Het hoofddoel dezer Phraseologie is den leeriing de meest gewone, eenvoudige Latijnsche zegswijzen, bij de classieke schrijvers in gebruik, in handen te geven.

Tevens zal als terloops menig moeilijk woord nader toegelicht, het onderscheid van sommige synoniemen bepaald, tegen vele fouten, die zich een zeker burgerrecht aangematigd hebben, gewaarschuwd worden, enz.

De orde door Dr. Meissner gevolgd is meer eene practische dan streng logische. Wij hebben beproefd door eene nieuwe indeeling van het geheel het boekje ook voor onze gymnasiën practisch te maken, zonder het logische te veel geweld aan te doen. Het werk is in drie afdeelingen gesplitst, waarvan de eerste nagenoeg het dubbel aantal bladzijden bevat van elk der volgende. In deze eerste groep zijn de hoofdstukken opgenomen, wier stof en vorm voor de lagere klassen de geringste bezwaren opleverden. Toch is elk nummer verdeeld in A en B, zoodat onder A niets gebracht is, dan hetgeen eene geringe mate van ontwikkeling vordert en slechts de kennis onderstelt der laagste klasse en van eenige hoofdregels der volgende. Het eenvoudigste is hieruit wederom gekozen en als Voorbereiding vooropgesteld. Zoo zou het, dunkt ons, mogelijk zijn reeds op de tweede de A en op de derde de B te laten leeren. Wil men liever

op de derde beginnen, dan is de Voorbereiding natuurlijk niet meer noodzakelijk.

De Phraseologie is reeds in 1885 in het Fransch en in 1887 in het Italiaansch verschenen.

Mogen de verbeteringen van den tweeden druk de bruikbaarheid van het werkje verhoogen.

Bladz.

• 135 . 136 J.

• 136 r-

3. VÓÓR DEN VELDSLAG. DE VELDSLAG. Het teeken tot den strijd geven. Signum proelii dare. Te wapen loopen.

Novissimos turbare.

Novissimos carpere.

Subsistere, consistere.

Gradum sistere.

Capere, occupare locum. Consistere in monte. Praesidium collocare in urbe. Castra ponere, locare.

Castra metari.

Capere equos.

Oppidum obsidere.

Oppidum oppugnare.

Opera facere.

Vineas agere.

Turres instituere.

Scalas admovere.

Cuniculos agere.

Eruptionem facere ex oppido. Portas obstruere.

Oppidum capere, expugnare. Oppidum recipere.

Oppidum incendere.

Oppidum diripere.

Oppidum evertere, excïdere. Arma tradere.

) Orbis terrarum (zelden orbis terrae') beteekent gewoonlijk het geheele grondgebied van den Romeinschen staat.

') Figuurlijk beteekent ferrc voortbrengen, b. v. urhs praeclaros viros tulit. ') Voor ons „plantquot; heeft de Latijnsche taal geen woord, want herba kan men van boomen niet zeggen, en planta beteekent een stek, uitspruitsel. Stirps is het onderste gedeelte van den stam met de wortels.

') Aquae ductio, de leiding van het water (als handeling). — Canalis = waterbuis, goot.

) Ook figuurlijk, b. v. {se) emergere e malis zich ontworstelen aan het ongeluk, het te boven komen.

') Ook figuurlijk, b. v. aere a lie no ohrütum esse, diep in schulden steken, nomen alicuius obntere {perpetiia oblivione) iemands naam in vergetelheid brengen.

') De Romeinen zelf noemen haar mare nostrum. Mare Oceanus is de Atlantische Oceaan, mare Superum, de Adriatische zee, mare Inferum de Toscaansche zee.

^a) Suspicere ook figuurlijk (gelijk het tegenovergestelde despiceré) hoogachten, b. v. viros, honor es.

') Imago ook figuurlijk, b. v. gloria virtuti resonat tamquam imago de roem is als de echo der deugd.

²) Ficbnen ook overdrachtelijk, b. v. fulmen (onweerstaanbare kracht) verborum, fulmina eloquetitiae, fulmina fortunae (de slagen van den tegenspoed).

Fines (imperii) propagare, exten-

dere, (longius) proferre. (Ex) finibus excedere. In SequSnis.

In Sequanos proficisci.

Longe, procul abesse ab urbe. Prope (propius, proxime) abesse. Paribus intervallis distare.

Tantundem viae est.

E longinquo.

Loca longinqua.

') Daarentegen het oosten en het westen als land oricntis, occidentis (solis) terrae, partes, regiones, gent es. De bijvoeg, naamw. orientalis en occidentalis be-hooren tot het latere Latijn en moeten derhalve vermeden worden. Het Noorden als land is terrae septentrionibus subiectae, het Zuiden, terra australis.

Maar ex itinere — de reis tot iets afbrekend of ook onmiddellijk na de reis. Dus in itinere cum aliquo conjligere = al voortreizeode strijden, ex itinere = de reis staken om te strijden, van de reis komend strijden.

') Tritus wordt ook figuurlijk gebruikt, b. v. proverbhim (sennone) tritiivi. een spreekwoord, dat dikwijls gebruikt wordt, vocabulum latino sermone non tritnm, een in het Latijn ongebruikelijk woord.

quot;) Ook figuurlijk, b. v. viam ad honores alicui munire, iemand een weg tot eerambten banen.

') Niet rcverti, dat omkeercn beteekent, wanneer men zijn plan, om langer op eene plaats te blijven of de reis voort te zetten, heeft laten varen. Revenire wordt door Cicero enkel met do mum verbonden.

') Relinquere (b. v. tiomuni) beteekent: van het bezit of genot eener plaats voor goed afzien.

^s) Vandaar is decedere (ex en de) provincia de gewone uitdrukking, wanneer een stadhouder na volbrachten diensttijd zijne waardigheid neerlegt en de provincie verlaat; en figuurlijk decedere (de) vita of enkel decedere, uit het leven scheiden.

Habenas adducere.

Habenas permittere.

Moderari equum.

Sternare equum.

I Conscendere equum. | Ascendere in equum. Descendere ex equo.

(In) equo haererc.

Equo citato of admisso.

Freno remisso; effusis habenis.

^s) Vestigiis alincjns insistere beteekent ooi:, iemand op den voet volgen =: snbsequi.

') Praecipitare is zoowel transitivum: aliquem praecipitare, iemand naar beneden werpen, als intransitivum; rticrc (behalve bij dichters) altijd intransitivum.

') Zoo wordt servire nog bij veel andere woorden gevoegd: b. v. valetudini, pecuniae, rei piibhcae, gtoriae, utilitati servire.

') Ad tempus beteekent ook naar de omstandigheden b. v. ad tempus consilium capere, verder voor korten tijd, tijdelijk. Temporaries komt eerst bij latere schrijvers voor.

²) Unt(s wordt bij annus, mensis, dies, hora, en bij verhum niet uitgedrukt wanneer het den klemtoon mist, of niet als tegenstelling dient.

') Wanneer er geen tijdsbepaling bijgevoegd is, beteekent sera te laat, en wordt serius slechts gebruikt, als er quam op volgt.

Zoo zegt men ook nc digitum quidem porrigere alicujus rei causa, geen vinger om iets verroeren.

') Daarentegen figuurlijk : een oog toedoen, door de vingers zien, conivcre in aliqua re.

') Daarentegen figuurlijk; verblind zijn door hartstocht, dwaasheid, caecatus, occaecatns cupiditate, stultitia.

van Griekenland; capzit fhiminis, de uitmonding; caput ccnae, het hoofdgerecht; capita legis, de hoofdafdeelingen (kapittels) der wet; id quod caput est, wat de hoofdzaak is; de capite dcducere van het kapitaal of van de hoofdsom aftrekken; capitis periculnm, levensgevaar, capitis deminutio (maxima, media, minima) verlies of gedeeltelijk verlies van burgerrechten. Dikwijls vindt men caput in verbinding met fons = bron, oorsprong b. y.fons miseriarum ct caput. Caput liheritm, noxium beteekent: een vrij, een strafbaar man of persoon.

Impendirc in den eigenlijken zin cum Dativo, in de fig. beteekenis van dreigend boven het hoofd hangen, zoowel cum Dat. als in aliquem.

