest ambiguitatem patefeeit. et mallem sane, lloratius scripsisset 'oitingct' aut, quern ad modum dixit u. 220, 'conueniet'. sed est hie locus unus ex eis, quibus iïicertus haeres utrum scriptorem an libraries correcturus sis.

AD nORATIUM.

locum habet ullum. nam sei-mones, cum et ipsi sint mortale factum, naturalitei' cum ceteris operibus mortalibua iutcribunt, ut gi'adatio per 'neilum' facta hie plane hiepta sit. uide etiam ilia

'debemur morti nos nostraque--mortalia facta peribunt': nonne

egregie abundare uocem 'mortalia' persentiscis? quippe bis idem adseritur, nou fit (id quod faciendum erat) ex priore posito in altero inembro conclusio. omni. tibi pignore spondeo, Horatium scripsisse (nam neque commento Bentleiano 'mortalia cuncta' neque uero Peerlkampiano 'mortalia saecla' quidquam proficimus):

doctus iter melius: nwx talia facia peribunt,

nedum sermonum stet bonos et gratia uiuax.

iam enim praeclare ex contrario sibi respondent cum 'mox peribunt' et 'nedum stet', tum 'talia facta' et 'sermones'; et hoc quidem oodem plane modo, quo apud Catullum uel potius Callimacbum coma a Bereuicae uertice desecta, postquam ferro uel montem maximum succubuisse ostendit, gemibunda exclamat [u. 47]: 'quid faciet crinis, cum ferro lalia cedant?' et quo iure 'mox' opera tam magna interitura esse uaticinetur uates, inde apparet quod ad opus a lulio Oaesare incohatum et re uera breui tempore relictum uersi-bus suis adludit [cf. Micbaelis 1.1.]. quo mendo ex medio sublato agedum adgrediamar illud 'diu palus', de cuius corruptione neminem bene sanum hodie dubitare existumo; nam defensionem a L. Spen-celio in Pbilologi Gottingensis uol. XVIII p. 97 prolatam omittere praestat. in uitii autem remotione accidisse uidemus (id quod sae-pius obseruare licet), ut quam uiam is qui primus locum coniectuia temptabat iniit, eandem posteri omnes tererent. postquam enim Marcilius 'palus aptataque' proposuit, Bentleius 'palus prius apta-que', Cuninghamus 'palus dudum actaque' (uel 'palus agitataque), Markland us 'palus pulsataque', J. M. öesnerus 'palus diu actaque', Peerlkampius 'palus olim actaque' coniecerunt; et Gesneri mutatio-nem, quamquam nee ipsam a re metrica tutam (nam dissimilibus defendunt, recte ut iam Lehrsius adnotauit), nunc non pauci am-plectuntur. omnes igitur de re ipsa, quod palus rcmis apta dicitur, securi uerbis ad aliquam speoiem restituendis intenderunt. quid autem? Horatius paludis habituin tristem ac deformem describens nam credi potest commemorasse rem in illius laudem potius uer-tendam? nam si paludem remis pulsare licuit, babebant sane urbes adiacentes quo commercium facerent. neque uero 'palus' idem est atquo 'lacus', immo imaginem stagnorum aqua fluenti carentium nobis in memoriam reuocat. undo emendo:

AD HORATIUM.

sterilisue palus uix aptaque remis,

ut per chiasmi flguram pains, quibus urbibus antea nullo in usu erat utpote inrcmigabilis, eas uunc alere, quacque adliuc sterilis erat, iam graue aratrum sentire dicatur. de copula autem transpo-sita omnia nota. — uu. 102—105 ¹):

si nis me fiere, dolendum est primum ipsi tibi: tunc tua me infortunia laedent,

Telephe uel Peleu; male si mandata loqueris, aut dormitabo aut ridebo.

'mandata' uulgo explicant 'ea quae poeta te recitare iussit' rolcgant-que nos ad u. 176, ubi legitur 'ne forte seniles mandentur iuueni partes pueroque uiriles.' quo loco ut 'mandentur' (boe est 'commit-tantur') optimum est, ita in nostro uersu interpretum mero arbitrio atque lubidine ea uoci 'mandata' inlata est significatio, quae et per se (nam alias mandata sunt imperia, iussa) ab ilia aliena est neque e sententiae conexu ullam accipit probabilitatem. habetque liaec interpretatio hoc quoque incommodi, quod 'male' a 'loqueris', quo-cum sua quisque sponte statim coniungit, praue diuellere (nc ridi-cula scilicet existat sententia, quasi bic actoribus praeceptum detur) et ad 'mandata' (= si loqueris ea quae loqui te male iussit poeta) durissime referre coguntur. artificia tam contorta cum ultro uersus corruptelam euincant, tu sapere aude atque scribe:

male si mala fata. loqueris.

quae enim calamitates antea 'infortunia' uocatae sunt, eae nunc uariandae orationis causa 'mala fata' audiunt, cum praesertim in talibus copulationibus, ut hic 'male mala', ualde sibi placuerint llomani. — uu. 119 sqq.:

aut famam sequere aut sibi conuenientia finge.

scriptor honoratum si forte reponis Achillem,

impiger iracundus inexorabilis acer iura neget sibi nata, nihil non adroget amis, de honorato illo Achille ita disseruit Bentleius ut prudentium omnium plausum ferret f). cuius contra coniecturam 'Homereum' (uel

1

li. 92 bonorum aliquot codicum lectio 'decentem' unice probanda est; causam autem iustam. cnr totum uersum eiciamus, non uideo. modo in huius partis initium, iil est ante 89, transponatur.

-[•) quamquam, cum no hodio quidem desint qui scriptnrac conclaraatao patrocinium suscipiant, non plane inutile duco nonnulla addere. ex locis ab interprelibus adlatis (quibus adice ex. gr. €ic, de legg. II 24, 1)2; Propert.

AD HOKATIÜM.

'ïïomeriacum') a recentiorum editorum nonnullis acceptam unnra certe scrupulum acutissime uerissimeque mouit Peerlkampius, qui ita tlissei'it; 'si Achilles Homericus est qualem Homerus memoriae prodidit, Achilles Homericus est impiger, iracundus et acer. Bent-leius igitur Horatium fecit absurde dicentern: si reponis Aohillem Homericum, repone Homericum, uel, si reponis iracundum , repone iracundum'. sed cum ipsius Peerlkampii commentum — ut erafc uir ille acutissimus doctissimusque in indagandis falsis multo felicior quam in ueris restituendis — nihilo se habeat melius, id autem quod Bouhierus inuenit 'scriptor honoratus' eadcm de causa qua supra promissi carminis auctorem remouimus reiectaneum sit, nouam coniecturam faciendi alea est subeunda. qua in re uiatn a Bouhiero monstratam secutus illi 'scriptor honoratum' similem sententiam inesse puto atque nu. 189, 90 'neue minor neu sit quinto produc-tior actu fabula, quae posci uult'. ad cuius loci analogiam conieci:

scriptor homvatidus si forte reponis Achillem,

id est, si tamquam scriptor qui dignus est honorari (qui laudem meretur) denuo Achillem in scenam profers, fae ut famam sequaris et, sicut Homerus eum descripsit, sit ille iracundus et acer. eodetn autem gerundiui usu legimus u. 331 sq. 'speramus carmina fingi posse linenda cedro et leui seruanda cupresso'. — nu. 127 sqq.:

difficile est proprie communia dicere; tuque rectius Iliacum carmen deducis in actus,

quam si proferres ignota indictaque primus.

qui modo posuerat 'aut famam sequcre aut sibi conuenientia finge', sed hoc difficilius esse quam illud monuerat, idem non recte omnino uetare potuit quominus noua fingerentur (tu rectius materiam aliquam notam, uerbi gratia Homericam aliquam, inducis in scenam, quam si uelles inuisa iuauditaque inuenire). quid enim si ingeniose feliciter-que noua fingebantur? et cur omnino de tali coepto praecepta (uu. 125 sqq.) Horatius dedit, si Pisones fratres utpote ei impares a conatu suscipiendo plane deterrere uoluit? id quod uerbis illis, ut nunc leguntur, non fieri non potuit. quod non latnit Bothium Peerlkampiumque conicientes 'quam sic proferres', in quibus 'sic' pro 'leuiter, neglegenter' positum esse uolunt. sed hoe dicendi

V 11, 102 'cuius honoratis ossa uehantur auis') apparct 'honoratus' fcre idem significaro atque gerraanum 'goehrt' uel 'ohrenwerth'. iam recto quidera dices ex. gr. 'der ehremverthe Orelli', sed ridicule (siquidem serio loqueris) dices 'der ehremverthe Schiller' (Goethe, sim.), idemque cadit in Axhillcm,

AD nORATIÜM.

genus uitae cotidianae proprium (simillime Germani 'so so' discincti loquimur) ideoque a solis poetis comicis usurpatum Horatio obtmdere nefas est. mihi miram illain uerborum plane tautologorum copiain 'proferres (= inuenires) igiiota indictaque primus' contemplanti potius uisum est uoculam superuacuam 'primus' adliibere ad meliora reci-peranda. bene omnia current, si scripseris:

quam si proferres ignota indictaque prane;

nisi forto comparato u. 140 'inepte' praeferas ¹)• — ^uu- 189 sq. neue minor neu sit quinto productior actu fabula, quae posci uolt et spectanda reponi,

uerbum 'posci' noa esse Horatii sed insciti librarii, certissime euicit Peerlkampius. nam primum omnium id agebatur ut nouus scriptor haberet auditores aulaea manentes et usque sessuros, donec cantor 'uos plaudite' dixit [uu. 154 sq.]. quodsi populus malam fabulam inridens iam ante exitum theatro decessit, quaenam spes flagitatae et repositae fabulao supererat? 'spectanda' autem in omnibus bonis antiquisque libris, 'speclata' uero in paucissimis et uix in censum uenientibus traditum est. itaque si secundum artis ci'iticae legem primariam, qua leetiones ab optimis fidelissimisque codicibus exhibi-tas tamdiu retinere iubemur quamdiu salua senlentia licet, lectio-nem nulli offensioni obnoxiain 'spectanda' reposuimus, corruit defensio Ilibbeckii, qui uulgatam lectionem secutus'spectata' ad prius quoque uerbum 'posci' pertinere uoluit secundum usitatam Horatio uocabulo-rum ponendorum rationem, et Integra manet Peerlkampii de uerbo 'posci' corrupto opinio, qui de ipso reponendi uerbo non recte dubitans bic quoque nimis uiolenta temptauit; 'quae spectari et unit spectata reposci'. nos librorum mss. memoiiam unica litterula inmutata uere corrigere nobis uidemur;

fabula quae «msci uolt et spectanda reponi.

cf. ex. gr. Terentius Hecyr. prol. 12 'perfeci ut spectarentur. ubi sunt cognUae, placitae sunt.' — breuiter dicam de uu. 204 sqq.: (tibia) tenuis simplexque foramine pauco adspirare et adesse choris erat utilis atque nondum spissa nimis complere sedilia flatu,

quo sane populus numerabilis, utpote paruos,

et frugi castusque uerecundusque coibat.

in Ms 'quo' non admodum placet, tamdiu tibia utilis erat cboros

1

u. 154 id quod Peerlkampius et Meinokius inuenerunt'spectatons'probo.

AI) UORATIUM.

comitari et angustum adhuc theatrum complere, qnamdiu populus quoquo paruus et simplex aderat. puto 'quo;« sane populus', ut 'quom' et 'postquam' u. 208 sibi respondeant. quamquam ingenue fateor, etiam uoculam 'sane' plane superfluam me semper languore maximo affecisse. suspicatus sum 'quom fano populus... coibat', ex noto illud poetarum usu pro 'in fano' positum; et Lucretius dixit 'in medio coire.' sed ad certiora redeamus. — uu. 252 sqq. *): unde etiam trimetria aderescere iussit nomea iambeis, cum senos redderet ictus primus ad extremum similis sibi; non ita pridem,

tardior ut paulo grauiorque ueniret ad auris,

spondees stabilis in iura paterna recepit.

inanem operam insumere mihi uidentur docti defendendis illis 'non ita pridem.' quod qui ad tragicoa Romanos rettulerunt, non uiderunt uu. 251—58 breuem trimetri iambici apud Graecos historiam ideo praemitti ut inde a u. 258 uerbis 'hie et in Acci' Romanorum in eo adhibendo neglegentia castigaretur. quod qui agnouere, 'non ita pridem' — quod non potest non pertinere ad temporis spatium ab ipso Horatio baud ita remotum, ut sat. II 2, 4(5 annos fere LXXX elapsos significat — miro modo explicare studebant: ef. ex. gr. Orellius. nemo autem Romanorum melius quam Horatiua me-moria tenuit, iam Archilochum trimetri iambici inuentorem non puris solummodo iambis usum esse, quodsi primam trimetri formam earn fuisse statuit ut primus pes ad extremum usque sibi similis esset, ex bac prima forma post paruom interuallum alteram illam, qua sedibus imparibus spondei recepti sunt, extitisse necessario adi-cere debuit. neque ullo modo id paulo ante Horatii tempora (aliter enim, ut dixi, uerba 'non ita pridem' accipere non licet) accidisse, sed paulo post inuentam speciem illam primariam usu uenisse dicendum erat. et boc quidem bene sensit Ribbeckius, qui post u, 254 duos fere uersus intercidisse putauit. mihi contra uerba 'non ita pridem' reposita uidentur a grammatico loci sententiam parum perspiciente, et Horatium ipsum sic fere scripsisse existumo:

mox tamen idem,

tardior ut paulo grauiorque ueniret ad auris,

spondeos stabilis in iura paterna recepit.

') u. 244 tandem agnoscant uolhn ueritatem eraendationis Marklandianae 'siluis educti.' — u. 253 Ribbeckianum 'inomen' bonum est.

AD nOIUTIUM.

neque enim causam idoneam uideo, cur 'paterna' mutemus. in eis quae statim legantur:

bic et in Aeci nobilibus trimetris apparet raras, et Enni in scenam misses cum magno pondere uersus ant operas celeris nimium curaque carentis aut ignoratae premit artis crimine turpi plane adstipulor Bentleio, qui quod uersus iambicus talis qualem Graeci excoluerunt (ita 'bic' explicandum est) in uersus duros in-cultosque Ennii accusatoris partes suscepisse dicitur absurdissimum et Horatio indignum statuit, recte igitur ad anteriorum interpunc-tionem rediit 'apparet rarus et Enni. in scenam', deinde praeeunte Tbeodoro Marcilio 'missus' legit, qua in cmendatione iure optimo reprebensum est quod uerbum 'premit' suo careat obiecto. quaprop-ter praefero: 'apparet rarus et Enni; in scenam raiss2(s quos mngm pondere uersus'. Accium nimirum et Ennium uersus ipsorum pon-derosi, utpote spondeis nimis onerati, aut nimiae festinationis aut artis ignoratae crimine premunt. 'quos' facili errors in 'quom' indeque in 'cum' corruptum ansa fuit ut 'missus' quoque mutaretur. — uu. 304 sqq.:

ergo fungar uice cotis, acutum reddere quae ferrum ualet exsors ipsa secandi,

munus et officium, nil scribens ipse, docebo,

unde parentur opes, quid alat formetque poetam,

quid deceat, quid non, quo uirtus quo ferat error, scribendi recte sapere est et principium et fons;

rem tibi Socraticae poterunt ostendere cartae,

uerbaque prouisam rem non inuita sequentur. ¹)

1

uu. 205 sqq. :

idcircone uagor scribamquo licenter, an omnis uisuros peccata putcm mea, tutus et intra spem ueniae cautus ? uitaui denique culpam,

non lau'lom merui.

quod ad uerba attinet 'tutus et intra spem ueniae cautus¹, res dudum ad liquidum perducta est, quamquam non accepere docti. si quis ita scribit ut omnes indices (nam 'non qaiuis uidet' uqs.) peccata sua animaduersuros putet, etiam sine uenia ilia unlgo concossa a reprehensione securus est. rcctissime igitur Lambinus pro 'intra' scripsit 'extra'; totnm nutem recepta Doederliniiinterpunctione ita restitue 'putem mea, tutus et extra spem ueniae?

AD HORATITIM.

haec quotiens perlegi, totiens animus refugit atque perhorruit illud 'muniis et officium' tam nude positum. fac aliquem scriptorem ger-manum magna uoce clamare 'selbst niclits sclireibend will ich Pflicbt und Aufgabe lebren': nonue eum inrisuros putas omnes quibus cor sapit? nam rem ipsam, cuius munus officiumque docere uelit, a poeta addi sensus flagitat communis, nam illa 'unde parentur opes' eqs ad implendum quidem officium ualent, sed omnium minime ipsam rem designant. scrihendi igitur munus officiumque se docturum esse, quamquam ipse nihil scribat, Horatius promittere debet, sic semper equidem rattocinabar; et laelatus sum, cum postea Peerl-kampium, quo incorrupto ueri sensu fruebatur, plane idem monere uidi. transpositione autem ille succurrit hace: 'munus et officium, nil scribens ipse, docebo scribendi recte; quid alat formetque poetam , quid decent quid non, quo uirtus quo ferat error, unde parentur opes: sapere est et principium et fons'. sed enim ita praue id quod in principio rerum ad scribendum necessariarum collocandum erat 'unde parentur opes' in fine ponitur; neque babent omnia ista 'quid alat — opes', unde apte pendeant; denique unius bemisticbii in locum tam remotum trauspositio non admodum probabilis est. alia, quamquam non dissimili, ratione totum ego uersum 309 traicien-dum putabam:

munus et officium, nil scribens ipse, docebo scribendi recte; sapere est et principium et fons,

unde parentur opes, quid alat formetque poetam,

quid deceat quid non, quo uirtus quo ferat error.

quod ita interpretare: cuius rei (nam nullo negotio ad 'principium et fons' subaudimus 'scribendi recte') primarius fons est, scire unde auxilia arcessantur eqs. et iuraris ita Porphyrionem legisse, cuius hoc est scbolion: 'id est scire quid scribas; hoc enim sapere est'.

cautus uitani denique culpam, non laudem merui'; hoc est, ita si ago, nihil aliud feci quam, uno ut uerbodicam, cautus effngi culpam, minimeque propterea laudandus sum. ad quales autem nugas interdum descendant docti nonnulli talibus difficultatibus perspiciendis expediendisque impares, inlustri aliquo exemplo demonstrabo. in editione ab Iloldero et Kollero curata haec legimus adnotatum; 'sed hio locus nulla eget omendationo, uemm recta inter-pretatione uocabuli tutus, dc quo cf. u. 28'. hoc u. '28 'tutus' signlficat 'cautus', ut banc bellissiraam nanciscamur sententiam 'cautus et intra spem ueniae cautus'!! — u. 300 id quod lain Peerlkampio in mcntem uenit ot Ribbeckius reposuit 'qui tribus' uerum puto.

AD nORATIUM.

quae interpretatie non quadrat in uulgarem uersus et collocationem

et interpunctionem, secundum quam 'sapere' potius est 'recte iudi-care de rebus humanis', sed conuenit nostrae loei conformationi; iam enim 'sapere' idem est atque 'scire', potuitque scholiasta uerbis 'quid scribas' (quamquam malim 'qui [= quomodo] scribas') sententiam uersuum 307,8 breuiter circumscribere. sed ecce nonnulli irati hisce uoeibus milü instant: ergone uersum a patribus auisque nobis inge-stum tu criticus temerarius nobis eripies? audio; sed uelim aut idoneis uerisque rationibus fulciant id quod raihi, ut olim Peerl-kampio, plane intolerabile uidetur aut caueant ne in ipsos cadat quod nates Venus in us egregie dis.it: 'turpe putant parere minoribus et, quae imberbes didicere, senes perdenda fateri'. et fortasse aliquis damnum compeusari putabit eo quod uersu 309 in suum locum reiecto Horatius iam sine molesta utique praefatione statim, unde parentur opes, demoustrat u. 310. de quo nunc mihi paucis agendum est. neque enim facile dixeris, cur Horatius ad philosophos potissimurn, unde materiam sumerent, adulescentes in poesi uires temptantes relegauerit. notum quidem est (et multis boe inlustra-runt interpretes), Xenopboatis inprimis et Platonis scripta praebere plurima et oratoribus et carminum maxime dramaticorum auctori-bus utilissima ad res etliicas spectantia. uerum enim nero ut ad eloquentiam tendentibus non id praecipiebatur ut ante omnia pbilosophicis studiis se dederent, sed tum bis incumberent cum ceteris artibus bene instructi essent, ita nee poeticen auspicantibus hortator prudens philosopborum praecipue Socraticorum opera euol-uendi auctor facile extitit: alii enim atque ut ita dicam primarii fontes futuris et oratoribus et poetis quam diligentissime trac-tandi erant, rhetorum dico scripta; et satis constat quam accura-tam operam his impenderint inde a Ciceronis fere tempore Latina-rum quoque Musarum scriptores: cf. praeter alios Ad. Micbaelis [de auctoribus quos Hor. in libro de arte poëtica secutus esse uideatur, Kiliae 1857, p. 33]. Ms aliisque causis adductus Iloratium Pisonum adulescentium ei (jui tragicae Musae cultor erat extiturus non tam pbilosopborum Socraticorum quam eins rbetoris studium, quem ipse nou obiter lectitauerat testibus uu. 304—30G (uidendi ibi interpretes) , boe modo commendasse puto:

rem tibi /socraticae poterunt osteudere eartae.

quod non meum est inuentum, sed niri de litteria graecis egregie meriti, Alphonsl Heckeri, qui in auo editionia Peerlkampianae

AD HORATIUM.

exeraplari *) hanc coniecturam nullis rationibns stabilitam adnotabat. licet autem Lucilius [V 13 ed. L. M.] 'Eisocratium' dixerit, nulla tarnen est causa cur Horatiurn alteram et adiectiui formam et pri-raae syllabae quantitatem Graecos secutum adhibere potuisse nege-mus. — uu. 396 sqq. f):

fuit haec sapientia quondam,

publica priuatia secernere, sacra profanis,

concubitu prohibere uago, dare iura maritis,

oppida moliri, leges incidere ligno.

grauem corruptelam u. 396 in fine passus est. nam quo uinculo, quaeso, haec uerba cum eis quae antecedunt cohaerent? nullo plane, ut neutiquam mirandum sit extitisse qui illis quae inde a u. 396 'fuit' usque ad u. 401 'uenit' leguntur obelum appingeret. pruden-tioris puto critici est grammatici malam sedulitatem agnoscere, qui deprauatam in cxemplaribus contractis uersus exitum quoquo modo corrigere studuerit. mihi Horatius dedisse uidetur: 'fuit haec sapien-ti^s ansa, publica priuatis secernere' eqs. postquam Orpheus et Amphion feros saeuosque agrestium etiam tune hominum mores carminibus suis emolliuerunt, ea re uiri sapientes ita sunt usi ut animos iam mitiores paulatim adsuefacerent aliis quoque institutis ad meliorem uitae statum necessariis. de constructione cf. ex. gr. Verg. Aen. X 9ü. — uu. 422 sqq.:

si uero est, unctum qui recte ponere possit et spondere leui pro paupere et eripere artis litibus implicitum, mirabor si sciet inter noscere mendacem uerumque beatus amicum.

libere profiteor me non iutellegere illud 'unctum qui recte ponere'. Porphyrio explicat 'si habeas eum qui cenam praeparet', et Acro de conuiuio lauto et terso loquitur, his ducibus Lambinus ceterique fere omnes 'unctum' cenam sumptuosam atque opiparam intellegunt prouocantes ad epist. I 15, 44, ubi 'uuctius', utsaepius, pro 'lau-iius, diuitius' positum habes. neque unum protulerunt locum, quo 'unctum' simpliciter pro 'cena benigna' umquam dictum esse demou-

') accoptum lioc rtcbeo Guilolmo lleckero, Alplionsi fratri, collcgau so-ceroque meo dilectissirao. praoter locum autem adlatiim fluobus aliis uir doc-tissimus coniecturas snas adscripsit; u, 7 'cuius, ueliit aegri soninia uana, fnigetiu^- species' et u. 405 'luctusque repertus et longorum operum finis' (slue 'modis lususqne, repertus ot 1. o. f.').

f) u. 395 'ctfiJe blanda' pulcherrlme ucrissimeque Peerlkampius emendauit.

AD HORATIUM.

strarent. et hoc si poeta uoluisset, sine dubio scripsisset 'unetam qui cenam ponere'. alii igitur, cmn quam male se liaberet a lati-nitate uulgaris interpretatio perspiccrent, nnctum explicauerunt lio-minem lautum ex balneis redeuntem, huic a diuite nostro locum eommodum in conuiuio praeparato adsignari opinantes. sed iterum tam obscurum dicendi genus, quo notio principalis 'in conuiuio' omittitur, auersor atque refugio. et quanto turn melius Horatius dicturus fuisset: 'uncto qui rectam ponere'; de ponendi enim uerbo — nam de recta siue cena recta satis constat — cf. Heinsius ad Ouidii a. a. I 231. quamquam nee liomo iste ex balneis reuertens placet, optimum et Horatianum duco: 'si uero est unctu^, qui recta?» ponere possit et spondere leui pro paupere' eqs. legimus uu. 421 sq. diuitem ipsis opibus suis adliccre ad se adsentatorum genus; iam pergitur: sin aut;em diues est homo munificus et genio suo indul-gens, qui conuiuium splendidum exhibere et egenis atque laboran-tibus succurrere possit, ditEcillime dinoscet ueros falsosque amicos. ceterurn cf. epist. I 17, 11 sq.: 'si prodesse tuis pauloque benig-nius ipsum te tractare uoles, accedes siccus ad unctum', id est, pauper et esuriens adibis hominem diuitem et large lauteque uiuen-tem. ¹) — uu. 438 sqq.:

Quintilio siquid recitares, 'corrige sodes hoe' aiebat 'et hoe', melius te posse negares,

bis terque expertum frustra, delere iubebat et male tornatos ineudi reddere uersus.

quidquid obstrepunt interpretes, suo iure Bentleius uersum ultimum in mendo cubare affirmauit. solebant poetae anüqui, ut operam limamque conficiendis carminibus adhibitam significarent, aul torni aut incudis imagine uti. sed nemo umquam res diuersissimas, tor-

1

u. 43G sq.;

si carmina condcs,

numquam te fallant animi sub uolpu latentes non recto Peerlkampium Ribbockiumque liaosisse et coniecturas temptasso puto. nam imago uolpis ore blandi, pectoro dolosi ita mentibus nostris in-liaerot ut speciei adfabilis notio praoualoat. quodsi animi fere sunt gorraanum 'Gesianung', locum ita interpretare: numquam to fallant (offugiant) uera hominum consilia sub blandienti adfabilitatc rccondita. haoc ideo commemoro quod ipse qudque do loei integritalo olim ualdo dubitabam; cratquo cum mibimet ipse plauderem conicionti 'mimi uolpesque latentes', quod confirmari putabam Porphyrionis uerbis 'simulatoros cos et appcllamus, qui ma

ligne inrident'.

AD IIORATIUJI.

num et incudem, simul iu nsum uocauit; nemo urar[nam 'uersum tornatum incudi roddere' ita dixit aut. dicere potuit ut delendi no-tioueni subesse uellet. et utinam bonua Fea et Orellius aliique os-tendissent, ea quae tornatoribus male cesserant (ligna, ebora simi-liaque) apud ueteres in incude, ferrariorum instrumento, diffracta esse, iramo 'incudi reddere' non licet aliter accipere quam 'iterum limare atque perpolire'. quodsi uersus iam antea in incude erant positi, non possunt eidem etiam ex torno prodiisse. haec omnia cum aperta sint et clara, de uersus quidem corruptela constat, non item de medela. nam Bentleio 'et male ter natos' restituenti res minime successit. au Quinlilius index, quamquam uersus delere iussit, tarnen eosdem incudi reddendo», hoc est, iterum limandos esse iussisse credendus est? ineptum hoe consilium atque absonum fuisset. nam si nulla omnino arte illi iam bis terque incudi inpositi meliorom formam induerunt, unicum restabat remedium prorsus abiciendi. itaque si amplectimur Bentleianum 'ter natos' (aut Quie-tianum 'formatos'), supplenda erit haec coniectura ita 'nee male ter natos (formatos) incudi reddere uersus'. iam nero examinemus ip-sum illud Beutlei commentum. et iam olim Peerlkampius contra illud 'uersus ter natos' nonnulla monuit, quibus ego haec addo. si comparaueris epist. II 1, 233 'Choerilus, incultis qui uersibus et male natis rettulit' eqs., quo modo uersus inculti et male nati inter se differant facile agnosces. in illis utpote forma externa laboranti-bus spes aliquando in melius redigendi superest, modo nou plane sint inepti; at si eidem simul male nati, hoc est, per se praui peruersique sunt, nee emendandis uerbis umquam fmnt meliores. tales igitur uersus inde ab initio internis uitiis laborantes semel, non bis aut ter, male nascuntur. hinc autem concidit coniectura Bentleiana. sed ut uersus ter male nati pessime, ita optime uersus male nati hie commemorantur. corrigendi hoe illudue extiterat auctor Quintilius; responsum tulit, iam saepius id factum esse; tum iutellexit ille, talibus uersibus nou amplius succurri posse, quippe qui non a forma manci ac debiles, sed morbo interno affecti essent; delere igitur, iam non denuo incudi reddere et mutare iussit; frustra enim operam oleumque consumi. scribe:

delere iubebat,

et male non natos incudi reddere uersus.

nam 'et non' pro 'nee' posuisse Latinos, si ipsi negationi uira ali-quam inesse uoluemnt, non ignotum est: cf. Seyflertus ad Cic. Lael. I 4. inter 'male' autem et 'natos' interponi 'nou' (id quod hie

4

AD nORATIUM.

salua seateatiae perspicuitate fieri licuit), non mirum erit ei qui exerapla a Bentleio ad lioc ipsum optinendum congesta inspexerit. unum addo. erant quibus coniectura Guieti et ïïeinsü 'formatos' ualde arrideret propter similem ut putabant locum Sidonii Apolli-naris. apud quem epist. IX 13 legitur 'Horatiana incude formatos Asclepiadeos'. quibus uerbis ille minime ad uersum nostrum respexit, sed incudis imagine non ita insolita usus (quam uel apud prosae orationis scriptoros liabes, ut in Taciti dialogo c. 20 'iuuenes in ipsa studiorum incude positi' et apud ipsum Apollinarem epist. IV 1 'pbilosopliica incude formatos') boe solum uoluit: Ascl. Horalii more modoque factos. et ob internas causas illud 'formatos' reiculum esse demonstrauimus.

Absolutis quaestionibus in uerborum emendatione uersantibus fla-gitari a me sentio ut id quod de totius carminis condicione ac statu censeo aperiam. qua de re nunc eo lubentius dicam quo magis mihi quoque persuasissimum est eidem grammatico qui receptis male salsis coniecturis poetae uerbis tam grauia inflixit uulnera etiam maiores turbas imputandas esse.

ürdo uersuum qualis in codicibus habetur num genuinus uerusque esset, inde a saeculo XVI usque ad nostrum aeuom multi eique clarissimi uiri dubitabant quam maxime, sed eidem, cum res eo perueniret ut, quam quisque carminis formam cogitatione sibi fm-xisset optimam, eam restituereut, tam diuersas in partes abierunt ut rarissime unus et alter in liac uel ilia parte rectina collocanda consentirent, in summa autem quaestionis dissentirent omnes. quod non fieri non potuit in eis qui non tam quid ïïoratius scribere omnino ncqnisset seuere examinabant, sed qualem unusquisque pro sui ingenii modulo artis poeticae conscribendae imaginem conceperat talem Horatio quoque obuersari debuisse statuebant, ex parte de-cepti eo quod artis poeticae titulo, quem uulgo libellus noster non recte prae se fert (qua de re nuper quaedam monuit Valilenus in Ilermae uol. XII p. 187), nimium tribuerunt. in tanta autem singularum sententiarum differentia facile explicatur quod plerique prae dubiis et incertis adquiescere maluerunt in textu uulgato, cuius praesertim defensores specie strenui gnauique non deessent. at qui sine opinione praeiudicata neque inspectis aut defensitantium aut improbantium scriptis iterum iterumque ipsam epistulam quam

AD IIOUATIDM.

studiüsissime perlegerit (et ego ipse turn demum, cura mea mihi sententia constabat, doctorum commentationes perlustraui), is neces-sario debebit agnoscere summatn in nonnullis carniinis partibus perturbationem, cuius Horatium quidem reum facere non sit au-sui-us. lubenter ei poetae, qui non tamquara. rhetor grammaticusue totum artis poeticae systema per enchiridion discipulis traditurus sed ut amicus aetate prouectior sodalis carissimi filiis adulescentibus per cpishilam potiora qnaedam praecepta exhibiturus est, earn con-cedimus libertatera ut nee omnia in rem necessaria nee capita electa aequabiliter pertractet et materiam susceptam non institvita seuera austeraque distributione sed eo qui ipsi uidetur ordine dis-ponat et, siquando lubet, extra ordinem euagatus paulisper a pro-posito degrediatur, ut tamen facilis in uiam sit reditus, denique teiniiore interdum filo siugulas partes consuat eonectatque. sed his omnibus concessis, iure optimo ut nos poscimus ita sine dubio Pisones ceterique lectores Rofflani poscebant ab Horatio, ut ne in his aberrationibus inmisceret a quaestione cum maxime instituta plane aliena et in longe alia parte proferenda peccaretque contra regulam primariam ab ipso tam egregie defensam, secundum quam suo unumquiduis tempore dicendum est. et in liane regulam, siquidem codicibus nostris credimus, Horatius non semel turpissime peccat; peccatque ita ut minime intellegamus causam tam foede deflectendi a uera uia, quippe quae sine ullo labore patens nel mediocrem poetam latere nequiuerit.

Itaque non iniuria tot uiri docti tradito uersuum ordine offensi periculum fecerunt, num transpouendia his illis partibus dignum Horatio carmen efïïcere heeret. sed ut errores, quibus illorum conatns erant obnoxii, effugiamus et arte rationeque procedamus ac laboris nostri praemium referamus fructus solidos, ita haec quaestio erit dissoluenda ut quinam uersus in quo sententiarum nexu plane sint intolerabiles demonstremus, tum de iusto legitimoque eorum loco uideamus, denique num epistula sic reconcinnata omni ex parte possit placere examinomus.

In uniuersum epistulam qualis nunc extat contemplanti mihi ultro sese obtulit tripartita materiae diuisio. quae res non satis dis-pecta transpositionum auperfluarum et incredibilium peperit multi-tudinem. nam in prhua parte (1—72) habemus generalia carminum condendorum praecepta quaedam unicuiuis poetae tironi adcommodata utiliaque. petito autem ex singulorum poeseos generuni descriptione transitu (72—88) in secuncla parte agitur de uno genere dramatico,

4#

AD nOKATIUM.

cni cum maxime Pisonum iuuenum alterutrum operam daturum fuisse non inprobabilis coniectura est. denique iu terlia parte itorum Horatius adbortationes magis in generale spectautes facit de qnali-tatibus poetae necessariis similibusqne. et banc quidem distributionem nebulis licet circumfusam uidere tarnen etiamnunc mihi uideor.

In prima autem parte cum recto omnia currant, in secundae initio statim legentis animus turbatur insertis loco ineptissimo uer-sibus 130—152. nam uu. 120—135 et 153 sqq., id quod postea adcuratius docebimus, artissime cobaerent, pessime autem interrum-puntur eo quem dixi panno. quid enim, amabo, ad tragoediaruin scriptorem pertinent ilia:

nee sic incipies, ut scriptor cyclicus olim:

fortunam Priami cautabo et nobile bellum,

quid cetera ilia exempla ex Hoinero petita? quorum baec est sum-ma 'primo ne medium, medio ue discrepet imum'. lege totum et die mibi, quid lucri inde poetae dramatico redundet: respondendum tibi erit, siquidem uerus es, baec praecepta multo melius ad epicum dari eoque spectare ut carmen 'simplex et unum' esse debere opti-ueatur. boe concesso iam perge et tcmet interroga, num appareat cur Uoratius uu. 136—152 bic potius, ubi peruersissimi sunt, quam ibi, ubi optime leguntur ubique data opera de carminis et simplicitate et unitate agitur (1—23), collocare maluerit. iam ante nos Petrinius, Peerlkampius, Lebrsius uersua istos demouerunt reie-ceruntque in primam partem, et bos tu uiros propterea quod in nero conexu reciperando humane errauerunt aut recte obseruatis falsa admiscuerunt, omnino non sequendos esse pertiuacius contendes? nonne potius meliora inucnieudi conatum facies uidebisque, num uersibus ita mecum ordinatis: 1—13, 13G—152, 14—23 aptior conexus restituatur? et confido te bunc couexum ultro agniturum esse aptissimum, quippe quo etTectum sit ut omnia ad unum et simplex carmen pertinentia suo tempore et gradatim ('nee sic incipies' — 'inceptis grauibus') in medium proferantur.

Iterum in secunda parte pergentis pedes labuntur obiectis tam-quam itineris continuandi impedimento uersibus 240—243. in longiore expositione de fabula satyrica (quam nescio an in scena Ilomana reponendam commendare uoluerit) Uoratius, postquam neque uerba uulgaria buic dramati conuenire neque omnes eius personas uno eodemque modo loqui debere innuit (234—39), iam uu. 244 sqq. Paunis ipsis quonam modo sit dicendum declarat. ad baec autem de fabuluo satyricae stilo praecepta nihil faciunt media ilia (240—43;

AD nOIUTITJM.

'ex noto fictum carmen sequar — tantum de medio sumptis accedet honoris', quorum haec una potest esse sententia: notum carmen si sequor, potero inde nounm tanta cum arte fingere, ut omnes clament se idem praestituros, sed conati desperent: tantum ut internae carminis uirtutos ita id ipsum quod notam materiam secutus sum nalent. quis autem in his uerbis 'ex noto fictum carmen sequar' ultro cogitabit de elocutione, de qua et antea et postea ita disseritur ut quod addi uelis nihil sit? nisi forte, ut Orellii uerbis utar, dices 'totam sententiarum seriem nos haec quoquc de elocutione siue stilo, non de argumeuto dramatis satyrici, interpretari cogere'. nimirum hoc est quod optime Lehrsius perstrinxit [praef. p. VJ: 'dass der gesunde Menschenverstand sich zu richten habe nach der Ueber-lieferung, nicht die Ueberlieferung ihr Urtheil zu erwarten habo aus dem gesunden Menschenverstande ^ nach dieser Norm ist zwar von jeher in der Kritik mit ziemlicher Breite gehandelt worden, und breiter wohl nirgend, aus alter lieber Gewohnheit und paeda-gogischer Herzensangst, als im Tloraz'. tantum autem abest ut hi uersus omnino in hanc de satyris disputationem quadrent ut a loco plane alio male diuolsi uideantur, scilicet ab eo cuius initium est illud 'aut famam sequere aut sibi eomienientia finge'. et hie quoqne possum proferre qui ante me idem senserint. nam Desprezius, Peerl-kampius, Eibbeckius, Mauricius Sclimidtius, quantumuis in medela discedunt, ipsum tamen uulnus agnouerunt. ex quibus is quem primum nominaui a ueritate proximo abest, post u. 180 locum nostrum reponens. tu uero sic colloca: 119—135, 240—243, 153 sqq. aut famam sequere, inquit Horatius, aut sibi conuenientia tinge. Illud si facis, cura ut characteres quales noti sunt seruentur; sin none formas aliquam personam, uide ut ea sibi constet; sed difficile tamen est eas personas quae ita inclaruerunt ut quasi communes sint sic refingere ut tuum proprium et uere nouae esse uideantur : meliusque facies si notam Iliada in scenam producis quam si nona praue inuenire uelles. hanc autem publicam materiam (ut Homeri mythos personasqne) turn poteris in tuum usum uocare, si neque in fabulis iam nimis uolgatis tritisque moraberis neque exemplaris tui imitator existes timidus et auxins, possum ego ex tali carmine noto ita nouum fingere ut melius fingi omnino neqneat, idque debeo enm ei rei quod uetera bene callideque serere ac iungere in nouam aliquam speciem scio, tum nero ei rei quod materiam iam notam probatamque sumpsi. tu autem, si ita acturus es, mine audi quid ego ceterique a te exspectemus.

AD UORAïlUM.

Et aptioi'cin locum quam quem indicaiü uu. 240—43 reddi posse nego. sic enim Horatius, antequam ad alia transgreditur u. 153 sqq. ld quod maxime commendat, famara sequendam esse, iteruin in fine totius expositionis stabilit confinnatque. reposuitnus antem uu. 240—43 eo, undo eicieudos esse uu. 13G—152 supra uidimus. et habere mihi uideor, quomodo hoe explicem. inuenit grammaticus, qui Eoratii recensionem qualem nunc habemus instituit, in exem-plari suo inter uu. 135 et 153 signum lacunae; sed cum ad uu. 240—43 casu quodam abraptos alterum signum non esset addi-tum, lacunam utcumque explere studuit receptis uu. 136—152, quos, quod u. 129 Homeri fieret memoria, ideo hue conuenire putauit.

Vellem autem liic subsistere possem; sed enim temptanti reliquum carmen proeul halitis interpretum artificiis uere intellegere successus defecit. fungar igitur officio meo nudaboque difficultates omnes. et nersus quidem 251—274 et 285—294 cum interno quodam uinculo contineantur, hoe uinculum disrumpitur inediis uu. 275 — 284; neque enim claret, cur dramatis graeci historia, quae in initio secundae partis tangenda erat, hoe demum loco adferatur. nam quod dicunt Graeeos et Romanos hie inter se opponi, nugae sunt et ineptiae altius inspicienti facile perspicuae. et hac quoque in re consentientes mecum habeo hand paucos. iam uu. 285—294 cum bene continuentur uu. 295—322, iterum ea quae uu. 323— 332 de Graiorum ingenio atque ore rotundo continetur expositio bilem nobis mouet; quippe obscurissimum est quid haec degressio inter u. 322 et et 333 arte conexos sibi uelit; neque hoe intel-lexerunt Despmius, Petrinius, Ribbeckius, Maur. Schmidtius; quorum doctorum primus tertiusque uu. 323—332 post 274, secundus quartusque post 269 posuerunt. mihi queque horum praecesso-rum ignaro optime illi post u. 274 collocari sunt nisi: his enim Graeci (uos exemplaria Graeca — Grais ingenium) et Romani (at uestri proaui — Romani pueri) quam ualidiasime inter se opponun-tur. quid autem feci ego? iterum ei loco, ex quo expellendum erat emblema ineptum, genuinum textum restitui, ut eodem plane modo quo supra causa transpositionis explicanda sit. remotis autem uu. 322—332 egregie Horatius promisso suo uu. 3Ü6—308 dato stat: nam illud 'unde parentur opes' u. 310 sq., porro 'quid alat for-metque poetam' uu. 312—322, tuin 'quid deceat quid non' uu. 333—340, denique 'quo uirtus quo ferat error' uu. 341—344 explicatur.

De uu. 275—2S4 autem, quos iam dixi initio partis secundae

AD nOItATIUM.

conuenire, postea uidebimus: , nunc finem poeraatis perlustremus. et inde a u. 345 usque ad u. 390 recta omnia procedunt (neque enim uu. 3G1—05 addubitaudi iustam causam uideo), sed uu. 391 — 407 cui bono Ine essent et quid ad rem facerent, omnes fere pru-dentes (nam interpretum nihil nescientiuin turbam mitto) igaora-bant iuxta cum ignarissumis: D. lleinsius, Despi-ezius, Bouhierus, Ribbeckius, ]\I. Schmidtius, qui tamen ingenio potius indulgentes quam arte liane quaestionem dissoluentes uerutn nou attigerunt. nos liane quoque difficultatem probabiliter mox sublaturos esse con-fidimus, si de eis quae secuntur eonstabit. nam nee resectis uu. 391—407 cobaerent uu. 408—418 cum u. 390; et praeter expectat-ionem quaestio ilia, ingeniumne an ars plus ualeat, hoe loco trac-tatur: nam antea u. 295 poeta de illa re egit. faeileque intellegi-mus, sanum quidem scriptorem uu. 408—418 inter uu. 294 et 295 collocare debuisse; postquam enim demonstratum est limae laborem moramque perosam esse poetis Eomanis, egregie subiun-gitur hoe, utrum natura an arte carmen laudabile fiat (408 sqq); nee minus egregie quid hoc neglectuni consequatur ostenditur copu-latis uu. 410—18 et 295 sqq. et horum saltim partem (401—418 continuandos esse uersu 295) lïibbeckius quoque perspexit. iam superest ut nude uu. 391—407 hue delati sint enueleemus. nescio autem an idem ille grammaticus, quem iam bis siguis in exem-plaii suo positis ad faciendas transpositiones praue abusum esse cognouimus, ad uersum quoque 408 simile signum additum depre-henderit, quod false interpretaretur. nimirum cuin duobus locis prioribus (inter u. 135 et 153, porro inter 274 et 285) asterisci notam • x • inueniret, ea quae hac nota omissa indieabantur sup-plebat quantum potuit arreptis superioris carminis partieulis quibus-dam; ad uersum autem 408 cum extaret asterisci cum obelo •gt;lt;• —¹ nota (quae secundum Suetonium ed. lieiff. p. 139 adhibebatur in uersibus non suo loco positis), neglecto obelo simplicem asteriscum uidere sibi uisus ante 408 quoque intrusit uersus ex alia parte sumptos. dixerit hie aliquis: 'scio equidem ex Suetonio, Valerium Prohum in Horatio notas adposuisse eriticas [cf. Steupius, de Probis grammaticis, p. 48 sqq.]; at quomodo factum est ut duobus aliis loeis transponendis (240—243 et 323—332) nou asteriscus cum obelo, inter uersum autem 295 et 29G non simplex asteriscus asset adfixus, unde facili opera genuinum conexum grammaticus tuus parspicere potuit V cui interrogatori cum alia possunt respon-deri turn hoe, nihil magis quam tales notas eriticas obnoxias fuisse

AD HORATIüM.

omissioni. neque hercle quidquam miri aut insoliti habet, quod, cum notae illae partim sernatae partim interlapsae essent, grammaticus noster iu errores inductus est. omniumque minime hominis huius in errando infelicem peruersitatem etupebit, qui totum gram-maticorum antiquorum genus pernouerit. denique hoe addam. non ideo notarum criticarum auxilium arcessiui ut transpositionibus meis maiorem adderem fidem; immo pristina epistulae forma ex internis rationibus eruta, cum ad harum difficultatum ut ita dicam recessum penetrare uellem, aduerterunt animum atque obstupefactum tenuerunt mirae illae errorum congmentiae supra expositae; et hinc quid rei esset explorans mox perspexi nihil mero casu peccatum esse, sed certa ratioue omnium turbarum fontem posse patefieTi.

Itaque quos uersus 275—284 et 391—407 grammaticus ad lacunas explendas aliunde sumpsit, eos nunc in genuinum conexum restituamus oportet. continent autem breuem cum uniuersae poeseos turn singulorum eius generum historiam, ut prius fragmentum sua sponte sese prodat continiiationem esse alterius. coniunctis autem uu. 391—407 et 275—284 pro epistulae distributione non alius est locus quam in transgressu a prima parte ad secundam facto, nisi quod dubium uidebitur utrum ante an post uu. 73—85 sint in-serendi. illud tamen ut potius quam hoe uerum putem eo adducor quod rectius a descriptis principalibus poeseos generibus transeatur ad horum generum metra adumbranda quam ordine inuerso.

Quaestionem densis adhuc tenebris obrutam, in quibus discutien-dis anteriores critici nimis effrenata lubidine acti aut nihil aut parum profecerunt, tandem ad liquiduin perduxisse atque seruata epistularum Horatianarum indole atque proprietate auctori carmen dignum ita reddidisse mihi uideor ut simul perturbationum causa atque origo sit aperta. sed ueritas in lucem uindicata quo magis palam fiat utque ea eruta legentium animi cum uoluptate fruantur, totum carmen tale quale restituimus adponendum putauimus.

HORATII EPISTULA AD PISONES.

I. Humano capiti ceruicem pictor equinam

iungere si uelit et uarias inducere plumas undique conlatis membris, ut turpiter atrum desinat in piscem muiier formosa superne:

5 spectatum admissi risum teneatis, amici ?

credits, Pisones, isti tabulae fore librum

AD IIOUATIUM.

persimilem, cuius uelut aegri somnia uanae fingentur species, ut nee pes nee caput uni reddatur formae. 'pictoribus atque poetis 10 quidlibet audendi semper fuit aequa potestas.'

scimus, et liane ueniam petimusque damusque uicissiro; sed non ut placidis coeant inmitia, nou ut

13 serpentes auibus geminentur, tigribus agni.

136 nee sic incipies, ut scriptor cyclicus olim:

'fortunam Priami cantabo et nobile bellum.'

quid dignura tanto feret bic promissor biatu?

parturiunt montes, nascetur ridiculus mus.

140 quanto rectius bic, qui nil molitur inepte:

'die mibi, Musa, uirum, captae post tempora Troiae qui mores bominum multorum uidit et urbes'. non fumum ex fulgore, sed ex fumo dare lucem cogitat ut speeiosa debinc miracula promat, 145 Antipbaten Scyllamque et cum Cyclope Cbarybdim. nee reditum Diornedis ab interitu Meleagri,

nee gernino bellum Troianum orditur ab ouo;

semper ad euentum festinat et in medias res non seeus ac notas auditorem rapit et quae 150 desperat tractata nitescere posse, relinquit;

atque ita mentitur, sic ueris falsa remiscet,

152 primo ne medium, medio ne diserepet imum.

14 inceptis grauibus plerumque et magna professis

15 purpureus, late qui splendeat, unus et alter adsuitur pannus, cum lucus et ara Dianae

et properantis aquae per amoenos ambitus agros aut flnmen Rhenum aut pluuius describitur arcus; sed nunc non erat bis locus, et fortasse cupressum 20 seis simulare: quid boe, si fractis enatat exspes nauibus, aere dato qui pingitur? amphora coepit institui: currente rota cur urceus exit?

denique sit quiduis, simplex dumtaxat et unum. — maxima pars uatum, pater et iuuenes patre digni, 25 decipimur specie recti', breuis esse laboro,

obscurus fio; sectantem lenia nerui deficiunt animique; professus graudia turget;

serpit humi tutus nimium cautusque procellae; qui uariare cupit rem prodigialiter uuam.

AD nOKATIUM.

30 delpliinum siluis adpingit, fluctibus aprum: in uitium ducit culpae fuga, si cai'et arte.— Aemiliuin circa ludutn faber unus et unguis exprimet et mollis imitabitur aere capillos,

infelix operis summa, quia ponere totum 35 nesciet: hunc ego me, siquid compouere curem, non magis esse uelim, quam naso uiuere prauo , spectandum nigris oculis uigroque capillo. —

sumite materiam uestris, qui scribitis, aequam uiribus et uersate diu, quid ferre recusent 40 quid ualeant humeri: cui lecta potenter erit res, nee facundia deseret bunc nee lucidus ordo.

ordinis haec uirtus erit et uenus, aut ego fallor, ut iam nimo dicat iam nunc debentia dici pluraque differat et praesens in tempus omittat, 45 hoc amet hoe spernat pro re. sit eanninis auctor in uerhis etiam tenuis cautusque serendis:

dixeris egregie, uotum si callida uerbum reddiderit iunctura nouum. si forte necesse est indiciu monstrare recentïbus abdita rerum, 50 fingere cinclutis non exaudita Cetbegis

conueniet; dabiturque licentia sumpta pudenter, et noua fictaque nuper babebunt uerba fidem, si Graeco fonte cadent paree detorta. quid autem Caecilio Plautoque dabit Eomanus ademptum 55 Vergilio Varioque? ego cur, adquirere pauca

si possum, inuideor, eum lingua Gatonis et Enni sermonem patrium ditauerit et noua rerum nomina protulerit? licuit semperque licebit signatum praesente nota producere nomen.

GO ut siluae foliis priuos nudantur in annos

primaque dant*): ita uerborum uetus interit aetas, et iuuenum ritu florent modo nata uigentque. debemur morti nos nostraque: sine receptus terra Keptunus classes Aquilonibus arcet,

65 regis opus, sterilisue palus uix aptaque remis uicinas urbes alit et graue sentit aratrum,

ita de conicctura inccrta scripsi, quo legi saltim locus jiossit.

