Opus in vestram, Auditores Optimi, utilitatem conscri-ptum boni volentes accipite. Nullam prsetermisimus curam, quominus in eo sinceram Ecclesiae doctrinam sancte religio-seque propositam habeatis. Eam vero methodum sectari conati sumus, qua duplicem ex his institutionibns fructum per-cipiatis, penitiorem scilicet intelligentiam principiorum fun-damentalium Theologise Moralis, simulque aptitudinem ad materias particulares sive audiendas, sive etiam per vos ipsos perscrutandas. Quern in finem, per totum tractationis de-cursum, et partibus logice distribuendis, et rebus ipsis perspicue exponendis, et veritatibus prsecipuis solide de-monstrandis, jugiter pro viribus studuimus; praeterea ssepe (immo ssepius quam par fuisset, alicui fortasse videbitur) auctores classicos quoad verba citavimus, non solum ut sen-tentiis pondus accederet et explicationibus claritas, sed etiam uttantorum magistrorum lectioni assuefiatis, animum-que inde concipiatis illos deinceps, in qiiBestionibus saltem difficilioribus, adeundi.

1. Theologia proprie dicta, ut a philosopliia distinguitur, Definitio. est scientia fidei, seu religionis revelatas. Continet autem religio revelata veritates theoreticas, ut mysterium SS. Trini-

tatis ; instituta qucedam perpctua et fundament alia, ut sunt Ecclesia, ejus potestas et forma regiminis; leges practicas observandas et auxilia adhibenda ad vitam seternam conse-quendam. Scientia veritatum quae sunt tlieoreticse et Institu-torum quae diximus perpetua et fundamentalia, vocatur theologia dogmatica; scientia autem legum practicarum quae sunt observandas, nee non auxiliornm quae adhibenda sunt, vocatur theologia moralis. Definiri ergo potest theologia moralis :

« Legum et mediorum quihns homo in suis adionihus diri-gitur et adjuvatur ut juxta Dei ordinationem vivat et ad salutern perveniat, scientia revelationi innixa. gt;

2. Ex qua definitione colligitur quomodo theologia moralis Distinctio a differat tum a philosopliia morali, tum a jure canonico, litur-

Philosophia a) A philosophia morali differt theologia moralis imprimis ^mora ratione principii cognitionis quod in philosophia est solum lumen naturale rationis, in theologia vero est supernaturale lumen revelationis ; dein ratione objecti quod in theologia latius patet quam in philosophia; theologia enim multa com-prehendit quse, utpote positiva supematurali revelatione naturalibus addita, a philosophia nullo modo attingi pos-sunt.

ralis tum aliis titulis qui unicuique sunt obvii, tum prsesertim ratione respedus sub quo objectum aliquando commune con-sideratur; nam in jure canonico, liturgico et civili explicatur in specie qusenam sint regulsejuxta quas exterius regitur Ecclesia, sacra peraguntur et societas civilis gubernatur, dum, hisce suppositis in theologia morali inquiritur generalius an et quousque esedem regulse sint obligatorise et in conscientia observandse.

ïheolqgia c) Tandem a theologia ascetica et mystica differt theologia aseetica. _m01._a^_s rationc materia et finis. Moralis enim theologia ver-satur circa leges et media necessaria ad christiane vivendum; theologia autem ascetica et mystica disserit de consiliis et vlis sublimioribus ad perfectionem acquirendam; praeterea theologia moralis sistit ordinarie in intellectus illustratione, dum theologia ascetica et mystica ulterius tendit ad motio-nem affectuum.

3. Sunt itaque theologia moralis, jus canonicum, litur-gia, theologia mystica scientise diversse ; quia tarnen non parva habetur inter easdem affinitas, non semper accurate observantur uniuscujusque limites; tractari videlicet solent in theologia morali plures qusestiones quse stricte pertinent ad jus canonicum, liturgiam, theologiam mysticam; et in bis vicissim alise qusestiones non paucse attinguntur qua; ad theologiam moralem essent remittendse.

4. Quoniam theologia supernaturalis est scientia fidei, seu scientia veritatum revelatarum, sub eo formali respectu sub quo sunt revelatae, fons proprius ex quo theologus sua argu-menta desumere debet, est verbum Dei revelatum. Dei autem verbum revelatum custoditur ab Ecclesia et continetur in Scriptura et traditione; Scriptura ergo et traditio duo simt.

5. Nostrum non est in praesenti ea demonstrare atque evol-vere quse generatim de locis theologicis sunt tenenda (1). Ea autem quae theologiee morali suntpeculiaria videri debent fuse expositain erudita Zachariae dissertatione prolegomena, ex qua illas animadversiones hie subjicimus quae nobis momenti majoris videntur.

6. Sacra Scriptura et regulas morum tradit, et exempla vite g Scriptura. refert. Quantum ad regulas morum, bene semper a theo-

logo distinguantur ilia quae rigorose praecipiuntur ab iis quae proponuntur per modum consilii (2); inter praecepta autem rigorosa alia sunt morum dogmata immutabilia, alia statuta disciplinaria et mutabilia; prioris speciei suntv. g.

praecepta decalogi, posterioris vero praecepta cseremonialia et judicialia Veteris Testamenti (3); illa veri nominis fontem sacrae morum doctrinse absolute constituunt, baec non item statim ac per abrogationem vi obligandi destituta sunt;

subsidiarium, in theologia morali; qmim enim lt; omnia in figura contingerent illis (1)» caeremonialibus et judieialibus uti licet ad novae legis praecepta non quidem stricte etprincipaliter probanda, attamen apte pulchreque illustranda, vimque eorum augendam; nee non delicti gravitatem dignoscendam (2). Quod autem attinet ad vitse exempla, prae oculis habenda est regula S. Aug. (3): « Non omnia qua a sanctis veljustis viris leginms facta, transferre debemus in mores. » Sicut enim, di-vina impellente gratia, multa bona ex consilio prasstiterunt, ita et infirmitatem humanam experti, aliqnando labi potuernnt.

7. Traditio immediate continetnr in canonibus conciliornm et in decretis R. E. Pontificum; mediate autem deducitur ex scriptis SS. Patrum et pastorum Ecclesiae, ex consensione theologorum, ex usu practice et sensu populi christiani: de quibus nonnulla singillatim sunt dicenda.

Casones Con- 8. Quantum ad canpnes conciliornm, distinguat imprimis cüiorum. tlieologus concilia generalia a conciliis particularibus, quae iterum sunt partienda in confirmata a Sede Apostolica, et non confirmata; diversa est enim canonum auctoritas pro diversa indole conciliornm a quibus prodierunt. Habeat deinde ante oculos in conciliis aliqnando declarari et defi-niri veritates revelatas circa mores, quae proinde omnes ubique et semper respicijmt; aliqnando sanciri leges discipli-aares qmu possunt vel omnino abrogari, vel in partibnsimmu-tari, vel ad certas regiones aut hominnm classes restringi; aliqnando etiam praeberi consilia quae neminem stricte obligant. Sedulo prseterea caveat ab adducendis canonibus qui vel authentici vel sinceri non sunt; qnapropter eos afferat ex melioribus quae recentiori aevo factae sunt editionibus opera virorum arte critica et eruditione praestantium, non autem

Cfr. S. Aug. epist. 55 (al. 119) sou ad inquisitiones Jaimarii lib. 11, cap. 11 n. 21; S. Th. 1, 2, q. 102 a. 5 ad 10; a. 6 ad. 7.

absque delectu exscribat sive ex veteribus theologis sive ex antiquioribus collectionibus in quas turn incuria turn subsi-diorum defectu plura sphalmata irrepsere. Tandem doctrinam in canonibus traditam interpretetur ex sensu et more tempo-rum quibus conditi sunt, formulasque ipsas conciliorum exigat ad stylum et barbariem sseculi quo celebrata sunt; neque enim v. g. communio, impositio mammm., aliaque id genus sex-centa idem omnibus sseculis significarunt. Patet has ultimas animadversiones non minus respicere decreta EE. Pontificum et scripta SS. Patrum quam conciliorum canones.

9. Sicut autem concilia deiiniunt, prsecipiunt, consulunt, Decreta SS. ita et Apostolica Sedes vel consilia fidelibus prasbet, vel dis- responsaam-ciplinam statuit, vel morales veritates declarat. Advertendum ^{gregatl0nu111}quot; tamen insuper est a EE. Pontificibus aliquando edi auctori-tate infallibilitatis circa doctrinam de moribus definitiones proprie dictas, quibus consequenter debetur assensus fidei;

aliquando vero tradi auctoritate universalis providentice ec-clesiastica; instructiones in praxi servandas quibus prsestandus est assensus religiosus (1); aliquando demum in peculiari-bus scriptis vel epistolis exprimi privatas sententias, quae profecto reverentiam quidem merentur, non tamen obedientiam

(1) quot; Sancta Sedes Apostolica cui divinitus commissa est custodia deposit!, potestas pascendi universam Ecclesiam ad salutem animarum, potest sententias theologicas vel quatenus cum theologicis nectuntur praescribere ut sequendas vel proscribere ut non sequendas non unice ox intentione definitiva sententia infallibiliter decidendi veritatem, sed etiam absque ilia ex necessitate et intentione vel simpliciter vel pro de-terminatis adjunctis prospiciendi securitati doctrin» catholic®. In hu-jusmodi declarationibus, licet non sit doctrinse Veritas infallibilis, quia hanc decidendi ex hypotbesi non est intentie, est tamen infallibilis secu-ritas. Securitatem dico turn objectivam doctrin» declaratse (vel simpliciter vel pro talibus adjunctis) turn subjectivam quatenus omnibus tutum est earn amplecti, et tutum non est, nec absque violatione debit® sub-missionis erga magisterium divinitus constitutum fieri potest, ut earn amplecti recusent. n Pranzelin op. cit. pag. 116.

exigiint. Documentis ita diversa ratione a Sede Apostolica emanatis, non posse theologum eodem modo uti, omnino ma-nifestum est. Porro a summis Pontificibus heic separari ne-queunt Komanse Congregationes quse sul) duplici respectu considerari possunt, nimirum quatenus Papse units, se habent ad ipsum per modum instrumenti sive ad praevium ei consilium dandum sive ad ejus definitiones aut leges manifestan-das; vel quatenus a Papa distinctse, non tarnen independentes, communicatam ab ipso acceperunt majori vel minori exten-sione sive potestatem in rebus disciplinaribus et liturgicis, sive etiam pro rebus fidei auctoritatem universalis providentiae ecclesiasticse. Ea quse ad Eomanas Congregationes pertinent alibi in specie sunt tractanda; interim ex dictis colligitur facile quanta pro utraque hypothesi ipsarum decretis sit tribuenda auctoritas, et quisnam eorumdem usus in theologia morali.

Opera SS. Pa- 10. In usu SS. Patrum inspiciat theologus imprimis utrum de re aliqua loquantur tanquam pertinente ad discipli-nam ecclesiasticam quse tractu temporis plurimum immutari potuit, an vero eam habeant ut qusestionem legis divinse; deinde utrum materiam ex professo examinent, an autem aliud agentes aliquid de ea, arrepta occasione, paucis indicent; prae-terea utrum sententiam proferant in epistolis, dogmaticis in-structionibus, an vero in homiliis, orationibus, asceticis libris, idque genus elucubrationibus, in quibus multa solent quoad formam exaggeratius dici, multaque proponi quae consilium spectant potiusquam praeceptiones ; demum utrum multi unanimiter rem asserant, an unus tantum aut alter, an plures in diversam partem abeant;in primo enim casu argumentum habetur cui refragari nefas sit; in altero magna quidem est auctoritas, non tamen apodictica; in tertio rationum gravitas ponderanda est atque expendenda(l).

(1) Cfr. Pessler, Institutiones Patrologiai torn. I, cap. 1, §§ 14-23; Pe-tavius de theol. dogmatibus prolegom. cap. 2.

ll.xf Non minus in moralibus quam in dogmaticis valere Scripta Theo-quot; . logorum.

verbis et factis pontificum, nominatim Benedicti XIV qui in suis bullis juxta eorum doctrinam ssepe fideles instruit, tum ex modo agendi Sanctse Sedis quse, quaerentibus decisiones in rebus practicis non raro respondet: « consulantur probati auctores » vel similiter. Ut autem etiam in hoc puncto error prsecaveatur, diligenter distinguatur casus quo theologi om-nes circa aliquam qusestionem moraliter consentiunt, a casu quo diversas tenent sententias. Si consentiant, liabetur in hoc ipsorum consensu argumentum tam grave ut generatim a doctrina quam tradunt discedi non possit; ratio est quia si tune errarent, Ecclesia item errandi periculo exponeretur;

sive enim qui confessiones excipiunt, sive qui ad populum concionantur, utrique plebem instruunt prout a theologis au-dierunt. Diximus « generatim » nam in praesenti hypothesi prse oculis haberi debet materia de qua agitur et modus quo de ipsa sermo fit. Prseterea non sunt absque examine accipien-dse formula; passim apud auctores occurrentes « est sententia communis, communior, communissima » nee nimis fidendum est allegationibus, quum experientia constet vel ab iis qui solent esse accuratiores non raro in hujusmodi peccari. Quod si diversas teneant sententias, eorum auctoritas discutienda est, quae fundatur in probitate, judicio, et scientia ; scriptores his dotibus prsestantes vocantur classici, quia eorum auctoritas recipitur in scholis et tribunalibus; vel omni exceptione major es quibus scilicet objici nequit vel temeritas in adoptan-dis principiis, vel levitas in argumentando vel negligentia in ponderandis variarum doctrinarum momentis, vel impruden-tia in solvendis casibus particularibus. Prater antiques scho-lasticos S. Thomam, S. Bonaventuram, S. Eaymundum,

lt; duo prceclarissima Ecclesiae lumina gt; F. Toletus, G. De Va-lentia, D. Bannez, J. Azor, L. Lessius, M. Becanus, P. Layman, iEg. De Coninck, M. Bonacina, Ferd. Castropalao, F. Sylvius, J. De Lugo « post S. Thomam inter theologes facile princeps » P. Sporer, Cl. Lacroix, R. Billuart, Salman-ticenses, Busenbaum, Abelly,Wirceburgenses,aIiisque omissis, S. Alphonsus, in cujus operibus « nihil censura dignum re-pertum est » quique, cum jam hanc sibi laudem promeritus esset omnino peculiarem, ut Sancta Sedes declarasset « posse S. Theologice professorem opiniones ejus tuto sequi ac profi-teri » nee « inqiiietandum esse confessarium qui omnes ejus opiniones sequitur in praxi S. pccnitentice tribunalis,» pra-terea titulo Doctoris Ecclesiae auctus est, quia * errorum ienelras ab incredidis et Jansenianis late diffusas doctis operibus, tnaximeque theologice moralis tractationibus dis-tidit atque dimovit; obscura insuper dilueidavit dubiaque deelamvit, cum inter iniplexas theologorum sive laxiores sive rigidiores sententias, tutam straverit viam, per quam Christifidelmm animarum direetores inoffenso pede incédere possent (1). » Porro quando agitur de expendendis auctorum,

(1) Prater multas alias commendationes, triplex habetur S. Sedis judicium circa opera S. Alphonsi. Primum latum est a S. Eituura Congr. die 14 maü 1802 in ordine ad beatificationem, ac declaratum « nihil censura dignum fuisse repertum et procedi posse ad ulteriora » quod probavit Pius VII die 18 ejusdem mensis. Alterum latum est a S. Poenitentiaria die 5 julii 1831: petierat Card, de Eohan-Chabot, Arch. Vesuntionensis ij lt;• Utrum sacrrE theologice professor opiniones quas in sua theologia tnorali profitetur B. Alphonsus a Ligorio tuto sequi ac profiteri pos-sit.y An sit inquietandus Confessarius qui omnes B. Alphonsi a Ligorio sequitur opiniones in praxi S. pcenitentice tribunalis hac sola ra-tione quod a Sede Apostolica nihil in operibus illius censura dignum repertum fuerit. n Monuerat autem Em. praesul; « Confessarius de quo in dubio non legit opera B. Doctoris nisi ad cognoscendam accurate ejus doctrinam, non perpendens momenta rationesve quibus varies ni-tuntur opiniones : sed existimat se tuto agere eo ipso quod doctrinam quee nihil censura dignum continet, prudenter judicare queat sanam

prasertim antiquiorum, opinionibus attendatur oportet num post eorum atatem inventa fortasse fuerint vetera docu-menta prius ab ipsis ignorata, vel datse novse a Sancta Sede definitiones aut declarationes : inde enim fieri potest ut quod antea obscurum adbuc erat et controversum postea decursu temporis clarum et liquidum evaserit. Nee aliquid decidit de auctoritate alicujus theologi ex eo quod una vel altera ipsius

esse, tutam, nee ullatenus sanctitati evangelicce contrariam. » S. Peeni-tentiana, perpensis expositis, respondendum censuit: « Ad ¹) Affirmative, quin tarnen inde reprehendi censeantur qui opiniones ab aliis probatis auctoribus traditas sequuntur. Ad 2) Negative, habita ratione mentis S. Sedis circa approhationem scriptorurn servorum Dei ad effectum Canonizationis. n Tertium judicium latum est die 7 julii 1871 quando a S. P. Pio IX de consulto Cong. Kit. S. Alphonsus declaratus est universalis Ecclesiae Doctor.

Ut horum documentorum verus sensus intelligatur, placet heic exscti-bere non pauca ex iis qu» sapienter monentur in opere periodico « Acta S. Sedis n vol. 1 et 6.

De primo et secundo judicio ita habet: « Huie iterato S. Sedis judicio, nonnulli videntur multo plus tribuere quam ferat judicium ipsum. Putare enim videntur S. Sedem judicasse veras omnes laudati angelici viri opiniones; vel etiam ex S. Sedis judicio videntur inferre quemlibet pruden-ter agere si cuivis opinioni S. Alphonsi se accommodet etiamsi cognoscat sive ex propria scientia, sive ex competenti auctoritate opinionem quam sequitur esse evidenter falsam. Quantum autem ejusmodi illationes a judicio S. Sedis distent, ex sequentibus animadversionibus erui posse videtur.

^u Utrumque S. Sedis judicium latum non fuit super doctrina considerata absolute propter seipsam, sed super doctrina relative considerata propter aliud. Aliud est enim judicare super doctrina ad ejus dignoscen-dam et declarandam veritatem; aliud est judicare de doctrina quatenus ea non obstet ad aliquem peculiarem extrinsecum effectum.Si priori modo judicium a S.Sede latum esset non liceret catholico a sententiis S.Alphonsi recedere omnesque dirempt» existimari deberent innumerse quastiones qu® inter moralistas et juristas jugiter agitantur. Quinimo in ecclesia-sticis qusestionibus, quae apud publica tribunalia agitantur satis esset ad rem allegare S. Alphonsi auctoritatem et quaelibet quaestio soluta dicenda foret; quae, quantum a veritate sint aliena, unusquisque intelligit. Si altera vero ratione judicium latum sit, mensura quodammodo hujus ju-dicii desumenda est ex indole finis ob quem judicium ipsum latum est.

opinio fuerit postmodum vel rejecta vel etiam damnata; errare enim humanumest; sic quoque SS. Patres constat in quibusdam materiis aliquando minus recta docuisse: negari nihilominus non potest eorum qui post rejectas vel dam-natas opiniones scripsere majorem habendam esse rationem in illis quse ad confixas propositiones spectant vel cum his sunt adfinia.

Porro primum S. Sedis judicium super laudati auctoris operibus latum est adfinem adnumerandiAlphonsum publice inter sanctos utpote virtu-tibus theologalibus et cardinalibus in gradu heroico prceditum. Itaque in examen et ad trutinam opera revocata sunt ut inquireretur an aliquid in eisdem operibus scriptum a servo Dei esset quod actis canonizationis obstaret. Ad quem effectum non inquiritur de sententiarum veritate quae inter catholicos disputantur vel disputari possunt, sed inquisitie institui-tur, an aliquid auctor scripserit quod rectae fidei et bonis moribus appona-tur. (Hic appellatur ad generalia decreta Urbani quot;VTII et ad auctoritatem Benedicti XIV de servorum Dei beat. lib. 2, cap. 28 § 2 et seqq.; deinde pergitur). « Haec autem multum conferuut ad intelligendum quo sensu accipi debet judicium illud S. Sedis quod emittere solet post operum examen alicujus servi Dei ut procedi possit ad ulteriora. Hoe enim judicium nullimode respicit sententias quae aliqua gaudent probabi-litate, quajque inter anctores disputantur vel disputari possunt. Quod autem ex hoc judicio S. Sedis inferri potest (quod estquidem maximi momenti) illnd est nempe unumquemque catholicum qui non valeat ul-terius de veritate opinionum inquirere, posse prudenter sequi magistrum et doctorem ilium qui nihil scripsit censura dignum quae obstaret canonizationis actis, quique ob beroicas suas virtutes, judicio Ecclesiae inter caelites publice adnumerari meritus est, cui proinde cum doctrina non defuit heroica prudentia et subjectio legi Dei et Ecclesiae ejus. Neque alius videtur esse sensus alterius judicii quod tulit S. Poeniten-tiariae ad secundum quaesitum; cum enim in eo quaereretur an sit inquie-tandus etc. responsum est « negative, hahita ratione etc. » Quibus verbis aperte indicavit S. Poenitentiaria prudenter se gerere confessarium ilium qui sequitur in praxi S. Alphonsi opiniones, ob solam rationem quod a Sede Apostolica nihil in operibus illius censura dignum repertum faerit, ita tamen ut haec verba quot; nihil censura dignum n intelligantur non absolute sed de ea censura quae, si adesset, obstitisset canonizationi ejusdem. Quilibet itaque, si grave aliquid non obstet (puta aliqua posterior authentica declaratio qua soluta sit aliqua quaestio vel ex scientiae moralis profectu aliqua sententia suam amiserit probabilitatem) sese tuto

12. De usu practico et sensu populi Christiani, pauca Sensus^prac-dicenda habemus. Usui illi ac sensui, ad quos cseteroqnin

semper cum prudentia provocaudum est, tune prsecipue vis inest quando cohaerent cum suis legitimis et connaturalibus causis,nimirum librisad instructionem fidelium cum approba-tione Ecclesiae editis,inter quos primo loco veniuntcatechismi.

accommodare potest doctrinse S. Alphonsi, sibi videlicet doctrinam hujus docti ac sancti episeopi adscribens qui sanctitate prsefulgens non minus scientia quam morali prudentia prsestitit: ita tarnen ut dicendi non sint imprudenter agere qui alias sententias sequantur (servata semper prsedi-cta exceptione) qu» ab aliis probatis in Ecclesia auctoribus docentur.

Quibus consona est responsie S. Poenitentiarije priori quaesito data. Cum enim qu»reretur quot; ut rum S. Theol. prof. etc. » responsum estquot; affirmative, quin tarnen inde etc. r ex qua responsione, qua declaratum est S. Alphonsmn esse unum eec prohatie auctoribus, cujus opiniones qui sequitur, tuto agit, non riicte aliquis inferret per particulam tuto in dubio expressam declaratas fuisse veras omnes laudati episeopi sententias et opiniones; quod dignoscitur ex altera responsionis parte, qua repre-hendendi non sunt qui opiniones ab aliis probatis auctoribus traditas sequantur. Nemo enim ignorat ipsos probatos in Ecclesia auctores, usuque receptos diversas et contrarias interdum tradere opiniones, quas utpote probabilitate gaudentes, nemo qui eas sequitur reprehensione est dignus.

Paritor ex eadem particula tuto non bene quis inferret licere cuilibet S. Alphonsi opinionem sequi, quamvis cognoscat sive ex propria scientia sive ex competenti auctoritate, opinionem quam sequitur esse evidenter falsam nullaque amplius probabilitate gaudere. Namque S. Pcenitentiaria!

responsio non innititur principio scientite quatenus scilicet quidquid docuerit S. Alphonsus verum sit, sed innititur aliis extrinsecis pruden-tialibus rationibus, ob quas, qui ejusdem sequitur sententias, prudenter ideoque tuto agit. Quae rationes ilia; sunt quas paulo ante indicavimus,

quaeque in defectu scientia; subrogantur; videlicet quivis prudentei ideoque tuto agit, si propriam sibi doctrinam faciat, usu in Ecclesia receptam,

quam vir doctus et prudens, maxime si recens sit et sanctitate praeful-geat, docuit. Cum vero dictum prudentiae principium subrogetur defectui scientiae, exceptionem pati dicendum est, quoties evidenter nobis constet aliquam auctoris quem sequimur, sententiam, falsam esse nullaque probabilitate gaudere.

« Haec omnia dicta intelligantur non ad detrahendum(quod absit)aucto-ritati tanti viri, cui per haec qua: diximus nihil detrahimus; sed ut justo

utiliter applicari posse ea quse summus Pontifex Pius IX 21decembris 1863 scripsit ad Archiepiscopum Monachiensem: « Persuadere nobis volumus noluisse (eos qui conventui Mo-nachiensi interfuerant) obligationem qua catholici magistri ac scriptores omnino adstringuntur coarctare in iis tantum quae ab infallibili Ecclesise judicio veluti fidei dogmata ab omnibus credenda proponuntur... Namque etiamsi ageretur de illa sub-jectione, quse fidei divinse actu est prastanda, limitanda tarnen non esset ad ea quse expressis oecumenicorum concilio-rum aut Komanorum Pontificum hujusque Sedis Apostolicse decretis definita sunt, sed ad ea quoque extendenda quae or-dinario totius ecclesiae per orbem dispersae magisterio tan-

pretio habeatur S. Sedis judicium : quidquid enim ultra veritatem pro-tenditur, error est qui, quantum fieri possit, declinari debet.»

De tertio judicio hasc adnotat: ij quot; Doctoris Ecclesise titulumillis lumi-nariis ex universali Teluti Ecclesi® consensu, ab antiquis temjioribus fuisse tributum qui sanctimonia Tite refulgentes, suis soriptis Eccle-siam universam aliquomodo illustrarunt. ²J Non enim propter «eipsos Doctores sunt appellati, sed propter Ecclesiam cui praeclarc inservierunt, sive in confutandis inTalescentibus erroribus, sive in illustrandis Sacris Litteris,sive in explanando Kevelationis deposito sive in dirigendis mori-bus. sj Eminentiam ideoque doctrin® (quae in nonnullis Ecclesise docto-ribus fuit vcre angelica) non fuisse absolute consideratam ut doctores appellarentur, sed relative ad magnum aliquem effectum quem pro varia Ecclesia! conditione prseclaro ingenio, sanctimonia et doctrina sunt con-secuti. 4j Quare inter Ecclesia! doctores, si doctrina absolute considerata inter ipsos comparetur, gradus ita distinguuntur, quemadmodum in fir-mamento astra majora et minora; qui tamen omnes pro rerum conditione universam illuminarunt Ecclesiam. ö) Hoe bonum proinde in Ecclesiam collatum esse prascipuum argumentum ad sanctum virum titulo Doctoris Ecclesise decorandum; quod per se aperte significat eam doctrina; eminentiam quam hac de causa quaerit Ecclesia, e) Inde pariter colliges frustra ejusmodi causas penes S. Sedem promoveri ad obtinendam for-malem Doctoris declarationem nisi jam praecesserit aliquod Ecclesise sufiragium quod ejusmodi reale bonum significaverit. i) Hsec omnia abunde reperiri in S. Alphonso de Liguorio qui sanctitati vitteprastitit et suis copiosis scriptis, prcesertim in re morali, adco refulsit, ut ex-tincto universim fere practica jansenismo totius propemodum Ecclesia suffraghim sit promeritus, meritogue habendum Ecclesia doctorem prudenticegue moralis nostro tcvo parentem. gt;

quam divinitus revelata traduntur, ideoque universali et con-stanti consensu a catholicis theologis ad fidem pertinere retinentur. Sed cum agatur de ill a suhjectionc qua ex con-scientia ii omnes catholici obstringuntur qui in contempla-trices scientias incumbunt, ut novas suis scriptis Ecclesiae afferant utilitates, idcirco ejusdem conventus viri agnoscere debent, sapientibus catholicis haud satis esse ut prafata dogmata recipiant ac venerentur, veruni etiani opus esse ut se suhjiciant turn decisionibus quce ad doctrinarn pertinentcs a Pontificiis Congregationibus proferuntur, turn Us doctrince capitibus qua comtnuni ct constanti catholicorum consensu retinentur ut theologicce veritates et condusiones ita certcc ut opiniones eisdem doctrince capitibus adverse, quanquam heereticce did nequeant, tamcn aliam theologicam nierean-tur censuram. gt;

14. Quod demum attinet ad usum rationis in theologia, audiendus est S. Thorn. (1). ♦ Argumentari ex auctoritate est maxime proprium hujus doctrin®, eo quod principia hujus doctrinse per revelationem habentur. Et sic oportet quod cre-

qui fundatur super auctoritate divina est efficacissimus. Uti-tur tamen sacra doctriua etiam ratione humana non quidem

iii i

irf I ^! U Ï

quot; III

(ii

ir i ■ i

' H'P

: II || l||| S I: 0

' I® 'Ï

11 ii|^;

ill :ii

ifi^!'é I

traduntur in hac doctrina. Cum igitur gratia non tollat natu-ram, sed perficiat, oportet quod naturalis ratio subserviat fidei. gt; Videlicet ratio Immana veritates morales rite expcuiit, convenienter illustrat, contra impugnatores solide defendit, atque peculiariter etiam in usus practices evolvit et explanat; ipsius etiam est singulas doctrinas aptis formulis determinare atque in ordinem redigere sen systema cognitionum moralium efformare.

Triplicis 15. Methodum dicimus formam qua tractantur res mora-^metpo⁰sitio.^eX les; est autem methodus triplex: prima vocatur positivo,, altera sjaeculativa seu scholastica, tertiacasuistica.ln metliodo positiva, theologus potissimum studet veritates morales ex fontibus theologise propriis, probare et confirmare, rectoque ordine exponere; in speculativa autem, veritates morales ex theologia positiva ceu jam probatas desumit, totusque in eo est ut eas principiis etiam philosopbise illustret, intimos earum nexus internasque rationes declaret, atque per argumenta-tionem legitimam ex eis conclusiones deducat; demum in ca-suistica methodo, potius satagit generalia morum principia ad casus particulares in vita occurrere solitos applicare, nec-non qusestiones practicas juxta haec principia rite discutere atque resolvere.

Unius cnjus- 16. ünicuique methodo sua insunt merita. Positivam que menta. _{oinnes ca}tholici adprobant atque laudant; scholasticam ab injustis vituperationibus ssepe defenderunt summi Pontifices, Pius VI contra Pistorienses in bulla « Auctorem fidei » n. 76 Gregorius XVI contra Georgium Hermes in brevi diei 26 septembris 1835, Pius IX contra Guntherianos in brevi diei 15 junii 1857 ac novissime in syllabo n. 13. De casuistica ita loquitur S.Alphonsus : * Asserunt satis esse notitiam pr incipio-rum et sufficere ad theologiam moralem comparandam eos tantum libros pervolvere qui eruditionis specimen pree se ferentes ingeneralihtis principiis totam Itujus longce artis seriem con-sistere putant, necessariis queestionihusdubiisque pratermis-sis,eélébriorum auctoruni auctoritates elate et inepte dcspicien-tes :sedprorsus falluntur. Principia enini pauca sunt et nota

unicuique vél primis rei moralis rudimentis imbuto. Maxima quippe hujus scientice difficultas in hocconsistit ut principia ad casus particidares bene applicentur et diverso modo,

prout diver sa occurrunt cireumstantice, ex quilfus resolu-tionum pendet variatio. Hoc utique est in quo auctores no-stri laborant ut ex prineipiis particulares resolutiones de-ducant. Et ideo versantur in pluribus dubiis enucleandis, tot vóliminibus practicas queestiones fuse pertractantibus, dequihusnéc mentionem facere dignantur, undique decla-mando futile quiddam esse, hos pueriles casusculos agitare, Sed negare non possunt qmtidie difficïles et novos casus accidere; ac propterea adeundi sunt auctores ïlli in quibus hi casus discussi inveniuntur; ipsi vero nihil facientes doctorum auctoritates, et omnino audacterque deferentes soli proprio judicia, istud unicum semetipsorum judicem constituunt (1). gt;

17. Ut tarnen theologia habeatur completa, positiva, spe- una non culativa et casuistica methodus simul sunt adhibendae et permiscendse, quod et de facto prsestiterunt magni magistri Suarez, Vasquez, Lugo, et necessarium videtur ut veritates morales non solum possint prudenter applicari, sed etiam pro opportunitate contra tot systemata morum sive haeretica sive rationalistica hodie excogitata, solide defendi, etbicseque christianse prse quacumque alia, pulchritudo et profunditas ostendi. Porro finis iste obtinebitur etiamsi res cum debita brevitate tractentur, modo nonnulla observentur. Imprimis in parte positiva, recurrendum est ad fontes theologicos sobrie et serio; sobrie, ne textus congerantur, auctoritates allegentur rationes intrinsecse adducantur ad ea confirmanda quse a némine negantur, quod intemperantis est ingenii, erudi-tionisque famam captantis; serio, ne res acta censeatur

statin ac loca qusedain scriptur® vel SS. Patrum quocumque modo in medium prolata fuerint. Deinde in speculativa, essentialia ab accidentalibus sunt distinguenda; non enim voces omnes ab antiquioribus usurpatse sunt semper re tin endse, nee adoptandus idem disceptationis ordo, nee adliibendae eorum formse et argnmentationes. Demum, si bene observen-tur quae in pracedentibus de fontibus dicta sunt, in casuistica facile vitabuntur vitia in quae nonnulli olim lapsi dicuntur. 'thfologoP™ 18. Quum autem non rare contingat ut, omnibus etiam mediis sincere adbibitis, certitudinem obtinere, non valeamus, in theoria quidem et inquisitione veritatis audiendus est S. Bernardus docens: lt; Distinguendum sane inter manifesto, et (luhia,nec ilia scilicet adduci in dubium, nee ista temere affir-mari (1) » illudque observandum quod graviter et sapienter cum Innocentio XI, monuit Benedictus XIV lt; ne videlicet tanquam definitum ah Ecclesia proponatur quod nondum definituni est, ct ne illiberaliler traducantur proposition's super quihus S. Sedes nondum judicium protulit gt; quo sane agendi modo lt; turhcB in Ecclesia excitantur, dissidice inter doctores aut seruntur aut foventur et christians charitatis vincula perscepe ahrunipuntur{2) »in prari autem et applica-tione, sequenda regula S. Alphonsi quod « nulla sit obligatio nisi de ea ccrto moraliler constet» quod lt; lex in cert a certam non possit inducere obligationem » quod » Jiominis libertas, cum ccrta sit possideatque ante legis promulgationem, non nisi a lege certa ligetur (3). gt; Verum de hoc alibi fusius.

generalem in qua de prseambalis agitur, principiisque omni materise communibus, specialem alteram in qna singillatim tractantur qusestiones particulares: hsec antem rursus dividi-tur in duas alias quarum prior leges sequendas pro objecto habet, posterior auxilia adhihenda ad aeternam vitam con-sequendam.

20. Hanc theologise moralis partitionem non arbitrariam Theol. mor. esse sed in rerum natura fundatam, patet vel ex superius talis.

data ejusdem definitione. Cum enim Theologia moralis sit scientia legum et mediorum quibus homo in suis adionibus dirigitur ad salutem, ante omnia consideretur oportet quales esse debeant hominis actiones ut sub dominio legis cadant eaque dirigi possint; dein quaenam in ipsa lege, ut vim suam ad hominem dirigendum habeat, generatim conditiones exigantur; turn quomodo lex ad actionem sit applicanda,

postremo quis sit effectus ex legis ad actionem applicatione consequens. Primum efficitur in tractatu de actihus humanis,

alterum in tractatu de legibus qua) sunt regula humanarum actionum remota, tertium in tractatu de conscientia quae est earumdem actionum regula proxima, quartum demum in tractatu de moralitate. Solent quidem theologi hos tractatus paulo aliter distribuere: agunt enim imprimis turn de actibus humanis in se spectatis, tum de generalibus moralitalis prin-cipiis; deinde de conscientia, postea de legibus, tandem do peccatis : hsec autem distributio nobis minus placet quia intrinseco rtmim ordini satis coiifortrtis non vidétur atque

idcirco expeditse qutestionum expositioni non favet. Quidquid vero de hoc sit, evidens est his quatuor tractatibus constitui earn theologise moralis partem quam merito vocare possumus sive gencralem, sive fundamentdlem, siquidem in ea tradun-tur generdlia prineipia, quibus tanquam fundamento resolu-tiones particulares qusecunque innituntur.

Prima pars 21. Priori theologise moralis specialis parti cmnes eamdem ralTs^dalis, assignant materiam; in ea tarnen evolvenda diver sa ratione decalogalis. p_roceci_unt; alii enim directe respicientes ipsas morum regu-las sive leges quibus humanse actiones diriguntur, successive percurnmt decem decalogi praecepta, prsecipua prsecepta Ecclesiae, et demum ilia quae pertinent ad status particulares; alii vero directe potius respicientes speciem moralitalis seu classem virtutum ad quam reducuntur actiones prseceptse, agunt de tribus virtutibus theologalibus et de quatuor cardi-nalibus, nee non de aliis cum eisdem connexis. Posterior hsec procedendi ratio theoretice prseferenda videtur ut magis accommodata ad scientise exigentiam; prior tamen majorem pro praxi praebet facilitatem quum in ea res theologice eodem modo discutiuntur quo applicantur tum in tradenda fidelibus catechesi, tum in excipiendis eorum confessionibus : quae fortasse causa fuit cur multo communius adhibita fuerit prae-sertim ab ülis auctoribus qui moralem separatim a dogma-tica tractaverunt., Non pauci demum utraque via progressi sunt.

Secundapars 22. De altera theologise moralis specialis parte nulla est ^m°^r- difficultas, quum eamdem materiam eadem prorsus ratione

cramentalis. omnes explicent, agentes videlicet de omnibus sacramentis simul quantum ad communia, et de septem successive sacramentis quantum ad ea quae singulis sunt particularia. Porro tractatui de pcenitentia, propter materiae affinitatem non raro adnectitur tractatus de indulgentiis. Et haec dicta sint ut unico conspectu videamus non tantum totius moralis theolo-

gise objectum et materiam, sed etiam mutuum inter omnes ejus partes habitum, earumque logicum nexum.

23. Tres in Mstoria thologise moralis apte distiguuntur ^Tres epoch®, epochse: prima ab initio Ecclesiae usque ad tempus quo intro-

ducta est scholastica; altera a primordiis scbolse usque ad concilium Tridentinum; tertia a concilio Tridentino ad nostram usque setatem.

scientifice in corpus aliquod doctrinse redact», sed sepa-ratim, absque ullo inter se nexu, explicantur sive in apologiis contra ethnicos, quod multa cum laude prsestiterunt S. Ju-stinus, Athenagoras, Tertulianus; sive in instrudionibuspro c/»nsfmwis,cujusmodi sunt Clementis Alexandrini Psedagogus,

Stromata, et aliud opus de recto divitiarum usu; S. Cypriani de lapsis, de oratione dominica, de babitu virginum, de opere et eleemosynis, de zelo et livore, de bono patientise; S. Gregorii Nysseni de perfecta christiani forma; S. Augustini liber de mendacio, liber contra mendacium, liber de Agone Cbristiano,

liber de moribus Ecclesiae catholicse, Enchiridion ad Lauren-tium de fide, spe et cbaritate; Sive in honiiliis ad populum fide-lem, in quibus excelluerunt S. Joannes Chrysostomus, S. Basi-lius, S. Gregorius Magnus; sive in admonitionibus specialibus ad clerum quales sunt S. Joannis Chrysostomi libri sex de sacerdotio, S. Ambrosii de officiis, S. Gregorii Magni de cura pastorali;sive in epistolis doctrinalibus,sive demum in expla-nationibus SS. litter arum, proutsunt S. Ambrosii libri II de Cain et Abel, libri II de Abraham, libri 11 de Jacob et anima

beata, liber de Elia et Jejunio; S. Gregorii Magni Moralia in Job etc. Quamvis antem toto hoc tempore potissimum adhibita fuerit methodus positiva, speculativa tarnen etiam exculta est, nee neglecta fuit casuistica, ut patet ex qusestionibus quas magno studio perpendunt scriptores ecclesiastici, v. g. an lici-tum sit in exercitu imperatorum gentilium militare, in perse-cutione fugere, injustum aggressorem occidere, in aliquo casu mentiri, nominatim utrum bona intentione mendacium sit admittendum, an mentiendum ne prodatur homicida vel inno-cens ad mortem quac-situs, ad evitandum stuprum, ad sedifi-candam religionem, ad succurrendura segroto gravi morbo periclitanti etc. Hue etiam pertinent canones pcenitentiales SS. Patrum et conciliorum quos legere possumus apudZacha-riam in citata dissertatione prolegomena.

Epocha Scho- 25. Integrum doctrine moralis systema epochse secunda3 lasticormn. ₍j_ej_)e|_jU1.₎ gyb q_Ua veritates non solum theoreticae sed etiam practicae, ordine cohserente jam fuerunt traditse. Hac porro state, prffisupposita quasi parte positiva ex opere Petri Lombard! in quo prcecijaucü SS. Scripturce sanctonmque Patrum sententice cóllectce reperiebantur, doctores toti erant in Ethica simul cum dogmatica speculative illustranda ope philosophise Aristotelicse; qua in re, labore, diligentia et ingenio praï caiteris eminuerunt Alexander de Hales, B. Albertus magnus, S. Thomas, S. Boiiaventura et Scotus. Ad casuisticam autem pertinent summa de casibus poenitentialibus S. Kaymundi de Pennafort; speculum morale Vincentii Bellovacensis; summa major sen confessariorum Joannis Friburgensis; Astensis summa de casibus conscientice; summa casuum conscientice aurea et Monaldina dicta; Fupilla oculi Joannis de Burgo; Joannis CharlieriideGerson opusculum tripartitum deprceceptis deca-logi, de confessionc et de arte moriendi; consolatorium timo-ratce conscientice, prceceptorium et liber de contractibus mer-catorum Joannis Nider; S. Joannis Capistrani spcculum eon-

scientice; summa theologica et summa confessionalis S. An-tonini; summa Angelica, etc.

guendas. Prima quae a conciho Tndentino per spatium unius fere saeculi sese protendit usque ad Jansenismura, vere dici po- Periodus pri-test theologiae moralis setas aurea. Tune enim, discussa penitus quaestione de probabilismo,systematice explicata fuerunt fun-damentalia principia Ethicae, quae etiam tota accurate tradita non est solum in doctissimis commentariis in S. Thomam aut Magistrum, sed etiam separatim a dogmatica turn in summis et compendiis a Navarro, Toleto, Sa,Busenbaum, turn ampliori forma a Layman, Azor, Castropalao, Filiucio, Sayro, Bonacina,

aliisque bene multis; de singulis praeterea materiis editi sunt magni tractatus in quibus omnes qusestiones sub quocumque respectu positive speculative et practice resolvunturj^cujus-modi sunt, aliis omissis, opera L. Molinse de jure et justitia,

Thomae Sanchez de matrimonio, Suarezii de legibus, de vir-tute religionis, de fide, spe et charitate; L. Lessii de jure et justitia; J. De Lugo de fide, de justitia et jure, de sacramento Eucharistiae, de Poenitentia; JEg. De Coninck de Sacramentis)

In altera hujus epochae periodo tristia valde experta est theo-logia moralis propter acerrimas controversias opera Jansenia-norum excitatas. Sicut enim eomm dogma de vulneribus lapsse naturae, ac praesertim de ignorantia invincibili stare non potest cum fandamento ethicae christianse, ita consectaria quae ex suis principiis isti haeretici in praxim deducebant, quae que,

illuc directe pertinebant utjugum prseceptorum redderetur importabile, et auxilium sacramentorum evaderet nullum,

omnino adversantur regulis quibus doctores catholici fidelium mores dirigebant. « Porro ut suis ipsorum ad illud usque tempus inauditis placitis faciliorem viam sternerent, senten-tias passim iu scholis receptas ceu morum corruptelas; opi-nionum varietatem ceu artem versutiamque novas regulas in

pravse cujusvis cupiditatis gratiam procudendi, doctores de-mum ipsos quos in contemptum casuistas vocabant, traducere solebant ceu totidem csecos duces qui christianam plebem per tenebricosum iter in imum barathrum detraherent. Quae qui-dem cum incitatissimo stylo tum voce turn calamo praedica-rentur, acerrimis ubique intermixtis declamationibus, atroci-busque conviciis, quae ex vebementi puree doctrinse affectu et laxitatum implacabili odio exorta videri possent»mirum quot homines cceteroquin boni his artibus incaute in errorem abducti atque decepti fuerint (1). Interea tarnen sanse et antiquse doctrinse sui non defuerunt assertores ac propugnatores, iique egregii prsesertim ex Societate Jesuquse semper tum Jansenismo tum rigorisme fortiter'adversa stetit: horum praecipui sunt Gr. Gobat, Pallavicinus, Ven. Paulus Segneri, J. Platei, Ant. Terillus, L. Abelly, Joannes De Cardenas, D. Viva,B. rrancolmus,Cl. La-croix, Sporer, Holzman,Eeiffenstuel,Elbel,Reuter,Voit, Mazzota etc.) Quamvis autem intumescentem doctrinse rigorem penitus reprimere non valuerint, non parum tamen etiam in istis cir-cumstantiis scientia moralis profecit tum ex ipsis controversiis quarum occasione plures sententiae enucleatius propositae fue-runt, nonnulli abusus vitati, majorque diligentia ac prudentia in quibusdam capitibus adhibita; tum ex decretis ER. Pon-tificum per illud tempus datis quibus vel omnino solutae fuerunt quaestiones hucusque disputatae vel saltem assignati limites ultra quos progredi fas non esset. Quum haec ita se ha-Periodus ter- berent, tandem nova periodus felicior inccepit cum S. Al-phonso; in bis enim difficillimis rerum adjunctis, immensa D. O. M. misericordia, ortus est vir ille, eruditione juxta ac sanctitate conspicuus, qui « primo quidem rejectis scholae in quam inciderat praejudiciis (2), contemptis deinde praepotentis

adverse factionis clamoribus (1) ferreum jugum excutere et infringere ausus est; ac doctrinas quas catholic® schol® veluti per manus transmiserant, magna saltern ex parte redintegrare, suumque doctoribus immerita infamia aspersis honorem resti-tuere feliciter est aggressus (2). » Ejus autem coeptis constanter favit Sedes Apostollca, virisque doctis animos addidit ut « majori usque alacritate operam in saluberrimis S. Alphonsi scriptis mayis in dies proniulgandis impenderent, quorum léctio non solum christianwplebi, sed etimn ecclesiasticis viris, animarum prcesertim eurce et regimini addictis maxime pro-dessepotest (3).» ünde factum est ut auctores qui a triginta vel quadraginta annis libros de theologia morali ediderunt, S. Alphonsum vel exscripserint et in compendium redegerint, vel saltem prsecipuum magistrum secuti fuerint, atque ita « salutares sanctissimi ac doctissimi viri doctrince magis magisque propagentur, Usque ecclesiasticce prcesertim juven-tutis animi inïbuantur (4). »

(3) Cfr. Litter» Pii [X ad P. Hugues versionis operum S. Alph. in lin-guam germanicam auctorem.

27. Omissis iis quse pertinent ad vitam vegetativam, tres Hominis in homine distinguntur poteutise, cognoscendi, appetendi et exequcndi; inter quas ille existit ordo ut potentia appetendi utatur tanquam instrumento potentia exequendi sen fa-cnltate motrice, et dirigatur a potentia cognoscendi, cujus tamen actus etiam vicissim imperat. Porro in potentia cognoscendi duplex est gradus, sensns etintelledus, cui duplici gra-

dui in potentia cognoscendi duplex respondet gradus in potentia appetendi, videlicet appetitus sensitims et appetitus intelkctivus. Appetitus sensitivus homini communis est cum brutis.unoque vocabulo dici potest spontaneitas; appetitus vero intellectivus est homini omnino proprius et vocatur voluntas.

28. Voluntatis proprietas nobilissima est Ubertas; hsec ni- Liberte mirum non est potentia seu facultas proprie dicta sed est ali-

solius voluntatis in qua formaliter residet, non aliarum poten-tiarum quae extrinsece tantum dici possunt liberse, videlicet prout in exercitie a libera voluntate dependent. Jam vero Ejus notio. consistit libertas in eo quod, positis omnibus ad agendum prcerequisitis, possit voluntas pro libitu veile aliqiiid vél ejus oppositmn; distinguitur autem in libertatem contradictionis, Species. contrarietatis et specificationis: posse pro libitu veile aut nolle rem aliquam libertas est contradictionis, quum res et rei ipsius negatio opponantur contradictorie; posse pro libitu veile unum e duobus contrariis est libertas contrarietaris; denique posse pro libitu veile unum ex iis qua? opponuntur disparate, est libertas specificationis. Patet adesse aliquando posse libertatem contradictionis vel specificationis quin tamen adsit libertas contrarietatis; atque ideo minus accurate definiunt libertatem illi qui dicunteam esse potentiam peccandi vel non Existentia et peccandi (l).Porro humanam voluntatem in praesenti vitte statu eitentio. _reip_Sa triplici illa gaudere libertate contradictionis, contrarietatis et specificationis tum in appetitione bonorum particula-rium, tum in mediorum ad ilia bona electione, Veritas est non solum rationis probata ex consensu humani generis, ex testi-monio intimi sensus, et ex natura rei (2) sed etiam fidei quam tradunt SS. littene (3), docent SS. Patres (4), definiunt Concilia (5). Diximus autem: In prcesenti vitce statu; in statu enim futurae vit» perfecteeque beatitatis animus liber esse non po-test quoad amorem boni infiniti, nee quoad ea bona finita quae necessario connectuntur cum amore boni infiniti. Diximus deinde: In appetitione 'bonorum particularium etc. aliter enim loquendum est de appetitione felicitatis in genere. Appetitio

prior libera non est, cum dari non possit ullus actus voluntatis quinonferatur in bonum in genere seu in felicitatem ; bo-num enim est objectum adsequatum voluntatis; quinimo hsec necessaria appetitio felicitatis in genere ratio est cur voluntas tendat in objecta particularia; posterior « ex necessitate est quantum ad determinationem actus, quia non potest veile oppositum, non autem quantum ad exercitium actus quia potest aliquis non veile tune cogitare de beatitudine (1). gt; Ve-rum hsec quae tum ex psycologia turn ex tlieologia dogmatica cognita supponimus, sufficiat in prsesenti innuisse.