-) Zoo zegt men ook liberos de parentum complexu avellere, kinderen uit de armen (niet brachium) der ouders rukken; in alioujus complexu [manibusquot;) mori, in iemands armen sterven; libentissimo animo recipere aliquem, iemand met open armen ontvangen.

') Maar animum advertere aliquid = animadvertere aliquid, iets bemerken, gewaarworden, en animadvertere in aliquem, berispen, bestraffen.

iets voorstellen, 2. zich iets voornemen, zich iets als doel voorstellen, zich ten

Sensus sani, integri, incorrupti. Sensibus praeditum esse.

Sensu audiendi carere.

Res quae sensibus percipiuntur.

Sub sensum of sub oculos, sub

aspectum cadere.

Sensibus of sub sensus subiectum esse.

iRes sensibusRes sensibus of oculis subiectae. Res quas oculis cernimus. Res extemae.

Sensus movere {sterker pellere).

! Aliquid sensus suaviter afEcit. Aliquid sensus iucunditateperfundit. Vires corporis Aliquid sensus suaviter afEcit. Aliquid sensus iucunditateperfundit. Vires corporis of alleen vires. Vires colligare.

Vires aliquem deficiunt. Dum vires suppetunt.

De rest van het leven.

B. Het levenslicht aanschouwen.

Degenen, aan wie wij het leven verschuldigd zijn, te danken hebben.

Cato van Utica stamde af, was een afstammeling van Cato, den Censor.

Den oorsprong aan iemand ont-leenen, van (uit) iemand afstammen.

Sexus {niet genus!) virilis, muliëbris. Aliquem in liberorum loco habere. Cuias es?

Natione, genere Batavus.

Urbs patria of alleen patria. Animam, spiritum ducere.

Vitam (beatam, miseram) degere.

') De twee eerste uitdrukkingen hebben een beperkenden zin; b. v. pro mca parte emit defendi — ik heb hem zoo goed ik kon verdedigd (maar mijne krachten waren gering). Pro virili parte daarentegen drukt mannelijke kracht en zelfvertrouwen uit, b.v.. pro virili parte eum defendi = ik heb hem verdedigd met al de kracht, waarover ik beschik (en die kracht is niet gering).

(De tijdperken van het leven zijn: infans, puer, adulescens, iuvenis, senior, senex, grandis natu).

) Vitae (vivendi) cursus of curriculum wijst op de lengte en den duur van den levensloop. De levensloop = levensbeschrijving is niet curriculum vitac, maar alleen vita, vitae descriptio.

¹) Sills ook figuurlijk b. v. libertatis ; evenzoo sitire b. v. honores, libertatem, sanguinem. Maar het partic. sitiens met den genetivus b. v. •virtutis,

²) Niet in risum erumpere, dat eerst de latere schrijvers gebruiken. Maar klassiek is risns, vox, flettis ernmpit.

') Valettido is vox media ~ toestand der gezondheid. ^a) Van m-gcr en aegrotus is de comparativus ongebruikelijk.

B. De heete koorts hebben. Aan al zijne leden verlamd zijn. Aan pootje of voeteuvel lijden.

Zich om redenen van gezondheid, verontschuldigen, den toestand der gezondheid ter verontschuldiging laten gelden.

Aestu et febri iactari.

Omnibus membris captum esse. ^l) Ex pedibus laborare, pedibus ae-

grum esse.

Melius ei est, melius se habet. Meliusculus est, meliuscule ei est. Melius ei factum est.

Somno of quieti se tradere. Somnium verum evadit.

Somnium interpretari.

Somniorum interpres, coniector.

Somnum capere non posse.

Curae somnum mihi adïmunt, dor-

mire me non sinunt.

Somnum oculis meis non vidi. Arte, graviter dormire (ex lassi-tudine).

Artus somnus aliquem complectitur. Somno captum, oppressum esse. Sopïtum esse.

In lucem dormire.

Somno solvi.

(E) somno excitare, dormientem

excitare.

E lecto of e cubïli surgere. In somnis(«Z(?/ in somnio!), secundum __quietem, in quietealiquid videre.

') Zoo ook aui-ibus, oculis captum esse, doof, blind zijn, niet hooren (in deze beteekenis niet non audire, non videre!], mentc captum esse, waanzinnig zijn.

^ Maar se excusare alicui of a pud aliquem (de en in aliqua re) = zich bij iemand (over iets) verontschuldigen; excusationem alicuius rei habere — iets ter verontschuldiging hebben, b.v. na een misstap.

Morbo perire, absümi, consümi. Debitum naturae reddere. ^ Mortem occumbere pro patria.

\ Exsequias alicuius funeris prosequi. Supremis officiis aliquem prosequi.

Mortuum ²) in sepulcro condere. Aliquem mortuum cremare. Pompa funebris.

Funus of exsequias celebrare. Ludos funebres alicui dare.

Oratio funebris ³).

Sepulturae honore carere.

Sepulcro {Dat) of in sepulcro hoe

inscriptum est.

Hie situs est...

^a) Actum est of res acta est beteelcent eigenlijk; de openbare behandeling eener zaak (het proces) is uit, de akten zijn gesloten.

^ Anders heet het lijk corpus mortuum of hominis mort ui of alleen corpus. Cadaver is een lijk, dat reeds in ontbinding is.

) Men zegt ob cam cansam, niet earn oh causam, maar wel ea en qua dc causa. Dc beteekenis van iustus blijkt nog duidelijker uit: bclbun iustiun = een rechtvaardige, wettige oorlog, proelium iustttm = een geregelde, ordelijke strijd.

') Contineri aliqua re beteekent ook i) ingesloten of begrensd zijn door iets, b.v. oceano, 2) beperkt zijn tot iets, b.v. moenibus. \

^a) De hoofdbeteekenis van integer (z'w-TAG tango), waarvan ook de overige beteekenissen kunnen worden afgeleid, is: onaangeroerd, ongerept.

') Niet occosio opportnna, hona, pulchra, omdat in occasio reeds het begrip van gimstig ligt opgesloten. Daarentegen zegt men occasio praeclara, arnpta, tanta.

²) Evenzoo deesse officio ~ zijn plicht verzuimen, aan zijn plicht te kort komen, muneri = zijn ambt of bediening niet vervullen, rei publicae, het welzijn van den staat uit het oog verliezen, sibi, zich zelf te kort doen, nadeel doen.

³) Zoo zegt men potestatem alicuipugnandifacere, iemand een veldslag aanbieden, potestatem sui facere alicui 1) een gevecht aannemen, 2) iemand audientie verleenen, voor iemand te spreken zijn (ook sui convcniendi alicui potestatem facere).

Geen ongeluk 0/ ramp beleven, Nihil calamitatis (in vita) videre. (in het leven) ondervinden.

') Bcatitas en Iec. tit 11 do is door Cicero slechts op eene plaats (dc natu rn deorunt I 34, 95) en nog alleen bij wijze van proef gebruikt.

²) Dikwijls mng men een beeld, dat in het Nederlandsch door een werkwoord met een zelfst. naamwoord uitgedrukt wordt, in het Latijn alléén door een werkwoord teruggeven : b. v. cmicitiam jnngere, den band der vriendschap sluiten, religioncm laiefactare, het gebouw van den godsdienst ondermijnen, bellum exstingucre, de oorlogsfakkel uitdcovcn, libido conscdit, de storm van den hartstocht is bedaard, reinsias mem. nu nta cxcdcrat, de tar.d van den tijd had aan de gedenkteekens geknaagd.

') De eerste beteekenis van exercere is afmatten, geen rast laten. Vandaar overdrachtelijk: veel moeite veroorzaken, kwellen, b. v. fortitjia aliqnem vehe-menter exercet. En daarom is exercere de kunstterm voor elk handwerk, ambacht en in het algemeen voor eiken werkkring, waarin bestuur of toezicht gevorderd wordt: exercere agros, landbouw drijven, metalla, mijnen ontginnen, navem, reederij drijven, vectigalia, de tollen beheeren, voornamelijk van de pachters der rijkstollen [picblicani) •, is, qui exercet iiidicium, de voorzitter der rechtbank {praetor).

De wisselingen van het lot; de onbestendigheid, wisselvalligheid der fortuin.

Allerlei hachelijke voorvallen uit het leven.

Aan de wisselvalligheid van het lot onderworpen zijn.

Een afwisselend lot hebben.