Al) nOBATIUM.

eeu cuvsum mutauit iniquom frugibus amnis doctus iter melius: mox talia facta peribunt,

nedum sermonum stet honos et gratia uiuax. 70 multa renascentur quae iam cecidere, cadentque quae nunc sunt in honore uocabula, si uolet ims, quern penes arbitrium est et ius et norma loquendi.

11. 391 Siluestris homines sacer interpresque deorum caedibus et uicta foedo deterruit Orpheus,

dictus ob hoc lenire tigres rabidosque leones.

dictus et Amphion, Thebanae conditor urbis, 395 saxa mouere sono testudinis et fide blanda ducere quo uellet. fuit haec sapientibus ansa, publica priuatis secernere, sacra profanis,

concubitu prohibere uago, dare iura raaritis,

oppida moliri, leges incidere ligno.

400 sic honor et nomen diuinis uatibus atque carminibus uenit. post hos insignis Homerus Tyrtaeusque mares animos in Martia bella uersibus exacuit; dictae per carmina sortes,

et uitae monstrata uia est; et gratia reguin 405 Pieriis temptata modis; luctusque repertus et longorum operum fiuis; ne forte pudori 407 sit tibi Musa lyrae sellers et cantor Apollo. 275 ignotum tragicae genus inuenisse camenae dicitur et plaustris uexisse poemala Thespis ,

quae canerent agerentque peruncti faecibus ora.

post hunc [lersonae pallaeque repertor honestae Aeschylus et modicis instrauit pulpita tignis 280 et docuit magnumque loqui nitique cothurno. successit uetus his comoedia, nou sine multa laude; sed in uitium libertas excidit et uim dignam lege regi; lex est aceepta, chorusque 284 turpiter opticuit sublato iure nocendi. — 73 res gestae regumque ducumque et tristia bella

quo scribi possent numero, monstrauit Homerus. 75 uersibus impariter iunctis querimonia prirnum,

post etiam inclusa est uoti seutentia compos;

quis tamen exiguos elegos emiserit auctor, grammatici certaut, et adhuc sub iudice lis est.

AD nOEATITJM.

Archiloclium proprio rabies armauit iambo: 80 hunc socci cepere pedetn grandesque cothurni ^ allernis aptum sermonibus ot popularia uincentem strepitus ct natum rebus agendis.

Musa dedit fidibus diuos puerosque deorura et pugilem uictorem et equora certaniine primura 85 et iuuenum curas et libera uina referre.

Descriptaa seruare uices operumque colores, cur ego, si nequeo ignoroque, poeta salutor? cur nescire pudens praue quam discere malo? 92 singula quacqne locum teneant soriiia deceniem;

uersibus exponi tragicis res comica non uolt, 90 indignatur item priuatis ac prope socco dignis carminibus narrari cena Tbyestae.

interdum taraeu et uocem comoedia tollit, iratuaque Chremes tumido delitigat ore; 95 et tragicus plerumque dolet sermone pedestri, Telephua et Peleus cum pauper et exul uterque proicit ampullas et aesquipedalia uerba,

si curat cor spectantis tetigiase quorella.

non satis eat pulcra esse poëmata: dulcia aunto 100 et, quocumque uolent, animum auditoria agunto. ut ridentibus adrident, ita flentibus adflent humani uoltua: si uis me flere, dolendum est primum ipai tibi; tunc tua me inforlunia laedent, Teleplie uel Peleu; male si mala fata loqueris, 105 aut dormitabo aut ridebo. triatia maeatum uoltum uerba decent, iratum plena minarum, ludeutem lasciua, seuerum aeria dictu.

format enim natura priua nos intus ad omnem fortunarum habitum: iuuat aut impellit ad irarn, 110 aut ad humum maerore graui deducit et angit ; post effert animi motus interprete lingua, si dicentis erunt fortunis absona dicta,

llomani lolleut equitea peditesque cacliinnum. intererit multum, diuosne loquatur au heros, 115 maturusne senex an adhuc floreute iuuenta feruidua, et matrona potens an sedula nutrix, mercatorne uagus cultorne florentia agelli.

AD HORATIÜM.

Oolclms an Assyrius, Thebis nutritus an Argis. — aut famam sequere aid sibi conuenienlia fingc, 120 scriptor honorandus si forte reponis Achillem, impiger, iracundus, inexorabiiis, acer iura neget sibi nata, nihil non arroget armis. sit Medea ferox inuictaque, flebilis Ino,

perfidus Ixion, J.o uaga, tristis Orestes.

125 siquid inexpertum scenae committis et audes personam formare nouam, seruetur ad imum qualis ab iucepto processerit, et sibi constet, difficile est proprie communia dicere; tuque rectius Iliacum carmen deducis in actus 130 quam si proferres ignota indictaque praue.

publica materies priuati iuris erit, si non circa uilem patulumque moraberis orbem, nee uerbo uerbum curabis reddere üdus interpres, nee desilies imitator in artiiin ,

135 imde pedem proferre pudor uetet aut operis lex. 240 ex noto fictiun carmen sequar, ut sibi quids speret idem, sudet multum frustraque laboret ausus idem: tantum series luneturaque pollet, 243 tantum de medio sumptis accedit honoris. 153 tu quid ego et populus mecum desideret, audi;

spectatoris eges aulaea manentis et usque 155 sessuri, donec cantor 'uos plaudite' dicat:

aelatis cuiusque notandi sunt tibi mores, mobilibusque decor, maturis dandus et annis. reddere qui uoces iam scit puer et pede certo signat humum, gestit paribus conludere et iram 160 colligit ac ponit temere et mutatur iu boras, inberbus iuuenis, tandem custode remoto,

gaudet equis canibusque et aprici gramine campi, cereus in uitium flecti_; monitoribus asper,

utilium tardus prouisor, prodigus aeris, 1C5 sublimis cupidusque et amata reliuquere peraix. couuersis studiis aetas animusque uirilis quaerit opes et amicitias, inseruit honori, commisisse cauet, quod mox mutare laboret.

multa senem circumueniunt incommoda, uel quod 170 quaerit et iuueutis miser abstinet ac timet uti,

Aü HORATITJM.

nel quod res omnis timide gclideque ministrat dilator spe, longus, iaers pauidusque futuri, difficilis, queruluSj laudator temporis acti se puero, castigator censorque minorum. 175 mnlta ferunt anui uenientes commoda secum, multa recedentes adimuut: ne forto seniles mandentur iuueni partes pueroque uiriles;

semper in adiunctis aenoque morabimur aptis. — aid agitur res in scenis aid acta refertur. 180 segnius inritant animos demissa per aurem

quam quae sunt oculis subiecta fidelibus et quae ipse sibi tradit spectator, non tarnen intus digna geri promes in scenara, multaque tolles ex oculis quae mox narret facundia praesens. 185 ne pueros coram populo Medea trucidet

aut humana palam coquat exta nefarius Atreus, aut in auem Procne mutetur, Cadmus in angnem quodcumque ostendis mibi sic, incredulus odi,— neue minor neu sit quinto productior adu 190 fabula, quae nosci uolt et spectanda reponi. nee deus intersit, nisi dignus uindice nodus inciderit; nee qnarla loqui persona laboret. — actoris partes chorus officiumque uirile defendat, neu quid medios intercinat actus 195 quod non proposito conducat et haereat apte.

ille bonis faueatque et consilietnr amice et regat iratos et amet paeare timentis.

ille dapes laudet mensae breuis, ille salubrem iustitiam legesque et apertis otia portis.

200 ille tegat commissa, deosque precetur et oret ut redeat miseris, abeat fortuna superbis.

tibia non, ut nunc, orichalco uincta tubaequo aemula, sed tenuis simplexque foramine pauco adspirare et adesse choris erat utilis atque 205 nondum spissa nimis complere sedilia llatu,

quom fano populus numerabilis, utpote paruos, et frugi castusque uerecundusque coibat.

postquam coepit agros extendere uietor et urbes latior amplecti murus uinoque diurno 210 placari Genius festis impune diebus

AD nORATIUM.

accessit numerisque modisque licentia tnaior.

indoctus quid enim saperet liberque laborum rusticus urbano confusus, turpis honesto?

sic priscae motumque et luxuriem addidit arti 215 tibicen traxitque uagus per pulpita uestcm;

sic etiam fidibus uoces creuere seueris,

et tulit eloquium insolitum facundia praeceps, utiliumque sagax rerum et diuina futuri sortilegis non discrepuit sententia üelphis. — 220 carmine qui tragico uilem certauit ob bircum mox etiam agrestis Satyr os nudanit et asper incolumi grauitate iocum temptauit eo quod inlecebris erat et grata nouitate morandus spectator functusque sacris et potus et exlex. 225 uerum ita risores, ita commendare dicacis conueniet Satyros, ita uertere seria ludo, ne quicumque deus, quicumque adbibebitur heros, regali conspectus in auro nuper et ostro,

migret in obscuras Immili sermone tabernas, 230 aut, dum uitat humum, nubes et innnia captet. effutire leuis indigna Tragoedia uersus,

ut festis matrona moueri iussa diebus,

intererit Satyris paulum pudibunda proteruis. non ego inornata et dominantia nomina solum 235 uerbaque, Pisones, Satyrorum scriptor amabo, nee sic enitar tragico differre colori,

ut nihil intersit, Dauosne loquatur et audax Pythias emuncto lucrata Simone talentum, 239 an custos famulusque dei Silenus alumni.

244 siluis educti caueant me iudice Fauni,

245 ne uelut innati triuiis ac paene forenses

aut nimium teneris iuuenentur uersibus umquam , aut inmunda crepent ignominiosaque dicta: offenduntur enim quibus est equos et pater et res, nee, siquid fricti ciceris probat et nucis emptor, 250 aequis accipiunt animis donantue corona. —

syllaba longa breui subiecta uocatur iambus, pes citus; unde etiam trimetris adcrescere iussit momen iambeis, cum senos redderet ictus primus ad extremum similis sibi; mox tarnen idem,

AD HORATIUM.

255 tardior ut paulo grauiorque ueniret ad auris, spondeos stabilis in iura paterna recepit commodus et paliens, non ut de sede secunda cederet aut quarta socialiter. liic et in Acci uobilibus trimetris apparet rarus et Enni; 260 in scenam missus qnos magno pondere nersus aut operae celeris nimium curaque carentis aut ignoratae premit artis crimine turpi.

non quiuis nidet inmodulata poëmata index, et data Romania nenia est indigna poetis. 205 idcircone uager scribamque licenter, an omnis nisuros peccata putem mea, tutus et extra spem ueniae? cautns nitaui denique culpam, non laudem merui. nos exemplaria Gracca nocturna uersate manu, nersate dinrna. 270 at uestri proani Plautinos et nnmeros et

landauere sales, nimium patienter utrumque, ne dicam stulte, mirati, si modo ego et nos 272 scimus innrbannm lepido seponere dicto.

323 Qrais ingenium, Qrais dedit ore rotundo

Musa loqui, praeter laudem nullius auaris: 325 liomani pueri longis rationibus assem discunt in partes centum diducere. 'dicat Alius Albini: si de quincunce remota est uncia, quid superat? poteras dixiase'. triens. 'en! rem poteris seruare tuam. redit ungia, quid fit?' 330 semis. — at hacc animos aerugo et cura peculi

cum semel imbuerit, speramua carmina fingi 332 posse linenda cedro et leui seruanda cupresso? 285 uil intemptatum nostri liquere poetae

nee minimum meruere decus, ueatigia graeca ausi deserere et celebrare domestica facta,

uel qui praetextas nel qui docuere togatas: nee uirtute foret clarisque potentius armis 290 quam lingua Latiurn, si non offenderet unum quemque poetarum limae labor et mora, nos, o Pompilius sanguis, carmen reprehendite, quod non mult a diea et multa litura coercuit atque 294 perfectum deciens non castigauit ad unguem.

AD HOHA.ÏIU Mi

III. 408 Natura fieret laudabile carmen an arte

quaesitum est: ego nee studium sine diuite uena 410 neo rude quid prosit uideo iugenium: alterius sic altera poscit opem res et coniurat amice.

qui studet optatam cursu coutingere metam,

multa tulit fecitque puer, sudauit et alsit,

abstinuit uenere et uino; qui Pythia cautat 415 tibicen, didicit prius extimuitque magistrum.

nunc satis est dixisse; 'ego mira poëmata pango; occupet extremum scabies; mihi turpe relinqui est 418 et quod non didici sane nescire fateri.'

295 iugenium misera quia fortunatius arte credit et excludit sauos Helicone poetas Democritus, bona pars nou unguis ponere curat, non barbana, secreta petit loca, balnea uitat, nanciscetur enim pretium nomenque poetae,

300 qui tribus Aulicyris caput insanabile numquam tonsori Licino commiserit. o ego laeuos,

qui purgor bilem sub ucrni temporis lioram! non alius faceret meliora poëmata:nerum nil tanti eat: ergo fungar uice cotis, acutum 305 reddere quae ferrum ualet exsors ipsa secandi:

mums et officium, nil scribens ipse, docelo

309 scribendi rede, sapere est et principium et fbns,

unde parentur opes, quid alat formetque poetam, quid deceat quid non, quo uirtus quo ferat error.

310 rein tibi Isocraticae poterunt ostendere cartae, uerbaque prouisam rem non inuita sequentur. qui didicit patriae quid debeat et quid amicis,

quo sit amore parens, quo frater amandus et hospes, quod sit conscripti, quod iudicis officium, quae 315 partes in bellum missi ducis: ille profecto reddere personae scit conuenientia cuique.

respicere exemplar uitae morumque iubebo doctum imitatoren! et uiuas bine ducere uoces. interdum speciosa locis morataque recte 320 fabula nullius ueneris, sine poudere et arte ualdius oblectat populum meliusque moratur 322 quarn uersus inopes rerum nugaeque canorae.

333 aut prodesse uolunt aut delectare poetae,

AD HOHATIUM.

aut siraul et iucunda et idonea dinere uitae:

335 quidquid praecipies, esto breuis, ut cito dicta percipiant animi dociles teneantque fideles;

omne superuacuum pleuo de pectore manat.

ficta uoluptatis causa sint proxima ueris,

nee quodcumque uolet, poscat sibi fabula credi,

340 neu pransae Lamiae uiuom puerurn extrabat aluo.

centuriae seniorum agitant expertia frugis,

celsi praetereunt austera poëmata llamnes:

omue tulit punctum, qui miscuit utile dulci,

lectorein delectando pariterque monendo-345 bic meret aera liber Sosis, bic et mare transit et longuin noto scriptori prorogat aeuom.

sunt delicla tamon, quibus ignouisse uelimus:

nam neque chorda sonnm reddit, quem uolt manus et mens, poscentiquo grauem persaepe remittit acutum,

350 nee semper ieriet quocumque minabitur arcus.

uerum ubi plura nitent in carmine, non ego paucis oiTendor maculis, quaa aut incuria fudit aut bumana parum cauit natura. quid ergo est?

ut scriptor si peccat idem librarius usque 355 quamuis est monitus, uenia caret, et citbaroedus ridetur, chorda qui semper oberrat eadem:

sic mibi, qui mul turn cessat, fit Choerilus ille,

quem bis terue bonum cum risu miror; et idem indignor, quando raagnus dormitat Homerus;

360 uerum opere ia Ion go fas est obrepere somuum.

ut pictura, poësis: erit quae, si propius stes,

te capiat magis, et quaedam, si longius abstes;

haec amat obscumm, uolet haec sub luce uideri,

iudicis argutum quae non formidat acumen;

3(35 haec placuit semel, haec deciens repetita placebit.

o maior iuuenum, quamuis et uoce paterna fingeris ad reclum et per te sapis, hoc tibi dictum tolle memor, eer lis medium et tolerahile rebus recte concedi; consultus iuris et actor 370 causarum medioeris abest uirtute diserti

Messalae nee scit quantum Oascellius Aulus,

sed tarnen in pretio est: mediocribus esse poctis non homines, non di, non concessere columnae.

AD IIORATIUM.

ut gratas inter mensas symphonia discors 375 et crassum unguentum et öardo com melle papaiiei' offendunt, poterat duci quia cena sine istis: aic animis natum inuentumque poema luuandis, si paulum summo decessit, uergit ad imum.

ludere qui nescit, campestribus abstinet armis, 380 indoctusque pilte disciue trochiue quiescit,

ne spissae risum tollant impune corouae:

qui nescit uevsus tamen audet fingere. 'quidui?

liber et ingenuus, praesertim census equestrem sum mam nummorum, uitioque remotua ab omni?' 885 tu nihil inuita dices faciesue Minerua:

id tibi indicium est, ea mens: siquid tamen olim scripseris, in Maeci descendat iudicis auris et patris et nostras, nonumque prematur in annum, membranis intus positis: delere licebit 390 quod non edideris: nescit nox missa reuerti,

419 ut praeco, ad merces turbam qui cogit emendas,

420 adsentatores iubet ad lucrum ire poeta dines agris, diues positis in fenore nummis.

si uero est nnctus, qui rectam ponere possit et spondere leui pro paupere et eripere artis litibus implicitum, mirabor si sciet inter

425 noscere mendacem uerumque beatus amicum.

tu, sen donaris sen quid donare uoles cui,

nolito ad uersus tibi factos ducere plenum laetitiae; clamalnt enim 'recte! bene! pulcre!' pallescet super his, etiam stillabit amicis 430 ex. oculis rorem, saliet, tundet pede terram.

ut qui conductae plorant in funere, dicunt et faciunt prope plura dolentibus ex animo, sic derisor uero plus laudatore mouetur.

reges dicuntur multis urgere culullis 435 et torquere mere, quem perspexisse laborent,

an sit amicitia dignus: si carmina condes, numquam te fallant auimi sub uolpe latentes. Quintilio siquid recitares, 'corrige sodes hoe' aiebat 'et hoe.' melius te posse negarea, 440 bis terque expertum frustra: delere iubebat,

et male non natos incudi reddere uersus.

AD IIORATIUM.

si defendere delictum quam uertere malles,

nullum ultra uerbum aut operam insumebat inanem, quin sine riuali teque et tua solus amares.

445 uir bonus et prudens uersus reprehendet inertis, culpabit duros, incomptis adlinet atrum transuorso calamo signum, ambitioaa recidet ornamenta, parnm claris lucem dare coget,

arguet ambigue dictum, mutanda notabit,

450 Het Aristarcbus nee dieet 'cur ego amicum offendam in nugis?' hae nugae seria ducent in mala derisum semel exceptumque sinistre.

ut mala quem scabies aut morbus regius urget aut fanaticus error et iracunda Diana,

455 uesanum tetigisse timent fugiuntque poetam qui sapiunt; agilant pueri incautique secuntur. bic dum sublimis uersus ructatur et errat,

si ueluti merulis intentus decidit auceps in puteum foueamue, licet 'succurrite' longum 4G0 clamet 'io ciues!', non sit qui tollere curet.

si curet quis opem ferre et demittere funem, 'qui seis, an prudens hue se deiecerit atque seruari nolit' dicam, Siculique poetae narrabo interitum. deus inmortalis baberi 4G5 dum cupit Etnpedocles, ardentem frigidus Aethnam insiluit. sit ius liceatque perire poetis:

inuitum qui seruat , idem facit occidenti.

nee semel hoc fecit, nee, si retractus erit iam,

fiet homo et ponet famosae mortis amorem.

470 nee satis apparet, cur uersus faetitet, utrum minxerit in patrios cineres, an triste bidental mouerit incestus: certe furit, ac uelut ursus, obiectos caueae ualuit si frangere clatros,

iudoctum doctumque fugat recitator acerbus; 475 quem nero arripuit, tenet occiditque legendo, non missura cutem nisi plena cruoris hirudo.

Eestat ut carmen eo quo descripsi ordine reformatum num omni ex parte plaeere possit examinemus. sed hoc officio tu ipse, lector

AD HORATIUM.

candide, functus ea perlegendo. quodsi epistularis huius opusculi naturae, qualem in initio disputationis meae adumbraui, bene memor perlegeris, concedas oportet in unaquaqiie parte singula ex singulis apta esse, omnia loco idoneo suoque proferri, denique iam poema Horatio auctore dignum haberi. sin erunt aliqui (nec omnibus mea me probaturum esse scio), quibus de hoc illoue supersint scrupuli quique unam et alteram rem uelint aliter esse institutam, el remi-niscantur aliud esse munus criseos pliilologicae, aliud aestheticae. philologi est ea quae ob certas indubitatasque causas a scriptore aliquo dicta esse nequeunt demonstrare et pro uiribus emendare. hoc ego feci et ab his particulis, quas eis locis quibus in codd. extant ab Horatio ipso nullo pacto insertas esse inuictis argumentis apparet, profectus ad uerum eruendum processi, priores cum contra rationibus maxime aestbeticis ducti et artis poeticae speciem quan-dam perfectam adferentes non possent nou aberrare a uero. horum igitur exempla caueant isti mei reprehensores neue librariis ea dent culpae quae, si sunt uere culpanda, rectius imputabunt Horatio, qui tamen paratam habet apud omnes prudentes excusationem inde, quod artem poeticam consummatam edere neutiquam intendit.

IV.

AD PE0PERT1UM.

I 2, 9—14*):

Aspice, quos summittat humus formosa colores

Et ueniant hederae sponte sua melius ;

Surgat et in solis fonnosius arbutus autris,

Et sciat indocilis currere lymplia uias.

Litora uatiuis collucent picta la pillis,

Et uolucres nulla dulcius arte canunt.

In nno enuntiato bis uocabulum 'formosus' praeter necessitatem esse adhibitum, non crediderunt qui de poetae Umbri arte rectam sententiam mente sibi formabant. compluria igitur u. 11 ab Hein-sio, lientleio, Lachmanno temptata sunt, qui in criticae regulas pec-cauerunt, cum sedem uitii quaererent loco integerrimo, non ibi ubi sua sponte oculis attenti medici sese obfert uulnus. nam u. 9 'humus formosa', quantumuis per se bona, in hac sententiarum serie mala est. animum aduerte ad singularem artem, qua in uno-quoque uersu poeta exprimit illud, natiuam pulcritudinem praeualere (u. 10 'sponte sua'; 11 lu solis antris', id est, desertis quae num-quam accessit pes humanus; 12 'indociles'; 13 'natiuis'; 14 'nulla arte'), et eundem poetam huius disputationis ita initium fecisse pu-tabimus, ut u. 9 poneret quod ambiguum esset quam maxime?

') numeros sequor editionis Lachmannianae minoris a 1820.

AD PROPEUTIUM,

quippe humus tam arte quam natm-a üt formosa, ut hoe nihil acl propositum pertineat. nam quod Lachmannns eumque secuti alii sibi persuaserunt, 'sponte sua' e uersu proximo hue arcessi debere, suo iure Keilius impugnauit [obseru. crit. p. 32], 'quandoquidem id, in quo omnis uis posita est, in prioro enuntiati membro omitti non poterat'. fitque ea arcessitio eo diffieillima quod (ipso Lachmanno agnoscente) u. 10 claudicantem constructionem stabilire oportet re-cepta Italorum correetione 'ut ueniant'. itaque criticus ciroiunspeetus ipsi illi 'humus formosa', non u. 11, inesse mendum iudicabit. perielitati simt autem Heinsius 'nemorosa', Wakefieldus 'non uorsa', Keilius 1.1. 'museosa'. quorum temptaminum primum ultimumque eadem qua lectio tradita ambiguitate laborat, secundum ineptum est. non dubito quin poeta uoci 'humus' epitheton adiecerit, in quo (quemadmodum u. 11 in 'solis') inculti notio cogitatione tantum adsumatur. corrige 'quos summittat humus dumosa colores'; cf. Pla-cidus p. 32, 1 Deuerl. 'duamum, ineultum'. et passim dumi et dumeta neglecta et auia audiunt. sub his autem dumis flores uarios bellosque sua sponte gigni et erescere, non ignorat qui rerum na-turam nouit.

Ibid 23, 24;

JNon illis studium uulgo conquirere amantes:

Illis ampla satis forma pudicitia.

ridiculum uitium satis mirari nequeo nondum de medio esse subla-tum. nam pudicitia, sine hie pro appositione siue pro ablatiuo su-mis, nullam dat formam. heroinae illae nu. 15—2ü enumeratae non studebant formae cultu atque elegantia amatorum do uulgo multi-tudinem, qua ut Thais Laisque et Phryne gloriarentur, ad se ad-licere; aed summa illis laus erat uni uiro placere unique castitatem seruare. lege 'illis ampla satis f«ma pudicitia'. similiter habes I 15, 22 'Argiuae fama pudicitiae'.

1 5, 7—12:

Non est illa uagis similis eollata puellia;

Molliter irasei non solet illa tibi.

Quod si forte tuis non est contraria uotis,

At tibi eurarum milia quanta dabit!

Non tibi iam somnos, non illa relinquet ocellos: Illa feros animis adligat una uiros.

AD PBOPEHTIUM.

Guilelmus Fischer in dissertatione Bounensi a. 1863, cni 'de locis quibusdam Propertianis' est tilulus, inter alia minime inscita de hoc loco ita cg-it ut 'conlata', prorsus quippe superfiuum languidum-que, a Propertio ueaisse negaret. cuius rationi nemo nou, puto, lubenter adstipulabitur, nemo nou aduersabitur eidem temptanti 'contacta'. sed ambigua est emendatio. et olim quidem, 'conlata' non pro 'comparata' sed ex noto participii usu pro 'comparabilis' sumendum esse ratus, ualde mihi placebam iu hoc inuento 'similis conlataq; uellis', hoc est, 'conlataquo bellis.' sed scrupulum mox iuiecit, quod 'bellae' numquam substantiue (quemadmodum non ita raro 'formosae' apud Propertium) ponitur. itaque nunc eo adducor, ut rescribam 'similis cowparque puellis'. nam 'par' et 'similis' saepe a Latinis coniunguntur: of'. Fr. Uaasius ad Öenecae uol. 1 praef. p. VII et Priapei XXXVII u. 12 'conpar consiinilisque'. ceterum prouenit istud 'conlata' ex elegiae superioris u. 9.

Versus sequentis corruptio non fugit doctos. et in plerisque quidem oditionibus receptum est Italorum comraentum baud inficetum 'non sciet ilia tibi.' sed hoc quoque habet, quo offendamur. quid enim? num uagarum leuiumque puellarum est proprium (hoc autem necessario statuendum est recepto illo 'non sciet illa') molliter tan-tummodo amatoribus irasci et grauem furorera omnino nescire? incongrua ista oppositio est. nihilo autem melior fit res Laclimanni coniectura 'non solet illa: time', tu uero emenda:

molliter irasci non solet illa «ibi.

Propertius igitur Cynthiam (quam aliis quoque locis segregat a turba uulgarium et sponte peccautium mulierum) ut inuite peccare, ita, cum peccauerit, uix sibi ignoscere et iram de se conceptam in miserum corruptorem effundere (u. 10) affirmat. mirum autem est ita u. 9 de eadem Cjmthia dici, quasi facile sit morem gestura Gallo. sed hie dubitantibus nobis ipsi succurrunt codices, nam illud 'tuis uotis' in libris interpolatis (ut Groningauo) habetur; boni fide-que digui (quorum praeter Neapolitamim conlatos babeo non paucos) legunt 'quod si forte ruis non est contraria nostris', ut hoc in ar-chetypo olim lectum fuisse extra dubitationem sit positnm. ex quo iam anteriores critici alia extuderunt, ut 'ausis' uel 'animis nostris', in eo falsi quod 'nostria' retinuerunt; nam uerba ad Galium spectantia potius 'nestris' flagitant. itaque Ileinsius 'ausis — uestris' probante Hemsterhusio praetulit. et 'uestris' pro 'nostris' refictum (sexcentiens autem has uoculas commixtas esse nemo nescit) ut nos quoque probamus, ita longe abicimus 'ausis'. nam magnum aliquid

AD rnOl'EKTlUM.

commemoretur oportet, cui tandem Cynthia quasi coada cessura sit. et, qui turn erant Romae mores, una res fere onines puellas uel castas bonasqne corrumpere ualuit, scilicet aurmn. et his pelliciis quam facile Cynthia qnoque succumberet, ipse Properlins cum summo suo dolore expertus non ignorabat. quam sententiam in hunc ferme modum poeta exprimere potuit:

quodsi forblt;»is non est contraria westris.

nam 'uester' pro eo quod est 'tuns' dici constat; singularem autem et pluralem ('ut hie 'uestris' et 'tibi') itidem iuxta positos babes I 12, 1 sq.

His curis, pergit poeta, ilia nullam iam quietem, nullam fas-tum tibi esse patietur; ilia enim ^cferos animis adligat una uiros', in his uerbis 'animis' interpretantur 'iracundia' aut 'fastu et uehc-mentia'. sed his nulla puella ad se uincire solet amatores. quos adligat potius corporis pulcritudine formaque. huic si (ut in Cynthia) ac-cedunt animi mentisque bona, potest talis femina ita uiros capere captosque tenere, ut superbae fastum patienter tolerent omniaque eins iussa exequantur. 'animis' igitur rectum non est. praeterea quo in uersu illo uox 'una' spectet non satis dispicitur. qua duce resti-tue oppositionem frequentissime apud poetas latinos obuiam (cf. ex. gr. Prop. I 13, 25):

ilia feros omnis adligat una uiros.

Cynthia eis quibus excellit uirtutibus instructa potest una omnes uiros quantumuis feros durosque ita ad se uincire ut firmiter ad-haerescant seruiantque fideliter; unde tibi quoque in amore illo certum auguror seruitium. quod accuratius definitur eis qui eecuntur uersibus.

In libri primi elegia septima Guil Fischerus rectissime uersus ultimos 25 et 20 traiecit post u. 14. uelletn, etiam distichon an-tecedens, uu. 23 et 24, ibidem collocasset (hie ut uersuum ordo existat: 1—14; 23—20; 15—22). nam, quod est propositum ear-minis, in uerbis 'tunc ego Eomanis praeferar ingeniis' apte claudi-tur; iuuenum autem commemoratio post ilia est otiosissima, iaste fit post uu. 9—14. nam iuuenum illam in poetae sepulcro escla-mationem (u. 24) cur medio carmini adsignare non liceat, meute non adsequor Fischerique ea de re disputationem minime comprobo.

AD PROPEHTIUM.

18, 21—24:

Nam me non ullae poterunt corrumpere taedae,

Quin ego, uita, üio limine uerba querar.

Nee me deficiet nautas rogitare citatoa 'Dicite, quo portu clausa puella mea est?'

dominae licet periurae nnmquam se et ipsum fidem esse negaturum promittit poeta, quo durae puellae animum tangeret; uel absentis in limine querellas se profusurum nee quidquam quominns de eins fatis certior fieret praetenuissurum. inest antem uerbis supra excrip-tis macula orationis: quam antequam tollam, breuiter diuam, pro 'taedae' (quod debetur correctoribus Italis) omnes codices integros 'de te' exhibere. non extat alter locus, quo 'taedae' aeque ac 'faces' amores. significent; nam pro puellis 'taedas' dici, id quod ipse olim cum aliis multis opinabar, recte reiecit Lachmannus ad Prop. II 7, 8. neque est cur aut spernamus illud 'de te quin ego — querar' aut in 'non ullae' (scil. puellae) substantiue posito offendamur. iam uertamus nos ad eam quae minori uersui insedit corruptelam sanan-dam. in duas autem partes priores discesserunt, cum hi in uoce 'uita' illi in eo quod est 'uerba' uitium quaererent; sed neutri protulerunt, in quo scrupulus non restet. equidem accedo eis, qui ex 'uita' ge-nuinam lectionem eliciendam censuerunt. nee enim bene fieri potest ut poeta, quam u. 1 'dementem' et u. 17 'periuram'uocauit, ean-dem u. 21 blandissima usus adlocutione uitam suam appellauerit. qui si n. 4ü hoc suum carmen nocat 'blandum', magis sensus tener-rimi amoris plenos quam uerba fortia et subdura spectauit. hine illi 'uita' siue 'tuta' (ut nonnulli codd. liabeut) substitueadum puto epitheton in querellis sollemne: 'de te quin areata tuo limine uerba querar'.

Ibid. 39—42;

Hanc ego non auro, non Indis flectere conchis,

Sed potui blandi carminis obsequio.

Sunt igitur Musae, neque amanti tardus Apollo,

Quis ego fretus amo: Cynthia rara mea est.

de noce 'obsequio' recte hie interpretanda despero; uide an dignius sit poeta hoce 'blandi carminis acUo(\mo'. confidentius disserere posse uideor de u. 42 nee enim Apolline Musisque fretus amat, sed flectit obstinatam duramque puellam et uietoriam reportat. lege 'quis ego fretus ouo\ Cynthia rara mea est', non paucis autem locis ouandi uerbum librariorum neglegentia in amandi corruptum est; eic ex. gr. in Auiani fabulae XVIII u. 4 'rursus et e paatu turba rediret

AD PIKXPERTIUM.

amans' uox ultima in Jonge plurimis eisque antiqnissimis libris extat, id quod uerum est 'ouans' duo codices seruauerunt.

I 9, 1—10:

Dicebam tibi uenturos, irrisor, amores,

Nac tibi perpetuo libera uerba fore.

Ecce iaces supplexque uenis ad iura puellae,

Et tibi nunc qiiouis imperat empta modo.

5 Non me Chaoniae uincant in amore columbae Dicere, quos iuuenes quaeque puella domet.

Me dolor et lacrimae merito fecere peritum:

Atque utinam posito dicar amore rudis!

Quid tibi nunc misero prodest graue dicere carmen 10 Aut Amphioniae moenia flere lyrae?

Plus in amore ualet Mimnermi uersus Homero;

Carmina mansuetus lenia quaerit Amor.

I, quaeso, et tristis istos compone libellos,

Et cane quod quaeuis nosse puella uelit.

15 Quid si non esset facilis tibi copia? nunc tu Insanus medio flumine quaeris aquam.

u. 4 'quouis' Itali dedere interpolatione obuia, cum 'quaeuis', quod libri fide digni tradunt, ut reliqua uerba leguntur, nihili sit. iam 'empta' uulgo accipiunt (et aliter accipi sane nequit) de seruula ali-qua a l'ontico adamata; id quod iure meritoque iam Heimreichio [nouae quaestt, Propert. p. (jG9] bilem mouit. ceteris autem rationi-bus non ineptis adicere omisit uir ille doctus causam praecipuam, cur 'empta' ilia sit ficticia putanda. nempe quanam puella Ponticus flagraret, omuino nesciit Propertius; id quod ita ut dubitationi non sit locus indicant carminis noatri uersus ultimi: 'quare, si pudor est, quam primum errata fatere: dicere, quo pereas, saepe in amore leuat'. itaque non in 'quaeuis', sed in 'imperat empta' mendum cubat. restitue; 'et tibi nunc quaeuis it clea, lt;empta modo'; id est, omnes puellas antea contempsisti, quas nunc unius amore saucia pro deabus liabes. 'it dea' pro 'est dea', ut II 1, 8 'gaudet laudatis ire superba comis' et saepius. 'tibi' autem idem fere atque 'secundum tuam sententiam' ualet: cf. Catulli 86, 1 'Quintia formosa est multis, mibi candida, longa, recta est' aliaque.

Nullum uatem certiorem esse in diuinandia iuuenum amoribus

AD PROPERTIUM.

quam se, poeta affirmat in eis quae secuntur; nam omnia amoris mala in semet ipso expertum nosse se, quibns indiciis pectoris aes-tus prodatur. sed si eidem mille per annos Cynthiae fastus perpeti per fata humana licuisset, numquam credo eo scientiae peruenturus fuisset ut 'quos iuuenes quaeque puella domet' edicere posset, quod quo modo, per deos te oro, consequeretur? scripsisse potius uidetur 'quos iuuenes quamque puella domet', hoc sensu: possum ego certe dicere, qui iuuenes quantopere (siue leniter siue uehementer) puel-lae alicuius amore ardeant. quod ad illud 'quos quamque' attinet, cf. ex. gr. Nepos Timol. 2 'oculis cerneretur, quem et ex quanto regno ad quam fortunam d^tulisset'. olim conieceram 'quos iuuenes quando puella domet' (de 'quando' cf. L. Muellerus d. r. m. p. 337); Bed mitius remedium praefero.

Verbum dicendi quod intra qnatuor uersus (G—!)) ter est repeti-tum, in hoe poeta tersissimo excusari nequit. et iam saepius memo-raui alibi, idem uocabulum, si absunt figurae rhetoricae, demum tertio quoque uersu a bonae notae poetis latinis iterari solere. corrige ergo u. 9 'atque utinam posito dï/car amore rudis': utinam me liabeant uocentque homines in amore rudem, modo hunc ipsum ponere liceat. u. 13 anteriores critici recte improbabant illud 'tristis istos compone libellos', nam etsi 'componere' interdum aequat fere 'deponere' (adferunt 'componere arma' similiaque), tarnen 'componere libellos' unam habet certain stabilemque sententiam, qua ipse 1'ro-pertius carminis septimi itidem ad Ponticum dati u. 19 dixit 'et frustra cupies mollem componere uersum'. tristis autem libelli, ut-pote mollibus oppositi, cum sint carmina seuera ac grandia (ut 1'ontici Thebais), 'depone' nel 'sepone'coniecerunt. tu restitue potius 'tristis istos iam pone libellos'; nisi forte 'istos compeice libellos' magis tibi adridebit.

Versus ultimos post priorum hariolationes bene Hertzbergius ita expediuit, ut ad illud 'facilis tibi copia' supplendum diceret 'canendi'. nam quod I 7, 19 sq. praedixerat poeta, nunc accidit: carminibus amatoriis condendis imparem se prolitetur Ponticus. hoe praemisso lectorem attentum non fugiet, uerba 'quid si non esset' uix sana esse, quorum forma genuina haec debet fuisse: 'quid? sic non e^tet facilis tibi copia?', i. e., in hoc rerum statu, cum tu incensus sis amoris aestu, non facile mollia poëmata compones ? hoe mihi indicio est, te tua bona non nosse, te nondum uero amore tactum esse (u. 17 eq.).

AD PROPEimUW.

I 15, 29—34:

Muta prius uasto labentur flumina ponto,

Annus et inuersas duxerit ante uices Quam tua sub nostro mutetur pectore cura: Sis quodcumque uoles, non aliena tamen;

Quam mihi ne uiles isti uideantur ocelli,

Per quos saepe mihi credita perfidia est.

incredibile est pessimam Mureti coniecturam 'muta' (nam ccdd. 'multa' tradunt) potuisse a Lachmanno, Hauptio, L. Muellero in uer-borum contoxtum recipi. quid enim illi inest, quod rerum naturae repugnet? uide Rhenum in hac Batauia senis instar cursum longum peragentem: quam ille mutus mari influit! solitam autem poetis latinis in his dSovdrots imaginem, qua flumina ad fontes 'uersa' dicuntur, propterea hie uitauit Propertius, quod statim uersu sequent! 'uices inuersas' posuit. dudurn autem tam bona correctie huic loco inuenta est, ut quomodo ea ab quoquam sperni potuerit difficile sit intellectu. quid enim apertius est Passeratii comraento 'nulla prius uasto labentur flumina ponto'? cf. aetatis Neroneae poeta iu Anth. lat. I 440, 5 sq. 'Ante . . . et Ehodanus nullas in mare ducet aquas', hacteuus alienae coniecturae adsertores extitimus: nunc nostram rem agemus. nam id quod in u. 33 initio legitur 'quam' ab sententia respui, consentiunt fere docti. qui cum 'nam mihi' aut 'tam mihi' similiaue conicerent, omiserunt non 'mihi', sed 'tibi' praeberi a codd. optimis. et alio quam quo illi tetenderunt ducit loci eonexus, secundum quem dicit poeta: tu, qualiscumque es, semper mihi cara eris, modo ne adeo contemnas oculos tuos (quibus ego, quamuis fallacibus, lubenter tarnen saepe credidi), ut per eos per-iures, immemor deorum poenae (u. 35 sqq.). itaque ad id quod posuerat u. 32 condicionem quandam suliungit, plane ut I 2, 31 sq.: 'his tu semper eris nostrae gratissima uitae, taedia dum miserae sint tibi luxuriae'. hinc corrige 'non aliena tamen, dum tibi ne uiles isti uideantur ocelli', eo autem facilius 'dum' in 'quam' de-prauatum est, quod haec uocula iam u. 31 praecessit.

I 17, 9-12:

Tu tamen in melius saeuas conuerte querellas:

Sat tibi sit poenae nox et iniqua uada. An poteris siccis mea fata opponere ocellis, Ossaque nulla tuo nostra teaere sinu?

AD 1 ROPERTIUM.

ab Italis repositum est 'opponere ocellis', testes luculenti cum de-monstrent arclietypi fuisse scripturam 'reponere ocellis'. hoe nauci esse, non latuit nimirum priscos saeculi XV doctos, latuit recen-tiores iaterpretes nauiter defendentes (ueluti 'reponero' explicant 'ante oculos ponere' nel 'seponere', quod fere sit 'interitum me.um non curare', et quae sunt similes nugae). sed quod substitnere Itali 'opponere' non maioris est pretii; nam Ciceronis (pro Quint. 14) exemplum ab Ilertzbergio adlatum alienissimum est. sententia poetae est haece: desine milii mala imprecari; sis contenta eo, quod in litore deserto tempestatibus attineor; an tu eo usque saeua es, nt mortem meam cupias nibiique mei uelis retiuere? lege: 'siccis mea fata reposcere ocellis'. simillime habes II 1,71 'quandocumque igitur uitam mea fata reposcent', et, ut Horatius aliique, aliquotiens uerba cum 're' composita pro simplicibus adbibet Prop. (cf. II 2^lJ, 5 'retinere').

Unum ex suanissiinis tenerrimisque Propertii carminibus estillud, quo poeta siluia et rupibus queritur iniuriam a Cynthia sibi inlatam (I 18). cuius opusculi uersibus nonnullis iam alii medebantur, sed restant praeter dubia quaedam¹) in fine aliquot corruptelae certa ni fallor emendatione sanabiles. totum locum adponam , qualis est in codicibus: 16 An quia parua damus mutato signa colore,

Et non ulla meo clamat in ore fides'?

Vos eritis testes, siquos habet arbor amores, 20 Fagua et Arcadio pinus arnica deo.

All quotiens teneras resonant mea uerba sub umbras, Scribitur et ueatris 'Cynthia' corticibus!

An tua quod peperit nobis iniuria curas,

Quae solum tacitis cognita sunt foribus ?

25 Omnia consueui timidus perferre superbae lussa, neque arguto facta dolore queri.

Pro quo, diuini Pontes, et frigida rupes

Et datur inculto tramite dura quies:

Et qnodcumque meae poterunt narrare querelae

1

ut u. 1!) sq. 'ct tua flendo lutnina deicctis turpia sint lacrimis'. in quibus uerbis 'Hondo' otiosissirao cum illo 'deiectis laciimis' copulatur, ut merum glossema uldeatur esse quamquam incerta est emendatio, tamen ad loci Catulliani Hm nunc opera meao puollae flendo turgiduli rubent ocelli' sirailitudinem non male conicias 'et tua per me lumina' eqs.

AD PROPERTIUM.

30 Cogor ad argutas dicere solus aues.

Sed qualiscumque es, resonent mihi 'Cyathia' siluae, Nee. deserta tno nomine saxa uacent.

u. 17 dudum Itali uere 'calore' restituere; colore' enim (quod probi codd. praestant), quidqnid de amantium pallore ideLtidem monent, propterea non locum habet quod non tam de amoris initio, in quod unum coloris mutatio conuenit, sed de ueteris amoris uin-culo per rixam aliquam interrupto agitur. sed quid iam fiet toto illi 'parua damus mutato signa calore'? multi (cf. Hertzbergius) dictum sumunt pro: 'parua signa caloris damus, unde calorem mutatum conicias.' cjualis sententia latinam formam habet hanc 'mutati signa caloris', ut 'mutati' per prolepsin sit explicandum; sic legitur IV 8, 9 'ueri dantur mihi signa caloris'. ablatiuum 'mutato calore' qui praetulit, is per ilium designabat causam, cur parua daret signa, iam res ipsa, cuius signa dantur, ex causa ad-dita (seu, ut Lacbmannus sit, ex adiectis) nullo pacto patet. intue-aris exempla a Lacbmanno congesta: Ouidii fast. II 152 'magnaque discedens signa reliquit hiems' (ubi, quia 'hiems' regit enuntiatum, facile 'signa sui' explicamus; sed nihil bic locus ad nostrum defen-dendnra ualet); porro metam. VII 725 'culpa domus ipsa carebat signaque casta dabat' (hoc est: signa castitatis), denique Lucretii III 523 'ergo animus, siue aegrescit, mortalia signa (= signa mortalitatis) inittit.' qui loci ut Lachmanni sententiae pondus nullum addunt, ita uiam ad rectum inueniendum monstrant, modo abiectis uanis interpretationibus uersum nostrum de corruptela suspectum esse candide agnoscas. lege: 'an quia dura damns mutato signa calore?', hoc est, propter mutatum amorem duritatis in te signa exhibemua. de uocabulo 'durus' in his amantium litibus sol-lemni non est quod multis disseram; nam quotiens altera pars alteri obicit atque obprobrio uertit aut crudelitatem aut amoris refrigerationem aut obliuionem, illo utitur; cf. ex. gr. I G, 18 'et nihil iniido durius esse uiro.'

Hoc igitur duritiae in Cynthiam opprobrium fictum reiecturus aduocat poeta noster tamquam testes fagos pinusque in montibus desertis, nbi uersatur, extantes. in qua aduocatione 'tenerae umbrae' inexpectatae adsunt. nam utut umbras accipis (et non sine proba-bilitate ramos foliaque arborum esse unit Hertzbergius): utrnin illae tenerae an grandes (leues an densae) sint, nihil hie quidem refert. sed nee Schraderi et Koppiersii 'nestras sub umbras' et 'teneris cor-ticibus' scribentium diuinatio, quam ceterorum commenta louge

AD PROPBRTIUM.

superare recte contendit Lachmannus, certain ob caiisam admitti potest, quae enim, quaeso, sunt uerba illa? quomodo Oyntliiae arnorem non mutatum animumque ab omui duritie alieuum com-prohabit poeta, si uerba sua resonare sub umbras fagorum pinuum-que his ipsia testibus euicerit? corrige 'a, quotiens tenera lias resonant mea uerba sub umbras'; nam et 'bas umbras' unusquisque intellegit eas, sub quibus poeta humi stratum se fingit, ct 'tenera uerba' (uide autem, quam efficax sit opposito inter 'dura' u. 17 et 'tenera', quo illi respondetur) sunt mollia, delicata, amatoria; cf. Ouidus a. a. II 273 'teneri uersus', am. Ill S, 2 'tenerum carmen'; Claudianus, rapt. Pros. I :523 'tenero serinone'similiaque.

Pedetemptim in hoc loco progrediendum est: tam grauia ulcera praefert. stupere autem licet in u. 23 singulare quoddam Lach-manni artificium, qui seruaturus codicum apices haec aduotat: 'at poeta, an, inquit, tristitae tuae causa est (id et huic uersu et 17 ex decimo applicandum), quod intidlam tuam me aegre tulisse cre-dis ? mene ininria tua offendi potuisse ? ego omnia iussa tua timidus fero, nee me iniuria tibi mutare potest.' haec ille peruersissime; neque enim nu. 17 et 23 ex u. 10 pendent, sed una cum u. 10 ex nono, qui est hie 'quid tantum merui? quae te mihi crimina mutant?' lam ipse poeta sibi fingit crimina, quibus irata sit Cynthia. hinc u. 10 quaerit 'an noua tristitiae causa puella tuae?' id est, aemula aliqua a me tibi praelata. quo crimine reiecto iterum u. 17 quaerit 'an quia dura damns mutato signa calore?' hoe quoque postquam diluit, tertium u. 23 testibus codicibus quaerit: 'an tua quod peperit nobis iniuria curas?' sed hoe quam absurde quaesitum sit, statim semel monitus agnosces. nam iniuria a Cynthia inlata curaeque inde Propertio nalae neutiquam numerari pos-sunt inter crimina a poeta commissa, quibus ab hoe puella alienata sit. id simplici quo fruebantur recti pulcrique sensu docti quidam Kali uiderunt reposueruntque 'ah tua quot peperit nobis iniuria curas', egregie hoe quidem, siquidem et anaphora sic reciperata nihil hie fingi potest accommodatius et iam quaestionibus illis u. 10 et 17 propositis ita respondetur, ut non a poeta Cynthiae, sed a Cynthia poetae iniuriam esse factam pateat. sed neque Itali illi neque posteriores critici summam uersus subsequentis prauitatem animaduertebant. iniuriam illam illasque curas solum 'tacitis foribus' cognita esse si re uera adfirmauit Propertius, tam puerili leuitate consilii sui institutique oblitus est ut aut miserationem mereretur aut contemptum. nam loca deserta propterea appetiuerat, quod

AD PROPERTIÜM.

essent 'taciturna querenti' et inpune ibi liceret 'occultos proferre dolores' (uu. 1—3). et tenera ilia uerba sub umbras arborum. reso-Bautiu ecquid aliud erant f|uain molles de iniuria sibi facta deque curis suis querimoniae cum perpetui in Cyntbiain amoris adfirma-tionibus mixtae? in solitudine autem lias querellas ideo ediclit, quia eo seruitutis peruoaerat ut iam omnia puellae superbae iussa ferret nee alta uoee palamque eius facinora dolere sustineret, in hac quo-que re Cynthiae aeternas amatoris queriraonias perosae obtemperans. itaque occultornm Lucusque dolorum leuimen quaesturus aufugerat in siluas. unde ianuam tacitam eius querellas audiuisse per se parum est probabile; can dein usro solam illas audiuisse, totum carmen redarguit. lege ^fquae solum tacitis coguita sunt foliis, id est, siluis; cf. Propertii locus infra in fine exhibitus. et est haec senten-tia uere poëtica, secundum quam arborum frondes participos fiunt miseriarum, quibus premuntur amautes, nolo ad nostri aeui poetas prouocare, cum ab ipsis ueteribus talia non sint aliena: cf. Lydiae, carminis pseudouergiliaui, initium. — u. 27, cum uerborum 'diuini Fontes' corruptio in oculos incurrat, omnium optime Hein-sius emendauit 'dumosi moutes'; nisi quod paulo propius a traditis litteris 'cliuosi montes' abesse alicui poterit uideri.

Postquam Propertius causam solitudinis petitae exposuit, quid-quid queri uellet possetque, ad argutas aues solum dicere se cogi in line adicit. hoc rursus adeo semu idoueo caret, ut a poeta nostro pronuntiatum esse nequeat. non quia ipsa sententia non decet poetam (et erunt qui me relegent ad illud Propertii I 17, 2 'nunc ego de-sertas alloquor alcyonas'; cuius loci etsi similis tamon alia est ratio; nam ut tuuc non liabuit poeta nisi illas, quibus mala sua quere-retur, ita ab eisdeiu ut mare placatum redderent precatus est); sed quia is qui cogitur ad certum aliquem dicere praeterea ad quem dicat non habet. uerum eniiu uero cum siluis saxisque iam dolores sues communicauerat poeta. omnis autem uis enuntiati posita est in uoee 'solus' (a domina dura quomiuus ederet questus prohibitus in exilium et solitudinem est pulsus), ut ad uerba 'dicere solus' nihil desideremus additum nisi forte comparationem. corrige:

cogor ut argutae dicere solus aues.

cum de omnibus auibus in siluis querentibus (cf. Hor. epod. 2, 2G), turn de philomela potissimum cogitat Propertius, quae sub nocte sola cantus maestos profundit. et cum liac homines querellas lugu-bres edentes hand raro comparantur: cf. Oatulli (55, 12 'semper maestu tua carmina morte canam, qualia sub densis ramorum

G

AD PllOPERTIUM.

concinit nrabris Daulias absumpti fata gemens Itylci.' quem locnm imitati sunt auctor epistulae Sappbus 153—150 (155 sq.; 'ales Ityn, Sappbo desertos cantat amores; hactenus in media cetera nocte silent') et Seneca in Hercule Oetaeo 193sq.; et ita ipse Propertius 111 20, 5 'non tam [quam Cyntbia queritur] nocturna uolucris funesta querella Attica Cecropiis obstrepit in foliis.'