29. ünaquseque potentia hominis suos exercet actus; illi Actus a libera tarnen actus soli qui immediate vel mediate a libera voluntate cedentes⁶ soli procedunt, undequaque hominiproprii sunt, iique soli mora- ^suntliter sunt imputabiles, atque rationem habent meriti vel dementi. Hsec propositio tres partes habet. In prima statuitur solos actus a libera voluntate procedentes esse imdequaque Homimpro-homini proprios; ratio est quia illi actus soli undequaque sunt homini proprii qui procedunt ab homine in quantum est homo, scilicet in quantum homo agit formaliter ut distinctus a creaturis irrationalibus; distinguitur autem homo a crea-turis irrationalibus non solum per facultatum substantiam sed etiam per modum operandi « modus operandi ex deter-minatione ad unam partem toti naturae communis est et dici potest naturalis, quia natura ad unum est determinata; modus autem operandi libere rationalis et humanus est (2). » Pro-inde homo agit formaliter ut homo non prsecise quotiescunque utitur facultatibus sibi propriis, sed quando suis facultatibus utitur modo operandi sibi proprio, videlicet libere. In altera propositionis parte statuitur actus a libera voluntate proce- Moraliter im-dentes eosque solos esse moraliter imputabiles; ratio est quia putabiles

imputabilitas moralis ea dicitur habitudu actionis ad agens vi cujus actionis bonitas vel pravitas tribuitur agenti ut ejus perfectio velimperfectio; jam vero quando homo liber manet ad actus oppositos quorum alter est honestatis regulse con-formis, alter ab ea difFormis, ipse libere Tolendo et ponendo actum, eum vult et ponit vel regulse conformem vel ab ea difformem, ideoque ipse est qui actui suo illam conformita-tem vel difformitatem confert: honestas ergo vel turpitudo quae ex hac conformitate vel difformitate actui inest, tota in auctorem actus redundat, eique inhseret. E contra qui dum vult non potest non veile et dum agit non potest non agere, non magis laudari aut vituperari meretur ob actionem suam quam laudari quis aut vituperari meretur ob dotes vel defe-ctus naturales, v. g. ob bonam velmalam indolem. Atqui nemo bonus aut malus moraliter reputatur unice ob indolem bonam vel pravam, siquidem hanc vel illam indolem habere ab ipso non pendeat; ergo nee bonus nee malus reputari quis potest ob actiones necessario positas, quum ab ipso minime pendeat has vel illas actiones ponere«Peccati reum tenere quemquam quia non fecit quod facer e nonpotuit, summae iniquitatis est et in-sanice. Quamobrem illce animce, quidquid faciunt, si natura non voluntate faciunt, id est, si libero ad faciendum et ad non faciendum motu animi carent, si denique Ms abstinendi ab opere suopotestas nulla conceditur, peccatum earum tenere non possumus (1).» Hine Concilium Trid. (2) anathema-te pereussit eum qui « dixerit non esse in potestate hominis vias suas malas facere. =gt; S. Pius V ac Gregorius XIII dam-narunt propositionem Baii 67 « Homo peccat etiam damnabi-liter in eo quad necessario facit.» Alexander vero VIII die 7 decemb. ann. 1690 sequentem thesim profligavit quae est prima ex 31 lt; In statu natura: lapsce ad peccatum formale et

demeritum, sufficit illa lïbertas qua voluntarium et liberum fuit in sua causa, peccato originali et libertate Adami pec-cantis. gt; In tertia demum parte statuitur actus a libera vo- „ ..

vel demeriti; ratio est quia meritum dicitur exigeutia retri-butionis quae actioni inest ob emolumentum quod alteri cou-fert; demeritum vero exigentia retributionis quse actioni inest ob detrimentum quod alteri confert. Prima autem totius meriti radix in eo posita est ut aliquid ex eis tribuendo quae in dominatu habemus, quoddam nobis jus comparemus ad quid-piam de alienis accipiendum. « Per actum proprium quis mereri non potest nisi sit dominus sui actus; sic énimsuum actum quasipretium pro praemio dare potest (1). » Atqui a-ctuum quos non vis eleetiva eliciat, sed necessitas quasi a nobis extorqueat, propriè domini non sumus, ac proinde frustra eos quasi pretium pro praemio offerremus. Et re quidem vera in SS. Scripturis actiones meritoriae illi tantum electioni adscri-buntur aut imputantur per quam homo dicitur et est dominus suarum actionum (2). Doctrina SS. Patrum legi potest apud Petavium (3); pauca in re evident! nobis sufficiant. Scripserat S. Hieronymus « Liberi arbitrii nos condidit Deus: nee ad virtutem, nee ad vitium necessitate trahimur; alioquin ubi necessitas est, nee damnatio nee corona est; » quae verba postquam retulerit S. Aug., sic subjungit: « Quis non agno-scat? quis non toto corde suscipiat? quis dliter conditam hu-manam neget esse naturam (4) »? Hinc Summi Pontifices In-nocentius X et Alexander VII tertiam Jansenii propositionem proscripserunt « ad merendum vel denierendum in statu nature lapses non requiritur in hornine lïbertas a necessitate,

2) Deut. XXX. 19; Eccli. XXXI. 10; Matth. XIX. 17. 21; 1 Cor VII. 37 etc. (3) De opific. sex dieram lib. Ill et IV.

mani sed actus hominis dici debent. « Actionum quae ab homine aguntur iUce solceproprie dicuntur humaNjE quce sunt propria hominis in quantum est homo; differt autem homo ab aliis irrationalibus creaturis in quantum est suorum actuum dominus. Unde illce solce actiones vocantur proprie humance quarum homo est dominus. Est autem homo dominus suorum actuum per rationem et voluntatem: unde et liberum arbitriuni esse dicitur facultas voluntatis et rationis. Illce ergo actiones proprie humance dicuntur quce ex voluntate deliberata procedunt. Si quce autem alice actiones homini conveniant, possunt dici quiclem hominis actiones, sed non proprie humance, cum non sint hominis in quantum est homo (1).»Doctorem Angelicum secuti sunt auctores commu-niter ita ut pauci tantum scripserint actionem humanam illam esse quae perfecte, ratiouabiliter et ab intrinseco procedat ex plena hominis voluntate, quamvis non libere (2).

Actushumani 31. Ex prsecedentibus intelligitur sensus variarum defini-tionum actus humani:«actus a voluntate (immediate vel mediate) procedens cum rationis advertentia et libertate » item « actus cujus homo est dominus » vel etiam « actus qui

(2) Ad qusestionem utrum amor beatificus in Patria sit actus humanus necne, respondere possumus distinguendo : amor beatificus non est actus proprie humanus, aut proprius hominis in quantum est hamojuxta mo-dum operandi quern habet in hac vita, sed potest dici actus humanus aut proprius hominis in quantum homo estjuxta modum operandi quem habet in altera vita. Videlicet, sicut diversus est status hominis exi-stentis in hac vita, et status hominis existentis in Patria, ita diversus operandi modus in utroque statu assignari debet, uterque proprius hominis quatenus homo est. Jamvero in prsesenti nos non agimus de homine in quocumque statu, sed solum de homine in hac vita, et de actionibus quas ab illo in via exercentur. Cfr. Salm. tract. 8 disp. U, dub. 1. n. 9 et seqq.

jarocedit a voluntate deliberata » denique « actus qui procedit dbJiomine in quantum est homo, etc. »

32. Porro actus liumani sunt eliciti vel imperati;interni vel externi. Eliciti dicuntur quia voluntate immediate procedunt et in ipsa consummantur, cujusmodi sunt actus amoris, odii, desiderii; imperati miem dicuntur qui ex voluntatis imperio et motu immediate ponuntur ab aliis potentiis sive internis ut est actus fidei, meditatio, cogitatio; sive externis, ut est deam-bulatio, locutio etc. Advertere autem debemus a nonnullis di-stingui actus pure elicitos,actus simul imperatos et actus pure imperatos; pure eliciti sunt illi qui procedunt a voluntate nullo alio suo actu inclinata, simul imperati sunt illi qui procedunt a voluntate per alium actum ejus intenti, pure imperati sunt illi qui procedunt ab alia potentia ad agendum a voluntate applicata. Actus simul imperatos reduximus ad actus elicitos; alii illos reducunt ad actus imperatos (1). Interni sunt qui nullo modo prodeunt in actionem vel omissionem ex-ternam, ut amor simplex, desiderium inefficaxetc. Externi seu mixti sunt qui ad externas potentias progrediuntur, aut aliquo sensibili signo exterius manifestantur. Hsec est autem inter utramque distinctionem relatio quod omnes actus eliciti sint interni, sed non omnes actus imperati sint externi: possunt enim actus imperati esse vel interni vel externi.

33. Quum ex liucusque dictis pateat duo esse actuum huma-norum elementa, voluntarium scilicet et liberum, de Ms magis in specie et fusius pro exigentia theologise moralis agemus; totam autem tractationem distribuemus in duo capita, quorum primum erit de requisitis ad voluntarium et liberum, eorumque speciebus, alterum vero de voluntarii et liberi im-pedimentis.

VolunUnide- 34. Voluntarium denominatur a voluntate, quae est appeti-tus rationalis ; definiri ergo potest « ilhid quod procedit ab appetitu rationali,seu lumine rationis directo. » Dicimus au-tem a). *lllud»scilicet actio vel omissio vel effectus ex alterutra ^VoUta ^a secutus. h). lt; Quod procedit»nempe quod immediate vel mediate originem habet ab appetitu tanquam a causa. Hinc differt voluntarium a volito quia etsi volitum sit voluntatis objectvun non tarnen necessario a voluntatis ipsius influxu pendet. Sic v.g. pluvia est volita ab agricola, non tamen dici potest eidem voluntaria, cum non sit in illius potestate; sic etiam, si alteri optes mortem, mors est ipsi a te volita, non tamen tibi voluntaria nisi ad eam inferendam concurras suadendo etc.; affe-ctus vero quo mortem optas est tibi voluntarius, utpote proce-dens a voluntate tua. c). « Ah appetitu. gt; Vox appetitus aliquando potentiam significat, aliquando designat actum-ütsignificat potentiam,appetitus proprie dictus definiri solet: facultas tendendi in bonum apprehensum; est scilicet propria animse activitas atque eneïgia qua animus a se tendit in bonum apprehensum, seu illud bonum appetit, unde ipsi no-

men appetitus. Aliis verbis appetitus recte dicitur principium intrinsecum motuum animi in bonum apprehensum. Ut vero designat actum, appetitus definiri potest: tendentia sen in-clinatio animi in bonum; hoe sensu loquimur de appetitibus inordinatis. Porro appetitum in definitions nostra spectari ut est causa actuum ac proinde ut est potentia, manifestum est. Particulaergo « ab appetitu » distinguit imprimis voluntarium a violento seu coacto, siquidem violentum seu coactum illud violouto et proprie appellator quod procedit a principio extrinseco, ita ut ^coacto-ens sese habeat relate ad actum non causaliter, sed instrumen-taliter et patiens potius quam agens dici debeat. Quare v. g. si ab extrinseco movearis, traharis, tu autem per intrinsecum animse principium ad motionem, tractionem nihil conferas,

non erit hsec motio tibi voluntaria. Deinde eadem particula indicat deesse voluntarii rationem actibus facultatis appre-hensivffi per se consideratis : quamvis enim principium ex quo illi actus procedunt sit intrinsecum, est tamen ab appetitu diversum. Diximus: per se consideratis; nam illi actus possunt imperari,atqiie hoc modo voluntarii erunt mediate d). « Ratio-nali, sou limine rationis director Appetitus tendit in bónum;

bonum autem, ut sit objectum appetitus, ipsi proponi debet, seu apprehendatur necesse est; « ignoti enim nulla cupido. »

Porro. apprehensio boni duplex haberi potest: altera imperfecta et materialis quae per sensus habetur; altera perfecta et rationalis quae habetur per intellectum. Appetitus apprehen-sione materiali tantum directus vocatur spontaneitas atque actus ab ipso procedens dicitur spontaneus; appetitus cogni- Spontanco. tione rationali directus vocatur voluntas atque actus ab ipso procedens est voluntarius.

35. Duo igitur sunt de ratione voluntarii: a) ut sit a principio intrinseco, nempe appetitu qui in propositum objectum assurgat ac nitatur; b) ut hie motus sit ex praevia intellectuali cognitione. Priori conditioni opponitur vis, posteriori opponi-

tur ignorantia; unde voluntarium a contrario quandoque definiunt: quod neque vi, neque ignorantia ft.

Involnntarii 36. Involuntarium, licet latiori sensu dicatur quidquid ^n0tl0quot; non est voluntarium, proprie tarnen de eo effertur erga quod voluntas contrarie sese habet. Quod si voluntas ad aliquid se habeat negative, adeo ut illud efficaciter nee prosequatur nee aversetur, id neque voluntarium proprie est nee involuntarium, sed melius dicitur non voluntarium (1).

Divcrsa; vo- 37. Tandem ne diversitas in modo loquendi idearum con-cum MCêptio- f_usi_onem pariat, j_Uv_erit sgquentia advertere. a) Voluntas ali-quando sumitur improprie pro appetitu sensitivo, quatenus in appetitu sensitivo« est aliqua participatio voluntatis secundum aliquam convenientiam ad voluntatem (2). » Hoc ergo sensu latissimo voluntarium generatim dicitur illud omne quod pro-cedit ab appetitu vitali sive rationali, sive sensitivo (3). b) Quia modus agendi libere est proprius voluntati, et invenitur in omnibus actibus voluntatis quos bomo cum plena rationis ad-vertentia ponit in hac vita, ideo voluntarium a Patribus et Doctoribus ssepe ita accipitur ut idem sit ac liberum; videlicet nomen generis usurpatur ad designandam speciem (4). c) Prseterea voluntarium aliquando dicitur quod prater ipsam voluntatem causam non habet utpote quia fit sine prse-cepto, sine obligatione, sine stipiendio etc.; exemplum habetur in ] Petr. 5,2 lt; neque turpis lucri gratia sed voluntarie (5).»

(3) S. Thorn. 1, 2, q. 6, a. 2; Vasquez in 1, 2, disp. 23; Salmanticenses in 1, 2, tract. 10, disp. 1, duh. 2, aliique non pauci.

38. Voluntarium est perfectum vel impcrfediimNcAxmiwmm Voluntarium perfectum dicitur quod fit cuin plena intellectus cognitione perfectum et pleno motu appetitus; imperfectum autem quod ex sub- imperfectum, obscura cognitione ant semipleno consensu procedit; qua in re multiplex gradus haberi potest. Advertendum autem est ab ali-

quibus itadistingui voluntarium in perfectum et imperfectum, ut n) perfectum idem sit ac voluntarium proprie dictum, de quo supra, imperfectum vero idem ac improprie dictum; vel etiam h) ut perfectum sit voluntarium liberum, imperfectum autem voluntarium non liberum; vel tandem c) ut perfectum sit voluntarium simpliciter, imperfectum vöro, voluntarium secundum quid, de quo jam dicendum.

39. Voluntarium igitur est simpliciter vel secundum quid. Voluntarium simpliciter habetur quando, attentis omnibus simpliciter. circumstantiis, consensus datur, sed cum aliqua repugnantia;

voluntarium secundum quid habetur quando voluntas aliquid Secundum vult consideratis tantum quibusdam circumstantiis, sed om- l¹¹^-nibus perpensis non vult. Hac in quaostione communiter pro-

ponitur exemplum mercatoris qui metu naufragii merces in mare projicit: ilia mercium projectio est mercatori voluntaria simpliciter; earum autem conservatio est eidem voluntaria secundum quid. Inde apparet quod voluntarium simpliciter semper conjunctum habeat involuntarium secundum quid, et voluntarium secundum quid conjunctum habeat involuntarium simpliciter: utrumque ergo recte dici potest mixtum.

40.Voluntarium est actuate, virtiialejiabituale et interpre-tativum. Voluntarium actuale dicitur quod hic et nunc elici- Actuale.

Virtuale. tur vel imperatur a voluntate. Voluntarium virtudle habetur quando aliquid fit vi actus voluntatis prseteriti nondum revo-cati; adeoque ad voluntarium virtuale tria requiruntur: a) ut aliquando praecesserit volitio actualis; b) ut illa volitio non solum revocata non fuerit, sed c) adhuc maneat moraliter et influat in opus (1). Sic in viatore qui cupit« optatam cursu contingere metavi » passus singuli quos movet ad illam sunt ipsi virtualiter voluntarii etiamsi ad singulos non at-tendat, imo de rebus omnino diversis cogitet. Pariter sacer-dos qui in principio missie intentionem habuit consecrandi, tempore autem consecrationis distractus est, valide conse-crat, quia actus consecrandi est ipsi voluntarius virtualiter, Eadem ratione dum quis sacramenta confert, etiam non ad-vertens id quod agit, voluntarie dicitur sacramenta mini-strare, quia ea confert ex voluntate prsecedente qua voluit officium suum prsestare. Adverte tamen necessarium esse quod operans in ea permaneat animi dispositione, secundum quam operatic ejus sub arbiirii potestatem caderepossit.ünde si sacerdos v. g., domo egressus sacramenti conferendi causa postea in amentiam incidat et, in ea dispositione, verborum solemnem formulam proferat, non erit talis operatic virtua-Habituale. liter voluntaria (2). Voluntarium habituale dicitur quando actus voluntatis qui prsecessit retractatus quidem non est, sed tamen nullo mode influit in opus quod postea fit. Sic v. g., heri volui quod Missa hodierna applicaretur et prodesset Titic defuncio; si hodie, immemor talis specialis applica-ticnis, missam celebro prout quotidie soleo, hsec, juxta plures, illi defuncto prodest vi intentionis babitualis, hoc est, voluntatis prseteritse non retractatse quse ideo dicitur habitua-liter permanere, etsi non fuerit causa quod ego missam cele-

braverim (1). Voluntarinm interpretativmn dicitur quando interprctati-nullus qnidera interfuit consensus elicitus, adest hic tarnen ^vumquot; veluti inclusus ac delitescens in naturali animi inclinatione, ob convenientiam rei cum perspecto appetitu rationali, adeo nt objecto proposito, merito censeretur quis consensurus (2). Sic siegoquid tollam de facultatibus amici mei animo resti-tnendi, probe sciens, si ipse adesset, commodaturum quod snmo, liacc acceptio dicetur amico meo voluntaria interpretative (3). Advertendum hic rursus est nomine voluntarii habitnalis ab antiqnis scliolasticis aliqnando intelligi illud voluntarinm quod nunc dicitur virtuale (4); ab aliis autem omnino improprie designari promptitudinem et facilitatem ac-qnisitam ad actus aliquos edendos; ita si quis ex tali inclinatione absque ulla deliberatione et attentione materialiter

(3i Quoad voluntarium interpretativum notanda sunt ea quajscripsit Suarez in 1. 2. tr. 2. disp. 1, Sect. 4. n. 4. quot; Si quis recte consideret, hoe non est proprie voluntarinm ; nam si quis omnino ignorans casu occidis-sct inimieum, ita dispositus ut si scivisset esse iniinicum facilius occi-disset, non propterea actio ilia censeretur illi voluntaria ; quin potiua Arist. vocavit ipsam non voluntariam et dici etiam potest non involun-taria. Uude haec interpretatio potias deservit ut actio censeatur non esse contra voluntatem alterius v. g. amici, superioris, quam ut censeatur esse ab ejus voluntate, et ideo diconon esse voluntariam illi neque in voluntariam, quod est observandum ad ferendum judicium in rebus mora-libus quas peudeant ex voluntate alterius, et intordum dici solet suflicere in eis voluntatem intorpretativam.Sed oportet distinctione uti: nam si ad honestatem actus suflicit quod non sit alteri involuntarius, v. g.,quod non sit prohibitus a superiore, tunc satis erit voluntas interpretativa, si re-vera, moraliter loquendo, talis sit. Si autem necessaria est positiva voluntas, sou positivus influxus alterius procedens ex voluntate ejus, tunc satis non erit interpretativa voluntas praedicto modo explicata, quia revera nulla est, ut dixi; nt in materia de confessione, si ad valorem actus necessaria est jurisdictie a superiore collata, non sufficit praidicta interpretatio sed necesse est ut aliquo modo constet de superioris voluntate. n

poneret ritum externum sacramenti, eum dicerent agere ex vohmtate habituali, cnjusmodi, utpatet, posset habere etiam somnambulus. Prseterea nomine voluntarii interpretativi. a nonnullis designatur vel voluntarium in causa,vel volunta-rium indirectum de qnibus infra agemus.

Explicitum. 41. Voluntarium est explicitum vel implicitum. Explicitum dicitur quando aliquid intenditur in terminis sen conceptu proprio et distincto v. g. si baptizaturus dicat : volo baptizare.

Implicitum. Implicitum est quod intenditur in conceptu confuso seu in aliquo generali volito, v. g. si baptizaturus dicat: volo facere quod Christus instituit vel quod ecclesia bis facit vel intendit, baptismus est implicite voluntarius.

Expressum. ⁴²- Voluntarium est expressum vel taciturn. Expressum dicitur quod distincte verbis vel signis sequivalentibns signifi-

ïacitum. catur; taciturn vero dicitur quod absque expressione verbo-rum vel signorum sequivalentium ex facto aliquo vel ex facti omissione colligitur. Hue pertinet regula juris 43 in 6 « qui tacet consentire videtur.» Quaj tamen regula universim et lit-teraliter vera non est quia taciturnitas secundum se neque consensum neque dissensum significat, nisi aliis admiuiculis adjuvetur, sicuti optime traditur in regula 44 in 6 « qui tacct non fatetur, sed ncc utique negare videtur » siquidem taciturnitas medium quid est inter asseverationem ac negationem. Ideo auctores ex variis circumstantiis conjecturas tradere co-nantur quibus tacentis consensus vel dissensus cognosci possit secundum prudentis viri arbitrium. a) Tacens consentire videtur si agatur de ejus favore vel commodo, non item si agatur de ejus gravamine, incommodo, prayudicio: ita si, alio tibi quidpiam promittente vel donante, taceas, consentire cen-seberis; at vero si quidpiam ab alio tibi donari vel promitti petas, isque taceat, non ideo censebitur consensisse. h) Tacens consentire videtur si contradicere debeat et possit; non item sicontradicerenon teneaturvel si contradicere non possit citra

periculum scandali, incommodi: sic reus in judicio ad obje-ctum crimen jussus respondere, si taceat, fateri prsesumitur;

item sedens in consilio, capitulo, si iniquse constitutioni non reclamet, qnando utiliter potest, censetur consentire; pariter superior sciens aliquid fieri contra leges vel statuta, quod absque licentia sua fieri non posset, si taceat et toleret cum commode contradicere valeret, censetur tacite consentire vel licentiam dare, ó) Tacens consentire censetur in plurium comparatione, videlicet, si quis ex duobus sibi objectis unum tantum neget, alterum tacite fateri censetur; si unum tantum fateatur, alteram tacite censetur negare. d) Alios adde casus ex juris dispositione, v. g. filii taceutis in sponsalibus a parente contractis (1). Nihilominus, cum luec vera tantum sint secundum prcesumptioncni, ideo diligenter considerandae sunt cir-cumstantise quae tales esse possunt ut buic praesumptioni nullus locus sit (2).

43. Voluutarium est absolutum seu efficax et relativum seu Efficay. inefficax. Fieri nimirum potest ut propter ignorantiam, erro- Inofflcax. rem vel oblivionem in eodem subjecto circa eamdem mate-riam simul babeatur duplex volitio contraria : v. g. vult aliquis consecrare Eucbaristiam sed non vult offerre sacrifi-cium; vult contrahere verum matrimonium sed non vult administrare et suscipere sacramentum etc. Ex hac duplici voluntate contraria, illa dicitur absoluta et efficax quae expli-cite vel implicite continet revocationem alterius; illa autem quae sic explicite vel implicite revocatur, dicitur relativa et inefficax (3).

(2) Layman, lib. l.tract. 2, c. 3 n. 3. Sporer, 1. c. sect. 3. ass. 4. § 4 n» 27.

in genere, disp. 8, sect. 8, n» 120 et seqq. « Petes in quo consistat ille modus volendi magis unum quam aliud ; nam singula illa; voluntates

44. Voluntarium est directum vel indirectuin. Voluntaruim Directum, directum illud dicitur quod procedit a voluntaLe positive ope-Indirectum. _rante, v. g., locutio, lectio; indireetmn vero dicitur quod eateuus est a voluntate quatenus agere omittit cum tarnen agere possit. Unde ad voluntarium müixzciwm. potcntia quidem, nou tarnen ohligatio requiritur faciendi id quod omittitur. Dico primo re-quiri potentiam agendi; nam voluntarium est illud quod pendet a voluntate; pendere autem a voluntate mea dici nequit quod in mea potestate non est.Hiuc externa omissie necessaria v. g., in eo qui in carcere inclusus omittit sacrum die dominica non est voluntaria; et ideo sicubi lata est excommunicationis sententia in eos qui sacrum non audiunt die Paschse, incarce-ratus illam non incurrit, quamvis ex prava dispositione elice-ret hunc actum : nolo sacrum audire; vel :non audirem sacrum etiamsi possem; nam etsi hie actus sit ei voluntarius

secundum se videntur absolutaa, nee una respicit ullo modo ad objectum alterius, sed singulis habentur seorsim et sine alterius memoria. Eospon-dco a posteriori colligi et explicari illam diversitatem per hoe quod si v. g., sciret Eucharistiam non posse separari a sacrificio, non exelu-deret sacrificium; per hoe enim apparet affectum diverso modo tendere ad Eucharistiam, ad exdusionem vero sacriflcii solum quatenus putat posse sacrificium separari ab Eucharistia, atque adeo aliquo modo condi-tionate.... lie tarnen ipsa est modus intrinsecus diversus tenens se ex parte ipsius actus voluntatis : nam altera volitio habet in se modum volendi magis universalcm. altera magis limitatum et coarctatum quod potest multis exemplis declarari. Primo si hodie velis sacrum crastinum omnino applicari pro Pctro, ita ut hsec ex nunc praferatur cuilibet ex oblivione hujus faciendaj; eras vero applices sacrum pro alio, non cen-sebitur revocata applicatio hodierna, quia fuit magis universalis et

consulto confessario et ex nunc vult non vovere valide nisi ea con-ditione posita; postea si immemor hujus voluntatis voveat, votum non valet, nisi eo esset affectu, ut etiam si recordaretur vellet vovere... quia nimirum prior voluntas fuit magis universalis.... Consistit autem hsec major universalitas in reflexione quadam formali vel virtuali quam una voluntas habet supra alteram ad revocandam illam et non e contra, ut in adductis exemplis. a

cum non causetur ab illo actu sed aliunde: ergo ipsa quidem est volita, sed non voluntaria. Dico deinde non requiri obligationem ponendi id quod omittitur; nam voluntarium est a principio intrinseco cum cognitione; atqui, secluso praa-cepto, omissio potest esse ab intrinseco cmn cognitione. Ergo etc. Et sane nemo dixerit eura non voluntarie omittere sacrum die feriali qui potest audire et scienter non facit, etiamsi non teneatur. Non igitur de quovis voluntarie, sed de volun-tario imputabili ad culpam intelligi debent verba S. Th.

« Quia voluntas volendo et agendo potest impedire hoc quod est non veile et non agere, et aliquando debet, hoc quod est nou veile et non agere imputatur ei quasi ab ipso existens (1).»

Notandum denique est voluntarium directum et indirectum ab aliis dici voluntarium positivum et negativum; nomine autem voluntarii directi et indirecti ab iisdem intelligi voluntarium in se et voluntarium in causa, de quo nunc agemus.

45. Voluntarium est in se vel in causa. Voluntarium in se In se. dicitur quod voluntas in seipso intendit; voluntarium in eau- in causa. sa dicitur quod voluntas non quidem in se intendit, censetur tarnen veile quia vult aliud ex quo istud sequitur (2).

(2) Juvorit hic nonnulla de causa efficiente breviter in memoriam revo-eare. Causa efficiens est id a quo aliquid fit. Pracipuas ejus partitiones,

qua ad materiam nostram portineant, sunt. 1° In causam per sc et cau-samper accidens: causa per se alicujus effectus ea est quae ex natuia sua tendit ad ilium effectum producendum :sicpotus excessivus est causa per se ebrietatis ; causa vero per accidens alicujus effectus ea est qua; ex na-tura sua non tendit ad productionem hujus effectus, etsi occasione alicujus circurastantioe oninino extrinseca; ad effectum obtinendum confer-ro ])ossit: sic illo qui pocuniam petit ab usurario est causa per accidens usuras; pariter qui sacramenta sibi conferri postulat a sacerdote indigno dicitur causa per accidens sacrilcgii, ctc. Ut patet, causa per accidens sic intellecta aliquo modo convonit cum occasionc quae definitur ^u id ad cuj us praesentiam aliquid fit » et cum conditionc sine qua non, qua;

Ad voluntarium in causa revocatur id quod positse causa; ac-cedit tanquam pars toti aut tanquam accessorium princi-pali (1). Ex quibus definitionibua jam duo colligere possumus ad accuratam rerum intelligentiam non inutilia; videlicet ef-fectum causae voluntarie posit® si directe intendatur non in causa sed in se voluntarium esse; deinde lt; posse eumclera actum esse voluntarium in alio causaliter et tamen esse in se involuntarium objective, ut si quis actu directe omnino nolit hominem occidere, et tamen velit emittere sagittam, non ad-

deflnitur « id quod removet impediraentum obsistons produetioni effe-ctus. n Diximus autem quot; sic intcUccta » nam hoe vooabulum adhuc sumi-tur alio sensu admateriam nostram paruin pertinente. (Vide Suarez Met. Disp. 17.) 2» In emsamphysieam et causam moralem : causa physica ea est quai effeetum sua ipsius actione attingit ae producit; causa inoralis ea dicitur qua; aliqua bonitate et dignitate adfert rationem causa; physica; intelligenti ad effeetum physice producendum ; sic homieidium per-petrans est ejus causa physica, illud veromandans, consulens est ejus-dem causa moralis. Porro causa moralis positivo, est vel negativo,: po-sitiva dicitur si quis actionem fieri mandet, si consentiat quum consensus est necessarius, si scienter participet de emolumentis quss ex actione sequuntur, si recipiat actiocis auetorem, si ejus instrumenta occultet, si consilium prsebeat vel preces aut promissa adhibeat, si operantem laudet; negativo est si quis non obstet quum sine gravi incommodo posset ac deberet agenti resistere, vetando aut impediendo; si ab agendo alterum non dissuadeat, quum dissuadere potest ac debet, ac silentium positivo; approbationi a;quivalet; si non manifestat actionis auetorem, quum ilium manifestare tenetur, ne v. g. damnetur innocens. Hi diversi modi quibus causa moralis potest in actionem influere, innuuntur vulgatis versiculis:

S⁰ In causam immediatam et mediatam: causa immediata est ea qua; effeetum suum nulla intercedente alia causa producit; causa mediata est qua; effeetum suum non producit nisi alia causa interposita. Unde omnis causa moralis est mediata. 4° In causam proximam et remotam: causa proxima dicitur si habeat connexionem necessariam vel ordina-riam eum effectu; remota autem dicitur, qua; ordinatur quidem et tendit ad effeetum, vim tamen magnam non habet, sen in effeetum non influit notabiliter, vel ex qua effectus non provcnit ut plunmum.

hibita sufficienti diligentia ne hominem occidat; tune enim homieidium, si fieri eontingat, est in se involuntarium for-maliter latione prions actus et tam en est voluntarium in alio ratione posteiioris actus; et ratio est quia illi actus non simt formaliter contrarii, et alioquin cum voluntas sit libera, quani-vis nolit homieidium, potest non applicari actu ad exhiben-dam diligentiam necessariam ne sequatur homieidium; etideo dixi illud esse involuntarium objective potius quam causali-ter (1). » Porro quum doctrinade voluntario in causa tanti sit momenti in universa theologia morali, omissis interim iis quaj ad effectus imputabilitatem pertinent, utpote alibi commodius tractandis, sedulo rune inquirendum est quid reqidratur id effectus, ex aliqua causa voluntaria secutus, sit ponenti cau-sam voluntarius? Jam vero 1° semper requiritur ut effectus sit aliquo modo cognitus « quia sicut nihil est volitum quin prfecognitum, ita nihil est voluntarium quin aliquo modo ca-dat sub cognitione operantis (2).» Aliis verbis idem sic explica-tur: ut effectus censeatur ponenti causam voluntarius necessa-rium est quod agens aliqualiter animadvertat ex ea causa ta-lem eftectum extiturum vel existere facile posse, aut saltern confuso aliquo modo obligatiouem noscat animum ad id adver-tendi; quo sensu intelligendi sunt illi auctoresqui dicunt suf-ficere ad voluntarium in causa ut effectus potuerit et debue-fit prcevideri; hoc enim verum non est nisi verba « posse et debere » juxta dicta explicentur; secus negandum esset sup-positum, videlicet, posse prsevideri effectum si de facto non prasvideatur saltem in confuso aut non succurrat ulla cogita-tio de obligatione advertendi; nam prima idea alicujus rei non est in hominis potestate. Quod si quaeratur quandonam effectus possit et debeat sensu declarato prcevideri, nulla regula

certa dari potest, conjecturse tantum aliquse tradi possnnt ex comrauniter contingentibus deducfce; ita tunc effectus ani-madverti potuisse ac debuissecensetur, quando hie ex tali cau• saper se sequitur, vel ut in pluribus,aut etiara per accidens et utin paucioribus si per éxperientiam quisid quoad se noverit. 2° Si effectus cx causa voluntaria sequaturper se, nihil aliud, prceter ejus prcevisionem, requiritur ut ponenti causam ccnseatur voluntarius; nam «talis effectus per se censetur constituere unum et ad eamdem speciem pertinere cum sua causa. Et hoc sensu verum liabet quod dici solet, qui vult antecedens velle etiara cousequens,sufficient! cognitione sup-posita; unde in hujusmodi voluntario prseceptum solum ad hoc conferre potest, ut illud voluntarium sit turpe vel honestum; nam si effectus v. g. prohibitus sit, necesse est ut sit etiam prohibita causa ex qua per se et praevisa virtute illius, sequitur talis effectus (1). » Sic illi qui iter longum et asperum aggreditur voluntaria est defatigatio. 3° Si autem effect as ex causa voluntaria scquatur per accidens, ut ponenti causam ccnseatur voluntarius, requiritur, prceter ejus prcevisionem, ohlifjatio vitandi unum ne scquatur aliud. Duo igitur dicimus : primum, seclusa obligatione, effectum ex aliqua causa per accidens secutum ponenti causam voluntarium non esse; alterum, data obligatione vitandi unum ne aliud sequa-tur, effectum ex aliqua causa etiam per accidens secutum ponenti causam voluntarium censeri. Eatio prioris est quia, seclusa obligatione, ille effectus nec physice, nec moraliter procedit a voluntate : non physice, quia cum.causa per accidens ex natura sua ad suum effectum non ordinetur, ponens causam non influit physice in effectum, sed illo effectu?physice procedit a propriis causis, v. g. submersio navis, sequens omissionem succurrendi physice causatur a vento et aquis; non moraliter,

quia seclusa obligatione illum effectum impediendi, nihil est in quod fundetur causalitas illius moralis : hinc illa submer-sio navis, si non teneris illam impedire, tibi proprie voluntaria non est, quamvis sit a te permissa. Eatio posterioris est quia, ob prfficeptum « causa et effectus ex illa secutus... moraliter censentur habere rationem uiiiiis objecti disconvenientis, seu evitandi a voluntate, et ideo voluntas unius censetur voluntas alterius. Item addi potest quod, non existente praecepto, effectus qui omnino per accidens sequitur non pertinet ad vo-luntatem, ratione autem prajcepti pertinet ad illam moraliter, quia tenetur vitare illud quoad possit, et ideo si non facit censetur moralis causa illius (1). » Ita si teneris impedire submersionem navis eo quod ejus cura tibi sit commissa, si non impedis v. g. gubernando earn, submersio navis est tibi voluntaria.

46. Liberum ex primaeva nominis impositione significat i'd quod est sui juris ct altcri non est suhjcctum; unde ge- acceptio. neratim definiri potest libertas immunitas a vinculis sen ini-immitas a servitutc. Quotuplex ergo servitus distinguitur,

totuplex distinguenda est libertas. Jam vero, omissis iis quse ad theologiam moralem minus pertinere videntur, servitus imprimis est extrinseca vis seu violentia, qua subjectum ad operationem cogitur invitum : immunitas ab hac servitute di-citur libertas a coactione et libertas executionis; servitus deinde est intrinseca necessitas ad unum ex ipsa conditione facultatis orta quse proposito objecto ex se ad illud determi-

natur: immunitas ab hac servitute vocatur lïbertas indifferentie et libertas exercitii; denique servitus est qnsevis lex et obligatie : immunitas ab hac servitute apte dici potest lïbertas moralis.

47. Hsec triplex libertas spectari potest vel prout est pro-nmTot actus prietas agent is, vel prout consequenter eat qiialitas actus; ^llbequot; sicut enim vario sensu agens dicitur liberum quatenas ipsi

violentia non infertur, nee operandi necessitas inest, nee ali-quid injungitur,ita liber dicitur actus qui non cogitur extrin-sece, nee intrinsece determinatur, nee pnecipitur. Quamvis autem eadem sit ratio libertatis in agente et in actu, diversus tarnen est respectus; nos vero earn considerare nuncdebemus non prout est proprietas ageutis (1), sed formaliter prout est qualitas actus : qusestio enim est de actu libero et quidem non moraliter sed physice.

beri-notio. ^ actus sit voluntarius (2) non tamen sufficit ut proprie et tlieologice denominetur liber, quod patet ex damnatione plurium Baii propositionum, nominatim 39 « Quod volun-tarie fit, etiamsi necessario fiat, libere tamen fit »41 « Is libertatis modus qui est a necessitate sub libertatis nomine non reperitur in scripturis » 66 « Sola violentia repiKjnat libertati hominis naturali. » Ad veram igitur actus libertatem requiritur praeterea immunitas a necessitate intrinseca, quse habetur quando agens habitis omnibus ad agendum prcerequisitis potest pro libitu actum ponere vel non ponere. Dicimus autem « habitis omnibus ad agendum prcerequisitis » quia si horum quidpiam desit actus omissie non libertati sed agendi impotentice tribuetur. Porro ea quae ad agendum prserequiruntur sunt ipsa potentia seu voluntas, cognitie indifferenter proponens objectum, concursus Dei pa-

ratus et remotio omnis impedimenti per ipsum actum secundum inauferibilis. « Causa secunda libera existens, eademque viribus pro diversitate actuum naturalibus tantum vel etiam supernaturalibus instructa, et in libertatis suae exercitio non impedita, necessario pra3supponitur ut actus, liber possit esse futurus (1). gt; Verbo, necessaria est potentia proxirae expedita ad actum. Dicimus etiam « potest pro libiiu actum ponere vel non ponere » quia si positis omnibus ad agendum prse-requisitis agens non possit non agere, actus necessarius erit, non liber; unde oportet ut adsit facultas non agendi in sensu composito prserequisitorum; scilicet non exigitur quidem ad libertatem proprie dictam ut homo dum agit possit simul non agere, hoe enim implicat, sed requiritur ut homo dum agit possit, nulla ex couditionibus mutata, loco agendi non agere. Ex quibus intelligitur qusenam necessitas libertati repugnet, et qusenam eidem non repugnet. Necessitas enim alia est an-tecedens, alia conseqiiens; prima habetnr cum causa, positis omnibus ad agendum pnevequisitis non potest non agere et ad agendum determinata est: ita ignis vehemens applicatus bene arido ligno non potest non adurere; altera autem habetur cum causa, positis omnibus ad agendum pnevequisitis, pro libitu potest agere vel non agere, sed in hypothesi quod agat, non potest simul non agere: ita Deus liber quidem est in vo-lendo mundi fine, sed in hypothesi quod voluerit mundum desinere, nequit simul veile mundum non desinere, et vice versa : igitur non necessitas consequens, sed sola necessitas antecedens libertati officit. Hue pertinet etiam distinctio necessitatis in sensu composito et uecessitatis in sensu diviso; sed de hac agitur in tractatibus de Deo et de Gratia (2).

(1) Franzelin, de Deo Uno, th. 43, pag. 41C. Cfr. Suarez, Met. disp. 19, sect. 4, n. 11.

Conspectus 49. Duo ad voluntarium requiruntur appetitus incli-natio et cognitio intdledus; unde quidquid alterutrum aut tollit aut minuit, eo ipso tollit aut minuit voluntarium ; jam vero appetitus mclinationem violentia et metus, in-tellectus vero cognitionem ignorantia et concitpiscentia aut tollunt penitus aut minuunt. Porro causae ilhe quae immediate rationem voluntarii tollunt vel minuunt, eo ipso mediate tollunt vel minuunt rationem liberi; quae au tem liber-tati actus voluntarii specialiter repugnant, jam fuerunt satis declarata, nee applicationem habent in theologia morali,quum in homine viatore qui agat sui compos, quoad ea quae sunt ad finem, voluntas semper libera maneat. His igitur relictis, de violentia, metu, ignorantia et concupiscentia successive agemus.

Notio. 50. Violentia seu vis et coactio idem hie significant; anti-quiores tamen ita vim et violentiam a coactione distinguunt ut illas proprie agnoscant etiam in inanimatis,hanc vero solum in animatis. Kursus violentia aliquando dicitur physica, ali-quando mora lis qua) sc. oritur ex metu, blanditiis, precibus importunis etc.: de priore tantum nunc agimus, de posteriore postea sermo erit ubi de metu. Porro violentia pliysica ahso-

luta est vel secundum quid. Absohita definitur motio cujus Di_sti_nctio iu principium est extra, in contrarium eo renitente qui patitur;

unde violentum est id cujus principium est extra, renitente passo; duo ergo ad violentiam et violentum requirunüir, pri-muin ut principium movens sit extrinsecum, alterum ut voluntas resistat; fieri autem nequit ut resistentia interna sit sincera et efficax quin simul adsit resistentia externa quantum possibile sit; quandonam vero habeatur resistentia externa quantum sit possibile, determinari debet ex circumstantiis

51. Violentia cadere non potest in actus voluntatis élicitos, Non eliciti eadere tarnen potest in actus imperatos. Ratio prioris partis imiferatf™-est quia violentum ex sua intrinseca ratione est a principio ^posquot;

extrinseco et quidem contra impetum passi, atqui actus a vo-luntate elicitus est a principio intrinseco et secundum incli-nationem ipsius appetitus, si quidem est actualis qutedam in-clinatio voluntatis in objectum ; ergo impossibile est actum voluntatis elicitum esse violentum. Ad posterioris autem partis intelligentiam sequentia debent adverti. a) Quando afifir- quo sens», mamus violentiam cadere in actus imperatos, profecto non significamus quod aliqnis actus possit imperari a voluntate seu ab ejus pendere imperio et simul esse violentus voluntati;

jam non est ex vi extrinseca voluntati; sed significamus quod illi actus qui alias solent imperio voluntatis excitari in coete-ris hominis potentiis, possint ab extrinseca causa excitari contra voluntatis renisum. h) Pneterea illi actus dicuntur vio-lenti tum respectu voluntatis quatenus csetora potentiae

moventur contra ejus iuclmationem ; tum respectu ijjsarum potentiarum quatenus istse potentise moventur a principio quod non est ipsis connaturale ; non autem violenti dici pos-sunt respectu potentiarum a quibus immediate procedunt ac si essent a principio extrinseco et contra earum inclinatio-nem. c) Porro c;eterae potentice voluntati subsunt quoad earum applicationem ad actum, non quoad earum opera-tionem; nam si v. g. oculi nostri aperti sint, non pendet a vo-luntate nostra ut videamus, sed a voluntate nostra pendet ut oculos aperiamus ; pariter si veritatem aliquam considere-mus non pendet a voluntate nostra ut intelligamus, sed a voluntate nostra pendet ut veritatem consideremus. Unde actus imperati, seu potius imperabiles dicuntur violenti in quantum nostra potentiae ad agendum vi externa applicantur, voluntate quo modo. reluctante. d) Non solum externarum sed etiam internarum potentiarum actus cogi possunt; externarum quidem potentiarum actus a causis etiam creatis cogi possunt immediate seu per directam applicationem; internarum autem potentiarum actus a causis creatis solum cogi possunt mediate, seu per propositionem objecti. Quod ita explicavit Lessius (1).« At causae creatse non possunt id immediate, sed solum mediante alio;quatenusofferuutobjectum velimpediunt ne quid interve-niat inter objectum et sensum ; nam etiam tune sensus neces-sario operantur,etsi voluntas renitatur; quia ipsorum operatio non subest arbitrio voluntatis nisi indirecte et remote, quatenus in potestate voluntatis est movere membra, ea applicando, avertendo, vel aliquid interponendo.»

Voluntarium 52. Violentia si fuerit ahsoluta voluntarium tollit, hnmo solnta tollit, involuntarium causat. « Ratio est quia violentia directe oppo-nitur voluntario sicut et natural]...; sicut ergo in rebus quae cognitione carent, violentia facit aliquid esse contra naturam,

53.Metus est trepidatio mentis oh aliquod malum instans vel Definitio et /Mamp;lt;nlt;m.Quadruplici autem ex capite praecipue distinguipotest: 'üstinctio in nimirum ratione causce qua incutitur, ratione modi quo incu-

db extrinseco : ab intrinseco ille dicitur qui provenit ex causa _c^e,^^trinsequot;

interna, qualis est morbus, mentis imbecillitas etc.; ab extrin-seco autem ille dicitur qui provenit ex causa externa; porro causa externa potest esse vel naturalis uti naufragium, incen-dium, ferarum incursus, vel libera ut homo ad necem te quse-rens; hinc duplex subdistinguitur metus ab extrinseco, prout causa externa naturalis est vel libera. Adverte tamen a multis appellari metum ab intrinseco, non solum ilium qui provenit ex causa interna stricte dicta, sed ilium etiam qui provenit ex causa quacunque natnrali, ita ut isti nomine metus ab extrinseco intelligant eum tantum qui incutitur a causa libera.

55. Katione mocKquo incutitur a causa libera externa,metus justum et in- est Justus vel injustus prout incutiens inferendi hujusmodi justura, metum jus habet vel non; generatim autem injustus est metus quando minae fiunt persoiue cui fieri non possunt, vel quando fiunt a persona quae auctoritatem non habet illas faciendi vel sunt de malo quod inferre nefas est: ita injustus est metus qui incutitur a latrone; e contra justus est metus qui incutitur a principe quum mortem minatur quam potest legitime inferre. illatum ad 56. Katione finis ob quem incutitur, metus dicitur illatus minatum^vei vel determinate ad aliquam rem certain ohtinendam, vel ^non' indeterminate quacunque alia de causa : exemplum prioris

habetur quando latro minatur mortem nisi ei detur magna pecuniae summa; exemplum vero posterioris habetur quando quis inimico, ipsum ad necem quserenti, certam pecuniae summam offert ut se a periculo liberet.

gravem et 57. Katione intensitatis quam habet metus dicitur gravis levem. _ve| ^_m's. Gravitas autem metus pendet a) a gravitate mali quod imminet; liaec vero ipsa mali gravitas est absoluta vel relativa : malum absolute grave illud dicitur quod tale est in se spectatum et viro etiam constanti formidabile apparet, cujus-modi a doctoribus enumerantur mors, mutilatio, carcer durus, diuturnum exilium, cruciatus atrox, stuprum,privatio omnium bonorum vel partis notabilis, exliaeredatio, amissio status, in-

famia sive juris sive facti, excommunicatio injusta, et alia multa arbitrio prudentis viri ponderanda; malum relative grave illud dicitur quod tale est solummodo respectu personae cui imminet, attentis videlicet setate, sexu, conditione, indole etc. Multa enim sunt quae virum tortem et constantem non perfcurbant, graviter tamen perturbando seni, puero, mulieri apta sunt. Porro sive absolute sive relative tantum malum sit grave, gravis erit metus, si malum illud non solum nobis imminere videatur, sed etiam nostris, v. g., patri, matri, avo,

uxori, filiis, fratri, sorori, etiam amico valde nobis conjuncto: quemadmodum enim eorum bona apprebendimus ut nostra,

ita et eorum mala. Gravitas metus pendet h) a probabilitate mali; videlicet non sufficit vana mali suspicio; sed requiritur exspectatio mali certa, aut saltem rationabilis ac prudens.

ünde inferunt doctores, si metus inferatur a causa externa libera, oportere ut metum incutiens possit minas suas execu-tioni mandare.

babendi eosqui exsuametipsorumconditione timendi ac colendi rentialis. aliis sunt; ut parentes relate ad filios, tutores relate ad pupil-los, princeps relate ad subditos, episcopus relate ad clericos,

verbo omnes qui jure aliquo prsesunt. Hie timor reverentialis et ipse tum gravis, turn levis esse poterit. Ad quod discer-nendum juverit attendere prsesertim tum ad indolem personae quae auctoritatem babet, tum ad caracterem personae quae sub ejus potestate constituta est, tum ad relationes quae inter ipsas intercedere debent (1).

unde quod ita fit, licet sit voluntarium, tarnen illud volunta-rium non oritur ex metu sed potius opponitur et vincit ipsum

metu significat quod metus ipse inducit ad volendum seu ad faciendum aliquid et tune metus est causa talis rolunta-rii (1). »

Metus causat 60. Jam vero quae fiunt ex metu, per se et ordinarie, volun-voluntarium . . . • t • i . • ± j -j

(2) S. Thomas, 1. 2. q. 6 a. 6, ait ea quae ex metu operamur simpliciter esse voluntaria et involuntaria secundum quid ; e contra 2.2. q. 142 a. 3 in 0, docet eadem ex metu facta non esse simpliciter voluntaria, sed mixta; et in eodem loco ad 3 affirmat ea qu® ex timiditate peraguntur

61. Diximus autem « per se » quia si metus penitus mentis judicium perturbet et impediafc, actio nullatenus erit volun-taria, quod tarnen non frequenter contingit. Diximus etiam 4 ordinarie » propter duplicem exceptionem: prima habetur Duplex cx-quando simul cum metu concurrunt alia; causae ad agendum ^ceP^tl0-impel lentes ; tunc enim actio grata potius quam molesta esse potest, in quo tamen casu non semper constat quid actus ha-beat ex metu, quid aliunde. Altera vero exceptio babetur quando metus non solum inducit ad aliquid volendum non obstante . affectu permanente in contrarium, sed ipsum ilium affectum omnino expellit; actio enim minime tunc erit invo-luntaria, siquidem deficiat causa producens in vol untarictatem;

porro boe accidit quotiescumque efficaciter quis dolet de pec-cato commisso ob timorem inferni, et ex eo motivo legem Dei obserrare proponit (1). Talis enim scit infernum non vitari si remaneat affectus ad peccatum; unde metus inferni, si sit efficax, non tantum impedit actum malum, sed etiam aufert omnem affectum ad talem actum; non secus ac si affectus quem retinet mercator ad suas merces seu involuntarium quod sentit ad illarum projectionem, esset causa naufragii, metus

secundum quid voluntaria esse non simpliciter. Diversus iste modus loquendi haud difficulter componetur, si quaedara advertantur.Vox « simpliciter n sumi potest vel ex parte objecli voliti seu operationis quam voluntas eligit, vel ex parte operantis seu eligentis ipsius. Priori mode idem est « simpliciter » ac quot; prsecise et nude objectum considerando n et sic recte dicitur opus ex metu factum simpliciter non esse voluntarium,

quia ut sic abstrahitur ab omni alia utilitate aut necessitate. Posteriori modo dicitur simpliciter voluntarium quod de facto est volitum per actum absolutum et efficacem voluntatis; in quo adhuc oportet advertere hujusmodi « simpliciter » interdum excludere omnem mixtionem invo-luntarii, et hoc modo usus est hac voce S. Th. 2. 2. q. 142 a. 3 in 0; interdum vero dici simpliciter voluntarium quod est absolute et efficaciter volitum per actum in suo genere perfectum, etiamsi habeat conjun-ctam seu admixtamimperfectam velleitatem contrariam. Suarez 1. c. n.2.

naufragii induceret ipsum non tantum ad projiciendas merces_rsed etiam ad deponendum affectum ad illas, consequenter ad tollendum involuntarium in earum projectione. Unde breviter dici potest quae fiunt ex metu non esse involuntaria secundum quid, quando istud involuntarium est fundamentum inductivum seu causa mali quod timetur (1).

voluntatem ad operandum, sed sit vél causa partialis tantum vel se habeat solum per rnodum conditionis; deinde itaut metus sit causa totalis et adcequata movens voluntatem ad operandum sed tamen relinquens in eadem voluntate affectum repu-gnantem actui ad quem movet metus; tandem ita ut metus sit causa adcequata movens voluntatem ad operandum ét nullum in eadem volim ta te relin quens affectum aliquomodorepugnan-tem. Quamdiversusautem pro singula illadiversahypotliesisit metus influxus inactionis voluntarium, satis etiam explicatum est (2).

Ignorantiffi 63. Ignorantia proprie dicta eamp;tprivatio sciential cujus ali-definitio. est capax pro tempore et statu. Ea autem quae homines

(2) C£r. Praepositus in 1. 2. q. 6. a. 6. et de matrim. q. 3. dub. 9; Sanchez, de matrim. lib. 4. disp. 1-11.

qusedam vero sunt quae, licet quis scire possit, nou tarnen scire tenetur; in primo casuignorantia vocari potestposiiim, in al-imi privativa.* Ignorantia importatscientise privationem, dum scilicet alicui deest scientia eorum quse aptus natus est scire.

Horum antem qusedam aliquis scire tenetur, ilia scilicet sine quorum scientia non potest debitum actum recte exercere:

unde omnes tenentur scire communiter ea quae sunt fidei et universalia juris prsecepta, singuliautem ea qua; ad eorum statum vel officium spectant. Qusedam vero simt quse, etsi aliquis natus est scire, non tarnen ea scire tenetur, sicut theoremata geometrise et contingentia particularia nisi in casu (1). »

scientia quae simplicem carentiam scientiae importat: « unde cuicumque deest aliquarum rerum scientia, potest dici nescire illas, secundum quem modum Dion, in Angelis nescientiam ponit (2). » Difiert deinde ab err ore cujus est approbare falsa en-ore, pro veris; videlicet error importat actum intellectus,quo positive judicamus rem aliter se habere quam revera se habet;

ignorantia vero non importat tale judicium, sed tantum privationem quamdam cognitionis per modum habitus in intellectu permanentem : unde licet error semper habeat ignorantiam conjunctam, potest ignorantia esse sine errore. Differt tandem ab inadvertentia quae non opponitur scientiae et cognitioni, inadvertentia. sed solum privat actuali advertentia sen memoria, et vocari solet ignorantia actualis, inconsideratio seu oblivio. Caeterum quae de ignorantia dicemus accommodanda erunt ad inadver-tentiam.«Bene, ait Suarez, ignorantiam non differre ab inadvertentia seu oblivione actuali quoad excusandum a culpa. Distinguuntur enim eo quod ignorantia habitum importet, inadvertentia tantum actum. . . . Tandem monuerim inad-vertentiam seu oblivionem actualein frequentius absque culpa

contingere quam ignorantiam habitualem. Quod illam prseve-nire non tam facile in nostra potestate sit, nee teneamur semper extraordinaria remedia adhibere ad illam prsecaven-dam. Hanc autem semel addiscendo possumus pro omnibus actionibus toto vitse decursu occurrentibus expellere (1). »

Generalis di- 65. Ignorautia, prout eam consideramus in theologia mo-rali, tripliciter distingui potest: primum, ratione causae seu voluntatis a qua procedit, distinguitur in ignorantiam vinci-hilem, voluntariam, culpabilem et ignorantiam invincibilem, involuntariam, inculjoalilem; deinde, ratione effectus seu actus qui ex ca vel cum ca /i/,distinguitur in ignorantiam ante-cedentem et ignorantiam concomitantem ; postremo, ratione objeeti seu rei ignoratce distinguitur in ignorantiam ./Mm et ignorantiam facti.