Velerlei wisselingen van het lot te doorworstelen hebben.

Door wederwaardigheden zwaar beproefd worden.

Aan de slagen van het lot blootgesteld zijn.

Aan een ongelukkig lot prijsgegeven zijn.

Aan de onbillijkheid van het lot blootgesteld zijn.

Zich schikken of zich voegen naar zijn lot.

Iemand in het verderf storten.

In zijn verderf loopen, zijn verderf te gemoet ijlen, te gronde gaan.

Het op iemands ondergang toeleggen.

Iemand ten ondergang brengen, iemands ondergang bereiden, iemand ten verderve strekken.

Iemand van den ondergang redden.

') Vocare wordt ia verschillende uitdrukkingen gebezigd, b. v. in invidiam, in suspicionem, in dubium, ad exitium, in periculum vocare. In het passief dient het ter omschrijving van niet gebruikelijke passiva, b. v. in odium vocari = gehaat worden. Hetzelfde geldt van venire.

') Zoo wordt descendere dikwijls gezegd van datgene, waartoe men niet dan ongaarne overgaat.

^s) Ook poena praesens, onmiddellijke straf; pecunia praesens gereed geld; medicina praesens, snel werkend geneesmiddel; deus praesens, hulpvaardige god ; in rem praesentem venire, zich ter plaatse begeven, om de zaak in oogenschouw te nemen.

Welwillend jegens iemand zijn, | Benevolo animo esse in aliquem. welwillendheid jegens iemand j Benevolentiam habere erga ali-koesteren. ( quem.

^a) Evenzoo incomntodum accipere, nadeel lijden; naufragium facere, schipbreuk lijden.

') Daarentegen se convertere ad aliquem óf = zich tegen iemand (met vijandig oogmerk) keeren, óf = zijn blik met vertrouwen op iemand richten.

Zich bij, jegens iemand of jegens Bene, praeclare (melius, optime) iets verdienstelijk maken. mereri ²) de aliquo of de ali

') Het ontbrekende subst. wordt ook met animus omschreven in: animus inex-orahilis — onverbiddelijkheid, animus implacabilis = onverzoenlijkheid (maar placabilitas = verzoenlijkheid), animus (fides) venal is = omkoopbaarheid.

Iemand eene weldaad bewijzen.

Iemand met weldaden overladen.

Iemand door weldaden verplichten, aan zich verbinden.

Eene weldaad (ruimschoots) vergelden.

Dankbaarheid.

Iemand dankbaarheid verschuldigd zijn.

Iemand dank weten {imvendig).

Zich dankbaar jegens iemand betoonen [door daden), iemand erkentelijkheid bewijzen.

Iemand dankzeggen (met ivoorden), dank betuigen.

Op plechtige wijze (de Goden) dankzeggen.

Dankbaarheid verdienen.

Gelijk met gelijk vergelden.

Iets goed (rijkelijk) vergelden.

') Men lette op het menigvuldig gebruik van afficere: b. v. afficere aliquem admiratione, beneficio, exsilio, honore, iniuria, huidf. pien-i, supplicio. Van bijzonder belang is het passieve gebruik van afficere, b. v. affici admiratione, bewon-tlerd worden, gaudio, voltiptate, verblijd worden, dolore, smartelijk aangedaan ■worden, poena, gestraft worden.

') In den singularis staat inimicitia slechts, wanneer er spraak is van het abstracte begrip van het woord.

Hoc in te reprehendo (niet ob of propter earn rem!) i Vituperationem subire. J In vituperationem, reprehensio-f nem cadere, incidere, venire. , Exprobrare alicui aliquid (de ali-) qua re).

Nobilitari, clarum fieri, illustrari {niet het latere clarescere o/incla-rescere F)

Esse in honore apud aliquem. Honorem alicui habere, tribuere. Aliquem honore afficere, augere, ornare, prosequi.

') Kvenzoo zegt men : iemand verbeteren alicuius mores corrigere (niet aliquem corrigere /). iemand verstaan alicuius orationem of quid dient intellegere (niet alitptem intellegere /)

) Existiviatio is niet slechts actief het heoordcelen, maar ook passief het beoordeeld worden, de roep, gewoonlijk in goeden zin, ook zonder de toevoeging van bona, integra, magna.

') Daarentegen respicere ad aliquid (aliquem) = omzien (= achterwaarts zien) b.v. ad oppidum.

) Opus is niet werk in het algemeen, maar het bepaalde werk, waarmede men bezig is ; labor is de zwarigheid, last, vermoeienis, die aan krachtsinspanning verbonden is; vandaar is lahorare niet eenvoudig arbeiden, maar met inspanning van kracht arbeiden; opera is de (vele of geringe) moeite, die aan iets besteed wordt.

^a) Nervi in de eigenlijke beteekenis zijn spieren, pezen, niet zenuwen, welke de ouden niet kenden. Overdrachtelijk is nervi niet slechts kracht in het algemeen, maar ook in 't bijzonder = zielskracht, levenskracht, b.v. omnes nervos virtutis elidere, incidere, de zielskracht van den man, de mannenkracht geheel verlammen; ook = de zetel der kracht, de zenuw of ziel van iets b.v. vectigalia nervi rei pubb'eae sunt- nervi belli pecunia = het geld is de zenuw van den oorlog.

') Abuti is oorspronkelijk: opgebruiken, verbruiken, in volle mate gebruiken. Daaruit heeft zich de minder gewone beteekenis ontwikkeld: bovenmatig gebruiken, misbruiken — perverse, in temperanter, immoderate ut i.

Zich aan vadsigheid en traagheid ^ Desidiae et languori se dedere. overgeven. I Ignaviae ') et socordiae se dare.

⁸) Ruina beteekent instorting, val (ook overdrachtelijk b. v. ruina reipublicae — de val van den staat, ruinae fortunarum = verlies van vermogen), in plur. ook = het puin (d. i. alles, wat daar verbrijzeld ligt). Maar hetgeen wij bouwvallen, ruïne noemen (d. i. de overeind staande overblijfselen der muren) zijn pariefinae.

Severum imperium in suos exercere. In possessionem alicuius rei venire. Expellere aliquem domo, posses-sionibus.

') Let bovendien op: deducere coloniam = kolonisten overvoeren, eene volkplanting stichten; deducere naves — van stapel laten loopen (tgst. subducere = op het land trekken); deducere aduleseentes ad virum clarissimum = onder de leiding stellen van een groot staatsman; deducere aliquem de sententia — tot andere gedachten brengen; rem in eum loctim deducere ut = iets daarheen weten te leiden; de capite deducere (tgst. addere) = van het kapitaal aftrekken; deducere aliquem = iemand uit de provincie met zich naar Rome voeren.

A. De huiselijke zaken, de aangelegenheden o/quot; belangen van huis of huisgezin regelen, besturen, behartigen, leiden, verzorgen.

Een groot vermogen bezitten.

De huishouding goed (slecht) besturen, het vermogen goed beheeren.

De huishouding verwaarloozen, slecht huishouden.

Een oppassend, degelijk huisvader.

Streng gezag over de zijnen oefenen.

In het bezit van iets komen.

Iemand uit zijn huis, zijne bezittingen uitdrijven, verjagen.

Roerende goederen.

Grondeigendom.

B. Vermogen bezitten.

') Frugi is een dativus (van den ongcbruikelijken nom. frux), die adjectief geworden is. Vergelijk: bonae frugi esse = voor iets goed, dienstig zijn ; ad bonatn frugem se reciperc — zich beteren, tot rede komen.

') Men zegt niet habitare locum, slechts in het passief komt dit voor met dea nominativus der plaats. Daarentegen wel incolere Asiam of met de praeposities cis, trans, inter, propt', circum. Dit laatste werkwoord wordt van eene samenwonende menigte, het eerste van afzonderlijke personen gebruikt.

') Togatus is de Romeinsche burger 1) in tegenstelling van die geen Romein is, 2) in tegenstelling van soldaten (= het kleed in vredestijd), 3) in tegenstelling van tunicatus, dat in het bijzonder van de armere volksklasse gezegd werd, waarvan de gewone dracht de tunica (zonder toga) was, [tunicatus popellus Horat. Epist. 1, 7, 65).

^a) Daarentegen vestem dcponcre, kleederen afleggen, om ze niet meer te gebruiken.