I 20, 3 sq.:

Saepe imprudenti fortuna occurrit amanti.

Crudelis Minyis dixerit Asacnius.

uersum pentametrum ita explicant: boe (scil. imprudenti amanti occurrere fortunam) Ascanius flauius, Minyis ille crudelis, ostende-rit (= ostendat), 'i. e., nou mode tunc docuit, sed nunc et omni tempore' (Hertzbergii sunt uerba). sed desidero uel unicum exem-plum quo 'dicere' idem atque 'docere, ostendere' esse comprobetur. certe ei adferendo pepercere interpretes. est autem 'dixerit' merus calami error in Neapolitano; nam 'dixerat' in arebetypo fuisse tra-ditum, ceterorum librorum fero omnium consensus docet. emacula-tur boe modo uersiculus: 'crudelis Minyis sic erat Ascanius': ita, scil. dum aduersatur nocetque Herculi imprudenti, Minyis crudelis extitit Ascanius.

In Hylae rapti historia deinde narrata indignam subiere fortunam puellae fontium, Hydriades. qnod nomen scribis insuetum cum in codd. corruptum extet, editores eas in Dryadas, Adryadas, Uama-dryadas, diuersa longe numina, de suo mutauerunt; neque nuper-rimus editor, L. Muellerus, bas nugas expulit. quamquam iam Lachmannus u. 12 'nou minor Ausoniis est umor Adryasin' ex tradito illo 'adriacis' olicuerat 'Hydriasiu', mira ille inconstantia intactos relinquens ceteros uersus. a quo coeptuin perfecit R. ünge-rus, uir inpense doctus, cum Analect. Prop. pag. 25—27 data opera de bac re egit. bic negari non potest quin u. 45 'cuius ut accensae Dryades candore puellae' certa emendatione 'Ilydriades' restituerit. sed u. 32, qui iam restat, cum traditum sit 'a dolor ibai Ilylas ibat amadrias bine', male Ungerus coniecit 'at dolor ibat Ilylas , ibat at Hydriasin.' nam particnla aduersatiua in altera certe enuntiati parte admitti non potest, immo Alexandri Aetoli uersum ab ipso Ungero citatum, qui est liic adroq amp; is vviilt;palt;; ü 'Ecfudpiaoa; (Parth. èpuir. naft. XIV 22), Propertio obuersatum esse neri

AD FROPERTIÜM.

duco simillimum. reddamus igitur poetae aut 'Bphydriasin' aut, quo litterae magis ducunt, 'Enydriasiu', hoc modo: 'a, dolor! ibat Hylas, ibat Enydriasia'.

II 1, 30 sqq.:

Aut Ptolomaeei litora capta Phari Aut canerera Aegyptum et Nilum, cum tractua in urbem

Septem captiuis debilis ibat aquis.

in libris cum sit u. 30 'Et ptol.' et u. 31 'Aut canerem', recta Scbraderus uoculas 'Et' et 'Aut' traiecit, ut liaec omnia ad unam Aegyptum pertineront. sed cum Pharo et Nilo satis terra Aegyptia designetur, non est ratio interpositae uocis 'Aegyptum'. quam resti-tuenmt prisci editores utpote in lo o ualde corrupto. codices autem bic quoque in duas partes discedunt. nam una eaque melior familia ita praebet u. 31 'Aut canerem cyptum (ciptum) et nilum cum attractus (atractatus) in urbem', altera sic habet 'Aut canerem cyprum et nilum cum tractus in urbem'. omnia autem sanae artis praecepta nos monent ut priorem scripturam utpote a melioribus libris exbi-bitam et per sa difficiliorem olim in arebetypo extitisse sumamus, alteram ut planam abque Italis restitutam abiciamus. et illud qui-dem 'cyptum' siue 'ciptum' pridem emendaui in 'Coptum' adsentien-tibus L. Muellero aliisque. 'attractus' autem (siue 'atractatus') nunc non corrigendum censeo in 'tractus', sed uoci illi subesse puto ali-quid exquisitius. nam ut Statius loco iam olim a me adlato [Theb. 1, 2G4 sq.] dixit 'aerisoni lugentia flumina Nili', ita bic Propertius Nilum lugentis more modoque in urbem incessisse, nisi plane fal-lor, flnxit. emenda: 'Et canerem Coptum et Nilum, cum a/ra/us in urbem Septem captiuis debilis ibat aquis'. notum est, 'atratum' dici eum qui ueste lugubri indutus est.'

II 2, 5—8:

Fulua coma est longaeque manus et maxima toto Corpore, et incedit uel loue digna soror,

Aut cum Dulicbias Pallas spatiatur ad aras,

Gorgonis anguiferae pectus operta comis.

inludunt interpretibus uerba 'uel loue digna soror'. nam si Proper-

G*

AD PROPERTIUM.

tins hoc uoluit 'Cynthia incedit tamquam altera luno', quidni uitata omni obscuritate scripsit 'ceu louis alma soror'? cur praetulit quod nemo Eomanorum intellexit? missis igitur nugis Lachmannus pro-posuit 'incedit nel loue dignus amor', uiolentiore quam qua opus est mutatione. recte enira procedunt illa 'incedit uel loue digna': cf. I 13, 29 'nee mirum, cum sit loue digna (scil. amasio), et proxima Ledae'. in 'soror' autem latere puto 'so^o': cf. Verg. Aen. IV 177 'ingrediturque solo', in terra incedit, quamquam caelo ad-eoque loue digna. — in sequente uersu Liuineius prohante Lach-manuo coniecit 'ut cum'; et certé subest uitium. lege 'aut C6'?lt; Dulichias'.

II 3, 21, sq:

Et sua cum antiquae committit scripta Corinnae, Carminaque Erinnes non putat aequa suis.

miro consensu omnes codices probi tradunt 'carmina quae quinis non putat aequa suis', nisi quod unus eorum in margine habet adscriptum 'uel lyrines', unde in lib ros aliquot interpolatione cor-ruptos irrepsit 'lyrines' uel 'lyrnes'. quae lectio praua Antonio Volsco ansam dedit ad coniciendum 'Erinnes'; quod commentum sane quam ingeniosum fere omnium nanctum est asseusum plane inmerito. nam illud 'lyrines' uix aliud est quam glossa ad uocem 'Corinnae' adpo-sita. deinde cum omnium codicuin Propertianorum unus idemque fuerit archetypus (id quod certo mihi certius est), quomodo factum est ut üda eius apographa, nariis ea gradibus inde saeculo XIV profecta, ad unum omnia 'quiuis', pauci tantum eique pessimae notae libri 'lyrines' similiaue exhibeant? arti igitur rationique dant colaphos, qui in emendando loco ab eo quod est 'quiuis' recedunt. quid quod hinc minimo negotio suum Propertio restituere licet? emenda: 'carminaque a niuis non putat aequa suis'. Cynthia car-miiia sua cum antiquae Corinnae scriptis comparat, uiuorum scripta plane imparia putans. quod indicium superbae et fastidienti mulieri, qualem ex Propertii poematis nouimus, optime conuenit. ceterum animum aduerte ad egregiain oppositionem 'antiquae' et 'uiuis'. in poëtica autem oratione non raro origo alicuius rei non per gene-tiuum, sod per ablatiuum cum 'a' praepositione iunctum exprimi-tur; 'carmina a uiuis' igitur pro 'carmina uiuorum' eodem modo dictum est quo legitur apud Verg. Georg. II 243 'dulces a fonti-

AD PROPEUTITJM.

bus undae' (= fontium undae); idem Buc. I, 8 'nostrie ab ouilibus agnus', et hoe genus alia, ad liomoioteleuton 'uiuis — suis' quod attiuet, cadit hoc in primum consonantiae poetis coneessae genus a Lachmanno edit. mai. p. 22 expositum.

II 5, 27 sq.:

Seribam igitur quod non umquatn tua deleat aetas:

'Cj'utbia forma potens, Cynthia uerba leuis'.

iusolite hoc dictum est, Oynthiae uitam, licet longissimam, num-quam nersum ilium maledicum esse deleturam. quod qui agnouit ante me pluribusque explanauit, H. A. Kocbius in symb. philol. Bonu. p. 323, excogitauit hoc 'carmen quod numquam ulla eluat aetas'. quod num nllum praeconem sit habiturum dubito. et certe a lenitate mutationia praestat: 'quod non umquam tua deleat acta': eorum quao tu egisti memoria uersu meo erit aeterna, perpetuo stigmate factis tuis inuslo.

II G, 37 sq.:

Quos igitur tibi custodes, quae limina ponam,

Quae numquam supra pes inimicus eat?

risui est 'quae limiua'. quasi nero uaga dubiaque, non certa ac stabilia illa fuissent. egregie igitur a sentenüa Heinsius coniecit 'ad limina' (quod cum Lachmannus in 'quae ad limina' mutaret, in peius mutauit), sed a palaeographica ratione praeferendum est 'custodes jsw limina ponam' ('per' nolo poetarum usu pro 'in': cf. iu-terpp. ad Valer. Flacc. IV 750). nam 'per' et 'qui' uel 'quae' corn-pendiose scripta interdum locum inter se mutarunt. ceterum nee illud 'quos custodes' integrum habeo, et eo paene adducor, ut'quor' pro 'quos' reponam.

II 7, 11 sq. in codicibus integris extat:

Ah, mea tum qualis caneret tibi tibia somnos,

Tibia funesta tristior illa tuba!

Itali ingrato puto sono uerborum 'tibi tibia' oflensi e coniectura 'tibi

AD PUOPERTIÜM.

Cynthia' scripsere; quod iu libris interpolatis receptum est. nee tameu ita sustulere uitium altius reconditum. numquam euenturum esse innuerat poeta uu. 1—10, ut ipse alteriua feminae maritus factus Oyuthiae limina transiret. hoe recte aceipiimt de pompa nnp-tiali, qua tempore uespertino coniuges ad mariti domum deduce-bantur. turn autem quomodo Propertii tibia Cynthiae somnos cauere potuit? immo intellegendus eat ilie tibiae cantus, quo pompae comités coniuges in eubile procedentes prosequebantui'. itaque 'mea' sua sponte corruptelam prodit; praeterea a latinitate suspectissima est locutio 'somnos canere.' quam qui explicant 'canendo somnos facere et conciliare', nee ratioue nee analogia sese defendere possunt. erat cum sub litteris 'ah mea' uoeabulum 'Hymen' latitare putarem; nunc totum uersum sic refingo: 'ca/'imwa tum qualis caneret sai tibia somnos', innisus cum maxime aperta Ouidii imitatione in he-roid. XII 139 sq.: 'tibiaque effundit socialia carmina uobis, at milii funerea liebiliora tuba'.

His adiciam, ex fragmentorum cutnulo praecedenti (eleg. 6) pan-num ultimum (u. 41 sq.) olim in hac elegia, et in ea quidem lacuna, quae est inter u. 12 et 13, collocatum fuisse uideri.

II 9, 17—20:

Tunc igitur ueris gaudebat Graecia natis.

Tunc etiam felix inter et arma pudor.

At tu non una potuisti nocte uacare,

Impia, non unum sola manere diem.

prole non notha spuriaque tunc Graeciam gauisam esse, nihil ad rem facit, adduciae sunt Penelope, 'tam multis femina cineta procis' (sic enim u. 4 ex Guyeti emendatione legendum est) et Briseis, Acliillis arnica, tamquam certae fidei exempla, quibus Cynthia leuis et inconstans opponitur. olim conieci 'fidis gaudebat, Graecia nup-tis', cum Neapolitanum aliosque libros 'uiris' exlubere uiderem; nunc, ubi nonnullos codices non minus probos 'casiis' praebere scio, dif-ferentiam illam utique memorabilem ('uiris' et 'castis') ita explican-dum censeo, ut in communi archetypo uoculam lectu difficiliorem extitisse dicam. usui Propertiano adcoinmodatum est simulque libro-rum uarietatem explicat hoc: 'certis gaudebat Graecia uwjatis'. nam uocabulum quod est 'certus' in deliciis habet poeta noster fidei no-

AD rnOPERTIÜM.

tionem expressurus. uix est quod moneam, u. 17 ad Ulixis uxorem, u. 18 ad Briseida spectare.

Ill (II) 13, 45—öü:

Nam quo tam dubiae seruetur spiritus horae?

Nestoris est uisus post tria saecla cluis.

Quis tam longaeuae minuisset fata seuectae

Grallicus Iliacis miles in aggeribus,

Non ille Antilochi uidisset corpus liumari,

Diceret aut 'o mors, cur mihi sera uenis'. u. 47 ita dissentiunt boni codices, ut partim 'minuisset', partim 'meminisset', partim 'iurasset' praebeant. undo archetypi scriptura obscurior uidetur fuisse. sed huius uersus emendatio pendet e se-quenti. in quo 'Grallicus miles', quem uolunt esse Pbrygium, scilicet a Gallo amne dictum, cordatis sapientibusque criticis baud paucis nauseam mouit. neque bic de uiolenta Nestoris morte per hosticum militem accepta dici potuit secundum senteutiarum seriem, quae negatam a falls ui tam longam commemorari flagitat. certain mede-lam non possum applicare loco desperate, audaciore couiectura pe-riclitatus: 'cui si tam longae renuisset fata senectae Alropos, Iliacis miles in aggeribus non ille Antilocbi uidisset corpus bumari'. in bis 'cui si tam longae' a Santenio sum mutuatus; Atropos autem quam bene inlafa sit, docet comparatio uu. 43 sq.; porro ipse Nestor audit 'miles' plane ut Protesilaus apud Catullum LXVIIW 46 'si miles muros isset ad Iliacos'; denique 'ille' cur sollicitetur non babeo causam iustam (nam earn uocom in Neap, solo librarii errore omisaam esse ceterorum librorum consensus ostendit). reliqunm est mendum in u. 50, ubi neque tempus imperfectum (post 'uidisset') neque ipsa particula 'aut' placet, corrige uera emendatione 'bumari, diceret unde: 'o mors' eqs.

Pergitur ita uu. 51—5G:

Tu tamen amisso non numquam flebis amico:

Fas est praeteritos semper amare niros.

Testis, cui niueum quondam percussit Adonin

Venantem Idalio uertice durus aper;

Illis formosum iacuisse paludibus, illue Diceris effusa tu, Venus, isse coma.

deprauatam uocem 'iacuisse' blanda quidem, sed a sensu falsa mu-

AD riiOPEimUM.

tatioue Scaligor in 'lauisse' corrigi uoluit, refutatus ille certissimis rationibus a Broukhusio et Guil. Fischero [1. 1. p. 16]. alii deinceps docti 'fleuisse' nel 'gemuisse' uel 'planxisse' nel 'olamasse' uel 'uoeitasse' similiaue temptabaut. et recte de mortui inuocaiiouc cogi-tasse uidentur; sed nemo quod a palaeographia probaretur protulit. lege 'ciuisse'. de quo uerbi usu cf. Verg. Aen. Ill, 08; de forma perfect! (sunt eniin qui de ea dubitant) üuid. met. VII, 248.

Ill (II) 15, 37 sqq.:

Quod mihi si secum tales concedere noctes lila uelit, uitae longus et annus erit;

Si dabit haec multas, fiam immovtalis in illis.

in ucrbis ^csi secum tales concedere noctes' et 'si dabit haec multas' nulla aut oppositio aut ad mains adscensio inest. in praecedenti elegia, ia qua eandem noctem felicem praedicat, poeta n. 9 sq. dicit: 'quanta ego praeterita collegi gaudia nocte; immortalis ero, si altera talis erit.' in nostro carmine ratione paulo alia sed simil-lima immortalitatem a multis noctibus sibi concessis sperat; itaque uitam longam ut ab altera tantum nocte permissa expectet, flagitat ilia inter u. 37 et 39 responsio. ipsi autern codices probi 'tecum⁵ pro 'secum (quod languidissimnm est) exhibentes uerum quasi digito intento monstrant. nam 'si tecum tales' olim librarius reposuit, cum scripturam antiquitus traditam 'si iterum tales' liiatu intolerabili laborare perspiceret. tu uero transpositione lenissima refinge: 'si iales Uerum concedere noctes.' praeterea nescio au potius 'si dabit hinc multas' a Propertio uenerit; certe 'baec' post 'illa' mirifice abundat lauguetque.

Porro leguntur uu. 41 sqq. haec:

Qualem si cuncti cuperent decurrere uitam Et pressi multo membra iacere mero:

Non ferrum crudele neque asset bellica nauis,

Nee nostra Actiacum uerteret ossa mare,

Nee totiens propriis circum oppngnata triumphis

Lassa foret crines soluere Eoma suos.

Haec certe merito poterunt laudare minores:

Laeserunt nullos pocula nostra deos.

secundum Romanorum opinionem bellum Actiacum excitum erat ab Antonio et Cleopatra per ebrietatem ad quidlibet sperandum incita-

AD PIlOrERTIUM.

tis: cf. ex. gr. Florus II 21 ^fhinc mulier Aegyptia ab ebrio impe-ratore pretium libidinum Eomanum imperium petit.' et de Antonii uinulentia (quam Propertius quoque III 11, 56 tangit Lis uerbis 'et assiduo lingua sepulta mero') res nota est; de Cleopatra uide ex. gr. Horatii od. I 37, 14. bis ita se habentibus num nlla ratio potest excogitarl, cur Propertius affirmet, si omnes homines semper ainori uacare uelint semperque uiuo sopiti lacere, tum nulla futura bella, uulla ad Actium praelia? quid enim facias Passeratii aliorumque interpretamento Imico: 'fingit sibi Prop. rempublicam quandam dmorwj et uoluptati indulgentium, eamque admiratur et laudat, quasi liumano generi minus noxiam futuram quam sobrio-rum quidem^ sed ambitioni seruientium'? nullo uersuum 43—40 respectu Iiabito plane illi obliuiscuntur, bellum Actiacum propter Antonii et in Oleopatram amorem et nimia pocula commotum esse, deinde in bello illo sobrius erat Octauianus. unde buic tamquam nimis ambitioso culpam belli a poeta imputari sequitur, quod a Propertio tam cupido August! admiratore quam acri Antonii inimico alienissimum est. equidem bic non aiiam spem salutis uideo quam a coniectura. lege 'nee pressi', id est, si uni amori, non etiam nimio uino liomines indulgere uellent, bene esset de tranquillitate publica. uide, cum his quam egregie conueniant illa 'laeserunt nullos pocula nostra deos': parca nostra pocula nou moueruut iram deorum, ut Antonii Cleopatracque ausa temeraria per ebrietatem concepta. nam de nimio uini usu uerba 'pressi multo membra iacere mero' acci-pienda sunt; cf'. Ouidius rem, am. 800.

Adhuc menda nonnulla leuiora auxüium poscunt. nam u. 45 'oppugnata' ut cedat uoci'expugnata', omnia suadent; siquidem non obsessi sed cap'.i et triumphum comitantes solutis crinibus ire sole-bant. u. 47 autem in bonis lib ris extat 'Nee certe', pro quo Itali aut 'Laec' (debuerunt 'hoo') aut 'me' reposuerunt. seutentiae magis aptum est 'Nos certe', quod ad Propertium Cyntbiamque pariter spectat.

Ill (II) 17, 5 sqq.:

Vel tu Tantalea moueare ad flumina sorte.

Ut liquor arenti fallat ab ore sitim. Vel tu Sisypbios licet admirere labores. Difficile ut totu monte uolutet onus:

AD PROPEimrM.

Darius in tcrris nihil est quod uiuat amante,

Nee , modo si sapias, quod minus esse uelis. quantumuis animo commouearis Tantali Sisyphique nanos semper labores respiciens , maiorcm tamen commiserationem meretur is qui amat. in hao senteniia absouum est admirandi uocaljulum. emenda; 'Sisypliios licet a ! miserere labores'.

Ill (II) 18, 29 sq.:

De me, mi certe poteris formosa nideri;

Mi formosa satis, si modo saepe uenis.

triplex uitium haec deforraauit. et duo quidem menda egregie pur-g^-ata esse j gaüdere licet, nam ïïeinsii commento 'formosa sat es' fere ornnes applauserunt. in uerbis autem 'mi certe poteris formosa nideri', cum quo pacto (i. e. sine cultu) placers possit puella neces-sario fuerit addendum, primus Hoeufftius (iterum deinde protulit Lachmannns) pro 'certe' emendauit 'per te', restat emendandum 'de me', quod explicanfc 'quod ad me pertinet'. hoc ut latinum esse concedam (quod tamen aegre facio), niliilo secius languet quam maxime, nam 'mi' illo per anaphoram in utriusque ennntiati initio repetito poeta ita ut fortius non posset suam ipsius personam extu-lit. sensit id aliquatenus A. Kiesslingius, qui in programmate uni-nersitatis Gryphiswaldensis a. 1875 sat inepte coniecit 'dementi certe poteris'. nolo urguere omissarn notionem 'hoc cultu'; sed rustici est inficctissimi, aliis in tali re sentiendi discrepantiam tamquam dementiam exprobrare. nam Cynthiam quod familiaritatis iure usus ob cultum ilium u. 1 'dementem' uocat poeta, libenter ferimus. an dementem ilium admiratorem respectu Cynthiae dementis hie commemoratum esse sibi persuasit programmatarius Gryphis-waldensis, recordatus illud Eeinii 'ein Thor ist immer willig, wenn eine Thorin will'? eodem iure dicas, Cynthiae dementiam et criti-castrum istum nostrum reddidisse dementem. sed satis uerborum de infelicissima ista coniectura; tu inserta una litterula restitue: 'define: mi per te poteris formosa uideri, mi formosa sat es, si modo saepe uenia'.

AD PROPERTIUJI.

III (II) 21, 11 sq.:

Colchida sic hospes quondam decepit lason:

Eiecta est, tenuit namque Creusa domum.

ueraus minor cum babeat quo displiceat, multas uirorum doetorum coniecturas mouit. sed infirmo illi nitebantur fundamento, cum nou profioiscerentur ab optimorum codicum scriptura, quae est baec 'Eiecta est tenuis namque Creusa domo', in liis primum 'ttnuis Creusa' non sollicitanda est. quippe ^ftenuis', ubi ad homines refer-tur, significat -gracilentus, macer' (sic 'Thaida tam tenuem' Mar-tialis XI, 101, 1); et quamquam de Creusae gracilitate nihil liabeo cognitum, aptissime tarnen Glaucen tenuem et graudem illam Colchida iS êvavThu poni putauerim (uerlas germanice 'die schmachtige Creusa'). porro 'eiecta' iam Broukhusius et Santenius corrigebaut in ''electa'; unde, cum lam 'electa domo' (ut taceam datiui forraam poetis certe latinis insolitam: cf. praef. ad Val. Flacc. II, 593) stare nequeat, totum uersum iu hunc modum refiugo: 'E/ecta est tenuis namque Creusa (oru.

Ill (II) 23, 21 sq.:

Et quas Euphrates et quas mihi misit Orontes Me capiant: uolim farta pudica tori.

confugiunt bic ad adamatam sibi hypallagen, 'furta pudica tori' pro 'furta tori pudici' accipientes. sed enim si qua nupta se impuro dedit adulterio, num eius torus iam iure uocatur 'pudicus'? 'furta tori' sua sponte, quae est series sententiarum, intelleguntur amores furtiui cum nuptis: cf. Ouid. met. 17, 174 'furta tori furtique locum monstrauit'. eo autem omnia redeunt ut Propertius uno uerbo cur spernat uxorum amores indicet. rescribe: 'furta pudetóa tori'. Ipsi scilicet amatori siue deprehenso siue alias ob causas furta illa sunt pudori.

Ill (II) 25, 21—28:

Tu quoque, qui pleno fastus adsumis amore, Credule, nulla diu femina pondus habet. An quisquam in mediis persoluit uota procellis, Cum saepe in portu fracta carina natet,

AD rilOPERTIUM.

Aut prins infecto deposcit praemia cursu

Septima quam metam triuerit ante rota?

Mendaces luclunt flatus in amore secundi.

Si qua nenit sero, magna ruina uenit.

uetat poeta, ne quid ante fiuem feliciter finitum putetur. saepe in ipso portu tempestate percellitur nauis (cf. IV, 7, 3(5 'fallit portus et ipse fidem'; Ouid. am. II, 9, 31 sq.); itaque ne qnis ante tel-lurem prensam se mare effugisse credat, sed turn demum cum litus tenet notuin soluat. in sententia aperta nimium et ridiculum est illud 'in mediis persoluit uota procellis', potest nauta adhuc in aperto mari uersatus, sed portum longinquum ante oculos liabens, quamquam false, tarnen aliqua iuris sjecie ad metam peruenisse sibi nideri; sed nemo uniquam (nisi forte mente plane captus) tum, cum circum saeuiunt teinpestates, uoti compotem se pntat; immo turn omnes decs enixe rogat auxilium et uota uotis cumulat. tu corrige : 'in mediis persoluit uota Jluenlis'. nolim enim commendare 'profundis', quippe cuius pluralis apud bonos scriptores non inuene-rim exemplum.

Sequuntur haec uu. 20—34:

Tu tarnen interea, quamuis te diligat illa,

In tacito cohibe gaudia clausa sinu:

Namque in amore suo semper sua maxima cuique

Nescio quo pacto uerba nocere solent.

Quamuis te persaepe uocet, seniel ire memento:

Inuidiam qnod babet, non solet esse diu.

quid in lectione tradita 'semcl ire memento' praui inesset, exposuit Lacbmannus, talsus ille in coniectura sua 'semel ire timeto'. nnllo enim modo Propertius dissuadere potuit, puella persaepe uocante ne persaepe etiam iret amator; sed hoe unum licuit monere, ut, etiamsi persaepe ille iret, ne semel quidem prae gaudio id palam faceret, scilicet ut abesset inuidia. restitue igitur -'semel ire negato.' — quoniam incidi in hunc locum, non tacebo quem scrupulum mihi mouerit uox 'maxima.' noui quid sint 'magna uerba'; sed num eodem sensu 'maxima uerba' dicatur nescio. et superlatiuus per se suspectissimus est. 'sua enique uerba superba in amore nocent' ratio communis postulat, reicit 'superbissima'. adde quod in uerbis 'in amore suo' uox ultima et superflua est et sequeute rursus 'semper sua maxima' insuauissima. uide igitur an totum distichon debeatur manui interpolatrici.

AD PROPEimmr.

Ibid. 47 sq,:

Cum satis una tuis insomnia portet ocellis,

Una sit et cuiuis femina multa mala.

in utraquo enuntiati parte plane idem dicitur sine oonsilio. Burman-nns coniecit 'Una dat et cuiuis f. m. m.' quod commentum quo-modo meliorem reddat locum, non adsequor. hoc unit poeta: una femina cum iam satis dolorum tibi possit parare, una esto contentus neue plures puellas ames. uerba autem 'multa mala' foedam inter-polationem praeferentes repositae esse uidentur post genuinae lecti-onis interlapsum. sontentiae conuenit: 'una sit et cuiuis femina cur a ma', id est, amasia sua. hoc mode initium finisque elegiae optime congruunt.

Ill (II) 28, 59—G2:

Tu quouiam es, mea lux, magno dimissa periclo,

Munera Dianae debita redde choros.

Redde etiam excubias diuae nunc, ante iuuencae,

Votiuas noctes et mihi solue decern.

carmen tam serium ioco turpiusculo conclusum esse non credo equidem. nomina propria saepissime deprauata sunt in Propertii codicibus; et hoc loco peccandi siue interpolandi ansa librario snb-tilioris cuiusdam regulae mctricae ignaro dabatur, si antiquitus erat traditum 'iuuencae: uotiuas noctes Isidi solue decem.' nam in hac uoce ultimam syllabam correptam abhorruit ille.

Ill (II) 29 , 35—89 :

Apparent non ulla toro uestigia presso,

Signa uoluptatis, nee iacuisse duos.

Aspice, ut in toto nullus mihi corpore surgat Spiritus, admisso notus adulterio.

codices integri tradunt 'uoluntatis', unde iam Itali elicuerunt 'uolu-tanlis'. nam ut 'uoluere', ita 'uolutare' neutraliter pro 'se uolutare' ponitur; et est hoc uerbum in rebus uenereis non insolitum: of. I'etron. 79 'uolutatusque liberius cum fratre non suo'. porro libri boni 'non iacuisse' praebent. totum ergo uersum sic scripserim: 'signa, uolutantis coniacuisse duos', nam casui attribuendum est

AD PKOPERTIÜM.

quod coniacendi uerbum nisi apud ultimae aetatis scriptores nunc non iauenitur. eandem senleatiam iam lacobsius uoluerat: 'uolutan-tes hic iacuisse duos.' — u. 38 quod adnotaueram 'admisso uatus adulterio', nunc praeoccupatum uideo a BrouMiusio. alii minus bene 'motus'.

Elegiae XXXII initium ualde turbatum est in libris mss., pro-ueneruntque hae turbae ex unius distiehi transpositions, nam u. 7 'boe utinam spatlere loco' quonam referas dubius baeres neque facile interprctibus udeo es credulus ut Eornam scilicet significari tibi persuadeas. porro si pergentem audimus peetam 'sed (ita boni codd.) tibi me credere turba uetat, cum uidet accensis deuotam currere taedis in nemu3 et Triuiae lumina ferre deae': statim ex Ulo In-terrogamus cur solummodö turba in Ariciae nenaore conspicua, cur non et turba Praeneste et ïusculum et Tibur uiamque Appiam complens credere uetet. et responderet sine dubio poeta ex inferis rediuimis, non sibi culpam. imputandam esse, qnippe qui hoc modo reliquisset uu. 3—18:

Nam quid Praenesti dubias, o Cynthia, sortes,

Quid petis Aeaei moenia Tclogoni?

5 Cur i!ua te Herculeum deportant esseda Tibur?

G Appia cur totiens te uia Lanuuium ?

9 Cu;^- uidet accensis deuotam currere taedis 10 Te nemus et Triuiae lumina ferre deae?

Scilicet umbrosis sordet Pompeia columnis

Porticus aulaeis nobilis Attalicis,

Et crcbm pariter platanis surgentibus orde Flumina suspenso quaeque Anione cadunt 15 Em leuiter lymphis toto crepitantibus orbe,

1G Cum subito Triton ore rec/wdit aquam.

7 Hoe utinam spatiere loco, quodcumque uacabis,

8 Cynthia! sed tibi ine credere turba uetat.

17 Fallw, et ista tui furtum uia monstrat amoris :

Non urbem, demens, lumina nostra fugis.

in quibus praeter u. 9 et 10 nonnulla quoque alia rnutauimus e coniectura; sic u. ö 'cur tua te' scripsi, cum 'curua te' uel 'cur uatem' sit in codd., quod alii alitor sanabant. — u. G 'te uia ducit anum' traditur iuepte, cum Cyntlüae sic maledieendi nou sit

AD PROPERTIUSI.

causa, uulgo scribitur 'anus', epitheto uiae Appiae bic oliosissimo. omnino uerissimam duco docti Angli in Miscell. Obseru. I! p. 10G emendationem 'te uia Lanuuium'. — u. 13 dinersorum librorum testimonia eo ducnnt ut in archetypo 'et crober pariter platanis urgentibus ordo' lectum fuisse sit ueri simile, in qua scriptura 'urgentibus' facillimam diuque repertam emendationem habet; 'cre-ber' autem adsimilatum uidetur uoci sequenti 'pariter', nee enim erebra series platanorum, sed una aderat. itaque 'crebria' dedi. — u. 14 ingeniosissimam Marklandi coniecturam 'suspenso — Anione' exbibni: 'sopito — marono' codd. obscurissime. — u. 15 in libris extat 'et leuiter nymphis ('lympbis' Itali) tota crepitantibus urbe'. serrno est de silano iu media portion posito et per Tritonis os aquas fundente. quae aquae non 'tota urbe' crepitant (quo iueplius fingi nequit) sed 'toto orbe' (id quod ante me N. Ileinsius perspexit); praeterea 'en' pro 'et' rescripsi. — u. 1G codd. 'ore recondit aquam', quibus uerbis medelam uecessariam adhibui. — denique u. 17 'fal-leris ista' habetur in libris. at recto Lacbmannus 'non fallebatur Cynthia' inquit, 'sed fallebat'; itaque 'fallor et' proposuit. ego prae-tuli 'fallis et'.

Ibid. 29—32:

Sin autem longo nox una aut altera lusu

Consumpta est, non me crimiua parua mouent.

Tyndaris externo patriam mutauit amore

Et sine decreto uiua reducta domum est.

uerba 'sine decreto' carent sensu. postulatur fere a sententia 'salua bonestate.' quod non latuit Broukbusium audacius temptantem 'et sine dedecore est uiua reducta domum.' fortasse 'decreto' corruptum est ex 'iactura', postquam. ipso compeudio 'iacra' false intellecto 'iacreta' est exaratum. sic u. 21 babes 'famae iactura pudicae', unde quaenam iactura bic dicatur facile adsequeris. quamquam et absolute uocabulum illud ponitur, ut ex ipso conexu res quae damno adficitur pateat: of. Ouidius am. I 15, 15 'nulla Sopbocleo ueniet iactura cotburuo', scil. gloriae famaeque.

Ill (II) 34, 5—9:

Polluit ille deus cognatos, soluit amicos,

Et bene concordes tristia ad arma uocat.

AD PROPERTIUM.

Hospes in hospitium Menelao uenit adulter:

Colchis et ignotum nonne secuta uirum est?

iure stio Ij. Muellerus: 'belle sane' inquit, 'quasi hospes non posset uenire in hospitium.' itaque reponi xuilt 'Tros et in hospitium.' non placet, puto ^l\\unc per in hospitium.' nota simt ex Vergilio aliisque 'per' praepositionis postpositae exempla. — in uersu minore quamquam interrogatio defendi potest, tarnen mc iudice Propertiua scripsit 'Colchis et ignotum norfe secuta uirum est.'

Ibid. 45 sq.;

Tu non Antimacho, non tutior ibis Romero;

Despicit et magnos recta puella deos,

ut mukis aliis Propertii locis, ita hoc socordiam admirari licet interpretum, qui adlato ïïermesianactis fragmento et Antimachum et Homerum Amori succubuisse demonstrantes optime rem gerere sibi uidentur. at in hac sententia: tu aeque atque Antimachus Ho-merusque non effugies amorem, ipsum tempus futurum est moles-tissimum. iam enim Lynceus idem patiebatur, quod illi, si fabulis credimus, sunt passi. et quid tali sententiae cum uersu sequenti? liae rationes, ut puto, Lachmannum permoueruut, ut coniceret: 'tu non Antimachus, non tutior ibis Homerus', i. e., non plus efficies, si Antimachum aliquem aut Homerum sibi amatorem fore puella sciat. sed hoe reiectaneum est hanc ob causam, quod iam non tempus est docendi poesin epicatu nihil in amore nalere, hac de re cum antea sit actum eamque mi. 31—44 successerint ad aliud genus transeundi cohortationes. his autem datis ita fere per-gendum erat: tu si disticha mollia, quibus amores tuos canas, scribes, nihil quidam proficies, tamen utpote in amore nouus docendus es. itaque e nostra sententia mutata interpunctione uu. 45—50 hanc nanciscantur formam:

Non, non Antimach?;« tu tutior ibis Homero (Despicit et magnos recta puella deos);

Sed non ante graui taurus succnmbit aratro

Cornua quam ualidis haoserit in laqueis,

Nee tu tam duros per te patieris amores:

Trux anïmi a nobis ante domandus eris.

si tu non solum ut Homerus epe condes, sed etiam ut Antimachus praetor haec elegias atque alteram Lyden compones, non maior quidem successus te prosequetur - nam fida et constans est puella mea^#)

*) de Cynthia u. 40 intellegendum esse ostondunt luce clarius uu. 1—24, qui proprium formant poema.

AD PROPEKTIUJI.

et uel ipsos deos suminos contemnit —, sed uiam tarnen tibi tironi monstrabo. et quantum nunc in deperdito huius elegiae statu quasi per tenebraa licet dispicere, id ipsum summum propositum earminis esse uidetur, ut adductis Vergilii aliorumque exemplis Lynceus moneatur ne praeter epe leuioribus quoque et amatoriis uersibus operam nauare dedignetur. superest ut correctionem a me u. 45 lactam stabiliam adlato loco simillimo, qui legitur II, 3, 27 'non, non humani partus sunt talia dona'. et ad exprimendam certissimam de Cynthiae conttantia persuasionem negationis repetitio ualde confert. Inter uu. 50 et 51 lacuna est statuenda. nam 'harum' quo uere pertineat frustra quaeris. oportet autem leuium uulgariumque puel-larum commemoratio praecesserit: cf. I, 9, 13 sq. 'tristis istos compesce libellos et cane quod quaeuis nosse puella uelit'.

Ibid. Cl sq.:

Actia Virgilium custodis litora Plioebi,

Caesaris et fortes dicere posse rates.

ad uocem 'Virgilium' subintellegendum dicunt e u. 59 'iuuet'. lioc per se non impugno; sed secutus codices fidos 'uirgilio' exhibentes litterulam ^fö' inserendam puto: 'Virgilio est custodis litora Phoebi, Caesaris et fortes dicere posse rates', quod secundum notum poeta-rum latinorum usum a Graecis mutuatum 'Virgilius potest dicere' ualet: cf. Tibull. I, G, 24; Tseudotib. HI, 1, 3.

Ibid. 83 sq.:

Nec minor hie animis aut, si minor, ore canorus Anseris indocto carmine cessit olor.

in hexametro emendando inriti adhuc erant omnes, propterea quod uersui minori parum idoneara adplicabant enarrationem. breuiter patefaciam id quod sentio: ex poetae alicuius Alexandrini officina prouenit ista cooiparatio, ex qua, qui grande carmen epicum fabri-cat, cum olore, qui leuiora et minuta poëmata, cum ansere confer-tur. nunc sententiarum seriem tecum reuolue: Propenius dum amicum in sua castra uult trahere, uel ipsum Vergilium (quem ut summum Eomanorum epicum iam turn nondum euulgata Aeneide praedicabat fama) praeter seria opera etiam lasciuiori Musae uacare Bucolicis maxime condendia comprobat *). neque tameu, pergit,

') in hac poesis Vergilianae descriptione sane haud pauca ita temporum iniuria sunt obscurata, spes inlustrandi ut in omne tempus uideatur abicienda. certe non uidi qui probabiliter summas dilTicultates enuclearet. neque urendo secandoque proficimus hilum,

7

AD PUOPEKTIUM.

haec leuioris materiae tractatio obfuit uatis rausae seuerae. bis ita expositis uideamus de codicum scriptura. quae est hacc 'nou minor liis animis aut sim minor ore canorus'. in qua qui 'his animis' per enallagen pronominis defeudunt, operam perdunt oleamque. sed superaedeo his similibusque nugis refollendis, a quibus auersatur abhorretque quicumque adridentibus Graliis Musisque est natus. uere eiüm emendare mihi uideor 'nee, minor Idnc animis aut hinc minor ore, canorus anseris indocto carmine cessit olor', id est, neque Line, quod leuioris generis uersus factitans tamquam auser rudem incultumque strepitum edidit, aut animis aut ore (quibus ad grandia maximeque heroica carmiua opus est) minor redditus et quasi debilitatus cessit euanuitque canorus ille olor. ad anaphoras figuram Propertio adamatam quod attinet, of. ex. gr. II, 16, 41 'Caesaris haec uirtus et gloria Caesaris haec est'.

IV (III) 5, 3—0:

Nee tarnen inuiso pectus mihi carpitur auro,

Nee bibit e gemma diuite nostra sitis,

Nee mihi mille iugis Campania pinguis aratur, Nee miser aera paro clade, Oorinthe, tua!

absunt a me, inquit Propertius, auaritia et luxuria. illius exemplum auri agrorumque cupiditas, huius sunt pocula gemmea et uasa Co-rinthiaca. in uersu ultimo etsi 'miser' explieari potest per se, tarnen reliquis uerbis coarguitur falsitatis. nam haec 'aera paro clade, Oorinthe , tua' ita sunt dicta, quasi uuusquisque uasa illa sibi com-paraiurus incenderet Corinthum. reddas ocius poetae 'nee mixta aera paro clade, Corinthe, tua'.

Ibid. 7 sqq.:

O prima infelix ilngenti terra Prometheo!

Ille parum caute pectoris egit opus:

Corpora disponens mentem non uidit in arte.

Eecta animi primum debuit esse uia.

'uidit' pro 'prouidit, respexit, curauit' positum- (sic enim placet interpretibus) plano est insolitum. et dubito aliquantum, num corpus humanum a Prometheo dispositum sed mentis adhuc expers recta 'ars', id est, opus artificiosum uocetur. scripsit, nisi me fallunt omnia, Propertius 'mentem non indiAit awte'.

Ibid. 18:

Optima mors parca quae uenit apta die.

AD PROPERTIUM.

sic libri boni fere omnos, ut 'acta' Noapolitani lectionem ex errore esse natam pateat. Laclimannus, 'apta mors' quae sit, neminem facile expediturum opinatur. milii ea dici uidetur, quae apto iustoque tempore uenit. 'mors acta', quae est uiolenta (cf. IV 6, 30; 'ista per humanas mors uenit acta manus') et 'Parcae dies' (sic enim Laclimannus correxit), id est, seu naturalis seu properatus uitae finis, hue non quadrant, exposuit poeta uu. 13—lö, niMl prodesse mortuis diuitias potentiamque; de recto uitae usu idem dicit in eis quae inde a u. 19 leguntur. itaque, cum uox 'die' flagitet quo ac-curatius definiatur (nam Hertzbergianam scripturae traditae defen-sionem mitto), hoc remedio succurro uersui: 'optima mors, car/)/a quae uenit apta die', i. e. postquam uita recte sumus usi. in omnium uersatur ore illud 'carpe diem'.

Ibid. 43 sq.:

Num tribus infernum custodit faucibus antrum Cerberus, et Tityo iugera pauca nouem.

Tityon per nouem iugera porrectum cum tot poetarum loei celebrent, non taraen inuenies, ubi hoc spatium uix corpori illius par fuisse designatur. neque hoc disquirere in animo est poetae, sed id, num re uera sit apud inferos Tityos. lege 'et Tityo iugera operta nouem', scil. 'sunt'.

Septima huius libri elegia, qua agitur de Paeti morte, singulari arte eminens inter carmina Propertiaua egregium optinet locum, ita de restituto in integrum statum poemate iudico, non de eo, quale nunc secundum codices Laclimauno auctore circumfertur. nam cum Scaliger, quamuis alias temeritatis ueneno acrius fugiendac reus, hoc tamen in opusculo traditum uersuum ordinem suo iure impugnas-set, transpositiones ab eo sane euentu non ita felici factas Lach-mannus adeo uituperauit ut alios a similibus coiiatninibus deterreret. nimirum cum merito uiri ingeniosissimi sed in hac litterarum parte nimis sibi indulgentis lubidini obuiam iret, hand rare iusto seuerius iudicauit et defendendi studio abreptus parum considerate egit. ue-luti si affirm at familiare esse Propertio, a tertia persona ad secuu-dam transire ¹), hac obseruatione certe initium carminis nostri non

1

exerapla nonnulla adtulit ad IV 12, 44, sed ut neque in ccrtas classes ea discriberet neque corrupta a genuinis segregaret.

iji».

AD PROPKRTIUM.

etabilitur. in quo Propertius Pecuniam adloquitur uu. 1—10 ('ergo sollicitae tu causa, Pecuuia, uitae es' eqs.), subito autem uu. 11 et 12 ad ipsum Paetum ('sed tua nunc uolucris' eqs.) nullo huius mutationis indicio praemisso uerba derigit, ut is qui legit hie etiam Pecuniae fieri adlocutionem non possit non putare. hoc nec in inii-mae notae poeta tolerandum est, nedum Propertius tale uitium ad-miserit. et, siquid aliud, hoc mihi certum est, uu. 11 et 12 locum reddendum esse post u. 18:

17 Paete, quid aetatem numeras? quid cara natanti

18 Mater in ore tibi est? non fauet unda adeo!

11 Sed tua nunc uolucris adstant super ossa marinae,

12 Nunc tibi pro tumulo Carpathium omne mare est!

19 Nam tibi nocturnis adsaxa ligata procellis

20 Omnia detrito uincula fune cadunt.

ueram esse banc traiectionem cum res ipsa, turn epigramma grae-cum ab Huschkio Anal. crit. p. 12G adlatum euiucit, in qua legitur aurrj -dm. ■fhikafjan. rayoc, lt;ü/ïero yap auv vrji. causa igitur redditur, CUr Paeto sit tumulus totum mare Carpathium. scimus e u. 53 ('liunc paruo ferri uidit nox improba ligno'), Paetum trabi (Germani uocamus 'Planke') funibus adligatum (scilicet ut ligno ad terram adpulso ipse, si nou uiuus euaderet, saltim rite humaretur) fluctibua iactatum esse, sed enim funibus ui tempestatls detritis uincula cadebant, ut eluso consilio ille in uasto mari nataret. — ceterum u. 18 'non habet unda deos' codicum est scriptura inepta, cum eosdem deos, quos postea in auxilium corpori humando uocatums est, hie non possit negare poeta. Burmannus 'non pauet unda deos coniecit, mihi meum inuentum magis adrisit. u. 19 'saxa', cuius deprauatio non latet intentos, non habeo quomodo probabiliter emen-dem. nam 'tigna' nimis remotum.

lam uersus conexi accuratius contemplandi sunt, continent autem responsionem poetae ad Paeti querellas uu. 57—64 editas. quo intellecto (neque enim credo fore qui rem doctus in dubium uocel), cum responsio non praecedere sed subsequi soleat, particula ilia post u. 66 alicubi inseri debet.

Sed antequam pergimus, ipsis Paeti querellis aliquantulum in-moremur. uu. 57—00:

Di maris Aegaei, quos sunt penes aequora, uenti Et quaecumque meum degrauat unda caput, Quo rapitis miseros primae lanuginis annos?

Attulimus longas in freta uestra manus.

AD PROPERTIUM.

'quo rapitis' mutandum oenseo in 'quo?- rapitis'; nam noa 'quem in finem' (quid mecum facturi), sed 'quam ob rem' (quod menm ad-missum ulturi) flagitat senfcentia. in uersu autem ultimo longas manus, quas sane in honore apud Eomanos fuisse constat, pulcras accipiunt. sed quid, quaeso, hoc ad rem 1 quis iudicii non espers, cum a pulcritudine miserationem uult excire, ita exclamal 'en, adtuli longas manus'? praeterea in talibus precatiouibus tenellam aetatem et matrem erepto filio orbam apte testari licet, non item corporis formam. erant igitur qui corruptclam suspicarentur. quibus accedens ego repono 'at tulimus sanclas in freta uestra manus.' quibus uerbis uitam pie actam conuenienter commemorat Paetus. idem igitur adfirmat quod u. 1(5 Propertius ad Neptunum conuersus.

Duas carminis particulas certo fundamento subnixus traiciendas demonstraui; adiciam nunc tertiam, in qua certe omnibus nugarum inimicis non minor appareat transponendi necessitas. u. 43 'quodsi contentus patrio boue uerteret agros' uel Lachmannus Scaligero concessit , per 'quodsi' coniungi quae coniungi non deberent. nee tamen ulla, ut putabat ille, litterarum mutatione boe remouetur. nam accedit alter maiorque scrupulus. nonne. enim mirum est quam maxime, poetam ceteroquin nominandi Paeti tam prodigum in boe enuntiato (u. 43 sqq.) nomini illi adferendo pepercisse? cum tamen per tot uersus praecedentes Paeti non fiat mentio et is qui u. 41 sq. ad-fertur Ulixes necessario in errorem inducat lectores. uullo igitur emplastro boe uulnus sanatur, sed id quod solum tam acri morbo potest mederi remedium accersendum est. quodsi tu uu. 43—GC post u. 10 collocaueris, iam maxima ex parte sanum tibi carmen spondeo.

Iterum paulisper subsistamus, minoribus aliquot uulneribus uer-suum 43—G6 operam daturi. u. 45 sq.;

Viueret ante suos dulcis conniua penates

Pauper, at in terra nil ubi flere potest.

in terra nil esse flebile, merite doctis adeo absonum uidebatur, ut ad coniecturam confugerent. et adnotat Lachmannus, non 'potest', sed 'poterat' aut 'posset' aut 'potuisset' de mortuo debuisse dici. lacobus 'flare' scripsit, non ita bene, quia nee terra uentis caret. Lachmannus autem 'potis' restituens prins sententiae incommodum non respexit. aliam igitur emendandi uiam ingressus hoe ego doc-torum iudicio examinandmu propono: 'at in fes him nil ubi flere potw'. — inter uu. 48 et 49 oportet interciderit distichon; nam uinculum, quo illi uere cohaereant, non adest, uersus autem 51 et 53, nt iusta existat gradatio, locum inter se mutare debent.

102 AD PROPERTIUM.

In tribus traiectionibus indubitatas ob causas factis prudentium applausum me nancturum esse confido. sequuntur autem illas neces-eario minores nonnullae distichorum inmutationes. sed totum tibi adscribam carmen, quo facilius ipse possis de restitutionis nostrae uerltate iudicare.

Ergo sollicitae tu causa, Pecunia, uitae?

Per te inmaturum mortis adimus iter,

Ta uitiis hominum crudelia pabula praebes,

Semina ciirarum de capite orta tuo.

5 Tu Paetum ad Pliarios tendentem lintea portus Obruis insano terque quaterque mari.

Nam dum te sequitur, primo miser excidit aeuo.

Et noua longinquis piscibus esca natat;

Et mater non iusta piae dare debita terrae, 10 Nee pote cognates inter humare rogos.

43 Quodsi contentus patrios boue uerteret agres Verbaque duxisset pondus habere mea,

45 Viueret ante suos dnlcis conuiua penates.

Pauper, at intestum nil ubi flere potis.

Non tulit hoe Paetus, stridorem audire procellae Et duro teneras laedere fune marais,

Sed Chio thalamo aut Oricia terebintho 50 Et fultum pluma uersicolore caput.

Hunc paruo ferri uidit nox improba ligno,

Et miser inuisam traxit hiatus aquam,

Huic fluctns uiuo radicitus abstulit ungues:

Paetus ut occideret, tot coiere mala.

55 Flens tamen extremis dedit haec mandata querellis, Oum moribunda niger clauderet ora liquor: 'Di maris Aegaei, quos sunt penes aequora, uenti Et quaecumque meum degrauat unda caput, Quor rapitis misoros primae lanuginis annos? 60 At tulimus sanctas in freta uestra manus.

A miser! alcyonum scopulis adfligar acutis !

In me eaeruleo fuscina sumpta deo est! At saltem Italiae regionibus aduehat aestus:

Hoe de me sat erit, si modo matris erit'. 65 Subtrahit haec fantem torta uertigine ductus :

AD PROPBRTIUSI.

66 Ultima quae Paeto uoxque diesque fuit.

29 Ite, rates curuae, et leti contexite causas:

30 Ista per human as mors uenit acta manus!

Terra parum fuerat fatis: adiecimus undas,

Fortunac miseras auximus arte uias.

Ancora te teneat, quem non tenuere Penates?

Quid meritum dicas, cui sua terra parum est? 35 Yentorum est, quodcumque paras; liaud ulla carina Consenuit; fallit portus et ipse iidem.

Natura insidians pon turn substrauit auaris:

[Jt tibi succedat, uix semel esse potest.

Saxa triumphales fregere Capharea puppes, 40 Naufraga cum uasto Graecia iacta salo est.

Palantum socium iacturam fleuit Ulixes, 42 In mare cui solum non. ualuere doli.

21 Sunt Agamemnonias testantia litora curas,

Qua notat Argynni poena minantis aquae. Hoc iuuene amisso classem non soluit Atrides,

24 Pro qua mactata est Iphigenia mora.

17 Paete, quid aetatem numcras, quid cara natanti,

18 Mater in ore tibi est? non fauet unda adeo!

11 Sed tua nunc uolucris adslant super ossa marinae,

12 Nunc tibi pro tumulo CarpatMum omne mare est.

19 Nam tibi nocturnis ad saxa ligata procellis

20 Omnia detrito uincula fuue cadunt.

13 Infelix Aquilo, raptae timor Orithyiae,

Quae spolia ex illo tanta fuere tibi?