Ignorantia 66. Ut banc distinctionem rite intelligamus advertendum 'H^incibUis ^ ^es^ ^voces ill^as * vincibilis, invincibilis » posse « late sumi ut physice. significent absolutam et physicam potestatem et impotentiam hominis ad expellendam aliquam ignorantiam cujuscumque rei sit: et hoc modo solum ilia ignorantia poterit dici proprie invincibilis quae, bumano modo expelli non potest, qualis vix reperitur nisi in amentibus vel aliis hominibus qui non pos-sunt ratione uti, aut de bis rebus seu factis quae loco aut tem-

pore a nobis distant vel similibus (1). » Non spectamus igno-rantiam tali sensu vincibilem vel invincibilem, sed agimus de ignorantia vincibili et invincibili moraliter. Ea autem igno- ^Tel moraliter. rantia sic dicitur invincibilis quae morali diligentia depelli non potuit, sive quia de re quapiam investiganda nulla cogita-tio subiit, sive quia obortum forte dubium, utut diligentia adbibita, disjici non potuit. Ad illam porro diligentiam mora-lem non requiritur ut omnia media possibilia adhibeantur,

quod onus esset importabile; sed quidam sufficit diligentise modus, morali judicio definiendus, atque humanse condition! accommodatus, quem nimirum homines prudentes et in rebus suis adbibere et ab aliis exigere rationabiliter pro rei gravitate et pro conditione personarum solent (2). Proinde vincibi-lis ignorantia dicitur si bujus moralis diligentise ope tolli potuit (3). Ex quibus perspicuum est duplici ex capite fieri posse ut ignorantia sit moraliter invincibilis, nimirum vel quia non cogitavit quis de veritate quserenda, vel quia si cogi-tavit quidem, diligentiamque adbibuit, ad veritatem tamen non pervenit(4).

(2) quot; Qualis vero diligentia adhibenda sit.... ut deinceps ignorantia et inadvertentia... manentia censeantur invincibilia non potest certa re-gula pnescribi, sed id prudentis arbitrio remittendum est, qui earn esse sufficientem censebit quam communiter prudentes adhibent proportio-

doctus sit, viros doctos et carentes morali suspicione male eonsulendi ex malitia aut ex negligentia consulere debet. Si autem vir doctus sit, debet studium sufficiens adhibere ut vel sic ignorantiam culpabilem evadat...

Et aliqui excusabuntur consulendo aliquem, alii tamen ilium consulendo •ion excusabuntur, ut vetula vel rusticus consulendo parochum excu-yantur, et tamen ssepe vir urbanus noc excusaretur.» Sanchez, de prse-cep. decal. lib.1, c. 16, n.36.

tract. 2, disp. 4, s. 1, n. 19 : quot; Et ideo dicendum cum communi sententia ignorantiam invincibilem illam esse in qua homo voluntarie nihil facere

involuntaria voluntariam seu potius non esse voluntariam, vincibilem vero et voluntana:

esse voluntariam. Potest autem ignorantia vincibilis esse vo-luntaria vel in se vel in causa, et quidem in causa dupliciter, videlicet per non applicationem mediorum ad scientiam acquircndam, vel per non remotionem impedimentorum quce scientia acquisifa uti non sinunt. Porro a) Ignorantia in se voluntaria dicitur affcctata; est ergo ignorantia affectata illa

in quam actus voluntatis fertur. Imo « licet non semper quis velit directe ignorare, si tamen directe velit non facere dili-gentiam quam putat esse necessariam, hoc satis ad ignoran-

omittit eorum quas potest et debet facere ad illam expellendam, et nihi-lominus eam expellere non potest... Sed quod ad potestatem attinet, in-telligenduni est non solum de potentate remota sed aliquo modoproxima, id est. quod jtixta capacitatem hominis, et eonsideratis circumstantiis et notitia quam hahet, possit se applicare ad illam diligentiam faeien-dam, quia licet illa diligentia in se sit possibilis, tamen si in mentem hominis nunquam venit de illa copitare aut de aliqua re quae moraliter posset ad illam excitare, vel certe si eodem modo nunquam intellexit illud esse medium aceommodatum ad scientiam acquirendam, non po-test did talis diligentia moraliter esse in hominis potestate. Atque eodem modo circa obligationcm oportet advertere non satis esse hominem teneri ad aliquid faciendum, quod si facer et, non ignoraret, sed oportet ut teneatur id facere ad scientiam acquirendam. Nam alia obligatio est quasi extrinseca et per accidens : atque eodem modo necessarium est, ut homo non excusetur a tali obligatione propter aliquam aliam causam rationabilem; nam quoad rem moralem perinde est excusari et non teneri. J» Sanchez, in pracepta decal. lib. 1, c. 10, n. 24 : quot; Deducitur primo esse sano modo intelligenda jura ac doctores dum ajquiparant scire et debere scire, passimque dicunt esse indirecte voluntariam igno-rantiam et inadvertentiam, cum quis vel solvit, advertitve, aut dehehat scire et advertere. ttoc enim intelligenda sunt quando adfuit aliqua ac-tualis plena et sufficiens ad mortale advertentia ad malitiam objecti, ejusve periculum, seu dubium et scrupulus saltern... Quia dum hsec actua-lis advertentia non adfuit, non est in nostra potestate proxima expellere eam ignorantiam et inconsidorationem, aut non est plene ita ut ad mortale sufficiat. At ea advertentia existente, tenetur et potest intellectus deliberare et voluntas diligentiam adhibere ad sciendum, et proinde si non adhibeat, imputabitur culpae. »

tiam affectatam. Oportet autem, ut existimo, ut talis voluntas non inquirendi scientiam, non oriatur ex alia priori ignorantia non affectata, sed tantum indirecte voluntaria; tota siquidem ignorantia subsequens per primam radicem est mensuranda; ut si quis directe nolit in aliquo negotio dili-gentiam facere ad inquirendam veritatem, quia putat se in ilia re esse sufficienter instructum, illa non esset ignorantia affectata, si hsec alia tantum esset indirecte voluntaria, et etiam illa non esset culpabilis, si hsec esset involuntaria (1).»

Ignorantia affectata frequentius invenitur in addictis rebus carnalibus, iniquis contractibus, vel certse opinioni erronese etc.,

a qua divelli non cupiunt. h) Ignorantia in causa voluntaria proveniens ex non applicatione mediorum ad scientiam acqui-rendam dicitur ignorantia negligentice; hsec autem varie di-stinguitur: nam si negligentia sit summa, ita ut nullum aut vix ullum in veritate indaganda studium ponatur, ignorantia dicitur crassa, seu supina (quas a quibusdam gravior statui- supina et tur quam crassa); si vero negligentia sit communis, ita ut di-ligentiaaliqua adhibeatur, non tarnen sufficiens, ignorantia dicitur simnliciter vincibilis; demum si negligentia sit omnino simpliciter ... vmcibihs,

describitur: « Tertio dicitur aliqua ignorantia voluntaria per accidens ex eo scilicet quod aliquis directe vel indirecte vult ali-quid adquod sequitur ipsum ignorare. Directe quidem sicut ap-

inculpabilis et p_{er se non} coincidit cum alia distinctione in culpabilem et culpabihs,

inculpahilcm. Nam ut ignorantia sit vincibilis, requiritur sim-pliciterquod sit voluntaria; ut autem sit culpabilis requiritur prseterea quod sit probibita seu privans scientia prsecepta. « Solum oportet advertere duobus modis posse hominem teneri ad aliquid sciendum : primo modo absolute et per se, pront fideles tenentur scire res fidei, et tunc ita est ignorantia culpabilis ut constitnat propriam speciem peccati, de qua agitur in materia de fide. Secundo modo potest homo teneri ad aliquid cognoscendum solum in ordine ad actionem, si earn operari vult, et tune ignorantia non constituit propriam speciem peccati, sed est actionis circumstantia, cum qua unum peccatum constituit v2).»Quamvis autem bsec sit inter ignoran-tiam vincibilem et invincibilem, atque culpabilem et incul-pabilem differentia, proprie tarnen ad materiam moralem nihil refert ignorantia rei nullo modo prseceptse, quia ilia nihil confert ad bonitatem vel malitiam actionis, et ideo semper ^ _i agimus de ignorantia quae per se opponitur prsecepto. Porro quot; leviter. ignorantia potest esse culpabilis graviter vel leviter ; gravitas autem culpse in ignorantia oritur tum ex gravitate rei circa quam versatur ignorantia, tum ex gravitate negligentise et ignavise in scientia comparanda. Disputant vero auctorcs utrum quaBcunque ignorantia graviter culpabilis sit crassa aut supina, an vero dari possit ignorantia graviter culpabilis quas non sit crassa vel supina: de qua controversia legantur pro

utraque parte Suarez (1) et Sanchez (2). Tandem advertendum igncrantia est aliud esse ignorantiam esse culpabilem, aliud esse per cul- contracte^Pampam contractam. Fieri enim potest « ut causa ignorantise fuerit aliquod peccatum et tarnen ipsa ignorantia sit invin- *

cibilis: quando nimirum non habet per se connexionem cum tali culpa, quoad obligationem sciendi, sed per accidens id contingit, id est, quando ohligatio vitunclcs illius culpa: non procedit ex oiligatione sciendi talis prcecepti. Tunc quamvis causa culpabilis sit, ignorantia tamen erit inculpabilis. Ut si casu promulgaretur lex aliqua in templo die festo, et quis-quam culpabiliter sacrum omisit, cui si interesset, illam audiret, ignorantia ejus legis in hoc erit inculpabilis : etsi causam illi dederit mortalis omissie sacri. Quia obligatio sacri audiendi, nee totaliter, nec partialiter nascitur ex obligatioue novse legis sciendse : et cum talis nil penitus de ea lege pro-mulganda nosset, non potuit moraliter ea intentione legis audiendse templum adire : imo, etsi obligatio vitandse illius culpse esset ex obligatione sciendi prsecepti, adhuc stat, ut ignorantia ex ilia culpa procedens sit invincibilis: quando,

scilicet, eam culpam admittens nullatenus ad sciendi prsecepti obligationem advertit, nec dubitatio aliqua illius obligationis occun-it, ut sic diligentiam adhiberet (3). »

69. Ignorantia antecedens ilia dicitur quae est causa actionis, ignorantia causa nempe privativa seu removens prohibens, quatenus si concomftans* ignorantia non adesset, sed scientia opposita,opus non ponere-tur. Ignorantia concomitans ilia dicitur quae nullatenus est

causa actionis, quia si adesset scientia opus sequaliter, imo forte facilius et promptius poneretur.

^C'vincibüisⁱⁿquot; videlicet utraque iguorantia turn antecedens, turn concomitans potest esse vincibilis vel invincibilis, voluutaria vel involun-taria, culpabilis vel inculpabilis. Si ergo iguorantia invincililis cum non paucis auctoribus vocatur antecedens respectu voluntatis, quia nimirum antecedit voluntatem ignorandi, et iguorantia vincibilis vocatur consequens respectu voluntatis, quia consequitur voluntatem ignorandi , iguorantia antecedens respectu effectus seu actus poterit esse antecedens vel consequens respectu voluntatis; et pariter iguorantia concomitans respectu effectus seu actus poterit esse antecedens vel consequens respectu voluntatis. Nulla autem datur iguorantia consequens respectu effectus seu actus, quia ignorantia quae consequeretur ex aliquo opere ut effectus non potest in-fluere in ilium actum ex quo ipsa sequitur. TJnde opere posito non restat aliqua ignorantia quae sit operis effectus prseter earn quae est consequens respectu voluntatis (1).

(1) Hinc intelligitur quomodo duabus distinctionibus modo erplicatis aquivaleat tiimembris il!a distinctio qua: a pud S. Th. et ex ipso apud alios passim legitur, nimirum in ignorantiam antecedentem, concomi-tantem et consequentem. n Ignorantia tripliciter se habet -ad actum voluntatis. Uno modo concomitanter, alio modo consequenter, tertio modo antecedenter. Concomitanter quidem quando ignorantia est de eo quod agitur, tamen etiamsi sciretur, nihilominus ageretur......Et talis ignorantia non facit involuntarium sed facit non voluntarium. Consequen^Jer autem se habet ignorantia ad voluntatem in quantum ipsa ignorantia est

causare simpliciter involuntarium,causat tamen secundum quid involuntarium, in quantum pracedit motum voluntatis ad aliquid agendum, qui non esset, scientia praesente. Antecedenter autem se habet ad voluntatem ignorantia, quando non est voluntaria, et tamen est causa volendi quod alias non vallet... et talis ignorantia causat involuntarium simpliciter.;; 1. 2. q. 6a 8 in o. Jam ex toto contextu pat et a doctore angelico comparationem

71. Ignorantia juris habetur quando aut ignoratur geue- ignorantia ratim lex sen prseceptum, aut etiam non constat, num casus •'^uus' quispiam general! aliqua lege comprehendatur; et quidem juris ignorantia subdividi solet pront versatur vel circa jus naturale, vel circa positivum divinum aut humanum, et hoe ipsum vel ecclesiasticum vel civile etc. Facti vero ignorantia _t-_acti habetur quando ignoratur non quidem rei pront apprehenditur,

habitus ad legem, sed rei in se spectatse circumstantia aliqua aut etiam substantia sen natura(l).Ita v. g. siquis con-tractum ineat cum minore, cum amente etc., ignorans cum hu-jusmodi se non posse contractum inire, est ignorantia juris; si vero cum hujusmodi contrahat ignorans solum se contrahere cum minore, amente etc. est ignorantia facti. Pariter si nesciat sacrum esse audiendum die dominica est ignorantia juris; si vero nesciat hodie esse diem dominicam est ignorantia facti.

poenae, quae habetur quando nescit quis crimini cuipiam pecu- poena;, ,Iiarem aliquam poenam esse de jure adnexam : verum talis ignorantia commode reducitur ad ignorantiam juris.

fieri ad voluntatem absohite sive ignorandi sive operandi; et ignorantiam antecedentem vocari qua omnem omnino antecedit voluntatem turn ignorandi, turn operandi (« quando non est voluntaria et tarnen est causa volendi quod alias non vellet v); ignorantiam consequentem vocari qua;

consequitur aliquam voluntatem ignorandi (... « in quantum ipsa est voluntaria.»); concomitantem vero dici quae comitatur aliquam voluntatem,

saltern operandi (... « quando ignorantia est de eo quod agitur, tamen etiamsi sciretur, nihilominus ageretur... n\ Ex quo ulterius vidcre est in hac trimembri distinctione ignorantiam antecedentem non eodem modo ad concomitantem se habere ac ad consequentem. Nam a concomitante contradistinguitur per comparationem ad actionem veluti ad effectum,

et sic nulla est ignorantia consequens; a consequente autem per comparationem ad voluntatem veluti ad causam ot sic nulla est ignorantia con-comitans. (1) Ballerini, opusc. cit. n. 22.

72. Hsec ignorantie distinctio cadere potest in membra prse-cedentium; nimirum ignorantia turn juris tum facti potest esse antecedens vel concomitans, vincibilis vel invincibilis. Qusestio autem specialis quonsque dari possit ignorantia invincibilis non solum juris positivi sed etiam juris naturalis, ad prsesentem materiam non pertinet et alibi opportunius trac-tabitur,

Ignorantia 73. Omnis ignorantia efficit ut actus ex ea vél cum eapo-omnis impe- . . . . .

dit no actus situs non sit volttniarius m se. Katio est quia voluntas nou sit volnnta- ,.lt;•••• ■, . •,

7 ii.Jgnorantia invincihilis, sive antece(lens,sivc concomitans, invincibilis sive juris sive facti, tollit omne voluntarium inactu qui ex tldmn • ea procecïit vel cum ea ponitur. Katio cur juris vel facti igno-rantia invincibilis antecedens tollat voluntarium, est quia id quod fit ex ignorantia invincibili non est voluntarium in se,

ut jam probavimus; nec est voluntarium in sua causa sc. ignorantia, cum et ipsa supponatur involuntaria: ergo nullo modo est voluntarium.Pneterea invincibilis ignorantia juris naturalis ac divini (atque a fortiori juris humani et facti) excusat a pec-cato, ergo tollit voluntarium; nam in prsesenti eatenus deesse potest ratio peccati, quatenus deest ratio voluntarii: probatur antecedens quoad jus naturale ex damnatione propositionis 2 inter 31 ab Alexandro VIII proscriptas « tamctsi detur ignorantia invincibilis juris naturce, hcccin statu naturco lapses operantem ex ipsa non excusat apeccato fonnali;» quoad jus vero positivum divinum, ex damnatione propositionis Baii68 :

« infidclitas pure ncgativa in his quihus Christus non est prcedicatus, peccahm est.» Katio deinde cur juris vel facti ignorantia invincibilis concomitans voluntarium tollat,est quia tunc actio non est voluntaria in se, cum sit ignorata, neque in causa : non quidem in ignorantia cum hwc involuntaria supponatur et aliunde non sit actionis causa; nec etiam in negli-gentia vel imprudentia, cum omnes cautiones ad effectum proe-cavendum faerint adhibit® (1). Bene autem advertendum est ' id intelligendum esse deactione in se spectata, non vero de malo desiderio, si quod ant habitu aut actu agenti inerat, neque de pravo affectu quo opus ignoranter subsecutum probetur (2).

Neque doctrinse modo expositse obstat nota regula « ignorantia facti non juris excusat» nam in ea regula non agitur de excusatione in foro consciëntie in ordine ad culpam,sed de

(1) Lessius, in 12, q. (i, _a, g, dub. 4, n. 53. i2 Balleriiri. opusc. cit. n. 27.

excusatione in foro externo in ordine ad pcenam subeundam, detrimentum patiendum, emolumenti jacturam faciendam (1). Notari Mc jMest communiter post S. Thomam dici quod ignorantia anteccfdens causet involuntarinm, concomitans vero faciat non voluntarium; hsec autem differentia intclligenda est de affectu non actuali sed habituali, seu potius interpretative; nam qnando ignorantia est antecedens, quia homo est ita affe-ctus ut, si sciret,non ageret. Censetur actio non solum privative involuntaria seu non voluntaria, sed etiam quodammodo positive involuntaria, quia pnesumitur ilia voluntas habitualiter habere affectum contrarium, cujus signum est tristitia pos-tea subsecuta, adveniente scientia; quando vero ignorantia est concomitans, nullum involuntarinm admiscetur, quiavoluntas non habet affectum contrarium, et libentius forte esset actura si scientia adesset, cujus signum est gaudium postea subsecu-tum, adveniente scientia (2).

vincibüis non Ih.lgnorantia vincibïlis sive juris sive factitive antecedens sive concomitans,non tollit voluntarium in actu qui ex ea pro-cedit vel cum ea ponitur. Eatio propositionis quoad juris vel facti ignorantiam antecedentem, est quia ilia ignorantia est causa actus seu effectus, ut ex definitione constat; ergo si ipsa est voluntaria etiam effectus erit voluntarius, dummodo ve-rificentur conditiones ad voluntarium in causa requisite. Quoad juris vero vel facti ignorantiam concomitantem, rem sic explicat Suarez: «Ille (agens cum ignorantia) tenetur ex-pellere illam ignorantiam ad evitandum actum, et voluntarie hoc facere omittit; ergo voluntarie etiam operatur saltem indirecte (in causa). Quare nihil refert quod h£ec ignorantia non sit causa actus, et quod si adesset scientia actus nihilo-minus fieret: turn quia quamvis demus ilium actum non esse voluntarium in ignorantia tanquam in causa, erit tamen ilia

ignorantia conditio sufficiens ut ille actus sit voluntarius indirecte (in causa) quatenus homo potest ilium vitare et non facit. Tum etiam quia ille effectus est voluntarius in alio actu directe (in se ) voluntario, ut v. g. occisk) hominis in vena-tione ; ignorantia autem voluntaria, quamvis 0 concomitans,

est ratio seu conditio ut prior ille actus (venandi) impruden-ter seu incaute fiat, et. consequenter ut in illo censeatur voli-tus effectus inde secutus(l).»Notemus ignorantiam vincibilem antecedentem causare involuntarium secundum quid saltern habitualiter non vero ignorantiam vincibilem concomitantém;

ratio prioris est quia ille qui ex tali ignorantia operatur ita est animo affectus ut si scientiam haberet non ageret; ergo saltem ex parte involuntarie agit, cujus signum est quod statim ac sciverit doleat; ratio posterioris partis est quia quod solum cum ignorantia fit, non displicet; ejus causa enim non est ignorantia, cum etiamsi non adfuisset ignorantia, res seque acta esset. Advertendum demum est quod,«cum ignorantia ha-beatur ut causa sequentis actus, et hie ideo voluntarius existat,

quia voluntaria est ipsa causa, consequatur hujusmodi effe-ctum non posse esse magis voluntarium quain sit ipsa ignorantia; unde si ilia sit tantum imperfecte voluntaria, v. g. ex levi negligentia qult;e ad peccatum mortale non suificit, etiam effectus erit imperfecte voluntarius et excusabitur a culpa mortali (2). » Proinde generatim dici potest: quo major fuerit ignorantia vel magis voluntaria, eo cseteris paribus, reddit magis vel minus actum voluntarium. Unde ignorantia affe-ctata, magis voluntarium facit, quam crassa, et base magis quam simpliciter vincibilis.

est in se vel iu causa. Jam vero a) ignorantia in causa quo-cumque demum modo voluntaria « puta cum aliquis non vult laborare in studio ex quo sequitur eum esse ignorantem, vel cum aliquis vult bibere vinum immoderate ex quo sequitur inebriari eum et discretione carere, diminuit voluntarium et per consequens peccatum:« cum enim aliquid non cognoscitur esse peccatum, dici non potest, quod voluntas directe et per se

temptus, et per consequens est minus peccatum (1). » 6) Circa ignorantiam autem volutariam in se sen affectatam,videturesse inter auctores controversia, aliis affirmantibus (2), negantibus aliis (3) propter illam voluntarium minui. Quae res ut apte solvatur, adverteudum est ad diversa motiva ex quibus ignorantia affectata potest procedere. Quadruplici enim ex capite pracipue contingit ut quis velit aliquid ignorare. Primo qui-dem nc subire deleat studii laborem. Deinde, ne retrahatur a peccato : tune ignorantia oritur ex cupiditate aliquid agendi conjuncta cum voluntate non faciendi id quod constat esse peccatum : ut si dubites aliquid ab ecclesia definitum esse,

(2) Ita v. g. S. Bonaventura. « Notauduui est quod omnis ignorantia aliquo modo excusat peccatum ; ct ratio hujus est quia minuit de rationa roluntarii: minuit etiam de ratione contcmptus : cmteris enim paribus magis contemnit qui fieccat ex indmtria quam qui peccat iyno-ranter. Et iterum ; cum voluntarium includat in se cognitionem, quod 2)rivat cognitionem, privat de ratione roluntarii: quia ergo peccatum mensuratur secundum qualitatem libidinis et contcmptus, et ignorantia diminuit de ratione Jiorum, generaliter verum est quod omnis ignorantia, in quantum hujusmodi excusat peccatum : ct si tanta sit quod ]irivct omnino rationem voluntarii ct rationem contemptus, excusat a toto:sivei-o non omnino privat, atanto; concedendse igitur sunt rationes ostendentes quod ignorantia excusat peccatum n in 2 dist. 22. art. 2, q. 3.

'3) Sic S. Thomas 1. c. quot; Contingit quandoque quod talis ignorantia directe ctpar se est voluntaria: sicut cum aliquis sua sponte nescit aliquid ut liberius peccet, et talis ignorantia videtur augere voluntarium ct peccatum; ex inknUone enim voluntatis adpeccandumprooenit quod quis vult subire ignorantia damnum propter libcrtakm peecandi. «

nolis tarnen inquirere, ne cognita illa Ecclesiae definitione, a tuis opinionibus cogaris recedere. Tertio, ut lïberius peccet:

talis paratus est actionem ponere, etiamsi contingat illam esse contra leges et prsecepta ; tarnen ne sentiat conscientise remorsus, vult leges illas et prsecepta ignorare. Tandem quia leges etprcecepta contemnit atque auetoritatem a qua cduntur despieit, cujusmodi sunt rationalistse illi qui nihil curant quid ' Ecclesia doceat, quidve praecipiat. Ex his patet ignorantiam .! primp et secundomodo affectatam antecedentem, tertio au-tem et quarto modo potius concomitaiitem esse dicendam.

; Qjiiibus] prsemissis generatim statuimus ignorantkmquot; etiam ^etiaquot;_t'_ata^affec' [ aff 'ectaiam, qua talem, minuére voluntarium quocimque ex ■j !r : cajxie priatttr. Katio autem ilia est quam urget S. Bonaven-Ji ^L' ^rS, ^èilicet: illud quod procedit ex ignorantia etiam affe-\s=ciat»ve] cum ea ponitur, non est voluntarium insesed tantum est voluntarium in causa; atqui quod est tantummodo voluntarium in causa minus voluntarium est quam si in se intende-retur; ergo ignorantia etiam affectata, qua talis, minuit voluntarium. Et sane difficultas esse non potest de ignorantia affectata primo sensu, quam reipsa affectatam dicendam esse non pauci theologi negant. Neque difficultas esse potest de ignorantia affectata secundo sensu; nam ignorantia illa non procedit ex inteutione voluntatis ad peccatum quatenus peccatum est; sed procedit ex intentione voluntatis ad actum qui peccatum quidem est, quem tamen vellet non esse peccatum, siquidem ut eum actum ponat vult ignorare rationem peccati qua:¹ in ipso reperitur. Idem fere dici potest de ignorantia affectata tertio sensu; nam ut generatim ait Joannes De Lugo « pejus est violare praceptum notum quam nolle illud cognoscere ut sine remorsu violetur: plus enim reverenties et timoris ostenditur in secundo easu quam in primo. »

dispositione ex qua illa ignorantia procedit; repugnat ut igno-rantia qua talis, non reddat actum minus voluntarium quam si scienter poneretur : habitualis tarnen animi dispositie ex qua procedit ignorantia continet specialem malitiam, ratione cujus transgressie legis magis peccaminosa est; atque ita ali-quo modo dici potest qnod ignorantia affectata augeat pecca-tnm, dummodo ratum habeatur illud quod reipsa peccatum transgressionis auget non esse ignorantiam qua talent, sed ignorantie causam. Ita Lessius, qui postquam multis proba-verat aliquam ignorantiam affectatam augere voluntarium et peccatum, sibi objicit auctoritatem S. Bonaventurse :« divus Bonaventura dicit generaliter verum esse omnem ignorantiam in quantum hujustnodi excusare peccatum, ergo etiam hsec excusabit et proinde minnet voluntarium. » Kespondet autem i excusat qua parte est ignorantia quia oecultat conditionem opcris, sed accusal et auget ratione causae suce (1). »

Inadver- 77. Ea quae hucusque de ignorantia exposita sunt applicari tentia. ^ebent inadvertentise; verutn ne res praepostere intelligatur apprime distinguendum est inter inadvertentiam naturalem et inconsiderationem acta voluntariam. De inadvertentia na-turali bene procedunt ea qiue diximus circa ignorantiam in-vincibilem « quia non est in potestate hbminis facere ut omnia quae habitu ^cit aut memoria retinet, sibi actu offerantur; quando ergo objeotum considerandum nullo modo offertur, neque in se formaliter, neque in aliquo alio quod possit exci-tare cognitionem ejus, tunc oblivio est naturalis et involun-taria (2). » At inconsideratio actu voluntaria a peccato non excusat: imo vix fieri potest ut sine tali inconsideratione peccatum committatur; aliis verbis moraliter loquendo semper

(1) In 1. 2. q. 6. a. 8, dub. 3. Cfr. Suarez, in 1. 2. tr. 2, disp. 4, sect. 2. n. 24.25; Praepositus in 1. 2. q.6. a. 8, dub. 2; Azor, inst. mor. lib. 1, cap. 14; De Lugo, de psBnit. disp. 16, n. 183. Sporor, 1. c. ass. 5, n. 37.

ia omni peccato oceurrit aliqua inconsideratio practica vel pravitatis objecti vel actus (1). Unde breviter dicere possu-mus: ut quis actualiter peccet nou requiritur adverfcentia ad malitiam formalis, reflexa, perceptihiUs; sed suflicit implicita et imperceptibilis (2).

78. Vox « concupiscentia » turn in SS. litteris turn apud Concupiscen-.... . . . j . tise notio.

catumalliciens, quo sensu a S. Aug. ssepe vocatur «libido (1).» Porro concupiscentia, prout de ea nunc agimus, est quaevis passio, et definiri potest « quilïbet motus appetitus sensitivi prosequentis bonum sensihile vél fugientis malum sensibile per sensus et imaginationem apprehensum. gt;

Distinctio in 79. Concupiscentia autem sic sumpta distinguitur in ante-^aUttera^e11quot; cedentem et consequcntem. Antecedens concupiscentia ea dici-turquse ordine causalitatis prsecedit consensum voluntatis, et illam suo modo trahit ut consentiat; aliis verbis concupiscentia antecedens dicitur quae ex sola apprehensione objecti dele-ctabilis vel contrarii. absque ulla deliberatione intellectus vel consensu voluntatis exsurgit vel durat in parte sensitiva; ut dum quis ex fortuito aspectu rei turpis, sentit se moveri ad delectationem carnalem, vel ex prsesentia inimici sentit se moet consequen- veri ad vindictam etc. Consequens vero concupiscentia ea dicitur quae ordine causalitatis sequitur actum voluntatis, quod qui-dem fieri potest dupliciter,mmirum per redimdantiam^qvLmio ex eo quod voluntas intense moveatur in aliquid,correspondens aliqua passio excitatur ia appetitu inferiori, vel per directam cxcitationci», quando quis studiose appetitum inferiorem exci-tat atque acuit ad promptiorem et intensiorem operationem, prout solent facere illi qui volunt vindictam de injuria su-mere vel poenam exigere etc. Quo sensu Arist. pulchre dixit « viri fortis esse non quidem agere ex ira, sed excitare in seiram, » et S. Aug. « Cum rectam rationem sequantur istse aflectiones, quando ubi oportet adhibeutur, quis eas tune morbos seu vitiosas passiones audeat dicere (2)? »

(li C'l'r. do civit. I)ci, lil'. IJ, c. irgt;, n. 2. (2) De civit. Dei. lib. 14, c. 9, u. 3.

80. Concupiscentia antecedens semper minuit, aliquando Voluntarium toUit voluntarium. Ratio est quia causa; quae minuunt rel tol- tiaⁿ' quot;miTece-lunt judicium rationis, minuunt vel tollunt voluntarium; n^nnit¹^^Velatqui concupiscentia antecedens semper minuit judicium

rationis, aliquando vero illud totaliter aufert; ergo concupiscentia antecedens vel minuit vel etiam tollit voluntarium. Minor explicatur verbis S. Thom;e ♦ impeditur enim judicium et apprehensio rationis propter vehementem et inordinatam apprehensionem imaginationis, et judicium vir-tntis iestimativae (1).» Videlicet, cum concupiscentia volunta-tem fortiter impellat ad agendum, eo ipso impedit ne intel-lectus attendat ad varias circumstantias objecti, etne perfecte deliberare possit utrum actus sit ponendus nec ne. Eursus « dicendum quod si concupiscentia totaliter rationem auferret,

sicut contingit in illis qui propter concupiscentiam fiunt amentes, sequeretur quod concupiscentia voluntarium tol-leret (2).» Potest nimirum vehementissima passio concupiscentia adeo intellectum perturbare, et sola objecti concupiti consideratione occupatum excsecare, ut non possit omnino deliberare, perpend ere vel apprehendere, rationes in oppositum.

81. Concupiscentia consequens formaliter et proprie Jo- conse-quendo neque auget, neque minuit voluntarium. Ratio est quia q^uequot;^s-concupiscentia consequens, qua talis, comparatur ad voluntatem

ut effectus ad causam; ergo, qua talis, non potest augere vel minuere illam, siquidem effectus, ut effectus, nihil causet in suum principium. Proinde concupiscentia consequens potius

est signum majoris vel minoris voluntatis, in quantum scilicet demonstrat intensionem voluntatis ad actum. Adverti autem potest concupiscentiam consequentem respectu voluntatis posse esse antecedentem respectu alterius voluntatis, seu respectu actus vel effectus in se non intenti a voluntate, sed vi passionis causati: in hoc casu applicanda sunt principia de voluntario in causa.

Consuetudi- 82. Ex principiis positis definienda est etiam qusestio de nii. uotio. _consuet_udine. Consuetudo de qua in prsesenti agitur est operandi facilitas et promptitude iteratis actibus comparata; di-Distinctio in stinguitur autem in honam et malam, prout actiones ad quas malam; ^Vel incitat honestae sunt vel pnivse. Pom quae pertinent ad consue-tudinem bonam hie prseterimus, unice solliciti in tradendis generalibus principiis de consuetudine mala, quse in theologia morali maxime usu veniunt.

voluntariam 88 Consuetudo mala voluntaria est vel involuntaria. Vo-tariam^{nV0 Un} luntaria est, quando quis actus frequentavit cum pravisione consuetudinis contrahendse, eamque efficaci proposito nondum retractavit; vel quando consuetudinem etiam inadvertenter acquisitam animadvertens, eam tollere non curat. Involuntaria consuetudo est, quando quis actus frequentavit sinepravisione consuetudinis acquirendse, eamque jam acquisitam advertens auferre conatur, debitamque ad hoe diligentiam adhibet; vel quando consuetudinem, etiam voluntarie contractam, efficaci jam proposito retractavit et debitum ad eam deponendam conatum adhibet.

84.Consuetudo mala voluntaria, vel aufert omnem advertcn- influxus in tiam in actibus ex eapositis, vel sufjicienteni adhuc adverten-tiam relinquit. In priori casu consuetudo tollit voluntarium in se, atque actiones ex ea procedentes malse erunt non in se sed solum in causa, videlicet: in frequentatione actuum cum pne-visione consuetudinis contraliendse, quod qnidem fere nun-quam contingit, vel saltem et ssepius in negligentia qua quis consuetudinem malam antea acquisitam auferre non curat. In posteriori casu consuetudo non tollit voluntarium in se, sed illud minuit, quia minuit advertentiam et deliberationem:

unde ex hac parte minorem reatum liabet qui ex consuetudine peccat, licet alium reatum contraxerit in positione vel non ablationecausse scilicet consuetudinis. Quod si consuetudo sit involuntaria omnino sequiparari debet concupiscenti® ante-cedenti (1).

(1) Cfr. Sanchez, de prsec. deeal. lib. 3. c. 5.; Sporer, theol. mor., tr. 1. c. 7. s. 2. Layman, lib. I, tr. 2. c.3. n. 6. Ballerini, nota ad. n. 300, Gury.

85. Lex, quoecumque sit vocis etymologia, universaliter dici potest norma et regula operandi. Porro regula operandi ha-betur turn pro agente physico, turn pro agente libero; pro agente autem libero regula rursus duplex est: per alteram enim dirigitur ad pulclirum efficiendum, utile acquirendura, commodum obtinendum; per alteram vero obligatur ad bonum et sanctum praestandum. Jam vero a nobis in prseseuti base ultima tantum consideranda est, quse dicitur lex moralis et Defmitio le- communiter post S. Thomam definitur « ordinatio rationis quot;^lsquot; ad bonum commune, ah eo qui cur am hahet communitatis pro-nndgata (1). »In qua definitione multa breviter compreben-duntur; quse singillatim in sequentibus sunt explicanda xit legis notio habeatur plena et accurata.

legis a con- scribit, obligat et in eo differt a consilio quod dirigit tantum silio ratioiio , , _

obligationis; et suadet. Lst itaque obUgatw de essentia legis. Jam vero nomine obligationis intelligitur moralis necessitas liheruni arhitrium ddstringens ad actionem aliquam ponendam vel omittendam. Distinguitur autem obligatio in activam etpas-

sivam: activa est vis necessitatem moralem subjectis impo-nens; passiva est ipsa necessitas moralis obediendi in subjectis existens; prior est immediata causa posterioris. Kursus obligatie passiva considerari potest vel in actu primo, tft aiunt,

vel in actu secundo : in actu primo est ipsum voluntati impo-situm vinculum morale in se spectatum; in actu secundo est idem morale vinculum ab obligate cognitum. Obligatio turn activa tum passiva in actu primo recte nuncupatur objectivu;

Porro cum obligatio sit vinculum morale quo voluntas ad-stringitur, liquet ad ejus existentiam, prater voluntatem quae ligatur exigi causam superiorem quae ligat, siquidem liberum arbitrium seipsum ligare non valet.

87. Dicitur 2° « Hationis. » Voluntas enim superioris qui legem fert debet in jubendo a ratione dirigi, ac proinde lex ipsa rectse rationi conformis sit oportet; erit autem recke ration!

conformis, si justa sit, utilis, ac moraliter possibilis. De his verse legis qualitatibus, plura deinceps dicemus _ubi de lege positiva humana; interim manifestum est duplicem in legis conceptu involvi actum legislatoris, alterum intellectus quo judicatde agendis, alterum voluntatis quo obligat ut fiant;

atque hsec est ratio propter quam in scripturis leges indiscri-minatim sive judicia, sive voluntates nuncupantur.

88. Dicitur 3° « Ad bonum commune, ab eo qui cur am ha- a praccpto, bet communitatis. » Quibus verbis indicantur subjectum, an- ^rationector et finis legis, ac simul significatur in quibusnam lex

differat apracepto proprie dicto. a) Subjectum cui lex impo- subjecti, nitur non est persona singularis, sed est communitas qua talis : e contra subjectum pracepti potest esse persona singularis. b) Auctor legis ille est qui curam habet communitatis; auctoris, ad legem nimirum condendam non sufficit potestas oeconomica vel dominativa qualem habent maritus in uxorem, pater in Alios, dominus in servum, herus in familiam, quae suffl-

cit ad prseceptum imponendum sed requiritur potestas politica, publica, gubemativa, quae nomine jurisdictionis de-flnis, signatur. c) Finis legis est bonum communitatis qua talis; finis prsecepti est bonum privatorum; videlicet quando conditur lex, directe et primario spectatur bonum commune : ex quo indirecte et secundario bonum privatorum oritur; quando autem datur prseceptum, directe et primario spectatur bonum privatorum quatenus sunt homines singillatim sumpti, ex quo indirecte et secundario dimanat bonum communitatis. Hinc d) intelligitur praeterea quare lex debeat esse stabilitatis, stabilitatis et de se perpetua: cum enim feratur pro communi-tate quae, ut talis, non moritur, atque originem habeat ab aucto-ritate politica quae, utpote societati essentialis non mutatur quamvis personae in quibus residet sibi succedant, sequitur nec per mortem aut secessum ferentis, nec per mortem illo-rum qui communitatem componebant quando constituta est, legem cessare, sed ipsam transire ad posteros et permanere, nisi ejus materia fiat inutilis vel impossibilis aut superioris auctoritate expresse veltacite abrogetur: e contra praeceptum, quia datur personae privatse ad bonum privatum auctoritate extensionis. seconomica, transitorum est. e) Demum quum lex feratur pro communitate qua tali, si communitas ilia sit localis, lex non obligat extra ejus territorium; praeceptum autem, quia datur personae, eam ubique comitatur, atque ossibus lueret, quo-cumque discesserit.

Promulgatio. 89. Dicitur 4°«Fromulgata.»Promulgatio sumitur duplici sensu, activo scilicet et passivo: promulgatio active sumpta est signum quo voluntas superioris qui obligat cognoscibilis red-ditur subditis qui obligantur, passive autem sumpta promulgatio nihil aliud est quam ipsa legis divulgatio et notitia: prior sensus est omnino proprius, posterior est improprius. Porro promulgatio active sumpta necessaria est ut lex vim possit obtinere, seu ut sit vera lex; nequit enim superior ra-

tionabiliter veile ut subditi ad aliquid teneantur, nisi banc suam voluntatem ipsis manifestet; aliis verbis haec promul-gatio requiritur ut existat obligatio objectiva, promulgatio autem passive sumpta necessaria est ut habeatur obligatio subjectiva. Ad vitandas sequivocationes nos in decursu trac-tationis, nomine promulgationis semper intelligemus pro-mulgationem activam; promulgationem vero passivam desi-gnabimus nomine cognitionis, notitiae.

90. Plurimffi bic assignari solent legum species, quas nunc Partitiomato-recensere omittimus, sola prae oculis habita distinctione le- ^na;' gis in naturalem et positivam; liaic enim distinctio, utpote maximi momenti et omnino adsequata, partitionem assignabit tractatui nostro, in quo tota materia evolvetur duplici capite quorum prius erit de lege naturali, posterius vero de lege positiva.

91. Est aliquis ordo naturalis hominis ad Demi, ad OrJo natura-, . . lis hominis

nam Deus est creator, gubernator, dominus supremus, verbo ens infinitum a quo omnia in omnibus pendent; homo autem est creatura, servus, ens finitum quoad omnia pendens ab ente infinito : unde inter Deum et hominem adsunt relationes

creaturse ad creatorem, servi ad dominura etc.; illse autem re-lationes sunt essentiales, siquidem oriuntur ex renim essen-tiis, ex eo scilicet quod Deus sit Deus et homo sit homo. Di-adscipsum, cimus secundo hominis ad seipsum ; nam homo constat duplici parte quarum una sc. anima superior est, altera sc. corpus inferior; unde inter animam et corpus adsunt relatio-nes eseque essentiales quae nimirum enascuntur ex ipsa ho-ad prorimum. minis constitutione. Dicimus tertio hominis ad proximmi;

nam homo factus est socialis, destinatus scilicet ad formandam triplicem societatem conjugalem, domesticam, politicam: unde inter virum et mulierem, inter parentes et filios, inter infe-riores et superiores, atque inter ipsos inferiores, sunt relatio-nes et quidem essentiales provenientes ex eo quod unus sit vir et altera muiier, unus prselatus et alter subditus etc., verbo ex eo quod hommes eamdem naturam habeant, differant tarnen sexu et conditione.

Qui ordo est ^2. Homo operans juxta hunc ordinem naturalem agit norma ope- secundum suam naturam suamque perfectioneni ac proinde m er ito dicitur ay ere convenienter, recte, bene: ut v. g. si divi-nse sapientise et veracitati fidem prsestet; benignitati, miseri-cordiie, omnipotentias spem ac fiduciam; summa³ bonitati amorem; sanctitati cultum; supremte auctoritati obedientiam; muniflcentise gratitudinem;itemsi appetitum subjiciat rationi, vires inferiores superioribus; si proximum amet, revereatur parentes, obediat superioribus, sit sincerus et fidelis omnibus, misericors erga egeutes, aliasque virtutes ad ordinatam societatem pertinentes exerceat. Quapropter actiones humanse conformes his relationibus essentialibus hominis adDeum, ad seipsum et ad proximum vocari debent actiones convenientes, hones te, reet» et intrinsece bonse quia earum bonitas oritur ex ipsaordinis exigentia etrei natura,non vero solum ex conformi-tate cum mandato libero; actiones vero qua; eisdem relationibus conformes non sunt, appellari debent disconveniente3,inhone-

odium proximi, laesio famse, inobedientia, quia repugnant recto ordini erga proximum; gula, luxuria, avaritia, quia repugnant recto ordini quem creatura rationalis debet servare erga sei-psam. TJnde ordo naturalis, seu quod idem est, relationes illa?

seu norma discriminans actiones bonas a pravis. Quum autem rerum essentia, ac proiude essentiales relationes quae inter diversa entia existunt, pendeant ab essentia divina quatenus est possibilium fons et origo, dicendum est regulam supremam moralitatis in Deo tandem suum fundamentum habere 93.Exstatdivinmn mandatimilludquenecessarium,ordinem Hunc ordi-hunc naturalem conservari jul)ens,pegt;iurharivetans. Omnes smarijubet gentes in hoc mandate agnoscendo semper convenerunt;

ratio autem a priori est quia Deus, utpote ordinis naturalis causa nou solum efficiens sed etiam exemplaris, non potest,

quin seipsum neget, non ordinare creaturas juxta propriam cujusque perfectionem et finem, seu juxta essentiales cujusque relationes. Jam vero creaturas rationales liberas Deus aliter ordiuare nequit quam imponendo eis obligationem moralem,

94. Mandatum divinum ordinem naturalem conservari ac propterea . ₇ , ₇ . . . , prohibet ac-

sed eas duntaxat quce necessarice sunt ad ordinis conserva- nas pracipit. tioncm, et quarum omissio turpis est; atque ideo est idem mandatum regula moralitatis suprema formalis, imperaus seu inducens moralem necessitatem. Haec conclusio ex prsecedenti sequitur, et eodem argumento probatur. Deus enim sanctis-simus est, atque odio necessario habet inhonestas actiones et omissiones; jam vero qui sanctissimus est etodio necessario

prosequitur turpes actiones et omissiones nou potest non eas interdicere illis quorum ipse causa efficiens est atque exem-plaris, et finis absolute ultimus.

respectu vo- i_{ex na}turalis et lex eet erna. Merito dici potest lex naturalis catur lex

naturalis quia pragcipit ordinationem naturalem, quia promulgatur per naturale rationis lumen, quia integrse humanie nature impo-nitur, quia denique a Deo fertur ut auctore naturse. Merito et lex Eeterna. etiara dici potest lex (ctcrna, quia necessario imponitur et prtecipit ordinem dimanantem es seternis rerum essentiis. Unde lex seterna est ipsissima lex naturalis ; at dicitur naturalis quatenus in ipsa considerantur relationes essentiales ut suntexistentes in rerum natura; dicitur a3terna quatenus considerantur essentise metaphysics necessario existentes in mente Dei et in divine decreto sub hypothesi creationis (1). Hinc vera le- 96. Definiri ergo potest lex naturalis : « Mandat um divi-^giSdeflnitio^{li3 num}i necessarium, lumine naturali manifestatum, rectum ordinem conservari jubens, perturbari vetans, ac proinde praxipiens ea quce ad dictum ordinem servandum sunt ne-cessaria; * vel etiam'« ordinatio divina, ceterna, necessario, qua DeusprcBcipiendo intrinsece bona etprohibendo intrin-seee mala dirigit hominem ad finem suum ultimum » vel demum « lex quce naturce rationali indita et necessario imposita est a Deo ut auctore naturce, prcecipiens ea quce ordini naturali consentanea sunt. gt;

Ejus elemen- 97. Itaque Auetor legis naturalis est Deus; subjectum est torum exposi- _creaf_ura naturalis;prceco est lumen rationis; objectum seu materia, quatenus lex est prohibens, sunt actiones intrinsece malce, quatenus vero pnecipiens, sunt actiones intrinsece boncequot;, principiuin cognoscendi immediatum est recta constitu-

seipsum etproxirnum, mediatum autem sunt infinita sancti-tas, honitas, sapientia, providentia, aliceque perfeciioncs di-vince; formula generalis qu;e omuia legis naturalis puncta continet et a qua omnia derivari possunt, est serva ordinem;

98. Ex Ms patet quomodo sint interpretandaj aliae legis na- _flAliarum de-turalis definitiones. a) Nonnulli dixerunt legem naturalem explicatio. esse naturam rationalem: hoc autem falsissimum est si ita in-telligaturut ultima ratio obligationis sit convenientia actuum cum natura rationali seu dignitas human» natune, prout vo-lunt Kantiani; nam per cognitionem obligationis homo non intelligit suam dignitatem quse imperet, sed suam dependen-tiam ab aliquo superiore cui teneatur subesse et obedire; est tamen verum si intelligatur ita ut natura rationalis seu ordo ex relationibus essentialibus exurgens sit fundamentum, norma discriminans, principium cognitionis, voluntas vero divina hunc ordinem servari jubens perturbari vetans sit vera ratio legis. h) Alii dixerunt legem naturalem esse vel ipsum lumen rationis vel dictamen rectcc rationis ; verum nec lumen ra-tionis, nec dictamen rectse rationis est causa imperans, sed lumen rationis est medium quo voluntas imperans cognosci potest, et dictamen rectse rationis est signum divina3 voluntatis praecipientis aut vetantis; videlicet lumen rationis seu dictamen rectse rationis obligat ut quo tanquam instrumen-tum et signum quo Deus suam voluntatem proponit; minime autem obligat ut quod et per se, cum ipsum non sit nobis su-perius. Hinc si complecti simul velimus voluntatem divinam,

«judicium intellectus de vohmtate Dei tit supremi naturam gubernantis mala vetantis et bonaprcecipientis » vel cum S.

^Promulgatio 99. Quamvis promulgatio sit conditio essentialis ut lex vim lis^per lumen suam obtineat, diversimode tarnen fieri potest pro di versa indole ipsius legis. Porro legem naturalem Deus promulgat a) per lumen rationis unicuique homini inditum, qui promulgationis modus est absolute sufiiciens. Nam lex naturalis non pendet a voluntate libera superioris, sed exrerum essentiis et ex divinis perfectionibus necessario oritur; jam vero quando creatura lumine rationis prsedita ad ejusdem rationis usum pervenit, potest absque nimia difficultate cognoscere tum Deum, turn essentiales rerum relationes, atque exinde intelligere valet quod Deus necessario velit ordinem naturalem servari; lisec autem Dei voluntas est lex naturalis. Quosensu S. Augustinus ait (1):« Quis scripsit in cordihus hominum legem naturalem, nisiBeus?* Et S.Thomas (2)«promulgatio legis naturm est ex hoc ipso quod Deus earn mentibus hominum inseruit natura-liter cognoscendam.* Eamdem legem naturalem Deus promul-et per revela- gavit h) per supernaturalem revelationem, qui promulgationis tionem. _m0(j_{us es}t moraliter necessarius ut lex naturalis integre, facile, absque dubitatione et errore ab omnibus sit cognoscibilis. . Sancta Mater Ecclesia tenet et docet, Deum, rerum omnium principium et finem,naturali humanse rationis lumine e rebus creatis certo cognosci posse; invisibilia enim ipsius a creatura mundi,per eaquse facta sunt,intellecta,conspiciuntur:attamen placuisse ejus sapientise et bonitati,alia, eaque supernaturali via

seipsum ac aiterna voluntatis suae decreta humauo generi reve-larc,dicente Apostolo: multifariam multisque modis olim Deus loquens patribus in Prophetis: novissime, diebus istis locutus est nobis in Filio. Huic divinse revelationi tribuendum quidem est, ut ea, quae in rebus divinis humanse rationi per se imper-via non sunt, in prsesenti quoque generis humani conditione ab omnibus expedite, firma certitudine etnullo admixto errore cognosci possint. Non hac tarnen de causa revelatio absolute necessaria dicenda est... (1). »

100. Quantum ad cognitionem legis naturalis, hsec teneri niius cogni-possunt. a) Lex naturalis relate ad prima principia et ad ^aprhicipia¹' propinquiores deductiones unicuique rationis usum habenti satis perspeeta est. Probatur propositie pvimum ex doctrina S. Pauli (2). « Cum enim gentes quce legem, mosaicam, posi-tivam non habent, naturaliter, ex solo naturali lumine rationis, ea quce legis sunt, rem ipsam quae a lege mosaica pneci-pitur, faciunt, ejusmodi legem non hdbentes, ipsi sibi sunt lex, sensu explicato, qui ostendunt opus legis seriptuin in cordibus suis,testimonium reddente illis conscientia ipsorum etc. (3).» Probatur deinde propositio ex constanti doctrina SS.