') Het adiect. sodalis, in de beteekenis „gezellig, maatschappelijkquot; komt eerst bij latere schrijvers voor.

) Colloquutm is een gevraagd of toegestaan onderhoud in den zin van onderhandeling.

^!!) Habere aliquid sibi beteekent: iets voor zich behouden. Vandaar do bovenstaande formule van echtscheiding. Onverdrachtelijk zegt men ook schertsend: iuas res tihi habcto — pak je weg, (ons huwelijk is ontbonden).

¹) Te onderscheiden zijn assziesccre — zich gewoon maken, en assiiefaccre aliquem = iemand gewoon maken.

Negotii bene gerentes.

Negotium obire of exsequi.

N egotium (rem)conficere, absol vere. Negotia habere in Sicilia.

Contrahere rem of negotium cum aliquo.

Transigere aliquid (de aliqua re)

cum aliquo of inter se.

Nihil cum aliquo contrahere. Quaestui aliquid habere.

') Ook figuurlijk in den zin van (iets goeds of kwaads) op iemands rekening stellen, iemand iets te danken hebben, b.v. quod vivo, tibi acceptum refero.

⁹) Putare is rekenen, berekenen. In overdrachtelijken zin is het = meenen, gelooven, d. i. aannemen of vermoeden, dat iets uitkomt, gelijk. men het berekend heeft.

') De dienstplichtigheid begon met i* jaar, en duurde voor de equites tot het 45^ste) voor de pedites tot het 50ste jaar.

^a) Evocati zijn oudgedienden, die bij het uitbreken van den oorlog wederom onder het vaandel geroepen worden. Zij, wier goede diensten voorheen met landerijen enz. beloond waren (ieneficiarit) zagen zich verplicht andermaal in dienst te treden; aan de overige {voluntarii) stond dit vrij.

) Deze hulptroepen, veelal in de provinciën geworven, waren lichtgewapenden, vooral slingeraars ffunditoren j en boogschutters {sagittarii). Hunne taak was het onder anderen den strijd te openen, en met de ruiterij den verslagen vijand te vervolgen.

Iemand aan het hoofd van het leger plaatsen, iemand het commando of opperbevel toevertrouwen.

Stipendium ³) dare, numerare,

persolvere militibus.

Stipendia facere, merere.

Emeritis stipendiis.

^ Militia functum, perfunctum esse. / Rude donatum esse ³).

Milites mercennarii of exercitus

conducticius. Rem frumentariain compararc, lt; providere.

( Rei frumentariae prospicere. Frumentum providere exercitui. Frumenti vimmaximamcomparare.

') Tumultns is elk plotselipg dreigend krijgsgevaar, waarbij de geheele stad in de wapenen werd geroepen. Daarom heette een strijd met zulke ongeoefende soldaten tumultuari in tegenstelling van bclligerare (dit laatste alleen in hoogeren stijl).

^a) De soldij van een gewoon soldaat bedroeg 2 obolen (= 16 cent) daags, van een centurio 4, van een eques, indien hij zijn eigen paard had, 6 (= 1 drachme). Deze soldij werd door Caesar verdubbeld, en alle 4 maanden uitgekeerd.

') Oorspronkelijk van zwaardvechters, die tot teeken van volslagen vrijstelling of van verworven meesterschap een schermstok (= rudis) ontvingen.

⁴) Daarentegen intercludere hostibus itinerü, vins, den vijand de wegen, alle passen afsnijden.

') Modestia (van modus) is oorspronkelijk het maat houden ; derhalve is het J) bescheidenheid, gematigdheid, {tgs. aanmatiging); 2) zelfbeheersching, in 't algemeen zedelijkheid (verg. aaxpgoavvti); 3) in den soldaat bestaat het houden der ware maat in de gehoorzaamheid aan de krijgstucht.

') Defigere ook overdrachtelijk, b. v. defigere om nes euros, cogitationes in rei publicae salute; == alle zorg aanwenden tot, alle aandacht vestigen op het heil van den staat; mens hutni defixa est = de geefit is zonder verheffing.

Den oorlog ten einde brengen (door de kracht der wapenen en de nederlaag der tegenstanders).

') Agmcn quadratum. Voorop trokken naast elkander 3 kolonnen (= langwerpige vierkanten met gering front en diepte). Zij werden gevolgd door de bagage, waarachter wederom 3 kolonnen. De beide flanken werden gedekt door eene 3'lf on 4^de legerafdeeling, in schuinsche slagorde zoodanig opgesteld, dat het geheele leger veel geleek op een parallelogram, en dus naar vier zijden front kon maken.

') Ferre van het rooven van zaken, agere van het wegvoeren van menschen en dieren ((pspsiv xccl aysiv).

³) Het signum van het legioen was een gouden, zilveren of metalen adelaar met uitgespreide vleugelen ; elke kohort had daarenboven haar signum b. v. een wolf, paard, hond enz. De ruiterij had het vexillum d. i. eene kleine vierkante vaan van witte of roode kleur.

) Tcstttdo (eig. = schildpad) was 1) een dak uit de schilden boven het hoofd gevormd, terwijl de buitenste rij soldaten met hunne schilden de zijden dekten. Soms stonden 2 of 3 testudines boven elkander, om de muren te beklimmen ; 2) een houten loods met huiden gedekt, waaronder men den stormram liet werken [testudo arietaria) ; 3) eene beschutting der soldaten, die mijnen groeven, grachten dempten, enz. (testudo fossaria).

^s) Aries was een boomstam aan het dikke einde van een metalen ramskop (acumen, caput, cornu, rostrum) voorzien; hij hing aan touwen, en werd als eene schommel in beweging gebracht, om de muren te rammeien.

') In dativ. sing, en in plural, (ongebruikelijke casus van impetus) door inctirsio te vervangen.

') De triarii, de oudste en meest beproefde soldaten, maakten het derde gelid (de reserve) in de slagorde uit. Hunne centurie bestond slechts uit 25—30 man. Zij zaten op de rechterknie (genu dextro innixi) achter de beide eerste gelederen, namelijk achter de hastati en de principes; in geval deze ongelukkig streden en in nood verkeerden (laborare), sprongen zij op commando {surgite) op, en werden door de hastati en principes in hunne gedunde rijen opgenomen. De manipels stonden op deze wijze op drie gelederen geschaard:

triarii Q □□ □□ ODD Res ad triarios redit is ook een spreekwoord = de zaak is tot het uiterste gekomen.

') Orbis was een vierkante slagorde; waren de zijden langer dan het naar den vijand gekeerde front, zoo heette het turris, was het front langer dan de' zijden, latercuhis. Bij geringe troepenmacht werd ook wel eene ronde slagorde (globus) opgesteld.

^a) Ook andere vormen had cuneus b. v. dien van een vierhoek ; dus cuneus is elke aanvalskolonne, wier doel het is door de vijanden heen te breken.

^s) Onder phalanx verstaat men meestal eene dicht aaneengesloten krijgsbende, die hare schilden tot een testudo boven het hoofd had ineengeschoven.

') Ook figuurlijk in de beteekenis van hernieuwen, weder opwekken, b. v. refricare dolorem, inemoriam, dcsideritim; = eene oude wond openen, het gehengen van iets herroepen, de begeerte weder opwekken.

Gevangenschap moet men uitdrukken met servitns of condicio servitutis, captivum esse; want captivitas komt eerst later voor.

Exire, egredi in terram. Escensionem facere [van troepen), Portu, terra prohiberi.

Manus ferreas (in navem) inicere. In navem (hostium) transcendere. Navem capere, intercipere.

Landen, aanlanden (pan personen). Landen, aanlanden (van schepen). Het anker werpen, uitwerpen, laten vallen, ankeren.

Voor (ten) anker komen.

Voor (ten) anker liggen.

Aan wal gaan, landen.

Niet kunnen landen.

Een zeeslag leveren.

Een schip tot den strijd toerusten.

Een schip met de scheepssneb

doorboren, beschadigen. Een schip, een vloot in den grond boren.

Een schip aan boord haken. Een schip enteren.

Een schip kapen.

Zich in iets naar de bevatting of Ad intellegentiam communem of vatbaarheid ') van het volk rich- popularemaccommodarealiquid. ten, tot het volk afdalen.