15 Aut quidnam fracta gaudes, Neptune, carina?

16 Portabat sanctos alueus ille uiros.

67 O centum aequoreae Nereo genitore puellae,

Et tu materno tacta dolore Theti:

Vos decuit lasso subpon ere bracliia mento;

70 Non poterat uestras ille grauare manus.

25 Reddite corpus humo, positumque in gurgitis ora

Paetum sponte tua, uilis arena, tegas.

Et quotiens Paeti transibit nauta sepulcrum, 28 Dicat: 'et audaci tu timor esse poles!'

71 At tu, saeue Aquilo, numquam mea uela uidebis.

Ante fores dominae condar oportet iners.

AD PliOPEHTIUM.

IV (III) 8, 11—18:

Quae muiier rabida iactat conuitia lingua

Et Veneris magnae uoluitur ante pedes,

Cnstodura gregibus circa seu stipat euntem,

Seu sequitur medias, Maenas ut icta, uias, Seu timidam crebro dementia somnia torrent,

Sou miseram in tabula picta puella mouet:

His ego tormentis animi sum uerus aruspex,

Has dirlici certo saepe in amore notas.

custodum cateruis se saepire, feminarum Eomanarum mos erat (cf. ex. gr. IV 14, 29), ut ex hac quidem re nullum uehementis amoris indicium capere liceret. codices 'circa se stipat' tradunt; quod qui ante nos corrigebant, cum id quod modo exposui non respicerent, recte in usum uocare nequiuemnt. sedem autem uitii, quod uersus contraxit, utique quasi iutento digi to monstrat pluralis 'gregibus.', non conueniens ille singulari 'quae muiier', corrige 'custodum grege non uirca se stipat euntem, ml sequitur medias Maenas ut icta uias'. ipsum 'sed' in 'seu' propter huius particulae uicinitatem corruptum turbas monit. ad uersus minoris sententiam cf. Ouidius, a. a. 709 sq. — u. 16 de tabulis pictis est sermo, in quibus miseri maximeque naufragi casus suos repraesentabant, quo bominum miseri-cordiam mouerent stipemque colligerent. iam cum quae muiier ad bas tabulas moretur alienis malis commota inlacrimausque, banc proprio malo lactam esse facilis augur innuit Propertius. sed non bene idem animum muliebrem nosset, si feminam illam alterius puellae casibus pictis motam diceret. immo quaelibet infortunia illius animum men-temque excitant, et sine dubio dedit poeta: 'sen miaeram in tabula picta pmcla mouewt'.

IV (III) 12, 13 sq.:

Neue aliquid de te flendum referatur in urna;

Sic redeunt, illis qui cecidere locis.

peruersum est 'sic redeunt'. quid enim, si interfectorum ossa dis-persa erant (cf. ex. gr. I 23, 7 sq.)? codices 'si credunt' uel 'credent' praebent. lege 'referatur in urna, redeunt, illis qui cecidere locis'. est enim 'si' saepe idem atque 'si modo'; cf. et IV (111)7, 64: 'boe de me sat erit, si modo matris erit'.

AD PROPEKTIUM.

IV 13, 37—42:

Pinus et incumbens lentas circumdabat umbras,

Nee fuerat nudas poena uidere deas,

Corniger atque dei uacuam pastoris in aulam

Dux aries saturas ipse reduxit ones;

Dique deaeque omnes, quibus est tutela per agros, Praebebant uestiia nerba benigna focis.

u. 37 'lentas umbras' recte perosi mutant in 'laetas' uel 'latas'. at multo suauius ipsi amantes sub umbra strati dicuntur 'lenti' (cf. illud Vergilii 'tu, Tityre, lentus in umbra'): 'Pinus et incumbens lentis circumdabat umbras', deum pastorem unus lacobus sibi uide-batur posse explicare Apollinem uel wiuov uel Admeti bubulcum (sed hie ipse reduxit oues, ut cornigero duci arieti nullus sit lucus). priores autem postpositis nugis simpliciter se haec non intellegere fatebantur. Antonius Volscus 'Idaei' pro 'atque dei' coniecit; quam in sententiam facilius ille 'aque Ide' scribere potuit. sed nee hoe nimis laudauerim, cum remaneat epitheton hic otiosissimum 'uacuam'. Heinsius malebat 'atque sui uacuam pastoris', bene quod attinet ad 'sui'. emenda: 'corniger atque sui uacua« pastoris in aulam dux aries saturas ipse reduxit oues', id est, oues carentes pastoris sui, quippe etiamtunc in umbra lenti et apud amasiam suam retenti. — ad uerba 'uestris focis' Lacbmanmis muitos eollogit locos, quibus Propertio morem fuisse, a tertia persona ad secundam transire, osten-deret. sed certum est, ut alia exempla, ita nostrum uersum in mendo cubare; neque enim solent poetae latini, nisi addita utique aliqua inuocatione, ita mutare orationem. bic, ubi sanctitas morum in priscae aetatis amantibus conspicua laudatur, corrigendum est 'praebebant iusiis uerba benigna focis': cf. Catullus G4, 397.

Ibid. 63—66: (Cassandra)

Sola Parim Phiygiae fatum componere, sola

Fallacem patriae serpere dixit equum.

Ille furor patriae fuit utilis, ille parenti:

Esperta est ueros irrita lingua deos.

immo Casaandrae uaticinantis furor uon utilis fuit Troianis quippe earn neglegentibus. nam quod interpretantur 'utilis futurus fuisset, si illi credidissent' respuit latinitas. emenda 'patriae uilis fuit, ille parenti'. traiectio secuta est uocis 'uilis' in 'utilis' deprauationem non ita raram.

AD rnOPERTIÜM.

IT (III), 15, 31-35:

Ac ueluti, magnos cum pomint aequora motus,

Eurus ubi aduerso desinit ire Noto,

Litore si tacito sonitns rarescit arenae,

Sic (cadit inflexo lapsa puella genu)

Sera, tamen pietas; natis est cognitus error.

orationera perplexam et comparationem praue claudicautem critici fecernnt, dum sana magis quam corrupta temptant. codices plerique u. 32 'Eurus in aduersos desinit ire notos' dant, idque recte: Burns iam non pugnat cum iuimico antea Noto. u. 34 'sic tacito' extat in eisdem. liinc me snasore repone: 'ac ueluti, magnos cum ponunt aequora motus, Eurus in aduersos desinit ire notos Litore^we in tacito sonitus rarescit arenae: Sic, cadit ut flexo lapsa puella genu. Sera tamen pietas natis et cognitus error'.

IT (III), 22, 39 sqq. :

Haec tibi. Tulle, parens, haec est pulcherrima sedes.

Hie tibi pro digna gente petendus honos,

Hie tibi ad eloquium dues, bic ampla nepoturn Spes et uenturae coniugis aptus amor.

absurdissimum est, ei, cni adbuc uentura est coniux, iam spem nepotum facere. uerum est, nisi me fallit opinio, 'bic ampla penat\im spes'.

Y (IV), 7, 77 sq.:

Et quoscumqne meo fecisti nomine uersus,

TJre mihi: laudes desine habere meas. his interpretes nihil profuerunt inlustrandis. Propertii est 'ure: mihi laudes me sine habere meas'. ueretur umbra (ut docet distichon antecedens), no nouae amasiao obferantur uersus in ipsam adbuc uiuam compositi. 'sibi aliqnam rem habere' quid significet, norunt pueri.

V.

AD ANTONIUM MUS AM.

Carmina duo philologorum cognitiono dignissima, 'Precatio Terrae matris' et 'Precatio omnium herbarum' iuscripta, ad actatem nostram propagauerunt quattuor codices hice;

1) cod. Leidensis [M. L. V. Q. 9] saec. VI ^ cuius descriptiouem diligentem exhibuit L. Muellerus ia noui musei Rhenani uol. XXIII p. 187 sqq. in hoc libro post herbarii alicuius inediti reliquias p. 26. 'Precatio Terrae', deinde post antidotum quoddam a nostris carminibus alienum p. 28 'Precatio omnium herbarum' legitur. se-cuntur post alia Antonii Musae de herba uettonica opusculum et herbarium Apulei Platonici. hunc codicem, quem A litteru notaui, ipse contuli a. 1875.

2) cod. Vratislauiensis [cod. bibl. uniuers. III F. 19] saec. XI (non IX), cuius primam notitiam communicauit 0. E. Chr. Schnei-derus in indice lectionum hib. uniu. Vratisl. a. 1839. uaria de herbarum uirtutibus opuscula exoipiunt fol. 21^a—22^a Precationes nostrae, post quas Antonii Musae idem illud de herba uettonica opusculum aliaque extant, ad apographou accuratissimum Schneideri, qui iade carmina 1. 1. edidit, iterum. codicem beniuolcntissime mibi contulit Martimis Hertzius. B esse uolui.

3) cod. Laurentianus plut. LXXIII, 41 saec. XI iueunte cha-racteribuB langobardicis exaratus, quem descripsit Bandini, codd. lat. III p. 77 sqq. extant Precationes fol. ll^a—12^a, succeduut eadem quae in A opuscula et praeterea eiusdem generis alia multa; ipse a. 187(3 excuasi. C siglum habeto.

AD ANTONIUM MTJBAM.

4) cod. Laurentianus plut. LXXIII 16 saec. XIII; cf. Bandini 1. 1. p. 35 sqq., ubi carmina nostra ita ut leguntur ia libro illo primum typis expressa sunt, post Platonis herbarium fol. 13^b Pre-catio Terrae, deinde post HippocraÜB ad Maecenatem epistulam fol. 17^b Precatio omuium herbarum extat, quae excipiunt Aatouius Musa et alia multa. ö nobis est.

Praebent autem ABC carmina ilia in scriptura continua tam-quam prosam orationem, solus D in quandam uersuum speciom discripsit uel potius corrupit. cuius rei imaginem, cui libido est, ex Bandinio cum possit petere, nos lioc uon raagis adnotabimus quam tenuia interpunctionis in A extantis uestigia aut litteras ini-tiales in B C bic illic distinctas; nam ad rem criticam ista omnia nihil conferunt. ceterum quod quattuor codicum ad aestimationem atlinet, caue ue A propter 'horrendain uetustatem' plus iusto prae-ponas reliquis. immo sic se res habet, ut saeculi XIII soboles 1) nonnullas lectiones plane egregias (cf. ex. gr. II 9 et 21) seruauerit, prae quibus sordent m A B C tradita. quamquam igitur ad unum arcbetypum ornnes illi libri redeunt, tarnen A neque unicum (ut ex quo ceteri fluxerint) neque uero optimum illius apograplion est; itaque ad illum reciperandum omnium codicum testimonia sedulo inter se comparentur oportet. ei autem qui ante me carmina edide-runt cum solis A ui B uterentur contemptis aut ignoratis C et 'D, iam binc ad errores nonnullos delabebantur necessario. falsis prae-terea et praeiudicatis opinionibus de inmani uersuum in sermonem prosarium dissolutorum corruptions et de metrorum natiua elegantia imbuti urendo plerumque secandoque magis quam adbibitis lenibus et liumanis medelis sanare studcbant. itaque mirum non est quod et A. lüesius, qui in Antliologiae suae parte priore sub numeris 5 et 6 Precationes edidit, et Mauricius Schmidtius eiua recensioni in programmate lenensi a. 1874 epicrisin adiungens plurima reli-querunt criticorum posteriorum acumini diligentiaeque.

Sed ad artem criticam recte exercendam plurimum ualet accurate scire, quanam aetate is cui impendis operam scriptor Jloruerit. Plautinos autem numeros cum iam Schneiderus agnouisset, Eiesius ad Apulei fere aetatem poëmata ilia detrusit, quippe qua rei metricae Plautinae instauratio usu uenisset. multo longius processerat L. Muellerus, qui 1. 1. p. 189 Martiani Capellae trimetros in compa-rationem uocauit. ego non uideo causam idoneam, cur recedamus a librorum C D testimoniis Antonium Musam auctorem adserentium. nam cum in ^ et i? subscriptio desit, in C haec 'herbarü. precatio:

AD ANTONIUM MUSAM.

antonimusa qnö. tradidit. magno: agrippe. casari: exptct', in B autem 'herbarium Antonii Muse quem tradidit M. Agrippe Cesari explicit' extat. ea autem in carminibus nostris infucata sermonis latini apparet simplicitas, quae tam louge a calamistrata Apulei aut Martiani oratione abhorret quam prope accedit ad Augusteae actatis dictionem auream. et pro certo potest adfirmari, materiam illam aetata posteriori multo maiore cum uerborum tumore et adbibitis orationis flosculis esse tractatam.

De Antonii Musae operibus quamquam (ut iacent adhuc situ et, squalore obruti rei medicae scriptores antiqni longe plurimi) nonduin data opera inquisitum est, tarnen id quod in A praecedit herbarium ad Musam referendum esse certum uidetur. nam inscriptionem in A praefixam (est autem haece: 'herbarium salubrium legendarum praecatio terrae matris carmen sic dicis', in qua inter 'legendarum' et 'praecatio' apparet intercidisse 'explicit, incipit'; ceteri codd. sim-pliciter inscribunt 'incipit precatio terrae'), banc inquam inscriptionem in A Precationi Terrae praefixam si cum librorum C I) subscrip-tionibua comparaueris, Precationes olim clausulas herbarii alicuius sub Antonii Musae nomine circumlati fuisse elucebit. quem uerum esse auctorem herbarii, cum hoc nondum sit editum, nunc quidem aflirmare non licet; adferam tamen quod sententiam meam oppido corroboret. Plinius enim cum naturalem historiam simillime clau-dat his uerbis 'salue, parens rerum omnium Natura, teque nobis Quiritium solis celebratam esse numeris omnibus tuis faue', nescio an ad has Antonii Musae Precationes in fine operis de herbis salu-bribus positas respexerit. quid quod in omnibus codicibus carmina nostra excipit Antonii Musae de herba Vettonica scriptiuncula ? quae utrum pro se edita sit an particula integri herbarii olim fuerit, itidem nunc diiudicari nequit. sed sperandum est tandem aliquando extiturum esse qui his aliisque quaestionibus lucem adsper-gat exoptatissimam. interim non sine iure moo Antonio Musae uin-dicasse mihi uideor Precationes illas, quarum sermo incorruptua optima imperii liomani tempora redoleat. in opere autem medico et non tam doctorum quam populi usibus destinato ipsa res populare et dicendi et rei metricae genus postulabat. itaque non fronte nimis censoria examinabimus carmina ilia neque ut numeri ubique elegan-üssime cadant neque ut sermonis abundantia plebi consueta absit llagitabimus, superfiua aut hominum cultiorum auribus ingrata recidentes. haec reputanti secum saepenumero emendatioues multo leniores erunt praesto quam quibus antea cartninum textum emacu-

AD ANTONIUM MUSAM.

lare studebant. quod non ita me uelle accipi, quasi omnea sordes patienter ferendae sint a scribis inscitis inlatae, uix est quod inoneam. carmen igitur prius sic correctum liabeto.

I.

PKECATIO TEUBAE MATRIS.

Dea sancta Tellus, rerura naturae parens,

quae cuncta ^eneras et regoneras indidem,

quod sola praestas gentibus uiialh,

caeli ac maris diua arbitra rerumque omnium,

5 per quam sliet natura et somnos aca'pit,

itemque lucem reparas et lucem fugas:

tu Ditis umbras tegis et inmensura chaos uentosque et imbres tempestatesque amines efc, cum libet, dimittis et misces freta

10 fugasque soles et procellas concitas,

itemque cum uis liilarem promittis diem;

tu alimenta nitae tribuis perpetua fide,

et, cum recesserit anima, in iamp;te refugimus;

ita, quidquid tribuis, in te cuncta recidunt.

15 merito uocaris Magna tu Mater deum,

pietate quia uicisti diuum numina;

'uque illa uem es gentium et diuum parens,

sine qua nil maturatur uec nasci potest:

tu es Magna iuquc diuum regina es, dea.

20 te, diua, adoro tuumque ego numen inuoco;

facilisque praestes hoc mihi, quod te rogo,

referamque gratis, diua, tibi merit» fide.

exaudi me, quaeso, et faue coeptis meis;

hoc quod peto a te, diua, mihi praesta uolena.

25 herbas, quascumque generat maiestas tua,

salutis causa tribuis cunctis gentibus;

hanc nunc mihi permittas medicinam tuam.

ueniat medicina cum tuis uirtutibus:

quidque ex his fecero, habeat euentum bonum;

30 cuique easdem dedero quique easdem a me acceperint,

sanos eos praestes. denique nunc, diua, hoc mihi maiestas praestet tua, quod te supplex rogo.

paucis uerbis defeudam mulationes a mefactas, codicum lectionibus

AD ANTONIUM MUSAM.

potioribus adscriptis (ceteraa ex Riosii editione et Bandiuio petas). u. 2 'mdidein.' scripsi coll. Oatulli LXI 107: 'aidua' codd., quod diuersis modis sanabaut. — u. 3 'uitalia' dedi (coll. Liuii VI 49 'abatiuei'e eo quod uitale est'); 'tutela' codd., cui lectiom insistentes uiolentisaima quaeque excogitarunt. —• u. 4 'arbitra rerumque' JJ suppeditauit: 'arbitrarumque' BC 'arbitratumque' A. — u. 5 'natura et somnos capit' codd. hiatu iatoierabili. Scliinidtius 'captitat' coniecit; ego praefero uel 'accipit' uel 'concipit'. — 8 'attines' scripsi: 'con-tines' codd., librariis pro uocabulo prisco et iusueto uulgariua substitueutibua. retento illo 'coutines' transpositionibus plerique indul-seruut. — 10 'soles'ego: 'solein'codd. itenun hiatu iuiucundissimo: scribae Idc quoque pluralem sibi incognitum perhorruerunt. — 12 'tu aliraenta' conieci: 'et alimenta' codd.; uulgo 'et' delent. •— 13 'ia te refugiinus' correxi. — 17 'turn ('tu' /1) illa uer et ('uere' yl 'uero' U) geatium' codd.; quod posui, meuna est; nisi quod fortasse 'tute' melius ponetur. — 18 'sine qua nee maturatur quicquam nee nasei potest' codd.; inalui 'nil' restituere pro 'nee quicquam' (quod ut scriberent, librariis causa erat sequens 'uec') quam aut 'quicquam' aut 'nasci' reicere in uersum insequentem cum summo huius detrimente. — 1'J 'tu es magna tu es diunm regina dea' codd., corri-gere studui, decessores delendo mutandoque nil effecerunt. — in uu. 20 — 24 Scliinidtius, cum poctam terque quaterque idem dixisse et uanos nerborum tinnitus edidisse parum duceret probabile, deleuit uu. 22 — 24. sed enim ne auerseris banc loquacitatem iterum iterumque easdem sententias recoquentem populo non ingratam, conferas ex. gr. Ampbitruonis l'lautinae prologum. — 22 'gratias diua tibi merito fide' codd.; pro 'gratis' forma breuiore bic et II 20 pleniorem librarii posuerunt ; quam remoui. nam etsi Musa more Plautino u. 20 'tuum' u. 31 'eoa' una syllaba, u. 30 'easdem' bisyllabe dixit, ab bac synizesi tarnen abstinuit sine dubio in 'gratias' uocabulo, quod nee priores aliter quam tribus syllabis pronuntiabant. — 23 'exaudi quaeso' codd.; 'me' inserui. — 2G 'tribuis' Ji C U (cf. II 3 sqq): 'tribuas' A. — 27 'nunc' addidi: omittunt codd. — 28 'ueniat medicina cum' scripsi; 'ueniat f'ueni ad' A) me cum' codd. — 29 'quidque' ego: 'quidquam' uel 'quicquam' codd. — 31 'sanos eos-demque praestes' codd., in qua scriptura emendanda uiam monstrauit Scliinidtius 'eos fac. deuique' coniciens. sed 'praestes' retineri potuit. tuin quod liabeut libri 'nunc diua postulo ut boe ('boe' om. B) milii', glossemate deprauatum esse perspexit Scbmidtius; nam 'postulo ut' ab liarum precum reuerentia alienissimum est.

AD ANTONITJM MUSAM.

lare studebant. quod non ita me uelle accipi, quasi omnes sordes patienter ferendae sint a scribis inscitis ialatae, uix est quod moneam. carmen igitur prius sic correctum habeto.

I.

PBECATIO TEI1RAE MATHIS.

Dea sancta Tellus, rerum naturae parens,

quae cuncta generas et regeneras indidem,

quod sola praestas gentibus uitalh,

caeli ac maris diua arbitra rerumque omnium,

5 per quam silet natura et somnos accipit,

itemque lucem reparas et lucem fugas:

tu Ditis umbras tegis et inmensum chaos uentosque et imbres tempestatesque amines et, cum libet, dimittis et misces freta

10 fugasque soles et procellas concitas,

itemque cum uis liilarem promittis diem;

hi, alimenta uitae tribuis perpetua fide,

et, cum recesserit anima, in tele refugimus:

ita, quidquid tribuis, in te cuncta recidunt.

15 merito uocaris Magna tu Mater deum,

pietate quia uicisti diuum numina;

tuque ilia uera es gentium et diuum parens,

sine qua nil maturatur nec nasci potest:

tu es Magna tuque diuum regina es, dea.

20 te, diua, adoro tuumque ego numen inuoco;

facilisque praestes hoc mihi, quod te rogo,

referamque grab's, diua, tibi merita fide.

exaudi me, quaeso, et faue coeptis meis;

hoc quod peto a te, diua, mihi praesta nolens.

25 herbas, quascumque general maiestas tua,

salutis causa tribuis cunctis gentibus;

hanc nunc mihi permittas medicinam tuam.

ueniat medicina cum tuis uirtutibus:

quidque ex his fecero, habeat euentum bonutn;

30 cuique easdem dedero quique easdem a me acceperint,

sanos eos praestes. dcnique nunc, diua, hoc mihi maiestas praestet tua, quod te supplex rogo.

paucis uerbis defendam mutationes a mefactas, codicum lectionibus

AD ANTONIUM MUS AM.

potioribus adscriptis (ceteras ex Riesii editione et Bandinio petas). u. 2 'iadidem' scrips! coll. Oatulli LXI 107: 'tddus' codd., quod diuersis modis sauabant. — u. 3 'uitalia' dedi (coll. Liuü VI 49 'abstinere eo quod uitale est'): 'tutela' codd., cui lectioni insktentes uioleutissima qiiaeque excogitaruut. —■ u. 4 'arbitra rerumque' B suppeditauit: 'arbitrarumque' BC 'arbitratumque' A. — u. 5 'natura et somnos capit' codd. hiatu intolerabili. Scbmidtius 'captital' coniecit; ego praefero uel 'accipit' uel 'concipit'. — 8 'attiues' scripsi: ^ccon-tines' codd., librariis pro uocabulo prisco et iusueto uulgarius substituentibug. retento illo 'coutines' transpositionibus plerique indul-serunt. — 10 'soles'ego: 'aolem.'codd. itenun liiatu iuiucundissimo: scribae hic quoque pluralem sibi incognitum perhorruerunt. — 12 'tu alimenta' coaieci: 'et alimeata' codd.; uulgo 'et' delent. — 13 'in te refugimus' correxi. — 17 'turn ('tu' A) illa uer et ('uere' A 'uero' D) gentium' codd.; quod posui, meum est; nisi quod fortasse 'tute' melius ponetur. — 18 'sine qua nee maturatur quicquam nee nasci potest' codd.; malui 'nil' restituere pro 'nee quicquam' (quod ut scriberent, librariis causa erat sequens 'nee') quain aut 'quicquam' aut 'nasci' reicere in uersum insequentein cum surnmo huius detri-mento. — 19 'tu es magna tu es diuum regina dea' codd., corri-gere studui, decessores delendo mutandoque nil efi'ecerunt. — in uu. 20 — 24 Sclimidtius, cum poetam terque quaterque idem dixisae et uanos uerborum tinnitus edidisse parum duceret probabile, deleuit uu. 22 — 24. sed enim ue auerseris liane loquacitatem iterum iterumque eaadem sententias recoquentem populo non iugratam, conferas ex. gr. Amphitruonis Plautinae prologum. —• 22 'gratias diua tibi merito fide' codd.; pro 'gratis' forma breuiore hic et II 20 pleniorem librarii posuerunt; quam remoui. nam etsi Musa more Plautino u. 20 'tuum' u. 31 'eoa' una syllaba, u. 30 'eaadem' biayllabe dixit, ab hac synizeai tamen abstiuuit sine dubio in 'gratias' uocabulo, quod nee priores aliter quam tribus syllabia pronuntiabant. — 23 'exaudi quaeso' codd.; 'me' inserui. — 20 'tribuis' BCD (cf. II 3 aqq): 'tribuas' A. — 27 'nuuc' addidi: omittunt codd. — 28 'ueniat medicina cum' scripsi; 'ueniat C'ueni ad' yi) me cum' codd. — 29 'quidque' ego: 'quidquam' uel 'quicquam' codd. — 31 'sanos eos-demque praestes' codd., in qua acriptura emondanda uiam monstrauit Scbmidtius 'eos fac. denique' coniciens. sed 'praestes' retineri potuit. tum quod babent libri 'nunc diua postulo ut hoe ('hoe' om. B) mibi', glossemate deprauatum esse perspexit Scbmidtius; nam 'postulo ut' ab harum precum reuereutia alienissimum est.

AD ANTONIUM MÜSAM.

Alterum carmen sic legito;

II.

PRECATIO OMNIUM HERBARUM.

Nunc uos potentis omnes herbas deprecor.

exoro maiestatem «(wtram, quas parens Tellus generauit et cunctis dono dedit:

mediciuam sauitatis in uos contulit 5 maiestatemque, ut omni generi identidem liumano sitis auxilium utilissimum.

hoe supplex exposco et precor: uefoms hue hue adeste cum uestris uirtutibus,

quia, quae creauit, ipsa permisit mihi,

10 ut colligam uos; fauzï /tic etiam, cui

medicina tradita est. quantamque nestra nunc uirtua potest, praestate medicinam bonam causa salutis. graliam, precor, milii praestetis per uirtutem uestram, ut omnibus 15 in rebus, quidquid ex nobis ei/o fecero

cuiue homini dedero, habeató eueutus bonos et effectum celerrimum. ut semper mihi liceat fauente uestra maiestate uos

colligere...........

20 ponatnque uobis fruges et gratis agam per nomen Maoris, quae uos iussit nascier.

in hoc quoque carmine seuerissima adhibebant remedia anteriores, ego nil magis caui quam ne elegantius redderem quam ab ipso Musa confectum est. 1, 2 'deprecor exoro maiestatemque uestram uos quas parens' codd.; in qua scriptura 'que' uidetur ex dittographia , 'uestra uos' ex duplice lectione ('uostram — uestram') ortum esse, quamquam etiam Schneideri coniectura 'maiestatemque uestram exoro' habet quo se commendet. — u. 3 ex librorum lectione 'et cunctis gentibus dono dedit' apertum emblema 'gentibus' (secundum I 20 inculcatum) deleui. — 5 'ut' A: om. BCD; deinde expleui uersum iaserta uoce 'identidem', quam ut minus sibi tritam et salua senten-tia omittendam abiecere scribae. — 7 'h. s. exposco pr(a)ecorue' codd., nisi quod 'et posco' D] hic in archetypo uidetur fuisse lacuna, quam utcumque suppleui. — 8 'huc' bis posui: semel codd. — 9 'quia qui' ABC] 'quaque' D cum ueri indicio certissimo; nam

AD ANTONIUM MUSAM.

desigaatur Tellus hertarum creatrix. ergo 'quia quae' correxi. porro 'creauit uos' libri; eieci uoculam et superfluam et metro officientem (neque enim in mensura uocis 'ipsa' Plauti sectatorem fuisse Musam credo), ceterum 'ipsa' BCD; 'ipse' A interpolate. — u. 10 iterum librarios suam loquendi consuetudinem secutos uidemus; nam cum antiquitus esset traditum 'fauit hie etiam, cui medicina tradita est' (sic enim ex nostra emendatione restituimus), illi 'fauente hoc' (nam quod A habet 'fauentem' merum est uitium) posuerunt, puto ut asynde-ticam tollerent orationem. intellegendus est autem Aesculapius. — 11 'quantumque nestra' codd., cum tamen 'quantamque', scilicet 'medi-cinam', flagitari appareat. syllabam autem in fine interlapsam aut 'nunc' aut 'iam' addendo explebis. — 13 'causa' B: 'causam' ceteri codd. , deinde omnes lihri 'sanitatis', quod bene Schmidtius comp. I 26 in 'salutis' mutauit. — 14 'uirtutem' BCB: 'tutelam'^4 pes-sime. — 15 'in rebus' scrips!: 'uiribus' ACD 'uirtutibus' B. 'ego' Schmidtius: om. codd. — 16 'habeatis' scripsi; 'habeaf codd., eidemque 'effectum celerrimum et euentus bonos', quod traiciendo in metri formam redegi. — 18 'nestra maiestate' Schmidtius: 'maiestate nestra' A, 'uestra' om. BCB. — 19 lacunam indicauit Schmidtius. — 20 'gratias' codd., correxi. — 21 'matris' (scil. Terrae) scripsi: 'maiestatis' codd. — 'quae' B\ 'qui' ceteri.

8

VI.

AI) OCTAVIAM.

Unicum fabulae praetextac exemplunij quod nobis seruatum sit integrum, ob res quo que narratas miro raodo adlicit legentium animos atque attrahit Octauia, inter Senecae tragoedias, a quibus alienissima est, casu quodam ad memoriam nostram tradita. neque miror extitisse qui earn poetae nobilissitno Curiatio Materno uellet uindicare. quod quamquam nec demonstrari potest nec sane ueri est simile, id tarnen sententiae illius auctor, Francisous Ritterus , bene sensisse uidetur, scriptam esse fabulam ab homine Neronei imperii aequali non multo post tyranni mortem (Oct. ed. Eitt. praef. p. VIII sqq.). tam uiuidis certe coloribus et chiium fidorum Octauiae miserae timentium et aliorum a Neronis Poppaeaeque partibus stan-tium et uirorum studia contraria inter se conciliantium imago ocu-lis nostris subiecta est, ut qui depinxit omnibus illis rebus non possit non interfuisse testis oculatus. quid quod Taciturn hac fabula tamquam fonte usum esse aliquot indiciia depreliendisse sibi uide-batur Eitterus? non infimi autem ordinis poeta erat, quippe qui quae dramatis personae singulae cogitarent sentirentque bene expri-meret. sed qua suauitate nos quidem, quotienscumque perlegimus, adfecerit fabula, grato animo testaturi sumus adlatis in medium emendationibus nonnullis coniecturisque. his enim non raro etiam-nunc textus indiget, cum et recentibus tantum codicibus (saeculi XIV et XV) ex uno archetypo ductis ualdeque corruptis utamur

AD OCT AVI AM.

neque uiri docti subtiles ubique curas eidem impenderint *). sic uitiosa sunt quae statica iu initio (nam recte Peiperum uu. 35—57 traiecisse censeo) extant:

Fulgore primo captus et fragili bono fallacis aulae quisquis attonitus stupet:

subito labantis ecce fortunae impetu modo praepotentem cernat euersam domum.

nemo enim fragili bono aulae attonitus est, nisi qui summam rerum aulioarum specie sublimium atque magnificarum uanitatem penitus perspexit; hie autem liomo in bis rebus nouus et spectaculo insolito obstupefactus designatur. neque numerum singularem 'bonum' pro plurali 'bona' similiter umquam positum puto; nam inter utrumque aliquid interest, ueluti, ut Senecae tragoedias percenseam, Phaed. 769 'anceps forma bonum mortalibus', üedip. G 'quisquamne regno gaudet? o fallax bonum (soil, ei qui possidet), quantum malorum fronte quam blanda tegit', Tbyest. 205 'maximum boe regni bonum est, quod facta domini cogitur populus sui tam ferre quam laudare' recte se habent; nam de uno aliquo bono unius hominis siue rei proprio est sermo. ubi autem de regia fortuna, qualis sese offert humilium oculis, agitur, non locum babet nisi pluralis 'bona'; hinc legimus .Agam. 57 sq. 'o regnorum magnis fallax Fortuna bonis', Oedip. G87 'solutus onere regio regui bonis fruor' et in ipsa Octauia 575 'inter laeta fortunae bona', noli igitur dubitare, quin illud 'fragili bono' debeatur monacbo 'o uanitas uanitatum' clamanti et uerba non intellecta pro suo captu deformanti. itaque dubia erit uocis 'fragili' emendatio, certa est illius 'bono' correctio. propono: 'ful. gore primo captus et cullu bona fallacis aulae quisquis attonitus stupet'. et apud Galpurnium ecl. 7, 36 sqq. pastor Neroneum quod-dam spectaculum admiratus similiter ait: 'sic undique fulgor per-cussit; stabam defixus et ore patenti cunctaque mirabar necdum bona singula noram'. sed dubium, ut dixi remanet 'cultu'; pro quo alia (ut 'fastu') aequa probabilitate conicias. incerta est etiam uer-sus 37 lectio, ubi 'sub imo' partiin, partim 'sub uno' codd. tradunt, sed omnes pariter 'latentis'. conieci 'sub uno inanis ecce fortunae

') scripta est haec commGntatiuncula haud paucos ante annos editurque nunc additis nonnullis et deletis paucis quibusdam, quae interim alii uiri docti aut praeceperunt aut melius constituerunt. — numeros editionis Tcub-nerianae sequor.

8*

AD OCTAVIAM.

impetu'; quod commemoro ideo ut aliomm excitem ingenia, nou quasi ipse mihi satisfaciam. sed nullus dubito quin uu. 42, 43: en qui Britannia primus imposuit iuga iguota et ante classibus texit freta redeundum sit ad codicum scripturam 'iugo (interpolati libri: 'iugum') ignota tantis' hoc modo: 'imposuit iugum, ignota tantis classibus texit freta'. nam 'tantis', ut saepe, 'tot' significat; ceterum ef. ex, gr. Lucan. X 537 'densae praetexunt litora classes', illud 'et ante', quod Lipsius scripsit, mibi quidem nimis prosam sapit. et oratio asyndetica bic non displicet. — nu. 48 sqq. odium, quod Octauiam inter et Neronem erat, ita describitur:

nee graues luctus ualet ira coacta tegere. crudelis uiri secreta refugit semper, atque odio pari ardens mariti mutua flagrat face.

ita enim nulgo scribunt, cum codices tradant 'quem (que) secreta'; nnde facili opera eruo: 'ira coacta tegere crudelis uiri, quem sprela refugit semper; atque' eqs. sed ea quoque quae subiciuntur uitiis non sunt inmunia. et 'mariti' quidem Grronoaius recte mutauit in 'maritus'; nam, ut uerba 'odio pari' docent, iam de Kerone agitur. sed illud 'mutua flagrat face' nondum aiit explicatum aut sanatum est. nego enim atque pernego, Eitterum bene interpretatum esse: Nero aliam amat ab eaque uicissim amatur; quod uerbis ipsis minime inest. Gronouius autem cum totum locum sic restituere conaretur; 'ardet maritus: mutua flagrant face', legitimes concessosque emen-dandi fines transgressus est, qui circumscribendi sunt uerbis 'mariti mutua.' propono 'atque odio pari ardens marite aemula flagrat face', hoc est secundum dicendi genus poetis usitatum: amore aemulae; quae erat Poppaea Sabina. — u. 53 sq.:

pietasque frustra: mutat inmitis dolor consilia nostra.

id quod plurimi libri habent 'mittit' indicio mihi est, nerbo a sen-tentia minus apto 'mutat' substitui debere hoce: 'iwrtit inmitis dolor consilia nostra'. — uu. 18 sqq.:

o lux semper funesta mihi,

tempore ab illo nox es tenebris inuisa magis.

plerique codd. dant 'lux est', pauci 'nos est', equidem neutrum probe intellego. scribo 'longe es tenebris' (siue: longe's). — u. 105 sq. Octauia nullo pacto dixit;

AD OCTAYIAM.

toleranda quamuis patiar: hand nmqnam queant nisi morte tristi nostra fmiri mala.

nam intoleranda potius se patij eadem tota ban oratione declarat. lege 'toleranda iam uix patior'; fefellit librarium iierborum eollocatio insolentior. — u. 175 sqq. de Britannico legitur:

saena cni lacrimas dedit etiam nouerca, cum rogis artus tuos dedit cremandos membraque et uultua deo similes nolanti flamma feruens abstnlit.

'saeua nouerca' posset Agrippina uocari, si mortem Britannici inten-disset. nunc antem cum ex Tacito (ami. XIII 14—18) satconstet, illam de priuigni (quo ad terrendum Neronem utebatur) nece maestam fuisse atque mente consternatam, 'saeuam'illam nouercam mutabimus in 'scaeuam', id est tristam, uerba sequentia 'dedit cremandos' nata sunt ex neglegentia librarii uocabulum iam u. 175 scriptum iterum praue ponentis; Ilitteri enim defensionem reprobo. neque adeo leniter haoc corruptela tolli potest, nam si Taciti ea de re narration em (ann. XIII 17) sequimur, nocto imbribus turbi-dissima ipsam Agrippinam mortuum rogo imposuisse parnm iit probabile. puto '?«dit crematos' scil. ex aree regia. nam 'uidit' in 'dedit' corruptum necessario uocom sequentcm traxit. denique codices probi legunt 'feruens flamma abstulit'. quod uitium remouetur quidem transpositie, ut factum est in editionibus anterioribus, uocabulis; sed pulcrior a sententia neque plus a probabilitate externa recedens erit mutatio haece: 'saeuiens flamma abstulit'. — u. 201 nutricis de Acte Neronis paelice uerba simt baec:

subiecta et humilis, atque monumenta extruit.

aegerrime in 'bis ad priora uerba 'est' supplemus. nescio au 'atque' corruptum sit ex glossa 'acte', quae expulerit genuinam lectionem. fortasse 'subiecta et bumilis alta monumenta extruit'. — u. 408 sqq.: tunc illa nirgo, numinis magni dea,

lustitia caelo missa cum sancta Fide terrae regebat mitis humanum genus.

ex lectione librorum 'terra' recte anteriores fecerant 'terras', quod ita est recipiendum ut sinuil 'mitis' (bic enim de solo genere Iiumano agitur) mutemus ita: 'terras regebat, mitc et humanum genus'; quo respiciunt uerba, u. 417 sq.: 'alia sed soboles minus conspecta (concepta ?) mitis, — in dialogo inter Neronem et Senecam constitute u; 472 habetur:

despectus ensis faciet. •— hoe absit nefas.

AD OCTAVIAM.

non satis faciunt coniecturae Lipsii 'conspectus' (nel 'detectus') et Ritteri 'dispectus' [quibus accessit nuperrime Bnechelerus 'respectus' snspicatus], fortius ualidiusque uocabulum cum reqnirant Senecae uerba cura summa indignatione prolata 'lioc absit nefas'. cogitat enim Nero non de minis terroribusque, sod de caedibus, ut innuit u. 481 'tollantur bostes ense suspecti mihi' et 542 sq. 'nos quoque manebunt astra, si saeuo prior ense occuparo, quidquid infestum est mihi'. melius autem quam Eapbolingii commentnm 'destrictus' mibi uidetur hoce; 'delectus onsis faciet'. nam de forma 'derectus' in longe plurimis codd. obuia sat constat [neqne probantur mihi quae nuperrime de quodam discrimine, qnod depreliendisse putabat, disseru:.t Voelkelius in Fleckeis. ann. 1877 p. 853 sqq.]. — u. 497 sqq. apponam ernaculatos:

inuidia castris uicta consensu pio;

cessit senatus; equitis accensus fauor;

plebisque uotis ac/que indicium palm tu pacis auctor, generis humani arbiter,

electus orbem iam sacra specie Tpgis.

mortuo enim Claudio Nero in castra praotorianorum progressus imperator consalutabatur; atque banc militum sententiam (cf. Tacit, ann. XII 69; Sueton. Ner. 8) sequebatur senatus (inuitus sine dubio atque haerens initio, ut par erat, in suceessore non legitime, scd temporibus cedens) et fauore paulatim exceperunt equites. sed quo minus nobiles aliquamdiu dubitasse (unde ]S^reroms in pos odium) negari potuit, eo magis Seneca non ut callidua adulator sed disci pull indolem naturamque bene notam respiciens e re putauit adicere, plebis nota cum Claudii patris uoluntate corisensisse in eligendo imperatore nouo; quamquam Olaudium ultimo uitae tempore longe aliter sensisse, non ignorabat. et 'castris' quiciem, cuius loco libri 'tristis' habent, plane necessarium esse primus uidit Graeuius (ad Suetonii 1. 1.) silentio fere omissus a miperrimis editoribus. 'adque indicium patris' autem nos correximus, cum codd. praebent 'atque indicium patrum est', ortum inde quod senatus quae antecedit mentio induxit scribam ut 'patrum' poneret; quod suprascriptis litteris 'is' correctum, ut fere fieri solet, peperit lectionem codicum nostrorum. ceterum cf. Plinius in panegyrico c. 10 'ad hoe audiebas senatus populique consensum: non unius Neruae iudichm illud, illa electio fuit'. et alibi quoque hoe Claudii indicium in partes uocat Seneca; cf. u. 598 'merita te dini patris'. porro notae sunt locutiones 'ad nutnm', 'ad uoluntatem alicuius' similesque. — u. 584 sq.:

AD OOTAVIAM.

uix sustinere posset hos thalamos dolor fidesque populi, sancta nee pietas sinat aperte rescribendum est 'possit.' — u. 593 corrigo:

exprimere ius est ferra, qnod uequeunt preces?

unde fortior euadit oppositio; et faueut huin correcturae libri mss. •ferro' maximam partem uitiose exlübentes ('ferre' milgata). —■ u. 602 sq.

ei ipse populi uota iam pridem moror,

cum portet utero pigmis et partem mei.

concinnius foret 'et ipsa populi uota'; quod ad reliqua, nou credo Eittero adnotanti: 'quod subiecti nomen (Poppaea) lectori suppleu-dum relinquitur, cum aliquo uerecundiae sensu institutum uidetur'. nam neque alias banc uerecundiam praefert Nero et omisso Poppaeae nomine hie non potuit obscurius id quod diceudum erat dici. inter-cidit sine dubio post G03 uersiculus Poppaeae mentionem cum amoris flagrantis significatioiie contiuens. [idem nuper Buechelerus in musei Ehenani uol. XXVII p. 475 censuit, qui tarnen minus probabiliter Poppaeae nomen latere putauit in u. ÜÜ2 sic fere refiu-gendo 'iam pridem et ipse uota Poppaeae moror'; nana populi stirpem legitimam ex Nerone desiderautis commemoratio bic aptissima est.] — in uu. 301—312 (nam ordinem nuperrimae editionis sequimur) non tam interpolatie statuenda quam iustus conexus facta aliquot uersiculorum transpositione reciperandus erat in hunc modum:

illi reges hac expulerant urbe superbos ullique tuos sunt bene manes, mactata tua miseranda manu, nata Lucreti,

stuprum saeui passa tyranni.

te quoque bellum triste secutum est,

uirgo dextra caesa parentis,

ne seruitium paterere graue et improba ferret praemia uictrix dira libido.

nam triste illud bellum Virginiae necem secutum intestina est dis-cordia seditioque populi. ceterum 'uictrix' illa 'libido' in mentem mihi reuocat Liuii historici locum, cui grata degressione paulisper a uia instituta deflectentes opem ac salutem feramus. legitur apud ilium I 58, 5 'quo terrore cum uicisset obstiuatam pudicitiam uelut uictrix libido', quibus in uerbis postquam mendum agnouit Mark-landus infeliciter 'uelut ultrix libido' propouens, Maduigius (emend.

AD OCÏAVIAM.

Liuian. p. 54) non ita felicius 'uel ui uictrix libido' scripsit. si enim terrore deJecoris iulato uicit libido, ui non opus erat in fem-ina prae summo metu stuprum patienter ferente. scripsit me iudice Liuius 'quo terrore cuin uelut uiM^isset obstinatam pudicitiam uictrix libido.' uitio uulgatissimo pro 'uinxisset' librarius respectu uocis sequentis 'uictrix' scripserat 'uicisset'; quae causa erat ut postea 'uelut' in locum ut uidebatur aptiorem transponeretur. sed in uiam redeamus. de Agrippina fraude Neronis in mare missa et (naue demersa) cum fluctibus luctanti baec leguntur u. 361 sqq.:

mansit tacitis in pectoribus spreta tristi iam mor te fides;

multi dominae ferre auxilium pelago fractis uiribus ardent,

brachia quamuis lenta trahentes uoce hortantur manibusque leuant.

commemorat rem Tacitus ann. XIV 5 his uerbis: 'Agrippina . . . nando, deinde occiirsu lenunculorum Lucrinum in lacum inuecta uillae suae infertur.' sed quinam erant 'multi' illi, qui spreta Neronis ira certaque morte Agrippinae laboranti succurrerunt ? fidi sine dubio ministri, qui ex uilla mari adiacenti naufragium uiderant; ut docet illud 'dominae'. nescio igitur an pro 'multi' reponendum sit 'famuli.' sed utut hoe se habet, certa medela praesto est sequen-tibus. nam famuli, dum dominae uiribus pelago fractis auxilium ferunt, nauigiis utebantur teste ïacito; unde illi ineptissime dicun-tur 'quamuis brachia lenta trahentes', quod non quadrat nisi in eos qui natantes subueniunt ipsique deficiunt. et ecce ipsi codices meli-ores 'trahentem' cum praebeant, ueri indicium nobis seruauerunt (nam sic quoque 'quamuis' absurdum est), unde genuinam poetae manum indubitate licet restituere; 'brachia quam (scil. dominam) uio: lenta trahentem uoce hortantur manibusque leuant (in lenuncu-los)'. — u. 065 Octauia secundum codd. pessime dixit:

dabit hie nostris finem curis uel morte dies.

laetatur enim puella misera, quod nuptiis Neronis et Poppaeae institutis ipsa iam soror imperatoris nec amplius uxor est, unde uitam abhinc tutam possit degere. hinc u. 672 sq. exclamat 'absint tandem triates poenae letique melus.' et testatur idem (bene adnotante iam Rittero) Tacitus ann. XIV 64: 'paucis dehinc inter-iectis diebus mori iubetur, cum iam uiduam se et tantum sororem testaretur.' itaque diem ilium festum, quo Nero Poppaeam uxorem

AD OCTAVIAM.

duxit, Octauis. praedicare debuit tamquam curas sibi eximentem. aut omnia igitur fallunt aut sic locuta est: 'dabit lüc nostris linera curis sine morte dies.' nam autea ab una morte curarum ienimen-turn sperauerat. possis etiam 'nee morte.' — u. G74 sq. cliori sunt uerba:

scelerum diri, miseranda, uiri potes heu demens sperare memor?

pro 'heu' codd. 'bic' uel 'hoe' uol 'hec' exbibent. poetarum usus flagitat 'a demens.' — u. 708 sqq. nutrix Poppaeae blandiens haec uerba facit:

Caesari iuncta es tuo taoda iugali, quem tuus cepit decor et culpa Senecae; tradidit uinctum tibi genetrix amoris, maximum numen Venus.

Senecae culpam cum alii aliter, modo ad persuadendum accommodato nemo, interpretati essent, nuper Adolphus Stahrius iu libro quem de uita moribusque Agrippinae conscripsit (p. 291) eo referendam esse censuit, quod Seneca Neroni uesano Poppaeae amore correpto dis-suasisset nuptias, colligens cum maxime tyranni uerba (u. G00) 'desiste iam grauis nimium mihi instare: liceat faoere quod Seneca improbat'. quae interpretatio nimis scilicet contorta miuime mihi adridet. nam praeterquam quod si auctor haec dicere uoluisset, nliis certe eisque baud ita obscuris uerbis uti licuisset, non conuenit nutrici in adulationem et alumnae laudes effusae talia profari. quasi uero magna gloria sit, alterius culpa aliquid nancisci! haec mihi reputanti sic poeta scripsisse uidetur: 'quem tuus cepit decor et cnMus: ecce tradidit uinctum tibi' eqs. est autem cultus accipiendus de elegantiore uitae externae specie ac splendore: of. ex. gr. Tacit, annal. XIII 46 'illum animo et cultu magnificum'; et de Poppaea cf. ibid. 45.

Ceterum ut crimen sublati de medio Senecae nominis redimam, ostendam ubi idem sit restituendum. Tacitus ann. XIV 15 haec de Nerone narrat: 'postremus ipse scenam incedit, multa cura temptans citharam et praemeditans adsisteutibus phonascis. adcesserat cohors militum, centuriones tribunique, et maerens Burrus et laudans. tuncque' eqs. ad uerba 'et maerens Burrus et laudans' adnotant Bur-rum, cum maereret animo, uoce tarnen laudasse principem; 'et' igitur pro 'et tarnen' accipiunt. quod iam per se habet quo ualde displiceat. praeterea quis credat, ita egisse Burrum, quem num-quam non et militanter strenuum et ueritatis pronuntiatorem in-

AD OCTAVIA.M.

coiTuptum et quasi qnoddam priscae uirlutis exemplar obuium ha-bemus? et de hoc uiro Tacitus semper data occasione cum uerecundia quadam ac reuerentia loquitur (cf. ex. gr. uerba de Burro mortuc c. 51 : 'ceterum grande eius desiderium mausit per memoriam uir-tutis') oppouitque Senecae utpote ia adulationem nimis profuso (ut XIV 7). igitur ut Burrum macula moribus eius integris seuerisque temporum iniuria librariorumque sooordia iuusta liberemus, ita rescribamus ^fet maerens Barrus et laudans Seneca, tuncque' eqs. atque ceteri rerum Romanarum auctores tautum abest ut banc emendationem refellaat, eam ut egregie stabiliant atque confirment: cf. Sueton. Ner. 21 ('iuxtaque amicoram intimi') et Cassius Dio LXI 20 diserte Burrum et Senecam simul commemorans. — reuer-tamur ad Octauiam, in qua fabula u. 772 sqq. Poppaea haec dicit: ut expientur noctis et eomni minae terrorque in hostes redeat attonitus meos.

et uota pro me suscipe et precibus piis superos adora, maneat ut praesens metus.

bic primum 'adtonitos' reponendum e?se, miror quod adnotare milii reliquerunt anteriores. melius eidem uiderunt, per 'et uota' praue bic procedere orationem; itaque Gronouius 'tu uota', Heinsius 'i uota' coniecerunt. lenissimum idemque aptissimum erit 'ea, uota pro me suscipe': nam in talibus adbortationibus particula illa usi-tatissima est, in uerbis denique 'maneat (sic enim üclelissimi libri tradunt) ut praesens metus' non rectum est 'praesens metus'. lam enim Poppaea sedato animo metus timoresque abiecerat. itaque non 'maneat', id quod priores arbitrabantur, sed 'metua' correctione eget. lege 'maneat ut praesens guies', quod librarius seatentiam non perspiciens mutauit secundum u. 738 'coacta praesenti metu'. [nuper Buechelerus 1.1. 'praesens status'proposuit; etiamnunc'quies' mihi praeplacet]. — u. 787 sqq.

formam Sparte iactet alumnae licet et Phrygius praemia pastor,

uincet uultus haec Tyndaridos,

qui mouerunt horrida bella Phrygiaeque solo regna dedere.

unice aptum est tempus praesens 'uincit'; futurum reposuit librarius praua comparatione n. 782 sq. 'quae regit et nunc deseret astra, petet amplexus, Poppaea, tuos'. porro dubito num recte di-catur 'Pbrygiae regna solo dare' putoque librarium more consueto uocabulum ex uerbis proximo praecedentibus memoriae inbaerens

AD OCTAYIAM.

substituisse. leg'e 'Pmwn'que solo regna dedere', id est, Troiam; et sic u. 832 'regna eiiertit Priami'. — u. 815 sqq. :

saepire flatnmis principis sedem parant,

populi nisi irae coniugem reddat nouam,

reddat penates Claudiae iiictus suos.