Patrum qui asserunt,«naturalem legem communiter omnibus hominibus inesse (4); »lt; Nos originaliter scire quod bonum sit continent ia, et malum sit fornicatio (5); « hominem factum esse sufjicientem ad veritatis electionem, et vitii fugam (6). gt;

legis, et legem naturalem suggerit, et naturam legalem (1); » «legem naturalem earn esse quae non aliqua lectione percipitur, sed ex profluo quodam natures fonte in singulis exprimitur, et humanis hauritur ingeniis (2); et alia multa hujusmodi in qnibus lex naturalis dicitur inserta, indita in mente, inscripta in cords. Ubi obiter notandiim est his locutionibus non signi-ficari morales uotiones esse insitas innatasque, adeo ut quura objectura singulare exhibetur, desinant latitare atque in actum prodeant; sed unice significari quod ab ipsa origine facultas maximam habeat dispositionem ad hujusmodi notio-nes efformandas, adeo ut intellectus, statim ac singulare obje-ctum exhibetur, abstractione eas uotiones atqüe inde spontanea aual3^rsi principia efformet. Hunc et non alium esse sensum SS. Patrum in locis allegatis eyidentissime demonstratur ex generali eorum theoria humanse cognitionis et ex contextibns in quibus locutiones illie leguntur (3); banc etiam esse men-tem doctoris Angelici patet ex multis locis (4), ubi aperte docet morales notiones non proprie sed quodammodo insitas esse, immo non ipsas notiones in se esse insitas, sed naturalem dispositionem ad principia moralia facile intelligenda. quoad remo- ^ Quamvis ergo haberi non possit ignorantia invincihilis siones^lt;0ilClU' ^c^^rca P^r^^ma l^eg'^s naturalis principia et proximiores dedu-ctiones, haberi tarnen potest circa remotiores conclusiones, eaque gt; ad quorum judicium requiritur multa consideratio diversarumcircumstantiaruni, quas considerare non est cu-juslibet sed sapientum... (5) ». Id autem cum saspe alias, tuni potissimum evenire solet, quando ita concurrunt plura pra;-cepta, ut ad utramlibet oppositorum partem obligari agens

videatur (1). Nou inutile erit hie exscribere ea quae sapien-tissime docuit Sanchez (2): * Non potest dari ignorantia invin-cibilis circa prima juris naturae principia, qualia sunt: bo-num esse faciendum, malum vitaudum, quod tibi non vis, alteri ne feceris; quia cum adeo sint perspicua, et veluti na-turse ac luminis rationis claritati insita, nemo est ratione utens^ qui nequeat ad ipsa cognoscenda mover)... Inter haec etiam raerito numerantur ilia decalogi prsecepta quae ex hujusmodi principiis nullo negotio a quovis homine deduci possunt, ut esse Deum colendum, honorandos parentes... De reliquis decalogi praeceptis... placet quod docet Vasquez nimirum, quando nulla,circumstantia vestiuntur quae a culpa excusare videatur, possunt diu ignorari, non tarnen toto vitae cumculo ; quippe sunt ita naturae consentanea ut non possit non semel vel iterum animum pulsare faeditas et turpitudo peccati. At aliqua circumstantia apparenter excusante vestita possunt toto vitae curriculo invincibiliter ignorari; ut furtum licere ad erogan-dam eleemosynam, vel perjurium ad propriam vel alienam

invincibiliter ignorare peccatum esse mentiri propter aliquod maximum bonum. Cui ego addo reperiri multos invincibiliter ignorantes esse peccatum perjurium ob vitam aut honorem propria vel aliena tuenda, et similiter pollutionem esse peccatum; quod maxime in pueris contingit. » Ita etiam Suarez (3): ¹ Mea sententia breviter est prima principia ignorari non posse ullomodo nedum invincibiliter; praecepta vero particu-laria qua vel per se nota sunt, vel facillime ex per se uotis colliguntur, ignorari quidem posse, non tamen sine culpa, saltern per longum tempus, quia et facillima diligentia co-gnosci possunt, et natura ipsa et conscientia ita pulsat in

actibus eorum, ut non permittat inculpabiliter ignorari, et hujusmodi sunt praecepta decalogi et similia, et hoc satis si-gnificavit Paulus ad Rom.; nam de transgressionibus horum prseceptorum loquebatur quando de gentibus dicebat datas

praecepta quse majori indigent discursu ignorari possunt invin-cibiliter, prsesertim a plebe...»

101. Ex bis quae breviter in hoe articulo delibavimus patet quomodo circa cognitionem legis naturalis plus minusve sive per excessum sive per defectuna erraverint rationalistse, tradi-tioiialistai, patroni idearum innatarum, janseniani, rigoristse.

Vari»legis 102. Vrsiternecessitatem ciperspicuitatem de quibus jam quot;^irietates!⁰quot; satis dictum est, alise sunt legis naturalis proprietates, videlicet imiversalitas, unitas, immutabilitas: universalitas, quia lex naturalis obligat omnes illos qui habent naturam rationalem; unitas, quia una est in omnibus et ubique; immutabilitas, quia eadem semper manet. De uuiversalitate et imitate legis naturalis non est hie fusius loquendum, quum res sit per se evidens ; diligentius autem tractandum est de ejus immutabilitate, siquidem accurate cognovisse in quo hsec proprie-tas consistat et quomodo sit intelligenda, maximopere juvat resolutionem plurium qusestionum quae in decursu theologise moralis solent agitari.

103. Praesupponendum itaque est propriam legis muta-lionem dupliciter fieri posse; ab intrinseco scilicet et ab ex-trinseco: ab intrinseco quidem, quum lex quae prius ratio-

nabilis erat et ad commune bonum utilis, postea irrationabilis et noxia evadit propter novas supervenientes circumstantias; ab extrinseco autem, quum potestas superior quae boni communis curam habet vel in lege derogat vel eam totaliter abro-gat, vel subditos ab ipsa dispensat. Jam vero nullo ex his mo-dis lex naturalis mutari potest. Imprimis mutari nequit ab intrinseco: nam lege naturali praecipiuntur qua3 ex essentia-libus bominis relationibus necessario dimanant et vetantur quse iisdem essentialibus relationibus sunt omnino opposita; at-qui essentiales bominis relationes immutabiles sunt ut rerum essentise; ergo. Neque mutari potest ab extrinseco : bonestas enim actionum quas lex naturalis praecipit, et inbonestas actionum quas vetat, sunt intrinsece ac metapbysice neces-sarise, ac proinde insunt actionibus independenter a divina voluntate; idcirco supra diximus Deum necessario prsecepisse quae sunt juxta naturalem ordinem ac necessario probibuisse quae huic ordini adversantur. Atqui in bis quae metapbysice necessaria sunt repugnat exceptionem ullam fieri. Kepugnat ergo esse aliquando conveniens naturae et ordini non opposi-tum quod vi naturalis legis est naturae contrarium et in-ordinatum; ac proinde si Deus aliquando probaret quod lex naturalis vetat, probaret aliquid quod inbonestum est et irra-tionabile, quod omnino absurdum est.

104. Haecquidem difficultatem non patiuntur; ad vitandas tamen aequivocationes juverit nonnulla advertere. Imprimis igitur, ah eo quod est de jure naturali proprie dicto, quod scilicet lex naturalis absolute et positive prcecipit vel pro-Jiibet, distinguendmn est illud quod est de jure naturali im-proprie dicto, quod nimirum lex naturalis non absolute et positive prcecipit vél proJiibet vélut necessar ium ad ordinis conservationem, sed ad quod inclinat tdnquam ad magis perfectum, aut a quo refugit tanquam a minus perfecta : in hujusmodi, ut patet, uatura fundamentum praebet legi po-

in facultati- 105. Deinde, ah co quod est de jure naturali negative seu turalirelictis; concessive et permissive, distingiiendum est illud quod est de jure naturali positive. « Negative, dicitur quod jus naturale non prohibet, sed admittit, quamvis neque illud positive prse-cipiat; quando vero aliquid pr;ecipit dicitur id esse positive de jure naturali, et quando prohibet, dicitur esse positive contra jus naturale (2). » Aliis verbis, confundi non potest prsece-ptum legis naturalis proprie dictum cum facultate a lege naturali relicta : hsec facultas tolli potest quin lex naturalis mutata censeri debeat, quia lex naturalis concedit quidem ut res ita fieri possit, non tamen pvascipit ut ita fiat; sic v. g. de lege naturali valida est fidejussio mulieris, validum matrimonium sine testibus, validum testamentum sine solemnitate, etc., quae tamen omnia vilegum positivarum invalida esse possunt. Optime Suarez (3):« exemplum de testamentis vel contractibu-i solum probat jus humanum posse aliquid addere juri naturali, quod verum est. Neque inde sequitur aliquid contra positivum prsL'ceptum juris naturte; quia jus naturale non prsecipit v. g. ut matrimonium sine tot testibus factum valeat, sed in hoe negative se habet, non exigendo testes. Unde fit ut quamdiu jus positivum illos non postulaverit, matrimonium sine illis valeat ex vi juris naturalis; postquam autem jus positivum talem conditionem postulabat ad valorem contractus, jus naturale illi non repugnat, sed potius suo modo ad illius juris observationem obligat, et sic de aliis formis humano jure in-ventis dicendumest. »

(1) Cfr. Perrone, de inatrim. Christ, lib. 8, s. 1, c. 1. a. 2; s. 2. c. 1, a. 1; Taparelli, droit naturel, lib. 7, c. 2, n. 1526; c. 3, n. 1529.

naturalis qua; liberum actum humance voluntatis supponunt _nib_UK q_Uagt; fa-v. g. votum, juramentum, et obligationes qiice talem actum non su^ponuntquot;^ supponunt: obligationes primi generis cessare possunt, si nimirum earum fundamentum legitime tollatur; lex tarnen naturalis in hoe casu minime rautatur, sed tantum deficit materia circa quam versatur. Rem bene explicant Wircebur-genses : « Quam vis Papa dispensare possit in voto et jura-mento, tamen dispensare non potest in lege naturali, cum fa-cere non possit ut stante voto aut juramento non detur obligatie naturalis, quod requiritur ut dicatur dispensare in lege naturali; Pontifex ergo tantum vi jurisdictionis quam ut Christi vicarius habet in voluntates hominum quoad sacra sibi subjectas, rescindit et retractat actum voluntatis, quo quis vovit aut juravit, fere sicut Pater vi potestatis domina-tivas irritat vota et juramenta filii vel impuberis cujus voluntas est subjecta patri, vel puberis in patria potestate constituti cujus non quidem voluntas, actiones tamen quae rem familia-rem et curam patris attingunt, patri subjiciuntnr; in his quippe casibus non mutatur lex naturalis, qua3 nunquam exi-git obligationem voti quod edidit talis filius dissentiente patre,

sed ipsum votum vel juramentum cessat, sicut quando ejus materia fit impossibilis, vel non amplius est de bono tne-liore (1). » Optime rursus Suarez:« ... Constat... cum au-fertur votum non fieri dispensationem in lege naturali, sed auferri materiam ejus; eodemque modo et non alio potest Deus auferre obligationem voti: nee enim facere potest ut votum integrum maneat, et quod lex naturalis non obliget ad implendum illud; potest ergo Deus auferre votum, et ita subtra-here obligationem legis naturalis absque dispensatione. Imo hic addo (quamvis forte ad modum loquendi pertineat) quod licet Pontifex auferendo votum, dicatur proprie dispensare in illo,

si tarnen Deus per se illud remittat, non tam posse dici dis-pensare in illo quam irritare illud; et ratio est quia Deus re-mittit debitum suum tanquam proprius dominus illius, et ideo donat vel irritat, non vero dispensat; sicut quando unus homo remittit alteri promissionem sibi factam, non dispensat, sed irritat illam(l). »Cur autem tolli possit materia, lex autem mutari nequeat, prseclare explicat idem Doctor Eximius (2): c In his enim obligationibus quae pendent ex consensu vel pacto humano, frequens esse potest ilia necessitas dispensandi et ideo consentaneum est divinse Providentie ut illam potestatem re-

est mutabilis et variabilis, et humana voluntas ssepe impru-denter consentit in obligationem aliquam, et ideo materia ilia apta erat ad potestatem dispensandi. At vero quando lex naturalis obligat ex vi solius rationis in materia independente a priori consensu humano, non solum esse nonpotest necessitas dispensationis, sed etiam illi repugnat, nam si res sit pro-hibila ratione naturali est intrinsece mala. »

. . , 107. Demum, quantum ad ilia qiue positive sunt de jure in ipsa lege . • ,-i i

fecte verbis nse voluntatis adhuc distinguendum est inter legem pront in exprimi. _{se e}t legem prout a nobis verbis exprimitur: prout in se est, lex mutari nequit; prout a nobis exprimitur, multas pati-tur exceptiones. Prseceptum videlicet snpponit materiam omnibus suis noti,s vestitam ; quod si una ex his notis desit jam prseceptum non urget quia non habetur amplius casus pro quo datum est, nos vero omnes has notas formulis non complecti-mur, sed regulas aliquas generales breviter solemus ponere, illaque omnia que cum his regulis non quadrant, considera-mus tanquam legis exceptiones. Sumo exemplum furti: fur-tum quidem est a lege naturali prohibitum; at furtum dicitur

albatio rei alienfe invito rationabiliter domino; fac ergo quod res desinat esse possessoris, vel quod possessor iste in-ationa-biliter sit invitus, licite potero ego rem illam auferre, quia deerit tunc in illa ablatione nota constituens furtum, quali-ter prohibetur jure naturali. Atque ita Deus, quamvis permit-tere verum furtum nequeat, concedere tarnen potuit Israelitis ut substantias Egyptiorum secum asportarent; si quidem, vi supremi sui in omnes res dominii potuit de illis substantiis pro suo beneplacito disponere, easque ab Egyptiis transferre in Israelitas, quo supposito, isti rem alienam non abstulerunt. Eodem modo, potest extrema necessitate laborans rem alienam sumere ubicumque earn invenerit, quoniam in hoe casu domi-nus vel invitus non erit vel invitus erit irrationabiliter. Sit aliud exemplum homicidii: homicidium est prohibitum lege naturali; sed ut homicidium habeatur, plura sunt necessaria, soil.: ut occidatur homo, ut occidatur privata auctoritate, utoccidatur per modum aggressionis, non per modum cautse defensionis. Quod si aliquid ex his desit, interfectio hominis non erit verum homicidium, ac proinde licita esse poterit. Ita quamvis Deus non modo praecipere, verum nee permittere homicidium queat, poterat tarnen Abrahamo praecipere ut immolaret filium suum Isaac; quoniam vi supremi sui in om-nes creaturas dominii, Isaaco vitam auferre poterat sive quo-vis alio modo sive per Abrahami ministerium; quo casu, interfectio Isaaci peracta non fuisset auctoritate privata, ac proinde verum homicidium non fuisset. Licet pariter injustum aggressorem occiuerecum moderamineinculpate tutelte: tune enim abest altera homicidii nota» Similia generatim animadvert! possunt circa illas actiones quae jure naturali prohibentur quia afferunt nocumentum aliquod sive temporale sive spiri-tuale, prouti sunt: lectio libri hseretici, aspectus rei turpis, conversatio familiaris cum personis alterius sexus etc. In his obscuritas sajpius provenit ex eo quod conditiones requisi-

tas ad malitiam actus exprimere sermone non solemus, aut illas verbis tantum generalioribus indicamus; dicimus, v. g. : non licet sine justa causa occidere, usurpare hona proximi, ejus defectus divulgare; vel simpliciter; non licet occidere, usurpare bona alterius, ejus defectus divulgare. Quid sit imperfect! in illis loquendi formulis, nemo non videt. Prima est quidem verissima, illud omne exhibet quod vetat lex na-turalis, illudque solum; sed verba, quibus limites prohibitio-nis indicantur, sunt ita generalia et vaga ut totam relinquant difficultatem in assignandiscasibusparticularibus, pro quibus prohibitio non existit. Secunda autem formula, ne generaliter quidem indicat limites intra quos prohibitio est continenda ut vera sit. Unde necesse est ut ille qui usus est liac formula, emendet postea quod generalius dixit, variasque apponat ex-ceptiones suae propositioni. Dum igitur investigat et exponit causas quse licitam reddunt actionem, exceptiones adjicit suce formula, non legi; emendat legem qualiter earn humano mo-do expres sit, nan legem, qualis in se existit. Unde explica-tiones, exceptiones hujusmodi nihil nocent intrinsecse malitiiB actionis de qua agitur, sed illam intra justos limites determinant (1). Hucreipsa pertinent casus in quibus concurrunt duo

(1) quot; Considerandam est legem naturalem, cum per se non sit scripta in tabulis vel raembranis, sed in mentibus non semper dictari in mente illis verbis generalibus vel indefinitis quibus a nobis ore profertur vel scribitur Ut v. g. lex de reddendo deposito, qnatenus naturalis non ita simpliciter et absolute in mente judicatur, sed cum limitatione et cir cumspectione ; dictat enim ratio reddendum esse depositum jure et ra-tionalihiter petenti, vel nisi ratio defensionis juste vel reipublicaj vel propria vel innocentis obstet. Commtfniter autem solet ilia lex his tantum verbis eiprimi:« reddendum est depositum » quia csetera subintelligun-

aliavero sunt prseeepta) quas ex parte materise mutationes recipere possunt, et ideo lirnitationem vel quasi-exceptionem admittunt: unde ssepe loquimur de his praeceptis ac si essent proposita per absoluta verba, sub quibus patiuntur exceptionem, quia non satis declarant ipsum prsecep-

prsecepta quae siraul impleri non possunt: tune pnoferri debet prseceptnm superius, et inferius dicitur cessare; verum proprie non eessat istud praceptum sed potius concurrente praecepto superiori, habetnr casus pro quo prseceptnm inferius nnnquam latum fuit. Sic, v. p., lexnaturalis quajprohibet union es inter personas consanguineas intelligenda est cum limitatione : in cursu rcrum ordinario (1).

turn naturale prout in se est. Sic enim priEccptum in se spectatam nullam excoptionem patitur, quia ratio ipsa naturalis dictat hoe dobero fieri tali vel tali modo, et non aliter; vel, concurrentibus talibus drcumstantiis ct non absque illis. Imo interdum mutatis circumstantiis, non solum non obligat naturale prieeeptum ad faciendum aliquid, v. g. ad reddendum depositum, sed etiam obligat ad non faciendum. Et ita facile declaratur cxemplum de deposito : nam licet in hoc casu reddendum non sit, non propterea naturale prïcceptum mutatur : nam a principio non fuit posi-tam pro illo casu, sed pro aliis, quos recta ratio dictat; sicut qui non im-plet promissionem, quia res notabiliter mutate sunt, non mutatur ipse, nee lex fidelitatis servanda; mutatur, sed mutata est materia: tamen a principio ilia mutatio fuit virtute excepta per conditionem in ipsa pro-missione subintellectam, et ita non est vera vel intrinseca mutatio, sed apparens et per extrinsecam denominationem. Idem ergo est de deposito,

proportione de pracepto naturali servandi secretum : nam secretum est quasi depositum, quod custodiendum datur, et accipitur sub promissione servandi sine damno et injuria tertii : nam htec conditio necessario sub-

(l)Hanclimitationem pneclare explicat Taparelli op. cit. lib. 7. c. 2. n. 1543. quot; Supposons une seule familie tout a fait isolée dans le monde: la familie d'Adam,par exeinple. Le droit qu'a cette familie a sa propagation, surpasse de beaucoup et pour plusieurs raisons les inconvénients qui peu-vent résulter des alliances entre frères et soeurs; la cause d'empêchement ne se trouve done plus ici, et ces unions qui dans rtne société développe'e seraient contraires a la nature, lui sont conformes dans le cas particulier

le droit, dans la loi naturelle, mais dans les faits qui sont pour ainsi dire la matière du droit, et auxquels la loi naturelle doit être appliquée. n

Lejfis positi- 108. « Sciendum est, illam legem vocari positivara quae va» notio, _{non es}j. i_nnat,_{a cum} natura vel gratia, sed ultra illas ab aliquo principio externo habente potestatem posita est: inde enim posiüva dicta est quasi addita naturali legi, non ex illa neces-sario raanans; unde ab aliquibus jus positum vocatur (1)-.. » Definirl ergo potest lexpositiva « regula rationalilis agendi, ad honiim coniniunitaiis, ipsius menibris, olligatorio modo, lihere proposita ah eo in quo cjusdem potcstas residet » vel » piropositio alicujus medii sivepositivi sive negativi, obliga-torio modo ah eo facta in quo socieiatispotestas residet, ad ipsius societatis ftnem sive immediate sive mediate assequen-dum sine perturhatione ordinis superioris. »

convenientia 109. Ex his intelligitur quae sit inter legem naturalem et posi-turali!^{ge na}quot; tivam convenientia, discrepantia, et dependentia. 1° Convenien-discrepantia tia est in eo quod turn lex naturalis, turn lex positiva liabeant al}^e5^{e natu}' essentiales legis proprietates supra descriptas.2⁰ D«screjjajiiict est multiplex: a) rutione legislatoris, qui in lege naturali neces-sario ést auctor naturae,id est,Deus; in positiva autem esse potest vel Deus, ut in lege testament! veteris et novi, vel Ecclesia, vel civilis potestatis subjectum; b) raiione originis et indolis: nam lex naturalis fertur necessario, est universalis et immu-tabilis; e contra lex positiva fertur libere, est mutabilis, et potest esse ac fere semper est specialis; c) ratione modi pro-mulgationis; nam lex positiva essentialiter requirit liberum aliquod signum quo superioris voluntas subdito innotescat, lex autem laturalis id absolute non postulat; d) ratione

matence; nam lex naturalis immediate solum ea praeeipit qnte ita intrinsece bona sunt ut eorum omissie sit turpis, et ea solum prohibet quae intrinsece turpia sunt; e converso lex positiva immediate potest extendi etiam ad ea pracipienda quae ita bona sunt, ut omissio non sit turpis intrinsece, et ad ea prohibendaquae intrinsece turpia non simt. Dicimus extendi ut significemus ipsum objectum legis naturalis posse simul esseobjectumlegis positivae: hinc superior societatis specia-lis quaedam praecipere vel prohibere potest quae ab ipsa natural! lege praecipiuntur vel prohibentur, puta cultum divinitatis aut blasphemias. 3° Dcpendentia in eo est aj quod lex positiva conformari debeat ad legem naturalem tanquam _aad suam normam et mensuram, ita ut superior nihil praecipere ¹'^aIi-possit quod lex naturalis prohibeat, nihil prohibere quod lex naturalis praecipiat, eaque tantum vel praecipere vel prohibere valeat quae ipsa lex naturalis praecipit aut prohibet vel circa quae lex naturalis se negative habet; dependentia in eo est h) quod lex positiva vim suam obligandi obtineat ex lege natu-rali: ideo enim tenemur facere illud quod superiores prseci-piunt quia lex naturalis dictat obediendum esse superiori legitime pi-aecipienti.

110. Hisce breviter praemissis singillatim in sequentibus inquiremus,imprimis quaenam requirantur ut lex constituatur; deinde quaenam sit legis jam constitutae vis; tertio quomodo lex sit intelligenda et adimplenda; postremo quaenam sint causaj sive a lege excusantes, sive a lege eximentes, sive legem tollentes.

Conspectus 111. Tria ad verse legis constitutionem necessaria sunt: ' auctoritas ex parte illius qui praecipit, aptitude ex parte rei quaï lege precipitur et manifestatio voluntatis prsecipiendi; quse postquam successive explicaverimus, breviter inquire-mus utrum praterea exigatur legis acceptatio ex parte illorum pro quibus fertur.

Legem ferre 112. Societas est multitudo hominum ea ratione coeuntiura prffiMt socie- ^{ut collatis} viribus, media sibi comparent ad certum commu-tati perfectae; _ne_mque finem assequendum. Quatuor igitur sunt elementa cujuslibet societatis: multitudo hominum, moralis eorum conjunctio, finis ad quem conspirant, media ad finem assequendum. Porro societas est perfecta vel imperfecta : perfecta dicitur quse est in se completa adeoque media ad suum finem obtinendum sufficientia in semetipsa habet; secus vocatur imperfecta. Jam vero de natura societatis perfectse est ut possit leges ferre ; nam « competit tali societati jus exigendi a suis quidquid necessarium est ad finem consequendum; atqui ad finem consequendum pro humani intellectus diversitate, et voluntatis inconstantia, indomitoque cupiditatum cestu in qualibet agentium multitudine necessaria est potestas aliqua, quse habeat jus designandi media, atque omnes ad eadem

adhibenda obligandi:qua in re potestas legifera consistit;ergo potestas legifera societati perfectse certissime competit (1). »

Hnjusmodi vero potestas legifera quae societati perfectse competit, residere debet in illo qni curam societatis habet, sive demum sit persona singularis, sive coetus et personarum collectio.

constituit genus humanum, sub Deo supremo legislatore, et societas ci-duse distinguuntur societatesprincipaliores: altera spiritualis, ^vills'

scilicet Ecclesia, altera temporalis, sc. regnum, imperium, res-publica; utraque hsec societas est perfecta. Ergo in utraque,

114. Et quidem in Ecclesia leges illi ferre possunt, quibus In Ecclesia voluntate Christi immediata vel mediata concessa est po- FegiferanT'di-testaspublica regendi fideles(2).E[ujusmodi sunt:a) Summus quot;^r'^ailnPontifex pro toto orbe cbristiano :« credendum ab omnibus ^Sum^_x^Ponquot; Christi fidelibus est, sanctam Apostolicam Sedem, et Eoma-

num Pontificem in universum orbem tenere primatum, et ipsum Pontificem Komanum successorem esse beati Petri principis Apostolorum, et verum Christi Vicarium, totiusque Ecclesiae caput, et omnium Christianorum patrem ac docto-rem existere; ec ipsi in beato Petro pascendi, regendi ac gubernandi universalem Ecclesiam a Domino nostro Jesu Christo plenam potestatem traditam esse; quemadmodum etiam in gestis cecumenicorum Conciliorum et in sacris ca-nonibus continetur. Docemus proinde et declaramus, Ecclesiam Komanam, disponente Domino, super omnes alias ordi-narise potestatis obtinere principatum, et hanc Eomani Pontificis jurisdictionis potestatem, quae vere episcopalis est,

immediatam esse: erga quamcujuscumque ritus et dignitatis pastores atque fideles, tam seorsum singuli, quam simul omnes, officio hierarcMcse subordinationis, veraeque obedien-tise obstringuntiir,non solum in rebus, quae ad fidem et mores, sed etiam in iis, quae ad disciplinam et regimen Ecclesiae per totum orbem diffusae pertinent; ita ut custodita cum Romano Pontifice tam communionis, quam ejusdem fidei professionis unitate, Ecclesia Christi sit unus grex sub uno summo pastore. Ha?c est catholicae veritatis doctrina, a qua deviare sal va fide conclüa. atque salute nemo potest (1). » h] Concilia cecumenica pro tota Ecclesia, provincialia pro provincia, dioecesana pro dioe-episcopi, _csesi. _cj Epigcopi pro suis subditis ac consequenter capitulum catbedrale sede vacante:«tantum autem abest ut liaec Summi Pontificis potestas offlciat ordinarise ac immediatse illi epi-scopalis jurisdictionis potestati, qua Episcopi, qui positi a Spiritu Sancto in Apostolorum locum successerunt, tanquam veri pastores assignatos sibi greges, singuli singulos, pascunt et regunt, ut eadem a supremo et universali Pastore assera-tur, roboretur ac vindicetur, secundum illud sancti Gregorii Magni; mens honor est honor universalis Ecclesiae. Meus honor est fratrum meorum solidus vigor. Turn ego vere hono-ratus sum, cum singulis quibusque honor debitus non ne-gatur (2).»d) Abbates et prselati exempti pro suo territorio

prselati ubi quasi episcopalem exercent jurisdictionem; ordines etiam exemp t. religiosi in capitulo generalivi jurisdictionis a Pontifice con-cessje.e) Quod demum attinetad auctoritatem cardinaliumin ecclesiis sui tituli, legatorum pontificiorum et nuntiorum in loco suae legationis, vicariorum apostolicorum in suo di-strictu, non potest assignari regula generalis. In statu autem civili quinam legislativa auctoritate gaudeat, an unus vel

115. Advertendum autem est legem ab illo latam cui auctoritas non est, vim ligandi non habere, adeoqne veram legem dici non posse, nisi accedat consensus legitimi supe-rioris; ut autem ille consensus prsebeatur ssepe postulat bonum publicum, ad vitanda scilicet gravissima mala quse se-cus orirentur; non enim diu societas sine legibus et sine supremo ordinante stare potest. Hue pertinent ea quae scri-psit Zallinger(l):' quia rexejectus rempublicamadministrare nequit, ideo subditi qui se invasori subjecerunt, ubi is in quieta fuerit possessione eidem tenentur obedire, non quidem «X invasoris jure quod nullum est, sed ob universale bonum,

ex quo ille etiam qui jus imperandi habet, veile non potest ut populus intereat, potius quam invasori se submittat(2). »

116. Ubi de auctore legis agitur, silentio prseterivi nequit Consuetudo consuetudo quae active et causaliter sumpta, prout in prsesenti cere^St obli^a-spectatur, consistit in diuturno usu populi et actibus longo ^tloneiu-tempore frequentatis a communitate vel majore ejus parte;

usu enim illo, si debit® adsint conditiones, introduci potest regula obligatoria quse effective vocatur etiam consuetudo sen jus consuetudinarium. Porro ut obligatoria regula sic intro-ducatur, necessarius est usus communitatis diuturnus, liber,

publicus, rationabilis et pro lege susceptus, consentiente illo qui ejusdem communitatis curam gerit. Dicitur itaque a) « usus » quo vocabulo indicatur requiri actus frequentes,

constantes, uniformes ; quia ex actibus non frequentatis vel non continuatis uniformiter, non intelligitur quid populus servari velit; quanta autem debeat esse hsec frequentia gene-rali regula non potest determinari, sed in dubio res est relin-•quenda arbitrio viri prudeutis. Dicitur bj « usus communi-

talis; gt; nulla enim persona privata efficere potest ut per suos actus introducatur universalis regula agendi quae vim legis habeat; debet ergo ilia regula agendi ortum habere a coramu-nitate et quidem perfecta, quae scilicet sit capax legislative potestatis pro seipsa vel saltern sufficiens sit ut vera lex ipsi imponi queat. Dicitur c) tusus diuturnus, liber,puhlicus;» videlicet debent actus exerceri per longum tempus sine inter-ruptione, seu per decennium juxta sententiam valdereceptam; debent exerceri libere, id est, sine vi aut metu, sine errore aut ignorantia : prssumi enim non potest populus velle jus stabi-lire per actus quos repugnans ponit, vel per actus quos ponit ex falsa persuasione quod ad illos teneatur; debent exerceri publico, quia ex actibus clam atque in occulto positis consensus populi discerni nequit. Dicitur d) * nsus ralionabüis et pro lege susceptus;» oportet nimirum ut usus versetur circa rem justam,honestam, utilem, et praeterea servetur cum animo indu-cendi obligationem; usus enim per se, sine ilia intentione, nullum videtur parere jus.Dicitur e) « consentiente illo qui ejus-dem communitatis cur am gfen^;gt;liujusmodi consensus duplex distinguitur, generalis et specialis: consensus generalis, qui etiam legalis et juridicus dicitur,ille est qui datus est per legem sive per jus ipsum, quatenus superior omnes usus legitime prsescriptos et rationabiles admittit, atque per eos obligationem oriri determinat; consensus vero specialis seu personalis ille est qui pro hoc vel illo usu datur, quatenus eum superior in specie expresse vel tacite admittit. Jam vero ad jus consuetu-dinarium introducendum requirialiquem superioris consensum facile convenit inter auctores, siquidem nemo legem ferre obligationemque constituere valet, nisi qui aliis auctoritate prseeminet; non requiritur tamen consensus specialis sive expressus, sive tacitus, sed generalis sufficit, dummodo in casu particulari superior non resistat. Habebitur itaque vera lex per morem populi introducta, quotiescumque verificantur

conditiones modo explicatae; quum autem ex earum directa consideratione non raro dilficillime taatum res definiri queat, ad conjecturas recurrendum estv. g. si consuetudo sit rei gravis et difficilis et tarnen communiter servetur a populo ; si superior reprehendat vel puniat violatores; si materia talis sit quae multum conferat bono Jieipublicse etc. No tand um denique est usu populi obligationem non solum introduci posse, sed etiam et ssepius abrogari et interpretari; de quibus tamen eifectibus postea dicendi occasio erit.

servanda, aut aliquo alio hnjusmodi, sed in his quae pertinent ad dispositionem actuum et rerum humanarum tenetur sub-ditus suo snperiori obedire secundum rationem superioritatis, sicut miles duci exercitus in his quse pertinent ad bellum, servns domino in his quae pertinent ad servilia opera exequenda, filius patri in his quce pertinent ad disciplinam vitae et cnram domesticam et sic de aliis.»

11£. Porro legislator potest in ordine suo exigere obligatorio utilia. modo ilia omnia et sola quse sunt utilia sc. apta et necessaria ad obtinendum proprium finem communitatis cui praest. Leges enim non feruntur ad merum exercitium virtutis et obe-dientise: nam libertas est hnjusmodi bonum cui, absque gravi causa, vinculum injici nequit.

quae sunt honesta turn ex se, hm ex rntione qua extguntur; imprimis honesta esse debent ex se; atque ita nihil lege posi-tiva statui potest quod sit contra legem naturalem, nihil lege humana quod sit contra legem divinam, nihil lege civili quod sit contra legem ecclesiasticam, nihil lege episcopali quod sit contra legem pontificiam, verbo nihil lege inferioris quod sit contra legem superioris; deinde debent esse honesta ex ra-tione qua imponuntur; videlicet in distributione onerum servanda est sequalitas proportionis; laeditur autem haec sequali-tas quando absque causa lex quibusdam fertur non aliis, vel quando nulla ratio habetur virium et facultatum, ita ut seque graventur v. g. pauperes et divites.

licetaliasjam 120. Lex positiva potest idipsum prsecipere et prohibere mjuncte. q_U0(j j_{ex na}tn_ralis prsecipit et prohibet, item lex humana idipsum quod lex naturalis vel divina positiva, v. g. adulteria, homicidia; ratio est quia nihil impedit aliquem pluribus titu-lis et causis obligari ad idem prsestandum vel omittendum. Advertendum autem est illud quod lege naturali aut divina prseceptum est absolute et secundum substantiam, interdum

lege evangelica prsecipitur susceptio sacramenti poenitentia? et Eucharistie, lege autem ecclesiasticadeterminatnr ut illud semel in anno, istud quovis paschali tempore suscipiatur;

item beneficiati jure natural! et divino obligantur ad orandum pro fidelibus, ecclesia vero prsescribit certam orandi formam,

tempus etc. Prseterea multa potest lex humana prajcipere vel vetare vel etiam irritare quse, nec lege naturali, nec positiva divina pracepta vel vetita sunt; ratio est quia potestas legis-lativa hominibus concessa est ut statuant ea qua ad bonum commune necessaria vel utilia sunt; multa autem utilia,

potest ejusmodi actiones prsecipere quse sunt utiles bono ^teat; communi, aut prohibere si earum omissio communitati expe-dire videatur. Atqni non sola opera justitise, sed etiam actus aliarum virtutum non raro expediunt bono communi.

122. Lege humana praecipi non possunt omnes actus cujus- _{non tamen}cumque virtutis, nec prohiberi omnia vitia, sed tantum cumquerirtu-graviora; ratio ex S. Thoma est quia « lex humana ponitur ü® actus, multitudini hominum in qua major pars est hominum non perfectorum virtute, et ideo lege humana non prohibentur

omnia vitia sed solum graviora, a quibus possibile est majo-rem partem multitudinis abstinere et prsecipue quae sunt in nocumentum aliorum, sine quorum prohibitione societas humana conservari non possit (1). »

123. Per se et ordinarie lege humana pnecipi non possunt necnimis dif-adus nimis difficiles; ratio est quia lex humana debet esse ^ficile^s-

utilis bono communi; talis autem non esset si praeciperet actus valde difficiles toti.communitati vel saltern majori ejus parti; nam lex hujusmodi a paucis observaretur ac proinde po-tius esset in ruinam quam in sedificationem. Hoc sibi volunt theologi quando asserunt legem debere esse moraliter possibi-lem, id est, non nimis gravem, onerosam generalitati membro-rum communitatis: hinc oportet ut legislator rationem habeat nature et fragilitatis humanse, necnon honestse consuetu-dinis patriae ; uno verbo curare debet ut personis, tempori et loco lex conveniat. Quum autem fieri possit ut lex multis quidem conveniens sit, nonnullis tamen, propter specialia adjuncta, reddatur onerosa, idcirco pro his facta est superiori facultas dispensandi. Diximusper se, nam facta hypothesi voluntaria subditis, res difficiles lege humana pnecipi pos-sunt; sic Ecclesia prsecipit castitatem iis qui sacros ordines suscipere volunt. Diximus etiam ordinaric, quia in casu quo id exigit bonum commune aut legis violatio cederet in con-temptum Dei, religionis, etc., lex humana observari debet etiam cum periculo vitse, tum quia bonum commune prsevalet privato, tum quia in quavis communitate perfecta est potestas ad ejus conservationem; sic potest episcopus tempore pestis obligare confessarios et magistratus publicus medicos ut ma-neant in civitate, hos ut animabus, illos ut corporibus con-sulant; dux potest obligare milites ad servandam statio-nem, ad irruendum in hostem etc.

Prsecijji vel 124. Objectum legis esse possunt actus externi etiamsi suntaetnsex- occulti remaneant; bonum enim commune, quod est finis legis occnlti ^{etiam non rar0} P^{ostulat ut} hujusmodi actus vel prsecipiantur vel pro-hibeantur. Sed qusestio est, utrum actus interni pracipi vel prohiberi possint non solum lege positiva divina, de quo nemo dubitat, sed etiam lege positiva humana. Ad cujus quaestionis solutionem advertendum est, actum internum quatuor modis spectari posse in ordine ad actum externum : imprimis videli-

eet, ut est essentialiter conjunctus cum actu externo tanquam ejus forma, quatenus nempe interior actus voluntatis requi-ritur ad reddendum actum externum humanum; deinde, ut est necessario conjunctus cum actu externo non quidem ad reddendum ilium actum externum humanum, sed ad consti-tuendam moralem substantiam ejusdem actus externi: qua ratione intentio baptizandi exigitur ut per infusionem aqiue et verborum prolationem conferatur baptismus, quamvis non requiratur ad hoc ut ipsa infusio aqiue et verborum prolatio sint actus humani; tertio, ut est cum actu externo conjunctus accidentaliter et disparate, prout in ordine ad missas celebrationem se habet intentio illam appli-candi ad talem vel talem finem; demum, ut est prorsus inter-nus, qualis est v. g. oratio mere mentalis. Jam vero actus internus essentialiter conjunctus cum actu externo tanquam item iuterni ejus forma, praecipi potest auctoritate humana tam civili quam conjun^quot;quot;-ecclesiastica: lege enim humana ordinarie non praecipitur nee ^sentia!iter' prohibetur nisi actus humanus; ad actum autem humanum requiritur interior voluntas tanquam causa ejus formalis;

ergo hoc sensu actus mixti sunt certissime materia legis humanse. Neque difficultas esse potest quoad actum internum

cum externo conjunctum ad moralem ejus substantiam constituendam: nam potestate humana praecipi vel prohiberi potest id omne quod ad rectam gubernationem reipublicae necessarium est; atqui tali modo necessarii sunt actus per se requisiti ad substantiam saltem moralem actus externi;

plurimi enim refert reipublicae, ut contractus v. g. matrimonii celebrentur valide et ut sacramenta valide administrentur;

sine intentione autem contrahendi aut absolvendi vel etiam sine dolore interno, neque matrimonium neque sacramentum poenitentiae valeret;ergo dicendum quod potestate humana hujusmodi actus interni possint praecipi vel prohiheri. Disputant autem auctores, utrum actus internus per accidens con-

junctus cum actu externo prsecipi valeat Immana lege, v. g. iutentio impetrandi pluviam vel serenitatem per jejunium. Hujusmodi actus lt; de facto non cadere sub ecclesiasticam legem et forte cadere non posse sub humanum prseceptum » docet Suarez (1), quam sententiam secutus est Layman, sed cum aliquo temperamento : lt; non poterit tarnen facile legislator aut praelatus sub peccato obligare subditos ad habendam intentionem, aliamve internam dispositionem accidentalem, seu non pertinentem ad substantiam moralem operis prascepti v. g. ut orationes Deo offerantur ad particularem aliquam intentionem .... pnelatis tamen regularibus paulo major potestas in suos competit ratione voti religiosi obediendi Praelato in omnibus quae secundum regulam et ordinis consuetudinem pracipiuntur (2). gt; Oppositum tamen non minus probabiliter conjunct? ac- tenent Elbel (3) Keiffenstuel (4) et alii non pauci. Cseterum auctoritatesc. solutio hujus puncti pendet a solutione sequentis : res enim ecclesiastica; q_UOafl substantiam identica est, atque eadem sunt argumenta eademque difficultates. Quod igitur spectat ad actus mere internos, imprimis certum videtur, legislatorem civilem illos non posse pracipere vel proliibere: ratio est quia sine ejusmodi actibus finis reipublicae, nempe exterior hujus pax ac prospe-ritas, sufficienter obtinetiir; an vero illos prsecipere vel prohi-bere possitEcclesia,valde,ut diximus, controvertitur. Commu-nius tbeologi negant cum S. Thoma (5) Suarez (6) Benedicto XIV (7); non pauci tamen nee infimse notae doctores affirmant: immo proba P^ri^onim argumenta, si verum fateri velimus, non incommode

biliteripsi ac- _soi_vi possunt (8); posteriores innituntur liuic magni ponderis tus pure in-

ejusque successoribus concessit dicendo : quodcumque liga-veris super terrain erit ligatum et in coelis, sit generaliter et sine restrictione ad actus externos, concessa, adeoque debeat generaliter intelligi et consequenter extendi quantum ratio-nabiliter fieri potest; atqui rationabiliter potest extendi ad actus mere internos; quia finis legislatoris ecclesiastici non sistit precise in externa gubernatione reipublicse christianae,

125. Quoad qussstionem utrum materia legis humane esse Actus prate-possitactus pr£eteritus,exponemu3 theoriamSuarezii(2).Distin- lege^SUlpr®ci-guit Doctor Eximius leges mere pracipientes vel probibentes a _cajerê legibus poenalibus et irritantibus. Porro repugnat imprimis P^ossunt; nt lex mere praecipiens vel prohibenspro objecto habeat actus jam pneteritos ; lex enim ponitur ut regula actuum iiumano-rum;actus autem prseteriti jam regulse novae incapaces sunt(3). rarissime sub Si autem sermo sit de lege poenali,utrum quoad effectum suum ^pffinalipossit extendi ad actus prateritos, imprimis videndum est an actus prseteritus fuerit antea prohibitus vel non; et si prohibi-tus fuerit, ulterius inspiciendum est, an ipsi, nec ne, indicta sit poena; si non fuerit antea prohibitus non potest per posteriorem legem juste puniri (4); si autem antea jam prohibitus fuerit

t3J « Obligatio locum non habet in actibus prseteritis, quatenus praete-riti sunt, ut per se... constat et ideo quoad hunc effectum non potest legislator, etiam si maxime cupiat, extendere novam legem ad actus prate ri tos, quia si illi facti sunt sine culpa non poterunt reddi culpabiles propter legem postea latam » 1. c. n. 9.

(4) « Non est actus dignus poena nisi quatenus per ilium violatur ali-quod jus; per actum autem pr®teritu:n non violatur jus posterius condi-tum; ergo ut possit per posteriorem legem juste puniri, necesse est, ut supponatur fuisse contra aliquod jus antiquum. Hoc autem intelligen-dum est de propria poena... nam si sola sit irregularitas vel inhabilitas,

sedsine indictione poenae determinatae, poterit lex juste punire praecedens delictum designando poenam a judice inferendam; rarissime vero vel nunquam poterit punire poena ipso jure im-posita (1); demum si fueritantea sub determinata poena prohi-bitus, vix potest ilia poena per posteriorem legem augeri, nisi forte a supremo principe propteraliquam urgentem causam (2). Kelate vero ad leges actum irritantes, videndum est utrum actus semel factus ex natura sua vel ex Christi institutione vel imtanto. sit necne indissolubilis; si omnino indissolubilis sit, non potest lex posterior hujusmodi actum prseteritum pro objecto habere; si autem non sit ita indissolubilis, videndum est an omnino firmus sit, quia scilicet peractus juxta omnes leges tunc vigentes; an vero licet validus, sit aliquo modo infirmus, quia ex aliqua parte contra legem factus: in primo casu actus semel factus, moraliter loquendo, non potest per subse^uen-tem legem irritari, nisi forte in pcenam alicujus delicti, vel propter tantam necessitatem boni communis ut ad subvenien-dum illi possit quis suis bonis privari, quia per talem actum est jus acquisitum de se firmum et stabile; in altero casu poterit facilius per subsequentem legem irritari: nam talis irritatio

disponit de ordinatis in minoribus et comprehendit eos qui ante illam legem erant ordinati nl. c. n.9.

(1) « Oportet autem.... observare duobus modis posse legem punire pra;-cedens delictum. Primo,poena ipso jure imposita et hoc rarissime vel nunquam fit, quia esset nimis rigorosum; unde censur® (quae maxime solent ipso jure imponil nnnquam imponuntur propter prseteritum delictum ut sic.... Alio modo designat lex pcenam inferendam a judice et hoc facilius fieri potest, etiam in ordine addelictajam commissa, quando non habe-bant certam pcenam taxatam, nam tunc futura erat arbitraria, et hoc ar-bitrium potest lex definire n 1. c. n. 10.

(2)« Si autem prius erat pcena imposita per priores leges,vix potest augeri per posteriorem legem in ordine ad delictajam commissa, quia ilia jam induxenmt proprium reatum poen». Mhilominns propter aliquam urgentem causam boni communis existimo id fieri posse a supremo principe, quia nunquam sibi abstulit hujusmodi potestatem n 1. c. n. 10.

126. De essentia legis esse vidimus ut superior velit infe- Promulgatio; rioribus quidpiam prsecipere, sen eos ad aliquid obligare; non

cognoscibilis vero efficitur per promulgationem; ergo pro-mulgatio necessaria est ad boc ut regula aliqua prascripla sit ordinatio rationis, atque ideo merito dicuntur « leges tunc institui ami promulgantur (2). »

127. Porro quum lex detur societati, atque ad ejus bonum, qualis exiga-oportet ut eidem societati innotescere possit; ac proinde non |£₁^ri^J.^uienatu' sufficit denuntiatio privata sen privatim facta, sed requiritur

publica et autbentica; publica quidem, ut omnia societatis membra moraliter et bumano modo legis cognitionem valeant acquirere; autbentica autem, ut non possit dubitari earn ab illo prodiisse in quo societatis potestas residet (3).Coeterum forma promulgationis, dummodo sit apta,jure naturali non determinatur, sed pendet ab arbitrio superioris.

(1) Principium de non extensione legis ad actus praeteritos receptum est in codice civili nostro tit. pnelim. a. 2. « La loi ne dispose que pout 1'ave-nir: elle n'a point d'effet rétroactif. » Quam dispositionem sic intellegit Mourlon in opere Repetitions éerites sur lc Code Napoléon:« Les lois nouvellesjamoins d'une disposition écrite, ne règlent que les faits accom-plis depuis leur promulgation : les faits antérieurs échappent a leur empire. n Fatetur deinde Hanc regulam, licet videatur in se valde simplex et obvia, esse tamen difficillimas applicationis. Cfr. etiam Duranton, tit. prél.

cise ordinarie Komse«in patriarchalibusBasilicis Lateranensi, Vaticana etLiberiana palam,clara voce per curiae., cursores aut aliquos publicos notaries leguntur,lectaeque in valvis dictarum ecclesiarum, itemque Cancellarise Apostolicse portis, et Campi Flori solito loco, et in aliis consuetis locis affiguntur, ubi ad lectionem et notitiam cunctorum aliquamdiu expositse pendent, cnmque inde amoventur, earum nihilominus exempla in eisdem locis remanent affixa (1). gt; Porro promulgatio qure modo exposito, a sex fere sceeulis, Romce haberi solet, generatim et per se sufjicit ut leges pontificice vim snam obtineant, neque ad hoe requiritur promulgatio facta in singulis dioeee-sïbus. Ita profecto est, si ex una parte tali medio possint omnes ad legis notitiam pervenire, et ex altera parte illud medium Komani Pontifices de facto adoptaverint : atqui utrumque evidenter demonstrari potest; ergo etc. Et sane, quod imprimis tali medio omnes possint ad legis notitiam pervenire, bene indicat S. Alph.(2):«Romse enim conveniunt omnes fere nationes, et omnes praelati habent ibi suos procuratores qui ordinarie satagunt suos principales de novis bullis quae pro-mulgantur, certiores reddere. » Quod deinde Romani Pontifices illud medium adoptaverint, patet ex ipsis eorum verbis, nisi dicere velimus illos frustra apponere suis in constitutioni-bus formulam qua declarant se intendere, eas sic publicatas ah omnibus ad quos spectant perinde habendas esse ac si unicuique illorum personaliter intimatce fuissent vel exhibit ce. « At vero talem formulam non apponi frustra manife-stum est, quum in Curia Eomana lites definiantur pro toto

hoe autem iniquissimum foret, si illse leges, licet Eomse tantum promulgatse, vim ubique non haberent (1).» Confir-matur etiam hsec Romanorum pontificum voluntas et persuasie ex eo quod aliquando exceptiones ad consuetam suam agendi praxim faciant: « magnum argumentum est, quia quando pontilices volunt necessariam esse promulgationem suae legis in singulis episcopatibus seu provinciis, hoe specialiter declarant......ergo signum est extra hos casus speciales promulgationem non requiri (2). » Diximus generatim et per se sufficere promulgationem Kom ai factam, quia aliquando per accidens aliter res se habet, si nimirum in aliqua regione vigeat consuetude legitimavi cujusomnes leges ibipromulgari debeant; vel si Pontifex ipse statuat promulgationem esse faciendam in singulis civitatibus episcopalibus aut etiam in parochiis; quod locum habuit pro decreto Tridentino circa matrimonia clandestina; quodque contingere solet pro illis legibus quae infirmant aliquem contractum natura sua vali-dum vel auferunt jurisdictionem v. g. in Sacramento pceniten-tise, verho quotiescumquc incommocla vera timeripossent ex eo quod leges queedam in Urbe solum promulgarentur. Cseterum cur voluerintRomani pontifices ut ordinarie vim haberentleges Romas tantum promulgatse, facile est assignare rationem; ita videlicet determinaverunt ne leges suae videantur pendere ab episcopis, aut a principibus etiam saecularibus ac potenti-bus hominibus, a quibus facile impediri posset promulgatio in suis provinciis, sicque reddi frustraneae Constitutiones Apostolicae, non sine magno praejudicio Ecclesiasticae pote-statis, et immenso animarum detrimente (3). h) Circa leges pro legibus autem episcoporum et aliorum legislatorum ecclesiasticorum j^^C01)al1quot;

Romano Pontifici inferiorum, hsec habet Benedictus XIV (1); « merito Suarez asserit leges ab episcopis latas sufficienter promulgari, si aut publice legantur in Ecclesia cathedrali, aut voce prseconis in platea civitatis adstantibus significentur, aut scriptse affigantur in loco publico, ad hoc designate. Quin imo, si statuta synodalia non populum sed solum respiciunt dioecesis clerum, alia non indigent publicatione abea distincta, quae fit in ipsa synodo, cui interest prsecipua pars cleri: si

omnes protendi cum solemniter editur, aut publice promulgator; nulla autem lex magis solemniter editur ea quse fit in

civilibus. leges civiles vario modo apud varias gentes promulgari con-sueverunt. Antiqui Eomani leges suas aere sculptas, in Urbe per tres nundinas consecutivas exponebant in locis publicis quibus major populi concursus fieri solebat. Qui mos non tantum reipublicse tempore viguit, sed etiam postea subsecuto imperio. Primus omnium Justinianus imperator anno Christi 538 promulgationem in provinciis sc. in civitatibus metropoli-tanis prsescripsit (2). Apud nos, abrogatis tum art. 1 codicis civilis, turn aliis dispositionibus subsequentibus, res nunc peragitur juxta legem diei 28 feb. 1845 (3). Prsesenten quae-stionem non relinquemus, quin unum adhuc moneamus, videlicet : quamvis cum legis promulgatione proprie dicta confundi nequeant media ad ejusdem legis divulgationem adbibita, cujusmodi sunt insertio in Bullario, communicatio ab episcopis facta, relatio personae fide dignse et alia similia, admitti tarnen debet, solemni promulgationi modo explicate aliquando suppleri posse per promulgationem sequivalentem qua; facto habetur, usu scilicet et relatione auctorum; de qua

S. Alphonsus (1): « sed hic sapienter advertit Eonc. (2) quod non solum Constitutiones pontificiae quse solemniter sunt pro-mulgatse obligationem legis inducant, sed etiam omnes alise quse ex usu et consensu Ecclesiae universalis jam a pluribus saeculis habentur pro sufficienter promulgatis et authenticis;»

et rursus (3;:«addendum tamen est quod hujusmodi declaratio-nes, quae jam in Ecclesia universaliter divulgatse et facto sic promulgatae fuerint usu plurium annorum vel relatione au-ctorum communiter ipsas referentium, hae satis omnes fideles obstringunt.»