') Captus in de beteekenis van bevattelijkheid, begrip komt slechts voor in ut captns est cum gen. b. v. serrorum. C'lpaiitas beteekent alleen (k¹ ruinue b. v. van een vat.

') Adumbrare is een kunstterm der schilderkunst = een omtrek maken, van iets eene schets maken, in de hoofdtrekken ontwerpen. Overdrachtelijk = iets slechts aanduiden. Het tegenovergestelde is exprimerc, kunstwoord der boetseer-kimst; vandaar overdrachtelijk = nauwkeurig, duidelijk schilderen, aanschouwelijk voorstellen, maar nooit ons uitdrukken.

) Sc aperire daarentegen beteekent: zich aan zijne zwakke zijde blootgeven, zich verraden = se indicare.

) Niet sententiam dicerc, dat beteekent: zijn stem uitbrengen (van senatoren) {sententiam ferre van rechters).

') Uti wordt in vele uitdrukkingen gebruikt, waardoor men niet slechts te kennen geeft, dat men iets bezit, maar ook dat men er gebruik van maakt, b. v. uti Tc/itis seamdis, adversis gunstigen, ongunstigen wind hebben, praesenti animo tegenwoordigheid van geest toonen, prrprtuu felicitate bestendig geluk hebben, auctoritate S7/a zijn gezag doen gelden, crudelitate zich wreedheid veroorloven, hona valetudine zich in eene goede gezondheid verheugen, eene goede gezondheid genieten, enz.

') Communicare (aliquid cum aliquo) beteelcent oorspronkelijk gemeenschappelijk maken. Hieruit vloeien de twee beteekenissen voort i. (wanneer men iets geeft) = iemand aan iets laten deelnemen, consilia-, 2. (wanneer men iets overneemt) = met iemand iets deelen, pericula. Ons mededeelen = berichten, kennis geven, heet dicere, trade re, narrare, exponcrc, certiorem facere.

) Omdat propositum in het classieke proza nog niet volkomen snbstantivum geworden is, mag het niet met een genetivus, adjectivum of pronomen verbonden worden.

') Het doel, de strekking van een boek, van een gedicht is: consilium, quo liber scripties est, quo canneti compositum est, of quod quis in libra scribendo, in cannino componendo sccutus est (niet consilium libri, carminis.')

') Te onderscheiden van ediscere, dat eenvoudig van buiten leeren beteekent ^!!) Prosequi wordt, vooral overdrachtelijk en met een ablativus verbonden, in vele zegswijzen gebezigd, b. v. prosequi alique?n honore, iemand met onderscheiding behandelen, verbis honorificis, iemand in eervolle bewoordingen zijne hoog achting betuigen, beneficiis, officiis, studiis suis, iemand weldaden, diensten bewijzen zijne belangstelling toonen, ominibus, votis, lacrimis iemand met zijne wenschen met zijne tranen vergezellen enz.

') Deze en de volgende zegswijzen zijn geschikt, om het ontbrekende passivum van obliTisci te vervangen.

Iets aan de vergetelheid onttrek- Aliquid ab oblivione vindicare. ken, ontrukken.

- i Bij Cicero is constructio en stmctura de rhetorische woordschikking, die de woorden plaatst, zooals de nadruk {vis, pondits), de welluidendheid (uumems) ea de sierlijkheid (ornattis) het vorderen.

') Verb tun dcrivare beteekent slechts ; van gebruikelijke woorden nieuwe vormen, b. v. door achtervoegsels, als van At reus Atridcs.

') Niet titulus, dat bcleekent 1) opschrift (op standbeelden, grafzerken enz.) en 2) een bordje aan een huis dat te keep of te huur staat.

') Niet lector = een (vaste) voorlezer, getrouwe lezer, ook iemand, die zich nogal met lezen bezig houdt. Zoo beteekenen de woorden op tor, trix niet iemand, die ééne handeling verricht, maar die eene gewoonte heeft, die dikwijls handelt b. v. mercator = groothandelaar, stmctor = metselaar, calumniator == die dikwijls lastert, enz. ; zij kunnen echter ook een persoon beteekenen, die door ééne handeling vermaard is, b. v. creator hidits urbis, Romnliis ; servator Grae-ciae (Themistocles) enz.

Spreekt men van ééne handeling, zoo zegge men dus niet audit ores, maar audientes, of ii gui aiaiin ut,

) Men zegt ook: effusa fuga = wilde vlucht, eff2isisumptits, overdreven, dwaze uitgaven.

) Zoo zegt men ; consnrtiido callum ülnfuxit ^tomacJio uico, de gewoonte heeft mij ongevoelig gemaakt. Callum is eigenlijk = eelt.

5. Moed. Moedeloosheid. Kleinmoedigheid. Opgeblazenheid. Hoogmoed. Overmoedigheid. Aanmatiging. Trotschheid.

) Desperare wordt met de geconstrueerd, met dea, accusativus in de beteekenis r niet meer op iets rekenen b. v. reditum, pacem, of ook met den dativus, bijzonder met stbi, suis rebus, saluti, forUinae shae. Desperatus = vertwijfeld^ hopeloos.

') Pectus wordt slechts hier en daar in enkele verbindingen figuurlijk aangetroffen, (b. v. toto pectore co git are = met gespannen geest denken, toto pectore tremere — tot in het diepste van zijn hart sidderen). Daarom vervange men het door animus.

^s) Cor wordt slechts in deze zegswijze overdrachtelijk gebruikt; in de plaats treedt animus.

) De hoofdbeteekenissen van fides zijn; a. i) het geloof, dat men schenkt of bij anderen vindt; 2) datgene, waarop het geloof steunt: a) de geloofwaardigheid, oprechtheid, verzekering van iemand, b) de betrouwbaarheid of geloofwaardigheid van iets; B. 1) het vertrouwen, het krediet, dat men schenkt of geniet; 2) datgene, waarop het vertrouwen steunt: a) de eigenschappen van iemand: trouw, eerlijkheid, plichtsbetrachting, nauwgezetheid, b) het gegeven woord, de belofte, het vrijgeleide, de waarborg; C. de bescherming, de bijstand, die men bij iemand hoopt of vertrouwt te zullen vinden.

') Odium is de haat, dien men iemand toedraagt wegens eene ware of vermeende beleediging; invidia is l) afgunst, nijd; 2) haat, vooral warneer hij uil afgunst, wangunst enz. ontstaat.

') Ulcisci aliquem beteekent ook: iemand (een beleedigde) wreken, voor iemand wraak nemen, iemand voldoening (= genoegdoening) verschaffen.

Iemand in eene hinderlaag lokken.

Zich in hinderlaag leggen.

Iemand met den dood, met het kruis en de foltering, met oorlog bedreigen.

Iemand met vuur en zwaard bedreigen.

Met oorlog, moord dreigen ²).

ebruiken.

Iemand geweld aandoen.

Tegen iemand gewelddadigheden plegen, hem gewelddadig dooden.

Geweld met geweld keeren, te l , ,,

^ö \ Vim vi depellere.

keer gaan, van het recht van zelf- ^ , _r ,

⁰ ' . ) Vi vim illatam defendere.

verdediging gebruik maken. (

Eene hinderlaag leggen.

Iemand eene hinderlaag leggen,

lagen leggen, hem belagen.

Iemand in hinderlaag leggen.

') lien zegt ook: offendere caput, pedcm, zich het hoofd, den voet enz. stooten, zich daaraan bezeeren ; pedem offendere ad lopidem, den voet aan een steen stooten; offendere aliquem imparaiiim, iemand aantreffen, die daarop niet voorbereid is.

) Maar dreigen = nabij zijn, voor de deur staan is impendire, imminere, instare b. v. bellum imminet. Dreigen = zich laten aanzien is riderI met den Inf. fut. (gewoonlijk zonder cssé)h.\-. coniuratio rem pnblicam perversura videtnr, de samenzwering dreigt den staat omver te werpen of het laat zich aanzien, dat de samenzwering enz.

) Simulare = doen alsof, maar dissimulare, doen alsof niet. Quae non sunt, Simula, quae sunt, ca dissimulantur.

) Let tevens op salvi: legibus zonder eenige wetschending, sali'a fidc behoudens het gegeven woord.