'dare' uel 'concadere populi irae' latimim est, non item 'reddere'. neque repetitum reddendi uocabnltim hic, ubi rhetorica nis mill a est, placet. Grotius proposuit 'dedal', qnod ucrbum snapte nahira minas conuenit. lege 'coniugem cedat nouam'. — u. 872 sqq. hic extat Neronem inter et praefectum dialogus:

Praef. poenam dolor constituet in ciues tuos?

Nero. constituet, aetas nulla quam famae eximat.

Praef. qua temperet nos ira, non noster timor.

uerba ultima sensu idoneo carent. lege 'qua temperet nostra ira, non noster timor', hoc est, qua poena tua quidem ira lenimentum capiat, non tarnen noster timor. est enim 'uestra', ut saepe, pro 'tua' positum; sic quae u. 952 sq. in chori cantu leguntur'animum firment exempla tuum, iam multa domus quae nostra tulit' neees-sario sunt mutanda in 'domus quae nestra (— tua, scil. Octauiae) tulit', ut habent aliquot libri. — u. 881 praefectus interrogat: estne qui sontem arguat 1

cui Nero respondet:

populi furor,

non plane id quidem absurde; sed multo melius, nisi fallit me opinio, dixit 'populi ftraor.' et saepiua 'furor' et 'fauor' uocabula in hac fabula sunt confusa; populi furorem sumere potuit librarius o u. 8G2. — u. 936 sqq.:

quis mea digne deflere potest mala? quae lacrimis nostris questus reddet aëdon?

codicum proborum lectio 'redderet' me adducit ut rescribam 'quae lacrimis nostris questus reddere aëdon ?', scil. digne potest. — u. 947 sqq.:

regitur fatis mortale genus,

nee sibi quisquam spondere potest firmum et stabile;

per quae casus uoluit uarios semper nobis metuenda dies.

totum locum esse corruptissimum, omnia clamant, nee in 'per quae' aliud quam 'Parcae' latet, siquidem cum 'per' et 'par' turn 'ce' et

AD OCTAVIAM.

'que' perpetuo inter se commixta sunt, deinde post 'stabile', ubi sane facillime intercidere potuit, intersero 'stamen', nullam enim nee productio ultimae in uoce 'stabile' syllabae ante 'stamen' (ef. L. Muellerus de r. m. p. 32G) nee uero unica Parca habet offen-sionem. est autem 'firmum et stabile stamen' filum non rupturum duraturumque; ut similiter dixit Vergilius 'conubio iungam stabili'; cf. etiam Caljmraius eel. IV 139 'mortale resoluite pensum et date perpetuo caelestia fila metallo.' ad sequentis uersus emendationem proiiciscendum est a scriptura librorum bonorum 'uoluitur uarios', ex qua extundo 'uoluit uolucris uarios', nisi malis 'uolucer' [de forma feminina 'uolucer' cf. Neue, lat. Form. II p. 10 ed. sec.], totum igitur locum in banc refingimus speciem:

regitur fatis mortale genus;

nee sibi quisquam spondere potest firmum et stabile stamen Parcae:

casus uoluit uolucris uarios semper nobis metuenda dies.

cf. Horatius od. III 28, G 'ueluti stet uolucris dies'; IV 13, lö 'inclusit uolucris dies.'

VIL

AD TACITUM.

Inter Taciti scripta et ob traditionem et ob depraualionem ingen-tem libellus de Agricolae uita et moribus singularem teuet locum; quippe seorsim a ceteris illius operibus pernenit ad nos codice quo-dam antiquo, quera saeculo decimo quinto medio inuenit Pomponius Laetus. cuius ueteris exemplaris nunc deperditi duo extant apographa, quorum unum idque melius est codex Yaticanus 3429 manu Pom-ponii Laeti intra a. 1404 et 1471 scriptus, alterum neglegentius factum est codex Vaticanus 4498 eodem fere tempore exaratus: utriusque lectiones summa cum accuratione nuperrime enotauit C. L. Urlichsius in sua Agricolae editione, quae Wirceburgi a. 1875 prodiit. ex quibus libris etsi facile reciperari potest communis arcbe-typi scriptura, tamen hie ipse archetypus uitiorum omnium multi-tudine horrenda laborauit saeculorum antecedentiuin culpa cumu-lata. praetereo menda uulgaria, quorum nullo non genere textus inquinatus est: unum praeter cetera corruptionis genus grauissima libello damna intulit. nam erat olim scriba quidam, qui nimis ad finem properans saepissime sine siugulas siue complures uoculaa omisit; quae postea ab ipso uel potius a correctore et in margine et inter lineas additae turbas innumeras exciuerunt eo quod alter librarius correcturas parum intellegens plurimas uoces non recto in uerborum seriem recepit. et transpositionibus sanandum esse Agri-colam, bic illic iam anteriores critici perspexerunt; sed quam late pateret quantamque stragem edidisset boe corruptionis genus,

AD TAC1TUM.

nemo diuinanclo adsequebatur; ut immanis opnsculi huius deprauatio latuit omnino plerosque. nam et editoros criticique, ne scilicet locis nimis multis mutarent lectiones traditas, plus iusto cauti titnidiquo estiterunt et tenacissimi apicum interpretes (ut Kritzius, Peterus aliique) exemplis alienis adlatia fucatam ueritatis speciem circumda-bant eis, quae simplicis et ab artificiis abborrentis iudicii homines corrupta esse agnoscunt. accessit ad augendam calamitatem, quod de Tacito res erat breuitatis quam maxime studioso: bino enim paratum semper et satis commodum auxilium ad ineptissima quae-que gnauiter defendenda petere licebat. sed enim bracbylogiae quoque certos firmosque esse fiues apud scriptorem non mediocrem, non uidentur illi secum reputasse; neque ad boo satis animum aduerterunt, Agricolam et colot'em plano alium quam scripta historica prae se ferre et, ad tempus quod attinet, inter dialogutn imperante Tito conscriptum editumque et reliqua opera medium optinere locum, ideoque breuilo-quenüae, quae in Ilistoriis et Annalibus magis magisque exculta appa-reat, in Agricola semina tantum atque initia deprehendi. de isto autem editorum interpretumque numero unum, ut par est, excipio Peerlkam-pium, uirum et ingeniosissimum et in ueritate indaganda etrenulssi-raum. qui admirabili ueri aptique sensu ductus optimo iure plurima in suspitionem uocauit, quae priores nimis patientcr tulerant. quodsi idem tam felix in emendationibus suis quam in leetionibus receptis falsitatis conuincendis fuisset, omnium optime de Agricola meritus esset. sed cum coniecturas procuderet saepenurnero admodum impro-babiles et praeterea baud raro argutius quam uerius scripturas aa-nissimas elegautissima quaeque Tacito reddendi feruore abreptus inpugnaret terminos criticis constitutes transiliens, mirandum non est quod apud plurimos insequentis temporis doctos editio illius minore in bonore habebatur atque etiam male audi it. qui si non deterriti mutationibus a uiro egregio parum prospere factis potius rectis uerisque eius obseruationibus dubilationibusque uti et insistere uo-luissent, ne illi multo melius Tacito quam nugas traditas semper semperque reccquendo consuluissent. eo aiitem magis Peerlkampium debita cum laude hie commemorare me impellit animus, quo saepius cum hoc uiro me consentire in uulgata scriptura addubitanda cognoui. — perpetuo commentario critico, quod iam exhibemus, lioc habeo praemittendum. editionum siue omnia Taciti opera siue solum Agricolam continentium praeter Oberlinianam nuperrime acceptam tantummodo recentiores (inde a Eotliiana) praesto mibi fuerunt, quibus accesserunt pauci libelli scholastici (ut ïïenrichseni). quodsi

AD TACIT ÜM.

hie illic (quod tarnen non puto accidisse) ab auterioribus iam in-uenta protulimus, non nobis id uitio nertant sed nuperrimoram edi-torum silentio.

Cap. I. at mme narraturn mild nitam de fundi hominis uenia opus fuit, quam non petiissem incusaturns tam saeua et mfesta nirtutihus tempora, de hoc loco quamquam multi multa disseruere, nemo tamen aut explicationem aut emendationem protulit earn, qua omnes dif-ficultates tollereatur. et 'nuuc' quidem quod nonnulli significatione latins patente ('in der Jetztzeit' uertit Peterus) ad Domitiani quoque imperium pertinere affirmant, falshsitnum est. nam qui uoci 'nunc' subiungit 'narraturo mihi', is non potest in animo habere nisi id ipsum quo scribit tempus, porro mim credibile est, Taoitum hoc loco 'nunc/ aliter posuisse quam initio capitis tertii, ubi uerbis 'nunc demum redit animus' ad Traiani imperatoris, sub quo libellum suum composuit, aeuum spectauit? abicienda est igitur ista uoculae 'nunc' interpretatio utcumque excogitata ab eis qui de uerbis 'opus fuit' sustinendis desperarent. nam illud artificium, quo 'opus fuit' nonnulli ex epistulari dicendi genere defendunt, in hoc Taciti opus-culo uanum cassumque esse, sane in propatulo est. itaque cum illis 'nunc narraturo mihi' tempus praeteritum 'fuit' nullis machinis cou-ciliari potest, bine natae Niebuhrii qui 'nunc' in 'nuper' mutabat, et Spengelii, qui 'nunc' delebat, conieoturae inprobabiles. egregio autem succurrit C. L. Rothius unica lineola (fuit) addita scribena 'opus fuerit'; et saepius ita Tacitus in Agricola loquitur; c. 9 'iu-iuria uirtutum fuerit', c. 33 'nee inglorium fuerit', c. 4G 'praece-perim'. difficiliora sunt ea quae secuntur 'quam non petiissem incu-saturus'. quae per latinitatem quidem non aliter interpretari licet quam ita: quam non petissem, si viellem incusare. quae uerba neutiquam is facere potest, qui statim in capite secundo (ut in toto omnino libello) adiecturus est incusationem grauissimam acer-bissimamque. itaque Puteolanus 'ni cursaturus', Lipsiua 'ni incusa-turus' proposuerunt. quae num a sermone latino stare possint, nolo nunc explorare: nam a sententia male se habent. quid enim? ideone Tacitus excusationem petit quod Domitiani tempora saeua et truculenta incusaturus est ? hoc nulla excusatione egebat. cur igitur illi opus est uenia, id est, beniuola indulgentia (sic enim 'uenia' accipiendum esse recto monuit Wexius prolegg, p. 158)? nimirum propter mutatam plane temporum condicionem, qua factum erat ut et homines iam minora in bonore haberent ut ipsas uirtutes ita uirorum uirtutibus praeclarorum descriptiones et

AI) TAC1TTJM.

scriptores ipsi tamdiu silere coacti loquela rudi incultaque uterentur. liaac ob causam Taciturn uenia sibi opus esse putasse, ut huiua enuutiati cum prioribus conexus ita caput tertium recte perpeusum persuadent. unde autem mutatio ista temporum ? Domitianei hoe uitium erat imperii diri, quo uirtutum amor iu homiuum animis extinctus et scriptorum iugenia studiaque oppressa essent. huic igi-tur eius rei, quod ueniam petiit, culpam dare licuit. quid multa? scripsit Tacitus: 'quam (pwd petii, sum incusaturus tam saeua et infesla uirtutibus tempora.' quibus uerbis aptus ad sequentem in capite secundo incusatiouem fit transitus.

Cap. II. Legimus, cum Arulcno Rustico I'aetus T/irasea, Herennio Senecioni Priscus Heluidius laudati csseul, capitate f uissc. uarie expli-caljant 'legimus'; et plerique quidem adquieuerunt in eo, ut ad acta diurna referrent. sed in facinore tam atroci et nuperrime facto, quod ut summam inouerat indignationem ita in aequalium omnium memoria uigebat recenti quodque praeterea plurimi suis ipsi oculis uiderant (cf. cap. 45), iegendi uerbum locum habet nullum, nam quod uir quidam uersutus Tacitum haec de se absente dixisse arbi-trabatur: et in lioc capite et iu eo, quod est quadragesimum quin-tum, scriptor de aequalibus omnino loquitur ('dedimus profecto', 'perdidissernus', eet.), coniecerunt Lipsius 'uidimus', Peerlkampiu.s 'meminimus'; ego praefero 'fleuimus'; cuius uocis littera prima cum non scripta esset utpote a rubricatore in initio noui capitis addenda neque ab hoe adderetur, ex 'leuimus' postea fecerunt 'legimus'. poetarum autem usum, ut adamat, secutus Tacitus flendi uocabulum cum infinitiuo coustruxit.

Cap. III. Nunc demum redit animus; et quamquam primo staiim beaiissimi saeculi orlu Nerua Caesar res olim dissocialiles miscuerit, principatum ac lihertatem, augeatque eqs. praue nonnulli recentir.m editorum Spengelii coniecturam 'rediit' receperunt admissa simul Bipontinorum lectione 'sed quamquam'. neque enim bic agitur de re iam perfecta, sed de ea quae paulatim ac lente progrediüir; ut ex eis quae secuntur dilucido apparet ('natura infirmitatis Immanae tardiora sunt remedia qnam mala'), maiore iure in illo 'res olim dissociabiles' offendissent. duplicem significationem habet uocabulum 'dissociabile', aut actiuam (quod dissociat) aut passiuam (quod dis-sociari potest), at idem, siquidein interpretibus et lexicograpbia fidem damns, sententiam plane contrarlam nactum est hance 'quod sociari nequit'. quod commentum plane incredibile est. quando enim ex. gr. 'dissolubile' (= quod dissolui potest) ualet 'quod solui nequit'?

AT) TACITUM.

intulenmt nempe boni isti homines fie seruando aliter Taciti loco desperantes ex arbitrio at quo liibiJiue id quoil suapte naiura uoca-bulmn illud respuit. colligunt Horatii (od. I 3, 22) 'oceaao disso-ciabili', quod tamen priore ilia siguifieatione actiua (oceano dissociant i) accipiendura esse et Naogelabacliius (Lat. Stil. § 117, 2) nuiltis exemplis docult et Silius Italicus (XIV 20) Horatium respiciens confii'inat. porro quern Klotzius adduxit Claudiani locum (in Rufin. II 138) 'non dissoeiabile corpus coniunctnmque sumus', is recto explicatus — scil. ita: sumus unimi corpus coniunctum. et quod dissooiari nequeat — niliil comprobat. denique si comparant nerbnm 'dissocialis' apud Rntilinin Namatianum (I 384) obuium, huic qnoque iusta interpretatio adhibenda est. nam dictum notissimum , hominem animal esse sociale, Entilius ita inuertit ut ludaeum animal lumuinis cibis dissociale (quod se dissociet a ceterorum uictu) uocaret. itaque nentiquam ostenderunt, 'dissociare' esse posse 'non sociare' et 'dissoeiabile' id quod sociari non potest, accedit quod Tacitus hoc desig-naturus alibi uerbo 'insociabilis' utitur: cf. ann. IV 12; XIII 1(5; XV 08, iam cum nec altera significatione uocabuli passiua qnidquam proficiamus (nam res inde ab Augusto semper dissociatas nemo scriptor prudens nocat 'olim dissociabiles'), uerbum illnd in mendo cubare autumauerim. et ipsi codices inter se dissentiunt: A 'dissotiabiles', B 'dissolubiles' praebent. unde in archetypo uocabuli exitum lectu difficiliorem fuisse puto. Tacitus uescio an scripserit 'res olim dissociates'.

ibidem: pauci el idi dixerim non modo aliorum, sad etiam nodri superstites sumus. in his 'et' abundat, 'uti dixerim' non latinurn est. sed Rhenanus, qui deleto 'et' rescripsit 'ut ita dixerim' (quod Woelffli-nus secundum usum Taciteum refinxit in 'ut sic dixerim'), soli latinitati consuluit, non item sententiae. recte dicunt formula 'ut sic (ita) dixerim' locutionem aut notionem aliquid insoliti habentem aliquatenus mitigari: cf. interpretes ad Germ. c. 2. non indigent autem, id quod bene monuit Peerlkampius, addito illo uerba 'non modo aliorum superstites sumus': res enim omnium uulgarissima est, itaque saltini scribeudum erat 'pauci non modo aliorum, sed etiam, ut sic dixerim, nostri superstites sumus'. quamquam uel hoc 'sui (sibi) superstitem esse' nihil insueti praefert. neque in eis quae Seneca a Woelfflino comparatus (epist. 30, 5) scribit: 'Bassus noster uidetur mihi prosequi se et componere et uiuere tamquam superstes sibi' id quod est 'tamquam' extenuat locutionis audaciam (quae nulla est), sed hoc fere ualet 'uiuit ut aliquis qui sibi est superstes'. itaque

9

AD TACITUM.

cum Rhenani emeurlationes miniino sufSciant, ego in ipso illo 'uti dixerim' uitium latere suspicor ita tolleadum.: 'pavici et uüque (utiq.) miserï. quibuscum uerba sequentia 'exemplis e media uita — uenimus¹ egregie coniunguntur. possis quoque conicere 'pauci et, ut sic dixe-rum, miseri nam hoe'miseri', cam «-«wWzjjrw sit, addituin illud tolerat. — ceterum pro 'aliorum' Peerlkampius uoluit 'illorum', scil. qui sine fortuitis casibus siue saeuiiia prinoipis iaterciderunt; quod ualde arridet.

Cap. IV. dudium philosophiae acrius, ultra quarn concessnm liomano ac semtori, hansisse *). Tacitus cum saepissime synonyma in sci'iptis praesertim minoribus coniungat, numquam tarnen dw/dézüK; coaiungit. nam unicum, quem sexcentis additae copulae exemplis obstare uideo, locr.m Germaniae c. 14 'ilium defendere, tueri' unusquisque semel admonitus intellegit repetitia duabus litterulis ita esse restituendum 'ilium defendere el tueri': of. Dialog. 7 'tueri et defendere'. neque

y \ *■ ^y /

' / ■- in Agricolae loco oratione asyndetica ius alterutrum uocabulum

eiciendi nobis dari existumo; immo liic quoque unica litiera iterata M 'acrius ultraq. quam' rescribendum est. nam inprobandam quam

maxime duco coniecturam Andreseni ab llalniio laudatam, qua pro 'acrius' reposuit ille 'ac iuria'; quippe de sola pliilosophia hie agi ex fine capitis elucet f).

Cap. V. Prima caslrorum nullmcnta in Brilannia Snelonio Paulino, diligenli ac moderalo dnci, adprohauit, cleclus quem couluhemio aeslirnaret. interpretes hie ualde aestuant, sed unum omnes praeteruiderunt. ad 'electus' enim cum subaudiamus 'Suetonio Paulino' (datiuum ex more Taciteo pro ablatiuo cum 'ab' accipias), hoc 'Agricola Suetonio electus est quem contubernio aestiinaret' per latinitatem nihil aliud potest piguiticare quam hoc 'electus est ut emu (Suetonium) aestiinaret contubernio'. quae sententia peruersissima est. illud autem qucd subesse putant, Paulinum scilicet Agricolae in contubernium recepto aestimationis signum uoluisse exhibere, Tacitus, siquidem latine scribere iutellexit, ita debuit exprimere 'electus qui contubernio aestimaretur'. sed ipsum illud 'contubernio aestimare' non mediocriter scrupuluni mihi mouet. nam quod explicant 'recipiendo in contuber-

1

quae in initio capitis leguntur 'pator lulii lulius Graecinus, senat.orii ordinis' melius Lipsio molestum illud 'lulii' delenti corrcxit WoelUlinus, qui secundum usum Taciteum 'illi' reuocauit; of. Plulol. XX\1 p. 140.

-[-) in fine capitis 'uehementius quarn caute' Nippordeius scripsit 'cautius'; sed recte defendit traditam scripturam Woellïlinus (Philol. XXV p. 118).

AD TACITUM.

nium indicare quaati aesfimaret', fictum est arbitrarie neque usu comprobatur. nam in locutione 'aliqueui (aliqnid) aliqna re aesliniare' ablatiuus rationein iudicii designat. ueluti quae apud Quiutiliamnn (X 1, 10) leguntur de Socrate: 'sic egit ut qui poenum suam hono-ribus summis esset aestimaturus'explicanda sunt ita i lionores summi qui eum apud posteros manebant cansa erant ut de poena sua earn quain liabuit aestimationein liaberet (ex bonoribus illis poenam metie-batur). itaque cum dictiones, quales sunt 'aliquein paruo, magno, uita aestimare', liie non liceat comparare, quid illi 'contuben:io aestimare' faciamus incerti baeremus. nam si uelis interpretari (id quod nonnulli feeerunt) 'adprobauit, postquam Paulinus eum elegit quem ex contubernio metiretur', hoe rerum naturae repugnat, cum adprobationem potius secuta sit electio; et remanet altera difiicultas in ratione grammatica posita. ex bis augustiis quomodo me expediam nou babeo nisi ita ut 'aestimaret' a librario quodam adiectum dicam, postquam 'electus quequot;' deprauaticne obuia ex 'electusque e' corruptmn est. iam ^fboc adprobauit eleetusque est contubernio' bi'euiter et con-cinne dictum Tacito est diguissimum. — paucis dicam de nerbis proximis 'nee Agricola licenter more iuuenum' eqs., in quibus Heraeus uoculam interlapsam esse aguouit. sed [)i'ao ei as conicctura 'licenter egit' malo hoce 'nee agehat Agricola licenter', eadeui im-pevfecti et perfecti uicissitudine quam babemus in line capitis ('agebantur, cessit').

ibidem: smulque el anxi/is et Intent as agere, interpretes 'anxius' accipiunt pro 'cautns', id quod prorsus iusolitum est. quam siguifi-cationem ut nocabulo inesse statuerent adducti sunt eo quod iutel-lexeruut, quamuis etiam in imperatores utpote homines cadat anxie-tas (cf. ex. gr. Sallustii lug. 55, 3; üü, 1), eandeni tamen num-quam bomini militari laudi datam esse nee dari posse, neque nero Agricola turn erat dux uai'ios casus belli futures sollicite diligenterque perpendens, sed tiro nouicius, cui mandata a duce imposita strenue erant exequenda. quid igitur multa? scripsit Tacitus 'et enixm et intentus agere'. haec autem bene iunguntur. nam qui enixe rem aliquam agit, facile feruore suo impetuque in praeceps datus ncglegit circumspecte procedere. hoe Agricola uitabat simul intente agendo, uertas germanice 'zugleieh eifrig und aufmerksam'. — deinde in uerbis 'non sane alius exercitatior magisque in ambiguo Britannia fuit' recipienda est Buchneri emendatio 'excitatior'; nam quid inter duo ilia uocabula iuteresset, bene demonstrauit Woelfflinus (Pbilol. XXVI p. 142). porro retinenda est codicum lectio 'intersaepti exer-

t)#

AD TACITUM

citus'; cf. L. Urlichsii commentatio de uita et honoribus Agrieolae p. 23 not. 2.

ibidem: quae cuncla etsi consilio ductuque aller his agehantur ac summa return el reciperalae prouinciae yloria in dv.eem cessil, arlem ei usum el slimulos addidere inueni. itiirifice se lorqueut interpretes ia explanauda illa 'summa rerura'. uertunt 'das Ganze, das gauze Ver-dieust' siue 'der Erfolg im Gauzeu'. quibus missis accuratius quid rei sit uideamus. 'summa rerum' triplicem liabet intellectum: ualct 'summum imperium', quod iam dudum erat ducis ideoque non tune in eum cessit; ualet 'summa pars rerum gestarum', quae quoniam ab eo qui consilio ductuque suo omnia gessit perfecta est, itidem non potest dici cessisse in ducem; ualet denique 'salus, uita' (cf. exempla a Peerlkampio adlata), quod si hie ita locum baberet ut ad proxime praccedeuüa 'tum de salute, mox de uictoria certauere' respiceret, additum oporteret 'defensa' nol 'restituta' uol simile all-quid. Peerlkampius igitur coniunxit 'summa gloria rerum et reci-peratae prouinciae'. sed in bis 'summa' non recte se babet. nam si merum est epitheton, egregie abundat. sin pro 'praecipua' est posi-tum, inde consequitur aliquam tarnen glorium in iuuenem cessisse; at linie tautuinmodo 'artem et usum et stimulos addidere' cuncta ilia quibus praeseus interfuit. neque fama separat ea quae dus expeditionis auctor quaeque eius ministri geriuit (nisi forto siugulaii aliquo facinore eminent), sed in illum omnem gloriam confert. quapropter ego in uerbis 'summa rerum' uitium odoratus beue coniungi puto 'fatna rerum et reciperatae prouinciae gloria': cf. ex. gr. Hist. IV 3ü 'claros rerum fama'. nulla autern confusio frequen-tior est iu codicibus quam litterarum cum 's' et 'f', tum 'u' (uel 'ü') et 'a'.

Cap. VI. mox iuler qaaesluram ai Iributialum plebis alque ipsum iribunalus annum quiele el olio Iranüil, gnarus sub Ner one lemporum, quibus inertia pro sapienlia full, idem praelurue eerlior el silenlium, ad priora uerba inter quaesturam ac tribunatum suppleri uolunt 'annum', ualde dubito num Tacitus tam neglegenter scripserit, po-tiusque librariis uocem 'annum' inter lineas adscriptam errorum ansam dedisse putauerim. lego: 'inter quaesturam ac tribuuatum plebis annum atque ipsum tribunatuw', unde colorem uere Taciteum accipit oratio; sic statim 'sub Nerone temporum' et saepius simi-lia babes, in uerbis 'certior et silentium' spretis Rhenani -leuor' et Eitteri 'otium' conicientium commentis (nam non minus illa lan-guent atque abundant quam quod üxlicbsius proposuit 'terror' et

AI) TACITtJM.

quod ego ipso aliquando conieci 'torpor') nnice sequendum censeo Peerlkampium lenissima traiectione uerborum restituentem 'quibus inertia certior el pro sapientia fait. idem praeturae silentium'. nam ob summam litterarum sirailitudmera 'certior et' post 'inertia' in-tercidit.

ibidem: lutlns et inania honoris medio ralionis atque ahundantiae duxit. 'ludos ducere', quocumque modo explicare conaris, latinum non est. itaqne locum non int actum ad nos pemenisse recte haud pauci sumpserunt. Rothiua et Peerlkampius 'media' seripserunt, quod esse uoluerunt 'media inter ralionem et luinriam esse opor-tere duxit'. sed boe ipsum 'oportere' deesse omuino nequit. undo etiam Lipsii refutatur eoniectura 'ludos atque inania honoris mode-rationis a. a. duxit', in qua itidem necessario 'esse oportere' desi-deratur. equidem ante 'medio rationis' interlapsum puto 'moderanda'; et sic Cicero loco iam a Petero adlato (de Off. II 60): 'tota igitur ratio talium largitionum genere uitiosa est, temporibus necessaria; et tamen ipsa ad facultates accommodanda et mediocritate moderanda est'.

Cap. IX. iam nero tempora curarum remimonumqne diuisa: uli conuenius ac indicia poscerent, graai ft intentus seiierus et saepius mise-ricors: ubi officio satisfactum, nullam ultra dignitatis personam; trisli-tiarn et arrogantiam el auaritiam exuerat. primum praua sunt ilia 'seuerus et saepius misericors'. ubi duae res diuersae ita opponuntur ut alterutra saepius quam altera usu uenu'e dicatur, sic fere Tacitus loquitur: Agric. 19 'nee poena semper, sed saepius poenitentia contentus esse'; ibid. 38 'aliquando frangi aspectu pignorum auorum, saepius concitari'; Germ. 42 'raro armis, saepius armis iuuantur'; Ann. IV 1 'eiusque causa modo largitio et luxus, saepius industria ac uigilantia'; et sic 'modo — saepius' babes etiam Ann. XI 16 et XIV 10. iam cum ea, quae Nipperdeius (opusc. p. 240) attulit, hinc aliena sint, locis autem eis qui extant Ann. XII 7 et 46 formula 'et (ac) saepius' non tam res contraria, sed noua inducitur (uertas: und aucli öfters), apparet Taciturn nostro loco scribere debuisse: 'seuerus aliquando, saepius misericors'. sed ita orationis tantum forma correcta foret. nempe alterum idque mains incom-modum in eo est positum, quod soceri misericordiam bic quidem conimemorare non quadrat in Taciti consilium, acriter enim distinguit inter Agricolam legatum prouinciae et hominem priuatum: tam quam legatus stronue ille atque seuere fecit id quod officii sui erat, tamquam priuatus erat humanus ciuilisque. misericordia autem

AD TACITUM.

cum proprie sit eins qui humane sentit agitque, in tam accurata quidem distinctione non potuit ut uirtus legati praedicari. quid quod conuentus ac indicia minime poscebant misericordiam ? quid igitiu- uerbis traditis 'et saepius misericors' faciemus? Wexius eumque secutus Peerlkampius ut spuria eicienda putabant. sed quod Wexius discrepantiam inter nerba illa et praecedentia 'facile iusteque agebat' depreliendisse sibi uisus est, bene hoe quidem diiuit Nipperdeius (opusc. p. 239). praeterea interpolationis suspicio tuin demum firmo nitetur fundamento, si quaenam interpolandi causa librario fuerit certis rationibus demonstrabitur. quod Mc demontrari nequit. itaque periclitemur num coniectura liceat medellam adferre. Taciturn .puto in Agricola legato hoclaudasse: 'grauis intentus seuerus et, si opus, ««misericors'. in quibns hant superfine additur 'si opus', cum inmi-sericordia ultimum ad quod ille descendit remedium fuerit. hoe autem 'si opus' deprauatione obuia in 'sepius' mutatum causa erat ut monachue quidam christianae misericordiae sectator 'inmisericors' in 'misericors' de suo corrigeret. iam ad sequentia non minus cor-rupta transeamns. nulgo ])ro 'nullam ultra potestatis personam' ex lihenani coniectura scribunt 'nulla ultra potestatis persona' (scil. erat). milü nero accusatiuns in codicibus seruatus quasi intento digito uidetur ostendere, uerbum undo ille penderet intercidisse. bonum erit: 'nullam ultra potestatis personam gcmC \ cf. Cicero de Off. I 34, 124 'est igitur proprium munus magistratus intellegere, se gerere personam ciuitatis'. possi.s alia quoque supplementa excogitare, ut 'tnlit' nel 'tenuit' uel 'snstinuit'; sed 'gessit' praefero. accuratius autem, quomodo Agricola per boras oüo deditas legati personam abiecerit, explicant uoi'ba proxim:i ilidem dubitationibus maximis exposita. haec quoque dclfüi ia een■Monmt Pnerlkampius Wexiusque, quibus disputatione diligenti institute aocessit Nipperdeius (opuso. p. 241 sqq.). sed nimis .^.Miere (i-iun'iiiros illos iudicasse pnto. induit Agricola, si jirotilinda * j.ra-'i li coinn-niiibat, grauitatem, nullum intentum, seuerilatem alque adni) iuinmuicordiam ; easdem qualitates remissus otiosusquo exuebat. imluimus aliquid ad tempus: of. Tac. Ann. IV 12 'senatus populusque habitum ac uocem dolentum simu-latioii'ï magis quam libens in I ti-haquot;'; Ann. VI 20 'qualem diem Tiberius indui-vet, pari habilu'; Ann. Vi 48 'plurimum adulationis Seleucenses induerant'; Ann. X \' G9 quia speciem iudicis induere non poterat'; Ann. .\.\ i 28 'proditorom palam hostemque Tbrasea induisset' aliaque exempla multa. quae ad tempus induimus, ea exnimus si amplius nou opus est eis aliaue de causa: Tac. Ann.

AD TACITUM.

III 7 'exuto institio [quod induerant] reditum ad munia'; Ann. Ill 12 'obsequium erga imperatorem exuit'; Ouidius Am. 111 4, 43 'uul-tusque seueros exue' aliacjue liaud pauca. indnimus autem atque exuimus ea quae non in natura nostra posita, sed extrinseous accer-situ sunt; hinc explicandua est locus Annalium VI 25 'sed Agrip-pina . . . uirilibus curis femmarum uitia exuerat', hoc est, uitia quae facile mulieres induunt, quibus assuefiunt, abiecerat; non intellegenda sunt uitia a natura insita atque ingenerata. itaque si Tacitus dicit, socerum remissionum tempore exuisse tristitiam atque arrogantiom, quid aliud innuit quam eaa Agricolae non fuisse naturales sed nd tempus adsumptas? id quod uiri indoli moribusque, quales ex toto libello maximeque ex capito 44 cognouimus, apprime conuenit. iam Tacitus dicturus, socerum grauitatem uultumque intentum et seueritatem alque inmisericordiam, ubi priuato permissum esset, exuisse, uariandae orationis causa non eisdem quibus antea uerbis utitur, sed easdem res significaturus ponit ea quibus grauitas in-tentio seueritas inmisericordia cernebantur, scilicet tristitiam oris et arrogantiam habitus et uerborum acerbitatcm. itaque in uerbis 'tristitiam et arrogantiam exuerat' nullam omnino offensionem inesse puto: nam prouincialibus arrogantibus opponere arrogantiam saepe praesidi omnino necessarium erat. quippe arrogans non solum is dicitur qui plus quam iure suo sibi sumere potest flagitat, sed etiam hie qui omnia debita atrocissime sibi uindicat; bine Paulinus cap. 1(3 'arroganter in deditos prouinciales consulere', hinc c. 42 Domi-tianus in arrogantiam compositus audit, sed plane absurdum est quod tertium adicitur 'et auaritiam'. quae et uitium naturale est et semper pro turpi in magistratibus llomanis macula habebatur. et banc Agricolae a Tacito obiectam esse cum per se incredibile est, tum refutatur uerbis proximis 'integritatem atque abstinentiam in tanto uiro referre iuiuria uirtutum fuerit'. itaque inest uitium; quid sententia postulet, paulo ante significaui. repono 'aw;aritiem' siue potius 'auaritiam'; nam Tacitus in substantiuis simul in 'es' et 'a' desinentibus banc formam alteram praefert: cf. Woelfflinus in Philol. XXV p. 102. soli autem casui tribuendum est, quod formae 'ama-ritia' nunc non extat testimonium praeter glossariorum hoe: 'ama-ritia, amaritudo acrimonium'.

ibid, minus triennium in ea legations cletcntus ac stat'm ad spem consulafus reuocatus est. Peerlkampius uerba 'ac statim' e textu eiciebat, eorum prauitatem recte perspiciens. 'statim' enim reuocari potest qui triennium expleuit; qui hoe tempus legitimum nondum absoluit,

AD TACITTJM.

non statim sed subito et ante tempus reuocatur. nam interpretum est artificium icerum, quo 'statim' artius cum illo 'ad spem' con-iuugnnt. et Peerlkainpii coniecturam cordati aliquot critici compro-bauerunt; neque ego illius rationes reprobo. id tameu male me liabet, quod car uerba illa librarius in sententia planissima adiecerit non dispicitur. porro quaero, quae sana sententia inesse possit proximis illis 'ad spem consnlatns reuocatus est', de quorum integri-tate neminem diibitas.se adhuc nalde miror. in initio capitis legimus, Vespasianum Agricolae administrationi Aqnitaniae praeposito spem consnlatus fecisse. bac igitur spe cum ille iam tres fere per annos teueretur, quomodo iterum ad spem consnlatus reuocatus esse dici potuit? quid quod re uera iam consul factus ad suscipiendum munus reuocabatur ? nam ut Urlicbsii (comment, p. 24) uerbis utar, 'post-quam die IX m. lanuarii anni 77 consul suffectus alterius nundini in curia designatus et in campo paulo post renuntiatus est, proximo fere mense in urbem rediit, cum aliquot menses ad triennium deessent'. denique a latinitate uerba illa suspecta. ad 'reuocatus est' subintellegunt 'Eomam'; qnod uereor ne nemo Romanus ita acceperit. nam reuocatur ad alicuius rei spem, qui ueterem spem iam abiectam denuo amplectitnr. num ergo Agricolae in legatione nersato causa erat dubitandi de Vespasiani propensa in se noluntate ? parum boe probabile. uides undecumque difficultatibus nos urgueri. ex quibus ita emerge-mus, si non illa 'ac statim', sed seqnentia uerba 'ad spem consulatus' a librario exordii huius capitis male memori adscripta esse agnoueri-mus. traxit autem liaec glossa loci corruptelam. nam eius rei ad quam Agricola reuocatus sit commeruoratio aut ego egregie fallor aut latet in corrupto illo 'ac statim'. scilicet glossa ista in textum recepta cum iam ita locus scriberetur 'detentus ad csfatum ad spem consulatus reuocatus est', ecquid mirum est lioc enuntiatum secsu commodo destitutnm sic esse reforinatum ut ea quain nunc in nostris codicibus babemus lectio cuaderet? uidelicet etiam medii aeui monacbi, cum quod legi et intellegi posset uellent habere, criticorum munere baud raro sunt fancti infelicissime. et hoc semper tenendum est, hand pauca uitia non semel sed per uarios corruptelae gradus ueterum libris inlata esse, quisquis autem fuit qui 'ac statim' repo-neret ex coniectura, recordabatur is sine dubio eorum quae cap. 7 legerat 'deprebensus ac sla Li m in partes transgressus est', itaque reddamus Tacito 'detentus ad consulatum reuocatus est'.

Ca]). X. Brilannia insularum quas liomana notiiia comjilecliiur maxima, lioc 'liomana notiiia' pro 'Eomani nouerunt (nouimus)' die-

AD TACITUM.

turn in re shnplici ac temii iure oplimo Peerlkampio gi-andius et ornatius mdebatur. sed quid in coniectura proposita 'Romana ditio' displieeret, ipse perspexit. raihi in men tem neuit, Tacitvim aut'/«lt;-mana notitia' aut 'Eomana nalio' scripsisse.

ibid, in orientem Germaniae, in occidentem Uispaniae ohtenditur, Gallis in meridiem et inspicitur. sic codices; uulgo pro 'et' scivbuut 'etiam', senteutia non plane recta, transposito uno uocabulo insta eadem euadet: 'in meridiem et (— etiam) Gallis inspicitur'.

ibid, el ed ea facies eilra Galedoniaw, tuide el in uniuersum faina est transgressis; sed immensum el enorme spalium eqs. inepte 'trans-gressis' explioant: qui ex continenti in B i'it an ui am transgressi sunt; nam nihil hoc ad rem. rjuod bene sensit Ehenanus, qui 'fama est transgressa' restituit, nisi quod 'transgressa' abundat. itaque primus Doederlinus, turn. Peerlkampius, denique Maduigius (aduers. crit. II p. 567) traiectione succurrerunt hue 'fama est. sed transgressis', scilicet in Oaledoniam. legitur transgrediendi uerbum absolute posi-tum c. 18 et 24; poniturque 'transgressis' nt mox c. 11 'in uniuersum aestimanti'. eed in hac quoque emendatione unum reslat quod tollere uelis. nempe usus Taciteus respuit illud 'est' ad 'fama' addi-tum. nude Schoemannus recte 'fama. set transgressis' posuit; et ostendit Woelfflinus (Philol. XXVI p. 144), uitium inde prouenisse quod librarius, postquam 'est' pro 'set' praue scripsit, errorem suprascripta uocula 'sed' correxit; eaque uocula textui false inserta est. superest ut corrigatur 'in uniuersum*. quod etsi formula uere Tacitea est, hie tamen locum non habet, cum certa ad quam 'uni-uersus' pertineat notio praecedat, scilicet Britannia, itaque Scbelio auctore saltim 'in uniuersam' reponendum erat; id quod alii quoque suaserunt. uidetur tamen 'in' ex mera interpolatione eius qui codicem B scripsit profectum esse. A in textu 'et uniuersum', in margiue 'al. mule et unmersis fama' praebet. hinc olim 'uniuorse' exaratum fuisse suspicor, cuius uocis littera ultima euanida modo pro 'is', modo pro 'n' acciperetur: 'unde et uniuersae fama. set transgressis immensum' eqs.

ibid, dispecta est et T/nde, quia haetenus iussum et hiems appetehat', sed mare piyrum et grane rem 'ujanlihns perhibent ne uenlis [uidem pro-inde allolli. interpretes ad breuiloquentiam Taciteain, ut adamant, confugientes ita exponunt: dispecta est etiam Thule, sed tantum dispecta, quia —. sed haec est breuitas ea quam nemo Eomanus intellexit. quod si uoluisset Tacitus, quidni scripsit; 'Thule tantum dispecta est, quia' eqs? Urlichsius igitur nuperrime proposuit 'dispecta

AD TACITTJM.

est et Thule, sed omissa quia li. i. e. li. appetebat. mare pigrum' eqs. et recte ille praecedentibus aliis uidit, 'sed' in initio sequentia enuntiati positmn stare non posse; nihil enim quod prioribus oppo-natiu' subest. quod ad cetera, leniore mutatione potuit perfungi. nam apparet librarium duo uocabula transposuisse: 'dispecta est et Thule; »eA hactenus iussum et hiems appetebat, mare pigrum'eqs. nam illis 'sed' et 'qua' semel traiectis necessario 'qua' in 'quia' abiit. ita autem si scribis, ex ipso 'sed' facillime intellegis, propterea quod hactenus iussum erat et hiems appetebat, Thulen non esse aditam. Peerlkampius, dum totum locum uiolentissime sanare studet, etiam 'iussum' in dubitationem uocauit. quod ita licet defendere ut prae-fecto classis ne ex conspectu litoris in mare apertum procederet mandatum esse sumamus. sed medicam manum flagltat adhuc illud 'proinde attolli'. uoco autem 'proinde' non potest bic, ut cap. 33 extr., ex eis quae antecedunt conclusie fieri, nam quod pigrum et uix remigantibus aptum esset, ideo ue uentis quidem mare attolli Tacitus hercle non tam ineptus erat ut contenderet. itaque multi ex Grotii coniectura 'perinde attolli' scribunt. habet Tacitus aliquotiens formam 'baud perinde', qua qui dicunt ita illum uti ut rei alicuius comparatae respectus non liabeatur, falsissime dicunt. nam 'baud perinde' ubique nihil aliud ualet quam 'non aeque' uel 'minus quam'; semperque id quod comparatur, si non additur, tarnen ex praeceden-tibus aut ex tota sentenlia facillime mente suppletur. plani sunt loci Germaniae c. 5 'possessione et usu baud perinde (= possessione non aeque quam usu) afficiuntur' et c. 34 'aliaeque gentes baud perinde (scil. quam modo nominatae) memoratae'. porro si babes Ann. II 81 '(Arminius) llomanis baud perinde Celebris' ex superi-oribus unusquisque subintellegit 'quam apud barbaras nationes, apud quas ille canitur'. denique Uist. II 84 'ipso Vespasiano inter initia imperii ad obtinendas iniquitates baud perinde obstinante' ex illo 'inter initia imperii' ad 'baud perinde' statim cogitatione adicimus 'quam postea' et Uist. I\^r (52 'quippe intra uallum deformitas band perinde notabilis' conexus ipse legenti suppeditat 'quam extra uallum in campo'. corrigendum est igitur id quod Nipperdeius ad Ann. II 88 affirmauit, 'baud perinde' absolute apud posteriores poni et idem fere significare quam germanum 'nicht so sehr, nicht besonders'. iam uero scire uelim, quaenam Agricolae loco, si Grotii amplexa-mur coniecturain, comparatio subsit. itaque ilia abiecta alia circum-spicienda est emendatie, ad quam uiam mihi monstrauit codicis B lectio 'actolli'. corrigendum puto: 'ne uentis quidem proinde ac

Al) TAOITUM.

nostrum attolli'; cf. c. 24 'nostri maris insnlaa superat'. aberrauit enim librarius oculis ab 'ac' ad 'attollit' intermisitque media, nam 'proinde ac' (nel 'quam') latine posse dici, etsi nonnulli secus sta-tuerunt et 'perinde ac (quam)' malueruut, recte Draegerus (Syntax: u. Stil d. Tac. p. 59) collegit ex locis aliquot Lucretianis. et 'proinde quam' in Mediceo cxtat Ann. IV 20 Hist. I 30; IV 72; 'proinde ac si' efficitur ex eiusdem lectione 'prode' Ann. XII 00; 'baud proinde quam' habetur Hist. IE 27 et 39. aliis autem locis cum 'perinde quam (ac)' legatur, utramque formulam in promiscuo habuisse Tacitus uidetur. — in fine capitis recipienda est Peerl-kampii emendatio Wexio quoque probata 'nee litore tenus adcrescere ac resorberi'j ut postulat et res et dicendi usus. sed in eis quae paulo ante extant 'multum fluminum hue atque illue ferre' idem haerere non debuit; cf. Varro de r. r. III 17, 9 'maritima flumina in piscinas inmittere'.

Cap. XI. seu procurrentibus in diner sa ter ris positio caeli corporihns halitum de dit. quemnam liabitum dedit? 'eundem, parem' aiunt inter-pretes, adfertque Peterus ut 'idem' a Tacito interdum omissum os-tendat Ann. I 9 'quod Nolae in domo et cubiculo, in quo pater eius Octauius, uitam finiuisset'. uellem circumspectius bonus Peterus egisset. nam in unaquaque lingua sequente enuntiato relatiuo, quo accuratius res designatur, omittere licet id quod est 'idem' uel similia (ut in germanica: in dem Zirnmer, in welchem). quodsi Tacitus scripsisset 'liabitum quem Grallis dedit', bene se haberent omnia; tali autem addito si caret sententia, caret notione principali. neque uero adeo breuitatis studiosus erat Tacitus, ut omitteret quae omitti salua perspicuitate nequirent. scripsit igitur sine dubio 'babi-tum eundem dedit', cf. Germ. 4 'habitus quoque corporum idem omnibus', et apparet, cur uocabulum illud perierit. — non abs re duco quaedam adicere de uerbis sequentibns 'eorum sacra depreben-das superstitionum persuasione', de qnibus accurate, ut solebat, Nipperdeius (opusc. p. 240) disseruit. qui adduclus est eo ut uerba 'superstitionum persuasione' tamquam librarii cbristiani emblema abicienda statueret. mibi adquiescendum uidetur in oj)tiina Glueckii einendatione 'eorum sacra deprehemlas, superstitionum persuasiones'. quod eadem asyndeti enumeratiui (lie quo copiose egit AMpperdeius ad Ann. IV 43) figura dictum est, qua paulo ante legilui': 'nam-que rutilae Oaledoniam babitantium comae, magni artus Germanicam originem asseuerant'. neque recte obiecit Halmius desiderari 'eaedem'; nam 'eorum' in initio sententiae positnm ad utrumque culon pariter

ad tacitum.

pertinet, plane ut in hoc ipso capite liabes: 'Silurum eolorati unltus, torti plerunirjue erines'. nara liaec cohaerent et liis tamquam noimm adiungitui' 'et posita contra Hispania'. sunt autem 'saera' et 'super-stitiones' ita copulatae res diuersae: illa ad eultuni publicum, lias ad priuatas persuasiones referas.

Cap. XII. la pedite rolur, quaedam naiioncs et curru praeliantnr; honestior aunga, clientes propugnant, olim regihns parehant, mme per pr'meipes faclionibus cl slvdiis distrahnniur. nee aliud aduersus ualidis-simas gentes pro nobis utilius qnam qnod in commune non consulunt, rums dnahns irihusque ciuitalibus ad propulsandnm commune periculum conventus; ita singuli pugnant, uniuersi uincuntur. ad uerba 'pro nobis utilius' defendenda adferunt Hist. I 5 'uox pro rep. bonesta', ibid. Ill 7 'decorum pro causa', in quibus 'pro' germanice uertas 'zu Gansten toii.' sed minime inde defenditur 'pro aliquo utile est'; neque facile in lingua uernacula dixeris 'zu Gunsten von Jemanden nützlicb.' egregie igitur, nostra ut fert sententia, Peerlkampius correxit 'porro', quod respondet eis quae praecedunt 'olim' et 'mme', turn quid sensus coramunis postulet (u^m alia est ratio capitis S7 iu fine), iam Lipsius uidit pro 'conuentus' coniciendo 'consensus'; quem prudentissimus quisque criticorum secutus est. eandem tarnen sententiam leniore utiquo medella restitues reposito uocabulo 'con-eentus.' quod idem jdane ualet atque 'concordia' uel 'consensus' (est nostrum: Harmonie), quibuscum tamquam synonymum interdum conhmgitur, ut in Plinii panegyrico (c. 4); 'quanta concordia quantusqne concent us omnium laudum'. et habet ipse Tacitus Ger-mauiae c. [3 'uirtutis concentus.' — ceterum capp. X—XIII mate-riain snsceptam ordiue peruersissimo esse tractatum, primus Wexiua perspexit; qui capp. XII 'caelum crebris imbribus' eqs.—XIII nou-dum ut seruiant' ante cap. XI transposuit. sed in liac collocatioue utique offensioni sunt uerba ineuntis cap, XIII 'ipsi Britanni delec-tum — nondum ut seruiant'. neque enim in conexum ita restitutum quadrant, alio modo soluenda est quaestio. postquam c. X de situ Britanniae dictum est, ipsa res ferebat ut de antiquissimis incolis disputaretur; quos ubi ex Gallia olim inmigrasse probabile redditum est, iam locus erat de caelo soloque Britanniae disserendi; tum de incolarum, ut tune erant, moribus bellicis institutisque adicere non-nulla par erat. nullo autem pacto excusari potest quod liaec de homiuum Britanniam incolentium in republica et bello consuetudi-nibus disputatio interrumpitur et in duo quasi fragmina discinditur iuterposito de Britanniae caelo soloque excursu. cobaerent apertissime

AD TACITUM.

uerba supra excripta cum initii cap. XIII uerbis 'ipsi Britanni delictum — nondum ut seruiant.' distributie tam indisposita cum Tacito imputari nequeat, iam id quaeritur, utrum fragmentum prius an posterius loco sit mouendum. quani quaestionem dirimere licet comparato Germaniae exordio; cuius cap. I de terrae situ in uniuersum disceptatur, turn c. II—IV Germauos indigenas fuisse coniprobatur, porro cap. V de solo, denique c. VI de incolarum amis et re militari agitur. ad quam similitudinem in Agriiola optime c. X. excipitur capite XI; hoe autem sequi debet c. XII inde a uerbis 'caelum crebris imbribus', quibus de Britannia e caelo solc-que exponitur; tuin demum de ipsorum Britannorum indole moribus-que agi debet, itaque uerba illa, unde degressi sumus, releganda sunt in cap. XIII post illa 'nondum ut seruiant.' — mox in eis quae codd. praebent 'dierum spatiu ultra nostri orbis rnensuram' omnino necessarium est, adici tempus anni quo illud usu uenit. adstipulor igitur Peerlkampio, qui collatis locis Oaesaris, Melae, Plinii, Bedae in initio inseruit 'aestate.'

ibid, solum, praeter oleam nilemque et celera calidlorlhus torris oriri sueta, paliens frugum., fecundum; ta/de mitescunt, cilo proueniunl. hoe asyndeton 'patieus, fecundum' cum intolerabile sit, fueruat qui aut 'fecundum' delerent aut cetera uarie mutarent. simplicissima emen-datione legendum est 'patieus frugum et fecundum.' nam 'et' (in codd. est /) quam saepe librarioruin oscitantia interciderit notum est. solum et patitur natura sua fruges (praeter commemoratas) et beuigue profert. uerba ultima secundum rerum naturam inuerso potius ordine posita uoluit Peerlkampius. sed ut talia San-pa Kfjórepa non rara sunt apud ueteres, ita liabes in Antonii Musae carminis I 18 (cf. supra p. 110) 'sine qua nil maturatur nec nasci potest.'