129. Facta siifficientc promulgatione existit obligatio ob- Promulgatio-... , , , , nis efficacia

lata est, sive illam. cognoscant, sive per accidens illam in-vincibiliter ignorent. Ratio est, quia obligatio objectiva non pendet ex scientia subditi, sed ex voluntate superioris per signum externum sufficienter expressa; quando ergo superior voluntatem suam satis expressit, jam a parte rei viget obligatio, etiamsi contingat aliquos ignorare legem esse promul-gatam. Hiec namque ignorantia solummodo efficere potest, ut non adsit obligatio subjectiva, sen, juxta modum loquendi Suarezii, ut lex quse obligat quoad sufficientiam, non obliget

quoad efficaciam. Porro, qeneratlm et per se, lex obliqat sta- generatim . rij absque aliquo

obligatio, nullo satis firmo fundamento innixam esse existi-mamus. lt; Si illud tempus esset necessarium, inquit Suarez, maxime propter illam authenticam (Justiniani); quia nee de jure naturae, nee de canonico necessarium est... illa vero au-thentica non recte applicatur ad leges canonicas: duo enim in illa disponuntur: unum est de promulgatione iteranda in singulis provinciis, aliud de dilatione duorum mensium, qui in unaquaque provincia computentur a promulgationè in ea facta; sed illa lex quoad priorem partem non est acceptata a Pontifi-cibus pro suis legibug, ergo nee quoad posteriorem : probatur consequentia, tum quia non magis constat de accceptatione posterioris partis quam prioris; in utraque enim verum est Pontifices non declarasse veile se admittere leges civiles pro modo ferendi vel obligandi Ecclesiam per suas leges, sed solum in judiciis forensibus ubi leges canonicae deessent; tum etiam quia consuetudine receptum non est, ut testantur graves auctores; et specialiter Vasquez, cumempliasi dicit se audere id affirmare. Na varrus autem dicit de consuetudine et stylo in Urbe servari ut transgredientes legem Papse ante duos menses a promulgatione puniantur.... (1).» Diximus gmcratim et per se legem obligare statim post promulgatio-Eiceptiones _{nemi nec} demonstrari posse sententiam requirentem generatim spatium duorum mensium. Aliquando enim lex vim suam non sortitur nisi post aliquod temporis intervallum, si nimirum sic statuat legislator: nam sicut ab ejus voluntate pendet ut obligatio sit vel non, ita ab ejus voluntate pendet ut obligatio incipiat prius vel posterius. Temporis autem intervallum intra quod obligatio hoc modo suspenditur, illud est quod ordinarie judicatur necessarium et sufficiens ad hoe ut omnes legis notitiam acquirere possint; unde hoc tempore elapso, non amplius admittitur in foro externo excusatio igno-

rantise.Habemus hujus rei exempla in lege Tridentina de ma-trimoniis clandestinis(l) et in citatalege nostra anni 1845(2). Difficile non est intelligere cur hujusmodi dispositie non raro ponatur prsesertim pro legibus civilibus; videlicet leges istse postulant suam sanctionem temporalem, nempe poenam trans-gressoribus impositam; unde pro tribunalibus maximi moment! est, uniformita tern, quantum possibile sit, haberi in obligatione, ut omnes censeantur simul lege adstricti, et non sit locus multis exceptionibus quae ex ignorantia legitime peti possent; liajc autem inconvenientia ordinarie non occur-runt pro legibus ecclesiasticis quae ssepe sanctionem suam habent solummodo in foro conscientise. Coeterum hie etiam adnotare possumus, quod supra adnotatum est in qusestione de promulgatione in singulis dioecesibus facienda, nimirum pon-tifices spatium aliquod temporis determinare ante quod lex vimnonhabeat, quotiescumque hoc necessarium est ad vitanda vera incommoda, de quibus tamen incommodis judicium ad ipsos pertinet. Juverit et illud addere : utrum ilia formula qua legislator tempus aliquod requirit post promulgationem ut adsit obligatie, valeat etiam in foro externo, ita ut illi qui legem cognoscunt non teneanturin conscientia earn observare; an valeat tantum in foro externo, ita ut pro illo tempore ad-mittatur vel prsesumatur ignorantia invincibilis, illi autem qui legem cognoscunt earn observare in conscientia teneantur, determinari debet ex verbis, contextu, materia, etc.

(2) Sic ibi legitur : « elles {les lois) seront obligatoires dans tout le royaume le 10™ jour après celui de la publication, a moins que la loi n'ait fixe' un autre délai. »

bendum, requiratur ex parte subditorum ejus acceptatio. Ad vitandas autem sequivocationes considerandum est formulam lt; acceptatio legis » sumi in triplici diversa significatione: adhibetur enim aliquando ad designandum consensum in constitutionem legis ; aliquando vero ad indicandum consensum in observantiam legis; aliquando demum ad exprimen-dam actualern legis observdtionem.

legislativa residet in collectione hominum, puta in republica aristocratica vel democratica et in regno aut imperio con-stitutionali etc.: ibi enim nulla regula a quocumque proposita vim obligandi babet, nisi sit munita suffragiis eorum qui popu-lum reprsesentare censentur. Verum hsec legis admissio non est proprie dicta acceptatio, siquidem non fit a subdito, sed ab ipso legislatore, neque necessaria reputatur ut lex jam consti-tuta et promulgatavirtutem suam exerat, sed ut lex condatur et promulgetur.

mimitatis,non requiriturad hoc utlex virtutem babeat.Res est manifesta : nam auctoritati legislativse seu potestati impe-randi ex una parte, respondet ex altera debitum submissionis seu necessitas obediendi; atque ideo nedum acceptatio legis sit necessaria ad ejus valorem, lex potius vim habet exigendi

acceptationem.Hoc egregie explicatSuarez(l):« lex suiïï center promulgata et proposita ab habente auctoritatem, obligat ad sui observationem; ergo et ad sui acceptationem ; ergo non est possibile ut acceptatio sit conditio necessaria ad obligationera legis; consequentie sunt clarse ; quia fieri non potest ut effe-ctus causae sit conditio necessaria in ipsa causa vel ad esse vel ad operari, quia talis conditio necessario supponitur ad efte-ctum. Et in prsesenti declaratur, quia vel subditi tenentur acceptare legem ex vi et obligatione ipsius legis, et sic evidens est acceptationem non requiri ad legem, sed sequi ex lege: vel est liberum subditis acceptare, et sic non obligabuntur ad legem accepiandam, cujus contrarium in primo antecedente sumpsimus. Probatur ergo illud antecedens, quia in legisla-tore non deest potestas et potest non deesse voluntas, et judi-candum est non deesse quando absolute fert legem: tantum enimex hisduobus principiis hsec obligatie pendet. ^ Et sane nisi ita esset, potestas legifera non esset audoritas imperandi,

sed mera facultas proponendi, quo sufficienter consulinon posset bono communi, contra id quod demonstratum est n. 112.

Hinc sicut populus tenetur leges civiles rite publicatas absque cunctatione observare; ita clems et fideles statuta ab episcopo lata sive in synodo sive extra synodum,prompt0eexecu-tioni demandare obligantur, et ipsi episcopi non possunt con-stitutiones apostolicas et decreta RomansSedis in dioecesibus suis non recipere et in usum deducere. i) Fieri potest ut lex casu tamen aliqua licet in se bona et laudabilis, ac majori communitatis vej'^upplFca-parti accommodata, tamen minus opportuna judicetur pro ali- tl^'suspendi quibus locis, propter speciales eorum circumstantias, ita ut ibi non sine periculo perturbationis urgeri posset. Tunc vel agitur de lege lata a legislatore qui superiorem habet, qualis est episcopus, vel agitur de lege lata a legislatore qui superio-

rem non habet, qualis est S. Pontifex. In primo casu subditis conceditur appellatio, seu recursus contra legem proprii prselati ad ilium legislatorem supremum; tempore autem appellationis obligatie legis de jure suspenditur, donee superior determinaverit quid sit faciendum :huj us autem decisioni deinde standum erit. In secundo casu conceditur supplicatio ad superiorem; ad ipsum scilicet mittuntur preces, ut digne-tur talem vel talem locum a lege eximere, expositis rationibus et causis quae id suadeant. Tempore autem supplicationis, legis obligatie suspenditur ex benigna interpretatione voluntatis superioris. « Si fieri potest, inquit Suarez, ut pro illo tempore nihil fiat contra legem Pontificis, curandum omnino est, licet ejus executie suspendatur, quia ita magïs cavetur omne periculum, et eo modo paretur legi quo commode fieri potest. Si autem non potest boe modo suspensie executionis fieri sine magna rerum mutatione, vel periculo alicujus scandali,tunc ex benigna interpretatione voluntatis superioris, lex censetur pro tunc non obligare, et tali declaratione pru-

imo tolli vo- den ter facta cessat etiam omne periculum peccati (1).»Porrosi luntate superioris. legislator supremus rationes vel appellationis vel supplicationis

Non accepta- 133. Demum relate ad acceptationem in tertio sensusum-tio in tertio , , , , , „ , . , ...

potest ut non urgeat regulce de se óbligantis observationem. Sic imprimis lex revocatur aliquando per legitimam consuetu-dinem (de qua inferius). Quinimo, licet lex nondum censeri possit revocata per consuetudinem legitimam, nihilominus continget aliquando, ut propter repugnantiam etiam culpa-bilem majoris partis populi, ejus observatio reddatur vel nimis onerosa miuori parti bonse, vel plane inutilis obtinendo fini a legislatoreprsestituto: quo casu sequitas et rectus sensus postulant ut pauciores isti probi a tali lege eximantur. Pke-terea factum iniquai rebellionis adversus legem aliunde jus-tissimam, nonnunquam efficere poterit ut hsec ipsa lex minus conveniens atque utilis sit reipublicae, ac proinde legislator abstinere debeat a coactione et imperio (1).

134. Ergo ut vim obligandi habeant leges pontilicife, minime Placitum ... , . gium.

frmentur (1).» Quamvis autem acceptatio ex parte gubemii civilis non sit necessaria ad valorem legis pontificise, tarnen fieri potest ut ex facto non acceptationis, legis observatie red-datur fidelibus difficilis et onerosa ; jam vero in hujusmodi casu non raro legitime supponitur benignam matrem Eccle-siam nolle legis obligationem urgere cum tanto filiorum incommodo :quo casu rursus aliquo sensu vere dicetur legem vim non habere, quia non fuit acceptata.

135. Doctrinse bucusque propositie non obstat effatum Gra-tiani (2) : Leges instituuntur cum promulgantur, firmantur cum morïbus utentium coinprohantur. Nam, ut bene explicat Reiffenstuel (3), particula : firmantur cum morïbus utentium coniprohantur non de firmitate intrinseca et substan-tiali intelligenda est, utpote quam leges jam ante earum acceptationem babent, sed de quadam extrinseca dumtaxat et accidentali firmitate, qcatenus leges moribus utentium com-probatse non facile amplius per contrariam legem aut consue-tudinem abrogantur. Sive... leges ex moribus utentium aeci-piunt firmitatem stahilitatis, non autem firmitatem auctori-tatis. Illa autem quse apud veteras canonistas et tbeologos leguntur de necessitate acceptationis, et quse primo intuitu videri possent difficilia, obviam habent interpretationem ex dictis in hoe articulo (4).

Indicatio ma- 136. Explicatis iis [quae necessaria sunt ad legis constitutio-terifc.

respectu considerari debet: in se ipsa, quanta sit, et in sno sub-jecto, quosmm sc. afficiat. Hoe autem prsestabimus duobus articulis, quorum alterum erit de yi obligatoria legis, alterum de subjecto per legem obligate.

138. Obligat autem lex in conscientia subgravi vel sub levi. sub gravi vel Videndum ergo est, undenam pendeat bsec obligationis gra- '' vitas et quomodo dignosci possit. Jam vero 1° gravitas obligationis pendet imprimis a materia legis: obligatio enim

gravis in materia omni ex parte levi esset in destructionem et ruinam, ac proinde contra essentialem proprietatem legis quse rationabilis esse debet; porro materia gravis est qnando finis legis proximus est magni momenti et illa ad ipsum multum conducit, aut ipsi valde obest, etsi de se sit quid leve. Quse ultima verba addunturadindicandum materiam spectari debere non nude sed cum omnibus circumstantiis. Gravitas obligationis pendet deinde a voluntate legislatoris: quamvis enim legislator non possit ferre veram legem quse nullo modo obliget, videtur tamen posse ferre legem quae obliget tantum sub levi, etiam in materia magni momenti; nam sicut a voluntate superioris pendet ut adsit obligatio vel non, ita ab eadem voluntate pendet ut obligatio sit levis vel gravis. Porro ad gravitatem obligationis simul requiri hoe duplex elemen-tum patet ex prsecedentibus. ünde si materia sit levis nun-quam poterit esse gravis obligatio, qusecumque demum sit legislatoris voluntas; e contra si materia sit de se gravis, et legislator eam velit imponere sub levi tantum, obligatio erit levis; demum si legislator de intentione propria nihil expresse determinaverit, obligatio erit censenda gravis in materia magni momenti, quia legislatoris voluntas solet materise respondere. Quum autem 2⁰ ssepissime difficile sit ex conside-ratione materise et intentionis, gravitatem obligationis dis-cernere, ad varia indicia recurrendum est quorum prsecipua hsec sunt: a) gravia verba quibus utitur legislator, v. g.: sub interminatione divini judicii ; — qui hoc fecerit, divinam inaledictionem incurrat: — in virtute sanctce ohedieniice, et alia hujusmodi; b) ordinarie gravis poena, praesertim ecclesia-stica, trahsgressoribus imposita (1); c) consuetudo etvirorum prudentum judicium.

lute me ponendum sive omittmdum; vél disjunctive ad nendum vel actum aut ad poenam : vél ad utrumque simul; in priori casu bemidam¹ vei

mere pcettalis; in tertio dicitur mi^to. Quatenus moralis est sen prseceptiva et prohibitiva, lex dicitur habere vim directi-vam ; quatenus vero poenalis, dicitur habere vim coactivam.

Quum autem speciales sint difficultates quoad leges poenales et irritantes, de iis breviter in sequentibus agemus, quibus nonnulla addemus de legibus fundatis in prsesumptione.

140. Lex pcenalis est mere poenalis vel mixta: mere poenalis Differentia dicitur quae non absolute obligat ad actum, sed quasi hypo- mere pcfna^ thetice tantum, nempe vel ad hoc et illud faciendum aut omit- ^{ct mu}quot; tendum vel ad poenam subeundam; lex vero mixta dicitur quse obligat ad actum ponendum vel omittendum et in transgres-sores animadvertit. Quum igitur multa legi mixta; et mere poenali communia sint, ea simul per modum unius primum exponemus, ut dein breviter agamus de illis quae legi mere poenali specialia sunt. Advertendum tantummodo est, quod,

sicut culpa sumitur stricte pro peccato et late pro defectu ali-quo, itapoena stricte estjusta peccati seu transgressionis moralis correctioetvindicta, late autem intelligiturincommodum quod aliquis subire cogitur propter aliquem defectum: ut per so patet, quando sermo est de legibus mixtis poena sumitur in sensu proprio et stricto; quando autem agitur de legibus mere poenalibus, eadem vox sumi non potest nisi in sensu lato et improprio. Rem clarissime expressit S. Thomas dicendo quod « aliquis interdum punitur sine culpa, non tarnen sine causa (1).»

riam minus pertinent, poena est positivo,, privativa vel negativo,: positiva dicitur quae actu externo rei afflictivo perficitur, seu cujus executio requirit actionem vel nocentis, quo casu vocatur activa, vel alterius, quo casu passiva nuncupatur; privativa dicitur qua reus destituitur bonis vel juribus plane acquisitis, cujusmodi est confiscatio; demum negativa dicitur qua negatur reo bonum alias plene acquirendum, vel mera ad illud inhabilitas inducitur.

incurrtmtm- quentibus propositionibus. a) Leges prcesertim ecclesiasticce, ipso ac o, imponentes poenam negativam, qucedam etiam leges impo-nentes poenam privativam, intcrdum ipso facto sive criminis commissioner ante omnem judicis sententiam, suum habcnt effectum et reddunt criminosum ita inhabilem ad acquirendum vel acquisito utendum, ut ah hoc teneatur in conscientia abstinere: hujusmodi sunt censurse quae dicuntur latae sen-tentiae, impedimenta matrimonii ex crimine contracta, irregu-laritas ortaex delicto, amissio juris petendi debitum conjugale ob quaedam peccata etc. Ratio horum, de quibus inter auctores convenit, est quia consentaneum erat ut ecclesia, quae spiri-tualem fidelium profectum spectat, poenas aliquas haberet quibus suos in officio contineret, et a delictis etsi occultis arceret; bine usus etiam et consuetudo, quae est optima legum interpres, obtinet ut poenae hujusmodi subeantur et reus con-formiter legibus has poenas statuentibus se gerat ante alia; tantum omnem sententiam judicis (1). h) Generatim leges imponentes tiam judicis?quot; pwiwm positivam, plerceque etiam leges imponentes poenam privativam obligant tantum post sententiam judicis sive de-claratoriam, sive condemnatoriam. Eatio est quia humanae

leges debent esse hominum moribus ac naturae convenientes et congruse; jam vero valde alienum est a natura et moribus hominum, ut idem cogatur esse reus ac judex et justitise executor, immo occult! sui criminis accusator ac proditor. Qua-propter recte advertit Medina (1) ejusmodi leges poenales,

quatenus prgeceptum continent, ad subditos dirigi, ut eas obser-vent; quatenus vero poenam sive mulctam adjungunt, praecipue ad judices referri, ut eam transgressoribus imponant, quamvis etiam secundario ad subditos, ut justse execntioni obtempe-rent (2). Igitur c) post sententiam judicia sive declaratoriam (quando poena est latse sententise) sive condemnatoriam (quando pcena est sententise ferendse) leges per se et immediate ohligani reum, aliquando ad poenam exequendam, aliquando

ad poenam sustinendam sine positiva resistentia. Et aliquando ad , . quot;ponam exe-

tamen determinate, quando haec poena non est nimis gravis et acerba, prout sunt career non valde durus nee valde diuturnus, exilium non perpetuum, muleta; ratio est,

quia subditus superiori suojusta et moraliter possibilia prse-cipienti obedire tenetur. Immo licet leges illae« addant com-minationem aliarum poenarum, nisi priores observent, nihilo-minus etiam obligant in conscientia, quia praeceptum est justnm et comminatio pcenae non minuit obligationem (3). »

Obligant autem solummodo ad poenam sine positiva resisten- aliquando ad lt; .• j j , , v• , i. i pcenam susti-

est poena mortis, mutilationis, flagellationis publicse et infa-mis; non obligant hujusmodi leges ad poenam exequendam,

quia hoc est nimis alienum ab humana natura et moraliter irapossibile; obligant tamen ad poenam sustinendam sine positiva resistentia,quia «tunc habet judex jus exequendi senteu-

^:l|

ipll

i liS

iii

ül ö - P¹

i»

/1 .

Pi IÉ ^

I^:

tiam; ergo alter non habet jus resistendi; alias daretur bellum justum ex utraque parte (1).» Diciraus sine positivo, resisten-tia; nam «impedire pcenam per fugam non est prohibitum in conscientia, quando poena imposita corporalis et gravis est(2).»Ex his intelligitur,ad quasnam actiones adsupplicium pertinentes, teneatur reus morti damnfius:« communis re-sponsio est, inquit Suarez, neminem obligari ad eas actiones qua; commode fieri possunt per ministros justitiae, quia per se solum tenetur ad patiendum: ad aliquas vero actiones, quae per alios commode exerceri non possunt, et alioquin sunt necessarise ad illum effectum, obligari, quia alias non posset justa poena executioni mandari: unde repugnare illis actioni-bus esset justitiae resistere (3).»

Dari possunt 143. Hisautem de legibus poenalibus generatim discussis, poBnales-¹quot;⁶¹⁶ j^am iⁿ specie dicendum est de legibus mere poenalibus.

Dari posse hujusmodi leges, auctores passim admittunt et perse manifestum videtur, quum tota obligatio legis alegisla-toris voluntate pendeat; immo non solum res ita esse potest, sed etiam aliquando bonum est ut ita sit:« nonnunquamexpedit, ad pericula animarum vitanda, hoe tantum modo cogere ad actum alias convenientem communitati; quia coactio aliqua est utilis, et quod major nou fiat est etiam utile animabus, et pertinet potius ad suavem providentiam quam ad rigorem(4).» qusritur 144. Communis tarnen auctorum sententia est de facto non Tabeantur. dari leges Ecclesiae mere poenales; utrum tales habeantur leges civiles et quamam ese sint, soli in sua natione docti judi-care valent.Quod attinet ad jus nostrum, negare videtur Gous-set(5).Nonnull£e tamenmoveri possent contrahanc assertionem

difficultates relate ad leges illas quae determinant tempus et modum venationis, piscationis etc. Cseterum quoad statuta ilia quae certissime sunt moralia, sc. obligantia non tantum ad pcenam, sed etiam ad actum ponendum vel omittendum,

prout sunt generatim ea quae respiciunt tributa et vectigalia, est prseterea adnotandum quod^ quando in aliqua societate quaedam leges habentur communiter ut mere pcenales, quae revera tales non sunt, et consequenter membra hujus societatis leges illas, data occasione favorabili, non observant, non sint adigendi viri pii et timorata? conscientiae ad easdem leges absolute servandas: princeps enim non potest rationabiliter veile ut onera communia Eeipublicae magis sentiant boni quam alii (1).

145. Leges mere poenales esse dignoscere possumus a) ex superioris declaratione; h) ex consuetudine qiue est optima legum interpres; et, quod in idem recidit, ex communi timo- P^nales. ratorum opinione ; c) ex ipsa legis formula, si in hunc vel alium modum feratur: « qui hoc fecerit, solvat gt; dummodo tamen natura poenae quae infligitur non supponat culpam, ut in excommunicatione, et obligatio in conscientia ad actum ponendum vel omittendum necessaria non sit ad bonum reipublicse;

unde dj generalis regula negativa est: lex censerinon potest mere poenalis si ejus interpretatio in hunc sensum adversetur bono communi; dantur enim casus in quibus bono communi non satis prospiceretur per legem mere pcenalem; atque ita, ut exemplo omnino evidenti utamur, haberi non possunt ut mere poenales leges illae quae determinant officia magi-stratuum.

(1) Cfr. Kenrick. c. 3, n. 20-23; Reuter, de leg. n. 217 qui h»c habet: « observat Suarez 1. 7, c. 19, n. 12; Laym. lib. 1, tr. 4, c. 24, n. 12, aliquas leges de non pure poenalibus transiisse in pure pcenales quia aliter non sunt observat», ut forte sunt leges civiles imponentes exactiones. pro-hibentes venari, ligna scindere, etc. »

Deflnitio le- -Mg L_ex i_rritan3 ea dicitur, quse actum aliquera reddit nul-gis imtantis. .

Differentia 147. Cum lege irritanteproprie dicta confundi nonpotest lex a lege irri- . . i i •

Distinctioin post sententiam judicis. a) Mere irritans ilia est, quse mere irritan- , , . . ^ -n

et in simul vetet; simul prohibens ilia est qua; actum non tan-prohibentem, _{tum invali(iat sed} eti_ain vetat expresse vel tacite; expresse quidem quando declarat actum poni non posse; tacite autem quando versatur circa bujusmodi actum quem jus natu-rale vel positivumjubet semper fieri valide, ita uteo ipso quod sit irritus, simul et statim evadat inhonestus, prout sunt contractus matrimonii, emissio professionis religiosse sine debita

(1) Cfr. Carrière, prsel. rnaj. de Contr. n. 88; comp. n. 15, 3quot; edit.; Martinet, theol. mor. lib. 1, a. 10,§ 5. 6.

forma sic.hjlrritans directiva ea est quse actumaliquem reddit ^ ₍ji_recti_vai]1nullum velintuitu boni communis vel intuitu boni privatorum,

cujusmodi sunt leges irritantes matrimonium inter consangui-neos, matrimonium clandestinum, religiosamjunions profes-sionem etc; prjenalis autem ea est, quae actum aliquem reddit etinpamalem nullum in odium criminis: hujusmodi est lex ecclesiastica irritans matrimonium ob uxoricidium, aut adulterium cum promissione futuri matrimonii commissum etc; non potest autem confundilex irritans poenalis cum lege irritante et simul statuente poenam contra eos qui actum irritum ponerepraesum-pserint. Advertere prseterea oportet« aliquando in eadem lege irritationem actus ferri et per se propter bonum commune et simul in pcenam.... In exemplum adduci possunt impedimenta dirimentia matrimonium propter delictum introducta; nam ilia poenalia sunt et tamen per se erant expedientia ad commune bonum ut fidelitati et securitati conjugum consulere-tur (1). » Hanc distinctionem inter leges irritantes non esse inutilem apparebit ex iis quae inferius dicemus de ignorantia poenae. c) Irritans ipso facto, ea dicitur quae vi directa et radi-

caliter actum reddit invalidum; irritans post sententiam ju- ipso facto et dicis ea dicitur quae tantum statuit actum invalidum reddi post^'sente™ posse aut debere per auctoritatem competentem. Porro inter ^tiami^ult;iciis-duplicem illam legis irritantis speciem maxima est differentia;

nam regula generalis est quod « quoties lex irritat actum de-pendenter a sententia judicis, licet actus a principio irritabilis sit ratione legis, nihilominus ejus irritatio multis modis im-pediri potest: et dum non, irritatur, actus permanet validus sive juste sive injuste irritatio impediatur; utroque enim modo id contingere potest. Primo enim impeditur sine injustitia si actus sit occultus ita ut in judicio probari non possit, quia ex vi talis legis nemo tenetur actum suum irritare vel contractum

hsec irritatio actus (etiamsi publicus seu probabilis sit) sine injustitia impediri aut ex consensu partium, quia neutra vult actum rescindere; aut quia ilia pars cujus interest, non vult litem movere, nee rescissionem inten-

actionem seuactorem quifuitnegligens inpetendairritatione.... Tertio potest irritatio hsec impediri, licet actus sit publicus et probabilis, et ad judicem delatus ut ilium irritet, quia judex cum effectu ilium non irritat, seu sententiam non profert; nam sive jure, sive injuria id facere omittat, quamdiu cum effectu actum non irritat, ille valorem suum retinetcum omnibus effe-

Ellicacia legis 148. Lex irritans,quatenus prohibens est vel poenalis sequitur irritantis, _rationemlegumprohibentium etpoenalium;quatenusautem for-maliter irritans est, eam habet efficaciam quam in sequentibus hnpropiic, breviter determinare conabimur. a) Lex non proprie irritans, sed solum actui non assistens, eum relinquit qualis erat de jure naturali, atque judicem tantummodo obligat ut in foro externo illius rationem non habeat. At sicut nullam in foro externo tribuit actionem illi cui actus erat proficuus, ita nullum in foro conscientise dat jus illi contra quem idem post senten- actus erat factus. h) Lex non irritans actum ipso facto, sed tiam judieis, p_rae_Cipiens irritandum, aut concedens facultatem irritandi, ad irritationem non obligat nisi forte judicem; ac proinde ante judieis sententiam non adstringit ad ea quse ex actus irritatione consequxintur; post judieis autem sententiam obligat ad ea omnia quae ex irritatione profluunt. c) Lex irri-ipso facto, tans actum ipso facto obligat in conscientia ad omnia quae ex irritatione intrinsece nascuntur; nam, si lex ilia consequitur

(1) Suarez, lib. 5 de legib., cap. 21, n. 2 et seq. Quam doctrinam legibus uostris civilibus, nominatim. art. codicis 1117, 1118, 1644,1648, 1125, 1304, applicat Carrière in compendio pnelect. de contr. n. 28. edit. 3.

suum effectum, actus est mülus, ergo nullum confert jus; ergo si actus ille sit acceptio vel acquisitio alicujus rei, ex tali lege sequitur obligatio non utendi, nee fruendi illa re tanquam propria, nee contrectandi earn illo modo quo rem alienam contrectare non licet. Ut si talis actus sit matrimonium, non licet ad conjugem accedere, neque alia jura conjugis aut mariti usurpare; si sit professie religiosa non licet actus proprios religiosorum efficere;et sic dealiis quae fundari pote-rant in actus validitate; nam sublato fundamento, ruunt omnia quae ex illo oriri aut in illo fundari poterant (1). »

149. Magna saepe, ubi non habetur expressa legislatoris Cognitio le-declaratio, existit difficultas turn in discernendis legibus irri- tkm.^irntan' tantibus a legibus mere prohibentibus, tum in determinando

quaenam leges sint actui non assistentes, qusenam proprie actum irritantes sive ante sive post sententiam judicis. Non paucas theologi queesierunt in hunc finem regulas, quas post-quam expendit, sic concludit Carrière : « ex his omnibus de-duci potest nullam esse specialem regulam certam et infalli-bilem ad dignoscendas in omnibus omnino casibus nullitates, sed plerumque recurrendum esse ad regulas generales inter-pretationis legum; nempe investiganda esse sensum obvium verborum,iiitentionem legislatoris, quae deprehenditur sive ex legis praeambulo, sive ex illius discussionibus,motivum legis,

150. Principia hucusque exposita applicari possunt, per Bxeinplmn. modum exempli, quaestioni celebri et valde controversae,utrum

et quousque irrita sint in foro conscientiae testamenta in qui-bus servata non fuit forma per leges praescripta (3).

rnesumptio 1^1 • Prssilmptio generatim definitur rationabilis prsesup-facti, positio alicujus rei; est autem prsesuraptio vel facti, quando supponitur opus aliquod positum fuisse aut tali et tali modo periculi uni- f^act'^{um esse} i vel periculi universalis, quando existimatur ex versalis. ^ _et üio opere aut ex tali et tali operandi modo ordinarie sequi damnum, fraudes,incommodum; ex quibus jam apparet vocem illam, quum applicatur ad factum, sumistricte pro pro-babili conjectura; quando vero applicatur ad periculum universale, sumi latius pro certa scientia. Itaque lex fundata in prsesumptione ilia est quae ex prsesuppositione eert0e circum-stantise aliquid pracipit vel prohibet; dicitur autem fundata in pnesumptione facti, quando superior supponit in casu parti-culari contigisse fraudem, consensum etc., ideoque legem fert pro omnibus casibus similibus; dicitur vero fundata in pra-sumptione periculi universalis, quando legislator existimat in tali vel tali modo agendi baberi periculum damni, fraudis, etc., ideoque legem fert qua hunc agendi modum prohibet: exemplum prioris est in lege qua Ecclesia cogit, etiam per censuras, ad cobabitandum illos qui in facie ipsius matrimo-nium contraxerunt et impedimentum dirimens probare non possunt, quiaprsesumitipsos de facto mutuum consensum de-disse, et matrimonium celebrasse; exempla posterioris sunt in lege Ecclesiae irritante professionem religiosam ante seta-tem legitimam emissam, in legeTridentina de clandestinitate.

1, tr. 4, c. 17, ubi diversa; sententi» breviter et accurate indicantur ; Carrière, prail. maj. de contr. n. 582 et in compeudio n. 309,3 edit.

cessante causa, motivo et fundamento legis unico, cessat lex; tione facti, sed factum illud aut delictum praesumptum est unica causa,

motivum ac fundamentum legis; ergo pro illo casu cessat lex, imo nunquam lata fuit, cum sit implicite conditionata aut exceptiva. Unde uxor de nullitate matrimonii certa nec potest, nec debet reddere debitum conjugale, licet sub poena excommunicationis adigatur, quia prseceptum hujusmodi fundatur in praesumptione falsa facti particularis, sc. matrimonii validi.Dicimuspe»* se; qtiamvis enim nulla sitobligatio in conscientia immediate, nonnunquam tamen, lata sententia,

obediendum erit, si hoc fieri possit absque peccato; cavendum enim est ne turbetur pax publica, aut oriatur scandalum;

quod accideret, si resisteretur auctoritati publicae. hj Lex p_erjcuii fundata in prcesumptione perieuli universalis ohligat in conscientia suosque habet effectus in Us etiani particularibus casibus in quibus per accidens periculum non intervenit;

secus mala vitanda non impedirentur efficaciter, cum saepe evenire possint etiamsi non advertantur vel non timeantur ab agente; facile insuper multi sibi falso persuaderent respectu sui non adesse periculum, ideoque, ad cavendam hallucina-tionem, oportet ut obligatio sit universalis (1). Hinc licet aliqui tam docti et pii sint, ut respectu eorum non sit periculum perversionis ex lectioue librorum haereticorum,

quia tamen lex prohibens fundatur in praesumptione perieuli universalis, neque iis absque facilitate licitum est hosce libros legere; idem tenet circa leges probibentes

I'M

ym l|i|

Él

ll É

I i

conventicula nocturna, circumvagationes cum armis etc. Etiam leges irritantes v. g. contractus pupillorum sine tutorum auctoritate, alienationes rerum ecclesiasticarum, etc.. semper ac universim obligant propter periculum generale incommodorum, immaturi adhuc judicii, damnificationis etc.; semper enim verum est dicere : hoc periculosum est, quamvis in casu particulari non subsit periculum specificum, seu determinatum in specie, in quo leges illae non fundantur.

Cognitie ista- 153 Quandonam lex fundetur in pnesumptione facti parti-rum legum ¹

cularis, quandonam in prasumptione perjculi universalis . « non possumus certam regulam assignare. Dicimus ergo ex materia et verbis legis, adjuncto usu et interpretatione docto-rum, id esse colligendum (1). »

Lege adstrin- 154. Lege generatim adstringuntur omnia societatis niem-fra societatis ^^{ra usu ra}^onis hahitualiter prcedita. Duas bsec propositio partes habet.In prima statuitur lege adstringi omnia membra societatis ; ratio est, quia lex immediate fertur pro societate, ac proinde eo ipso quod aliquis societatem ingreditur ejusque membrum fit, simul subjicitur legibus quae hanc societatem regunt. Tot igitur distingui possunt tituli subje-ctionis legi, quot habentur modi aggregationis ad societatem. Jam vero, ut nihil dicamus de natura rationali per quam omnes pertinemus ad societatem universalem seu genus humanum, a) per supernatural em originem, sc. per bapti-smum, unusquisque pertinet ad Ecclesiam catholicam; atque

ideo legibus ecclesiasticis tenentur omnes baptizati non solum fideles sive justi sive peccatores, sed etiam hseretici, apostatae, schismatici, excommunicati ; e contra iisdem legibus non tenentur ethnici, judaei, omnesque non baptizati, licet jam sint catechumeni. h) Per naturalem originem, se. nalivitatem, itemque per acquisitionem domicilii vel quasi domicilii, unusquisque, nisi aliud obstet, membrum fit societatis localis ad certum territorium limitate, puta regni, dioecësis. c) Per actum liberum voluntatis, nempe per acceptationem et rece-ptionem, per votum, juramentum, promissionem, fieri quis potest membrum societatis particularis non territorialis, puta ordinis religiosi. Porro qiium in quavis societate sit auctoritas seu jurisdictio, et quum lex hac auctoritate imponatur, qui dicunt subjectos legis esse illos qui pertinent ad societatem, idem profecto sibi volunt ac alii qui dicunt subjectos legis esse omnes et solos subditos juxta uniuscujusque capacitatem. In altera propositionis parte statuitur ilia omnia et sola societatis membra legibus adstringi, cquee habitualiter prcedita sunt usu rationis; ut igitur aliquod societatis membrum legibus adstringatur, requiritur quidem ut habeat usum rationis : lex enim est regula et mensura humanasque actiones dirigit; atqui illi soli qui usum rationis sunt adepti humano modo per leges dirigi valent; hinc legibus positivis non obligantur infantes ante usum rationis, nee perpetuo amentes. Sufficit tarnen quod habeat usum rationis habitualiter; per hoe enim regulse et mensurse est capax, atque accidentalis rationis defectus, si sit inculpabilis, illum profecto excu-sabit a reatu transgressionis, sed non eximet a legis obliga-tione objectiva; unde legibus positivis tenentur ebrii, delirantes ad tempus, dormientes et alii hujusmodi. Ex quibus jam colligere est, cur non peccaretille qui v. g. die abstinentise infi-delibus, amentibus, pueris ante usum rationis, camem mini-straret; peccaret e contra qui ita ageret cum ebriis : ratio

videlicet est, quia manducare caraes prioribus lege non prohibetur, quum lex ipsos non attingat, adeoque non est objective pravum, et consequenter sicut isti ita operando non faciunt male, ne materialiter quidem, ita nee ille male facit sic volendo, consulendo, ministrando; at posterioribus hoc est lege prohibitum, quum lex ipsos attingat, unde est objective pravum, et consequenter sicut isti ita operando materialiter peccant et solum ob actualem defectum rationis a peccato formali excusantur, ita et ille peccat hoc opus objective malum deliberate volendo.

Indicatio ma- 155. His autem generatim prsemissis, jam expendendse sunt ^teriie' speciales difficultates,quse habentur circa legislatorem relate ad proprias leges, circa pueros ante septennium et ante puberta-tem, circa haereticos relate ad leges ecclesiasticas, circa reli-giosos relate ad leges episcopales, circa clericos relate ad leges civiles, demum et praesertim circa peregrinos, et vagos relate ad leges turn territorii proprii, turn territorii in quo degunt.

156. Ad statum quaestionis rite intelligendum ejusque solu-tionem accurate proponendam,qu8edampraenotari debent, tum circa ipsum legislatorem, tum circa legum speciem et effica-ciam. a) Potestas legislativa vel residet absolute in aliqua persona singulari v. g.in summo Pontifice pro universa Ecclesia, in Episcopo pro dioecesi, in Eege vel Imperatore pro mo-narchia pura; vel residet in aliquo corpore morali, v. g. in comitiis pro republica aristocratica vel democratica et regno, quod dicunt constitutionale, in ccetu episcorum pro provincia ecclesiastica etc. h) Inter leges, aliae sunt quarum observatie

eadem est ratio prmcipis et subditorum, sed expedit ut caput ipsi non con-reipublicse quidpiam prsecipuum habeat, neque eamdem cum reliquiS societatis membris conditionem suboat; sicut nec paterfamilias adstringitur quibusvis prseceptis quse ab ipso imposita sunt familise. In altera propositionis parte statuitür

eamdem esse ac pro subditis; alii earn ut levein semper habent dummodo aonsit inlegis transgressione ex parte prineipis peri-culumscandalivel magni nocumenti prorepublica (l).Dissen-tiunt deinde in assignanda raclice hujus öbligationis; prsepla-cet nobis sententia Lessii (2):«obligatie qua princeps tenetur observare legem suam non oritur immediate a voluntate et potestate prineipis volentis sese obligare, sicut ea quae est in subdito (aam princeps non est sibi superior ut seipsum possit immediate suo pracepto obstringere), sed provenit ex ipsa rei natura, id est, ex conditione prineipis et rei-publica3, ex qua provenit, ut jus naturale dictet prin-

unde sequitur principem non posse seipsum pro arbitrio lege sua eximere, cum jure naturali teneatur se suis subditis con-formare: quare si- contra fecerit, peccabit pro conditione mate-riae virtutis prseceptse: ut si non jejunet tempore quadragesimse peccabit contra temperantiam, si non servet diem festum contra

posse tunc secum disponsare, sicut cum subdito: sed verius est dispensationem bic locum non habere, quia non obligatur ex imperio suie voluntatis, sed jure naturali in quo non potest dispensare. Neque vero ea est opus : quia, posita causa, cessat ilia obligatio per se, eo quod desinat illa ratio ob quam se subditis debebat conformare.»Unde juxta bunc modum rem con-cipiendi, princeps formaliter loquendo non obligatur per pro-priam legem, sed bac lege posita, jure naturali obligatur ad faciendum id quod per illam imponitur subditis; porro rationes, quae hoc ostendunt, sunt : tum necessitas conformitatis inter omnia communitatis membra; tum bonum commune, nam

(1) Cfr. Salmant. tract. 11, de leg. c. 3, punct. 3. n. 8,contra 34. et sqq. Suarez, lib. 3, c. 35.

158. Hie rursus ad statum qusestionis intelligendum ejus- p_{r t} ^ que solutionem percipiendam, plura sunt pranotanda.a) Pueri circa pueros

Legibus di- 139. Jam vero nulla difficultas est circa pueros qui certo rectivis te-

nentur pueri non habent sufficientem usum rationis; quoad alios vero duas etiam^bllltante sequentes statuimus propositiones. 1° Ah omnibus admit-septennmm, ^_ur p_ueros^ q_Ui septennium attigenmt usumque rationis hnhent, teneri legibus ecclesiasticis directivis qucc eorum cetati conveniunt;at controversum est utrum iisdem legibus tenean-tur pueri qui forte usum rationis acquisierunt ante septennium. Auctores non pauci negantem sententiam propugnant, quia Ecclesia in suis legibus constituendis attendere solet ad communiter contingentia; usus autem rationis contingere solet circa septennium; ergo leges ecclesiasticse, cum non afficiant nisi illos qui satis adepti sunt usum rationis non censentur obligare ante septennium; bac ratione, aiunt, S. Thomas (1) excusat a jejunio juvenes ante 21 annum, etiamsi aliquis non indigeret frequenti cibo * quia legislator attendit ad id quod communiter accidit; » addunt earn esse mentem Ecclesiae in ferendis praeceptis ad ambiguitates et laqueos tollendos num ante septennium completum aliquis judicium rationis habue-rit (2)- Fatendum nihilominus est his rationibus non magnam vim inesse; nam ad primam ejusque confirmationem facile

(2) Cfr. Molina, dejustitiaet jute, tr. 5, disp. 47, n. 7; Wirceburgenses, de legib. n. 154, et alii quos citant Lacroix, lib. 1, n. 076 et S. Alphonsus. lib. 4, n. 270.

adstringi, communius traditur saltem ut probabilior (1). Fue- j_eR._{ibns coac}_

ros non ccque adstringi ac adultos leqïbus ecclesiasticis coa- ^tivis fe^,enera-

ctivis, communiter admittitur et rationi conforme est, quum solum post • • , TP, paücrtatem,

digni sint misericordia et benignitate; hinc ante pubertatem non ligantur iis legibus pcenalibus, qua; effectum suum ha-bent solummodo post sententiam judicis; immo nee iis ligari videntur quae effectum suum habeut ante omnem judicis sententiam, nisi de ipsis expressa mentio fiat (2). Idem prineipium pro legibus civilibus apud omnes gentes est rece-ptum (3).

i lesiastïcis³⁰ 160. Haretici universalibus ecclesüc legïbusper se obstrin-'haTretici^ub ^lt;J^unturgt; ^{ratio est}' P^{erdurat in eis} fundamentiim subje-jioiuntur. ctionis, quod est character baplismatis; quandoquidem per baptismum unusquisque Ecclesiae potestati ab eadem pascen-dus committitur. Hinc recte a Bellarmino dictum est hsereti-cos non esse de Ecclesia sed ad Ecclesiam pertinere, turn quia scilicet jurisdictioni ejus subjiciuntur, turn quia reverti ad earn obligantur, prout oves ex ovili profugse ad ovilis he-ruin, ac prout transfuga; milites ad principem spectant cujus vexillumdeseruere.Hac de re praclare scribit Suarez(l): lt; baretici sunt vere subjecti ecclesiastics jurisdictioni; nam retinent cbaracterem baptismalem quod est fundamentum bujus subjectionis, et licet secundum prsesentem statum non sint absolute membra, tamen aliquando fuerunt membra, et contra jus Ecclesia? acquisitum deliquerunt, se ab illa sepa-rando, semperque ad illam redire cogi possunt, quia signum ecclesiastic» jurisdictionis semper in se retinent, et ratione illius veluü inchoationem quamdam hahent membrorum Ecclesiae (2). »

Exceptio. 161. Nihilominus adesse aliquando possunt hujusmodi circumstantise, in quibus exercitium ecclesiastica; jurisdictionis in hsereticos, sit in destructionem et non in aedifica-tionem, ita ut gravissima gignat incommoda, et sin minus

(2) Cfr. J. De Lugo, de fide, disp.- 21, sect. 1 et 2; Bellarmiu. de Ecclesia, lib. 3, c. 4, n. 10; et lib. 3, de laicis, c. 22.

justitiam, certe charitatem hedat. Hisce autem in circum-stantiis, pia mater Ecclesia censenda est nolle legibus suis hsereticos obligare : ergo quotiescumque dubium proponitur utrum lex aliqua ecclesiastica hsereticos obliget, perpendendas snnt circumstantiae, utrum sc. ejusmodi sint ut iis positis Ecclesia prsesumatur nolle eos adstringere. Csetemm quum praesumptio semper cedere debeat veritati, si aliunde certo constet de voluntate Ecclesiae hsereticos certis legibus obli-gandi, isti ut obligati habendi erunt, qusecumque demuni videantur circumstantiae. Haec principia applicari possunt quae- Exemplum. stioniceleberrimae,utrum protestantes teneantur lege Triden-tinade matrimoniis clandestinis,si versentur inlocis ubi haec lex promulgata fuit, seu aliis verbis, an censeantur valida matri-monia clandestiaa haereticorum, ubi viget lex Tridentina (1).

162. Religiosi seu regulares distinguuntur in exemptos et ]^iigi,₎.si non exemptos: exempti dicuntur illi qui a jurisdictione episco- excmpti porum aut ordinariorum liberantur ac subtrahuntur, et subduntur immediate S. Pontifici: quinam autem inter reli-

giosos exempti sint et quinam non sint exempti, exponitur in praelectionibus juris canonici.

et his subjectos jurisdiction) suae adstringere, primus actus jurisdictionis est. Si vero sermo sit de religiosis exemptis, „_enerat

(11 Cfr. Perrone, de matr. christiano, lib. 2. s. 1. c. 6 per totuni; Feye de impedimentis et dispensationibus matrim. c. 10 n. 205 et sqq.; Balle!

uou tenentur «jicendum extra est casus quibus et ipsi ordinariorum jurisdi-legibus epis- •'

copalibus ctioni subsunt, ex voluntate summi Pontificis (1), ejusmodi regulares constitutionibus dioecesanis per se et directe non obligari. Ratio est, quia eo ipso quod a jurisdictione epi-scoporum exempti sint, etiam exempti erunt ab obligatione ad leges episcopates.

reet®. squitate naturali ad eariim observantiam teneantur, non satis conveniunt doctores; alii affirmant quia pars debet se confor-mare toti, sunt autem et ipsi pars cleri; alii negant innixi de-cretis Romanorum Pontificum(2)etconstitutioni Concilii Tri-dentini(3). Amplectenda videtur sententia media et dicendum teneri eos se conformare clero sseculari, quoad ejusmodi legum observantiam, quotiescumque id exigit ratio scandali vitandi vel boni publici obtinendi; bis vero causis seclusis, eos non delinquere si se non conformant. Neque plus probat argumen-tum pro affirmante sententia; quia ejusmodi regulares sufficientem excusationem babent ne clero reliquo in bis conformare se debeant, quippe qui alias óbligationes babent ratione status religiosi quas clerus sascularis non babet, ut adeo non cogendi sint alia subire onera, nisi adsit scandalum, vel publicum bonum exigat (4).

165. lt; Qusestio bsec pertinet ad materiam de immunitate ecclesiasticarum personarum, nam illam supponit et in illa

(4) Cfr. Suarez, de leg. lib. 4, c. 20, n. lOjSchmalzgrüber in lib. 1 decret. p. 1, tit. 2. n.38.

sola fundatur; non potest tamen hie omnino pnetermitti, quia necessaria est ad explieandam limitationem vel extensionem legum civilium et efficacitatis earum circa personas extraneas a jurisdictione civili... (1). »

ecclesiastica, et undenam ejus origo sit repetenda, quippe quae lttgt;us qua; ip-

1° Certum est non teneri clericos legibus civilibus quae repugnant vel eorum statui, vel sacris canonibus vel immunitati ecclesiasticae : hujusmodi enim leges sunt in just a et repro-batae ut iniquae. Igitur 2° difficultas esse tanturamodo potest circa eas leges quarum materia est clericis cum ssecularibus communis, quales sunt quae formam statuunt contractibus, qua; prohibent merces extra patriam efferri etc. Jam vero a) communis et omnino tenenda sententia est, clericos iis clerici tc-legibus teneri quantum ad earam vim directivam, ita ut ^quv⁰^[

peccent eas non observando. Nihilominus haec obligatio ex directivam, parte clericorum non oritur ex vi jurisdictionis civilis, quia « laicis super personis ecclesiasticis nulla est attributa fa-cultas (2) ; » sed provenit tum ex aequitate natural! quae postulat ut omnia membra communitatis obligentur ad ea servanda quae ad convenientem ordinem et pacem ipsius communitatis sunt necessaria, tum ex voluntate Ecclesiae quae proper graves rationes id praecipit et exigit. b) Quamvis non quoad autem clerici iis legibus teneantur quoad earum vim dire- coacti-ctivam, non tamen iisdem obligantur, quoad vim coactivam;

unde si contra eas delinquant, non a magistratu civili, sed a superiore ecclesiastico, et quidem poena ejus arbitrio statuenda puniendi sunt. « Supponendum primo, personas ecclesiasticas exemptas esse a potestate civili quoad judicia seu tribunalia causarum non solum ecclesiasticarum, sed etiam temporalium

tam civilium qnam criminaliure, de quo fundamento inter vere catholicos non est controversia (1). »

Pranotanda 167. Non pauca hic ad accuratam rerum expositionem prse-desiastfcaff⁰' notanda sunt turn circa leges ipsas, turn circa personas. Et 1° quidem leges ecclesiastic® sunt territoriales seu locales quae nimirura pro aliqua natione, provincia, dicecesi feruntur, vel universales quse sc. feruntur pro tota Ecclesia catholica; hse autem rursus distinguuntur in generales ad omnes fideles spectantes, et particulares v. g. alicui ordini religioso; fieri prseterea potest ut aliquando leges universales non vigeant in certis locis ex voluntate superioris sive expressa, sive tacita. et civiies: 2° Legesvero civiles nostraesolentajuiisperitis dividi in perso-ndlesreales et attesto#or?as;personales sunt quae directe etprin-cipaliter respiciunt personas, quamvis indirecte et accessorie attingant etiam bona; reales autem dicuntur illae quae directe et principaliter respiciunt bona, licet indirecte et accessorie attingant etiam personas; demum leges attestatoriae sunt illae quae determinant formas et solemnitates contractuum. 3° In jure canonico, sicut et in antiquo jure romano distinguuntur relate ad obligationem servandi leges, incolae et advenae, a pere-drca incolas, grinis et vagis. Incolae dicuntur qui permanent in loco originis; advenas, advence, qui extra locum originis domicilium vel quasi-domi-peregrinos, cilium posuerunt; peregrini qui accidentaliter versautur in loco in quo nee domicilium nee quasi-domicilium habent; ^vagos' vagi denique qui nullibi domicilium habent vel quasi-domicilium. Porro ad domicilium acquirendum requiri-

tur factum habitationis in aliquo loco cum animo ibi perpetuo manendi; ad quasi-domicilium vero acquirendum,

juxta omnes sufficit factum habitationis in aliquo loco cum animo ibi manendi per anni partem notahilem sc. saltern mediam secundum sententiam valde receptam; an vero ali-quando sufficiat factum habitationis sine illo animo perma-nendi disputant theologi et canonistae (1). 4° Injure autem civili nostro distinguuntnr relate ad obligationem servandi leges na- nationales tionales ab extraneis. Nationalessumus vel ab origine(2),vel ex ^{ct 0x11,111}' quot;^squot; beneficio legis (3), vel per naturalizationem sive ordinariam sive extraordinariam (4). His igitur generatim pratnissis inquirendum est an et quousque, attentis turn principiis j uris natura-lis,tumpositivis determinatiönibus,absentes teneantur legibus proprise regionis, et hospites legibus regionis in qua versantur.

leges proprii territorii duae sequentes propositiones statui pos- tène™tur^0,ml

domicilii, turn legibus civilibus patrice, quotieseumque licet pilysice absentes, per fctionem tamen juris reputantur prce-sentes moraliter.'U. autem praecipue contingit sive ratione bo-rum quae ibi possident (5), sive ratione beneficii quod habent,

(5) Hue pertinet dispositie codicis civilis, tit. pral. art. 3 : « Les im-meubles, m ême ceux possédés par des étrangers, sont regis par la loi frangaise.y Hanc dispositionem, sic interpretatur Mourlon in opera quot; répétitions écrites sur le Code Napoléon, 3® répétition § 6.igt; —quot; Les lois réelles régissent les immeubles, alors même qu'ils appartiennent a des étrangers. Ainsi, par exemple, un étranger ne peut pas constituer sur les immeubles qu'il a en France des servitudes que la loi de son pays auto

sive ratione officii quod gerunt, sive ratione jurium quibus fruuntur (1), sive ratione obKgatiomim specialium quibus ad-

rise, mais que la loi franyaise ne tolère pas. De meme, lorsqne les immeu-bles situés en Prance font partie de la succession d'un étranger, sos en-fants les recueillent par égale portion (art. 745), alors memo que la loi du pays auquel eet étranger appartient attribue une plus forte part a

alors méme qu'ils appartiennent a des étrangers. La loi ne dit rien des meubles que les étrangers peuvent avoir en France; qu'en faut-il con-clure? Faut-il dire, qu'ala difference des immeubles, ils sont régis par la loi étrangère, ou qu'ils sont de même que les immeubles soumis a I'empire des lois franjaises? Un point sur lequel teut le monde est d'ac-eord, e'est que les meubles consider és individuéllement sont régis par la loi franraise, alors même qu'ils appartiennent a des étrangers. Aussi nos lois sur les priviléges, sur la prescription leur sont applicables. Un étranger loue une maison et y apporte des meubles; ses meubles seront affectés par privilége au payement conformément a l'article 2102, et s'il ne paye pas, saisis et vendusmais quant aux meubles considérés dans leur universalité, c'est-a-dire au point de vue de leur transmission par succession, la question est vivement controversée. Les uns appliquent la

les fois qu'il Wen resulte pas d'inconvénients graves pour la France ; Cette règle que notre article 3 parait supposer par son silence, est fonde'e sur une juste réciprocité d'égards entre les nations européennes. »

(1) Hue pertinere videtur alia dispositio codicis civilis « les lois concer-nant l'état et la capacité des personnes régissent les francais, même résidant en pays étrangers n quam sic interpretatur auctor modo citatus: quot; les lois personnelles sont celles qui règlent l'état et la capacité des personnes, c'est-a-dire qui déteiminent leur condition, leur manière d'être dans la société, le role qu'elles y doivent jouer, et la manière de le rem-plir. Telles sont les lois sur la nationalité, le mariage, la filiation, la légitimité, la batardise, la puissance maritale ou paternelle, la majorité, l'interdiction et l'émancipation.... les lois personnelles régissent les franjais partout oü ils se trouvent, a l'étranger comme en France: ainsi, par eiemple, ils ne peuvent ni se marier avant dix-huit ans, ni adopter avant cinquante, bien qu'ils soient domiciliés dans un pays oü le mariage est permis a quinze ans et l'adoption a vingt-cinq. En d'autres. termes, lorsque des tribunaux francais apprécient des actes faits par un francais a l'étranger, ils doivent consulter pour déterminer sa capacité, non pas la loi du pays oü ils ont été faits, mais la loi franfaise.... les lois qui concement l'état et la capacité des francais les régissent même a

l'étranger: la réciproque est-elle vraie V Les lois qui concernent l'état et la capacité des étrangers les régissent-elles même en France? En d'au-tres term'es doit-on, lorsqu'il s'agit de decider, s'ils sont ou non capables Je faire tel on tel acte, consulter la loi de leur pays ou la loi franfaise?