) Officium beteekent A. elke zedelijke verplichting of plicht, die de menschen JEGENS ELKANDER te vervuilen hebben, alsmede de getrouwheid daaraan. Dientengevolge is officium i) tegenover de overheid: onderdanigheid, dienstvaardigheid, gedienstigheid, eerbewijzing; 2) tegenover de medeburgers zijn het beleefdheden, hoffelijkheden, liefdediensten, B. het ambt, de bediening, waarvan men de plichten te vervullen heeft, b. v. officium maritimum — zeedienst.

') Zoo mag agere in de beteekenis van: eene handeling doen zonder voorwerp of bijwoord slechts in infin. en gerundium gebruikt worden.

De harten met de vreeze Gods vervullen.

De toehoorders met godsvrucht vervullen.

De liefde tot den godsdienst in de harten uitdooven.

Den godsdienstigen zin of de godsdienstigheid geheel vernietigen.

Het gebouw van den godsdienst ondermijnen.

Het volk door den godsdienst in zijne macht houden.

Iemands geweten in twijfel brengen, een gemoedsbezwaar bij iemand doen ontstaan.

Een gewetenszaak, een gemoedsbezwaar van iets maken, in iets vinden.

Iemands geweten vindt bezwaar in iets.

Gewetenloosheid.

Een vreemden (= uitheemschen) eeredienst, godsdienst aannemen.

Een nieuwen godsdienst invoeren.

') Religio beteekent subjectief eerbied voor, liefde tot, gelicchtheid aan het heilige, godsvrucht, godvreezendheid, godsvereering, eeredienst, en bijzonderlijk teederheid en nauwgezetheid van geweten, gemoedsbezwaar; objectief is religio het voorwerp van godsdienstige vereering of afkeer, dus zoowel het heilige, het heiligdom, de heilige plaats, als het onheilige, de zonde, de vloek, vooral hetgeen het geweten bindt b. v. verplichting, eed.

De overtreding der godsdienstige gebruiken verbieden, op straffe van door een vloek getroffen te worden, die door geene boete kan weggenomen worden.

Insitas (innatas) Dei cognitiones habere.

Omnibus innatum est et in animo quasi insculptum esse Deum.

Natura in omnium animis notionem Dei impressit.

Impietas.

Qui Deum esse negat.

Superstitio mentes occupavit.

Superstitione imbutum esse.

Superstitione teneri, constrictum esse.

Superstitionem funditus tollere.

Superstitionem radicitus of peni-tus evellere.

Formidines.

lusiurandum dare alicui.

Ex animi mei sententia iuro.

lureiurando aliquem astringere. lureiurando ac fide se obstnngere,ut. lureiurando teneri.

lusiurandum (religionem) servare,

conservare.

Periurium facere ; peierare.

Sacramcntiim di.ere alicui en apu / ah'qnrrn, voor iema'.ul of in iemands handen den krijgseed afleggen (van soldaten).

Het formulier of vastgestelde gebed voorzeggen (opdat anderen hel zouden volgen of nazeggen).

Bewaart een eerbiedig stilzwijgen (eigenlijk: spreekt geen onheilig of onheilspellend woord).

Tot de vervulling van zijne gelofte verplicht worden, zijn wensch in vervulling zien gaan (en daarom gehouden de gelofte gestand te doen).

Grates, laudes agere dis immor-

talibus.

Testari deos.

Contestari deos hominesque.

Dis bene iuvantibus,

Quod Deus bene vertat!

Quod di immortales omen avertant! Quod abominor ! (procul absit!) Di prohibeant, di meliora!

Quod bonum, faustum, felix fortu-

natumque sit.

Precari alicui bene (male) of omnia bona (mala), salutem.

Vota facere, nuncupare, suscipere,

' concipere.

Vota solvere, persolvere, reddere..

Voti damnari, compötem fieri.

') Puhnnar is een rustbed met kostbare kussens, waarop de goden werden geplaatst, en hun spijzen werden voorgezet (= lectisternium).

^s) De alites gaven den wil der goden te kennen door de hoogte, de richting en de wijze hunner vlucht, de oscines (van os en cano) door den toon der stem en de plaats waar zij zich lieten hooren.

^v) Ars beteekent i) het stelsel der wetenschap, de theorie of de regelen der kunst; 2) de vaardigheid in de toepassing der theorie; 3) eene afzonderlijke wetenschap of kunst.

^a) Littera — een letter b. v. litteram nullam reliquit, ad me misit. Litterae = 1) letters; 2) het schrijven, de brief; 3) boeken, geschriften, Graecae de philo-sophia litterae; 4) het schrijven van boeken; 5) letterkunde, Graecas litteras discere ; 6) wetenschappen ; quot;) wetenschappelijke ontwikkeling, erant in eo plurimae litterae.

⁸) Florere is overdrachtelijk schitteren, uitblinken b. v. familia viris fortis-simis floruit.

*) Zoo wordt iacêre figuurlijk gebruikt, niet slechts van hetgeen verwaarloosd is of veronachtzaamd wordt, maar ook, evenals frigire, van personen, die in den staat alle macht en invloed verloren hebben.

') Solidus oorspronkelijk = vast en dicht, massief, gedegen, b. v. marnior solidum — massief marmer, terra solida = vaste aarde, dan overdrachtelijk = duurzaam, blijvend, echt of onvervalscht, b. v. solida lans, utilitas.

') Niet in sucum et sanguinum convertere, omdat sucus et sanguis overdrachtelijk zooveel als ons „kracht en levenquot; uitdrukt, b. v. omnem sucum et sanguinem amisisse.

') Niet frui, dat slechts gebezigd wordt, wanneer er werkelijk spraak is van genot, behagen en bevrediging, b. v. voluptate, otio frui.

') De verbinding van crasstcs (= dik, plomp) met Minerva {— de Wijsheid) is een ó£v[ico(iov of schijnbare dwaasheid, maar waardoor aan het natuurlijk, gezond verstand met scherper ironie de voorrang boven onverstandige geleerdheid wordt toegekend.

⁹) Zoo beteekent umhra, umbracula, oru/n en het adjectivum umbratïlis (vgl. bl. 165 vita umbratilis) de teruggetrokkenheid waarin de mannen van studie leven, in tegenstelling van sol, lux fori of forensis, die van hun openbaar optreden gebezigd worden, b. v. procedere in solem. «*

) Het Nederlandsche : bij voorbeeld moet niet vertaald worden door exempli causa, dat slechts in verbinding met een verbum {ponere, afferre, proferre, nominare enz.) voorkomt (= bij wijze van voorbeeld: om tot voorbeeld te dienen iets aanhalen, noemen enz.). Verbi causa (gratia) wordt slechts gebruikt, wanneer men tot veraanschouwelijking van een algemeen geval één enkel willekeurig gekozen voorbeeld aanvoert.

Zich aan de wijsbegeerte, aan de Seconferreadphilosophiam,adphi-studie der wijsbegeerte wijden. losophiae of sapientiae studium. Zich op de wijsbegeerte toeleggen. Animum appellere of se applicare

') Het adject, wijsgeerig ontbreekt in het Latijn; in de plaats staat de genet. philosophiae, philosophorum of philosophandi of wel in, de philosophia.

onderwijzen, met iets bekend maken, b. v. animum honestis artibus, inzonderheid van hen, die slechts eene geringe of oppervlakkige kennis verkregen hebben.

1 Sequitur Sequitur {niet ex quo seq.!) ut. Ex quo, ita efficitur ut of acc. c. inf.

Een besluit uit iets trekken, een gevolg uit iets afleiden.

Scherpzinnig besluiten of eene scherpzinnige gevolgtrekking afleiden.

De gevolgtrekking bewijst, toont aan.

Het syllogisme of de sluitrede.

De premissen of eerste stellingen — de gevolgtrekkingen.

De drogreden, bedrieglijke redeneering, het sophisme.

Als zeker zij vooropgesteld.

⁴) Het kunstwoord voor een der termen van het syllogisme is propositie, en in het bijzonder heet de eerste term of de algemeene waarheid propositie maior, de toepassing daarvan of minderterm propositie minor, het gevolg conclusio.

') Disputare wordt bijna uitsluitend van wijsgeeren gebruikt, terwijl disserere iets uiteenzetten, ontwikkelen, zoowel van den wijsgeer als van den redenaar geldt. Het niet klassieke dissertatie worde door disputatie vervangen.