Cap. XIII. igitur primus omnium llornanorum diuus hdius cum exercitu Brilanniam ingressus. non habet uox 'igitur' quo pertineat. Wexius aliique putant Taciturn post degressionem inde a cap. X faclam iam transire ad rem propositam. sed qui, postquam de situ Britanniae populisque disseruit, historiam expeditionum a Bomanis in terra illa factarum exhibiturus est, is neque in uiam redit, ut Drae-gerus uolt, neque transit ad id quod magis proprium est liuius libelli, ut Wexii uerbis utar, sed pergit in degressione nouam rem adiungens superioribus. aliam uiam explicandi ingressus est Pete-rus. 'igitur' enim in transitu ad narrationem instituendam usurpatur, si in eis quae proximo antecedunt scriptor uelle so de aliqua re uerba lacere professus est. banc autem professionem Peterus sibi

AD TAC1TUM.

persuasit inesse uerbis quae in codd. praecedunt 'ipsi Britanni — nondum ut seruiant'. quod incredibiliter fictum est. tu si compara-ueris Ann. XII 24, XV 72 aliosque locos, facile intelleges Tacito potius haec fere praeinittenda fnisse: 'nee absurdum reor noseere, quibus initiis Britannia populi Romani prouincia facta sit', si 'igi-tur' enuntiali seqnentis initium esse uoluit. sensit id incorrupto quo excellebat iudicio Peerlkampius, qui uoculam suspectam trans-poni uoluit in locum, sane alienissimum. rnibi 'igitur' delendutn uidetur ut dittograpbia siue eius quod iam piaecedit 'uincuntur' siue eius quod sequitur 'primus.' in tanta enim quae inter 'g' et

i i

'p' intercedit similitudine aliquis scripserat 'g pmn', sed delere lit-teram false scriptam omisit. quae deinceps pro noto uocis 'igitur' compendio babebatur. iam deleto superfluo additamento respondent sibi id quod bic legitur 'primus omnium Romanorum' et id quod in initio c. XVI extat 'consularium primus.'

ibid, diuus Claudius auclorilate operis. 'auctoritate' unanimo consensu omnes damnant. scribunt nunc longe plurimi 'auctor iterati operis', quod Maduigius (aduers. crit. II p. 5G7) in 'iterandi' refinxii.. non agnoueruut tamen, Claudium non iterasse opus, quippe quod Caesar minime primus aggressus sit. bic enim ostendit Britanniam. posteris, non tradidit. itaque non Claudius et Caesar, sed Claudius et Caligula inter se opponuntur: bic agitauit, ille fecit opus. lege auctor imlraü operis'. — in capite XIV medio aegre fero indubitatas Rbenani correcturas postbabitas esse nuperrime prauis commentis. deinde auctore Rittero 'Didium Q. Veranius excepit'reponendum est.

Cap. XV. aeque discordiam praeposllorum, aeque concordiam subiectie exitiosam. anapl'iorae figurae quantumuis amans erat Tacitus, num-quam tamen inepte adbibuit eandem. inepta autem quam maxime boe loco est uocis 'aeque' repetitio. mutandum igitur alterum 'aequa' in 'atque'. —■ in uerbis 'alterius manus centuriones, alterius seruos' iterum miror luculentas Puteolani Rhenanique emendationes post egregiam Peerlkampii de uocabuli 'manus' significatione disputatio-nem sperni prae dubiis uiolentisqne mutationibus. tum tandem intellegant uelim uere Heinsium correxisse 'diripi domos'.

ibid, neue praelii unius aut alterius eneniu pauescefent: plus impetus, maiorem constantiam penes miseros esse, in priore membro deesse ali-quid, iam olim Acidalius uidit; qui uoluit 'plus impetus integris'. Peerlkampius proposuit 'plus illis (scil. Romanis) impetus', -quod nimis languet. alii alia inserueruut, ut nuperrime Eussnerus 'plus

AD TACITÜM.

impetus penes malos', qui cur respuerit 'malis' multo simplioius, non intelleg'o, cum in Agricola quoque uariandae oratioui.-! studiosus Tacitus dixerit ex. gr. c. 22 'comis bonis, ita adnersus mnlos iniu-cundus'. neque tamen 'malis' hie aptum est a seutentia. 'miseri' cum subiecti audiant, opposita flagitatur dominorum mentio. nnde emen-daui 'plus imperantihis impetus': cf. c. 31 'uirtus porro ac ferocia subiectorum ingrata imperantibus'. amat autem Tacitus cohaeientia discindere iuterpositis aliis; sic paulo ante legitur 'quantulum e.uim transisse militum', et similia saepius. — in fine capitis Lipsii correctio 'qui rel/gatum in alia insula exercitum detinerent' unice uera est.

Cap. XVI. (Paulinus Britanniam) ueteri patientiae restiluit tenentibus anna plerisque, quo a comcientia defection is et propius ex legato timer agitabat, uequaquam egregius celera arroganter in deditos et ut suae eiusque iniuriae ultor durius consuleret, missus igitur Fctrouius Turpi-lianus iamquam exorabilior. haec ualde foedata. et in 'nequaquam' quidem nil aliud latere quam 'ne quamquam' agnouit Walchii amicus quidam, sed in his 'quamquam egregius cetera' egregie 'quamquam' abnndat, id quod iam Peerlkampius exemplis cougestis comprobauit. iam in uerbis 'tenentibus anna plerisque', ut ostendit Kipperdeius (opusc. p. 2G0 sq.), desideratur particula concessiua; undo scripsit hie 'etsi tenentibus', Ritterus 'tenentibus tamen anna', equidem praetulerim 'quamquam' illud suo loco superuacaneum reicere in. lineam superiorem: 'restituit, quamquam tenentibus arma plerisque, quos .... agitabat, ne, egregius cetera, arroganter' eqs. ceteras difficultates, quas hie deprehendisse sibi uidebantur docti, cum idem Kipperdeius optime explanauerit, reliquom est ut succurramus illis 'suae eiusque iniuriae'. pro 'eiusque' coniecerunt Puteolanus 'quoque', Peerlkampius 'exercitnsque', Wexius 'cuiusque', Nipperdeius 'quisque', H. L. Schmittius (testante Haliuio) 'communisque'. probabilius hie quoque uooulam intercidisse statues, uaria excogitare licet; non indignum Tacito erit hoce 'ut suae eiusque inprouisae iniuriae ultor'. nam iniuriae ab his unde minime expectamus inlatae maxima nos pungunt.

ibid, nee Vel tins Bolanus, manenlibus adhuc ciuilibus bellis, agilauil Britanniam disciplina; eadem inertia erga hoslïs, s'milis petulantia caslrorum. nihili esse 'agitauit Britanniam disciplina' Maduigius (aduers. crit. II p. 5C8) significauit coniecitque 'castigauit' aut 'fati-gauit'. altius haeret malum, nam Britanniae plane praeter necessi-tatem fit mentio. lege 'agitauit disciplinam'. quod utique Taciti breui et conciso sermone uidetur digniua quam quod itidem in men-

AI) TA.CITUM.

tem uenit 'agitauit iu Britannia discipliuam'. nam uirgula in uoce 'discipliaa' omissa interpolaticmem, ut jjuto, procreuuit.

Cap. XVII. el Cerialis guidem allerius succcssoris curam famamqtie ohru'met. susllnuUque molem I alius Pronlinm, uir magnus, quantum licehat. per latinitatem quidem 'alterius successoris' liane unara ad-mittit explicatiouem, ut 'quam Froutini'cogitatione subintellegamus. itaque Frontinua dux unicus tum fuisse dicitur, qui Ceriali succedere mereretur. uideamus quid dignum tanto ferat liic promissor liiatu. Cerialis cum primus iu populo.-? ualidissimos anteliac Romanis illa-cessitos avma moueret uixdum composito partis a prioribus con.su-laribus subactae statu, ingentem belli molem ubique ciuerat. hanc molem Frontinus quantum licebat sustinuit, boe est, ill! uon suc-cubuit. nimifum una Silurum gente subacta in ceteros hostes ex parte atrocisssimos, Brigantes aliosque, nihil ausus Britanniam bellis flagrantem Agricolae successori tradidit. ita qui sustinuit quidem onus impositum cauitque ne quid damni res Romana acci-peret, tamen praeclara decessoris Cerialis facta egregiis ipsius faci-noribus non continuauit, bic num re uera unus solusque fuit successor, cuius famam curamque non obscurauit rebus a se gestis Cerialis? non nimis absoue ilia dicta essent, si ab boe optime in-cobata ille ad aliquem cerle finem perduxiaset. sed euim lenge plurima absoluenda reliquit Agricolae. apparet igitur, uerba 'altevius successoris' non Integra esse, sed ex uirorum doctorum commentis nullum plausu est dignum; nam nee Kipperdeius (opuse. p. 520—■ 525) 'successoris' ut glossema delendo lucem buic loco attulisse putandus est. certa autem emendatio pendet ex alterius rei inuesti-gatioue. recte euim baud pauci docti suspicati sunt deesse enunti-atum, a quo coniunctiuus 'obmisset' pendeat. inde omnium optime Nipperdeius 1. 1. suppleuit 'obruisset, nisi in medio rerum prospe-rarum cursu inuidia reuocatus esset', nisi quod 'inuidia', ut statim uidebimus, praue se babet. et sine dubio, quanam sub coniieione Cerialis aliorum labores gloriamque praeoccupaturus fuisset, uno saltim ueibo bic pronuntiandum erat. itaque cum alter ille successor ad inferos sit relegaudus, in boe ipso quasi sub tegumento latere puto id quod ad 'obruisset' requiritur enuntiatum condicionale. bine scrips!: 'et Cerialis quidem, detenius «Iterius, successor»»? curam famamque obruisset'. nam nocula 'detentus' semel omissa (nisi forte liaec ex ipso 'quidem' elicienda est) ansam dedit mutaudi illud 'ulterius suc-cessorum' iam sensu eassum. dictum est autem 'detentus' — pro quo erunt qui 'reteutus' maliut; cf. tamen c. 9 — pro 'si detentus

AD TACITÜM.

easet', ut c. 16 'ne arroganter in deditos (= si sese dedidissent) consuleret' et Ann. Ill 13. Taeiti igitur sententia est haec: si Oe-rialis non snbito reuocatus esset, feliciter incepta ita perpetrasset ut Britanniam totam sub dinionem populi Komani redlgeret atque successoribus spatium uirtutum ostendendarum famaeque eomparandae clauderet. neque talis Taciti adfirmatio aut de soceri gloria quidquam detrahit aut nlmia est quod ad Cerialem attinet, quippe cuius euen-tus prosperrimi optimam maximamque spem escitauerint. consulto autem simpliciter 'detentus ulterius' scripsit causa reuocationis uon adiecta. quae siue consulatus suscipiendus (quem initio a. 74 p. Ohr. Cerialem gessisse notum est) siue inuidia Vespasiani erat, utique omitti potuit, cum ad rem propositam nihil pertineret; neque puto Taciturn summum Vespasiani admiratorem prolaturum fuisse, quae in huius uituperationem acciperentur. — in uocula subse-quenti 'sustinuitque' cum copula male sit addita, erant qui 'successit (uel ^fsubiit') sustinuitque' proponerent. quod a Taciti breuitate utique alienissimum est, ut iam Peterus monuit. alii alia non minus infe-liciter experiebantur. tutissimum igitur uidetur auctore Vielbabero ab Halmio commemorato 'que' delere; nam in copula aut addenda aut subtrahenda mirum quantum inconstans fuit scribarum natiuncula.

Cap. XVIII. wm et milites uelut omissa expedilione ad securilatem et hostes ad occasionetn uterentnr. media aestate Agricola in Britannia aduenit, cum tempus nouas expeditiones suscipiendi elapsum erat opinione militum priores duces et caeli Britaunici coudiciouem res-picientium. itaque, ut est istud hominum genus ad bona omnia credendum pronum ac facile, hac re, quod illo quidem anno expeditiones non initae erant, ita sunt usi, ut quasi secura omnia tutaque putarent. lege 'milites omissa expeditione uelut ad securitatem . . . uterentur'. iam uero illo 'uelut' in suum locum reiecto retineri potest id quod A praebet 'uterentur' {B interpolate 'uerterentur'); cf. in fine capitis 'nec Agricola prosperitate rerum in uanitatem usua'.

ibid, non iguar us instandum famae ac, prout prima cessissent, ter-rorem ceteris fore, cedendi uerbum cum sua natura ambiguum sit, ut addito aut 'bene' aut 'male' opus sit si quomodo quid cesserit accurate uelis indicare, cum 'prout' coniunctum apparet nihil aliud significare quam 'sine bene siue male cedere'. iam si in dubio est num bene an male res aliqua cessura sit, non potest bene sanus scriptor adicere, hinc terrorem fore, quid enim? male si cessit coep-tum Eomanis, nonne inde laetitia potius hostibus exoriebatur ? ita-

10

AD TACITTJM.

que Tacitus, siqmdem scripsit 'prout prima cesaissent', pergere debuit 'terrorem aut ketitiam ceteris fore', quemadmodum recte dixit Ann. XII 31 'g-narus primis euentibus metum aut fiduciam gigni'. cum autem in eas cogitationes, quibus hie cum maxime Agricola incumbit, nou quadret fortunae aduersae recordatio, sed hoc solum ille secum mente uoluat, ai euentus prosper arma sua in initio prosequatur, ceteris hostibus fore terrorem, colligitur uer-bis 'prout prima cessissent' inesse uitium. neque enim audiendi sunt interpretes, qui aliena exempla comparantes bic quoque breui-tatem ïaciteam in partes uocaut. immo Taciturn bene sciuisse quo-modo recte scriptorus esset, demonstrat locus ex Hist. II, 20 peti-■ous bic: 'gnarus, ut (— ubi) initia belli processissent, famam iu cetera fore'. ad quod exemplum nostro loco ex 'prout prima cessissent' unius syllabae traiectione faciendum esse 'ut (= ubi) prima processissent', quis non lubenter mibi concedet ? unde consectarium est ut pro 'ac' reponamus formam pleniorem 'atque', quae sexcen-ties in breuiorem cessit. ceterum sensit borum aliquid Peerlkampius, sed a simplici ueritate aberrauit. — in uerbis proximis 'Monam insulam, cuius possessione reuocatum Paulinum . .. memoraui' baud pauci editores secuti Bipontinos 'a cuius' scripseruut. sed enim 'reuocare' cum nudo ablatiuo coniungi, aptis Vergilii et Liuii exem-plis demonstrauit Draegerus.

ibid, olslupcfacli hosles, qui cl assem, qui nauis , qui mare expecla-lant. res est animi plena, couferre inter se interpretum in explicau-dis utcumque uerbis 'qui mare' desudantium conamina nana atque inrita. Wexius totum uertit 'sie dacbten uur Flotte, Scbiffe, Meer'; 'mare' Eotbius 'Bewegung des ganzen Meeres', Walcbius teste Hen-ricbseno 'Widerstand des Meeres', Draegerus (quamquam recte adi-ciens 'sehr auffallend') 'ein Unternebmen zur See', ïïenricbsenus '(sie sahen aus) nacb Wasser, wie zur Zeit der Flutb' interpretan-tur. Peterus denique eam quae expectandi uerbo inest notionem primariam ('prospectare in') premendam sibi persuasit, cum tarnen usus, quem penes arbitrium est et ius et norma loquendi, num-quam illam seruauerit, sic dum interpretes alius alium ref'ellentes nouam quisque ingrediuntur exponendi rationem, quid quaeso aliud comprobant quam corruptum esse locum? neque berde ullis umquam macbinis cfficies ut uerba 'qui mare' bonum iustumque accipiant sensum. praeterea hoc uelim animaduertas. Tacitus quantumuis anapborae amans, tarnen in Agricola quidem nusquam plus quam bis idem uocabulum per auaphoram repetit; qua in re in scriptis

AD TACITUM.

demum posterioribus processit ulterius. unde tertium illud 'qui' per se fit suspectum. hiuc ego emendationi adminiculum quaerena scripsi: 'qui classem, qui uauis per mare expectabant'. quod dictum est breuitate quadam apud Taciturn certe ferenda, qua 'uenientes' uel simile suppleaa; dedi aliquot exempla ia praefot. ad Valer. Flacc. p. XLV sq. exarauit librariua 'q' (cum lineola transuersa) pro 'p' (cum lin. transu.), cum eius animo duplex illud 'qui' adlmc inhaereret.

Cap. XIX, omnia scire, non omnia exequi. dum certatim student ostendere 'exequi' significare 'punire' uel 'ulcisci', obliti sunt expla-nare quaenam sint ilia 'omnia'; cum tamen ipsum Suetonii (lui. c. G7) exemplum 'delicta neque obseruabat omnia neque pro modo exequebatur' omissam aliquam uoculam demonstret. nam si Krit-zius 'scire omnia' exponit scire quae a quoque agerentur, 'etiam delicta', consueto artificio id ipsum quod a bono scriptore nullo modo omitti debuit de suo infert. intercidit 'delicta' uel potius 'com-missa'; et hoc melius ante quam post 'omnia' inseres.

ibid, frumenti et irihutorum exactionem in aequalitate munerum mollire, circumcisis quae in quaeslum reperta ipso tributo grauhis tole-ralaniur. uulgo deleta uocula 'in' ex Puteolani coniectura scribunt 'aequalitate', pro quo Muretus 'aequitate' maluit. possunt quidem munera frumenti ceteraque tributa molliri aequitate (boo modo ut pecunia imperetur pro frumento eis ciuitatibus, quibus liuius copia non est), sed haec aequitas nihil commune habet cum exactione. exactio quo uno modo eleuata sit aperiunt sequentia 'circumcisis quae — tolerabantur'. quibus uerbis cum mollieudi ratio explanetur, illud 'aequalitate' sine 'aequitate munerum' abundat. neque lueramur quidquam, amp;i auctore Henricbseno 'circumcisisque quae' rescribimus. nam remanet molestia in eo posita quod aequalitas munerum minime pertinet ad exactionem. hie ueri uestigium certissimum praebet op-timus codex A, qui 'in aequalitate minerum' exhibet a manu prima, a correctore mutatum illud in 'inaequalitafe munerum'. unde litteraa male diremptas coniungendo fit 'frumenti et tributorum exactionem, inaequalitatewi onerum mollire circumcisis quae' eqs., in quibus babes asyndeton enumeratiuum supra a me tractatum. onera sunt 'Frach-ten, Ladungen'; eorumque inaequalitas in eo cernebatur quod ciui-tates nonnullae, cum proxima essent militum Eomanorum hiberna, in remotas atque auias regiones frumenta deferre iubebantur, scilicet ut frumentariia llomanis bine quoque lucrum existeret. nam quomodo hae duae res, frumenti exactio et onerum inaequalitas, Britannis fuerint molestae, in eis quae iam secuntur accuratius inlustratur.

10*

AD TACITUM.

ibid, iiamque per ludibrium assidere claus Li horreis et emcre ullro frunienta ac hide re pretio cogcbantur, ludunt pretio noa Britanni, sed frumentarii Ilomani. uaria proposita sunt, inter quae placere sane posaet ïïutteri inuentum 'ac recludere (scil. horrca) pretio', modo ne naturalis rerum ordo flagitaret ut primura adsidendi , deinde recludendi, denique emendi mentio fieret. unde ego ^fac ludere pretio' lenissima mutatione in 'recludere pretio' correctum transposui: 'assidere clausis horreis, recludere pretio et emere ultro frumenta'; neque enim copula in altero tripartiti enuntiati membro egemus : cf. Draegerus, Synt. u. Stil d. Tac. § 100. qua traiectione facta 'ultro' optime se habet; nempe pecunia ut reserarentur horrea impe-trabant, pecunia insuper etiam frumenta emebant. — deinde omnium optime Ritterum 'ciuitates proximo liibernis' coniecisse existumo; sed quid ultimis huius capitis uerbis faciam nescio; nisi quod fere constat interpretando nihil profici. — in fine capitis XX praeeuntibua aliis repono 'praesidiis castellisque circumdatae sunt tanta ratione curaque, ut nulla ante Britanniae noua pars sic illacessita transient'. nam pro 'et', quod Rhenanus ut dittographiam delebat, Dronckius bene posuit 'sunt', (quod compendiose scribitur 'st'); et, cum ante 'illacessita' aperte hiet oratio, 'sic' uel 'ita' (ut uoluit Ernestius) facillime inseritur.

Cap. XXI . . . landaudo promplos et eastigando segues: ita honoris aemulatio pro necessitate erat. necessitas aliqua extitit solummodo eis qui laudis et honoris certatim cupidi erant, non segnibus quique legati de se opinionem nihil curabant. lege 'ita honoris aemulzs mufaiio pro necessitate erat'. —• paulo post in his 'paulatimque discessum ad deleniinenta uitiorum' recte omnino Pichena emenda-uit 'descensum'; nam 'discedere' non ualet 'a recta iiia aberrare'. et 'decedere uia' potius latinum est. alia ad commendandum Pichenae commentum scite protulit Peerlkampius. ceterum 'delinimenta', quod A praebet, fortasse retineri potest; haud raro enim 'delinire' forma in codd. obuia est.

Cap. XXII. nec Agricola umquam per alios gesta auidus intercepit : seu ceniurio sen praefectus incorrupti facti testern hahchat. 'auidus' absolute positum pro 'laudis auidus' non esse latinum sensit Peerlkampius. sed prae huius coniectura 'inuidia' placet Hauptiana' liuidus'. tollendus est etiam naeuus in eis quae deinceps leguntur. nam habe-mus facti testem, qui praesens spectauit: cf. Nepos Att. 21, 5. sed praeliis circa singula castella tempore hiberno hie illic factis Agri-cola nullo pacto ipse interesse potuit. lege 'seu centurio seu praefectus

AD TACITUM.

ut incorruptum facti testem habebat'. — in exitu capitis cur a scriptura trudita 'ex iracnndia nihil supererat, secretum, ut silentium eius non timerea' recedamus, non uideo mstain causam. nempe Agricola totam iram semel efl'udit, neque restabat quod altius in pectus descenderet et in aliud tempus seponeretur. nescio antem an Tacito haec scribenti Domitianus obuersatus sit odium semper tegens cuiusque silentium saae quam maxime timendum esset; ad quem adludens Plinius in panegyrico c. 66 ait 'principum illorum, quibus tanta leuitas, tanta fraus, ut facilius esset iratos quam propitios cauere'; ita enim hunc locum emendauimus in Mus. Ehen. uol. XXX p. 465.

Cap. XXIV. quinto expeditionum anno naue prima transgresms. in loco difficillimo omniumque fere consensu corrupto, sed a nemine dum sauato, breuiter dicam me coniecisse 'in ulteriora transgressus'. tum in uerbis 'haud multum a Britannia differt; in melius aditus portusque per commercia et negotiatores cogniti', cum non liceat 'in melius' cum 'cogniti' coniungere (nam locutiones, quales sunt 'in maius augere' similesque, bic alienae), plerique copulauere 'differt in melius', sed nix in Hiberniae populis etiam tum fere incognitis tam subtile discrimen erat obseruatum; nee 'differt in melius', sed 'in melius differt' (ut recte statuit Peerlkampius) scribendum fuit. itaque erant qui uerba 'in melius' inducerent, utpote ex Solini cap. 22, 2 interpolata. neque hoc uerisimile est. redeamus ergo (nam alii non meliora protulerunt) ad Rhenani emendationem 'differunt; melius aditus portusque . . . cogniti'. ortum est enim uitium ex correctura praue intellecta 'differt un melius', solet autem Tacitus, ubi duas res inter se comparat, interdum eam rem, quae superior euadit ex comparatione, solam ponere, alteram lectoribus supplendam relinquens. sic habes c. 6 ex Peerlkampii emendatione 'quibus inertia certior (scil. quam uigor et industria) fuit'. c. 9 'ac plura manu (soil, quam uerbis) agens; Germaniae c. 22 'statim e somno lauantur, saepius calida (scil. quam frigida)'; ibid. 19 'melius quidem adhuc eae ciuitates (scil. quam eae, in quibus non uirgines nubunt)'; Ann. I 43 'melius et amantius ille, qui gladium offerebat (scil. quam qui detrahebat)'; ibid. IV 38 'melius Augustum, qui sperauerit'. ad horum exemplorum similitudinem ad 'melius aditus portusque cogniti' supplendum est 'quam interiora'. interpolauit igitur Taciturn Eitterus, cum scribere uellet 'interiora parum, melius' eqs.

Cap. XXV. quia motus unmersarwm ultra gentium et infesta hostilis exereitus itinera timébantur. leuissima loei uarie temptati medella

AD TACITUM.

erit, si inserta una litterula 'p' (cum lin. transu.) scripseris 'infesta jpcr hostilis exercitus itinera'.

ibid. . . . tamquam aperto maris sui secreto ultimum uiclis pcrfuginm claiiderelur. ad manus et arma conuersi Caledonian incolentes populi eqs. librarius, dum a sirailibus ad si mil ia aberrat, iutermisit uocu-lam necessariam. lege: 'clauderetur. ig'Uur ad manus et arma'; quam particulam nusquam, ubi (ut hie) flagitatur, Tacitus omisit.

Cap. XXVI. ita ancipiti malo territi Britanni, et Romania redui anhmis, ac seeuri pro salute de gloria certabant. oppositio requirit 'Britanni; «t Romauis'. — in capitis sequentis uerbis 'at Britanni non uirtute, sed occasione et arte ducis rati' nihil praestantius noui Henrichseni inuento 'duci se'; nam per zeugmatis figuram ïacito ada-matissimam facile ex lioc ad prius illud 'uirtute' uerbum magis in uniuersum patens supplebis.

Cap. XXVIII. tris Uhurnicas adactis per uim gulernatorïbus ascender e; et uno remigante, suspedis duobus eoque interfeclis, nondum unlgaio rumore ut miraculum praeuehebantur. neque 'remigrante' aut 'remeante' (nimis debile utrumque uocabulum) neque 'renauigante' aut 'regente' in locum quadrat, unus ex gubernatoribus clam refugit, inde duo reliqui suspecti iaterfectique sunt, lege 'uno rewa/aute eoque suspec-tis duobus interfectis'. nam Usipi remigantes, quamdiu litus praeter-uehebantur, non egebant gubernatore; sed mox in altum delati per iascitiam regendi naues amiserunt. deinde in eis quae secuntur non atrocissimis mutationibus improbabilia erant restituenda, sed lacuna unius fere lineae agnoscenda: 'mox ad aquam atque utilia ^# * * raptis secum, plerisque Britannorum sua defensantium praelio con-gressi ac uictores aliquando, saepe pulsi' oqs. nam poeticum ser-monem expressit Tacitus congrediendi uerbum cum datino construens. praeterea praeeunte Peerlkampio uerba codicum 'ac saepe uictores aliquando pulsi' ita ut feci transponenda erant. denique uerba 'pri-mum a Sueuis, mox a Frisiis intercepti sunt' mo quoque non intel-legere fateor, ut iam Peerlkampius de so fatebatur. latetne 'partim' in 'priinum'?

Cap. XXIX. Initio aestaiis Agricola eqs. solet Tacitus accuratissimo eingulas aestates discemere; cf. initia cap. XXII—XXV. hoc ioco eo minus numerum debuit omittere, quod lectores interpositis tot aliis iam non memoria tenebant, quotus annus significaretur, et praeterea de nouae aestatis initio agi minima per se inlellegebant. non fugit hoc Broterium, Ernestium, Peerlkampium uaria conicien-

AD TACITUSI.

tes. optimum idemque a re palaeographica tutissimum uidetur 'initio ulümae aestatis'.

Cap. XXX. mag mis mild animus est kodiernum diem consensumque ueslrum initium libertalis toti Brilanniae fore, nam et uniuersi seruitulis expertes, et nnllae ultra terrae. explioantiir causae belli et necessitas Caledoniornm. et necessitas quidem optime inlnstratur illis 'nullae ultra terrae ac ne mare quidem securum'; sed quomodo causae belli inde quod uniuersi Caledonii seruitutis adhuc expertes erant repeti potuerint nou elucet. quid quod ne recte quidem boe dictum est, cum baud paucae Caledoniue ciuitates (ut ex capp. 24 et 25 appa-ret) iam armis subactae domitaeque erant? causa autem belli iustis-sima exoriebatur Caledoniis inde quod soli ex parte nondum ceruicea sub iugum flexerant inque eis solis spes Britannorum omnis erat posita. ita cum illi uni imperii Eomani inmunes totius Britanniae in libertatem uindicandae auctores existere possent cumque aliam terram, in quam confugerent, iam non baberent, sane et causa belli et necessitate impellebantur ad fortissime dimicandum atrocissimeque resistendum. itaque abiectis in uoce 'uniuersi' ultimis syllabis ex uoce sequent! 'seruitutis' per dittograpbiam repetitis scribendum est: 'nam et nni seruitutis expertes'.

ibid, priores pugnae, quiius achersus Romanos uaria for tuna cer-iatum est, spem ac subsidium in nostris manibus habebant, quia nobi-lissimi totius Britanniae eoque in ipsis penetralllus siti nee seruientium litora aspicientes oculos quoque a eontactu dominaiionis inuiolatos habe-bamus. in bis inesse ualde absurda, plerique perspexerunt, sed minus bene uoculae 'eoque' corrigendae operam dabant. immo in illo 'nobilissimi' uitium baeret, cum et talis iactantia ab ipsis Caledoniis prolata (quidquid dicunt de iusta legitimaque autochthonum superbia) bic ridicula sit neque pertineat ad sequentia. ita enim construendum est: 'Britannis antebac subactis spes aliqua supererat in nobis, quia oculos quoque a coutactu dominationis Eomanae inuiolatos babebamus utpote nobilissimi eoque in ipsis penetralibus siti nee seruientium litora aspicientes' uides liinc quoque 'nobilis simi' sensu uacare. propterea autem Caledonii in ipsis penetralibus siti erant neque adspiciebant seruientium litora, quod ultimi totius Britanuiae extabant. bac ratiocinatione ductus dudum conieceram 'nouissimi'; postea hoc ipsum ab Ernestio propositum esse uidi; quatuquam ne uerbo quidem uerissimam banc emendationem nuper-rimi editores commemorant.

ibid, recessus ipse ac sinus famae in hunc diem defendit. nullus

AD TACITÜM.

est 'sinus famae', gnauiter licet defensantibus interpretibus. 'reces-sus ac sinus' optime copulantur, abundat 'famae'. neque adsentior Peerlkampio docte interpretanti 'famae (= a fama) defendit.' nam ut ad uitandam ambiguitatem 'in hunc diem famae defendit' dici debuit, ita 'defendere aliquid alicui' ualet ubique 'arcere', quod bic non conuenit. Urhcbsius 'famae' traiecit post 'omne ignotum', non male id qnidem, nisi multo lenius praesto esset remedium boce: r. i. a. sinus ferme in bunc diem defendit.¹ et rectissime 'ferme' adi-citur; quippe iam anno superiore Eomani Caledoniam ingressi erant; simillime autem c. 46 'formamque' in 'famamque' abiit. —• uerba sequentia a inultis immutata sic fere explicanda puto: antea qnidem nouissimi inque penetralibus siti (recessus ac sinus) ab Eo-manis tuti eramus, sed nunc finem illi Britanniae patefecerunt uideruntque procul Caledoniam nostram; atque terra incognita (ut omnia inuisa in maius efferimus cogitatione) eos adduxit ut in-uaderent. sed nobis non sunt, ut erant ceteris Britannis, terrae refugium praebentes et gentes spem uictis suppeditantes: despera-tio summa nos circumuenit. — deinde in illis 'quorum superbiam frustra per obsequium ac modestiam effugeris' cum codex Ji 'exfu-geris', A 'fugeris' suprascriptis 'ef' litteris liabeat, baec lectionis diuersitas indicio est certissimo in communi archetypo formam librarils illis insuetam 'ecfugeris' fuisse scriptam, cuius exempla aliquot (quibus multa possunt addi) collegit Neuius, lat. Form. II p. 7GC sqq. ed. alt. alias quoque apud Tacitum formae priscae latent sub corruptelarum inuolucris. ueluti in Germaniae cap. 2 'quis porro . . Germaniam peteret. . . , nisi si patria sit', quoniam semper Tacitus 'nisi si' cum indicatiuo coniungit, 'sit' locum non habet. aliorum iuuentis praefero 'nisi si patriast': nam boe breuia-tum 'est' quot locis in 'sit' abierit dici uix potest.

Cap. XXXI. 6ona forlunaeque in tributum, ager atque annus hi fnmenium, corpora ipsa ac manus siluis ac paludihus emuniendis inter uerbera ac conlumelias conternniur. uerba corruptissime tradita ex pai'te ab anterioribus criticis uere sanata sunt; restant duo uitia. nam manus nullo pacto conteruntur, sed callent multis laboribus, fortasse etiam ulcera induunt. sed ecquid dirum atque formidulosum huic rei inest? an adeo dissoluti atque deliciis dilHueiites erant Britanni ut tamquam procerum Komanorum pueri delicati molies-que nihil magis extimescerent quam manuum callum ac deformi-tatem? apago bas nugas atque ineptias! legas 'corpora ipsa atque arlus . .. conteruntur.' uaua corpus et artus interdum coaiungunt

AD TACIT HM.

Romani, ut totnm corpus designent; cf. et Tac. Ann. II 15 'fluc-tibus et procellis fractos artus'. postquam aatem sollerani errore 'rt' in 'n' abiit, ex 'atq; anus' obuia mutatione fecerunt 'ac manus.' porro suspectum est 'emuniendis', quod explieant 'uias munire per siluas et paludes.' sed per paludes, puto, liomani non fecerunt itinera, neque uia 'emuniri', sed 'rnuniri' dicitur; et est 'uiani munire' quidem locutio haud inusitata, sed 'siluas munire' sensu supra exposilo usurpatum uereor ut latinum sit. nam quod comparant Liuii XXI c. 37 'inde ad rupem muniendam, per quam unam uia esse poterat, milites ducti': liic legendum ex certa nesciocuius emendatione 'moliendam'; nam de remouenda delendaque rupe est senno. apud Taciturn emendandum puto 'emulgendis', queinadmo-dum Catullus G8i u. 7ü dixit 'emulsa palude'. nam 'siluis ac pa-ludibus' per figuram Tacito dilectissimam 8ia duoiv pro 'siluarum paliulibus' dictum est. in harum uuiore usque uersantium Britan-norum corpora artusque conteruntur.

ibid, nos integri et indomiti el in libertatem, non in poenitentiam laturi primo slalim congresm ostendamus eqs. innumeris fere coniectu-ris doctorum nihil lucramur. nam ut boni medici est colübere curam suam, quoad licet, in aegris membris neque attrectare sana, ita criticus quoque eis tantum, quae corruptionem prae se ferunt, manum. admouere debet, itaque solis uerbis 'poenitentiam laturi' (nam haec sensu sunt inania) periclitemur mederi. Wexius autem 'arma latura', Woeltllinus 'bellaturi' cum proponerent interpretarenturque 'pro libertate, non pro poenitentia dimicaturi', obliti sunt 'in libertatem arma ferre' uel 'bellare' esse 'contra libertatem dimicare'; et ipse Tacitus Ann. II 44 'Arminium pro libertate bellantem' babet. neque umquam homines bene sani pro poenitentia arma tulerunt, ut hoc additum 'non in poenitentiam' plane absurdum sit. et uelim omnino scire, quidnam significet 'in poenitentiam.' quod ut male (immo pessime) opponitur ill! 'in libertatem', ita nee ex praecedentibua uerbis accipit lucem, in quibus Brigantum in opprimendis Eomanis felicitatem mox in socordiam uertisse dicitur. oppositio autem, quae inter duo ilia membra intercedit, duplex est haec: Brigantes iam olim subacti seruitioque adsueti femiua duce rebellabant; nos autem integri indomitique nec seruitio nati nunc uiros in proelium proce-dere Eomanis ostendemus. in his poenitentiae locus nullus est. sen-sit hoc postea WoelfHinus coniecitque teste Halmio 'in patientiam bellaturi'; egregie quod ad 'in patientiam' attinet (nam 'patientia' fere aequat 'seruitus', ut c. 16'ueteri patientiae restituit'), sed'bel-

AD TACITUM.

laturi', ut dixi, nihili est. pro 'laturi' quid postuletur, olim per-spexit Muretua coniciens 'non la popull Eomanl seruitutem nati'. conflatls Igltur Mureti et Woelffliul inueatia uerum euadit lioce: 'in libertatem, non in patientlam nati', (juo iusta senteatia simul et oppositio efficitur.

Cap. XXXII. lied dominationi alienac sanguinem commodent, diu-tlus tarnen hosles quam seruos fide el adfeclu teneri putatis, melns ac terror est, infirma uineulu earilatis. uerba priora per appositlonem accedunt ad illa 'Gallos et Germanos et Britannormn plerosque'; estque constructio haec: nisi si putatis G. et G. et Br. plerosque fide et. adfectu teneri, utpote qui, licet pro aliena dominatione mi-litent profundantque sanguinem, diutius tarnen liostes quam serui esse uelint (fnturi sint), ei autem qui non pro patria sua sed pro alieno imperio arma fenmt inuiti, data popularibus suis succurrendi occasione quam celerrime deserto seruitio priorum dominorum hostes existent, quoniam igitur ad uerba 'hostes quam serui' subintellegcn-dum est 'dominationis alienae', peruersa nascitur oppositio, quae recta fit transpositione liae 'seruos quam hostes'. deinde bilem mouet illud 'metus ac terror est'j ad quod aegerrime supplemus 'quo tenen-tur'. sed pessime tamen Beroaldus 'metus ac terror sunt infirma' scripsit; sic enim disrumpitur totus cum prioribus conexus. uidetur librarius inuenisse 'tent', quod non intellegens in 'est' inatauit. tu lineola addita scribe 'metus ac terror tenent, infirma uincula cari-tatis'. qua scriptura recepta illis 'fide et adfectu teneri' efficacissime respondetur.

ibid. (Eomanis) aut nulla plerisquc patria ant alia est. paticos numero circum, trepidos ignoranlia, caelum ipsum ac mare, i-jnota omnia eir-eumsjiedaiites, elausos quodam.modo ac uinctos di nohis tradiderunt, id quod est 'circum' cum explicationem habeat nullam, aut auctore Heumanno delent utpote e sequenti uoce 'circumspectantes' ortum aut cum Anquetilio iu 'locorum' mutant, neutra tamen correctio admo-duin est probabilis; et alio ducit accurata totius loei perpensitatio. dicit Calgacus in eis quae antea posteaque leguntur de exercitu Romano maximam partem ex uariis nationibus conflato. itaque Ger-manos et Gallos et Britannos in illo militantes, quippe dominationem alieuam perosos, in ipsa pugna a Romania descituros esse summo opere sperat. sed cur illos in ipsa acie Romana socios a dis elausos uinctosque sibi traditos affirmet, cur porro eosdem, quos a Romanis ad Caledonios transcursuros esse pro certo ponit, trepidos ignorantia et omnia noua circumspicieutes contemptim uocet, id nullo modo

AD TACITTJM.

claret, post Germanos autem Gallosque et Britaimos, amp; quibus tam praeclara sibi promittit, partem exercitus liomani iam reliqnam breuiter tangere debuit. itaque qui dixerat ^faut nulla plerisque patria aut alia est' (quae uerba sic interpreteris: plerique aut ut in castris geniti nulla utuntur patria aut, ut Galli ceterique, alia) .vecte ita perg-ebat ut de paucis eis qui praeter plerosque illos aderant exponeret. et hi pauci quinam erant? nimirum ei qui natione essent orti Romana, ciueis Romani. de bis igitur cum exponi nunc desideremus, quis non adsentietur mihi affirmanti in uerbis 'paucos numero cir-cum' ipsaui illam ciuium Romanorum latere commemorationem et ex 'circum' eruenduin esse 'ciuium'. restat ut lenissima mutatione rescribamus 'paucos numero« mdum ; in quo 'numeri'noto loquendi genera pro 'cohortes' est usurpatum: cf. interpretes ad Agric. c. 18 uerba 'sparsi per prouinciam numeri'. bi autem pauci ciuium Romanorum numeri optime dicuntur 'clausi quodammodo ac uincti'^ quippe qui a Gallis et Germanis et Britannis iamiam Romanos relicturis undique circumdati fingantur. — liaec ego dudum scripseram no-uissimis editionibus apparatu critico instructis usus, cum ex Oberlinii editione discerem et Lipsium 'numeros' et Ernestium 'ciuium' prae-occupasse. Ernestii uerba sunt liaec: 'an scripsit Tacitus ciuium'*. nam intelleguntur sane cohortes legionum, quae sunt e ciuibus Romanis.' non uideo equidem, quo inodo cohortes ciuium, nisi di-sertis uerbis designentur, intellegi possint illis 'paucos numero', quamquam igitur uellem, iutentius Ernestius suspitioni reclissimae institisset, aegre tamen fero earn silentio a nuperis editoribus pres-sam esse, quamquam ueritas per aliquod tempus ui suppressa tandem ad dias lumiuis oras emergit. — in uerbis 'deserent illos ceteri Germani, tamquam nuper Usipi reliquerunt' recte Draegerus posuit 'Germani tam quam nuper Usipi'.

ibid, hie dux, hie exercitus'. ill triluta et metalla et ceterae send-entium poenae. praegnanti breuitate Kritzius pro 'hie uerus dux, hie uerus exercitus' positum autumat. intellegimus hoc de exercitu, non item de duce, cum de Romano duce ne unum quidem uerbum Oalgacus dixerit. porro, ut iam Peerlkampius bene monuit, nulla enuutiato illi oppositio subest. et iusta oppositio hie eo magis requi-ritur quod in fine totius orationis summa ita erat facienda ut ea, de quibus in pugna subeunda agebatur, audientium animis penitus infigerentur. ad hoc proposituui nihil conferunt uerba 'bic dux, hie exercitus'. non dubito quin bic quoque stupidum librariorum genua nobis offucias fecerit, Tacitus autem sic fere scripserit (quam ad

AD TACITUM.

coniecturam aliqna ex parte facem nobis praetulit Peerlkampius): 'Lic /ux, bic liberlas', in quibus 'lux', ut saepe, idem atque 'salus' Bignifinat; et 'lux' ubi corruptela sollemni in 'dux' ablit , 'exercitus' adiciendum putauit scribarum simplicitas. neque insequeutia labe uidentur inmunia esse, quamquam enira 'ibi' conlra Kritzium 'illic' rescribentem recte defendunt, tarnen 'metalla' non tuentur contra nerissimam Peerlkampii dubitationem. nam dixerat Calgacus c. 31 'in exitinm petimur, neque enim arua aut metalla aut portus sunt, quibus exercendis reseruemur'. neque adeo ilium post breue inter-uallum sui ipsius oblitum fingere debuit Tacitus, quidnam formidu-losi subiectis sit expectandum, eiusdem capitis XXXI initio exposi-tum est, scilicet dilectus maxime et tributa. horum commemorati-onem aptissime Caledoniis in memoriam reuocauit Calgacus ita: 'ibi tributa et militia et ceterae seruientium poenae'. inter poenaa in antiquitate erant metalla (cf. Tiberianus a me nuper editus II

2 'aurum quod duris extorsit poena rnetallis', Panlus sent. 5, 17,

3 'mediocrium delictorum poenae sunt metalla ludus deportatio'); huius rei praue memor nescio quis adscripserat 'metalla'; quod mox propter ipsam similitudinem genuinum 'militia' sede sua depulit.

Cap. XXXIII. ex quo uirtule el auspiciis imperii liomani, fide atque opera nostra Brilanniam uicistis, iure suo negat Peerlkampius se in-tellegere quid sit 'uirtule imperii Komani uincere', sed nesciens codices 'nostra' (non 'nestra', quod scripsit Puteolanus) babere ad falsa delapsus est. meliora molitus est Nipperdeius (opusc. p. 265) 'uirtute nestra, auspiciis imperii Rom., fide atque opera nostra', nisi quod non bene bic de sua fide loquitur Agricola. boc uitans Urlicbsius dedit 'auspiciis imp. K., uirtute et fide nestra atque opera nostra', mihi potius uidetur uerba 'uirtute et' in 'uirtute ura' mutata (et corruptio necessario euenit post prauam collocationem) reicere post 'atque' ita: 'auspiciis imperii R., fide atque uirtute nestra, opera nostra', cum praesertim ipse Tacitus coniungat Ann. Ill 47 'fide atque uirtute legates, se consilio superfuisse'. — in initio capitis 'excepere orationem alacres, ut barbaris moris, cantu fremituque', in quibus siue causa idonea Peerlkampius 'alacres' damnauit, copula abest. coniecere 'et ut' Waltberus, 'atque ut' Ritterus. simplicissimum est 'utq. barbaris'.

ibid, inuenta Britannia et suhacta. non miror haec uerba tam absona esse nisa Urlicbsio, ut a textu exulare iuberet. qui modo dixerat 'finem Britanniae castris et armis tenemus' is nullo pacto ita ut codices eum pergentem faciunt pergere potuit. cap. XXIII

AD TACITUM.

legimus 'inuentus in ipsa Britannia (scil. praeter Caledoniam) terminus' ; hie expectamus (nam 'Britannia' sensu praegnanti pro 'tota Britannia' positum esse, interpretum est sapientia non Apollinea): 'inuenta cuncla Britannia et subacta'. et 'cuncta' cum facilliine post •inuenta' (certe facilius quam 'tota') perire potuerit, sine cunctatione Tacito reddendum puto. — in uerbis 'cum uos paludes montesue et flumina fatigarent' aut 'montesue aut fiumina' 'aut montesque et flumina' latinum est. et hoc (quod uerum puto) ante Urlichsium iam Barclaeum coniecisse nunc ex überlinii editione uideo.

ibid, nam ut snperasse, . . pulchrum ac decorum in fronlem,, item fugientihus periculosissima. nemo Eomanus haec aliter, ut puto, iu-tellexisset quam 'pulcrum ac decorum in speciem'. Kritzius, dum praepositionem dissimilibus defendit, explicat 'ut aciei frons hostibus obuertatur'; quod non minus abborret a latinitate quam ceterorum conatus (ut Henricbseni uertentis: für's Vorwarts). latinum est: 'in frontem nilentibus, ita fugientibus'. sic ex. gr. Liuius XXII 47 'in directum utrimque nitentes'. uocis autem 'nitentibus' uestigium superest in illo 'item', pro quo Rhenanus postulante usu correxit 'ita'. nam sententiam nuper a Petero recoctam, qua 'item' interdum pro 'ita' poni olim arbitrabautur, dudum Wexius et Kritzius suo lure explosenmt.

Cap. XXXIV. hi ceterorum Britannorum fugacissimi ideoque tam diu superstites. spretis exemplis alienis tu quam celerrime Tacitum ora-tione soloeca liberes hoe modo 'bi Britannorum fugacissimi ideoque ceterorum tam diu superstites'.

ibid, quoinodo siluas saltusque peneir antibus fortissimum quod que animal contra mere, pauida et inertia ipso agminis sono pellehantur, sic eqs. ad 'penetrantibus' subaudiunt 'nobis'; sed hoc ipsum Agricola ad ea quae exercitus in itineribus uiderat adludens nullo modo omittere debuit. neque Tacitum 'ruüre' pro 'ruerunt' scripsisse credo; nimis hoe ambiguum. iramo eorum accedo parti, qui 'pellebantur' corruptum rati 'pelli amant' uel 'pelli solent (solebant)' temptauere. genuinum puto 'pelli r/antur', hoc est, narrantur. nam iterum poeticam dictionem sequitur Tacitus: cf. ex. gr. Ouidius Fast. VI 434 'seu pius Aeneas eripuisse datur'. — paulo post Ritterus et Maduigius (aduers. crit. II p. 5G8 not.) tam luculenta emendatione 'nouissimae res et extreme metu torpor defixere aciem' scripserunt, ut in ob-scuro sit cur nuperrime iterum ad dubia et uiolenta confugere uolu-erint.

ibid, transigite cum expeditionibus, imponite quinquarjinta annis mag-

AD TACITTJM.

num diem, dixit hoc Agricola secundum calculum accuratissime com-putautium anno p. Chr. n. octogesimo tertio; diuus Claudius primum legiones in Britanuiam transuexit a. quadragesimo tertio; itaque milites Eomani non quinquaginta, sed quadraginta per annos illa in terra bella gesserant. satis autem constat quam saepe numeri a librariis inmutati sint.

Cap. XXXV. didudis ordinihus, qu am quam porreciior acies futura erat. consilium erat ducis ordinibus diducendia aciem extendere; quodsi diduxit, porrectiorem fieri aciem adeo consequebatur ut com-memorari non attineret. praeterea 'futura' plane superfluum. lege 'quamquam porrectior acies intuta erat', quod egregie in totum locum conuenit.

Cap. XXXVI. igitur ut Bataui miseer e ictus, ferire tmbonihus, or a foedare eqs. Bataui non miscent, sed inferunt ictus; neque suis um-bonibus ad feriendos hostes utuntur, sed horum scuta parua incutiendis mucronibus perfrangunt tumque ora foedando in fugam eos com-pellant. nihil enim magis quam oris deturpationem horrent barbari. lege 'Bataui miscen, ictus ferire umbonibus'. nam 'misceri' ualet 'sese imniscere hostibus'. A praeterea primitus habuit 'miscere ictus ferire ictus umbonibus', unde fortasse priore 'ictus' deleto 'misceri, ferire ictus umbonibus' aptius erit.

ibid, interim equitum turmae, ut fugere couinnarii, pedilum se proelio miscuere; el quamquam recentem terrorem intulerunt, densis tarnen hos-tium agminibus et inaequalihus locis haerehant; minïmeque equestres, ca enim pugnae facies erat, cum erjra diu aut stante siv/ul equorum corpo-rihus impellerentur; ac saepe uagi currus exterriti sine rectorïbus equi eqs. loco omnium difficillimo et coniecturarum nube obruto primum ueram medellam afferre mihi uideor scribendo 'minimeque- equestre certamen (ea enim pugnae facies) erat, cum' eqs: cf. Liuius XXII 47 , 1 'Gallorum ïïispanorumque laeuum cornu cum dextro Romanorum concurrit minime equestris more pugnae' et ibid. § 4 'sub equestria finem certaminis coorta est peditum pugna'. falsissimmn autem est quod ex Anquetilii (is enim primus proposuit) coniectura non pauci edunt 'minimeque aequa nostris ea iam pugnae facies erat', cum ex initio capitis sequentis appareat Romanos quamquam equitum suorum praelio se miscentium turmis impeditos tarnen uincendo progressos esse, deinde scribo 'cum e gradu iacti stante simul peditum acie simul equorum corporibus inpellerentur'; neque enim sufficit emendandis uerbis 'egra diu aut' operam dare, sed simul agnoscenda erat lacuna perspicuam ob causam orta. denique 'uagi currus' non

AD TACITUM.

possunt esse nisi couinnariorum Britannorum, qui dudum ab equitum Romanorum turmis fugati turn quidam praelio non intevfuere. in-tulit illos librarius, qui ex uerbis 'interim equitum turmae fugere couinnarii peditum se praelio miscuere' (sic enim corrupte in codd. leguntur) false conclnsit couinnariorum aliquam partem in pugna fuisse. lege 'ac saepe uago cur«!lt; exterriti sine rectoribus equi'.