On admet généialement, que c'est la loi de leur pays qui les régit : le teite même de la loi et la discussion a laquelle elle a donné lieu confir-ment cette décision. n (1) Cfr. Reuter, de leg. n. 174.

habitn,ut sic dicam, seu radicalem, amittere tarnen actualem, seu ejus usum in ordine ad leges territorii, quia constituitur extra terminos earum;»et supra (1):«sicut in philosophia dicere solemus extra sphaeram activitatis non sequi actionem, nimi-rum ex defectu potestatis.... ita jurisdictionis activitas in fe-renda lege limitatur ad territorium, et ideo lex extra illud non obligat. » Porro peregrinus esse censetur non solum ille qui in aliena dioecesi, sed etiam ille qui intra eamdem dicecesim, in loco tamen exempto, degit: nam locus exemptus in ordine ad jurisdictionem episcopi a quo exemptus est sequiparatur loco sito extra dicecesim. Per loca autem exempta intelligi non solum oppida et parochias nullius, ut vocant, sed etiam conventus exemptos regularium, probabilis sententia affirmat contra Suarez (2). In altera propositionis parte statuitur eos-dem uhsentcs non teneri legihus universalihus qtice vigent quiclem inproprio territoria, sed non observantur in loco uhi Jmpitantur; est enim tune veluti privilegium locale quo frui possunt omnes illi qui ibi actu degunt. Hinc Italus potest in Belgio vesci carnibus sabbatis^ inter Nativitatem etPurifica-tionem et vicissim Belga potest Mediolani non jejunare pri-mis quatuor diebus quadragesimse, cum id ibi liceat, etc. In tertia propositionis parte statuitur generatim non teneri ab-sentes dictis legions, etiamsi exierintanimo'sese suhdncendi db earum oUigatione. Haec sententia sin minus certa saltem valde probabilis videtur; et ratio non facile solvenda, est quia nemo cogitur consistere in proprio territorio; sed unusquisque jus habet egrediendi; postquam autem egressus est in locum ubilex non obligat absolvitur ejus vinculo; Aliis verbis lex non obligat subditos ut maneant in territorio, sed ut in territorio manentes earn observent. Excipere tamen debemus tum casum

turn casum in quo aliquis e territorio exit ut matrimonium ■clandestine celebret in loco ubi decretum Tridentinum de ne-■cessaria parochi et duorum testium praesentia non viget (2).

cumque id cxigitur ad bonum commune. Hoc autem verificatur ab omnibus in iis quae statuta sunt pro ipsis hospitibus; in iis deinde ^boiulsquae spectant ad vindictam delictorum, quum expediat ut ■crimina ubique puniantur (5); in iis denique quae respiciunt fonnas et solemnitates contractuum (6), quod necessarium est

(1) Ita determinavit Clemens X, const. Superna, 21 junii 1670. Cfr. S S. Alph. Ubr 6, n. 589, et Gury, torn. 2, n. 583.

(2) Ita respondit S. C. Cone, cujus declarationem apostolica sua aucto-ritate conflrmavit ürbanus VIII, die 14 aug. 1627. Cfr. Gury, torn. 2, n.

(6| Nihil de contractuum forma specialiter definitum habetur in nostro codice civili; principium tarnen generale raodo expositum admittitur, ut explicat Mourlon (Op. cit).« La forme extérieure des actes est régie par la loi du pays oü on les fait: locus regit actum : notre code fait lui-même l'application de cette règle dans les articles 47, 170 et 999. Elle flit même, dans le projet du gouvernement, consacrée par un article formel;

cet article, il est vrai, n'a pas été maintenu; mais le motif qui le fit rejeter

ad vitandam confusionem. 3° Utrum extra prcecedentes hy-■ou alüs, sal- potheses, hospites oUigentur legibus specialibus loci in quo Whter.^Pr0baquot; peregrinantur, .valdc controversum est: certo probabilis est senteutia eorum qui cum Sanchez (1), Laymann (2) et aliis negant, quia lex non obligat nisi subditos, subditi vero non sunt hospites. Id autem propter paritatem rationis intelligen-

est décisif: cette disposition, dit-on, est inutile, tant est évident le principe qu'elle consacre. Son évidenoe est en effet manifeste. Les officiers publics auiquels on est obligé de s'adresser pour faire certains actes ne peuvent instrumenter que selon les solennite's prescrites par la nation qui les a institués; ceut ete done, en fait, défendre aux francais de poser , des actes a l'étranger, de s'y marier, par exemple, que de leur imposer

I'obligation d'y suivre, pour les faire valablement, des formes qui ne peuvent pas être remplies. Ainsi Facte fait selon les formes usitées dans le pays oü il a lieu est partout régulier. Toutefois il ne faut pas confondre les formes de l'acte avec les autres conditions de sa validité; ces conditions sont réglées par la loi du domicile des parties, si l'acte dont il s'agit est relatif a leur état, ou par la loi de la situation, s'il s'agit de la propriété de leurs biens. Vous voulez ïous marier a Londres avec una femme espagnole, quelles lois devront être observées ? La loi franyaise quant a vous, la loi espagnole quant a votre future, pour tout ce qui concerne les conditions d'dge et toutes celles qui rendent le mariage possible; la loi anglaise quant aux formes a suivre pour sa célébra-tion. Vous pouvez également tester a l'étranger selon les formes prescrites par la loi du pays oü vous testez; mais pour tout ce qui concerne votre capacité et la disponibilité de vos biens, la loi franjaise devra seule être consultée. Une question nous reste a examiner: il existe en France

faits que dans la forme authentique, c'est-a-dire devant un officier public et avec certaines solennités, en l'absence desquelles ils sont nuls. Dans certains pays au contraire, les mêmes actes peuvent être valablement faits dans la forme sous seing-privé. Supposons-les done faits en cette forme par un francais qui y réside : Seront-il valables en Prance? Duran-

La règle : locus regit actum, s'applique d'ailleurs a toutes les questions qui touchentaux formes des actes; or, la question de savoir si un acte fait en la forme sous-seing privé, est ou n'est pas valable, est une pure question de forme.

dum non solum de peregrinis, sed etiam de vagis (1). Et haec pauca in materia implicata et obscura sufficiant: status con-troversise cum argumentis et patronis utriusque opinionis legi potest apud S. Alphonsum (2).

170. Antequam banc materiam relinquamus, unum adhuc monendum est, videlicet: ad solvendos casus particulares non solum adhibenda sunt principia generalia modo exposita, sed praterea ratio babenda est specialis naturae singulse legis, circa quam non semper conveniunt auctores; atque exinde in-telligitur quomodo interdum diversimode quffistiones resolvant illi qui eadem principia sequuntur (3).

debet, ab iis qui reguntur, execution! mandari seu conve- Indicatio ma-nienti modo adimpleri; non potest autem executioni mandari nisi cognoscatur; unde, sicut ex parte superiorum babe-tur necessitas legem promulgandi, ita ex parte inferiorum vera incumbit obligatio legem, pro uniuscujusque statu et conditione, cognoscendi. Porro, cum inter homines mandata non semper valeant ea perspicuitate proponi, qua ambiguita-tes omnes vitentur,non raro exigitur mentis legislatoris decla-ratio seu legis interpretatio. De bis ergo in praesenti agemus duobus articulis, quorum alterum erit de legis interpretatione,

Varis species 172. Legis interpretatio generatim dici potest clarior deter-interprcteti⁰- _mj_nati_{0 men}tis legislatoria; fit autem haec determinatio sive

auctoritative ab ipso legislatore, quo casu interpretatie dici-tur autkentica; sive scientifice a privatis personis, qno casu interpretatio dicitur doetrinalis; sive demum practice, con-suetudine scilicet et usu communi, quo casu interpretatio dicitur usualis. Triplicem hanc interpretationis speciem in sequentibus successive exponemus.

Interpreta- 173. Authentica interpretatio est determinatio modi quo tioa? notio^enquot; ^^ex ohservanda, facta a legislatore formaliter quatenus legislator est; active sumpta pertinet potius ad voluntatem quam ad intellectum; passive vero sumpta nititur potius au-ctoritati interpretantis quam ejus scientise. Diximus autem eam fieri a legislatore formaliter quatenus legislator est; nam si legislator mentem suam declaret tanquam persona privata, non authentica, sed doetrinalis tantum interpretatio habebitur.

indoles. 174. Ex natura hujus interpretationis sequitur imprimis, eam fieri posse a legislatore non minus in legibus prsedecesso-rum et inferiorum quam in legibus propriis; sequitur deinde eam fieri posse a legislatore turn per seipsum turn per personas delegatas, quo modo siunmi Pontifices leges ecclesiasticas

interpretari solent per SS. cardinalium congregationes (1); sequitur demum earn seque valere sive interpretans sensum in-trinsecum et primitivum legis assecutus sit, sive fortasse per accidens ilium sensum assecutus non sit.

175. Interpretationis authenticae acceptatio ex parte subdi-torum non libera manet sed obligatoria est, dummodo debitai conditiones adsint. Ad hoc videlicet exigitur imprimis nt satis constet interpretationem revera a superiore prodiisse, et, si fiat ex delegatione, ut formiter fuerit edita, adimpletis scilicet omnibus formalitatibus a delegante prsescriptis. Quaerunt autem theologi et canonistae utrum praeterea requiratur interpretationis promulgatio; difficultas vero non est de casu quo sensus legis antea erat manifestus, ita ut sic dicta interpretatie sit tantum declaratio sensus clare imbibiti in lege, seu nova qusedam obligationis affirmatio et legis magis explicita propo-sitio : omnes enim conveniunt in hujusmodi casu promulga-tionem non esse necessariam; neque difiBcultas est de casu quo aliquid legi prius existenti additur ita ut aequivalenter habeatur nova lex quae profecto, juxta omnes, vim non obtine-bit nisi promulgetur; sed tota difficultas est de casu quo superior sive per se sive per personas delegatas auctoritative

(1) Sic Sixtus V in bulla Immensa edita anno 1588 de Congregatione Conciliicardinalibus vero prsfectis interpretationi et executioni Concilii ïridentini, si quando in his quae de morum reformatione, disciplina ac moderatione et ecclesiasticis judieiisetaliis quse humana statuta sunt, dubietas aut difficultas emerserit interpretandi laeultatem (nobis tamen consultis) iinpertimur.D Cfr.Fagri.in part. ] primi decretal.de const.c. quo-niam n. 5-14. De Congregatione aatem SS. Eitumn hsec inter alia ibidem habet: « quinque itidem cardinales delegimus quibus haec prascipue cura incumbere debeat, ut veteres ritus sacriubivis locorumin omnibus Urbis Orbisque ecclesiis, etiam in capella nostra Pontificia, in missis, in divinis officiis, sacramentorum administratione, cseterisque ad divinum cultum pertinentibus a quibusvis personis diligenter observentur; caeremoni», si exoleverint restituantur, si depravatae fuerint reformentur etc. n

solvit controversiam qufe inter viros doctos et probos circa sensum et extensionem legis hucusque vigebat. Necessariam esse in isto casu promulgationem multi olim cum Suarezio (1) temierunt, quia interpretatie authentica est vera lex, lex au-tem virtutem non habet nisi promulgetur.« Quod si objicias publicationem esse requisitam ad legis ccnstitutionem, non ad illius declarationem, quia declaratio cum ipsa lege a principio inest... Kespondent declarationem claram et eviden-tem inesseipsi legi a principio, non autem declarationem in re dubia, et ambigua, et pro qua sunt varise opiniones; bsec enim declaratio ut omnino sequenda sit publicari debet, siquidem ex publicatione legis non infertur : stare enim optime potest lex cum contraria declaratione (2). » Alii tamen non pauci minime necessariam esse promulgationem in dicto casu opinati sunt, quia lt; declaratio legis ab eo facta, qui... jus habet legem interpretandi, essentialiter non differt a lege declarata. Ergo eamdem auctoritatem et obligandi vim habet quam ipsa lex. Nam qui declarat, novum jus non inducit, sed tantum detegit quod prius latebat... Quod satis confirmant dus similitudines quibus inter'alias utuntur jurisconsulti in exprimenda declarationis natura. Altera dicta est a nucleo, qui tener in mice clauditur, eaque confracta enucleatur... Enu-cleare igitur est quasi nucleum alicujus rei eruere, et quia lex cum explicatur, ejus perplexitas et dubietas instar nucis frangitur, enucleari dicitur. Altera ducitur a spica et granis... Quemadmodum igitur quum nucleus ex nuce et grana ex • spicis eruuntur, speciem non mutant, sed sunt idem nucleus et eadem grana, ita et declaratio, cum ex visceribus legis

(2) Castropalao, tr. 3, disp. 5, pu. 3, § 1, n. 5, qui coeteroquin contrariaia sententiam propugnat.

educitur, nihil est aliud quam ipsa lex (1). gt; Quamvis autem adhuc sub judice lis esse videatur, hsec tarnen posterior sen-tentia communius nunc admittitur. Applicatio

valore et vi responsionum quae emanant a Komanis Congreffa- creta congre-,. gationum.

(2| Cfr. S. Alph. lib. 1, n. 106, q. 2; Scavini, torn. 1, n. 260; Neyraguet, de leg. c. 2, q. 2; Gousset, torn. 1, n. 178; Gury. torn. 1, n. 130. Etudes de théologie 1869, pag. 506 scqq.; Bouix, de princ. juris can. p. 2. sect. 5 c. 2; Muller, lib. 1. p. 1. § 67. De hac quffistione notatu digna habentur in opere periodico « Acta S. Seeds » torn. 3, pag. 563 seqq.«Decreta itaque S. Congregationis SS. Eituum (quod de resolutionibus aliarum SS. Congregationum pari modo est di-cendum) inspecto fonte ex quo derivant eamdem habent auctoritatem, ac si ex R. Pontiflcis ore prolata essent; delegabilis est enim auctoritas, quamvis delegabilis non sit infallibilitas.... At vero quastio agitari potest et agitatur an eadem decreta quae pro causis pro quibus immediate et directe emittuntur vim legis obtinent, vim pariter obtineant indirecte pro ceteris similibus casibus. Ut responsio huic qusestioni dari possit, triplex decretorum genus est distinguendum: alia enim decreta sunt generalia turn ex.se, turn ex explicita voluntate S. Congregationis; eaqae generalia decreta publicantur ex voluntate e.jusdem S.C.vel authentice mittuntur ad sacrorum Antistites ut eognoscantur et executioni man-dentur: et de his decretis dubitatio pradicta locum habere non potest. Secundum decretorum genus sunt declarationes liturgical legis, qu» scilicet in particulari causa sensum legis declarant vel quid licitum quidve

Interpreta- 177. Interpretatio doctrinalis est clarior legis expositie tdonis doctrinalis notio, privatim facta a viris doctis ac prudentibus: active sumpta

pertinet ad intellectum non ad voluntatem; sumpta vero passive non jurisdictioni sed scientiie interpretantis innititur.

illicitum sit secundum liturgicas regulas: quid agendum quidve non agendum in communi aliqua actione liturgica, et his similia. De hoe secundo decretorum genere haec animadvertenda videntur: nimirum declarationes liturgie» legis alias esse magistrales: ita in foro ecclesiastico appdlan-tur quaedam resolutiones qua; emittuntur post quaestionem ex professo pertraetatam, ut in aliquo puncto juris quaevis ambiguitas auferatur; alias vero tales non esse, et identidem incidenter tantum emitti: si de primis agatur nemo non videt eas declarationes ex sese cum ipsa liturgica lege confundi; determinant enim sensum legis; si de secundis agatur, ite-rum est distinguendum: aut has declarationes firmat» sunt a S.Congrega-tione,usu et consuetudine,ut e venit quando ad eas declarationes appellat in aliis easibus similibusque petitionibus, vel easdem quavis ratione conflr-mat; quocasu hse declarationes confirmant pari modo sensum liturgie» legis et cum eadem lege confundantur: aut illse declarationes desertse manent, sive novis declarationibus supervenientibus, sive quia non amplius commemorentur atque negligantur. Quando de illis agitur, qu® cum lege liturgica confunduntur : nemo non videt eas declarationes ex se natura sua vim legis habere et tantum extendi quantum lex ipsa extenditur: neque necessaria est nova promulgatio ; non enim de nova lege agitur quae indiget promulgatione ; sed de interpretatione et declaratione au-thentica agitur, cui sufficit certa notitia. Quando de reliquis agitur, haec vim universalis legis non habent, sed obstringunt tantum eos quibus ob-

plicationes legis liturgica: ad factum. Haec decreta natura sua vim universalis legis non habent: sed perspicax Ritualista ex his decretis magis vel minus clare eruere potest, cum magno sui in scientia liturgica pro-fectu, principia a quibus S. Congregatie mota est ad ita judicandum : atque aptitudinem acquirere ad recte judicandum et valorem principio-

vera nobis videntur, difficultatem offendunt in concrete. Namque in concrete dubitari multipliciter potest: prima difficultas oriri potest ex au-thenticitate decreti......sed huic difficultati superandae magna ex parte

Diximus autem privatim facta a viris doctis et prudentihus ut significaremus eam generatim cuilibet licitam esse, dum-modo juxta regulas procedat.

178. Porro quum legis obligatio pendeat a voluntate supe- ^mer^ni-^8ene' rioris, patet omnem interpretationen eo dirigi ut hsec superio-ris voluntas manifesta fiat. Jam vero tria potissimum ad hunc finem obtinendum consideranda veniunt : verba scilicet quibus superior in prsecipiendo usus est; ratio deinde quae ipsum ad prsecipieudum movit, aliseque circumstantiaï in quibus prsecepit; demum natura et indoles materice circa quam prsecepit. Hsec autem tria non seorsim, sed simul adhi-benda sunt; nam quamvis verba sint pra^cipuum signum voluntatis superioris, utpote quae ad hoe fuerint instituta et assumpta, non possunt tamen nude ac materialiter intelligi,

aut ab aliisadminiculis separari, a quibus aliquando vincuntur et superantur. De bis igitur tribus nonnulla in specie nunc dicemus, ut deinde accurate percipiantur regulae quas aucto-res solent proponere ad leges recte interpretandas.

fuit consultum per Gardellinianam Collectionem quae, cum a Secretario S. Congregationis ex officio concinnetur, dubitari 'generatim non potest de eorumdem decretorum authenticitate : dixi generatim; nam potest oriri aliqua dubitatio in uno alterove decreto ex typographicis erroribus qui effugere solent solertiam editoris : vel ex aliqua inadvertentia colle-ctoris, quae dos est humanse natura; in ampla collectione facienda. Secun-da difficultas oritur ex intellectione decretorum ; non enim horum decretorum intellectio omnibus, ut par est, obvia censetur; neque omnes facile reperiunt decretorum consonantiam; neque omnes distinguere va-lent, si quse sint resolutiones desertae aut innovatae, aut qua extensione firmatae; item qusenam principia erui possint ex applicatione facta legis liturgiea; ad singulos casus, eo vel magis quod facta exponi soleant bre-vissima synoptica ratione. TerLia difficultas oritur ex peculiari locorum conditione, sive consuetudinibus quse rationabiles esse possunt, ita ut locus non flat earumdem abrogationi. Quare sapienter S. Congregatio de universali horum decretorum obligatione consulta, ita respondit ut pro singulis casibus et difficultatibus quae oriri possint exigat peculiarem suae auctoritatis interventum. Cfr. decretum 11 7bris 1847 in Angelopo-litana ; 8 ap. 1854 in una ordinis Capucinomm.

in specie 179. Quod itaque primum ad verba pertinet, advertendum est ilia adhiberi posse vel in sensu proprio vel in sensu impro-legis verba,, prio. Proprietas vocum non tam ad grammaticam etymologise rationem exigenda est quam ex communi usu petenda: ex usu enim vim potestatemque significandi habent vocabula. Est autem proprietas duplex, vulgaris altera, altera juridica: proprietas vulgaris ea dicitur quae ex populari usu pendet; potest hsec multiplex esse, ex primaeva scilicet impositione et ex deri-vatione ac extensione propter analogiam; non enim semper certis limitibus definitaest, verum ssepeultro citroque vaga-tur, modo latior, modo restrictior: exempla sunt in vocibus homo,parentes, liberi, clericus, populus etc. (1). Proprietas juridica ea dicitur quae ex usu in diseiplina juris vigente pendet; habent enim quaedam vocabula determinatam aliquam in jure, ülique specialem significationem: exempla sunt in vocibus mors, legitimus, filius etc. Quando verba propria sunt proprietate vulgari dicuntur propria naturaliter; quando vero propria sunt proprietate juridica dicuntur propria civiliter. Sensus improprius ille dicitur, qui nee usui populari, nee usui in diseiplina juris vigenti innititur, sed ex arbitrio loquentis pendet, ut si verbum « Eogo» intelligatur praeceptive, si particula « de nostra consilio » accipiatur pro consilio reve-rentiae cui obediendum est, si vox « donatio» usurpetur pro transactione (2).

ratio, 180. Katio legis vocatur causa quae superiorem impulit ad legem lerendam, haec causa aliquando in legis prooemio ex-ponitur, aliquando ex historiae mönumentis expromitur, aut ex aliis circumstantiis ab auctoribus conjecturaliter deducitur. Ratio legis ad casus in lege non expresse significatos compa-rata dicitur similis vel identica:« paritatem rationis voco,

(2) Cfr. Eeiffenstuel, lib. l,decret. tit. 2, §16; de regulis in legum interpretatione, n. 392, 393.

quando licet rationes sint diverse, habent inter se aequali-tatem, ut sunt, v. g., ratio amicitise et gratitudinis, quae inter se diversse sunt, possunt autem sequiparari et moraliter tequales judicari. Identitatem autem voco, quando in diversis materiis una et eadem ratio pietatis promovendae aut nocu-menti evitandi intercedit (1). »

181. Materia demum circa quam lex versatur aliquando materia. favorabilis est, aliquando odiosa, aliquando mixta: favorabi-lis dicitur, quae consistit in aliquo beneficio prsestito ; odiosa vocatur quae consistit in onere imposito, poena inflicta etc;

partim in onere. Lex quae versatur circa materiam favorabilem dicitur et ipsa favorabilis; adeoque definiri potest lex favorabilis, ilia quae beneficium aliquod speciale concedit: additur speciale quia omnis lex est in bonum communitatis; lex quae versatur circa materiam odiosam, dicitur etiam odiosa; unde definiri potest lex odiosa, ilia quae infert onus aliquod speciale,

11J Suarez, de leg. lil). 6, c. 3, n. 3. quot; Stat optime.in dispositione aliqua non militare eamdem ratioftem omnino, sed solum similem vel majorem ;

aliquando vero eamdem omnino rationem militare : saepe tamen similis ratio cum identica confunditur et diflicillimum est illas disting-uere si est perfecta similitudo. Exemplum ergo similis rationis et identicse desu-mi potest ex capite quia in insulis, de regularih. ubi ad protessionem prohibetur in insulis admitti monachus qui 18 annum non habuerit et redditur ratio « quia ibi dura est congregatio n qutc ratio in aliis regula-ribus ibi existentibus militat: at si alibi existant, etiam si duriqrem vitam degant, non militat eadem ratio sed similis vel major. Aliud exemplum desumi potest ex Clement. 1 de elect, ubi cavetur ne eligatur in Abba-tem vel Praelatum conventus, religiosus alterius religionis vel habitus; et redditur ibi ratio, cum rationi non congruat ut homines disparis profes-sionis vel habitus simul in eisdem monasteriis socientur. Qua; ratio eadem est in monasteriis monialium, ut ibi notat glossa: similis est ne religiosus in Episcopum s®cularis vel regularis Ecclesia; eligatur, quia etiam tune homines disparis professionis in eadem Ecclesia sociantur. »

obligante imponit( l); tandem lex quae versatur circa materiam mixtam partira favorabilis est partim odiosa si materia ilia sit divisibis; si vero res sit indivisibilis, favorabilis vel odiosa lex reputabitur juxta principaiem intentionem legislato-ris (2).

(ll Recte scripsit Gerdil 1. c. c. 3. « Plerique doctores leges dividnnt in favorabiles et odiosas. Siraul tarnen laborare aliquantlsper videntur quemadmodum odiosa haec appellatio legi cuipiara tribui queat, siquidem legem omnem, quae digna hoc nomine censeatur. et justam esse oportet et ob commune bonum latam, nee odiosum haberi par est quod et justum sit et utilitati c mmuni serviat. Sic autem demum rem explicant ut appareat eos favorabilem dicere legem quse in materia favorabili versatur, quales illae sunt quae communem juris asquabilitatem fovent, aut quae sine publico vel cujuspiam incommodo favores certis personis vel perso-rarum ordinibus tribuunt, vel in quibus, quod statuitur directe, proxime et per se vergit in bonum communitatis; odiosas vero quae in materia odiosa versantur, qua nimirum naturalem libertatem etsi publici boni causa circumscribunt, quae inhabilitates inducunt, acta irritant, qu» pcenas delictis decernunt, aut a communi juris aequabilitate deflectunt. Atque materia hujusmodi odiosa idcirco censetur quia illud quod proxime et per se lege statuitur grave et onerosum est, tametsi postea onus hoc vel gravitas majoris boni accessione compensetur. Sane, ut compara-tione utamur, humane corpori necessaria sunt et alimenta et remedia; sed in alimentis juvaraen prima specie se offert, in remediis vero prima se offert species doloris et molestisejquam postmodum corporis salus consequitur. Sic in corpore velnti reipublic» quaedam leges ipsum prima fronte civitatis bonum et commodum prae se ferunt, eaeque dicuntur favorabiles ; alias velut in remedium humanae cupiditatis gra via quaedam et onerosa decernunt, quo fit ut odiosae appellentnr.Ali® sunt utriusque velut speciei participes, dicanturque mixt». Sed forte satius foret omnem odii denominationem a lege ipsa removere quae revera etiam dum onus impo-nit vel poenas infligit, provide ac saluberrime communi bono ac civium tranquillitati prospicit; eamque appellationem ad materiam transferre quae legi subjecta est, adeo ut distinctio flat non inter leges favorabiles et leges odiosas quae proprie null® sunt, sed inter leges quae in materia favorabili et leges quae in odiosa materia versantur. Verum quod attinet ad lem, solido fundamento nititur inducta haeo inter favorabile et odiosum in legibus distinctio,eainque frustra et perperam Barbeyracius oppngnare studuit. »

182. Quibus praemissis, jam regulse ad rectam legum inter- Interpreta-pretationem tradendae baud difficile intelligentur. a) Verba ndisre^ü»!' legis generatim sunt accipienda in sensu propria et naturali;

« ratio est, quia verba in communi serraone usurpantur in propria significatione, nam idcirco illam recipiunt; ergo multo magis hoc intelligendum est servari in legibus quae debent esse clarae et non expositse circumventionibus et falsis interpretationibus... Unde confirmatur ab incommode, quia alias nihil esset certum in legibus neque per illas possent regular! actiones horainum (1). gt; h) Simul cum verbis,

maxime ubi aliqua amhiguitas habetur, contextus legis inspieiendus est, ejusque ratio perpendenda. Nam vox quae seorsum accepta indefinitam significationem pra se fert, saepe determinatur ex ipsa sua conjunctione cum aliis vocibus, unde Integra sermonis sententia efformatur. Quamobrem in Reg.

De legis vero ratione scribit Suarez « illam quidem non suffi-cienter continere mentem legislatoris, si tameu de illa constet multum valere ad eamdem mentem legislatoris investi-gandam... Prior pars constat turn quia ratio legis non est textus legis, tum etiam quia multa per legem humanam statuuntur arbitrio potius quam certa ratione... ^uamvis enim lex semper sit rationi consentanea, nibilominus electio inter ea quse rationabilia sunt, ssepe non habet rationem, et ideo non semper est investiganda... Ergo sola legis ratio non continet legislatoris voluntatem, quia pro suo arbitrio potuit non in omnibus illi conformari, sed solum quatenus voluit et suis verbis explicavit... Nihilominus tarnen posterior etiam pars verissima est. Oportet tarnen circa illam advertere duplicem esse posse rationem legis: unam in lege non expressam sed

1«:

M ^: i

ilf 11

iii

lik

if¹

life i

ab interpretibus excogitatam; aliam in lege ipsa explicatam. Prior ergo ratio, licet aliquid conferat ad assequendara legis-latoris voluntatem, non est tarnen certum indicium sed proba-bilis tantum conjectura, tum quia ssepe ratio non est certa... tum etiam quia mul to minus certum est illam fuisse rationem quae movit ipsum legislatorem... At vero quando ratio legis in ipsa lege continetur magnum indicium esse potest, et post verba ipsa videtur secundum certitudinis locum obtinere, quia tunc ratio legis est aliquo modo pars ejus, nam in ea continetur et supponitur (1).» c) Semper prce oculis habeatur oportet materia legis; nam si lex sit odiosa, debent veria restringi quantum patitur proprietas verborum, spectato contextu et circumstantiis; si sit favorabilis, debet extendi quantum potest, manendo intra verborum proprietatem tum civilem tum natural em; si demum sit mixta,debet ex parte restringi et ex parte extendi quotiescumque commodum ab incommodo est separdbile, secus extendi vel restringi pro principaliori legis-latoris intentione. Sic in materia favorabili nomine filii venit etiam adoptatus, nomine legitimi legitimatus, nomine civium clerici,nomine religiosiorum novitiietmoniales,nomine clerici religiosus etc.; secus in materia odiosa. d) Extensie legis per improprictatem sen ultra proprietaten verborum tam natu-ralem quam civilem, rare locum habet; admittenda vero est quando alias vel lex fieret illusoria et nullius momenti vel injustitiam aut aliam absurditatem contineret; ratio est, quia a constitutione superioris debet excludi absurdum, et omnis dispositio interpretanda est, ut valeat potius quam pereat. c) Verba generalia legis generaliter sunt accipienda, seu quod idem est, jus generaliter et indistincte loquens, generaliter et indistincte est inteUigendum nisi per aliud distinguatur; nam juicta commune vnlgatum « ubi lex non

distinguit, neque nos distinguere debemus. » Et sic indefinita locutio legis aquivalet imiversali, et multo magis si fuerit negativa. Diximus autem nisi per aliud distinguatur : nam secus est, quando una lex generalis per aliam specialem aut per rationis ac circumstantiarum diversitatem distinguitur. fj Quamvis lex extendi non possit ad illud quod nullo modo in ipsa comprehenditur, potest tarnen extendi ad illud quod,

propter rationem scilicet non similem tantum sed etiam adcequate identicam; id autem prsecipue contingit primo in correlativis. v. g., inter maritum et uxorem : sic lex quie eximit maritum ab obligationereddendi debitumuxori adulterae cense-tur pariter eximere uxorem ab eodem officio erga maritum adul-terum; deinde cequiparatis, ut v.g., sunt electio,postulatio et prsesentatio ad beneficium: hinc si lex aliquo casu simoniacam electionem ad beneficium esse decernit, eodem casu iisdemve circumstantiis idem statuendum erit de prsesentatione; tertio in connexis, utsunt v. g., condere testamenta et legata facere: unde si lexcertis personis vetet ne testamento legare valeant, eadem lex, si non verbis, saltem vi et sententia codicillos etiam comple-ctetur; lex prseterea quae jus aut facultatem tribuit, omnia etiam concederecensetur quae ad id jus vel ad eam facultatem explicandam necessaria sunt; demum in contentis, in his scilicet quae se habent tanquam totum et pars aut velut plus et minus in eodem genere ; hinc cum legislator casum dum-taxat frequentiorem exprimit, non censetur excludere casus minus frequentes : sic lex indulgens monialibus ut e claustris exire liceat causa pestis vel incendii, merito extenditur ad casum vastitatis proxime inferendae ab hostibus (1).

toria non est, sed libera manet. cum enim non innitatur jurisdictioni interpretantis, sed ejus scientise, judicio acpru-dentise, tantum valet quanta deprehenduntur intrinsecum pondus rationum, et auctoritas extrinseca doctorum.« Si in alicujus legis intelligentia omnes interpretes conveniant, faciunt humanam certitudinem, et regulariter loquendo etiam inducent obligationera servandi legem et utendi illa in praxi juxta talem interpretationem. Tum quia tanta con-sensio doctorum indicat communem acceptationem, et obser-vantiam legis in illo sensu; tum etiam quia vix potest accidere, ut contra communem omnium doctorum interpretationem, tam efficax ratio occurrat, ut in conscientia reddat securam contrariam intelligentiam (1). »

Interpret»- 184. Interpretatie usualis ilia est,qu8e oritur ex communi et tionis usualis , ,. t. ,

istinctio et 185. Porro dupliciter valet usus ad legem interpretandam. efficacia

Primo modo, ut signum et testis, quatenus ex ipso, argumento probabili vel etiam moraliter certo, deduci possit qusenam fuerit mens legislatoris; sub hac autem rations, interpretatie usualis proprie doctrinalis est, altiori tarnen sensu, quia in ipsa plures conveniunt. Altero modo, ut causa concurrens ad introducendam et stabiliendam legis observationem in tali vel tali sensu; si cut enim usus, quando debitse adsunt con-

sub iisdem conditionibus, obligationis jam praexistentis extensionem determinare; sub hac ergo ratione interpretatio usualis authentica est, et ejus acceptatie, modo superius declarato, necessaria (2).

186. Sunt qui triplici interpretationis speciei jam expositie, Interpretatio quartam addunt, illam nimirum quae fit a judice, et quam

ideo vocant judicialem; verum a judice, dum sententiam profert, proprie et formaliter non fit interpretatio sed legis applicatie, qute partes obligat nisi velint et possint ad tribunal superius appellare; prserequiritur quidem ad sententiam proferendam legis intelligentia, et consequenter quando ambigua est, ejus aliqua interpretatio : sed talis interpretatio non differt a doctrinali vel usuali (3).

187. Ex prsecedentibus intelligi possunt varise quae apud auctores leguntur interpretationis distinctiones, tum ratione efficacise in necessariam et liberam, tum prsesertim ratione indolis in extensivam et restrictivmn; extensie enim et restrictie accipiuntur vel per comparationem ad verba legis juxta diversas eorura significationes , propriam naturaliter,

propriam civiliter, impropriam; vel per comparationem ad rationem legis prout in aliis casibus absolute identica est necne: vel per comparationem ad totam legem antea existen-tem, quando ipsi, sub interpretationis nomine, aliquid ab habentibus potestatem additur.

188. Ubi de interpretatione legis agitur ordinarie sermo est Epicheia. de epicheia; ut intelligatur quid hoc nomine veniat, sciendum

est legem, etiam generaliter conceptam, in quibusdam casibus non obligare, quotiescumque videlicet servari non potest sine peccato vel sine gravi detrimento; hujusmodi enim casus in

(2) Cfr. Suarez, lib. 7, de leg. c. 17 ; Castropalao, tr. 3, diap. 3,p. 4, § 3.

lege sua comprehendere superior non potuit, aut saltern non voluit, ne in ruinam potiusquam in sedificationem praeciperet. Jam vero prudens sestimatio circumstantiarum in quibus tali modo lex non obligat, dicitur epicheia, seu interpretatio juxta sequum et bonum; communiter enim definitur epicheia: beni-gna interpretatie mentis legislatoris vi cujus secundum sequum et bonum declaratur hunc non voluisse aliquem casum particularem ob speciales circumstantias in eoden occurrentes in sua lege universali comprehendere. Verum hsec melius intelligentur, ubi tractabitur de causis ab observatione legis eicusantibus; ad hanc enim materiam pertinent.

Principium ¹⁸⁹- Nomine adimpletionis hic intelligitur praestatio illius generale. quod necessarium est ut quis obligationi legis satisfecerit et transgressionis ejusdem reus dici nequeat. Jam vero ad satisfaciendum ita obligationi legis, illucl omne et solum precise est faciendum vél omittendum quod lexpramp;cipit vel prohibet. Hujus principii conclusiones in sequentibus evolventur (1).

non exigitur executionem real em notius quam in actionem, satis feri po-actiohumana;

test modo etiam non hxmano: hujusmodi sunt imprimis omnes generatim leges prohibentes seu negativse, v. g., absti-nendi ab operibus servilibus die dominica, non manducandi carnem die veneris etc; hujusmodi etiam sunt inter leges praecipientes seu affirmativas illiu quae exigunt solutionem debiti, restitutionem rei aliense etc. Ratio est, turn quia leges

prohibentes seu negativse non plus intendunt quam operis omissionem; turn quia leges pnecipientes seu afBrmativae, de quibus agitur, non plus exigunt quam sequalitatem rei ad rem;

hacigitur obtenta, quocumque demum modo id fiat, extin-guitar obligatie, sublato ejus fundamento : hinc dormiens tota die jejuniiimplet praeceptum, quamvis nee moraliter nee meritorie; eodem modo prseceptum abstinentiae implet ille qui per vim a carnibus arcetur; item praeceptum restitutionis implet ille qui rem furto ablatam reddit in ebrietate etc.

satisfit nisi modo humano, sc. per actum humanum positum tur; cum intentione faciendi illud quod prcecipitur. Imprimis igitur necessaria est advertentie^ et libertas requisita ad actum humanum; ratio est, quia leges quae praecipiunt homini actiones non possunt praecipere nisi actiones humanas; exinde deducitur ebrium vel dormientem assistentem missae in die festo,aut recitantem orationem aliquo titulo debitam non satis-facere praecepto audiendae missae vel recitandae orationis,quia non exercet actionem humano modo; neque satisfacere illum qui omnino invitus Sacro interest; quamvis satisfaciat qui ex metu praeceptum adimplet,cum metus non tollat voluntarium.

Necessaria est deinde intentio faciendi illud quad prcecipitur ; ratio est, quia sine ilia intentione actus praeceptus non ponitur; hinc si praecipiatur oratio vocalis, teneris habere intentionem orandi vel laudandi Deum; nam illa intentio necessaria e«t ut adsit oratio; neque enim nuda pronuntiatio verborum est oratio, cum pronuntiari possint studii vel oble-ctationis causa; eam antem intentionem habes eo ipso quod velis satisfacere obligationi tuae.

obedientiam formalem, seu ut aliquid fiat quiaprceceptum est, facïendi,^SatlSquot;

sed tantum adobedientiam materialem, seu ut fiat quodprce-ceptum est. Sic S. Alphonsus (1) et alii communiter. Kinc v.g. qui die festo missam attente audit, nihil cogitans de Ecclesiae prsecepto etignorans esse diem festum, nihilominus obliga-tioni suae satisfacit. Hinc etiam constat, cuïnam obligationi satisfiat ab eo qui praestat opus multis titulis debitum, non intendens ulli obligationi satisfacere, immo barum obliga-tionum immemor: videlicet si illae obligationes sint inaequa-les, censetur satisfacere graviori et urgentiori; si vero sint aequales et materia sit divisibilis censetur satisfacere omnibus pro rata; si demum sint aequales et materia sit indivisibilis, censetur satisfacere uni vel alteri indeterminate. Porro lex adimpletur non solum abillo qui non habet intentionem satis-faciendi sed etiam, juxta plures, ab illo qui ixpressam hahet intentionem legi non satisfaciendi. Eatio est, quia facit quod praeceptum est, ut supponitur; quo praestito, cum lex ab ipso non dependeat, non est in ejus potestate efficere ut praecepto non sit satisfactum. Unde in casu intentio non satisfaciendi est inefficax. Hinc qui sacro interest expresse intendens soli devotioni suae satisfacere, aliamque missam postea audire ad implendum praeceptum, satisfacit suae obligationi, licet aliam deinceps audire negligat.« Eadem ratio est, inquit Laymann, de horis canonicis, quod scrupulosis notandum est, qui cum videntur sibi inter orandum distracti, officium vel partem officii recitant cum proposito postea repetendi: qui tamen repetere non tenentur, quando distractie eorum invêluntaria fuit. Eatio est, quia lex tantum praecipit voluntariam operis executionem non autem quasi reflexam implendi praecepti intentionem... Quare cum opus quod prsecipitur impleas... etiamsi nollis implere, non potes tamen efficere quominus impleas: siquidem protestatio contraria facta vim nullam habet. Id

tarnen fatendum est, si quis in tali falsa persuasione maneat quasi priecepto non satisfecerit, peccaturum esse nisi vel erro-rem deponat vel aliam missam audiat, horas canonicas repetat etc. Objicitur: qui obligatus est voto recitandi rosarii, si reci-tet animo tune non implendi votum, debet denuo recitare ad satisfaciendum voto; item obstrictus debito pecuniario, si dum pecuniam solvit, creditori significet, nolle se debito exsolvi, sed gratis donare, debet iterum solvere : ergo idem dicendum vi-detur de observatione legum. Ad hsec respondeo: discrimen esse inter debitum seu obligationem ex voto aut promissione,

et inter debitum seu obligationem ex lege aut pnecepto su-perioris: nam obligatio voti et cujuscumque promissionis pro-veuit ex voluntate voventis, promittentis, qui sicut ab initio arbitratu suo debitorem se constituere potuit, ita etiam in eo debito sive obligatione arbitratu suo perseverare potest; debitum autem sive obligatio ex lege vel prscepto provenit ex voluntate legislatoris vel prsecipientis, ideoque extendi non potest ultra ejus intentionem: quamobrem cum legislator hoc solum prseceperit, ut opus humano modo impleatur, eo opere pnestito extinguetur obligatio (1). » Cseternm quod cum com-muniori circa vota et pvomissiones admittit Laymann, illud Sanchez negat (2).

193. Non requiritur intentio implendi finem a legislatore nec intentio intentum,nisi finis prceciseper se imponatur; nam ut ex dictis ™P^{lendi fi}* colligi potest, legislator ordinarie non prsecipit nisi substan-tiam operis. Unde axioma: gt;• finis praecepti non cadit sub priecepto, » sic v. g. satisfacit qui diebus statutis jejunat, licet non intendat mortificationem.

\M.Legi satisfieripotcst in statapeccati nisi aliter nostulet „ ^saquot;^s-... fieri potest in

test per unum secus si sint circa materias easdem specie, sed numero di-actum, aliquando non. simctes. Ratio est, quia si sint circa eamdem specie et numero

quia talis non prassumenda est intentio confessarii,nisi confes-sarius ad fructum sacrificii respexerit. Qui tenetur audire Mis-sam singulis diebus ex pcenitentia per unum mensem, satisfacit unicam audiendo die dominica, quia rationabiliter pnesnmitur confessarium noluisse posnitentem obligare ad duas Missas eadem die audiendas, nisi id expresserit(l).» Quamvis autem in bis exemplis agatur de obligationibus aliunde etiam quam ex lege positiva ortis, sufficiunt tamen ad rem de qua agimus declarandam.

196. Mures leges eoclem tempore impleri possunt per Aneodem diversos actus, dummodo actus illi sint compossihiles, scilicet po/^ivereos simul poni possint eo modo quo prsecipiuntur; tunc enim to- ^actus' turn ponitur quod exigitur.

197. Si lex tempus dssignet quo impleri debeat, eo tempore Quandonam est servanda; si nullum, implenda est quam primum com- ™^{plenda lex}quot; mode fieri possit. Quod si tempus assignatum fuerit elapsum,

vero ad fmiendam obligationem : in priori casu remanet obligatie legem implendi,quam primum commode fieri possit;

in posteriori extincta est obligatie. Ita v. g. peccator qui ab anno non est confessus, tenetur quam primum confiteri;e contra qui non jejunavit die vigilioe, vel die dominica missae non inter-fuit, peccavit quidem, sed a lege liberatur. Quandonam autem et quousque tempus sit determinatum ad finiendam an ad urgendam obligationem, stepe nonnisi difficile definitur : exem-plum habetur in lege ecclesiastica qua prsecipitur communio paschalis (2).

Iiulkatio ma- 198. Postquam iu prsecedentibus actum est de legis positivse constitutione, vi et executione, restat ut sermo nunc habeatur de causis propter quas legis obligatie cessat; causae autem illae sunt varise speciehalise enim dicuntur a lege cxcusantes,^rAv£. a lege eximentes, alise legem ex toto vel ex parte tollentes. Qusenam sit inter istas deobligationis causas discrepantia, ex sequentibus apparebit.

Discrepantia, 199. Causse a lege excusantes dicuntur illse quse aliquem sationis,inter subditum, sub ege remanentem, ab ejus adimpletione impe-et^impoten- diuiit; bujusmodi autem duse ab auctoribus assignari solent: tiara. ignorantia et impotentia. Est tarnen inter ipsas maxima discre-

pantia-.namignorantiaexcusattantum a transgressioneformali, et relinquit transgressionem materialem; dum e contra impotentia non solum a formali sed vel a materiali transgressione excusat. In casu enim ignorantise obligatio habetur objectiva, non subjectiva (1): habetur obligatio objectiva, quia superior ab initio banc vel illam actionem prohibere aut praecipere voluit; nonbabetur obligatio subjectiva, quia voluntas supe-rioris non est subjecto applicata (2). Ia casu autem impo-

tentise, non solum non adest obligatio subjectiva, sed nee habetur objeetiva, quia videlicet superior noluit unquam hunc vel ilium casnm in lege compreheridere; concurtms enim quorumdam adjunctorum eöicere potest, ut actus, qui nunc ponitur vel omittitur, non sit ille quem legislator intendit pro-hibere vel prsecipere :quapropter impotentia dici potest causa excusans non proprie, siquidem excusatio supponit aliquam obligationem, sed improprie, quatenus nempe lex apprehen-ditur ut ex parte sua subditum adstringens, et tantum ex con-niventia et benignitate superioris effectum suum non habens. Eodem fere modo intelligenda est alia formula qua lex in hypothesi impotentie dicitur suspencli vel cessare; stricte enim lex non cessat nec suspenditur, sed cessat materia ilia quam lex respicit, et ex vi circumstantiarum exsurgit alia materia pro qua lata non est.

200. Sicut dari potest ignorantia invincibilis in jure na- Possibilitas turali, saltern quoad reniotioresconclusiones{\), ita a fortiori Invincibufs dari potest ignorantia invincibilis non facti tantum etlegis po^tivie^i-himiance, quod ne janseniani quideni inficiati sunt, sed ^vin8e*

etiam legis positive divincc. Hanc doctrinam communi consensu semper tradidemnt doctores catholici, quorum duos tantum exempli gratia citabimus, S. Augustinum scilicet et S. Thomam. Prior ita habet (2): « Sed quod adjunxit atque ait, nunc autem excusationem non habent de peccato suo, potest movere quserentes, utrum hi ad quos non venit Christus, nec

locutus est eis, habeant excusationem de peccato suo. Si enim non habent, cur hie dictum est, propterea istos non habere, quia venit et locutus est eis? Si autem habent, utrum ad hoe habeant ut a poenis alienentur, an ut mitius puniantur ? Ad hsec inquisita pro meo captu, Domino donante, respondeo, habere illos excusationem, non de omni peccato suo, sed de hoe peccato, quo in Christum non er diderunt, ad quos non venit, et quibus non estlocutus. Sed non in eo sunt numero hi ad quos in discipulis venit, et quibus per discipulos est locutus, quod et nunc facit: nam per Ecclesiam suam venit ad gentes, et per Ecclesiam loquitur gentibus. Ad hoe enim pertinet quod ait, qui vos recipit, me recipit : et, qui vos spernit, me spernit. An vultis, inquit apostolus Paulus, expe-rimentum accipere ejus qui in me loquitur, Christus ? » Posterior vero sic scribit (1) :.« Infidelitas dupliciter accipi potest. Uno modo secundum puram negationem ; ut dicatur infidelis ex hoc solo quod non habet fidem. Alio modo potest dici infidelitas secundum contrarietatem ad fidem: qua scilicet aliquis repugnat auditui fidei, vel etiam contemnit ipsam.... Et in hoc proprie perficitur ratio infidelitatis, et secundum hoc infidelitas est peccatum. Si autem accipiatur secundum negationem puram, sicut in illis qui nihil audierunt de fide, non habet ratiouem peccati, sed magis poenae: quia talis ignorantia divinorum ex peccato primi parentis consecuta est. Qui autem sic sunt infideles, damnantur quidem propter alia peccata, qua? sine fide remitti non possunt: non autem damnantur propter infidelitatis peccatum. » Hue pertinet dam-nata propositio Baii 68 « Infidelitas pure negativa, in iis quibus Christus non est prsedicatus, peccatum est.» Rem bene explicavit Vasquez (2) : « Ilia ignorantia solum culpa; potest

imputari, quam aliquis debita diligentia non studuit expellere : atqui multi sunt et fuerunt infideles, qui ignorantiam myste-riorum nostrse fidei debita diligentia non potuerunt expellere: ergo in illis talis ignorantia non potuit culpaquot; imputari. Porroin multis infidelibus esse, vel fuisse talem ignorantiam, quam debita diligentia non potuerint a se expellere, sic pro-batur. Multi fuerunt infideles qui nihil de alia vera religione et fide audierunt, neque quidquam suspicati sunt: qua ergo diligentia, vel alios consulere potuerunt, ut ab eis veritate instrue-rentur, vel a Deo petere ut illustrarentur ? Pneterea si alicui circa fidem et religionem, quam ipse profitetur, dubitatio aliqua subrepat, suae conscientise videbitur satisfecisse, si majores suos, quos ipse existimat esse peritiores, adierit, et ilia dubitatione eos consuluerit, illi autem in suo errore ipsum confirmabunt: qua vero ratione putabit sibi necessarium horum consilio relicto ad orationem confugere, et Deum de-precari ut alia via ab eo edoceatur ? Accidere ergo potest ignorantia invincibilis circa fidei nostrse mysteria, ita ut culpse non imputetur.» Patet ea quse hic dicuntur de infidelibus etiam dici posse de acatliolicis. « Cseterum adhuc ego non dubitarem concedere, esse non paucos rusticos inter chri-stianos, qui absque culpa ignorant aliqua mysteria ex iis, quae necessaria sunt. Quia ab iis, quorum curae mandati sunt, sive parochis sive parentibus, instructi non sunt, nee admoniti,nec ipsi alios adire possunt a quibus doceantur. » Neque huic doctrinae obstat axioma « facienti quod in se est. Deus, non denegat gratiam, » ex quo scholastici non pauci concludunt infidelem, si praecepta juris naturalis observet, ad fidem certo perventurum esse, etiamsi Deus ad illum mittere deberet aliquem angelum. Nam inde sequitur tantum, ignorantiam mysteriorum fidei esse ex culpa, non vero sequitur earn esse culpabilem. Jam enim diximus aliud esse ignorantiam aliquam procedere ex peccato, aliud eam esse voluntariam et pecca-

minosani(l). Ut in casu nostro ignorantia esset vincibilis seu voluntaria, imprimis cognosci deberet obligatio seu necessitas sci(?ndi illa mysteria, deinde cognosci deberet observationem legis naturalis, medium esse ad banc scientiam acquirendam, saltem prsecedere deberet aliqua de bis dubitatio.