De zaak pleit voor zich zelf (voor mij bij u), behoeft geen betoog. De (betwiste) zaak is afgedaan.

Iemand, iets wederspreken; tegen Dicere contra aliquem of aliquid iemand, iets pleiten. (niet contradicere alicui!)

14. Afzonderlijke wetenschappen. (Geschiedenis. Fabelleer. Tijdrekenkunde. Aardrijkskunde. Wiskunde. Natuurkunde. Sterrenkunde.)

De Romeinsche geschiedenis (= de feilen zelf, iv a ar uit de geschiedenis bestaat).

De geschiedenis (= het verhaal zelf der feiten of het werk zelf).

De Romeinsche geschiedenis (= het verhaal, de behandeling der feiten).

De Romeinsche geschiedenis {zoover zij op de overlevering of op het geheugen steunt).

Een geschiedkundig werk schrijven.

De Romeinsche geschiedenis schrijven.

Geschiedschrij ver.

De geschiedboeken openslaan.

Het is ons overgeleverd, wij weten uit de overlevering of uit de historie.

Men verhaalt.

De geschiedenis heeft opgeteekend, verhaalt ons.

In de geschiedenis lezen wij.

Evolvere historias, litterarum (veterum annalium) monumenta. Memoriae traditum est, memoriae (memoria) proditum est (zonder nobis!)

IApud rerum scriptores scriptum est, scriptum videmus, scriptum lêgimusApud rerum scriptores scriptum est, scriptum videmus, scriptum lêgimus (zie noot bl. 130).

') Daarentegen res Romana = het Romeinsche staatsbestuur, de Romeinsche staat. ^a) Hisiorictis beteekent ook geschiedkundige, kenner der geschiedenis. Als adjec-tivum gebruikt het Cicero slechts in tegenstelling met oratorius, b. v. genus his-toricum, de historische stijl.

') Daarentegen herons episch, benevens epiens, b. v. versus herons — de dacty-li^che hexameter, pes heróns, de dactylus, carmen epicnm enz.

¹) Bij lateren kreeg astrologus, astrologia de beteekenis van sterrenwichelaar, sterrenwichelarij, en werd astronomia, astrononms voor sterrenkunde, sterrenkun-dige gekozen. Ter vermijding van dubbelzinnigheid mag dit gebruik gevolgd worden.

Alicuius laudes versibus persequi. 1 Alicuius laudes (virtutes) canere ¹ (niet canere aliquem!)

De fabeldichter.

In dichterlijke vervoering, verrukking komen.

Bezield, verrukt.

Een gedicht, een vers met de passende gebaren voordragen.

Een gedicht luid en nauwkeurig of met uitdrukking voorlezen.

Een gedicht voordragen {met uitdrukking in de stem).

Een gedichtzonderkunst, een onbeschaafd, onhebbelijk gedicht.

Zich aan de dichtkunst wijden.

Zich als dichter onderscheiden, als zoodanig uitmunten.

Iemand bezingen, in verzen verheerlijken.

Iemands daden in verzen verheerlijken, verheffen.

') Tragicus, comicus als adjectiva beteekenen : in het treurspel, blijspel voorkomend, b. v. Orestes tragicus, Orestes in het treurspel, sencx comicus, de oude in het blijspel. Een grappenmaker, lachebek heet (homo) ridicutus, comisch, kluchtig ridiculus.

Symphonia canit.

Acroama.

Modi.

Modos facere.

Numerus, numeri.

Ars pingendi, pictura.

Ars fingendi.

Signa et tabulae (pictae).

Simulacrum e marmore facere.

Statuas ¹) inscribere.

Fabulam docere (SiScLayisiv) (taak van den dichter self) {tgst. fabulam discere = een stuk bestu-deeren, van den tooneelspeler). Fabulam agere {van den tooneelspeler).

Ut ait Homerus {?iiet canit!) Numerus poëtice vinctus.

Artem musicam discere, tractare.

Nervorum et tibiarum cantus. Vocum et fidium cantus.

Docere aliquem fidibus.

Eidibus discere.

Eidibus canere.

Fellere nervos in fidibus.

^ Tibias inflare.

\ Tibiis of tibia canere.

Ad tibiam of ad tibicinem canere. (Homo) symphoniacus.

) Ook figuurlijk van de rol, die iemand in het leven speelt; hetzelfde geldt van partes suscipere, sustinere, dare, tribuere alicui, defcndere of (volhouden). Wen kan ook persona (eigenlijk masker, momaangezicht) gebruiken, b. v. ƒ alicuius gererc, ferre, tenere, sustinere iemands rol spelen, hem voorstellen, personam suscipere of inducere, eene rol op zich nemen, personam tueri, eene rol volhouden, personam alicui imponere, iemand eene rol laten spelen. Vandaar beteekent persona overdrachtelijk de persoonlijkheid, het eigen karakter van iemand, of concreet een persoon van bepaalden stand of rang. Nooit staat het eenvoudig voor ons woord persoon, wanneer getallen worden opgegeven b. v. drie personen waren aangewezen = tres (homines) ader ant.

In de redekunst of in de welspre- Dicendi praecepta tradere. kendheid onderricht geven.

^IJ Vandaar faniiliani ducere figuurlijk: aan het hoofd staan, de voornaamste zijn b. v. in iure civili.

) Dicere apud populum, milites enz., wanneer het volk enz. officieel, coram populo enz., wanneer het toevallig vergaderd, is.

') Niet stilus = de schrijfstift der ouden (vandaar stilum vertere == het geschrevene uitstrijken); overdrachtelijk beteekent het 1) het schrijven, het stellen b. v. stilus optirmis est et praestantissimus dicendi effector et magister het schrijven is de beste oefening voor den redenaar, 2) de pen of het eigenaardige karakter van den stijl eens schrijvers, dus de stijl hem alleen eigen.

⁸) Naar den inhoud behooren de redevoeringen tot het genus deliberativum (avfifiovXivTixov], tot het genus iudiciale (SlkccvlkÓv) of tot het genus de/nonstra-tivum (émSsiv.tLKÓv.)

³) Daarentegen oratio fluit 1) de taal is zonder kernachtigheid, 2) zonder welluidendheid.

') Niet dives, dat door Cicero bijna nooit overdrachtelijk en anders dan van personen gebruikt wordt.

') Zoo wordt persequi meermalen gebruikt in den zin van: iets mondeling of schriftelijk nauwkeurig behandelen, beschrijven b. v. alicuius vitatn, alicuius lande s versibus, res Hannibalis.

) Daarentegen eene redevoering voor zich zeiven lezen, of ook aan anderen enkel voorlezen orationem lagere, luid en nauwkeurig lezen recitare.

-) Clmtdicare wordt meermalen figuurlijk gebruikt = op losse schroeven staan, geen steek houden, b. v. amicitia claudicat, aliquid in orationc claudicat.

') Men zegt respondere ad aliquid o{ alicui rei, (\och. \mmei alicui; dicere alicui (niet ad aliqttem!) tot, aan iemand zeggen; scribere ad aliquem (min gewoon aliciti) aan iemand schrijven.

') ^Constituere rem. ptcblicam dicuntur, qui legibus aliisque rationibus mnlis rei publicae ingravescentibus medentiir.quot; Ernesti clav. Cic. Vgl. tres viri ret publicae constituendae.

Iemand van jongen, nieuwen adel Homo novus. (uil een geslacht, ivaarvan niemand voor hem een curulisch ambt d. i. het comtdaat, de praetunr, censuur, dictatuur enz.

i) De rang van senator; 2) de senaat (= de gezamenlijke senatoren, als een afzonderlijken stand uitmakende, in tegenstelling van andere standen).

tot den plebejischen stand. Een uit den grooten hoop. De heffe des volks, het grauw. De allerlaagste stand is die der slaven.

Ordo equester (splendidissimus). Summo loco natus.

Nobili, honesto, illustri loco of

genere natus.

Humili, obscuro loco natus. ! Humilibus (obscuris) parentibus natus.

Infimo loco natus.

Equestri loco natus of ortus. Summi (et) infimi.

Homines omnis generis.

Homines omnium ordinum et

aetatum.

Homo plebeius, de plebe.

Traduci ad plebem.

Transitio ad plebem.

Unus de of e multis.

Faex populi, plebis.