Cap. XXXVII. turn nero patenti/jus locis grande el atrox speet,aculum; se qui uulnerare caper e atque eosdem oblatis aliis trucidare. iam hostium, prout cuique ingenium erat, cateruae armatorum pauc'iorihus lerga prae-slare, quidam inermes nllro ruere ac se mor li nfferre, passim ar mi et corpora et laeeri arlus el cruenta humus; et aliquando etiam uietis ira uirtusque. postquam siluis appropinquarunt, idem primas sequeniium ineau-tos colleeti et locorum vjnari eircumueniebaiit. turpissime liaec omnia foedata sunt, sensit aliquid iam Henrichsenus, qui uerba 'passim — humus' non in hunc locum ubi de fuga narratur, sed in ilium quo de caede hostium exponitur conuenire iutellegens ante 'iam hostium' inseruit. eandem autem ob causam nee praecedentia uerba 'quidam inermes — oiferre' bic retineri possunt. accuratius etiam contem-plare illa 'iam hostium — praestare', in quibus primum 'prout cuique ingenium erat' praue inter 'hostium' et cateruae' legitur, cum debeat ante 'paucioribus terga praestare'. quamquam sic externa orationis forma emendatur, res ipsa inepta manet. etenim si hostes fugerunt 'prout cuique ingenium erat', in diuersissimas partes sparsi, ut quisque potuit, uitam seruare studebant, sed in illa fuga nondum Britannorum agmiua dissoluta fuisse, ea docent quae paulo post de altera fuga instituta leguntur ('non agminibus, ut prius, nee alius alium respectantes rari et uitabundi' eqs). et ipsa hercle uerba 'prout cuique ingeuium' et 'cateruae hostium' aperta fronte inter se pugnant: ubi caternatim agitur, singulorum ingeuia niliil ad rem fa-ciunt. omnes has difficultates superaueris, si uerba 'iam hostium', et 'cateruae armatorum paucioribus terga praestare' sede sua remoueris, utpote olim in margine archetypi paulo angustiore adscripta et hinc uariis locis in textum inserta. nunc uero 'trucidare, prout cuique ingenium (scil. siue mite siue saeuum) erat' optime cohaeret, agitque totus locus de una caede uictorum. sed iterum uerba illa in marginem relegata 'iam hostium cateruae armatorum paucioribus terga praestare' diligentius sunt examiuanda. nam, ut fit in uerbis minutiore scrip-tura in margine exaratis, aliquot maculas traxerunt. peruerse quippe armati hostes commemorantur, quasi hi paucis illis inermibus ultro se morti offerentibus opponendi fuerint. nee 'terga praestare' ullua

AD TACITUM.

scriptor Romanus dixit, et hoe quidem uitium snstulit Peerlkampius restituendo 'terga praebere'; 'armatorum' ego in 'artatorum' (siue malis 'artorum') mutandum censeo. nam postquam alae Roraanae a froute pugnantium transuectae auersam hostium aciem inuasere, alii Britannorum per patentia loca spargebantur eoque quo descrip-tum est modo necabantur, alii in collibus conglomerabantur cater-uatim. lam illis caesis hi quoque, quamquam paucioribus Romania instantibus, in fuga quaesiuere salutem. restat ut uerba 'iam hostium — terga praebere' (nam eis non inesse monachi cuiusdam sapientiam rea ipsa clamat, erantque potiua casu quodam in textu omissa et banc ob causam in margine adiecta) ibi reponamus ubi sunt et aptissima et necessaria, scilicet poat uerba 'et cruenta humus', totum ergo locum sic redlntegra: . spectaculum: sequi uulnerare

capere atque eosdem oblatis aliis trucidare, pront cuique ingenium erat; quidam inermes ultro ruere ac se morti offerre: passim arma et corpora et laceri artus et cruenta humus, iam hostium cateruae artatorum paucioribus terga praebere. et aliquando etiam uictis ira uirtusque: postquam siluis appropinquauerunt' eqs. — aed nondum hunc locum dimittere licet, sed iterum opem atque auxilium flagi-tant proxima uerba. quorum correctio probabilia (nam multi frustra acumen suum ei admouerunt) tum, nisi fallor, reperietur, si antei omnia transpositione necessaria 'collecti incautos' scripseris; nam male in tradita scriptura 'incautoa' cohaeret cum 'primoa'; saltim 'incaute' uel 'incautius' (ut uoluit Halmias) expectes. hinc sequitur, non cum Dronckio 'gnari', sed Puteolano auctore 'ignaros' legendum ease: nam ipsa ilia uocis 'collecti' transpositie effecit ut 'ignaros' adcommodaretur illi 'collecti'. quibus restitutis emendando uocabulo 'ntem' (sic J) uel 'item' (sic B) fundamentum est iactum. coniece-runt autem Hutterus 'identidem' (quod nimium eat, cum de uno hostium facinore sermo ait), Goebelius et Maduigius 'idem' (quod uerbum abundat), alii alia non minus apta. leni correctione (nam compendium non intellectum bic quoque errorem peperit) reponendi sum auctor: 'contra primos sequentium collecti incautos et locorum ignaros circumueniebant.'

ibid, ceterum uhï composiios fit mis orclinibus sequi rursus uidere, in fugam, uersis non ar/minibus, ut prius, nee alius alium respectantes rari el uitalmndi in uicem longinqua atque auia petiere. indignandum est emendationem Peerlkampii certissimam, qua 'sequi uidere, rursua in fugam' uir acutissimus optime reposuit, adeo a nuperrimis edi-toribua sperni, ut ne commemoratione quidem dignam habeant. pro

AD TAOITUM.

'uersis' autem uulgo inde a Puteolano 'uersi' scribitur. melius ex 'uersis'elicies'uersi s: hoc est, 'uersi, non agminibus'eqs. nam dici uix potest quot locis particula ista compendiose acripta deli-tuerit. et erant qui illud 'sed' sententiae necessarium requirerent; sic nonnulli praue 'sed alius aliuin respectantes', melius Bipontini 'respectantes, sed rari' proposuenmt, dum neutri ueritatem simpli-cem et ante pedes sitam agnoseunt.

Cap. XXXVIII. Brilanni palaules mixtoque uirorum mulierumque ploralu trakere uulneratos, uocare iniegros j deserere dornot ac per iram ullro incendere; eligere laiebras el statim relinquere; miscere inuicem consilia, deinde separari. summa Caledoniorum con stern atio ita pin-gitur ut res diuersissimas inire et mox abicere ac contraria facere narrentur. quatn in imaginem nou quadrant ilia 'trabere uulneratos, uocare integros'; ita enim homines mentis bene compotes agere solent. ceterum qui sint illi uulneraü et integri elucet ex cap. 36 uerbis his 'ac plerique semineces aut integri festinatione uictoriae relinquebantur'. erant igitur in campo multi Caledonii cohortium Eoinanarum in colles conitentium pedibus obtriti quidam, sed a uulneribus inmunes atque integri. iam cum exercitus Caledoniorum uicti stratique essent, noctu, dum singuli desperantes palantur, alii alia iniere consilia. et nonnulli quidem in campum descende-runt, ut popularium corpora pernoscerent et a mortuis ac seminecibus discernerent leniter adflictos et integros, quos secum raperent. sed ut erant animo attoniti, incolumes illos interfecerunt, traxerunt uulneratos, qui neque postea ulli usui et tum pergentibus summo impedimento erant. lege 'trabere uulneratos, «ecare integros'.

ibid. Truceulensem por hun tenuit, unde proximo Britanniae latere leeto omni redierat. uerbis antea desperatis lucem afi'udit Maduigius (adu, crit. II p. 569), cum proponeret 'unde proximo u?ino, Britanniae latere lecto omni, reditura erat', nisi quod et 'latere' non recte retentum est (dudum Pichena uerisaime 'litore' correxerat) et

e

'redierat' multo facilius in 'rediret' (redirat) mutabitur. nam 'unde rediret' notissimo dicendi genere idem atque 'ut inde rediret' sig-nificat.

Cap. XXXIX. hunc rerum cursum quamquam nulla uerlorum iaetantia epistulis Agrieolae actum, ut Jhmitiano mor is erat, froute laetus, pectore anxius excepit, praue ex Lipsii coniectura edunt 'auctum'. nam etsi res apte dicuntur augeri, tamen 'rerum cursum augere' qui scripserit non inuenio. neque 'nulla uerborum iaetantia' bene con-

11

AD TACITDM.

iungitur cum 'auctum', ut sensit Peerlkampius. nee tarnen defenderim codicum scripturam. quamuis enim Latini, ut plerumque 'agere de aliqua re', ita interdum sensu eodem 'aliquam rem agere' (= narrare, exponere, describere) usurpauerint (locos nonuulJos Ciceronis congessit Drakenborchius ad Liuii X 31, 10), tarnen 'rerum cur-sum agere' longe aliud significat. utique magis placet 'apertum', quod compendiose scriptum in 'aptum' et hinc in 'actum' abiit. 'ut Domitiauo moris' cod. A in textu, idem in margme 'al. ut erat Domitianus', cod. B 'ut Domitianus erat' tradunt. neque bene subiectum enuntiati primarii (nam nulla Domitiani mentio praecessit) detruditur in sententiam secundariam. codicem A ut optimum ducem secutus Tacito uindicauerim: 'Domitianus, ut ei moris erat, fronte' eqa.

ibid, el cetera utcumque facilius clissimulari, ducia ioni imperato-riom uirlulem esse, totam Domitiani argumentationem qui simplici sensu praeditus perlegit, ei non possunt noa obscura esse ultima uerba supra excripta. Las enim imperator cogitationes animo secum uolutat: 'nihil magis sibi cauendum esse quam ne homo priuatus maiore fama quam ipse celebraretur. banc ob rem olim uiroa aut in foro aut artibus litterisue claros in exilium se pepulisse, nequidquam id quidem, si nunc militari gloria Agricola principem anteiret; et tamen cetera ilia, in quibus a priuatis superatus esset, scil. studia fori et ciuilium artium decus, qualicumque modo sine ullo negotio neglegi (nam quotumquemque ad haec animum aduertere?); sed aegerrime neglegi, boni ducis eam esse uirtutem, quae imperatorem deceret quamque hunc non habere comparantibus facile appareret: nam res bello egregie gestas omnea et doctos et indoctos pari fauore prosequi', itaque ut illud 'et cetera' rectissime se habet (Wexius 'et' deleri iussit, ut 'cetera' aduerbii nice fungeretur), ita uerba'facilius dissimulari, ducis boni' eqs stare non possunt, cum neque apte cohaereant et sententia plane contraria flagitetur. si mibi res esset cum aetatis aureae scriptore, conicerem 'et cetera utcumque facilius, drfficüius dissimulari, ducis boni' eqs. (siue 'utcumque, difficilius'); nunc Tacitum puto scripsisse 'utcumque facilius, uix dissimulari',

ibid, talibus cur is exercilus, quodque saeuae cogilalionis indicium erat, secreto suo satiatus opiimun in praesentia statuit reponere odium, donee impetus famae et fauor exercilus languesceret. amat Tacitus duo enuntiata in unum contrahere (exemplo sit cap. 13 'olim regibus parebant, nunc per principes factionibus et studiis distrahuntur' = nunc principibua parent, per quos eqs); sed hac breuiloquentia non utitur, nisi ubi salua perspicuitate fieri licuit. hie quominus illam

AD TACITUM. 163

ab eo adhibitam esse putemus, duae causae grauissimae obstant. nam primum quod dicunt omnem enuntiali uim positam esse ia uocabulo 'secreto': haec nis perit atque ad nihilum recidit propterea quod alterum uocabulum non minore ui effereudum 'satiatus' uno quasi tenore adiüngitur. is qui uerba ilia legit ad fiaem properat quia in 'satiatus' uoce pondus sententiae inesse existumat, exiliore spiritu pronuntiat 'secreto'. nimirum contractio ilia locum non babet, ubi duae res diuersissimae, quarum altera alteram sequitur ezcipit-que, secundum narrationis ordinem accurate sunt distingueudae. porro colon 'quodque saeuae cogitationis indicium eraf mediae ora-tioni insertum non ad unum 'secreto' sed ad totum illud 'secreto suo satiatus' referri potest, sed id quod Domitianum tandem secreti satias cepit ineptissime saeuae cogitationis indicium dicitur. nulla igitur dubitatio est quin oratio tam obscura intricataque a Tacito alienissima sit. scripsit, ni fallor: 'secreto. ^uo satiatus'. de Domi-tiani secreto abunde egerunt interpretes eidemque inlustrarunt uer-bum 'satiatus'. — ceterum de exercitus fauore minus sollicitus erat Domitianus, sed bilem ei mouit populi Ilomani fauor in Agricolam propensus, quippe suae ipsius gloriae imperatoriae nociturus. ita autem Caesar secum reputasse uidetur: si uirum rerum fama nunc cum maxime uigentem occidam, summum odium atque iram in me concitabo; sed fauor hominum nunc commotus ipso tempore lan-guescet, cum praesertim Agricola in Britannia etiam nunc moretur neque Romae praesens adspectu suo apud multitudiaem cotidie illum pascat augeatque. sin fauor, ut fere fit, breui elanguit, efficiam ne Agricola Romam reuersus iterum eum excitet; campumque uirtutes bellicas ostendendi homini isti claudam. nulla in bis curis pars erat exercitus (neque enim Caesar tam demens erat ut serio crederet Agricolam legiones Britannicas contra eum ducturum esse^-); immo, si ab hoc timuit, nulla mora interposita Agricolam ex Britannia reuo-care debuit; neque turn ullus locus est uerbis subsequentibus 'nam etiam tum Agricola Britanniam optinebat'; quae Nipperdeio adeo peruersa esse uidebantur, ut longa ac subtili disputatione interpo-latori alicui uindicare susciperet (opusc. p. 248 sqq.). optime autem ilia retinebuntur, si causam indicant cur famam fauoremque mox abiturum esse Domitianus sperauerit. restat igitur ut fauor exercitus eliminetur boe modo: 'donee impetus famae et fauor excitns langue-sceret'. — sic ego dudum conieceram, cum Urlicbsii apparatum cri-ticum perlustrans ipsum codicem B (id quod antea ignorabatur) re uera 'excitus' praebere non sine gaudio cognoui. uidetur autem

11*

AD TACITTIM.

libri A scriba 'excrcitus' exaranisse, cum eius memoriae adhuc in-haereret id quod paulo ante legitur 'exercitus'.

Cap. XLI. crebro jier eos dies a pud LomUiamm alsens accvsatus, aisens ahamp;olutus est. rediit Agricola liomam a. 83, bella mox eom-memorata intra a. 80—89 gesta suut. spatium sex fere annorum non potest indicari uerbis 'per eos dies', lege 'per eos annus', quod de suo mutauit bonus monachus, qui Agricolain Rouiam reuersum statim ueneno interceptum esse meute sibi finxit. — mox in certis-sima Gronouii emendatione 'tot militares uici' nunc plerosque ad-quiescere uideo; sed paulo infra in uerbis 'poscebatur ore uulgi dux Agricola, comparantibus cunclis uigorem et constantiam et expertum bellis animum cum inertia et formidine eorum' inmerito neglegi puto Peerlkampii suspiticnem, qui nil nisi 'comparantibus — animum' a Tacito, cetera a librario rem comparatam alteram ut necessarium adioienti uenisse statuit.

ioid. sic Agricola si mul suis uirhdïbus, shnnl uitiis al'ionim in ipsam gloriam praeceps agehalnr. adeo fama gloriaque florebat Agricola, nullo paclo ut posset etiatn tune 'in ipsain gloriam' agi. porro recte Mad-uigius (adu. crit. II p. 570): 'in periculum et inuidiam praeceps agebatur, non in gloriam'. coniecit igitur ille 'ipsa gloria', non unain ob causam praefero, quod ipse temptabam 'inter ipsam gloriam', hoc est, cum ita Agricola sermonibua hominum circumferretur, simul et suis ipsius uirtutibus principi iam molestis et machiua-mentis aulicorum quorundam in perniciem agebatur.

Cap. X LIL qui paralus simulalione, in adrogantiam composiius, et audiit preces exeusanlis . . . nee eruluit leneficii inuidia. Latini dixe-runt, ut ipsa postulat ratio, 'alicui rei' aut 'ad aliquam rem para-tuin promptumque esse', cum nudo ablatiuo numquam quantum scio coniuuxerunt; neque hoc tueri licet accersita locutionum 'in-tentus, confisus, adsuetus aliqua re'similitudine, quippe quarum lon-ge alia ratio sit; et in talibus semper diligentissime obseruandus est nsus. restitueudum est aut 'paratus simulation^' (et notum est sae-pissime datiuum in ablatiuurn cessisse) aut, id quod certam ob causam praefero, ^fqui parata simulatione in adrogantiam compositus'. — beneficii inuidiam hoc uno inodo interpretari licet, ut pro benefino inuidioso accipiamus, boe est, pro benelicio quod odium moueat. nemo autem erubescit propterea quod facinus aliquod commissum aut unius aut complurium inuidiam odiumque incurrit, sed suae ipsius prauitatis conscius. si Domitianus id quod Agricola coactus petiit concessit, specie quidam beneficium tribuit, re autem uera

AD TAOITUM.

summam intulit iniuriam; itaque beneficium illud in ye habuit in-iuriam; qua tarnen mens ista corrupta non erubuit. optime igitnr ante me iam Ernestius restituit 'beneficii iniuria'.

ibid, salarium tarnen proconsulari solitnm offerri et quibusdam a se ipso concessum Agriculaé non dedit. id quod est'proconsulari'indigere medella, dudum perspectum est; scribuntque ex Bletterii emenda-tione sane lenissima 'proconsulare'. qua admissa illud 'solitum offerri' nimis nudum et additamenti alicuius egenum uidetur. lege potius pro proconsular solitum offerri'.

ibid, eo laudis excedere, quo plerique per ahrupta sed in ullum rei post mum amhitiosa mor te inclaruerunt. 'excedere', pro quo Lipsius 'excendere' uoluit (multo uioleutius Wexius 'eornm landes excedere qni'), bene tuentur comparatis Valerii Maximi et Plinii maioris locis. in reliquis iam Itali 'rei publicae'uere correxerunt; eidemque 'in nullum' restituentes partem recti uidemnt, neque tamen 'sed' (quippe particula copulatiua potius quam aduersatiua liic opus) suo iure re-tinuerunt praetermiseruntque istam orationis balbutienlis scabritiem 'quo inclaruerunt'. quam remoturua Ileumannus 'euisi' ante 'sed' interlapsum esse statuit, quem alii alio modo secuti sunt, mihi co-dicum scriptura 'per abrupta sed in ullum rei post usum' nata uidetur ex bac 'sedi nullum reipat usum'; in qua lectione 'at', ut saepissime, pro 'ad' positum est. lege 'quo plerique per abrupta secuti nullum reip. ad usum ambitiosa morte inclaruerunt'. locutio-nem 'locum aliquem sequi' significare 'locum appetere', sat constat.

Cap. XLII1. nohis nihil com per ft affirmare ausim, modeatiam tam puerilem atque adeo plane insanam merito a Tacito abiudicauerunt docti plerique. et partem uitii egregie sustulit Ilenricbsenus, qui 'ut flrmare ausim' scripsit colligens Ann. I 81 'uix quidquam fir-mare ausim'; Ann. VI (3, 28, 5Ü; Hist. II 9. sed idem cum'nihil ita compertum' proponeret, iusto uiolentior estitit, quamquam 'com-perti', quod lüc locum non habet, recte in dubitatiouem nocans. lenissimo remedio sic illud sanabitur: 'nobis nihil comper^ra c^-ti', causa corruptelae ob oculos posita. ceterorum autem coniecturae parum a re palaeographica habent probabilitatis.

ibid, sine cur a illud sine inquisitie erat. uocabulum 'cura' (est ger-manicum 'Surge, Theilnahme') ita intellegi debet, quasi re uera Domitianus do Agricolae ualitudine aduersa sollicitus fuerit. quod nou conuenit in tyranni imaginem a Tacito exhibitam. itaque alii alias significationes a nocabulo illo alienas subesse sibi persuaserunt (ut Mpperdeius 'Aufmerksamkeit' et Peterus 'Schein der Theilnahme'

AD TACITUM.

uertentes). Tacihis in ambiguo reliquerat, num ueneno socer inter-ceptus esaet; potuil ergo hic adicere 'öiue conscientia illud sine inquisitie erat', hoc est, siue de ueneni dati efficacitate Domitiani nuntii certiores fieri siue morbo naturali aegrotantis statuin inquirere uo-luerunt. 'conscientia' compendiose scriptum baud ita difiicile in 'cura' abiit.

ibid, supremo quidem die momenta ipsa deficientis per disposUos cur-sores nuntiata constabanl, nulla credenie sic adcelerari quae tristis andiret. speciem tamen doloris animo uultuque prae se tulit. reinouendum est ex his ante omnia emblema molestissimum. cursores illi dispositi uni solique Domitiano in uilla Albana moranti de dt-ficienli Agricola nuntiabant, non item populo, quorsum igitur uerba ilia 'nullo cre-dente — audiret' spectant? an ad ipsos cursores? sed hi utpote serui uiles uix de eis quae pertulerunt cogitauere. an inter curren-dutn obuiis de re nuntianda narraueruut ? ne hoc quidera in minis-tris aulicis credibile est. nimiruin ilia margini adscripta in sêdem alieaam dslata sunt, initium capitis sic restiiue; 'nulgus quoque et hic aliud agens populus ¹) et u'intitauere ad domum et per fora et circulos locuti sunt, nullo credente sic adcelerari, quae trislis audiret; nee quisquam [audita] morte Agricolae aut laetatus est aut statim oblitus'. uides quatn egregie uerba sno loco molestissima in hunc conexum quadrent. quibus sublatis ad alia pergamus. pro 'con-stabant' latinitas flagitat 'constabat', quod Rhenanus reposuit. mihi tarnen ipsum uocabulum admodum suspectum est, non ideo quia statim sequitur 'satis constabat' (quae causa erat Peerlkampio ut illud glossatori tribueret), sed aliam ob rationem. de Domitiano ser-monem esse nusquatn legitur neque uerborum conexu tarn clare atque indubie indicatur quam a bono scriptore nostro inre postula-mus. hac causa adducor ut in 'constabanf grauius uitinm inesse putem sic tollendum: 'nuntiata Cai-sari] speciem tamen' eqs. nam 'Caesari' solito compendio 'Fiiri' scriptum erat; eodera autem com-pendio etiam 'conslari' exarabatur. bine librarius, cui haec abbreuiatio usitatior esset quam ilia, ut simul formam orationi comienientem exbiberet, pro sua scilicet sermonis latini scientia 'constabanf dedit.

1

data occasione corrigam interprotes, qui populum aliud agentem uohint esse incuriosum ('theiliiahmlos, gedankenlos'). conferas potius Catulli XV O sqq. 'nun dico a populo; nihil ueremur istos qui in jilntea modo hue modo illuc in re praetereunt sua occupati', itaque populus negotiis suis in-tonlus designatur.

AD TACITUM.

num miraris, haec usu uenire potuisse ? tu nero attende quam saepe Caesaris uocabulum abbreuiate scriptum erroribus ansam dederit; ueluti Hist. IV 42 uerba ab Joh. Muellero bene restitnta 'sponte Caesaris accusationem' sic corrupta sunt in Mediceo 'sponte e X 80 accusatio'. — denique certum est uerba 'animo uultuque' foedata' esse, et anteriores quidem critici pro 'animo' coniecerunt 'habitu uel 'oratione' uel 'sermone' uel 'ore', maximam partem nimis uio-lenti. non me poenitebit restituisse 'speciem tamen doloris animi uulta prae se tulit'. nam cum falsa adsimilatione 'animo' positum esset, necessario deinde 'uultuque' scribebatur. nulla autem in duplici genetiuo offensio.

Cap. XLIV. nam sicnti durare in hac leatissimi sacculi luce ac principem Traiamm uiclere, qnod augurio uotisque apud nostras atires ominahatur, ita festinatae mortis grande solatium, tïdit eqs. unam maculam omnium consensu feliciter purgauit Acidalius, cum 'in hanö b. s. lucem' reponeret; cetera nondum ad liquidum perducta sunt, progrediendum est autem a iioce 'quod'. quae cum ad ilia 'durare in banc lucem ac principem Traianum uidere' sit referenda, ineptam efficit sententiam. nihil Agricola de sua uita duratura ominabatur, sed de uno Traiano aliquando principe futuro. hinc refelluntur etiam coniecturae et Ehenani 'quod' delentis et liitteri in 'quodam' Pe-terique in 'quondam' mutantium, unice rectum erit \uode augurio uotisque apud nostras aures ominabatur'. auctore autem Dahlio sen-tentiae initium ita redintegrandum est 'nam sicuti non licuit durare.'

Cap. XLV. mox nostrae duxere Heluidium in carcerem manus, nos Maurici Rusticique uisus, nos innocenti sanguine Senecio perfudit. zeug-matis figura, quam plerique accersunt, nihil bic lucratnur. cola circumiacentia demonstrant, qua orationis forma uerba media 'nos Maurici Rusticique uisus' fuerint prolata. nimirum lacuna inter 'Eusticique' et 'uisus' est statuenda, sic fere explenda: 'nos Maurici Rusticique cruciauit lt;amp;uisus'. quae coniectura ab arte certe potius se habet quam quod in margine codicis A Vrsinus tamquam uariam lectionem profert 'nos Mauricium Rusticumque diuisimus'; quod Itali nescio cuius commentum futtile non debuit Urlichsius recipere in textum.

ibid, omnia sine dubxo, optime parentnm, adsidente amantissima uxore superfuere honori tuo; paucioribus tamen lacrimis comploratus es, et nouisslma in luce desidcrauere aliquid oculi tui, agitur non de mortuo Agricola, sed de aegrotanti. hoc ostendit adsidens uxor, hoc plora-tus affinium (quorum lacrimas large profusas quasi quoddam solatium

AD TACITUM.

Beciim ferre moribundi putabantnr), hoe iamiam definientis lus suprema. in his milium locurri iiabet 'honori tuo'; neque enim aegro, quetn cari foiTent, honos habetur; et honores ultimi sepultuvae hiuc alienissimi sunt, sed de bis ntique cogitasse uidetur librariua qui uerba 'honori tuo' de suo adieeit, cum addito quodam indigere putaret illud 'superfuere'. sed 'omnia snperfuere' aequat fere 'omnes res ad te fouendum necessariae abunde adfuerunt'.

Cap. XL VI. admiralione ie potius temporalibus laudibus et, si natura suppeditet, militum decor anus. uulgo legunt 'quam temp. laudibus'; et sic certe glossator ille scripsit, qui opposilionem in uoce 'potius' ad praecedentia perlinere non inlellegens «lae pa|iieTitiae ddcuinen-tum addidit. quae glossa primo uocabulo truncata irrepsil in texlum. interpolatorem ntique prodit illud 'temporalibus' iam I'eerlkampio suspectum. neque Acidalii conieciuiam 'et inmortalibus laudibus' probauerim; quippe iinmorlalibus laudibus non fainilia tota, sed unuj tantum Tacitus Agricolae metnoriam colere potuit. quamquam Tacilum ipsum tam inmanis laudum suarum praediratio, qualis iu-est attributo isti, dedecet. itaque emblema apertum eieiamus; .et ita iam suasisse Draegerura mme uideo. ])ro 'militum' autem aut Heinsio auctore 'aemulatu' ('imitando' uoluerat Puteolanu,-) aut Gro-tium secuti 'similitudine' scribunt, pro 'decoramus' aut 'decoremus' aut 'colamus', et 'aemulatu' ('imitando') falsum esse facile est de-monstratu, unicuique cum natura aemulandi facultatem dederit; sed similitudine magnum aliquem uirum colere, id neque cuilibet datum est neque nisi per muitos labores opt in et ur; unde additum est illud 'si natura supjieditet'. liinc etiam alterius uocabuli medella in promptu est. nimirum ex 'similitudinecolamus' post syllabae 'si' interlapsum 'militumdecolamus' indeque 'decoramus' nat urn est. leg-a-mus ergo: 'admiratione te potius et, si natura suppeditet, similitudine colamus'.

ibid.....sed tuis ipse moribus possis. quid quid ex Agricola amaui-

mvs, quidquid mirali sum us, manet mansurutnque est in animis horni-num, in aelernitate temporum, Jama rerum. liaec uerba tam absolute posita non concoquo. unde enim Tacitus augurari aut scire potuit, Agricolae nirtutes eas quas admirabatur fumilia in aeterna bominum mernoria uicturas esse? an propterea quod ipse hoc libello praeco illarum extitit? nimiae et Tacito indignae adrogantiae hoc esset. cuius ne scriptorem candidissimum inmerito faciamus reum, alia ratiocinatione id quod uerum est eruamus. nam aut ego caecutio aut haec Taciti est opinio: si et familia et ceteri homines Agricolam

AD TACITÜM.

aemulentur, si eius et dicla factaque secura reuoluant et mentis forrnam suis ipsi moribus exprimere studeant, tum, quidquid ex Agricola amauerint atqne admirati sint, manere atque mansurum esse perpetuo, imagine Agricolae tamquam omnium nirtutum speci-minis liberis nepotibusque tradita. hunc cum eis quae antecedunt conexum a Tacito non clare aperteque esse indicatum, credat ludaeus Apella. emendo . possis. sic, quidquid' eqs. — restat de uerbis 'fama rerum' quaestio, quae prudentissimus quisqne cri-ticorum aegre tulit. quippe 'fama rerum' nihil significat quam glo-riam rerum ab Agricola gestarum. nam qui interpretantur de historia, talem dictionis illius usum neque iulustrarunt exetii{)lis neque umquam inlustrabunt; unde conrnit Halmii coniectura 'in fama rerum', in qua etiam hoc uituperandum est quod plane otiose illud adilituj'. nam ut 'niiinet' et 'iu animis hominum', ita 'mansuurm est' et 'in aeternitat.e temporum' sibi tam arte respondent, ut quidquid accedit prauum sit. iam prior illa explicatio redarguitur totius loei seutenlia, cum socerum uirtutibus potissimum superstitem fore in hominum memoria modo praedicauerit Tacitus; ut taceam, illud 'fama rerum' in fine totius sententiae positum mirifice languere (expectamus 'fama rerum in animis hominum' eqs). cum additamen-turn quoddam monachale hic quidem non sit statuendum, rectam uiam iniisse putandus est Peerlkampius uerbis in alium locum transpositis; qui quod in eis quae deinceps leguntur scribendum proposuit 'Agricola posteritati narratus et traditus fama rerum superstes erit', a uero longissime aberrauit, ut statim ostendemus.

ibid, nam muitos uclerum uelut inr/lorios el ignobilis obliuio olm el: Agricola poslerilaü narratvs el Iradilns supers!ea erit. Uauptius conie-cit 'obruit'; quam coniecturam miror a multis editoribus receptam esse, iam Wexius bene contra eam monuit: 'si illos ueteres obliuio obruit, ea fuit eorum gloria et rerum fama, ut facile euerti posset, habuerunt igitur gloriam, non laudem, neque uero fuerunt homines magni et clari, quorum ipsorum gloriam antiqui scriptores, si ueram dicere uolunt, dicere solent eatn nulla uetustate obrui, nulla obliuione deleri posse, tales igitur ueteres superare gloriae perenni-tate, quae tandem magna lans erit?' Laec Wexius; quibus hoe addo, id quod multi ueterum obliuione enint obruti nihil ad rem perti-nere, neque inde do Agricolae certa stabilique in tempore futuro gloria quidquam consequi. quamuis autem Hauptii coniectura sit inprobanda, rectissimo tamen iudicio ille in uulgata lectione offen-disse mihi uidetur. nam haec 'multoa ueterum obliuio obruet' facile

AD TACITÜM.

persentiscimus ineptissime se habere, si ueterum illorum memoria ad Taciti usque tempora durauit, aeuo etiam posteriore facile durare potuit. quod quo iure aut quo futuri praesagio Tacitus negauerit, non perspicitnus. quibua ex turbis expediemur, si ipsoa nimirum ucteres istos ad inferos relegauerimus. quippe medii aeui monacbo-rum sapientiam redolet illud 'ueterum': librarii cum saecula praeterita respicerent, iure suo de ueteribus obliuionis nocte ac tenebris op-pressis cogitabant. haec qui secum reputat, ipsam uocem suspectam e textu eiciendi patrocinium susceperit. quam sententiara cito dam-nauit animus, nam in eis quae iam restant iustum desidero sensum. quaero qui sint illi 'multi'. interpretes parata semper responsione dicunt, ad 'muitos' ex ipso addito 'uelut inglorios et ignobiles' supplendum esse 'strenuos et claros eo quo uixeruat tempore', non ita locutus est Eoratius certatim ab illis adlatus, qui hoc potius habet (od. IV 9, 25):

uixere fortes ante Agamemnona multi, sed omnes inlacrimabiles urguentur ignotique longa nocte, carent quia uate saero.

non ille 'fortes' ad 'multi' ex 'Agamemnona' et 'ignoti' addendum reliquit legentium menti, sed uocabulum necessarium suo loco po-suit, cauens scilicet ne 'multi' tam nude positi acciperentur pro innumerabili illo numero fruges consumere nato. qui locus Horati-anus, etsi cetera sat alienus est a nostra, hoc tarnen clarissime ostendit, requiri apud Taciturn aliquid quo multi illi accuratius designentur quoque simul appareat, cur illorum famae caducae fragilique Agricolae gloria aeterna perennisque opponatur. unde ratione habita eius conexus, qui ultimo enuntiato cum praecedenti est, emendandum ceuseo: 'nam multos fama rernrn noios uelut inglorios et ignobiles obliuio obruet', hoc est, multi eorum, qui uerorum animi mentisque bonorum expertes solummodo ob res gestas nomen splendidum sunt consecuti, obliterabuntur, cum contra Agricola uirtutibus suis solidis semper apud posteros sit uicturus. sic cohaerens cum praecedentibus sententia efficitur. secuta est corruptio uocis 'notos' in 'ueterum' traiectionem uerborum 'fama rerum'.

VIII.

AD SYMMACHÜM.

Quinti Aurelii Symmachi orationum fragmenta cum iam olim in emendandis Panegyricia latiuis uersatus tractaui (cuius studii testi-moniinn extare uolui aliquot coniecturas musei Ilhenani nol. XXVII p. 223 sq. insfirtas, sed Seeckio incognitas), turn his ultimis men-sibus ut iterum in manus sumerem et unam alteramque horam subseciuam illis emaculandis darem, me adduxit Ottonis Seeckii dissertatio sic inscripta 'die lieden des Symmachus und ilire kritische Grundlage' (comment. Mommsenian. p. 595 sqq.). nam egregium Seeckius fundamentum iecit in hoe scriptore ingenium experturis eo quod palimpsestorum Mediolanensis et Eomani scripturas diligen-tissime accuratissimeque excripsit commtinieauitqne cum philologis. idemque, cum ab uno homine tot corruptelarum, quibus palimpsest! illi scatent, medella non posset espectari, aliorum doctorum opem implorauit, quo nitidior purgatiorque editio ab ipso praeparata pro-ditura esset. cuius precibus nos quidem lubenter morem gessimus; putoque me posse exhibere certas nonnullas emendationes.

In Valentinianum I, cap. 1: prorsus quasi ah ipsius mundi guher-nacula de signa lus mulando uarias caeli plagas usum iihi omnium, curdi-num uindicasli. corrupit corrupta Maius scribendo 'ad ipsius mundi gubernacula'. lege 'ab ips?« cunis mundi gubernaculo designatus.'

ibid. cap. 2: ianinm mcrilï pertulisti, ut nullum praemium tihi debeat inputari. scribe Vf/tulisti'.

ibid. c. 4: sint haec figmenta carminum; nos habeamus exempla fatorum. corrige 'habcmus' et 'factorum'.

AD SYMMACHUM.

ib. c. 10: quae res inuitamento omnibus fuit (ita cod.); nam rcsp, uehemenlius delectatur inuitis. nemo jüus dignitati tuae adfuit quam qui non pandt uoluniali. scribe 'non quaere?is inuitamento omnibus fit' et porro 'neme plus dignitati «uae adicit'.

ibid. c. 11; ergo Angustum pari here eonfinnas, curasli ne umquam übi suspedus esset. repone 'confirrnaMS curasti'.

ibid. c. 12: nee istud nimium gratiosa aut populari feslinatione fecisli. corrigo 'gratiose aut populari exidimniions'.

ibid. c. 13: nee menstruo pigra discursu aut in senescendo nar tas mutaret effigies, luna non liabet discursum, sed dccursum. deinde ld quod Mains e codice adnotat 'et fogies' muta in 'ecfigies'.

ibid. c. 14: nondum adulta rerum a tegestarum profano monumenla. iam cedo primitiis, faciam qnod usu uenire nobis in prolixo itinere solet, locum, in quo frustra desudat Seeckius, ita intellege: sed diuulgo res a te puero gestas; his igitur primitiis cedens perourrensque nitam postoriorem faciam eqs. itaque 'adulta' cedat in 'adulto', et cum in codice inter 'monumenta' et 'iam' duae litterae, quae hodie legi nequeunt, extent, insere 'dü', id est, 'monumenta. dum iam cedo primitiis, faciam' eet,

ibid.: prouineias hum superiorum dedilas. Hauptius coniecit 'desitas'; ego praefero 'perditas'.

ibid.: domiisti magis fortunam regiam quid nirum facere comieniret, quam didicisti ab ea quid imperatores ante fecissent. rescribe 'quid dudnm facere couueniret.'

ibid. c. 16: Mithradaticis spoliis Lucnllus eceultet, sed din in Fontieo luxu pacne uietor elanguit. aut dele 'diu' ex superiore enuntiato repe-titum aut in 'dein' muta.

ibid.: hi sunt illi triumfalis uiri, delieaiis negoliis frequentibus occupati. dedit Symmachus 'delicati nee negoüis'.

ibid.: maximeque hoe in Galliis delegisti, qnod hic non Heet otiari, corrige 'dt'gisü' (ut 'hoe' ualeat 'propterea') siue potius 'd/I/gisti'.

ibid.: übi nulla neeessitas remit tit indutias, nil profieit Seeckii ui-olenta correctio in loco truncato. puto 'tibi nulla neeessitas remit-tendi animum inmittit indutias'.

ibid.: lustrum imperialium iam condis annorum, ubi eqs. restitue 'ibi condis'.

ibid.: inter tot milia laurearum nondum digrederis ad triimfum. corrige 'degrederis'.

ibid. c. 1 'J: quid ipsas eonliones tuas et humanis semibus celsiora retexo conloqida ? debet esse 'qum'.

AD SYMMACnm

ibid. c. 20: tn in casibus tuis clcmens, seuerm in pvMicis, lege 'iu causis tuis'.

Ia Valenünianum 11 c. 4 : ascendeniem fugcre nuper exercUum, qui occurrere per plana potuerunt. scribe 'wo/uermit'.

ibid. o. 5: allitudo principis ulrumque prouidit, ut et illorum, circum. spectio falleretur, qui numquam meute securi sunt, et nodrornm animus integer perueniret, qui ante solliciti non fuerunt. non opus erat uio-lenta Seeckii mutatione, lege 'perwaneret'.

ibid. c. 6 : quid locorum notitiam, tewponm demensiones, laboreu sine pernieie, ciirain sine maerore conlaicdem. primum 'dimensiones', deinde 'laborem sine pernici/ate' scripsit orator.

ibid.: cum ad destinata praemissi, quae nidebant prae ceteris se tantum meruisse cognoscere, gauderent cum omnibus etiam ante nescisse. ita edunt Mains Seeckiusque. codex 'cognosceregauceregauderent'. lege 'cognuscere, sincere gauderent', causa uilii aperta.

ibid. c. 10: Ais uirtutis eotcvrsibus non obreptioni uia quaeritvr nee o epentinae caedi insuliurum op pa cit f tri re praeuentos, 'insidiarum' ad 'obreptioni', 'ferire praeuentos' ad 'repentinae caedi' speotat. uude haec fere elicio 'caedi: insidiarum pi get, pi get ferire praeuentos'.

ibid.: abire eum liberis et, quo magis cognoseerent bella exigi, 'patie-haris et a barbaris arma transferri. Mains 'sinis' in initio addidit; potius liuic reddendum erat uocabulum paulo post raolestum: 'patie-baris abire cum liberis'. in uerbis iam reliquis 'et' abundat, 'arma transferri non intellegitur. conieei 'exigi, ueiamp;bas barbaris arma ullva, inferrï,

ibid. cap. 11 : armaio populo terra li bye tutu est nee otiose suspieor bouini teg minis ambitum dejinitum auttionis inermitas conpulit breue spa-tium postulari. lege 'tuta est. neyotiose suspieor b. t. ambitw defini-tum (wationia inermitas conpulit) breue spatium postulari.'

ibid. cap. 18: ceteros ab usu fabricalionis, te per te solum scisse quid conderes. corrige 'qiu conderes', id est, quomodo.

ibid. cap. 20: ipsa ilia, quae propugnaculis ambiuntur, opere suo decenter ornata sunt, ita crelris eqs. emeudandum est 'opera, sicut (sic) decenter ornata sunt, ita' eqs.

ibid. cap. 22: non ego montium speculas aut decisa Aegyptiis rupi-bus proeera miracula, net pyramidum uertices atigulosos, fastigiis celsae urbis aequauerim. scripsit Symmachus 'miracula, ut (uelut?) pyramidum u. a'.

ibid. cap. 24 : nunc primum nictonis tuis externus /luuius publicatur, gaudeat send tut e, captiuus innotuit. lege 'publicatur, gaudet' eqs.

AD SYMMACHÜM.

ibid.: parum quidclam naturae mperest quod adhuc Horn anus inquirat, scribe 'paruwm'.

ibid. cap. 29: ncc duhitabamns, cum plus in prosequendis negotiis habere prudeniiae, qui soleret consilium a dennenlilus jioslulare. vierum est 'p^sequendis' et 'a dec^neutibiis'.

ibid. cap. 32: sumpserunt nomina, diner sa tot Jlamines, ne possent dis pluribus esse communes, 'tot' traice ante 'nomina' uel 'diuersa'.

Laudes Gratiani c. 6: et m.ehercule lenacius rapit imperii disciplinas teneritudo primaeua. puto 'capit'.

ibid, nempe uirentihus ramis arlifex rusticandi alienum germen in-cludit, ut nouella praesegmina coagulo libri ubidius inolescant. teste Seeckio palinipsestus habet 'ubidiouis', ut tarnen 'u' altera in dubio sit. repone 'coagulo libri uuidi ocim inolescant'.

ibid. c. 9: cuius indoles multa iam praeslitit et adhuc spes plura pr omit tit, genuinum est, ni fallor, 'spe plura'.

ibid, ille liber hueusque repagulis pontiwm capiiuns urguelur, Seeckius adnoiat banc codicis pcripturam 'libera hueusque ceruce rep.'; quod potest retineri, modo pro 'ceruce' rescribas 'cerutce'.

Pro patre c. 5: hinc saepe mortalium pes si mos ad amplissimos poles-tales fatorum uolalus euexit. scilicet hoc uno placent suffragio, quia omnibus displicebant. enuntiata a Maio disrupta auctore Seeckio con-iunxi. quamquam mihi uidentur etiam artiore uinculo copulari debere (pro 'placent' enina codex 'placendi' praebet), boo modo: 'euexit, scilicet hoc uno placent suffragio', ad 'pesaimos' ut re-feratur.

ibid. c. 7 : paterni successor factus imperii tantum malos indices quasi hereditatis oner a repudiasli, non intellego 'tantum', quod ex 'iam turn' natum uidetur.

ibid.: non satis tibi idonea bona ilia uisa sunt cum minislris ac (sine at) primo consilium tuum deliberatio dislulit. ita codex, post 'ministris' interlapsam esse aliquam uoculam agnouit Seeckius, qui 'malis' uult inseri. sed nee 'primo' habet locum, emendo: 'uisa sunt cum. ministris istis. at yvimum consilium tuum' eqs.

ibid. c. 9: quid loquar crimina neodnm delata iam uendita et kumani sanguinis aucliones ant eruditos in inendacium reos et subornandi artifices ianitores ueteres calumnias nonas pocnas crimina sine accusalore indicia sine iure sententias. excripsi locum talem, qualis habetur in palim-psesto. una uoce transposita et interpunctione facta lucem his affun-demus: 'ianitores; ueteres calumnias crimina, nouas poenas sine accusatore iudicia, sine iure sententias'. crimina obiecta continentur

AD BYMMACHUM.

calummis illis ueteribus; sed nouae poenae consistunt in eo quod iudicia nullis accusatoribus, sententiae nullo iuria respectu habito fiunt.

ibid. c. 10: nam qui bus ah natura recti amor de fnit, span sequenlur. pro 'spem' melius erit 'speciem'; porro 'defuit' in 'defit' .abeat.

Pro Synesio c. 1 : quod luliani C. V, cum primis amici mei filiopre-cator potius quam testis adstm. ex eo quod in codice extat 'praecator' potius 'prae^cator' eliciendum esse docent ea quae secuntur. enuntiati autem fiuem ita emacula: 'non minora a uobis reuerentia me lidem bouam poscere quam ceteros'.

ibid. c. 3 : nee iniuria quis dixerit, Synesium plus decorem adferre sui. et ill tul accessit, quod ex eadem domo iam secundus admittilur. haec sic purgabuntur: 'Synesium suis decorem adferre; cni et illud accessit'. et 'cui' Seeckius quoque inuenit, cetera nimis turbulente tractans.

Pro Valeric Fortunato c. 1: quod mater familias in vsum uertit suorum; sed male res a dura, dum nimis timide consiilit aeris angusliis, codex uidetur 'maiores actura' exhibere. lege 'sed maiore iactura'.

ibid, c. 3: et forte eo tempore tam quam uacuum dignitate se vieri-tensis ordo pulsahat. corrige 'dignitatis Emeritensis'.

ibid.: adeo rennuehaiit sterile ceriamen, tu 'adeo' muta in 'ideo'.

IX.

Aü AVIANUM.

Aniani fabulas a pluritnis, quibiis adliuc foftdata sunt, uitiisper-purgare, non lenis bercle IuIjoi¹ est; non quia caremus codicibun uetustis (iauno Parisinis a Froehnero adhibitis numerum non par-unin librorum antiquitate sua non contemnendoruni possum adicere, ut duos Vosslanos saec. IX et XI, Treuirensem saec. X, Galeauum*) saec. XI ab H. A. I. Munrone Cantabrigiensi accurate nobis conla-tum, Laurentianum et Vaticanuia saec. XI), sed quia hi codices omnes diuersis quamquam gradibus ad uuum tarnen eundemque arcbetypum redeuut uitiorum saepe sat grauium multitudine obru-tum. et habet hic arclietypi status corruptus suam explicationem inde quod carmina illa iam ineunte medio quod uocatur aeuo in scbolis lecta esse uidentur. sed genuinum textum coniecturarum ope restituere conanti saepenumero hoe impedimeaü obstat, quod noa ita facile discerni potest, quid auctori quid librariis imputari debeat, et ambiguus haeres utros correcturus sis. nam nee de aetate Auiani res plane explorata est. quem Caunegieterus et Lachmannus, suis uterque rationibus ductus, Antoninorum fere tempore uixisse sibi persuaserunt; alii extremis imperii Eomani temporibus adscripsenrat.

1

huius libri primus Dentlcius ad lloratii art. poet. u. 337 mentionem fecit, qui cum ab eo omnia epiinythia abesse conteuderet non recte dixit, desunt nimirum ea, quae ab omnibus libri,s antiquis exulant nequu nisi in recentioribus inde a saec. XII prostant.

AD AVIANUM.

neque quin hi uere statuerint dubium esse potest itentidem consi-derantibus aut sermonis proprietates aut licentias metricas. quas ornnes coniecturis uelle submouere, non prudentis est critici; immo ab his indiciis ad ueritatem eruendam profidscendum est. itaque, ut L. Muellerus in opusculo de Phaedri et Auiani fabulis Lipsiae a. 1875 edito [p. 32], sic ego quoque eomm accedendum pulo sen-tentiae, qui sub Theodosio illo, ad quem epistuia fabulis praemissa est data, agnouerunt Arnbrosium Theodosium Macrobium Saturnali-orum scriptorem.

Apud huius autem aequalem apparet toleranda esse baud pauca, quae, si apud priorum saeculorum scriptorem extarent, iustos nobis mouerent scrupulos. sed in tolerando quoque modum tenere decet; neque, si patienter feritnus ex. gr. uerborum tumorem et sermonem a loquendi simpliuitate abhorrentem, ideo excusare licet aut sca-britiem sordesque orationis, quales ante medii aeui barbariem nullus scriptor admisit, aut sentenlias uix a puero balbutiente profusas nee cohaerentes et plane ahsurdas, et carminum a corruptionis labe minus infectorum comparatio huius nostras opinionis ueritatem te docebit. circumspecto igitur critico inprimis id cauendum est ne nimis aut bemuolum aut iniquura de Auiano iudicium sequatur, sed mediam quandam uiam ineat ingenii laude non appetita et coniecturarum blandienüum lenociniis neglectia nudae ueritati studens.

Talis autem criticus adhue non extitit Auiani fabulis. nam Hen-ricus Cannegieterus, uir doctus et diligeus sed iudicii subtilitate destitutus nee codicum antiquorum recte aestimandorum (ut erant turn tempora) peritus, pauca uere correxit, in multo pluribus per-uerse editoris prouinciam administrauit. quainquam non meruit ille tam grauia coauitia ab eo, qui deinde Auianum edidit, a Carolo Lacbrnanno in programmate uniuersitatis Berolinensis a. 1845 [— Kleinere Schriften zur klassiscben Philologie p. 51 sqq.]. nam tantum abest ut bic aut rectiore iudicio aut maiore successu sit usus, ut coniecturis suis saepe falsissimis atque adeo a lingua latina et a re metrica uitiosis in textum receptis plus quam Cannegieterus Auiauo nocuerit. qua in sententia plane mihi connenire uideo cum L. Muellero [1. 1. p. 33]. et necui iniustius de Lachmanno, uiro ceteroquin ingeniosissimo, censuisse uidear, unam fabulam iam hic tractabo, scilicet tricesimam septimam, quae est in codicibus haec: Pinguior exhausto canis occurrisse leoni

Fertur et insertis uerba dedisse iocis:

'Nonne uides duplici tendantur ut ilia tergo

12

AD AVIANUM.

Luxurietque toris nobile pectus?' ait;

5 'Proximus humanis ducor post otia mensis,

Communem capiens largius ore cibum'.

'Sed quod ci-assa malum circumdat guttura ferrum'. 'Ne custodita fas sit abire domo.

At tu magna din moribundus lustra pererras, 10 Donec se siluis obuia praeda ferat.

Perge igitur nostris tua subdere colla cateais,

Duin liceat faciles promeruisse dapes'.

Protinus ille grauem gemitu collectus in iram Atque ferox animi nobile murmur agit.

15 'Vade' ait 'et meritis nodum ceruieibus infer,

Compensentque tuam uineula dura famem.

At mea cum uacuis libertas redditur antris,

Quamuis ieiunus, quaelibet arua peto.

Has illis epulas potius laudare memento, 20 Qui libertatem postposuere gulae'.

u. 5 Lachmannus 'duco pasta otia' scripsit, cum tamen 'pasta otia.' quae sint aut quis scriptor Ilomanus similiter dixerit ignotum sit. quodsi ille, ut decet pbilologum, anteriorum scripta consulere uoluisset, uerum iam dudum reciperatum esse uidisset a Wop-kensio legente 'post ostia'; Loc onim pro nota in praepositione 'post' apud posteriores scriptores brachylogia idem ualet atque 'post-qnam custodiui ostia'. — u. 7 idem pro 'crassa' uoce sanissima posuit 'rasa' inani inutilique cominento. pro 'quod' autem optime Cannegieterus aut 'quid' aut 'quo' emendauit; illud Lachmannus sumpsit, hoe ego praefero. — deinde uu. 9—14 e textu L. eicieudos indicauit, hic ut multis aliis locis Auianum truncans praeter neces-sitatem. quid enim urendo secandoque opus est, ubi lenibus inno-cuisque remediis sanitatem possis reducere? non inueni equidem ia toto Auiano unicum uersum qui a manu interpolatrice inculcatus esse uere possit putari. et nostro quidem loco si Caunegieteri edili-onern despectam Lachmannus diligent]us adhibuisset, a decessoribas discere licuisset. nam turbatum uersuum ordinem esse perspexerunt et Barthins et Cannegieterus; quorum ille uu. 7 et 8 post 14, hic post 10 collocauit. tu uero si eos post u. 12 posueris, omnia apte currentia habes; nam leo demum post uerba, quae profert canis u. 8, audita in iustam prorumpit indignationem. — praeteruisum est autem, ut a prioribus, ita a Lachmanno uitium certum, quod latet u. 13 in uoce 'gemitu'. nam nudum ablatiuum pro eo quod

AD AVIANUM.

usitatum est 'cutn gemitu' quomodo tuearis ? nimirum una litterula, quae supra lineam posita non recte est inserta, suo loco reddenda: 'grauem gemm( collectus in iram atque ferox animi nobile murmur agit'; in qaibus 'getnuic' et 'murmur agit' coniuncta sunt eadem sermonis almndantia, qua dixit Seneca Oedip. 913 de leone 'gemitus et altum murmur'. — non magis in suspitionem adhuc incurrit distichon sequens, cuius uersus uterque cubat in mendo. nam nodum ceruicibua infert dominua, non ipse canis. dixit igitur leo: 'et mentis nodum ceruicibus iic fer', id est, in domo a te custodita porta, et quam sanam sententiam inesse uerbis bis 'compensentque tuam uincula dura famem' dices? Caunegieterus famem intellegi uult 'non ieiuni tantum atque inanis stomachi, sed et repleti, plura tamen desiderantis'. at liane infinitam atque insatiabilem famem uocabulum nudum nusquam significat, sed adiectum quoddam sine totus sen-tentiae conexus designat. neque agitur bic de inexsaturabili edendi cupiditate, sed hoc solum innuit leo: id quod tu non fame absu-meris, i. e. depulsam repletamque famem, compensent dura uincula. corrige, sodes, 'compensentque actam'. — uu. 17 et 18 iterum eiecit Lachmannus. et sine dubio obscurissimus est uersus longus, qualem exhibent libri. sed num ideo ad ultimum auxilium refugie-mus desperantiiun instar? uide an hoc modo possis discutere tenebras istas: 'at mea non uacuis libertas «e«ditur antris': ast ego non uendo libertatem meam propter id quod antra cibo sunt uacua. nec dedecet posterioris aeui forma 'uenditur' Auianum.