Legis moraJis 201. Ignorantia invincibilis turn legis mereprcecipientis vel vfndbiü^èx- prohHentis, turn facti Imjusmodi legem applicantis excusat a cusat a trans- f_ormaii ejusdem legis transgressione; nam in eo casu actio mali; aut omissio, licet sub alio respectu possit esse omnino volun

taria, est tarnen involuutaria sub ratione transgressionis (2). Ignorantia vera vincibilis non excusat a for mali legis transgressione, reatiim tarnen transgressionis minuit (3). quousque ab 202. Kelate ad ignorantiam legis poenalis, plures faciendse pffinaewuset, sunt distinctiones, praesertim vero inter forum internum et forum externum, atque inter legem poenalem mixtam et legem pure poenalem.

scienti»,legis j_egj_g pognaiig _mixtae pro foro interno sequentia statui possunt. mixtffi, igno- ^{r 1}

habctur ignorantia invincibilis sive facti sive omnis legis prcecipientis velprohibentis poena enim non debetur nisi pro culpa ;ubi autem nulla lex cognoscitur, nulla potest esse culpa. b) Si actus sitprceceptusvelprohibitus turn alia lege,puta na-turali,quce cognoscitur,turn lege mixta quceinvincibiliterigno-ratur, consentiunt rursus doctores poenam a lege mixta statu-tam non incurri,si hcecpcena supponat in delinquente contumaciam, cujusniodi sunt censurce (4); utrum vero incurratur alia poena quce in delinquente non supponit contumaciam, valdc controvertitur; affirmant alii cum Suarez (5), quia in eo casu «non cessat causa poense: lex enim bumana non solum intendit punire transgressionem suam voluntariam, sed etiam

culpam contra legem divinam commissam;»alii autem negant cum Sanchez (1) et Castropalao (2), quia ille qui non peccavit contra aliquam legem non debet poenis illius puniri; nee enim poena est ulterius protrahenda qnam delictum fuerit; aliunde « gravius delinquit qui percutit clericum cognoscens percus-sionem illius non solum esse prohibitam jure naturali et di-vino sed etiam ecclesiastico et sub censura, quam qui solum cognoscitprohibitionem juris naturalis; ergo non debet uter-que eisdem poenis puniri. » c) Controvertitur prceterea utrum poena incurratur, quando ipsa lex mixta cognoscitur quate-mis estprcecipiens vel prohïbens, sed invincibiliter ignoratur quatenus est puniens ; sententia communior distinguit pee-nas quee in delinquente supponunt contumaciam,a poenis quee contumaciam non supponunt; in primo casu admittitur hu-jusmodi poenas non incurri (3); in altero casu iterum di-stinguitur: vel enim sermo est de poena ordinaria et delicto proportionata, et hcec incurritur; vél sermo est de penna ex-traordinaria et exorbitante, ultra exigentiam delicti propter speciales circumstantias imposita, et hccc non incur ritur.

204. Si autem non de invincibili sed de vincibili legis mixtsc vel vincibilis ignorantia sermo fiat, jam non est attendendum ad ejus objec-tum,sed potius ad diversos ejus gradus. Itaque a) consentiunt doctores ignorantiam stride vincibilem, sicut excusat a gravi culpa, itaexcusare a gravi poena;ignorantiam vero commu-niter seu simpliciter vincibilem, quee scilicet non excusat a gravi culpa, per se et generatim non excusare a gravi poena ;

quseri tantum potest, utrum ratione talis ignorantise quae vo-luntarium et culpam minuit, sit poena aliquousque moderanda:

de qua re ita scribit Suarez (4):« distinguere oportet an con-trahatur per legem ante omnem sententiain,vel imponenda sit per judicem. Nam in priori casu non habet locum diminutio,

quia lex ipsa infligitjpoenain simpliciter et sine moderatione, et semper eodem modo loquitur, et ita nunquam dimiuuit illam; ergo nee reus auctoritate sua potest diminuere, turn quia ad hoc requiritur potestas publica, turn etiam quia esset suspe-ctus dispensator in propria causa. Quiu potius probabile existimo, quoties lex ponit poenam ipso facto, quamvis re-quirat declarationem judicis, non esse in potestate illius diminuere poenam, si absolute per sententiam declaret, reum commisisse delictum, quia tunc non ipse imponit poenam, sed legislator, et fortasse hsec est una ex potissimis differentiis inter sententiam declaratoriam et condemnatoriam. Atque ita videmus usu servari in pojna confiscationis. At vero quando poena est imponenda per judicem, tunc potest in eo casu illam moderari, quia causa minor est, et quia hoc ei jure conce-ditur.» Diximus ignorantiam simpliciter vincibilem per se non excusare a gravi poena; nam h) a liter resolvcnchtm est quando, lex ipsa requirit ignorantiam mag is culpahilem, ex negligentia nimirum volde lata provenientem: ita si exigatur ignorantia proprie crassa et supina, excusabit ignorantia simpliciter vincibïlis; advertendum tarnen hie est, inter aucto-res non convenire utrum nomine ignorantise crassse et supinse quse necessaria est ad incurrendas quasdam censuras, intelligi debeat proprie ignorantia aliqua specialis, an vero minus ri-gorose omnis ignorantia graviter culpabilis (1). Immo si exigatur in delinquente prcesumptio, audacia, temer itas etc., non solum simpliciter vincïbïlis sed etiam crassa vel supina ignorantia ah incurrenda poena excusat; an vero excuset ipsa ignorantia affectata quando exigitur in delinquente scientia, controversia est apud auctores, aliis affirmantibus, negan-tibus aliis (2); fortasse media via procedentes diversimode

aut invincibilem legis pure poenalis pro foro interne, res fa-cilis est; « nam vel illa non est rigorosa poena, sed veluti pars disjunctivi praecepti, et ideo incurri potest sine culpa;

vel est talis poena qute solum requirit culpam civilem vel le-galem : unde cum proportione etiam in illa locum habet prse-dicta regula' (quod culpa caret, in damnum venire non debet).

Quia nt poena illa debeatur, necesse est ut prsecedat volun-tarius actus vel omissio contra legem. Quapropter si inter-cedat ignorantia, quae culpam excuset, aut excusare sufficeret,

si actus esset proliibitus, illa reddit actum involuntarium, et ideo etiam excusat illam poenam (3). »

poenalis, turn mixta;, pro foro externo, advertendum est, facta promulgatione et elapso tempore sufficienti, scientiam prsesumi et ignorantiam legis esse probandam; « quare nisi sufficienter ignorantia invincibilis probetur,qu£e tamen difficillime et quam rarissime probari potest, poena transgredientibus legem statuta non evaditur. Atque hie est unus ex eventibus in quibus juris ignorantia non excusat. Si tamen aliquando juris ignorantia invincibilis in foro exteriori sufficienter probaretur, procul dubio in eodem exteriori foro eadem ignorantia invincibilis sufficienter probata excusaret transgressorem ejus legis a tota poena; quoniam evidens tunc esset in eo foro eam ignorantiam invincibilem excusasse a tota culpa trangressionis ejus legis: ubi autem constat nullam intervenisse culpam, locum pro ea non habet vera poena, etiam in foro exteriori (4). »

batione, et ipse sit certus in conscientia de sua inculpabili ignorantia, licet exterius teneatur parere, tarnen in conscientia non tenetnr exequi pcenam, potestque illam omittere, cavendo scandalnm (1). »

deretur prout est actum prohibens, ipsi applicandum est principium generale supra expositum (2) et dicendum igno-rantiam ab ejus formali violatione excusare vel non, prout fuerit invincibilis vel vincibilis. Si vero consideretur forma-liter prout est actum invalidans, videndum est utrum sit irritans directiva an irritans poenalis, seu utrum irritatio de-creta sit directe inbonum communitatis, an directe sit decreta inodium etvindictam'criminis. Si lex irritans sit tantum directiva; directiva, nulla omnino ignorantia excusat seu efficere potest ut actus sit validus; quia ratio legis sc. bonum commune manet, etiam non existente culpa, et consequenter quamvis ignorantia excusare possit a culpa, irritatio tarnen effectum suum in casu habere debet (3). Si autem lex irritans sit poenalis, ulterius inquirere solent auctores utrum irritatio impo-et pcenalis. sita sit simul in bonum commune et in vindictam criminis an imposita sit unice in vindictam criminis: in primo casu docent applicandum esse principium modo traditum de lege irritante directiva, et dicendum nullam ignorantiam efficere posse ut actus sit validus : exemplum quo res illustrari possit habetur in impedimento criminis; in altero casu juxta Suarez (4), Castropalao (5) aliosque, applicanda sunt principia generalia de lege poenali; in hac enim ultima hypothesi directe

et immediate agitur de ignorantia poense, et indirecte solum ac mediate de ignorantia irritationis; unde patrato crimine propter quod irritatio decreta fuit, perinde est sive hsec irri-tatio cognoscatur antequam ponatur actus alius nullus v. g. matrimonium, sive cognoscatur postquam ille actus jam po-situs est.

ritualis: impotentia absoluta physica adest si vires omnino absoluta j • i i . physica,

quando lex aliqua adimpleri nequit sine peccato; nam, ut ait Suarez«id solum proprie possumus quod li cite possumus (1);»

hoc autem contingit quotiescumque simul cumilla lege concur-rit observanda alia lex superior; porro generatim lex naturalis prseferenda est legi positivse; lex positiva divina praeferenda est legi positivse humanse ; iex positiva humana ecclesiastica prseferenda est legi positivse humanse civili; in singulis prse-terea hisce legum speciebus est rursus varius ordo et gradus,

nimirum inter leges positivas tum divinas tum humanas alise aliis urgentius et strictius obligant. Impotentia moralis ha- rnoralis. betur quando lex aliqua observari non potest sine periculo detrimenti, incommodi etc.; recte enim definitur impotentia

moralis excu- lentes, non obligare quando babetur impotentia absoluta sat impoten- gt; o ^ *•

tiaphy sica; pbysica eas observandi, omnino manifestum est; ad impossibile enim nemo tenetur (3); patet idem dicendum esse de casu quo habeatur impotentia absoluta spiritualis; binc non obligat v. g. lex ecclesiastica qua jubemur Missam audire, si cum ilia-concurrat sive lex naturalis, sive lex positiva divina, sive lex bumana superior, ut si filius non possit adire Ecclesiam; quin

solum relinquat patrem gravissime decumbentem. Quod vero pertinet ad impotentiam moralem, duplex principium admit-tendura videtur. a) Non potest superior absque gravi causa, ordinarie exigere observationem legis in Us etiam circiimstantiis in quibushcee observatio foret nimis onerosa, seu non potest sub ^ralis;

lege comprehendere casus nimis difficiles; attenta enim humana fragilitate, lex equidem non adimpleretur, et consequenter superior obligationem urgendo non cons uier et bono eommuni, sed prceberet ansam multis peeeatis. « Katie autera (cur leges in hujusmodi casibus non adstringant) est, quia vel in Ecclesia non est tanta potestas ad obligandum cum eo rigore in legibus communibus, yel quia, etiamsi sit, ex suavi tamen ac prudenti providentia non utitur ilia, nec ad commune bonum pertinet ut ilia utatur (1).» « Generalis autem ratio conclusionis est, quia talis necessitas ostendit uon fuisse in legislatore voluntatem obligandi in tali eventu, vel etiam non fuisse potestatem;quacumque autem illarumdeficiente,cessat

sed cum moderatione et benignitate. Obligare autem ad quem-cumque actum prsecepti, non obstante quacumque accidentali necessitate insurgente, esset supra potestatem legislatoris bumani, quia talis obligatio communiter non est necessaria

sit aperte injusta obligatio vel supra potestatem, si sit nimis gravis et dura, censetur esse prater voluntatem legislatoris,

quod maxime in divinis legibus positivis observatur, ut communiter doctores interpretantur (2). » Ex dictis patet quomodo metus gravis mali, quamvis non excuset a violatione prsecepti

directe sc. tollendo voluntarium (1), ssepe excuset indirecte, quatenus nempe in tanto periculo lex obligare cessat, unde in eo casu deest ratio pquot;eccati,non quia deest voluntarium ex parte agentis, sed quia deest obligatio ex parte prsecepti: quandonam' autem hoc obtineat melius intelligetur ex sequenti proposi-

generalis ex- tione. h) Adesse aliquando possunt tales circimistanfice, ceptio. . .. . ₇

pro communitate tam magnum sit,ut pree Ulo negligi omnino debeat detrimentum quod imminet privato ex ejusdem observatione. Atque hföc est ratio cur sacerdos non possit, etiam ad vitanda gravissima tormenta, revelare ea quae ex confessione sacramentali cognoscit; hue etiam pertinet casus quo legis non observatio cessura prsevideatur « in contemptum vel injuriam religionis, aut grave scandalum pusillorum. Tune enim bonum commune et religionis praeferendum est privato etiam pro-prise vitae. Item, quia tunc transgredi prseceptum humanum esset vel deficere in confessione fidei tempore debito vel cooperari ad aliquid intrinsece malum. Exemplum sit, si tyran-nus cogat ad comedendam carnem die probibito in contemptum illius observantiae ecclesiasticae: tune enim consentire illi esset significare se idem sentire et contemnere: imo exterius etiam dissimulare, et non plene resistere ad minimum esset aliis scandalum dare, et ideo nunquam licet juxta illud (2): Satius est fame emori quam idolothytis vesci (utique cum scandalo vel injuria religionis)... et ideo hsec obligatio non solum in ecclesiasticis legibus locum babet, sed etiam

satis erit in bujusmodi casu habere interius intentionem non scandalizandi vel non contemnendi, et exterius agere contra legem ad vitandam mortem; hoe, inquam, non est satis, quia tenemur exterius non contemnere, nee contemnentibus con-

maxime necessarium esse solet actum externum vitare : si autem protestatio aliqua exterior sufficeret ad tollendum scandalum, tunc cessaret ilia necessitas (1).»

prsestare valeat; ut autem determinetur quaenam in huius- ^a(J totuir non * ^ ^J ad partem, a-

divisibilis, vel non: « rem individuam voco, inquit Sanchez, aliquando quse commode dividi non potest, nee in parte salvatur ratio ^non' prsecepti; dividuam autem, quando in parte salvatur ratio prsecepti; exemplum primi sit in prsecepto jejunii unius diei, vel auditionis sacri uno die, respectu unius horse canonicse,

si quis promitteret integrum circulum virgineum qui tribus partibus in communi sestiraatioiie dividuis constat....^ similiter obligatio est dividua abstinendi a cibis prohibitis etiam respectu unius et ejusdem diei; et abstinendi ab operibus servilibus respectu ejusdem festi; hujus signum est, nam quoties quis eadem die cibis prohibitis vescitur aut servilia vetita exercet, toties peccat (2).» Cseterum quandonam res sit divisibilis necne, colligi debet ex ejus natura et fine, ex communi judicio prudentum, ex intentione legislatoris etc.,

regula autem generalis vix assignari potest. Jam vero a) quando materia est divisibilis, qui non potest servare totum, tenetur ad partem; quia in ea adhuc servatur ratio legis, videlicet ejus observatie conducere potest ad finem a legislatore inten-tum obtinendum; ergo ad illam implendam ipse obligare censetur. Notant autem auctores quod pars ilia debeat esse

certa; nam si clarenoveris tenon posse, v. g., recitare ma-jorem partem breviarii, dubites autem an aliquas horas recitare valeas, ab observatione hujus prsecepti penitus excusaris ; quia propter tale dubium non potest dividi obligatio, quin ampla viaperplexitatibus et scrupulis pandatur. h) Quando autem materia est indivisihilis, qui non potest servare totum, ctiani non tenetur ad partem, quia in hac non salvatur ratio legis; ergo non censetur legislator ad eam obligare. Advertere autem oportet quod pars illa quse servari non potest debeat esse notabilis; secus totum moraliter integrum remaneret, ac proiade haberetur obligatio (1).

Causaiiimpe- 211. Celebris et valde intricata est qusestio,an et quousque tark 'apposi- liceat se ad legem aliquam implendam reddere impotentem, remotio ■ ^{n0n seu} voluntarie apponere aut non removere causas adimple-tionem legis impedientes. Ad eam autem controversiam accurate solvendam adverti debet appositionem vel non remo-tionem causse legis ■observationem impedientis fieri posse dupliciter, directe scilicet seu eo animo ut lex impleri nequeat, indirecte autem seu non eo pracipue animo ut lex impleri nequeat, sed alio quovis fine, prseviso tamen legi-s ser-vandse impedimento. Jam vero 1° nemini licet causam impe-^ai]?icita^{do c}^^entcm apponere directe; ratio est, quia in eo casu habetur aliquando fraus et a3quivalens legis violatie. 2° Licitum tamenaliquando ^licita' esse indirecte apponere tel non removere causam impedien-tem, omnes tkeologi docent, quamvis agnoscant baud facile definiri, quandonam id fieri liceat. « Non potest universalis tradi regula qucc in particulari et determinate prcescribat, regula gene- quando prcecepta ohlicjent sive ad tollenda impedimenta qu(B ^ralis' occurrunt, sive ad prcecavendum ne occurrant; sed tantum potest universalis regida tradi ex qua in singulis prceceptis hcec tollendi impedimenti obligatio deducenda sit (2). » Porro

est utrum agatur de re quce mtnnsece et ex natura sua pertineat ad materiam legis, ita ut mum quid cum ipsa faciat, et superior non possit unum serio veile quin velit alterum ; in hoc enim casu qui tenetur legem servare tenetur etiam impedimentum non apponere vel appositum removere ;

« credo omnia ilia media quae per se et intrinsece seu ex natura rei necessaria sunt ad illorum (prseceptorum) executionem te obligatum esse apponere, et omnia ilia impedimenta quse per se et ex natura rei obstant, removere (1),» Kes clarior fiet exemplis: sic qui tenetur recitare horas canonicas, non potast breviarium projicere in mare, et si projecerit, debet aliud sibi comparare; qui tenetur missam audire, non potest, tempore quo celebratur,in lecto manere vel ludo occupari etc. Si autem res non sit ita intime connexa cum materia legis, bene poterit superior unum veile, quin censeatur simul veile aliud;« cum enim horum (praeceptorum) obligatio ex voluntate legislatoris procedat, poterit legislator illorum obligationem statuere sub conditione quod liber et expeditus existas,non vero impèrare tibi expeditionem (2).» Hinc in eo casu ulterius b) ? spe-ctanda simt vis et rigor praecepti : queedam enim heni-gnius explicanturacminorïbus causis excusantibus indigent,

nam quo majoris momenti lex est, eo strictius legislator exigit ejus adimpletionem; unde v. g. quamvis non peccet contra prseceptum audiendi sacrum, horas recitandi vel jejunandi ille qui per potum causat sibi segritudinem ob quam prsevidet se fore impotentem post aliquod tempus ad sacrum audiendum, horas recitandas, ad jejunandum etc.,

mitatem prsevidens etiam post octo dies se fore imparem muneri sue (1). » Supposito autem in prseceptis eodem rigore, etiam c) inspiciendvm est utrum impedimentum ponatur plus minusve remote antequam lex sit implenda, an vero eo mordliter tempore quo obligatio jam urget; multo enim facilius in priori quam in posteriori casu licebit impedimentum apponere; hinc qui ipso die festo ita sese inebriat ut missam audire non possit, peccat non solum contra sobrie-tatem sed etiam contra legem Ecclesiae de Missa audienda; pariter ille qui lege jam urgente prsevidet futurum impedimentum, earn serins implendi, eam observare tenetur tempore quo potest; et sic ille qui die festo non potest circa meridiem ut solet, sacrum audire, debet mane, si possit, missse interesse; item, incoepto tempore paschali, non potes discedere in locum ubi communicare non valebis quin prius prsecepto ecclesiastico satisfeceris ; eodem modo sacerdos prsevidens fore'ut impediatur parvas horas canonicas diei currentis serius persolvere, eas statim recitare tenetur, tempore quo potest. E contra non peccabit qui v. g. circa mediam hebdomadam navim ascendit praividens fore ut sequenti die dominica sacrum audire non possit. d) Inspicienda est impedimenti appo-nendi necessitas, utilitas, honestas; ex hoe principio deter-minari debet, an et quandonam liceat v. g. suscipere officium, famulatum etc. in quo aliquis fit impotens ad missam audien-dam (2); an et quousque liceat sponte laborem exercere vel opera pietatis suscipere quibus homo fit impotens ad jejunan-dum, et alia hujasmodi (3). Hie applicanda sunt principia tradenda in tractatu de moralitate, ubi instituetur quaestio et explicabitur, quandonam propter effectum bonum et non obstante effectu malo licitum sit causam ponere ex qua duplex

ille effectus sequitur, e) Distinguendum demum est inter im-pedimenti appositionem, et impedimenti jam existentis non remotionem, nam facilius potest quis sine peccato impedi-mentum non removere quam illud apponere.« His igitur com-putatis diversimode in singulis prseceptis judicandum est, an culpa sit admittere impedimenta ab illis excusantia (1).»

212. De impotentia relate ad leges poenales, sequentia statui Quousque ex-possunt. a) Onmis impotentia qucc efficit ut lex quatenus tentia inlege moralis est non sit servanda, etiam eximit a poena; ubi enim ^pa'^nal1' nulla transgressie est, nullumque peccatum, nulla poena debe-tur; e contra per se non eximit a pcena ilia impotentia, qua'

non sufficit ut lex humana, quatenus est moralis, non sit ob-servanda; dicimus autem per se, quia secus esset si in lege «additum fuisset verbum indicans et postulans liberiorem mo-dum operandi (2). » b) Controvertitur utrum incurraturpoena propter delictum contra jus naturale vel divinum imposita jure hmnano, casu talis impotentia qua; sufjiceret ad excu-sandum ah observatione quidem leg is Immance, non ta rn en legis naturalis vel divince; in hujusmodi adjunctis pcenam non incurri, prsesertim si sit censura, docuerunt Suarez (3),

aliique multi; ratio eorum est, quia ubi non violatur prsece-ptum ecclesiasticum, non est subeunda poena prsecepto eccle-siastico stabilita, maxime censura quse contumaciam contra Ecclesiam requirit. Contrariam sententiam defenderunt Sanchez (8), Castropalao (9), cum aliis non paucis; innituntur

prsesertim textibus juris: * Si quis coactus pro vita redimenda vel pro qualibet causa vel necessitate pejurat, quia plus corpus quam animam dilexit, tres quadragesimas poeniteat (1);» et rursus: « licet metus attenuet culpam, quia tarnen non earn prorsus excludit, cum pro nullo metu debeat quis mor-tale crimen incurrere, excommunicationis labe credimus in-quinari (2).» Ad argumentum vero adversariorum respondent « nullam esse rationem ob quam in illo casu debeamus affir-mare prseceptum ecclesiasticum cessare, cum ex illo prsecepto non adstringaris ad aliquid peragendum vel omittendum quod secluso eo prsecepio paragi vel omitti non deberet (3). » Doctrinse hoe loco traditse applicatio liet tum alibi tum pluries in tractatu de matrimonio (4).

et irritante 213. Leges imtantes considerari etiam in prsesenti possunt vel prout sunt prohibentes vel prout sunt formaliter irri-tantes; si considerentur sub primo respectu, ipsis applicari debent ea quae dicta sunt de impotentia relate ad leges morales ; si vero considerentur sub altero respectu, dicendum est nullam generatim impotentiam efficere posse ut istce leges effectum suutn non habeant; ratio cur ita fuerit a superio-ribus legitime determiiiatum,est quia ilia universalis etadeo stricta efficacia legum irritantium ex una parte necessaria est ad bonum commune ut plurima damna vitentur, ex altera autem parte, licet in casibus particularibus possit individuis incommodum aliquod et detrimentum afferre, tamen nullam prsebet ansam peccatis, siquidem actum moraliter non im-pedit, sed eum solummodo invalidat. Diximus generatim, propter exceptionem quam nonnulli videntur admittere in

circumstantiis extraordinariis pro legibus ecclesiasticis matri-monium irritantibus (1).

214. Causae a lege cximentes vocantur, non quse efll- ¹quot;^Jllt;^^_e^nia-ciunt ut aliquis non sit aetualiter subditus, qualis esse potest v. g. absentia, sed quse subditum totaliter subtrahunt dominio legis adhnc existentis et alios obligantis: liarum prsecipuse sunt dispensatio et privilegium, quae, quamvis in multis vix sint inter se distincta, separatim tamen exponi debent, quia non-nulla babentur privilegie specialia.

parte; per interpretationem vero, permissionem et licentiam, ne suspenditur quidem lex aut aliquid de ipsa remittitur, sed

interprcta- per interprctatümein declarantur casus qui sub ipsa nunquam permissione, f^uerunt comprehensi, per permissionem solummodo non im-licentia, peditur legis violatio, per licentiam demum lex potius adim-pletur; etenirn « ea interdum conditione leges latte simt ut omnes comprehendant ac obligent, nisi superior vel alius quispiam facultatem prsebuerit aliter agendi, v. g., nemo sine eonsulis licentia frumentum e civitate efferat : in eo casu consul licentiam dans, non dispensat in lege aut relaxat legem, sed affertconditionem,qua posita, lex non obligat, licet, ea sublata, obligaret. Eodem modo quamvis lex sigilli sacra-mentalis indispensabilis sit, poenitens tamen confessario suo licentiam dare non probibetur peccata sua, justa de causa, alteri revelandi; siquidem hoc in casu non dispensatur in lege sigilli, sed apposita conditione, immutatur objectum legis (1). » Dicitur deinde * juris»sive scripti sive consuetu-dinarii, quo rursus vocabulo adsignificatur differentia inter dispensationem proprie dictam et absolutionem, iudulgen-alisuluti'juc, tiam, et relaxationem aliarum obligationum; nam per absolutionem solvitur, non contra sed secundum jus, vinculum indulgentia, peccati aut censurse; per indulgentiam remittitur debitum pcEme; demum quando tollitur obligatio t'oii, juramenti, contractus, non relaxatur aliqua lex, sed vi potestatis quam superior aliquando habet in voluntates et actus inferiorum, facta abrogantur, quibus sublatis, locus amplius non est obli-gationi, quippe quae eadem facta supponat (2). Dicitur denique «in casu particulari » qua particula indicatur remanere obligationem legis pro aliis casibus, et simul adsignificatur differentia inter dispensationem, quae conceditur pro unica vel ]irivile₀'io. paucioribus vicibus et privilegium contra legem quod est

(2) Cfr. Öuarez, de leg. lib. ü, c. 12, u. o; de voto, lib. (5, c. 9 ; supra, li. 106.

stabile et permanens. Quibus generatim prsemissis jam in sequentibus prsecipnas qusestiones generales circa dispensatio-nem singillatim expendemus : est enim materia magni mo-menti, quae frequenter applicationem suam habet in decursu theologise moralis.

216. Ex natura dispensationis patet earn concedi non posse Triplex po-nisi ab habente auctoritatem publicam sen jurisdictionem; g®®₁^t(jf^lt;iispen' nam ejnsdem est ligare et solvere (1). Sicut ergo ipsa jurisdictio universim, ita potestas dispensandi, quae pars ejus

est, distinguitur in ordinariam et delegatam. Potestas dispensandi ordinaria ea est quae alicui competit ex solavi officii sui; delegata esi est quaï competit inferiori ex commissionc illius qui priorem habet; quod si per legem vel ex consuetu-dine adnexa sit muneri, dicitur quasi ordinaria; secus voca-tur pure delegata: est igitur dispensandi potestas triplicis speciei: pure ordinaria, quasi ordinaria, pure delegata.

potest in legibus proprns, prsedecessorum et infenorum; inferior autem potestate pure ordinaria dispensare nequit in legibus superioris. Hinc a) Deus dispensare potest in omnibus legibus positivis. b) Summus Pontifex (et idem dicendum est de Concilio generali) dispensare potest in quacumque lege ecclesiastica tam universali quam particulari, immo in iis etiam constitutionibus quas constat ab Apostolis fuisse editas,

prout erant Ecclesiae praesides, ut v. g. in praecepto de obser-vantia dominies, non vero in legibus divinis, nee in iis con-

stitutionibus quas Apostoli tradiderunt prout erant manda-torum Christi promulgatores. c) Concilium provinciale dispensare potest in decretis et statutis concilii provincialis prsecedentis, non in legibus generalibus Ecclesiae, d) Episco-pns (et idem dicendum est de capitulo cathedrali, sede vacante, et consequenter etiam de vicario capitulari) dispensare potest in omnibus statutis sive intra sive extra synodum edi-tis (1), non in legibus sive totius Ecclesiae, sive Concilii provincialis, nee in statutis alterius dioecesis; quod valet etiam pro Archiepiscopo relate ad leges episcopi suffraganei extra casum visitationis et appellationis ad ipsum. e) Suprema auctöritas civilis dispensare potest in suis legibus civilibus, minime vero in legibus ecclesiasticis.

218. Potestate quasi ordinaria non videtur Pontifex dispensare posse in legibus divinis (2). Episcopi autem eadem potestate quasi-ordinaria dispensare possunt in legibus generalibus Ecclesiae, quotiescumque hoc adnexum est ipsorum

Pontificis aut Concilii generalis. Et quidem talis facultas muneri episcopali adnectitur expresse, sive explicitis verbis quando legi additur clausula, qua potestas in eadem dispen-sandi tribuitur nominatim Episcopis (3), sive implicite et sequivalenter quando, lege lata, generatim additur in ea posse dispensari; alias enim formula bujusmodi esset superflua cum per se constet legem illam a Pontifice dispensabilem esse (4). Tacita autem superioris voluntate facultas dispen-sandi adnexa est muneri episcopali in sequentibus praesertim casibus: a) quando hdbetur consuetudo legitime prcescripta:

hoc titulo episcopi dispensaat in plerisque impedimentis ma-trimonium impedientibus (1); b) quando agitur de materia levi aut de re frequentius occurrente; verosimile enim non est principem exigere ut in hujusmodi negotiis ssepius ad ipsum recuïTatur: hoe titulo dispensant episcopi in casibus particu-laribus circa observationem festomm, jejunia etc.; c) quando gravis wxessitas aut utilitas suhito evenit, estque periculum in mora, nee potest Pontifex facile adiri; nam tune bonum animarum exigit ut inferiores habeant ampliores facultates:

hoe titulo dispensant episcopi in impedimentis dirimentibus matrimonium sive contractura sive etiam contrahendum dum-modo tamen conditiones quaidam verificentur (2). d) Quando summus Pontifex legem fert pro particulari aliqua dioe-cesi (3). Cum potestate quasi-ordinaria analogiam habet fa-cultas qua parochi, licet jurisdictionem in foro externo non habentes, ex consuetudine pro privatis personis dispensant in quibusdam materiis frequenter occurrentibus, nempe in je-junio et abstinentia et in operibus servilibus die dominico et festo prohibitis.

219. Potestate pure delegata dispensare possunt illi qui delegata eam a superiore obtinuerunt et obtentam acceptaverunt;

anno, etc., sive ad nutum aut beneplacitum personae vel dignitatis ; praeterea conceditur aliquando in favorem delegati,

quomodo Episcopis dari solent facultates quas vocant quin-quennales, vi quarum dispensare valent in pluribus impedimentis matrimonii (4); aliquando in favorem certce causae vel certce personae cui dispensatio prod esse debet; in hoe autem posteriori casu adhuc dari potest duplici modo, vide-

licet vel per modum gratia; factce, ut aiunt, quod evenit quando delegate imponitur praeceptum dispensandl, si preces veritati nitantur,uti ordinarie contingit in dispensationibus ma-trimonialibus, quo casu delegatus qui actu dispensationem elargitur dicitur eam fulminare; vel per modum gratia fa-ciendcB, quod evenit quando delegato non imponitur praceptum dispensandi, sed concedendae dispensationis facultas datur, si videatur expedire.

pantia. g_an(ii t,_uin ordinaria, turn quasi-ordinaria, tum delegata etiam in favorem delegati, est res favorabilis, ac proinde late interpretanda; unde in dubio an se extendat ad hunc vel ilium casum, potest judicari quod sese extendat; potestas vero dispensandi delegata in favorem certse causae vel personae est res odiosa sicut ipsa dispensatie, quacum aequiparatur; est enim velut vulnus legi communi inflictum; unde stricte interpretanda est (1). h) Potestas dispensandi pure ordinaria delegari potest; item quasi-ordinaria (2); pure vero delegata generatim subdelegari nequit, quia delegatus earn accepit non ut dominus et principalis sed ut minister et executor. Diximus generatim, quia faciendae sunt quaedam exceptiones, nimirum si quis esset delegatus a Papa vel a supremo principe ; item si esset delegatus ad universalitatem causarum, vel etiam si ipsi expresse concessa fuisset facultas subde-legandi. c) Potestas dispensandi ordinaria et quasi-ordinaria magis stabilis est et permanens, delegata autem magis transitoria; nam pure ordinaria a parte rei semper durat; in individuis vero in quibus residet cessat solummodo cum

(1) Ofr. Suarez, de leg. lib. O, c. 17, u. 10; (Jastropalao, tr. 3, disp. 4, pu. 11, n. 4; Sanchez, lib. 8, de matr. disp.2, qui tarnen n. 6, paulo alitor loquitur. (2) S. Alph. lib. 1, n. 193.

amissione officii, cui adnexa est; quasi ordinaria a parte rei cessat tantum per dispositionem juris revocatoriam, in indi-viduis autem cessat, sicut ordinaria, per amissionem officii; at delegata cessat sive revocatione legitime intimata a dele-gante, sive lapsu temporis determinati, sive adimpletione va-Ma actus pro quo data est, sive demum eessatione auctoritatis in delegante, quod tarnen ultimum punctum explicatione ali-qua indiget; potestas enim dispensandi, concessa in favorem delegati,perit pereunte jurisdictione in delegante, si data fuerit ad nutum vel beneplacitum persona;; secus si data fuerit vel ad tempus determinatum vel ad nutum et beneplacitum dignitatis; potestas dispensandi concessa in favorem certaj personae per modum gratis factse, probabilius non perit pereunte jurisdictione in delegante, quia * decet concessum a principe beneficium esse mansurum; » potestas dispensandi concessa in favorem cértee personae per modum gratiae fa-ciendae, perit pereunte jurisdictione in delegante, nisi delegatus sua potestate jam uti coeperit vocando v. g. partes ad cognoscendum de precum veritate et ita res non sit amplius Integra, vel nisi delegatio a dignitate potius quam a particular! persona delegantis orta videatur, sub tali verborum formula « Sedes Apostolica tibi committit, siquidem Sedes ipsa non moritur sedin successore continuatur.»Controvertitur demum utrum cesset potestas dispensandi in delegate, casu quo subdelegans a quo eam accepit mortuus sit, sed adhuc superstes sit primus delegans ordinarius (1).

(1) Ofr. pi'iE ceteris Sanchez, dc matrim. lib. 8, disp. 28; Suavez, de lei;, lib. 8, c.31; Laymann. lib. 1, tr. 1. c. 22, n. 'i; (Jastropalao, tr. 3, dis;i. 1. pu. 10,

Generatim 221. Subjectum dispensationis sunt generatim et directe amp;.BE cum enim dispensatie sit actus jurisdictionis, et

superioritatem ex parte dispensantis et subjectionem ex parte dispensati postulat. Dicimus generatim, propter exceptiones mox afferendas; dicimus deinde directe, quia aliquando superior directe dispensando cum suo subdito, indirecte cum alieno dispensat, si nimirum agatur de re quae in uno non consistit, sed respectum ad alterum importat. Difficultates autem sunt circa legislatorem, peregrines, vagos et religiosos.

an i se legis- 222. Et quidem quantum ad legislatorem sequentia possunt ^¹' statui: a) Si agitur de legibus propriis dispensatio proprie dieta directe locum non habet pro legislatore; quia legislator non obligatur ex imperio suae voluntatis, sed ex jure naturali in quo non potest dispensare; neque vero ea opus est: nam posita causa, cessat ilia obligatio per se,eo quod desinat illa ratio ob quam se subditis debebat conformare (1). Diximus directe ; nam indirecte potest legislator secum ipso dispensare, videlicet dispensando pro communitate; hac enim a lege soluta, et ipse superior ab eadem solvitur. b) Si vero agitur de legibus superioris consentiunt omnes posse legislatorem in casibus in quïbus dispensandi facultatem habet pro aliis, et ipsum a lege liberari: nam non debet esse deterioris conditionis quam sunt subditi. Porro potest legislator secum ipso dispensare mediate vel immediate ; mediate quidem tribuendo alteri facultatem ut cum eo dispenset, immediate seipsum dispensando,

pront est superiorem reprsesentans : actus enim jurisdictionis gratiosse non requirunt distinctionem physicam personarum.

223. Major controversia est de peregrinis, non quidem utrum l^,cref?^rilli' a superiore loci in quo versantur dispensari possint in legibus

hujus loci quatenus ipsis adstringuntur, aut in legibus proprii territorii, sed utrum ab isto superiore dispensari valeant in legibus communibus. Non pauei negativam sententiam tenent,

alii affirmativam propugnant sive quia, juxta ipsos, peregrini subditi sunt (1); sive quia « ad superiorem hujus loei perti-net ut omnes ibi commorantes leges observeut; ergo etiam pertinet causas perpendere quae petunt dispensationem eon-eedere, ergo et dispensare (2);» sive quia praesumi potest consensus proprii eorum ordinarii, quem tarnen eonsensum alii vel minime agnoscunt vel solum admittunt pro legibus qui-busdam levioris momenti, et easibus frequentius oeeurrenti-bus, puta jejunii, abstinentia3, observationis festorum etc.

Cseterum praesens quaestio valde implieata fuit ex eo quod non fuerit sufficienter distinetum imprimis inter peregrinum et advenam, deinde inter dispensationem in lege et dispensationem in voto (3).

224. Certum videtur posse vagos dispensari a superioribus ^vaS¹' loei in quo Mc et mine versantur: sisecus esset, isti neminem,

praeter S. Pontifieem, haberent a quo dispensarentur in communibus quibus ligantur legibus.

225. Demum per se loquendo non potest Episeopus dispen- rehRiosi. sare cum religiosis exemptis nisi, ut patet, in lege episcopali quatenus ea tenentur. Exeipi debet casus quo adsit necessitas

vel consensus legitimus superioris ordinis aut summi Ponti-ficis, per quem gaudere possunt religiosi exempti dispensatione Episeopi in esu earnium facta fidelibus subditis (4).

Causa rcqui- 220. Causa dispensationis dicitur ratio quse superiorem movet ad gratiam dispensationis concedendam. De qua re graviter monet Concilium Tridentinum (1):« Sicuti publice expedit, legis vinculum quandoque relaxare, ut plenius, eve-nientibus casibus, et necessitatibus, pro communi utilitate satisfiat: sic frequentius legem solvere exemploque potius quam certo personarum, rerumque delectu, petentibus indul-gere, nil aliud est, quam unicuique ad leges transgrediendas, aditum aperire. Quapropter sciant universi, sacratissimos canones exacte ab omnibus, et quoad ejus fieri poterit, indi-stincte observandos. Quod si urgens, justaque ratio, et major quandoque utilitas postulaverit, cum aliquibus dispensandum esse, id, causa cognita, ac summa maturitate, atque gratis, a quibuscumque, ad quos dispensatie pertinebit, erit prsestan-dum : aliterque facta dispensatie subreptitia censeatur.» Agemus igitur in prsesenti primum de necessitate caus;e, deinde de ejus natura in ordine ad dispensationem.

semper ad 227. Causa justa ad licitam dispensationem exigitur liceitatcm, quocumQue in casu et quicumque sit ille qui dispensat: nam si superior absque justa causa aliquos a lege eximeret potius esset dissipator quam dispensator, quia insequalitatem poneret inter subditos, atque aliquo modo vitium acceptionis personarum committeret; unde ansam ad querelas prseberet ceteris qui se viderent adstrictos legi a qua alii essent soluti, absque ullo discriminis fundamento; atqui hsec omnia sunt contra rectam communitatis gubernationem ; ergo inique se

gerit superior dispensationem in lege concedens absque justa causa. Quod autem pertinet ad gravitatem reatus, distinguere oportet inter legislatorem qui sine causa dispensat in legibus propriis et delegatum qui sine causa dispensat in legibus alte-rius : in primo casu videtur peccari tantum leviter (1), nisi immineat periculum gravis scandali aut alterius damni ex-trinseci, puta si ex dispensatione legis quoad aliquos, caeteri plus aequo gravarentur, vel magna turbatio oriretur in commu-nitate vel oriretur despectus legum etc.; inaltero casu pecca-tur graviter vel leviter prout lex a quo dispensatur sub gravi vel sub levi obligat.

gams autem sine justa causa invalide dispensat in legibus superior is. Katio prioris partis est, quia legis obligatio neces-sario dependet a voluntate legislatoris; ergo si is unum vel plures e communitate obligari nolit, cessabit obligatio legis eorum respectu. « übi nota, licet ad legem ferendam non suffi-ciat voluntas legislatoris, sed requiratur etiam causa rationa-bilis communitati utilis, tamen ad eam abolendam ex toto vel ex parte sufficit ita velle legislatorem vel ejus successorem ; nam universim loquendo, uteffectus ponatur requiritur inte-gra causa, ut autem tollatur sufficit partialem causam ex qua intrinsece pendet, deficere (2). » Ratio posterioris partis est,

quia si delegatus excedat limites commissse potestatis nihil efficit; cum autem Papa v. g. episcopis concedit dispensandi facultatem, non prsesumitur dare potestatem temere et inique dispensandi; ergo si ita dispenset non valet dispensatie. Porro cum legislator in propria lege valide dispensare possit sine causa, poterit etiam valide dispensare sine causae cognitione

(1) Cfr. Laymaim, lib. 1. tr. 4, c. 22, n. 13 ; contra Suarez, de leg. lib. 6. c. 18, n. 9. (2) Laymann, 1. o. n. 13.

an autem sine cognitione causse valide dispenset delegatus casu quo a parte rei causa revera existat, non universaliter constat; certum videtur validam non esse dispensationem si delegans requisierit causae examen tanquam conditionem et formam (1); extra hanc hypothesim alii contendunt dispensationem adhuc esse nullam, quia dispensatie facta sine cognitione causae censetur facta sine causa, quum in tantum causa movere possit in quantum cognoscitur; sed in lege superioris nemo potest valide dispensare sine causa, ergo. Non paucitamen propugnant validam tunc esse dispensationem quia dispen-sationis valor non pendet a cognitione causae sed ab ejus exi-stentia (2). » Quam sententiam S. Alphonsus vocatprobabilio-rem et communiorem (3).

229. Jam vero causa ad dispensationem requisita non debet esse tanta ut per se sufficiens sit ad excusandum vel certo vel sub dubio; « nam si certo constet causam esse talem ut per se excuset, non solum dispensatio vera, sed nee interpretatie praelati necessaria est; si vero sit talis quae rem faciat dubiam, et dubium non possit per doctrinam vel aliam diligentiam expelli, tunc ad superiorem recurrendum erit, si fieri possit, ut interpretetur potiusquam dispenset, licet interpretatio in illo casu soleat large dispensatio vocari (4). » Ad propriam ergo dispensationem non est necessaria tam rigorosa causa, sed sufScit intermedia, qua nempe posita, pars possit sine acceptione personarum, eximi a generali obligatione.

230. Ilia autem causa sufficiens necessario erit proportionata cum lege, atque ideo varia pro diversitate legum; gravior videlicet requireturpro legibus majoris momenti, levior satis

(1) Cfr. Sanchez, de matr. lib. 8, disp. 34, n. 24 et 25; disp. 85, n. 16, ubi notat differentiam inter utramque hanc formulam « si ita est, aut si prcces veritate nitantur » et « si post diligentem cxaminationeni repereris ita esse, aut preces veritate niti, dispensa. » (2) Laymann, 1. c. n. 12.

erit prolegibtis parvi vel minoris momentijquae omnia arbitrio prudeiitum judieanda sunt. Scite praeterea, advertit Suarez, attendendum esse « aa ratio legis saltern negative cessaverit in tali persona »; nam,'!* si cessat, licet per se non sufflciat ut lex non obliget, nee etiam ut per dispensationem tollatur si nulla alia ratio suppetat, tamen supposita ilia cessatione

etiamsi nimis gravis non sit, sufficere poteritad honestandam dispensationem^... Si vero ratio seu finis legis in tali persona non cessavit,' major quidem causa necessaria erit, poterit tamen etiam esse intrinseca, ut est debilitas corporis ad jejunandum, etiamsi alias indigeat- jejunio ad maceratio-nem etc. (1).»

231. Causa quae modo explicato sufficit ut superior possit prudenter dispensare, dicitur motiva seu finalis; quae autem ad hoc non sufficit, licet vim aliquam habeat, dicitur impul-

siva. Definitur ergo causa finalis ilia quae superiorem movet (;_aus!a fi_naii_S)ad dispensandum et sine qua dispensatie aut nullatenus, aut nonniei in alia forma, seu sub quibusdam conditionibus et limitationibus concederetur; impulsiva autem definitur ilia impnlsiva; qua superior non principaliter movetur ad dispensandum, sed ob quam facilius tantum dispensat, ita ut etiam sine ilia in eadem forma dispensationem concederet (2). Dignoscitur vero causa finalis ab impulsiva, turn aliis mediis, turn prsesertim ex jure, vel ex stylo curiae, vel ex consuetudine dispensantis ;

et ita sunt in variis materiis causae de quibus uno vel altero ex praedictis modis constat eas haberi ut finales seu suffi-cientes et motivas.

intrinseca, cam : intrinscca dicitur qu» directe opponitur observationi legis, illam reddens nimis onerosam : ita angustia loci est causa quse difficilem reddit adimpletionem legis ecclesiasticae prohibentis matrimonia inter consanguineos et affines; pariter asperitas viarum et distantia difficilem efficiunt adimpletionem legis ecclesiasticse de Missa die dominica audienda cxtrinseca; etc.;causa vero extrinseca illa est quse sumitur exquibusdam circumstantiis legem ipsam seu ejus observationem directe non afficientibus; aliis verbis, est bonum aliquousque dispara-tum per non observationem legis in casu particulari obti-nendum. Hujusmodi sunt a) dignitas ipsius concedentis cui mnltoties expedit benignum et generosum se ostendere; b) dignitas'et merita petentis; magni enim refert ut superior sibi gratas habeat personas excellentiores; hoe principium bene explicavit S. Thomas (1): « Non est acceptio persona-rum si non serventur sequalia in personis insequalibus. Unde _N quando conditio alicujus personae requirit rationabiliter

ut in ea aliquid specialiter observetur, non est personarum acceptio, si sibi aliqua specialis gratia fiat; » et rursus (2): « dispensatio matrimonii contrahendi principaliter fieri con-suevit propter foedus pacis firmandum. Quod quidem magis est necessarium communi utilitati circa personas excellentes. Et ideo cum eis facilius dispensatur absque peccato acceptio-nis personarum (3):» c) pax inter familias litibus vel inimi-citiis divisas obtinenda; d) ipsa etiam compensatio quse exigitur, prout « in dispensation ibus impedimentorum in matrimoniis sufficit pro causa solutio pecuniae in subsidium Ecclesiae, ut est praxis (4). » Hsec omnia pulchre explicavit Suarez (5). « Dico dispensare in lege sine causa justa non

solum esse malum quia prohibitum, sed ex se et ex natura rei ac subinde semper esse malum...; solum superest unum verbum addere de consuetudine concedendi aliquas dispen-satioues sine causa. Dici autem imprimis potest concedi quidem sine causa intrinseca, non tamen sine aliqua causa saltem extrinseca considerata ex parte legislatoris ad ostendendam benignitatem suam vel misericordiam in occasione opportuna. Deinde dicitur, licet nan antecedat causa, per ipsam dispensationem et modum ejus ssepe consummari; nam quando datur dispensatio sine causa, imponitur aliqua satisfactio vel muleta in pium opus, vel in aliam communem Ecclesiae utilitatem, per quod opus consurgit causa dispen-sationis, sicut etiam notavit Ledesma... dicens ad justam dispensationem non semper requiri causam intrinsecam, ex parte ejus cui conceditur, sed sufficere extrinsecam, ut elee-mosynam aut contributionem aliquam in subsidium belli contra hostes ecclesiae, vel aliud simile pium opus. »

233. Demum si spectetur fundamentum in quo omnes istse causae innituntur, possumus, juxta modum loquendi com-munius receptum apud auctores, illas reducere ad triplicem speciem: pietatem, utilitatem, necessitatern: sic v. g. ratione pietatis dispensatur ab operibus servilibus in festo,qui laboribus incumbit divino cultui pertinentibus; ratione utilitatis dispensatur a simplici castitatis voto, qui versatur in magno periculo illud violandi; ratione necessitatis dispensatur a jejunio, qui sine satis gravi incommodo illud servare nequit.

positam, puta confessarium, parochum, Episcopi officialem. Diximus generatim, quia aliter loquendum est casu quo aliqua via, ad bonum ordinem et expeditam rerum tractationem, a superiore sit determinata. Quacumque autem via procedatur, semper exponatur oportet materia de qua agitur seu objectum dispensationis; allegari etiam debent causae propter quas dari dispensatio possit; prseterea sequendus est modus jure vel consuetudine prsescriptus. De bis igitur tribus singillatim agemus inquirendo quousque error in eisdem commissus dispensationis valori obstet; prius tarnen monere debemus errorem committi sive exprimendo falsum, quo casu babetur obreptio, sive tacendo verum, quo casu babetur subreptio, quod utrumque contingere potest sive bona fide, sive mala fide per fraudem scilicet et dolum.

Error in ma- 235. Relate ad materiam seu objectum dispensationis, di-stinguendum est illud quod est ipsi intrinsecum ab eo quod est extrinsecum; et rursus in eo quod est intrinsecum distinguen-dum substantiale ab accidentali. Jam vero a) error com-circa qualita- missus sive bona sive mala fide, per obreptionem vel per cam .^extrinse subreptionem, si versetur circa qualitatem aut cirumstanti^ph _fqiice extrinsece se habet ad rem postulatam, dispensatipnem non reddit invalidam, etiamsi superior, cognita veritate,for-tasse non dispensasset. Quod sicexplicat Suarez (1): «in bis casibus ignorantia ilia vel deceptio non impedit, quominus dispensans bic et nunc velit solvere hoc vinculum ex justa et rationabili causa. Quod autem id non esset voliturus si talem circumstantiam, quae ad causam non refert, cognosceret, non facit prsesentem actum involuntarium, quia ilia nolitio sub conditione tantum futura, nihil in prsesenti operatur, nec prsesens quasi habitualis dispositio, minuit actualem volun-tatem, aut ponit aliquam conditionem in objecto ratione cujus

videri possit involuntarium, quum ilia dispositio sit imperti-'iiens et extra causara.» « Exempla habes, inquit Layman (1),

in éö qui beneficium ecclesiasticum aliamve gratiam postulat, ^: dissimulatis crirainibus, quae si episcopus cognita haberet,

rióii concederet; sicut et pauper qui vita improbus est, non censetur eleemosynam per errorem sen subreptionem obti-Misse, quamvis dans ei non dedisset, si hominis improbitatem agnovisset; in eo qui petit dispensationem super una irregu-laritate, v. g., ex homicidio casuali, tacita altera irregularitate onmino'separata et priorem per se non aggravante puta ex nataliüm defectu, sicut docet Suarez(2); in eo qui petit dispensationem super voto continentise, eaque impetrata aliam dispensationem super impedimento matrimonii ad ducendam consanguineam vel affinem, sicuti docet Sanchez (3), Suarez (4); in eo qui impetravit dispensationem de contrahendo matri-monio cum consanguinea, eaque ducta ac mortua, aliam consanguineam ducere postulat, nulla facta mentione prioris dispensationis sicut docet Suarez (5), Sanchez (6). » b) Error ₍._il._e._l quai_itacommissus, sive bona sive mala fide, sive per ohreptionem,

sive per subreptionem, si versetur circa rem in qua dispen- tialem; satur, ipsam substantialiter afficiens, ita ut superior ignoret qiiaiitatem et quantitatem gratia quam facit aid vinculi quod tollit, dispensationem reddit invalidam. Eatio est evidensj nihil enim consensui magis contrariura est quam hujusmodi error, siquidem propter ilium voluntas superioris non circa objectum propositum sed circa aliud versata est. c) Dispen- _ch._{ca fjualita}

Xgt;er ohreptionem vel subreptionem, si versetur quidem circa talem. rem ipsam in qua dispensatur,£ed earn tantum accidentaliter

uff iciat, ita ut superior, cognita veritate, adhuc dispensasset, licet fortasse difftcïlius. Rationem dat Suarez (1): « quia millo jme humano hoe invenitur statutum, nee etiam ex natura rei sequitur; quia talis simulatio vel dissimulatio non causat in eo easu involuntarium simplieiter, quandoquidem de faeto et de prsesenti, prselatus vult dispensare, et eum effeetu esset voliturus, etiamsi alio modo clariori aut puriori Veritas proponeretur: quod autem tune esset difficilius voliturus, est accidentarius defeetus et insuffieiens ad dispensationem anTmnandam.»Difjicidtasaliquahabeturpro casu quohujus-modi error commissus fuisset mala fide; non pauei affirmant etiam tunc validam esse dispensationem; melius tamen negan-dum videtur, propter generalem regulam ab Innocentio III traditam (2).