Infhna fortuna of condicio ser-vorum est.

') Zoo wordt gradus dikwijls overdrachtelijk gebruikt b. v. gradus honoris, gloriae, aetatis enz., en wordt ook met de werkwoorden verbonden, die in het beeld van trap, ladder passen, als ascendere, efferri, collocari, consequi, pervenire, praecipitari enz. Nochtans noemt men den hoogsten trap (= het toppunt) van aanzien slechts summa auctoritas.

Zoo wordt lex dikwijls met werkwoorden verbonden, die aan menschelijke handelingen ontleend zijn.

Bemind, invloedrijk zijn.

Politieke invloed.

Veel invloed hebben.

Invloed verkrijgen, verwerven. Bij, op iemand invloed krijgen.

Iemands invloed verzwakken.

Zich verheffen of vooruitkomen door den val van iemand.

In lege scriptum est of enkel est. Leges scribere, condere, consti-tuere {niet dare!) ²).

I Legum scriptor, conditor, inventor. ƒ Qui leges scribit {niet iegurn la tor!) In legem iurare.

Lege teneri.

Ea lege, ut. . .

Aliquid contra legem est.

Acta rescindere, dissolvere.

) In zoover zij ongestadig is, licht gewonnen en licht verbeurd wordt. Oorspronkelijk in aura de zacht waaiende wind.

¹ Daar het Latijn geen bijvoegelijk naamw. voor politiek heeft, moet het met res publica of met civilis omschreven worden. (Zie bl. 198).

I) Deferre — iemand iets aanbieden, opdragen wordt ook met ad, deferre — iemand iets ter kennis brengen, bij iemand aangeven wordt altijd met ad geconstrueerd.

') De woorden tyrannies, tyrannis, tyrannicus, tyrannice worden zelden, gelijk in het Grieksch, in den zin van onwettig heerscher, koning enz. gebruikt, maar wel in de latere, ook bij ons gewone beteekenis van despoot of dwingeland, despotisme, despotisch, gebruikelijker zijn echter de echt Latijnsche woorden rex, domimts, dominatio, imperium, regius, of zoo op de wreedheid klem gelegd wordt, dominus saevus, crude lis et superha dominatio.

Eigenmachtig, willekeurig, despo- Regios spiritus sumere. tisch beginnen te regeeren, den hoogen toon van den despoot aanslaan.

hoogmoed fnuiken. I Regios spiritus reprimere. De vrijheid terugkrijgen. Libertatem recuperare.

Den staat van de dwingelandij Rem publicara in libertatem vindi-bevrijden. care a of ex dominatione.

') Vectigal is indirecte belasting; soorten daarvan zijn: decumae, de tienden van het veldgewas, scriptura, weigeld, portorium, havengeld enz. Tributum is directe belasting of inkomstenbelasting.

) Bij het ambire werd de candidaat door een slaaf {nomenclator) vergez3ld, die hem de namen der burgers moest influisteren; want ieder burger moest bij zijn naam gqpoemd en de hand gedrukt worden.

') Bij de stemopneming werd onder den naam van den candidaat een punt gezet, zoo dikwijls hij op een stemplankje (tabella) voorkwam. Vandaar omnc punctum ferre = algemeen bijval vinden, ieders goedkeuring wegdragen, zooals in het vers van Horatius: Omne tulit functum, qui miscuit utile dulci.

') Appellare aliquem wordt in deze beteekenis slechts gebruikt in het rechtswezen, en in de aanspraak te, vos appcllo.

') Daarentegen senatum legere, de lijst der senatoren oplezen (van den censor). De eerste op de lijst heette princeps se nat us.

') Edicere is de vox propria van de openbare afkondigingen en verordeningen der overheidspersonen.

¹) De voorzittende consul liet den senaat uiteengaan met de woorden nihil vos moror, patres conscripti, ik houd u niet langer op, senatoren, gij kunt gaan. Nihil moror beteekent in de omgangstaal l) ik wil niet weten van; ik geef er niets om, (c. acc.) 2) ik heb er niets tegen dat, mijnenthalve mag (met acc. c. in/).

) In het respondere, cavere en agere bestond hoofdzakelijk de praktijk der rechtsgeleerden.

') Eerst ten tijde der keizers wordt hij advocatus genoemd. Voor dien tijd was advocatus een rechtskundige vriend, die door raad bijstond, en door zijne tegenwoordigheid bij de terechtzitting den beschuldigde steunde {adesse alicui), maar zelf niet pleitte.

') Tabulas piiblicas corrumpere, commutare = openbare oorkonden vervalschen, indicium commutare = het protocol vervalschen.

^!) Geldafpersing wordt anders vertaald violenta exactio pecunia rum of door omschrijving met een werkwoord (per vim capcre pccunias enz.) uitgedrukt.

') Men zegt ook; purgare aliquid zich van iets zuiveren, zich wegens iets rechtvaardigen; se alicui purgare de aliqua re zich bij iemand wegens iets rechtvaardigen; alicui purgattim esse, in iemands oog gerechtvaardigd zijn.

-) Het ontbrekende passief wordt aangevuld door expiari b. scelus supplicio expiatum est de snoodheid is door straf geboet (zie bl. 149).

') Ook wel vitam of salutem of aliquem deprecari ab aliquo ; want deprecari beteekent l) iets (dreigends) door bidden trachten af te wenden, 2) iets (dat in gevaar \ erkeert) door bidden trachten te behouden b. v. paccm.

^J) Tabula beteekent hier teekening. Het beeld is genomen van een schooljongen, die in afwezigheid des meesters allerlei zit te teekenen, maar bij diens komst de handen in veiligheid brengt.

Abalienare 58	aes alienum 83	se aperire 56*
se abdicare 214	aestas 28	apparatus belli 90
abesse 19	aestus 15. 17	non apparere 32
abhorrere 181	aetas 25. 36. 179	appellare 215*
abrogare 202*. 214	affectio animi 132	appelli 109
absolutus 180	afficere 59* 132*	appropinquare 24
abuti 68*	ager 84	apud—coram 187*
accepimus (wij weten) 178*	agere (op het tooneel) 184.	aqua 15
acceptum referre 82*	1S5	aquae ductio 13*
accipere in bonam partem	— (in het recht) 218	arbitris remotis 76
128	— (niet absoluut) 156*	arbitrium 49. 57
accipere (lijden) 56*	aggredi ad 45	arbor 14
accipere (onthalen) 74	quid agis? 77*	ardor 17 142
acclamare 184	agitur aliquid 53	aries 96*
accuratus 186*	agitur cum aliquo 44	argentum 81
accusatio 221	agmen 92. 93*	argumentum (bewijs) 174.
acies 98	agricultura 85	175*
acies fig^-. 33. 110	alere equos 85	— (onderwerp) 183
acquiescere 63*	alienare 58	— (stof) 193
acroama 183	amatus 32*	arma 86. 89
acta 203	ambages 187	ars (kunst) 181
rem actam agere 67	ambitio 212*	— (stelsel) 173
actio (voordracht) 192	ambulare 77	— (theorie) 162*
— (in het recht) 221	amicitia 60. 106	— (wetenschap) 163
actor 185	amicitiam iungere 51*	artus 32
actum est 43*. 138	amor 141	aspectus 18. 32. 190
adamasse 141. 163	ancora 108	assidere 40
addicere alicui 162	angor 136	assuefactus 79*
adduci 50. 117	angustiae 44. 84	assuescere 79*
adesse alicui 54	angustius valere 127	astrologus 180*
— animo 110. 138	anima 35. 42	attendere 110
aditus 77	animadvertere 33*. 223	auctor 129
admirabilia 142	animata 13	— rerum 178
admiratione affici 142*	animus 58*. 110. 118. 119.	auctorem esse ut 118
adumbrare 112*. 189	132. 136. 166	auctoritas 61. 170
adventus 22	annales 179	audientes 131*
advocatus 220*	annona 85	audientiam facere 77* 187
aedificator 84	annotare librum 130	bene audire 65
aegre ferre 134, 146	annus 27. 37. 38	audire, auditorem esse 172
aegritudo 135	ansa 50	augur 162
aegrotus 40*	antiquare (legem) 202	augurium 162
aequus animus 138	antiquius 142	aura 203*
aer 15. 35	antiquus 25	auris 30. 32.