Ut in lioc carmine non satisfecit Lachmannus critici officiis, ita in ceteris quoque fabulis plerumque infelicissimus est. quodsi quaeris, quomodo fieri potuerit ut uir ille cetera egregius in hoc scriptore tam sui dissimilis existeret, parata est responsio haec , nec ingeniosos homines paucis bebdoiuadis (tantillum autem temporis ille Auiano impendit) in scriptore adeo diffiuili memorabilia praestare posse, sed ad ingenium accedere debere curam diligentiamque.

Post Laubmannum qui Auiani editionem apparatu critico instruc-tam emisit, Guilelmus Froebner, emendation! nihil profuit.

Quibus praemissis ecce nostras tibi exhibeamus coniecturas.

Epist. Dubitanli mihi, Theodosi optime, quonarr litterarum titulo nostri nominis memonam maudaremus. Cunnegieterus 'cuinam' coniecit. melius uidetur pro 'tnandaremus' reponere 'conderemus'.

Fabulae I hoc est initium uu. 1—6:

Rustica deflentem paruum iurauerat olim,

Ni taceat, rabido quod foret esca lupo.

i o#

X (quot;w

AD AVIANUM.

Credulus hanc uocem lupus audiit, et manet ipsas

Peruigil ante fores, inrita uota gerens.

Nam lassata puer niraiae dat membra quieti,

Spetn quoque raptori sustulit inde famis.

'deflentem paruum' cum uetustissimus quisque liber tradat (interpo-latione aperta nonnulli recentiores 'deflenti paruo') neque sit cur defiendi uerbum absolute adhibitum (cf. Propertius I 16, 13 et Orestis trag. 800) abiciamus, non cum Lacbmanno 'defleri puerum' audacissiine reponemus, sed uoci 'iurauerat' per se non admodum placenti maculam inhaerere odorabimur. sed quod Froehnerus tam-quam suam emendationem 'iurgauerat' iti textum inuexit (futtilcm lectionem iam Cannegieterus in Miscell. Obseruatt. IV p. 295 ex codice quodam Cabeliauiano protulerat): 'iurgare aliquem' locutionem nou aguoscit latinitas. conicio 'deflentem paruum joacauerat olim'. — u. 5 'nimie' (ut babet certe Vossianus alter) cum 'lassata membra' iungendum resiitui debere olim Barthium non fugit; et Wopkensius pro 'raptori famis' (siue 'fames') recta emendatione Auiano tribuit 'raptoris fanü'. impeditam autem orationem sic tolle 'nam lassata puer nimie da?ii membra quieti spem quoque raptoris sustulit inde fami'. — uu. 7 sqq.:

Hunc ubi siluarum repetentem lustra suarum

leiunum coniunx seusit adesse lupa:

'Cur' inquit 'nullam refers de more rapinam?

Languida consumptis sed trabis ora genis?'

'refers' codicuin aetate minorum scriptura non per se quidem con-demnenda cedere tarnen loco debet propterea quod lectio antiquis libris tradita 'referes' (uel quod inde ortum est 'referis') secundum pronuntiationem uulgarem nibil aliud est quam 'referens', quod praebent et üuleanus et Vossianus alter, corrige 'nullam referens de more rapinam languida consumptis sic trabis ora genis?' et frequenter 'sed' et 'sic' uoces inter se confusae. — u. 13 bene editi-ones anteriores 'nam quae praeda, rcgo, quae spes contingere posset': codices praue 'rogas'.

Fab. II 1—G:

Pinnatis auibus quondam testudo locuta est,

Si quis eam uolucrum constituisset humi,

Protinus e rubris concbas proferret barenis,

Quis pretium nitido cortice baca daret;

Indignans sibimet, tardo quod sedula gressu Nil ageret toto proficeretque die.

AD AVIANUM.

fluctuant libri u. 2 inter 'uolucrem' et 'uolucrum'; illud utique ue-rum est, cum ope alitia alicuius uolucrem se fieri perque auras uehi testudo cupiat. turn uero 'humi' relineri nequit. spretis priorum uocein integerrimaiu 'constituisset' praue temptantium commentis Laclunannus 'ait' coniecit, ego legendum propono 'si quis earn uolucrem constituisset ibï, protinus e rubris' eqs.; 'ibi', scilicet in rubro mari. — uu. 5 et 6 uncis inclusit Lachmannus, offensus, puto, cum uerbi indignandi eum datiuo constructione insoleutisBima, turn uero eo quod participium 'indignans' non possit non exprimere ueram causam, qua adducta teskido ita egerit; cum tarnen uana lande actam eam fuisse sequentia doceant. uerum enim uero omnes codices integri 'indignnrn' tradnnt. ad quod si mente supplebis 'e^se' et corrigos interpunctionem ('indignum , sibimet tardo quod — die'), reinoti sunt scrupuli omnes. iarn enim auibus causam reddit testudo, cur uelit uolucris ferri. in hoe autem 'sibi agere et proficere' quid ualeat dandi casus notissimum est. — nee uu. 11 —14:

Tuin quoque sublimis, cum iam moreretur, in auras

Ingemuit, uotis haec licuisse suis.

Nam dedit exosae post haec documenta quieti,

Non sine supremo magna labore peti opus est auctore Lachmanno alterum distichon habere pro spurio. quamquam sententiae loco haec proferri sane nequeunt. quid uero, si testudo scilicet in mortis solatium uerba ista dixit? et erunt non pauci qui additum ab ea flagitent, cur talis mors eius uotis libuerit (nam 'libuisse' pro 'licuisse' rara felicitate Cannegieterus 'si quis liber addiceret, non inprobaret'). codices pro 'quieti' fere unanimo consensu 'quietis' tradnnt. exaratum fuit sine dubio in prisco aliquo exemplari NAMQ-EDIEXSE POST, in qua lectione cum D pro Q sibi legere uideretur, 'dedit' descripsit librarius; et pro obscuro illo 'exse' e coniectura reposuit 'exosae', coniungendum quod esset cum uoce 'quietis' pro genetiuo habita. mirum autem qnam maxime est, quod Vossianus alter (et hie quidem solus) 'ex semet' exhibet. in quo ultro agnoscimus alterum tnmcae lectionis 'exse' supplendae conamen. nos autem obtemperantes arti reponemus 'ex sese': nam plus sim-plici nice scribae bis ponenda semel ponebant. restitue igitur totum locum ita: 'nam^e edi ex sese post haec documenta, quietis' eqs; sunt enim quieti tardi et otio adsueti.

Fab. I1II 1—6:

Inmitis Boreas placidusque ad sidera Phoebus lurgia cum magno conseruere loue,

AD AVIANUM.

Quis prior ioceptum peragat. mediumque per orbem, Carpebat solitum forte uiator iter.

Conuenit liane potius liti praefigere causam,

Pallia nudato decutienda uiro.

uerba 'ad sidera' a Caimegietero male et accersitis alienis exemplis sustentata Lachmannus ia 'ad cetera' nnitauit. sed 'ad cetera' pro eo quod est 'cetera' num quia homo Romanus umquam dixerit dubito. erat autein deorum omnium turba (cf. u. 15 'praesentia nunüna') in Olympo, ad epulaa ut uidetur collecta. exoritur Boreae Plioeboque, ut fieri solet in conuentu hilari, lis iocosa cum Icue (nam sine nlla omnino causa hunc expulit Lachmannus), uter illorum sit celerior in re coepta peragenda, itaque reposuerim 'placidusque ad Ivdicra Phoebus'; mitis hilarisque erat utpote in iocis. — u. 3 in uerbia 'mediumque per orbem' abundat copula; quatn hoe modo tolle 'medium ecce per orbem'. — u. 5, cum non praecesserit alleiius ratio-nis ad litem finiundam propositae commemoratio, 'potius' uox recta esse nequit. cui substitue '«tins', id est, nulla mora iuterposita. nam id quod est 'citius' interdum ita adhibetur ut aequet fere posi-tiuum. erat cum magis mihi adrideret coniectura altera 'potis'. — ibid. uu. 15 sq. :

Tunc uictor docuit praesentia numina Titan ,

Nullum praemissis uincere posse minis, non postquam matorem deposita ueste humi sedentem feeit sed ea ipsa re Phoebus ceteros deos docuit. pro 'tunc' rescribe 'kmc'.

Tabulae V hoc est promythinm:

Metiri se quemque decet propriisque iuuari Laudibus, alterius nec bona ferre sibi,

Ne detracta grauem faciant miracula risum,

Coeperit in solis cum remanere malis.

seme est de eo qui in statum pristinum est reductus. hie status pris-tinus parum apte designatur uoce 'malis'. nec 'solis' pro 'suis' uel 'propriis' dictum est recte. et pro hoc qnidem editores quidam bene 'solitia' scripserunt. lege 'in solitis cum remanere mtirfis'.

Ibid. 13 sq.:

Rusticus hunc magna postquam deprendit ab aure, Oonreptum uinclis uerberibusque domat.

uincula hinc aliena sunt. Lachmannus igitur 'baculis' temptauit. nonnulli libri habent 'ninculis'; nude placet '^iwulis uerberibusque', quod per figuram quam uocant iv dm Suuh pro 'uerberibus stimulo-rum' est positum.

AD AVIANÜM.

Fab. VI 9 sq. :

Tunc unlpes pecudum ridens astuta quietem Verborum uacuam prodidit esse fidem. Cannegieterus hypallagen iure anersatus 'uanam' diuinauit; ego malim 'ambiguam'.

Fab. Villi 1—6:

Montibus ignotis curuisque in uallibus artum

Cum socio quidam snscipiebat iter,

Securus, quodcumque malum fortuna tulisset,

Robore ccnlato posset uterque pati.

Dumqne per inceptum uario eermone feruntur, In mediam praeceps conuenit ursa uiam.

frustra fuerunt qui adhuc emaculando u. 3 dederunt operam, ut Cannegieterue coniciens aut 'quod quodque malum⁵ (in quo displicet sonus ingratus repetitae uocis 'quod') aut 'quod cuique malum', et Lachmannus rescribens 'quod cum qua' (in quo 'qua' superfluum est), unius syllabae traiectione ita illi medere: 'securus, cum, quodque malum Fortuna tulisset'. nam 'quodque' secundum usum posteriorum est 'quodcumque'. — u. 5 uindicandutn puto a mutationibus uoca-bulum 'inceptum', quippe ad quod faclli negotio 'iter' subaudiatur. sed recte u. C uitium odorabantur docti. quod uide an lenissime ita curetur 'conmeat ursa'.

Secuntur uu. 7—12 haec :

Horum alter facili conprendens robora cursu

In uiridi trepidum fronde pependit onus;

Ille trahens nullo iacuit uestlgia gressu,

Exanimem fingens, sponte relisus bumi.

Continuo praedam cupiens fera saeua cucurrit Et miserum curuis unguibus ante leuat.

non dubito quin uerba iusto languidiora 'horum alter' non tam Auiano qnam librario debeantur, qui in eo quod antiquitus erat traditum 'h?c alter' non animaduerterit 'bic' aduerbii nice fungi. — e u. 10 nondum omnis deprauatio eleuata est. nam licet adsentiar Cannegietero corruptam uocem 'relisus' in 'refusus' transformanti, renunsit tamen mendum iu illo 'sponte'. nam qui ingruente summa necessitate corpus in terrain prostern it, quo iure is boe 'sponte' facere designator? repone l/nmte refusus bumi'; ore ille humum texit. — u. 11 praedam cupiens fera saeua dicitur absurde; debet esse 'cöptons'.

Secuntur uu. 17 sq. haec:

Al) AVIANUM.

Sed cum securi paulatim in uerba redissent,

Liberior iusto, qui fuit ante fugax eqs.

non bene hue quadrat particula adiiersatiua; pro qua bic quoque repono 'sic'.

Ibid. uu. 21 sq.:

Magna quidem monuit, sed haec quDque maxima iussit,

Quae semper misero sint fadenda mibi.

'qaoque' facile apparet noa proueniase a poeta, qui dedit potiua 'tarnen haec quasi maxima iussit'.

Fab. XI 7 sq.:

Ne tarnen elisain confi-ingeret aerea testam,

lurabat solitam bmgius ire uiam.

in dislicho deprauatissirno iam anteriores bonas aliquot correctiones inueneru'it: Barthius e uete.re, si di.s placet, codice suo 'allisam' reponeus, Nrtueletus pro 'solitam' coniciens'sociam', denique Canne-gietei'us 'longius' mutatis in 'comininus'. restat tollendum uocabulum 'iurabat'. nee eniin iureiurando sollemni olla aerea iurat se nou confracturam esse luteam (hoe quomodo spondere licuit?), sed banc admonet atque impellit ut ipsi sit quam proxima, scilicet ne ad earn proeul euntem maiore cum uehementia adlideretur. lege 'ne tarnen allisam confrltigeret, aerea testam ?/ry«bat, sociam comiuus ire uiam'. Fab. XII 7—10:

Hunc Fortuna nouis gaudentem prouida rebus

Admonet, indignam se quoque ture dolens:

'Nunc inuenta meis non prodis mimera templis Atque alios mauis participare deos'.

recte se habet u. 8, ut extat in libris; nam 'quoque'non cum 'se'^ Bed cum 'ture' (cf. XVI 9 'se quoque tum uasto necdum consistere trunco') iungendum est, ut doleat Fortuna se uili quoque sacro iudignam esse habitam. rem aperuerat iam Cannegieterus; nilnlo-minus hunc neglegens Lachmannus turbulentam coniecturam sanis-simis admouere maluit. maiore iure idem in uerbis 'prodis munera' haesit, sed aequo uiolentius est eius conamen 'non prodest urnula'. sufficit enim 'non yvosunt munera templis'.

Fab. XIII 7 sq.

Tristis abit longaque fugax de ualle locutus

(Nam timor expulsum iurgia ferre uetat) eqs.

bene uereque omuiuo Cannegieterus 'longeque fugax' excogitauit; nollemque post eum incredibilia finxissent., sed sequentia uerba 'de ualle' idem false aut cum 'fugax' copulanda aut in 'de colle' transquot;

AD AVIANUM.

mutanda putauit. nam taurus leonem fugiens montium antra peti-\ierat, eed in his noua pericula, quo erat metu instinctus, latere opinatus iterura in planum refugit. corrige 'longeque fugax e ualle locutus'. — u. 11 in nerbis 'nam si discedat' non ambiget rescri-bere 'decedat', qiii quomodo discedendi et deoedendi uocabula inter se differant cognitum babet. etiam fab. XXII 7 'decedere' restituatur.

Fab. X1I1I 11 sqq.;

Haec tarnen ante alios rumpit turpissima uocem,

Dum generis crimen sic abolere cupit:

luppiter hoe norit, maneat uictoria siquem,

ludicio superest oiiinibus ille meo.

in ennntia'o secundario praua est uox 'sic', corrige 'dum generis crimen scltc abolere cupit'. seqnentis distichi sententia perspicuitate caret, peliuntur tenebrae, si olim 'uictoria quem' traditum fuisse sumimus, cui metri fulciendi gratia a librarii manu 'si' importatuin sit. scribe: 'luppiter boe norit: maneat uictoria qnzmque, iudicio superest omnibus ille meo': cuicumque in boe certamine palmam deferes, ego tarnen meum natum omues superare semper eredam.

Fab. X7 1—4:

Tbreiciam uolucrem fertur lunonius ales

Communi aociarn continuisse cibo (Namque inter uarias fuerat discordia formas,

Magnaque de facili iurgia lite trahunt). u. 2, in quo exultandi aream nacti Withofius 'non tolerasse', Can-negieterus 'contemerasse', Froebnerus 'conripuisse' coniectarunt, ego propono 'communi sociam won fcnuisse cibo'. non minus autern ineptum est id quod sequitur 'inter uarias formas'. requiritur (et sine du bio ita dedit Auiauus) 'nam /wouter uarias fuerat discordia formas'.

Fab. XVI 13—18:

Tu rabidos, inquit, uentos saeuasque procellas

Despicis, et totis uiribus acta ruis.

Ast ego surgentes paulatim demoror austros,

Et quamuis leuibus prouida cedo notis;

In tua praeruptus offendit robora nimbus:

Motibus aura meis ludificata perit.

sententiam horutu uersuum bene exposuit Cannegieterus his uerbis: 'tu, inquit arundo, uentos quantumuis rabidos et procellas saeuas despicis ac contemnis remorata eos roboris obiectu, at uero ego nil eos demoror etiam surgentes et leniter spirantes, sed continuo

AD AVIANTJM.

iis cedo', parum ille securus de ipsis uerbis. nam in arundinis ora-tione non sibi constant singulae partes, cum in priore diuersi modi quibns quercus et arundo procellaa excipiunt, in altera ea quae ex hac diuersitate consecnntur explanentur. itaque in u. 14 uerba 'et totis uiribus acta ruis' nondum habent locum; immo dicendum erat arundini: 'et totis uiribus a^ta «u^is', id est omni robore obnisa tu excelsa fers paterisque tempestates. pergit arundo secundum codices, se uero surgentes austros demorari. hoc recte suspitionem mouit Caunegietero: nam earn non morari uentos, sed horum uim incli-natam exire et ad flatus quosque se flectere. mutauit igitur 'ast' in 'baud'; quo recepto 'paulatim' iacet. corrige 'ast ego surgentes hauclqmquarn deraoror austros'. nam ex u. 20 librarius assumpsit •paulatim' — u. 17 ornnes llbri (etiam Vossianus primus) babent 'praeruptus'. et quamuis alibi dixerint 'proruptus iniber' similiaque poe-tae latini, hie tamen aliquo modo praeruptum nimbum defendere licet, quippe cuius prima uis arboris trunco sit fracta. sed nullo pacto tueri licet illud 'offendit'; quamquam obscurum est, quid lateat. certe Lacbmanni commentum 'se efl'undit' non satisf'acit. re-quiritur fere 'desaeuit' uel simile j sed uideant feliciores.

Fab. XVIII 9 sq.:

Et quamuis audax factisque inmanior esset,

Tantorum solus uiribus impar erat.

absurdum illud 'factisque' nescio an ortum sit ex tali scriptura 'audaxsaiisq.', unde corrige 'audaxs animisque inmanior'. de prisca scribendi 'xs' ratione nota est res. — in eiusdem fabulae u. 15 sq.: Tunc quidam ex illis: 'uitam seruare quietam Qui cupiet, nostra discere morte potest'.

in antiquis editionibus legitur 'qui cupit, ex nostra', quod praepro-pere abiecerunt nuperrimi editores; nam futuro tempori in hac sententia generali locus negandus est. sed adhuc fulcienda est ista lectio, ut arti respondeat: 'Qui cupi(!, e nostra'.

Fab. XVIII 1—4;

Horrentes dumos abies pulcherrima risit.

Cum facerent formae iurgia magna suae,

Indignum referens cunctis certamen haberi,

Quod meritis nullus consociaret honor.

inepte abies ad deprecandum certamen pronocat cunctorum indicium, quippe quod nullum fuerit. lege 'cum «tis certamen haberi'. do forma •ste' pro 'iste' disseruit Lachmannus ad Lucr. p. 197. in uersu

AD AVIANTTM.

autem minore recipiendum, puto id quod unus ex libris deterioribus scribae scilicet coniectura praebet 'meriti'.

Fab. XX 7 sq.:

Nunc me saxosis genetrix fecunda sul) antris Fudit et in propriis ludere iussit aquis.

nimium est hoc 'nunc, id est, hoc ipso temporis momento me mater genuit'. neque fecunda genetrix hie a pisciculo apie comme-moratur, licet de piscium fecunditate sat constat, habent libri aliquot boni 'fetida' uel 'foetida'. quod uidetur olim extitisss in ar-chetypo et propter metrum uitiosum in 'fecunda' correctum esse, puto 'uix me saxosis genetrix ecfeta sub antris fudit.' nam 'ecfetus' interdum pro 'fetus' adliibetur neque solum 'gignendo lassus' significat.

Fabulae XXIII haec fere est in codd. species:

Venditor insignem referens de marmore Eacchum

Expositum pretio fecerat esse deutn.

Nobilis hunc quidam funesta in sede sepulchri Mercari cupiens compositurus erat;

5 Alter adoratis ut ferret numina templis Redderet et sacro debita uota loco.

'Nunc' ait 'ambiguum facies de mercibus omen

(Cum spes in pretium munera dispar ugit),

Et me defunctis seu malis tradere diuis,

10 Siue decus busti seu uelis esse deuna.

Subdita namque tibi est magni reuerentia fati Atque eadem retines funera nostra manu'.

Conuenit hoc illis, quibus est permissa potestas, An praestare magis seu nocuisse uelint.

u. 5 (nam u. 1 uocem 'referens' ex usu posterioris latinitatis posi-tam Lachmannus nou debuit mutare in pessimum illud 'insiguem arte ferens') uere, ut puto, 'numina' in 'munera' correxerunt prisci editores. sed 'adorata templa', hoc est, magna ueneratione cultuque hominum florentia, non sollicitauerim, recordans illud Quiutiliani [X 1, 88] 'Ennium sicut sacros uetustate lucos adoremus'. et se-cuntur, in quibus emaculandis iure possimus templare uires. quae Lachmannus adeo obscura esse intellectuque carers dixit, ut nisi eiectis uu. 8 et 9 sanari nequeant; in eis autem quae iam restant colloquium uenditoris cum deo fingit. equidem hie quoque non dis-picio, quomodo ex eo, quod uersus illi corrupt! extaut in libris, eiciendi facullas nobis detur; neque colloquium hie agnoseo, sed

AD AVIANÜM.

unius Bacchi uerba ad uenditorem data; quae uerba si non simpli-citer possunt introduci illo 'ait' otnissa Bacchi commemoratione, sequitur ut uersus septimi initio adplicetnus medellam. nee dubito quia 'ait' glossa expulerit uocem gonuinatn 'deus' traxeritque uerbi antecedentis corruptelam. saeuius etiaiu grassati snnt scribae impru-dentes in uerbis 'facies de mercibus omen', ex quibus sensum quetn-cumque uidentur elicuisse Cannegieterus et Lachmannus (nam intactam reliquerunt locutionem), ego aptum bic samunque sensum elici posse nego atque pernego. praeterea 'ambiguum omen' quid sibi bic uelit non magis claret; et dubitauit de eo iam Lacbinannus. ingentes antem bas turbas procreauit, ut fere fieri solet, paruum initio men-dum. nam semel scribebatur syllaba bis scribenda, boe modo 'mer-cibusum'; unde primum 'omen', deinde cetera mutabantur. banc igitur uersus septimi fornaam primariam fuisse conicio: '/!unc deus ambiguo, famp;cerct quan mercibus usum. mercator scilicet baesit, cui-nam empturientium uenderet statuam. baesit autem, ut equidem statuo, propterea quod utricumque uendens idem pretinm erat rela-turus. binc uersus octaui uerbis desperatis opitulandum est. babes ibi uerba lalina, sed ex quibus uix quidquam extrices quod pernpici possit; nisi quod 'dispar pretium' aliquo modo inlellegitur. sed siimil apparet pretium non fuisse dispar. nam si aller emptorum plus quam alter dare uoluisset, finis liti impositus fuisset. itaque a prefio non babuit nenditor, cur in alterutram partem incliuaret. Auiani uerba ipsa quis sanus in hoc rerum statu spondeat? sed periclitanduin tarnen num expulsis nugis scribarum traditas litteras in aliquam speciem redigentiurn reciperare liceat quod poeta non sit indignum. temptaui 'nee spes, ia pretium rm^ere dispar', quae uerba parentbe-seos signo includantur. non est autem, cur 'dispar' correpta altera syllaba positum reiciamus, cum alibi quoque eadem mensura uocis 'impar' apud Auianum reperiatur. boe non minus quam u. 10 'uelis tolerabit, qui ultimorum Imperii Romani temporum licentias me-tricas cognitas babet. deinde pro 'agit' corrigo 'ait'. et nescio an ad deprauatum 'agit' adposita in margine correctie 'ait' in pricris uersus initio effecerit corruptelam. — iam sequitur uu. 9—12 oratio Baccbi. in cuius primordio Cabeliauius e codice quodam 'seu me' protulit, contra stantibus libris mibi notis omnibus, neque inde proficimus ad restituendam aptam orationis illius formam, cum praesertim in posteriore potius buius uersus parte cubare mendum multa persuadeant. sed ut in toto loco, ita bic quoque opus est diuiuatione non anxie apices respicienti. uide an tibi placeat boce

AD AVIANUJt.

'et me defunctis et me licet addere quidquid autem de ceteris

iudicabunt perili, unaiu uocem certissime correctam esse facile mihi adsentientur. nam deum Bacchum 'diuis' tradere, nihili est; et profert hauc sententiam uerbis melioribus uersus sequels, quid igitur magis etiam ab oppositionis ui commendatur quam 'uiuis' ? denique u. 11 'mag-ni reuerentia fati' hic absurdissime se babet. in paraphrasi Alexandri Nequam legitur 'magni reuerentia Bacchi'. haec non mala est coniectura, sed uereor num recta, a te pendet, inquit deus, utrum in magno celebrique templo me colant reuereanturque homines uiui an tenebris sepulcri includar. potuit boe Auianus ita exprimere 'sub-dita namque tibi est magni reuerentia fa»?'. — absoluimus tandem locum, quasque difficultates Lacbmannus nodum secando tollebat, eas nos arte et uia dissoluere studuimus quidem; nam omnes uere nos dissoluisse non sumus tarn adrogantes ut gloriemur. sed iuuat totuin adponere secundum nostram recensionem, quo facilius fieri possit indicium;

Tunc deus ambiguo, faceret quem mercibus usum

(Nee spes, in pretium mittere dispar), ait:

'Et me defunctis et me licet addere uiuis,

Siue deeus busti sen uelis esse deum.

Subdita namque tibi est magni reuerentia fani,

Atque eadem retines funera nostra manu'.

stupesne tantam corruptionem in unum locum congestam mutati-onumque uiolentiam? at inspice initium tabulae XXIY:

Certainen longa protractum lite gerebant Venator quondam nobilis atque leo.

Hi cum perpetuum cuperent in iurgia tlnem,

Edita coatinuo forte sepulcbra uident.

5 Illic docta manus flectentem colla leonem Fecerat in gremio procubuisse niri.

Scilicet adfirmans pictura teste superbum

Se fieri: extinctam nam docet esse feram.

bene cum omnia procurrant usque ad u. 7 (neque enim u. 4 in coninnctis 'continuo forte' offenderim, comparans VII 3 'forte canis quondam'), nltimum distichon iterum omnia recte interpretandi conamina eludit, utpote ulceribus turpissimis foedatum. et primum quidem pro 'scilicet' Lacbmannus reponebat 'hic (scil. uir) calet': inuentum bonum et, donee melius erit praesto, recipiendum, deinde uerba 'superbum se fieri' sic nude posita non quadrant in rem, cum iam ante superbus fuerit uenator et nunc hanc superbiam iustam

AD AVIANTJM.

legitimamque esse demonstrare debeat. 'supernum se fieri' scripsit Lachmannus: quod non agnoscit latiuitas. pcndet autera horimi emendatie a proximis, ubi 'extinctam' praiüssiinum est testibus nu. 5 et G 'üectentem colla leonem — in greinio procubnisse uiri'. denique 'docet' magnam praebet offensionem. quippe nou uir, sed pictura illud docet, ut in orationu indirecta 'docere' requiratur. bas quoque sordes non unam et alteram litterulam inmutando, sed for-tiore usi remedio curabimua: 'bic calet adfirmans, pictura teste superbum se fieri mcrito; nam clomitam esse feram'. deprauationis autem progressum hunc accipe. ad uocem 'domitam' non recte in-tellectam librarius 'extinctam' supra lineam adscripserat ita ut prior pars glossae supra 'merito' extaret. hiuc alterius scribae stultitia 'extinctam' in uocis 'merito' locum restituit, alteram lectionem sibi deprebendisse nisi, postremo cum in bis 'extinctam nam domitam esse feram' alterius utrius uocabuli abundantia nee medii aeui rnona-cbos lateret, 'docet' crassa Minerua reponebant perficientes loei cor-ruptionem summam. num artificiosa baec uocas? tu reminiscere, perplexas obsourasque saepe esse errorum uias, et periculum ipse fac, num omnium dubitationum iustissimarum respectu babito leni-ore modo meliora a sententia restituere tibi conüngat. sed turbnleE-tarum mutationum culpam, si quam nere contraxi, redimam prolata emendatione, qua facilior certiorque fingi nequeat. dicit uu. 13—1(3 leo : Quodsi nostra nouum caperet sollertia sensum,

Sculperet ut docili pollice saxa leo,

Tune bomitiem aspiceres oppressum murmure magno, Conderet ut rabidis ultima fata genis.

postquam pro 'murmure magno' Cannegielerus 'marmore in isto'^ pro 'oppressum' Lacbmannus 'expressum' eoniecit, bas coniecturas conflauit Froebnerus ita 'expressum marmore magno'. uerum enim uero 'murmur' contemptim leo appellat hominis orationem, ut cum illo 'murmure magno' comparandae sint locutiones 'uerba magna' apud Verg. Aen. XI 381 similesque. corrige 'oppressö murmure magno', hoc est, abiecta uaniloquentia sua. tum Cannegieterus uoluit 'condere sub rabidis — geuis', scil. leonis. elegautem coniec-turam nollem plane spretam esse.

Fab. XXV 9—IC:

Paruulus, exiguo circumdans pallia collo,

Sentibus inmersus delituisse datur.

Sed post fallaci suscepta pericula uoto Tristior amissa ueste resedit bumi.

AD AVIANUM.

Dicitur his sollers uocem rupisse querellis Et gemitu summos sollicitasae deos:

Perdita, quisquis erit, post liae bsne pallia credat, Qui putat in liquidis quod nalet urna uadis. non apparet e contextu, nu. 11 sq, de fure esse sermonem; immo eos non possumus non accipere de puero. itaque Froehnsrus 'humi' mutauit in 'homo', non uno nomine melius erit, initium u. 11 ita refingere 'fur post fallaci'. nam ubi 'fur' post 'datur' intercidit, corroborabant mancum iam uersum addendo 'sed'. — u. 15 nee 'bene' nee nero 'credat' intelleetum habet nlluin. Lachrnanno in mentem nenit 'bona'; sed uidetur ex 'bac bene' ('bac' enim plurimi libri exbibent) genuina scriptura eruenda esse, conieei 'perdita, quisquis erit, post aeque pallia /rewdat'. de locutione 'frendere aliquid' cf. Pacuuii fragm. lü liibb.

Fab. XXVI 6—12:

Ula gemens 'desiste, precor, fallaeiter' inquit'

Securam placidis instimulare dolis.

Vera licet inoneas, maiora pericula tollas;

Tu tamen his diclis non facis esse fidem.

jNam quamuia rectis eonstet seutentiu uerbis,

Suspeetam hane grauidus consiliator habet.

in uerbis 'maiora pericula tollas' mendum facile agnoscitur, difficile tollitur. quamquara hoe certum est, nee bic Lachmannum obelum disticho illi appingentem sequendum esse, cauti pofius medici instar sedem morbi dinoscere studeaimis. uera monuit leo de periculis capellae inminentibus simulque quomodo haec pericula tolli possent ostendit. nullius igitur sensus est in uerbis illis uox 'maiora'; quam ab imperito librario adiectam statuo ad explendam arebetypi lacunam. quae lacuna qui oriri potuerit apparet, si Auiano reddimus 'uera licet moneas monilisque pericula tollas'. — u. 12 aut 'rabidus' aut 'auidus consiliator' criticis placet, inuenisse puto quod magis sit adcommodatum loco; 'prawns consiliator', qui est 'consiliator male-ficus' Phaedri [II Ö, 2]. nee latet origo mendi, siquidem non infre-quens est lilterarum 'g' et 'p' permutatio.

Fab. XXVIII 15 sq.

Nimirum exemplum naturae derat iniquae.

Qua fieri posset cum ratione noeens.

in ultimis uerbis cum subiecti loco fungatur 'natura' ex enuntiato primario subintellegendum, sententia euadit quam maxime absona. corrige 'qua fieri possit quis ratione nocens'. summa cum acerbitate

AD AVIANUM.

exclamat rusticus: nimirum nouo opus erat eïemplo ut natura osten-deret, quo quis mode nocere posset; uon sutHeiebant scilicet plurima exempla uetera !

Fab. XXX 11—14:

Sed cum consumpti dominus oor quaereret apri,

Impatiens fertur quod rapuisse cocus,

Rusticus hoe iustam uerbo compescuit iram,

Adfirmans stultum non babuisse suem.

expectes, non rusticuin cordis rapti innocuura, sed cocum domini iram compescere studuisse. et ita rem intellexit paraphrasteg [p. 79 ed. Froehn.], cuius haec sunt uerba; 'corde uero petito a domino nee inuento, coci gulositas accusatur, qui se excusans ait' eqs. itaque legendum propono: 'in scilo (siue 'catus') hoe iuatam uerbo compescuit iram'.

Fab, XXXII 7—12:

Perge laborantes stimulis agitare iuuencos Et manibus pigras disce iuuare rotas.

Tune quoque congressum maioraque uiiibus ausum

Fas superos aniinis conciliare tuis.

Disce tarnen pigris non fleeti nurnina uotis,

Praesentesque adhibe, cum facis ipse, deos. u. 9 'tune quoque' sensu destitatum est. ferri potest, quod ex edi-tione Mediolanensi a. 1785 adtulit Froehnerua, *te quoque'; nam 'congressum', ut saepius hoe uerbum absolute ponilur, utcumque intellegitur. sed adliue macula insidet uersui minori, aut ablatiuus aut daliuus est 'animis tuis', sed atrumcumque casum praefers, non constat sententia. 'tu quoque maiora uiribus molitus deos conciliare potes tibi forti' (uel 'uirlute tua'): in his causa, cur fas sit superos conciliare, bis redditur, scilicet et uerbis 'congressum maioraque uiribus ausum' et illis 'animis tuis', hoc iterari ut nihil attinebat, ita condicionem sub qua talis uir expectare potest auxilium deorum, nimirum laborans inque angustiis uersans, addi desiderainus. ut frequenter alias, ita hie quoque librarius quidam insolentiori uocabulo substituisse uidetur uulgarius. corrige 'fas superos ai!Ms conciliare tuis'.

Fab. XXXIV 11—16:

Decolor banc precibus supplex alimenta rogabat,

Quae quondam querulo ruperat arua sono: Se quoque, maturas cum tunderet area messes,

Cantibus aestiuos explicuisse dies.

AD AVIAN I M.

Paruula tunc ridens sic eat adfata cicadam

(Nam uitam pariter contiuuare solent).

adnotat Oannegieterus, formicam et ckadam. hieme non intermori, ut alia insecta, sed uitam coatinuare in aestatem. quod ut sane a historia naturali recte se liabet, ita hoc potisaimnm loco interere uarrationi absurdiasimum est. hoc sentiens Lachmannua uei-ba sic mutata 'num uitam pariter conlinuare dolet?' cicadae orationi se-quenti tribuit, hoc probo, aed uerba ipsa quid sibi uelint non satis adaequor. lege '/am uitam pariter continuare ««lent?', hoc seusu: num cantua tui nunc pariter atque per diea aestiuoa uitam tibi contiuuare poaaunt? et 'iain' ut fortiua ualidinaque praefero Lach-manniano 'num.'

Fab. XXXIX 7 sq.:

Tunc lituus rauco deflectena murmure culpam Inmeritum flammis se docet esse priua.

hia aliquis senaua infertur, si repouia 'ae preiium esse docet.' nam 'pretimn' in textu omiasum et solito compendio in margine acriptum genuit uitium.

Ibid. 11 sq.:

Sed tantum uentis et cantibua arma coegi;

Hoc quoque aubmiaso, testor et astra, sono.

'uentis', quidquid Caunegieterua de sono cantuum dicit, ineptum est. nee 'festor et astra' decet Auianum. sed Lachmaimi couiecturia ('uanis ego cantibus' et 'tester at astra') dubito num multum lucre-mur. reacribaa mecum '«uetis amp;n cautibus arma coegi, hoc quoque aubmisso, teator «lt;t astra, sono'.

Fab. XXXX 9—12:

'Vade' ait 'et pictae nimium confide iuuentae,

Dum mihi consilium pulchrius esse queat. Miremurque magis quoa munera mentis adornant Quam qui corporeis eniUiere bonis.

uere omnino Caunegieterus pro stulto illo 'iuuentae' reddidit poetae 'figurae', comparans cum maxime (Juidii a. a. II 143. sed male idem u. 10 'queat' defendit damnauitque obelo distichon ultimum. quamquam sane mirum eat quam plurime quod uulpes se quoque in mirantium numerum refert. tu, inquit ilia, tui corporis pnlcri-tudine gaudeaa confidasque, mode mihi mentis bona pulcriora esse dieant et haec pluris aestiment. tali sententiae adcommodata est correctio haec 'dum mihi consilium pulcrius esse afoat, miremurque magis' eqs.

13

AD AVIANUM.

Fab. XXXXII 7-10:

Nonne uides, inquit, cunctis ut uictima templis Inmitem regimens morte cruentat humum?

Quod nisi securo ualeas te reddere campo,

Ei mihi, uittata tu quoque fronte cades.

ambigas utrum in archetypo 'inmitem regimens' an 'regemens' fuerit; nam uariant codices, ut tamen alterutrum plerique exhibeant. et dubia est etiam correctio; nisi quod certum uidetur, haedorum significationem non posse abesse. fortasse uulpes inter laniferum gregem (u. 4) adsistens dixit 'cunctis ut uictima templis inmiti hoce genus morte cruentat humum'. — indubitata autem correctione u. 9 pro 'ualeas' restitue 'celeras', quod utique praestat Cannegieteri commento 'properes'.

Ibid. 11 sq.;

Ille refert: 'modo quam metuis, precor, exime curam Et tecum uiles, inprobe, tolle minas'.

respuit latinitas 'curam metuere' eo quo hie usu adhibitum. corrige 'qua mi metuis, precor exime curam'; nam formain 'mi' alibi quoque habet Aulanus. ex 'qua mi' primum factum est 'quam', deinde metro consuluerunt adiciendo 'modo'.

COROLLARIUM.

Aliquot paginas adici cum huius libri ratio poatulet, per saturara addam in diueraos scriptores obseruatiunculas. initium autem faelam a ueteribus meis deliclis, a Taciti dialogo, ut simul me ipse corri-gam. ubi in c. 18 uerbis traditis: mm duhilamvs inuentos, qui pro Catone Af plum Caecum maps admirarentur ?, cutn aut auctore Qroslotio 'prae' pro 'pro' scriberent aut Schurzfleisfihium 'magis' delentein sequerenturj ego in Fleckeiseni annal. a. 1877 p. 510 ostendi, in utraque emendandi ratione deesse sententiae notionem necessariain, qua Catonis tempore Loc usu uenisse significetur. itaque conieci 'qui uiuo Catone'. postea inueni quod a palaeographia magis commen-daretur: 'qui yxolato Catone Appium Caecum magis sequerentur'. quo dicendi genere es. gr. Cicero in Bruto utitur. itaque quattuor uocis sequentis litteras repetiuiraus; et hodie satis notum est, quot locis hoc corruptionis genus grassatum sit. lubet, rem nouis aliquot exemplis ostendere. in Apulei metam. V 6: insuper quibuscum/jue uellet eas auri nel moniliwn domre concessit ante 'donare' inserendum est 'donis'. — ia eiusdem Apulei Floridis haec extant c. G fin.: magislri perroganl, quod factum*a lucis ortu ad illud diei bonum fece-rint; hie alius se conmemorat inter duos ar hitrum dileclum . . . .; itidem alius sese parenlibus quaepiam, imperantihns obedisse, et alius a li quid meditatione sua reperisse uel alterius demonstratione didicisse: denique ceteri commemorant. uerba ultima, quae lacunosa esse agnouit Krue-gerus, sic supplenda censeo: 'denique cetera ceteri commemorant', — ibid. c. 7 fin.: qune enim facilior res est quam linguae rabies et uilitas morum, altera ex aliornm contemptu, altera ex sui? nam nil Her

C0R0LLAR1ÜM.

seviet ipsum co!ere eqs. ante 'nam' interlapsum est 'nata'. — in Apo-logiae c. 9 uerbis mm ergo haec smit crimina wea , et nomine erraiis, qui me magiae delulistu? ante 'nomine' periit 'non'. — ibid. c. 31: igïtur ut nol chat ad magonim cer'monias aduocari Mercurius animarum uector et illex animi Venus et Luna noetium conscia et maniiim potens Triuia: uo/j 'ts audoribm posthac Neptunus eqs. desideratur qnod uoci 'posthac' accurate respondeat, itaque 'adhuc' sine ante 'ad magorum' sine ante 'aduocari' intercidit; nee minus post 'Triuia' id quod est 'ita'. — ita dum librarii a similibus ad similia aberrant oculis, baud raro duas uoculas conflabant in unam. bellulum exemplum praebet Apuleius met. iV 28 [= Apulei Psyche et Cupido ed, O. labn, Lipsiae 185G, p. 1 sq.], ubi de regis filia aetate minima baec leguntur: ut ïpsam prorsus deam Venerem religiosis adorationibus, addunt priscae editioues 'uenerabantur'; tu uero orationi Apuluianae conue-nientia sic restitue 'religiosis adorai««lt; orationibus'. ad locutionem quod attinet cf. Petronius 118 'religiosae orationis sub testibus fides'. — quid quod truncatas inde uoces interdum librarii siue sensui siue metro conaulentes iterum corrigebant cumulabantque deprauationem? dabo duo exempla. in Cuiice, carmine pseudouergiliano, inde a. u. 293 haec extant:

sed tu crudelis, crudelis tu inagis Orpbeu,

oscula cara petens rupisti iussa deorum:

dignus amor uenia, gratum si Tartara nossent.

ingratum illud 'gratum' inculcabant monachi lacuuam expleturi. corrige 'diguus amor uenia, ue7iiam si Tartara nossent'; ct'. Verg. Georg. IV 489. — in Ouidii heroide prima uu. 39—42 sunt bi; rettulit et ferm Rhesumque Dolonaque caesos,

utque sit bic somno proditus, ille dolo.

ausus es, o nimium nimiumque oblite tuorum,

Tbracia nocturno taugere castra dolo.

pro certo potest affirmari, Ouidium duo disticha insequentia non uno eodemque modo fiuiuisse. difficile tamen est diiudicatu, utri loco sit admouendum remedium. A. Palmerus Dublinensis, qui paucia annis ante Ouidii epistulas prudenter edidit, prins illud 'dolo', utpote e glossa 'Dolon' ortum, delendum censuit substituta nesciocuius coniectura 'uigil'. quam opinionem corroborare potuit ex patrio quo-dam codice. nam collegii Etonensis sub arce Windsoria siti bibliotbeca possidet codicem scriptura langobardica exaratum (saeculo XI adtri-buo), qui praeter alia, de quibus propediem disseremus, heroidas I—VII 157 sat corrupte siue potius interpolate continet, bic igitur

OOROLLAUIUM.

liber a me a. 1875 conlatus praebet «. 40 'prodit [sic] ille dolon'. sed huic scripturae ex mera neglegenlia uel intempestiua Dolonis recordatione ortae ut pretii aliquid concedamus uetat Parisinus, spectatae bouitatis liber, 'dolo' aperte exhibens. itaque missis mem-branis ex internis rationibus dissoluere quaestionem studeamus. a sententia autem u. 40 optime potest stare; nam Rhesus utpote dor-miens facili negotio oocidi potuit, Dolona uero nisi adhibito dolo non licuit e medio tollere. hoc qui legit, suaaponte, quae est uiro-rum oppositio, ad uocem 'ille' mente statim subintellegit 'scilicet uigilans'. itaque eo deferimur ut dicamus (id quod etiam multo plus externae praefert probabilitatis), altero loco 'dolo' repositum esse ab archetypi librario illius 'proditus ille dolo' praue memori. quem praeterea, ut ego statuo, ad peccandum pellexit corruptus u. 42 status, siime antiquitus misse traditum 'Thracia nocturno tangere castradu': ob oculos positam habes interpolandi ansam. cuius corrup-telae sanationem pingui Minerua factam medii aeui monachis lubenter largimur; noa arte adhibita tres fere litteras repetamus: 'Thracia nocturno tangere castra ^radu'. notum est illud Horatii 'nocturna uersate manu'.

In Apuleium paulo ante tractatum placet nunc nonnulla proferre alia ratione inuenta. Floridorum c. 1(5 personae comicae eleganter ita describuntur: leno periurus el amator feruidus et seruulus callidtts et arnica illudens et uxor inhihens et patrum obiuryator et sodalis opi-Udator et miles proeliaior. parum apte militis comici natura alque indoles designatur adiecto illo 'proeliator'. quapropter Wovverus 'praedicator' couiecit. possumus uocabulum magis proprium reciperare. Florentinus babet 'jjliator'. pro 'p' repone 'g' et liueolam fac perti-nere ad '1' litteram: euadet 'miles glornxior', — Apologiae c. 9 quis umquam fan do audiuit tarn similem suspitionem , tarn aplam coniecturam, tarn proximum art/urnent.um. uox 'similem' deprauationeru prae se ferena Kruegero mutanda uidetur in 'uerisimilem'. magis placet 'tain suhfX-lem coniecturam'. — ibid. c. 88: lex quidem lulia de marilandis ordinibus nnsjuam sui ad /tunc wodum inter did t. corrige 'nusquam loci'.

öupra commemorationem feci codicis Etonensis. continet hie fol. 6—18 elegias Maximiani hodie fere obliuione pressas; quibus, ut nec ultimae aetatis ultitnaeque sordis auctores praetermittam, opem nunc feratn aliquot emendatiunculis, plures mox in poetarum lati-norum minoruin editione daturua. eleg. I 49 (edit. Wernsdorfianae):

Hinc etiam rigidum memorant ualuisse Catonem.

nescio cur editores Horatii loco ab ipsis adlato ita uti noluerint ut

CÜROliliAlllUM.

pro inepto illo 'ualuisse' rescriberent 'caluisse'. — libid. 67 sq.: Et nunc subridens latebras fugitiua petebat,

Non famen et fugiens tota latere uolens.

codices mei oianes 'effugiens' pvaebent. uitatur duplex participium, si reponis effugnV. — ibid. 77 :

Omnis foeda mihi atque omnia mihi rustica uisa est. hoe uersus monstrum quomodo uel Wernsdorfius potuerit tolerare non in teilego. libri mss. omittunt alterum illud 'mihi'. nnde apparet traiecto illo 'est' reddendum esse Maximiano 'omnis foeda mihi est atque otimis rustica uisa'. — ibid. 125 sq.:

Ad nullum consurgit opus, cum corpore languet,

Atque intenta suis obstupet ipsa malis'.

'obstupet' pro eo quod est 'obstupescit' alibi non occurrit. nonnulli codices 'astupet' uel 'abstupet' praebent. emenda 'a! stupet'. — ibid. 142:

Nescio quid toruum seu furiale uident.

collocatio uerborum in bonis libris est haec 'toruum nescio quid'; deinde omnes fere 'heu (Etonensis 'eu') leguut. uerum erit: 't. n. quid «eu fariale uident'. — ib. 177 sq.:

Turpe seni uultus nitidi uestesque decorae;

Atque etiam est ipsum uiuere turpe senem. hic Etonensis unus omnium librorum uestigium priscae scripturae tradidit, 'sene' exliibens. unde 'turpe sen?' in uersu quoque minori scriptum fuisse euincitur; nam etiam alibi hoc artificio in initio finique distichi eadem uerba ponendi delectabatur Maxiraianus: cf. eleg. lil 5 et 6. sed ut exitus pentametri faciletn habet correcturam, ita diffii-illitnain eiusdem exordium, nam 'quis sine ['sis' unus] iam-que ipsum' codices tradunt, cum tatnen neque ueslium iterata men-tio corueniat neque 'iam ipsum' aliud est quam ineptum librariorum commeatum. quippe quomodo 'uiuere'sit accipiendum , docent uersus sequentes 'critnen amare iocos, crimen conuiuia, cantus' eqs; igitur 'uiuere' significat 'uita iucunde uti fruique'. temptaui 'qui« sine maeslitia uiuere turpe seni'. — eleg. II, 3 sq.:

Post multos, quibus indiuisi uiximus, annos Respuit amplexus heu! stupefacta meos.

pro neibo a senteutia paruin commendato 'stupefacta' pauci quidam libri (inter quos est Etonensis) 'pauefacta' habent. corrige '/aiefacta'.

ADDENDA ET CORRIGENDA.

p. 10, lia. 24 pro 'quendam' lege 'quandam'.

p. 14, lin. 13 ante 'humane' adde comma.

p. 25 , lin. ultima lege 'supra lineam'.

p. 48 not. lin. 5 lege 'uolpis tamquam animalis ore blandi'.

p. 68 in u. 405 lege 'Aetnam'.

p. 82 lin. 9 lege 'Ascanius'.

p. 98 in Propertii uersibus: *

Corpora disponens mentem non uidit iu arte:

Recta animi primum debuit esse uia uide an difficultas fortasse buc faciliore remedio tolli possit 'mmdum non uidit in arte'.

p. 110 in carminis prioris uersu 5 sic lege:

Itemque lucein reparas et noctem fugaa.

p. Ill, lin. 6 a fine adde: 'quidque' ex noto loquendi usu pro

'quidquid' (cf. II 15).

p. 128 sq. cum de duplici significatione uocis'dissociabilis'agerem, consulto omisi adicere tertiam, quippe quam ut rarissimam uix in censum uenire putarein. nunc tamen, ne earn me ignorasse censeat nituperatorum male sedulum genus, quaedarn addere potius est uisum. statuit enim Eotbius in excursu XXIII ad Agricolam [p. 211] adiectiuis in 'ilis' desinentibus inesse notionem participii prae-sentis passiui. neque tamen locis adductis id comprobauit. nempe ut est 'amabilis' is qui amari potest sine amore dignus est, 'iula-crimabilis' lacrimis iudignus, ita in exemplis Taciteis a llotbio con-gestis 'intestabilis' uel 'detestabilis' est detestatione dignus (= ne-quam), 'desiderabilis' desiderio diguus, 'fauorabilis' fauore dignus, in his uerbis, ut in aliis quoque, notio participii praesentis passiui tantum uidetur subesse obiter intuentibus. certa huius usus exempla apud solos poetas extant paucissima, ut apud Propertium I 2, 12 'et sciat indociles [= quae non docentur] currere lympha uias'.

INDEX SCR1PT0RUM.

apuleius...........pag. 195 sqq.

JiNTONIDS MÜSA...........1Ü7 —113.

AUCTOR CUIilCIS...........196.

....................176—194.

CICEIIO , Q............. 23—32.

TLORUS, P. ANN1US..........21.

houatiüs . :........... 33—69.

HYGINI TABULAE........... 19 Sq.

....................119 sq.

MAXIMIANUS............197 sq,

OCTAVIA 1'RAETEXTA .... ......114—124.

OVID1I EPIBTULAE..........196 sq.

propeiitiub........• . . . 73—106.

PÜBLILIÜS SYRÜS........... 17 —19.

SENECA TRAGICUS..........11 Sq. , 34 not.

SUEIUS..............22.

SYMMACHUS............IT¹!—175.

TACITI AGRICOLA......................125 —170.

ANNALBS...........121 sq.

dialog us...........195.

6ERMANIA......................130, 152.

VARIUS..............21.

VARRO DE LING. LAT.......... 17.

SAT. MENIPP..........15 —17.

T/r/ns expirssil it. dp. Waal Oroninganu.i.

■ cj cj o S

X X

y