(2) Cap. super Uteris 20 de rescriptis: « super Uteris quaj ab aliquibus cx inalitia, et a nonnullis ex ignorantia, tacita veritate vel suggesta fal-sitate impetrantur a Nobis, diversos intellexünus diversa sentire, aliis adserentibus cos debere prorsus carere omni commodo literarum, cum mendax precator carere debeat penitus impetratis: aliis vero dicentibus quod, etsi forma carere debeant in Uteris nostris expressa, nibilominus juxta rigorem juris sit a delegate judice in negotio procedendum. Nos igitur inter eos, qui per fmudem vel malitiam, et illos, qui^e;- simplici-tatem vel ignorantiam literas a nobis impetrant, hujusmodi credimus discretionem adhibendam: ut hi, qui priori modo falsitatem exprimunt, vel supprimunt veritatem, in suse perve^sionis poenam, nullum ex Ulis Uteris commodum consequuntur; ita videücet quod delegatus, post-quam sibi super hoc facta fuerit fides, nullatenus de causa cognoscat. Inter alios autem, qui posteriori modo literas impetrant, duximus distin-guendum, qu® falsitas, suggesta fuerit, vel quae Veritas fuerit suppressa : nam si talis expressa sit falsitas, vel Veritas occultata, quae quamvis fuisset tacita vel expressa, Nos nibilominus saltem in forma communi literas dedissemus, delegatus non sequens formam juris in Uteris ipsis appositam, secundum ordinem juris in causa procedat. Si vero per hujusmodi falsitatis expressionem, vel suppressionem etiam veritatis, literas fuerint impetrata;, qua tacita vel expressa, Nos nullas prorsus literas dedissemus, a delegato non est aliquatenus procedendum. »

bona fide allegata fuerit, an per fraudem et dolum. Itaque a) si falso allegata fuerit, mala vel etiam bona fide, unica causa finalis sive in se consistens sive ex plurihus coale-scens, dispensatio est generatim invalida. Katio est, quia ubi deest causa voluntatem ad aliquid inducens, deesse oportet voluntatis effectus. Dicimus generatim, quia in casu quo allegata est bona fide causa finalis falsa, valebit dispensatio, si superior dispensaverit propter aliam causam a se notam quamvis a petente non propositam, et hue pertinent ea qua;

raox dicentur de concessione motu proprio; dein quia multi exeeptionem faciunt pro casu quo aliquis jam usus fuerit dispensatione bona fide obtenta et vi ejus positus fuerit actus alias invalidus, v. g., matrimonium celebratum. h) Si plures causae bona fide allegata; fuerint, quarum una finalis vera est, alice vero finales vel impulsivce falsce sunt, dispensatio est certoinvalida quando, excollatione rescripti cum postn-latione, vél aliunde apparct, superior em motum fuisse prcecise per imam ex causis f als is; certo autem valid a est quando e contra apparct superior em motum fuisse prcecise per causam veram, quod verifcatur quotiescurnque causa falso allegata est tantum impulsiva; quando vero non apparct per quam causam finalem, veram an falsam, superior mot us fuerit, adhuc censetur dispensatio vulida, saltern pro-habilius. Haec propositi o tres complectitur partes: prima et altera probatione nou indigent; ratio tertiie est« quia quando plura copulative concurrunt quae de jure non sunt necessaria resolvitur copulativa in disjunctivam (1). Sed in prsesenti una et alia causa proponitur, cum de jure una tantum sufliciat,

c) Si simul cum causa finali vera, alleyatte sint mala fide alice causce falsce sive finales sim imjnilsivce, dispensatio videtur iwaKda, juxta generalem Innocentii III declarationem (1), hanc tarnen declarationem in alium sensum explicare conatur Sanchez (2) quem-mtilti auotores seeuti sunt, d) Demum causa non videtur debere jam existere • quando mitiuniur preces, sedjuxta omnes verificetur necesse est quando dispensatio conceditur; disputant autem auctores utrum oporteat illam adesse quando datur commissio ■ ad dispensandran in aliquo casu: at hsec qusestio directe non est de validitate dis-pensationis, sed de validitate delegationis.

Error in 237.Tandem in Us quae jure, stylo curice, vel consuetudine ad validitatem exprimenda simt,err or sive bona sivemala fidecom-missus dispensationem reddit mvalidam, etiamsi constetsu-periorem alias similiter illam fuisse concessurum. Agitur enim quasi de forma requisita ad valorem actus, qua non observata, iste corruit (3). Bene autem advertit Sanchez (4) duplici modo fieri posse nt jura exigant expressionem alieujus ■ quali-tatis vel circumstantia;, niminun expressis verbis vel • prohi-bendo ne dispensetur in quapiam materia, aut vetando ne quse-dam crimina, v. g.,plus quam semel condonentur (5). Qu:e autem sint ilia qua de jure, stylo curiae vel consuetudine declarari debeant explicatur in variis leeis, ubi de varia dispensationis materia, prajsertim vero in tractatu de matri-monio (6).

238. Quam vis igiturin petitions dispensationis nee retioeri verum possit, nee exprimi falsum « advertere tamen oportet

inatrim. lib. 8, disp. 21, u. 4o ; Suarez, de voto. lib. 6, c. 27, u. 10. S. Alph. lib. 1, n. 185. (1) C. 20, de resc. supr. cit.

exponat superiori, manere possit tütus in consciehtia casu quo superior dispenset, quia ad petenterfl solum pertinet veritatem propalare et se jüdicio superioris submittere. (1) »

non, peccatumque generatim comnrittitur, sed exinde dis-pensatio non vidfetur invalida: non quidem invallda est jure naturae, nam etiam in casu metus gravis adessepossufittria ad validitatem dispensationis requisita, causa sc., potestas et voluntas ; neque invalida est jure positivo, nam nufla iex^: hujus-modiostendi potest relate ad dispensationem, quum tarnen specialis kliqua dispositie existat pro absolotione a cen-suris (2).

stautiam, expresse vel tacite, simphciter vel cum aliqua com- cies: pensatione, cenditionate vel absolute: de quibus diversis modis concedendi dispensationem nounulla in sequentibus dicenda sunt.

241.Concessio dispensationis fit mot^ proprio,quando supe- motu proprio, rioraddispensationem dandam a seipso movetur propria sponte etliberalitate, ita ut vel nulla praecedat petitie, vel saltem, si praecedat, haec non sit adaequata causa gratiae obtentae. Dicitur

autem concessie dispensationis fieri ad instantiam, quando ad instan-superior ad dispensationem dandam movetur supplicatione vel ipsius dispensati vel tertiae alicujus personae pro illo, sive haec

tertia persona acceperit mandatum postulandi, sive tale mandatum non acceperit. Est autem inter duplicem hunc modum concedendi dispensationem maxima differentia: nam prior magis habet rationem meri beneficii, ideoque plures eifavores agnoscuntur; et quidem, licet dispensatio semper invalida censeatur, si inrescripto principis falsa causa finalis allegetur, tamen quando nulla omnino praecessit petitio, valida habetur dispensatio motu proprio concessa, etiamsi in eodem rescripto superioris circumstantia aliqua vera et alias necessario expii-menda taceatur; an autem valida etiam habeatur dispensatio motu proprio concessa, quando aliqua petitio prsecessit, etiamsi in hac petitione error substantialis commissus fuerit, valde controversum est inter auctores (1). Est autem praterea adver-tendum dispensationem, quando conceditur motu omnino proprio vel ad instantiam tertise personae sine mandate, effectum -L w'/nv non sortiri antequam dispensato innotescat et ab ipso acce-dottak* '? ptetur:* est enim quaedam donatio quae per acceptationem com-

tamen nunquam debet praesumi, nisi id manifeste constet, ne r/tov«-gratiae principis vilipendantur. Quapropter semper trahit ksA-^^ecurn imbibitam conditionem, si tibi placita sit et grata «Mat (2). . A

Concessio;dispensationis dicitur libera quae nullo titulo T obügatoriaf iebita est, oUigatoria vero quae aliquo titulo est debita.

Debita autem esse potest vel a) ex clispositione juris, quoties-cumque scilicet« assignando aliquam causam dispensationis, jus utitur verbis praeceptivis, ordinando ut existente tali causa concedatur dispensatio, quod maxime fieri solet in dispensa-tionibus circa pcenas post condignam satisfactionem (3); » vel, h) ex prcecepto hominis,«ut in dispensationibus quas concedit

(1) Cfr. Suarez, lib.8, de leg. c. 12,n. 14, sqq.; Castropalao, tr. 3. disp. 4, pu '2, § 6. (2) Castropalao, tr. 3, disp. 6, pu. 11. u. 3.

ex natura rei, quando « est necessaria ad commune bonum, vel vitandum publicum scandalum, vel quid simile; (2)» vel d) ex officio « ac subinde ex justitia, ubi fuerit necessaria ad spirituale bonum postulantis, vel ad vitandum grave periculum animae; ratio est, quia prselatus ex officio tenetur providere in his casibus saluti subditi...; licet autem causa non inducat debitum justitise potest inducere debitum charitatis etmise-ricordi8e,aliquando enim dlspensare est opus misericordifE...at opus misericordise interdum est debitum, quando proximus graviter indiget et potest illi sine dispendio concedi (3). »

Quod si denegetur dispensatio etiam debita, manet legis vinculum, quia hoc vinculum tolli solummodo potest per cau-sam excusantem vel per voluntatem superioris: in supposito autem nostro utrumque desideratur (4).

243. Concessio dispensationis dicitur expressa, quse fit expressa. propriis et apertis verbis aliisve signis sequivalentibus. Licet autem ad hujusmodi dispensationem verba generatim requi-rantur, nulla tamen sunt determinata ex natura rei vel in jure;

ac subinde ilia sufficiunt quae juxta communem usum satis indicare valeant, turn dispensantis voluntatem, tum effectum dispensationis. Neque necessaria est scriptura, nisi ad proba-tionem in foro externo vel etiam ad usum in conscientia, quoties jus illud exigat (5). Tacita dicitur concessio dispensationis, tacita; quae non verbis aliisve signis exprimitur, sed ex factis colligi-tar quse non possunt expiicari, nisi dispensatione supposita.

Hoc autem contingere potest duplici modo: primo «per scien-tiametpatientiamprcelati rationdbilem (ut aliquiloquuntur).

Hic modus cohtingit quando, prselato vidente, suUdjtus contra legém operaitur, V.g., matrimonium contrahit impedimentuni habens, vel quid simile, et superior non impedit nee contradi-cit, cttm facile posset, sed tolerat; tune enim consentire prse-sumitur dispensando. Ratio est, quia prsesumitur id permittere sine^:jpécbaW ëuo et subditi quoad fieri potest; at si non tace-Tet ex voluntate dispensandi, et subditus peccaret, ut constat, et ipse etiam peccaret contra ofiieium suum, cum teneatur subditum compere et impedire ne frangat legem; ergo illud est suffiCiëns signum tacitse dispensationis (I). Advertere autém oportet quod difficile locus esse possit huic dispensa-tioni pro' fóro interno, cum subdito vix constate possit de ömnibus requisitis, utrum v. g., superior rem sufficienter co-gnoseat, utrum non taceat ex timore alieujus mali, ex piusilla-nhnitate etc. ;''difficilius adhuc pro foro extemo, cumeadem vix probari valeant (2). Secundo quando superior ex certa scientia aliqtiid preecipit vel concedit siibdito, quod sine di-spensatime fieri aut valere non potest; ut si pontifex det beneficium alicui quem scit (isse irregularem, vel si pracipiat

non praecipit repugnantia; nec prsesumitur prsecipere iniquita-tem, vel faeere actum invalidum; ergo intelligitur concedendo aut prsecipiendo tollere impedimentum (3).»A dispensatione tacita differt dispensatio prcesumpta, sen potius prcesumptio de futura dispensatione; hamp;c habetur quando superior nihil scit de actu subditi, sed tantum ereditur, « quod postea sit consensurus quum sciverit, et quod si nunc eonsuli posset, di-^pensaret (4).» Jam vero talis prsesumptio non suffieit ad propriam dispensationem,-quia « quamdiu obligatio legis per se non cessat rationeoccurrentis necessitatis, durat donee per

(1) Suarez de leg., 1. 6, c. 13, n. 17. (2) Vide Suarez, 1. c. n. 17-22. (3) Suarez, 1. c. n. 23. (4) Suarez, 1. c. n. 19.

volimtatera superioris auferatur; per voluqtetein,auteip,pv$-suraptam in futurum, non aufertur de prspsenti obligatie;

ergo non satis est ad operandum contra legem (1); » quare autem valere aliquando possit Ucentia prcesumptq cum non valeat prcesmnpta dispensatie», bene etiam explicatur.«Unde in hoc invenio differentiam inter simplicem.facultatem et pro-,

priam dispensationem, quod in ilia sufficit interdum voluntas, prsesumpta ad licite operandum, quomodo dicunt communiter auctores non agere contra paupertatem religiosum dantem aliquid ex voluntate prsesumpta superioris, quando non potest facile obtinere expressam, quod tarnen in dispensatione, nou admittimus; et ratio differentia! est, quia ibi actio non est simpliciter prohibita, sed solum ut non fiat absque superioris voluntate, quse conditio extenditur ad voluntatem prsesum-ptam ex communi usu et prudenti ratione. Hic autem actio supponitur absolute prohibita, et ob earn rationem mala, et ideo de praesenti necessaria est aliqua voluntas quae prohibi-tionem et consequenter malitiam auferat (2). »

244. Dispensationis concessio fit simpliciter, quando loco _si_mpiiciter vinculi quod relaxatur nullum onus personale vel pecuniarium «mcessa, imponitur; quando autem hujusmodionus imponitur dispensatie dicitur concedi cum aliqua compensatione. Jam vero _{cum ali(iua}quivis legislator dispensando in legibus propriis vel inferiorum compensa-

potest admiscere compensationem, v. g., pium opus, eleemo-synam etc.: patet tum ex natura rei, quia sc. superior est domi-nus, tum ex praxi curiae Komanse, ubi frequenter dispensatur in legibus canonicis imperata aliqua muleta (3). An autem

illse ad resarciendum aliquo modo vulnus, quod ex dispensationum matri-raonialium concessione ecclesiastic® disciplinae infligitur; et ad matri-monia inter personas, consanguinitatis vel affinitatis vinculo invicem con-junctas, rariora ac difliciliora reddenda, juste salubriterque ab Ecclesia constitutie sunt.»

delegatus dispensans in legibus superioris possit, quando aliunde habetur causa legitima, compensationem aliquamim-ponere, controversum est inter doctores, quum alil generatim negent (1); alii distinguant inter leges per quas subditi obli-gantur ad aliqua onera, v. g., jejunium, in quibus admittunt dispensationem cum compensatione et leges quae non feruntur per se ad imponenda onera subditis, sed propter alios fines jnstos pertinentes ad commune bonum, propter servandum debitum ordinem, vel vitanda aliqna incommoda, cujusmodi est lex prsecipiens publicationem bannorum, in quibus compensationem non admittunt, nisi fiat in aliquid quod ad finem per legom intentum conferat (2); alii demum generaliter afiu-ment, cui postrema; sententiae favere videtur praxis sat recepta praelatorum. Porro omissio operis in compensationem imposili. Heet peccaminosa, non nocet tarnen validitati dispen-absoluta, sationis, nisi opus illud injunctum fuerit non tanquam simplex conditionata. modus, sed tanquam vera conditio, quod contingere solet quando adimpleri debet ante dispensationis usum (3).

Diversi dis- 245. Quot sunt effectus legis, tot sunt in contrarium effectus effectus^0mS dispensationis, siquidem dispensatio est legis relaxatio; quum igitur lex praecipiat aut prohibeat, puniat, atque irritet, po-terit dispensatione relaxari, tum quoad vim praecipiendi ac

(1) Cfr. Sanchez, de matr. lib. 3, disp. 10, n. 8, lib. 8; disp. 14, n. 2; Cas-tropalao, tr. 3, disp. 6, pu. 9, n. 3.

(3) Cfr. Castropalao, tr. 3, disp. 4, pu. 2, § 7; Suarez, de leg. lib. 8. c. 13, n. 4.

prohibendi, tuin quoad vim puniendi, turn quoad vim irri-tandi. Et quidem lex moralis dispensatione relaxari potest vel totaliter, quoad omnia ilia quae praecipit autprohibet, vel partialiter, quoad unum scilicet, non quoad aliud; lex vero mixta'relaxari potest quoad vim coactivam, remanente ejus vi directiva, vel vicissim quoad vim directivam, remanente vi coactiva, ita ut e mixta evadat in primo casu pure moralis, in altero autem pure pomalis: similiter lex irritans prohibens relaxari potest quoad vim directivam remanente ejus vi inva-lidante, vel vicissim quoad vim invalidantem remanente vi directiva.

terno, aliquando ita ut valeat in solo foro mtemo; « nsec vol tantum autem duo membra ita sunt intelligenda ut se habeant tan-quam includens et inclusum, non tanquam mutuo se exclu-dentia. Nam privilegium (et idem omnino dici debet de dispensatione) pro interno foro exclusive sumitur, id est, pro illo quod in conscientia babet effectum, in foro autem exteriori nihil operatur : aliud vero quod in foro exteriori valere dicitur, accumulative (ut sic dicam) accipiendum est, seu non ad excludendum forum internum, sed ita ut sensus sit non tantum in interno, sed etiam in externo operari. Nam in hac materia, privilegium, quod in foro exteriori valet, etiam in interiori operatur, quia non in prsesumptione fundatur hie valor, sed in veritate. Ut autem utrumque mem brum melius intelligatur, oportet advertere, duobus modis posse contingere ut privilegium valeat in foro interiori et non in exteriori, sc.

per se et per accidens. Per se appello, quando ex intentione dantis cum ilia limitatione datur, quae debet ex verbis privi-legii constare; alioquin privilegium simpliciter concessum in utroque foro valere censendum est, nisi ex subjecta materia vel circumstantiis, adjuncto usu, aliud sufScienter constet.

foro exteriorij quia ex solö defectu probationis vel inamp;trumenti non admittitar; hoe enim accidentarium est et extrinsecum... et ideonon variat qualitatem privilegii secundum se^ ideoque -divisio proprie intelligitur de privilegio per se ilimitatoad ^!forum internum (1). »

Dispensatie- 247. Dispensatione obtenta unusquisque uti potest statim nis usus. _{ac e}am cognoverit, neme tarnen ilia uti tenetur, nisi non usus cederet in damnum tertii aut eommunitatis, vel nisi superior usum legitime pneeepisset. Ubinam autem eadem uti liceat, pendet ex circumstantiis: nam si dispensatie concessa fuerit pro determinate aliquo loco, non licet extra dictum locum ea uti; si autem concessa fuerit indeterminate sine restrictione ad aliquem locum, generatim ea uti licet in toto territorio dispensantis; quod si concessa fuerit ab inferiore, v. g. Episcopo, in lege communi, videndum est utrum per illam i dispensationem sublata sit aliqua inhabilitas, an vero su-spensa aliqua lex quse de se semper obligat. Si sublata sit aliqua inhabilitas, dispensatione uti licet in quocumque loco; unde « dispensatus etiam in irregularitate'occulta a sue Episcopo, licite ministrat ubique.... ratio est facilis, quia per dispensationem sublatum fuit a persona impedimentum et ¹ideo pro quocumque loco libera manet. Unde videri potest non esse ilium proprie usnm^ privilegii- in^lieno terrrfeorio, quia privilegium'seu dispensatie semel habuit effeètumpet postea-libera persona manet, - et' priyilegium jam non-operatur nisi ut causa per aceiden» et remota, quse abstnlit itopedimeotum. Siéut absolutus a censura ubique- licite communicate vel mi-nistrat,- non quia absolutio'-ibi operetur sed quia^abstalit ' impedimentum. Nihilominus - tarnen respectu radicis impe- -dimenti^juse manet,ipotest-noa incongrue diei, tune aliquem-' uti semper et ubique taH privilegie, quia v. gl vitmm m3net^jj

et nihilominus non impedit ratione privilegii. » Si vero per dispensationem suspensa fuerit lex quse de se semper obligat, qua v. g. prohibetur ne quidam libri legantur, ulterius exami-nandum est, an ilia dispensatie concessa fuerit directe alicui communitati, an vero directe concessa fuerit singular! personae : in primo casu non licet ea uti extra territorium dis-pensantis, in altero casu per se ea uti licere videtur in quocum-que loco (1).

248. Dispensatio semel obtenta triplici ex capite cessare Divers» ces-potest, scilicet ex parte superioris qui earn dedit, ex parte sffi¹⁰quot;¹* ^cau' subditi qui eam accepit, ex parte causae propter quam concessa

249. Ex parte dispensantis cessat dispensatio non quidem ex parte dis-per ejus mortem, nisi concessa fuerit ad arbitrium suae volun- P^ensantis' tatis» vel « donee placuerit,» sed per revocationem ab ipso

factam; porro superior qui dispensationem concessit in propriis legibus, eam sine justa causa valide quidem, non tamen licite revocare potest; inferiorautem qui dispensationem concessit in legibus superioris, eam sine justa causa nee valide,

250. Ex parte vero dispensati cessat dispensatio per renun- ex parte dis-tiationem; baec renuntiatio unicuique licita est, nisi aliud ^pensatl' obstet, ut si, v. g., dispensatio concessa fuisset in favorem

tertii vel communitatis; potest autem renuntiatio esse ex-pressa veltacita; tacit» tamen renuntiationis per se signum non est vel ejus non usus vel etiam usus contrarius; demum

ut sit consummata, debet acceptari a superiore a cujus voluu-tate pendet ut vinculum legis perseveret vel non.

ex parte eau- 251. Ex parte causae finalis propter quam concessa est, ces-sare potest dispensatio per totalem ejus desitionem. Ut autem intelligatur, quandonam id contiugat, adverti debet causam illam cessare vel ante omnem dispensationis usum, vel usu jam iuchoato, vel post usum completum et consummatum. Jamvero qj si causa finalis totaliter cesset ante omnem dispensationis usum, consentiunt fere omnes ipsam dispensa-tionem cessare, quandoper illam remissa est obligatio divisi-bilis et tractum successivum habens, v. g., recitandi boras canonicas, jejunandi per quadragesimam ; bujusmodi enim dispensatio conceditur sub conditione causae perseverantis, ut bene explicat Suarez (1) : « lex jejunii quadragesimalis, licet per modum unius concipiatur, revera virtute est multiplex, et singulis diebus quasi novam obligationem imponit; et ideo dispensatio in illa lege non fit absolute tota simul, et virtute est multiplex dispensatio, et pro singulis diebus veluti singulse dispensationes conceduntur, et unaquseque propriam causam pro suo tempore seu die requirit. Atque ita, quam vis in eo casu videatur dari simul pro tota quadrage-sima, non ita datur ut statim auferat totum vinculum legis pro tota quadragesima, sed ut successive illud auferat, prout successive obligaverit, si eadem ratio perseveret. Neque in ilia materia potest aliter considerari causa justificans dispen-sationem, nisi ut habens tractum successivum cum ipsa lege etideo in talibus dispensationibus regulariter solet explicari ilia conditio; quod si interdum non exprimatur, ideo est quia vel duratio causae tanquam moraliter certa supponitur, vel quia ex qualitate materiae tanquam nota relinquitur. Et idem est in similibus praeceptis liabentibus tractum successivum. »

Utnim vero etiam cesset dispeusatio, cessante ejus causa, quaudo per illam sublata est aliqua inhabilitas, ita ut indivi-sibilem effectum babeat et tota simul concedatur, coutro-vertitur inter doctores; non pauci stant pro cessatione, quia etiam in eo casu superior censetur dispensationem concedei e non absolute sed conditionate, si nimirum causa existatquando actus poni debet (1); unde, juxta ipsos, si quisob pauperta-tem, irregularitatis dispensationem obtinuisset, cessaret dispensatie ilia, casu quo dispensatus ante susceptum primura ordinem fieret dives ; pariter si quis, prolis legitimandse causa dispensationem impedimenti obtinuisset ad matrimo-nium contrahendum, cessaret ilia dispensatio casu quo proles moreretur ante contractum matrimonium. Hebc tarnen alii re-jiciunt « quia non est verisimile solum fuisse sublatam(sc. ir-regularitatem), quasi siibconditione,si causa ilia duraret usque ad ordinumsusceptionem. Talis enim restrictie ex forma dis-pensationis colliginon potest : nam absolute conceditur, neque est necessaria ad justitiam dispensationis, quia non tenetur dispensans prsevenire effectus contingentes et accidentarios; sed satis est quod eo tempore quo fit dispensatio habeat justam causam. Nam dispensator legis, sicut et legislator non tenetur considerare rarum et contingentem eventum, sed ea qu£e in plurimum accidunt; et ideo restrictie est nimis dura et scrupu-losa: ergo admittenda non est (2).» I) Si causa finalis totaliter cesset, usu dispensationis jam inchoate, consentiunt omnes dispensationem ipsam non cessare quando inter partes effectus separatie fieri neqnit sine incommode; secus enim ex dispen-satione gravia mala oriri possent. « Quod exemplis explicatur. Si enim is, qui virtutc dispensationis in voto castitatis ex justa causa obtente iniit matrimonium, teneretur postea,

(1) Sanchez, de matr. lib. 8. disp,30, n. 11 et sqq. Bonacina, de lo--. disp. 1, q. 2, pu. 10, § 1, n. 5.

cessante causa, servare votum in quantum potest, nempe non petendo debitum, vel deberet discedere ab uxore cum magno illius ac filiorum detrimento et aliorum scandalo; vel si in matrimonio permaneret, esset cum magno animse periculo. Similiter si irregularis ex justa dispensatione ad omnes or-dines obtenta recepit subdiaconatum, si cessante tunc causa dispensationis, ea cessaret, nee posset ille ad ulteriores ordines ascendere, cogeretur ad rem valde difficilem, cum jam ligatus sit, nee retrocedere valeat, alio statu assumpto.» Quando vero inter partes effectus separatio fieri potest absque incommodo, alii generatim affirmant dispensationem cessare, cessante totaliter ejus causa finali, alii distinguunt, ut supra, casum quo per dispensationem remissa fuerit obligatie tractum suc-cessivum habens, a casu quo per dispensationem sublata fuerit aliqua inbabilitas. c) Si causa finalis totaliter cesset post dispensationis usum perfectum et consummatum, certum est ipsam non cessare, nee amitti posse quocumque modo. « Utrumque potest facile probari inductione: quia si dispensatie data est in gradu consanguinitatis ad contrabendum malrimonium et matrimonium jam est contractum, clarum est non posse cessare.... dispensationem, et idem est in dispensatione circa jejunia vel similes actus.... Et facilis est ratio assertionis, quia si dispensatie jam habuit consummatum effectum, ille non potest esse non licite factus, vel valide juxta exigentiam dispensationis, quia ad prseteritum non est po-tentia (1).»

Notio privi- 252. Privilegium definiri potest« facultas specialis et con-^legii' stans aprincipe, concessa in favorem unius vél plurium. »

conferendi vel recipiendi. Dicitur b) « Special is, » qua nimirum aliquid obtinetur quod non habetur jure communi:

secus privilegium foret plane inutile; « neque enim privilegia aliquibus concederentur, si prseter generalem legem, nulli aliquid speciale indulgeretur(l).» Dicitur c) « Consta ns,»nam licet privilegium non debeat esse omnino perpetuum, de ejus tamen ratione est ut habeat aliquam stabilitatem et detnr ad plures actus (2). Dicitur cl) « a principe concessa, » solus enim legislator potest privilegium concedere sive immediate,

sive medianteconsuetudine (3); potest autem legislator absque justa causa privilegium concedere valide, non tamen licite (4).

Dicitur e) « in favorem unius vel plurium,» non enim privilegium, sicut lex, directe est in bonum totius societatis, sed immediate spectat bonum personfe vel communitatis privatse,

antequam acceptetur a privilegiato saltem directo (5). Porro privilegiatus non semper debet esse stricte subditus,

253. Multipliciter distingui potest privilegium : a) ratione Y_aria;specj_esrei ad quam datur facidtas, in privilegium prater jus et privilegium contra jus, in affirmativum et negativum, in odiosum et favorabile; h) ratione subjecti cui facidtas datur,

in reale et personale, in commune et singulare; cj ratione origluis quant hahet et modi qua conceditur facultas, ia ac-quisitum per consuetudinem et acquisitum per directam

(1) Can. fln. § si ergo v. neque enim, caus. 25, q. 1; Cfr. Schmalzgrüber lib. 5 tit. 33, n. 11 ubi ex hoe principio quidam corollavia deducuntur.

voluntatem principis, idque sive per primariam concessiouem sive per commuuicationem; in concesstim motu proprio et concessum ad instaatiam (1), in concessum absolute et con-cessum sub conditione vel modo (2), in purum et conventionale, in gratiosum et remuneratorium; d) ratione virtutis et efficacice quam habet, in pririlegium pro foro externo et pro foro interno tantum (3), in confirmatum ex certa scientia et confirmatum in forma commuui; e) ratione instrumenti per quod de ipso constat, in privilegium vivse vocis, et scriptum, in clausum in corpore juris et datum per rescriptum speciale ; demum ej ratione durationis, in perpetuum et temporale. Quae prsecipuai privilegiorum species in sequentibus explica-buntur, omissis tamen vel vix indicatis iis quae jam expo-suimus agendo de dispensatione.

privilegium 254. Privilegium prceter vel ultra jus illud, dicitur quod praeter jus, _conee^it favorem specialem in lege non expressum, nec tamen ab ipsa reprobatum, veluti est v. g. potestas dispensandi (4); contra jus • privilegium autem cowfrajMsillud, dicitur quod conceditfavo-rem generali legis dispositioni adversantem, cujusmodi est v.g. exemptio a jurisdictiOne ordinarii. Prioris generis privilegium dari potest etiam non subditis, siquidem ejus concessio est actus merse liberalitatis, estque generatim latae interpreta-tionis; posterioris vero generis privilegium dari non potest nisi subditis (5), atque regulariter est interpretationis strictse (6). Advertendum autem est privilegium contra jus particulate a supremo principe concessum, non valere nisi concedatur cum clausula huic juri derogatoria; privilegium autem contra jus commune, valere etiam absque tali clausula, dummodo tamen jus commune non resistat, hujusmodi privilegium revocando (7).

(1) Cfr. supra, n. 241 (2) Cfr. supra, n. 244 (3) Cfr. supra, 11.246 (4) Cfr. supra, n. 219. (5) Cfr. supra, n. 221.

255. Affxrmatkum privileghim est illud quod concedit fa- Affirmativum, cultatem ad aliqnid faciendum; ncgativum, quod concedit fa- ^ne°^atlvum • cultatem ad aliquid omittendum. ünde negativum est semper

aliquando praeter jus; deinde negativum semper est oppositam prsecepto affirmativo, aiïirmativum vero non semper opposi-tum est prsecepto, sed cum opponitur, negativo opponitur (1).

256. Privilegium favorabile illud vocatur quod ita favorem favorabilc, continet utnemini incommodum afferat, cujusmodi est privilegium vescendilacticiniiset carnibus tempore quadragesim8e,au-

diendi missam tempore interdicti; odiosum vero vocatur, quod odiosum; itafavet privilegiato,ut simul alteriaiferatprsejudicium,cujusmodi est privilegium quo eximitur aliquis a solvendis decimis:

nocet enim illi cui alias debentur decimse, etsi prosit habenti banc exemptionem. Porro privilegium favorabile est late inter-pretandum, nisi contrarium sit juri communi; odiosum autem semper est interpretandum stricte (2); prseterea, si privilegium sit favorabile, potest quidem privilegiatus eo uti quin iilud manifestet aliis; ut tamen isti teneantur ipsum in usu privilegii non impedire, requiritur aliqua ejusdem manife-statio.quse sufficienter habetur per ostensionem publici instru-menti, vel per depositionem testium omni exceptione majo-rum; quod si privilegium sit odiosum, debet insinuari illis quibus nocet: princeps enim non praesumitur velle aliquem inscium privare jure suo, sed bonum commune et suavis guber-natio exigitdamnificatum monere, ut possit, si velit, opportune se opponere (3).

257. Privilegium persomle dicitur illud quod personae im- personal»-, mediate conceditur ratione sui; reale vero privilegium voca- _reaie; tur quod conceditur personae ratione rei ab ipsa distinctse et separabilis; immediate enim tribuitur sive alicui corpori

physico, puta templo, monasterio, fundo; sive alicui corpori morali,puta collegio, civitati, idque ita ut ad ejus membra de-scendat, velita ut eo uti possit sola communitas qua talis; sive dignitati et officio, puta episcopali; sive statui, conditioni aut qualitati, puta religioni, setati, sexui, militise, doctrirue, etc. In dubio autem utrum privilegium sit reale, au vero personale, generatim censendum est reale si nemini noceat, nee juri com-muni deroget, personale vero, si est contra jus vel cedit in prsejudicium aliorum (1). Porro differentia inter unum et alterum privilegium in hoc praesertim consistit quod reale, utpote rei inhaerens, tamdiu duret quamdiu durat res ipsa cui adnexum est, personale autem cum persona extinguatur.

comiuune, 258. Commune privilegium vocatur quod primo et per se respicit bonum communitatis cui conceditur, licet in istius membra etiam redundet, ut sunt privilegia canonis, fori et singulare; competentise concessa viris ecclesiasticis; singulare privilegium seu privatum illud vocatur quod primo et per se 'respicit bonum personarum particularium, licet mediate etiam ipsum spectet bonum communitatis. Privilegio communi a privatis renuntiari nequit, potest autem ab iisdem renuntiari singulari, nisi tamen hsec renuntiatio cederet in damnum alterius.

acquisitum 259. Triplici modo privilegium communicari potest. Primo per communi- , • i- • -i •• jü. j j. j

cationem; modo communicatio pnvuegu fit, quando unum et idem privilegium, quod aliquibuspersonis antea concessum erat, ad alias seque transit, eo quod istse quasi aggregentur caeteris quae jam tali privilegio gaudebant; in eo casu si augeatur vel minuatur privilegium in bis quibus fuit primo datum, augetur etdiminui-tur in omnibus aliis, quia omnes seque primario privilegio illo gaudent. Cum hac extensione privilegiiper aggregationem, con-fundi nequit extensio ad casus explicite vel implicite a legisla-tore non comprehensos, propter eamdem scilicet vel etiam

efficaciorem rationem: hujusmodi enim extensio communiter non admittitur (1). Secundo modo communicatio privilegii fit, quando idem privilegium ad plura subjecta applicatur non quidem aeque primario et principaliter, sed secundario et acci-dentaliter, qua rationa privilegia religionum ssepe commnni-cantur familiaribus, privilegia dominorum communicantur servis etc.; in eo casu, si minuatur vel revocetur privilegium quoad personas quibus concessum est principaliter, necessario minuitur vel revocatur etiam quoad personas quibus commu-nicatum est minus principaliter, non autem vicissim; nam accessorium sequitur principale. Tertio modo communicatio privilegii fit, quando uni conceditur ad exemplum et similitur dinem alterius, ut si princeps dicat: do tibi privilegium quod concessi Titio; ideoque hujusmodi privilegium vocatur « ad instar. Potest autem concedi sive absolute et pariformiter, sive limitate et ex parte ; in priori casu, is cui facta est talis communicatio, participat omnia privilegia et eodem modo, quse et quo modo de facto babetvel habuit ille cujus privilegia participantur; in posteriori casu, quantum communicetur ex privilegio prius concesso alteri, ex tenore rescripti desumen-dum est. Jamvero manifestum est ad valorem privilegii ad instar necessario requiri ut privilegium illud ad cujus simili-tudinem concessum est, valorem habeat vel saltem aliquando habuerit; caeterum semel facta concessione, si augeatur, re-stringatur vel revocetur privilegium illi cui prius datum fuit, non ideo augetur, restringitur vel revocatur aliis quibus postea ad instar communicatum est : quia in eo casu utrumque stat per se, ut reipsa distinctum, et licet unum sit ad instar alterius prius concessi, ab boe tamen non dependet (2).

(2) Cfr. Schmalzgrüber, 1. c. n. 77 et sqq., ubi etiam explicatur qusenam de facto privilegia inter regulares communicentur.

gratiosum, 260. Privilegium gratiosum dicitnr illud quod procedit ex mera liberalitate concedentis, et non ex merito, ut merito ; quae ultima verba adduntur, ut significetur, non obstare pri-vilegio gratioso, etiamsi in ejus concessione respiciantur merita privilegiati, dummodo non respiciantur ut merita, quibus scilicet princeps velit satisfacere. Bemuneratorium privilegium dicitur, quod alicui conceditur in prsemium meritornm a se, vel a parentibus aut consanguineis compa-ratorum, cujusmodi sunt multa ex privilegiis data regulari-bus; per ea scilicet summi Pontifices prseclara illorum opera in conversione infidelium, defensione fidei, administratione sacramentorum exhibita remunerari voluerunt.

261. Pmtmot privilegium illud est quod conceditur nulla interveniente pactione, ratione cujus ipsum privilegium quo-dammoclo emi et compensari censeatur; conventionale autem dicitur quando talis pactio intercedit.

262. Privilegium vivcc voois nuncupatur illud quod a principe conceditur verbotenus, quamvis subinde in scripturam redigatur, et testimonio authentico, ab iis, quibus ex officio hoc incumbit, fide dignum reddatur, ita ut non solum valeat in foro interno, sed etiam produci possitin foro externo (1).

scriptum; Privilegium scriptuni vocatur quod a principe per scripturam conceditur, valoremque per se habet, tum pro foro interno, tum pro foro externo; est tamen diversse auctoritatis prout est clausum in corpore juris vel datum per reseriptum speciale: prius est, quod inter leges corpori juris insertum est, cujusmodi sunt privilegia Ecclesiarum et ecclesiasticorum; posterius vero, quod extra corpus juris, certte alicui persona, communitati vel loco, specialiter per litteras, diploma, bullam vel indultum concessum est.

(1) Cfr. Schmalzgrüber, l.c. n. 240-242, ubi inquirit quid de facto tenendum sit circa privilegia viva Tocis.

263. Privilegium semel concessum confirmari potest duplici confirmatum modo, ex certa scientia et in forma communi. Confirraatio ex ®_;^xa^certasci011quot; certa scientia habet vim et efficaciam renovandi privilegium,

lirmatio in forma communi talem vim non habet, sed tantum ⁱⁿ f⁰™^{3 com}* _ mum;

designatpromptioremvoluntatemroborandi illud quod absque nlteriori examine supponiturantea concessum etadhucexistens.

semper durat, licet cessare possit multiplici ex capite, videlicet primo ex parte subjecti sen rei cui inhseret, per perfectum ejus interitum sine spe restitutionis; secundo ex parte superioris, per expressam vel tacitam revocationem (1); tertio ex parte privilegiati, per renuntiationem, sub debitis tarnen conditionibus, de quibus late disputant auctores (2); demum quarto ex parte causaj finalis, per totalem ejus desitionem,

quando nimirum agitur de privilegio odioso tractum succes-sivum habente (3). Temporale dicitur privilegium quod de se temporale non semper durat, sed pro tempore limitato conceditur; hoe autem tripliciter fieri potest: ex parte illius cui conceditur, si nempe detur personae tantum, etiamsi sit pro tota ejus vita;

deinde ex parte illius qui privilegium concessit, quando scilicet datur vel pro determinato temporis spatio, puta decen-nio, vel usque ad ipsius mortem, vel ad beneplacitum; denique ex parte ipsius privilegii, quando habetur sub conditione qua;

(1) Cfr. Schmalzgrüber, 1. c. n. 219-239, ubi etiam inquiritur an et qult;e-nam privilegia regularium fuerint a concilio Tridentino revocata; item Avanzini.de constitutione Apostolica: Sedis commentarii not. 58.

habeat aliquam perpetuitatem, turn « ex parte ferentis, quia non amovetur Ulo amoto, nee moritur illo mortuo; «turn » ex parte subditorum ad quos fertur, quia non tantum obligat prsesentes qui vel nati sunt vel territorium incolüht cum lex fertur, sed etiam eorum successores postea natos vel denuo ibi babitantes; «tum » ex parte ipsius legis quae semel lata semper durat, donee vel revocetur vel materia ejus et causa ita mutetur ut justa esse desinat. » Hsec ergo perpetuitas legi essentialis est negativo,, quae nimirum postulat ut lex duret indefinite (2), non weropositivo,, quae postulatut lex semper duret. Triplici enim ex capite lex cessare potest, videlicet imprimis quasi ab intrinseco ex parte sui ipsius, per mu-tationem materise vel per desitionem causae finalis, deinde ab extrinseco, tum ex parte legislatoris per abrogationem et derogationem, tum ex parte subditorum per non usum seu desuetudinem.

(2) Suarez, de leg. lib. 1, c. 10, n. 7. « Unde quoties praeceptum supe-riorisad limitatum tempus fertur, per se loquendo et jure ordinario non habet rationem legis. Dixi per se et Jure ordinario; quia si legislator vellet, ferendo praeceptum ad tempus, statuere ac declarare ut pro illo tempore haberet vim et privilegia legis, ut sic dicam, posset id facere quia non includit repugnantiam: illud tamen esset quasi ex dispensatione quadam; etideocenseo solum gubernatorem supremum posse id facere, ut est rex in temporalibus,Papa in ecclesiasticis, quia in communi et ordinario jure.prsesertim in re tam gravi non possunt inferiores dispensare.Tunc yero retineret ilia lex illud perpetuitatis genus, quod est non dependere a vita ferentis, nam si intra illud tempus deficeret, nihilominus usque ad definitum tempus lex duraret... Tunc autem revera illa non esset simpliciter lex, qualis nunc significatur hoc nomine absolute sump to, sed esset lex secundum quid, vel (ut sic dicam) per dispensationem quam-dam, n Ib. n. 16.

266. Mutatio fit in materia legis, quando id quod prius ju-stum erat, moraliter possibile et utile, postea propter diversas bupervenientes circumstantias, evadit iniqunm, vel nimis difficile toti communitati, vel plane inutile et illusorium;

desinit autem causa finalis legis, quando bonum a legislatore intentum vel plene acquisitum est, vel amplius acquiri non potest, licet legis adhnpletio nee nociva, nee nimis difficilis,

res prsecepta incipit esse iniqua,impossibilis vel inutilis...;ergo si lex ulterius duraret, jam esset de re iniqua, ac subinde ipsa esset iniqua, aut esset de re inutili vel impossibili, ac consequenter ipsa esset injusta (2).

268. Certtim etiam videtur legemtólli, si desinatejus causa _vel p_erfinalis; nam cessante ratione quae superiorem movit ad tionem caus», imponendam obligationem, cessat bsec voluntas obligandi,

adeoque et ipsa obligatio jam non existit. Ad hoe tamen quidam conditiones simt necessarise. Et primo quidem requiritur vit causa finalis legis positivse desinat totaliter; unde quando totalem, aliquid prseceptum fuit, tum propter finem operisintrinsecum,

tum propter aliquem finem extrinsecum v. g. oratio ob cul-tumDei et peccatorum conversionem, non tollitur obligatio si tantum desinat finis extrinsecus; similiter quando aliquid prseceptum fuit propter plures fines extrinsecos,v. g. jejunium

ad obtinendam pacem et aeris serenitatera, non tollitur obligatie, si alteniter finis extrinseens desinat. Deinde reqniritur ut ad Kquatem, causa finalis desinat adcequate, pro omnibus scilicet legis arti-culis, si plures habeantur; alias obligatio ejus tantum articuli tolletur cujus causa finalis cessat, ceteris vigorem retinenti-bus, ne utile per inutile vitietur (1). Kequiritur tertio ut causa generalem, finalis desinat_ generaliter, niminun pro tota communitate, non pro uno tantum alterove privato (2). Demum requiritur ut constautem. causa finalis desinat constanter; secus enim non tolletur lexsed solum ad tempus suspendetur, et quasi sopietur, resumptura vires sine nova promulgatione ubi causa incceperit reviviscere.

Abrogatio, Wè.Abrogaüo legis est totalis ejusdemrevocatio, derogatio derogatio, autem est revocatio partialis : utraque supponit legem ali-irritatio. quando vim habuisse, atque in hoc differt ab irritatione quse est legis ab inferiore late annullatio facta a superiore, ita ut illa nunquam vim obtineat.

lïevocationis 270. Bcvocatio legis sive totalis sive partialis fieri potest, tuin a legislatore ipso turn ah ejus successore vél superiore, non autem ah inferiore; ratio prioris est, quia « omnis res per quascumque causas nascitur, per easdem dissolvitur (3); ratio posterioris est, quia voluntas inferioris nequit mutare voluntatem superioris (4). Advertentum prseterea est legem ab inferiore latam, jam ab ipso non posse revocari, saltern regulariter, si a superiore confirmata fuerit confirmatione

essentiali, seu in favorem publicum; revocari autera ovdi-narie posse, si confirmata fuerit tantum confimatione acci-dentali seu in favorem statuentis.

271. Quamvis sola legislatoris voluntas non sufficiat ad Causa, legem constituendam, sufficit tamen per se ad illam valide revocandam : nam « bonum ex Integra causa, malum ex quocumque defectu. » Justa ratio necessaria est ad legis abrogationem vel derogationem, sed tantum pro hujus licei-

tate. Porro justa ratio revocandi legem oritur ex eo, quod mutatis circumstantiis, haec non sit amplius statui communi-tatis accommodata, vel etiam ex eo, quod nunquam fuerit satis apta, siquidem contingere potest aliquando ut legislator, pro humani judicii infirmitate, non cognoscat, quid sit magis conveniens. Cseterum non nisi moderate et prudenter in legum revocatione procedendum est; hujusmodi enim revocatio hoe continet incommodi quod aestimationem legum diminuat, con-suetum populi morem immutet, atque idcirco « quae adjuvat utilitate, novitate perturbet (1). » Hue pertinet doctrina S. Thomse (2) quod « lex humana in tantum recte mutatur in quantum per ejus mutationem communi utilitati providetur.

Habet autem ipsa legis mutatio, quantum in se est, detrimen-tum quoddam communis salutis: quia ad observantiam legum plurimum valet consuetudo, in tantum quod ea quse contra communem consuetudinem fiunt, etiamsi sint leviora, de se graviora videntur: unde quando mutatur lex, diminuitur vis constrictiva legis, in quantum tollitur consuetudo, et ideo nunquam debet mutari lex humana, nisi ex aliqua parte tantum recompensetur communi saluti, quantum ex isla parte derogatur. gt;

directe, auferendo pure et simpliciter priorem obligationem, vel indirecte, novam inducendo obligationem cum hac priore incompossibilem. In priore casu, non requiritur quidem revo-cationis solemnis promulgatio, bona tamen reipublicse guber-natio exigit aliquam ejus manifestationem, ne subditi falso existiment se adhuc obstringi vinculo a quo sunt liberati; in altera autem casu, promulgatio requiritur non ipsius revoca-tionis sed causse revocationem efficientis, unde solent auctores dicere hujusmodi indirectam revocationem esse promul-gandam.

273.Jam veroad determinandum, quandonam leges sive scripts sive non scriptseindirecte revocentur, juvant sequentes re-gulse. a) Lex posterior generalis ordinarie ahrogatlegem gene-ralemprioremipsicontrariamfiWVLS enim superioris voluntate nihil efficeretur; dicimus autem ordinarie, quia non pauci excipiunt decreta disciplinaria concilii generalis et legem mu-nitam sive juramento earn non abrogandi, sive formula pro-hibente mutationem, ad quae revocanda clausulam derogato-riamin nova lege exiguunt (1). h) Lex posterior generalis non ahrogat priorem speeialem, quin potius per hanc limitatur, nisi tamen contineat clausulam aliquam derogatoriam; imo si agitur de consuetudine immemoriali requiritur particula-ris ejus mentio. c) Lex posterior specialis non ahrogat priorem generalem, sed ipsi derogat in quantum est contraria. d) Lex specialis posterior ordinarie ahrogat speeialem priorem ipsi contrariam. Hse quatuor regulse innituntur duplici. principio, quod nimirum ex una parte voluntas superioris debeat aliquid efficere, ex altera vero parte juris correctio, ut-pote odiosa (2), vitanda sit quantum rationabiliter fieri potest. Aliunde ut superior, etsi universaliter loquens, prsesamatur

(1) Cfr.Castropalao, tr. 3, disp. 5, pu. 2, § 1, n.7 et sqq.Schmalzgrüber, p. 1, § 8 n. 52. (2) Cfr. supra, n. 271.

tarnen non raro exceptiones admittere, suadet illa ratio quam agnovifc Bonifacius VIII (1); « Licet Komanus Pontifex, qui jura omnia in scrinio pectoris sui censetur habere, constitu-tionem condendo posteriorem, priorem, quamvis de ipsa men-tionem non faciat, revocare noscatur: quia tamen locorum

ignorare, ipsis.... per constitutionem a se noviter editam, nisi expresse caveatur in ipsa, non intelligitur in aliquo derogare.»

274. Nomine desuetudinis intelligitur consuetudo contra legem, seu legis non observantia ex parte subditorum atque exinde ejus abolitio. Posse leges tali modo cessare, ab omnibus admittitur; ad hoc tamen necessarise sunt quaedam conditio-nes quasjam explicavimus agendo de consuetudine juris indu-ctiva (2); remanet igitur solum ut in pnesenti pauca dicamus de illis quse sunt desuetudini magis specialia, relate scilicet ad ejus rationabilitatem, approbationem et duratio-nem.

275. Sicut rationabilis esse potest lex, qua alia prior etiam ejus ratiwm-rationabilis revocatur, ita rationabilis esse potest consuetudo

legi prius constitutse adversa. Ad rei autem intelligentiam advertendum est consuetudinis rationabilitatem non attendi ex parte actionum vel omissionum per quas introducitur: ista;

enim, saltem in initio, sa?pe sunt peccamiiiostc, utpote contra legem, adeoque sub hoc respectu irrationabiles; sed attendi ex parte materia; circa quam versatur,ita utregulageneralidicere

liceatrationabilem esse consuetu(iinem,quaefficitiirillud quod per legem humanam obtineri posset,et e contra irrationabilem esse consuetudinem qua introducitur illud omne quod per humanam legem non valeret introduci. Irrationabilis ergo est quaecumque consuetudo juri natural! vel divino contraria; talis etiam babenda est illa quse repugnat bono eommunitatis ejusve membrorum, ut si occasio sit et fomes peccati, si auctoritatem ipsam superiorum laedat, si obedientiam subditorum minuat, adeoque rectam impediat societatisgubc.rnationem;nominatim ubi agitur de disciplina ecclesiastica, irrationabilis censenda est consuetudo qme nocet Ecclesiaï immunitati, libertati, uni-tati; ubi autem sermo est de rebus liturgicis, irrationabilis existimanda est consuetudo, quse opponitur triplici cseremonia-rum fini et scopo,sc. sacrorum mysteriornm majestati augen-d«, instructioni fidelibus przebendïe,pietati fovendse. Cseterum difficile ssepe est determinare in specie, utrum aliqua consuetudo legi contraria rationabilis sit nee ne; certo autem irrationabilis est quando ab auctoritate competente reprobata est tanquam abusus etcorruptela. « Judicare inter sanguinem et sanguinem, inter lepram et lepram, inter causam etcausam, atque secernere virtutem a vitio, salubria pascua a noxiis, vel maxime ad Sedem Apostolicam, ipsumque Christi in terris constitutum vicarium, et conditoremcanonum, spectare digno-scitur......Si igitur a canone reprobetur consuetudo velut irrationabilis et corruptela, quis fidelium christianorun eam aude-bit dicere rationabilem (1) ? gt;

apvroLatio. 276. Ad legem consuetudinc contraria abolendam aliquis superioris consensus requiritur; sufficit tamen consensus generalis sen juridicus, nisi iste pro aliquo casu particular! per exceptionem desit. Deesse autem de facto videtur, quidquid

non pauci in contrarium dicant (1), quando lex clausulam habet qua non solum abrogatur consuetudo practerita (2),se(i etiam futura prohihetur; secus enim speciali hujusmodi cau-tione nihil efficeretur, quod admitti nequit. Quapropter lex tali clausula munita non revocabitur usu contrario, quamdiu permanere censetur in superiore voluntas illi resistendi; quod si ha c voluntas ceuseatur mutata, contra earn legem prsevale-bit consuecudo non secus ac contra alias quascumque. Porro ut recte judicetur an superior alicui consuetudini adhuc resistat nec no,videndum est utrum perseverent eaedem circumstantise, eaedemque rationes urgeant, quibus ad resistendum prius motus fuerat; prasertim vero attendi debet an superior men-tern stiam de hac re aliquo modo declaraverit (3). In supposito igitur quod superior generatim resistere pergat consuetudini conti-a suam legem, nullus usus adversus earn vim obtinebit, nisi in specie approbetur expresse vel tacite : tunc autem pro-prie legi derogatur non via consuetudinis, sed via conniventiae, atque adeo in hujusmodi casu temporis duratio stricte neces-saria non est, qucetamen requiritur omnino adconsuetudinem. « Requiritur ad inductioaem consuetudinis per viam conni-ventiie scientia principis mores et actus frequentatos appro-bantis vel saltern dissimulantis : sed tunc proprie et stricte dicta consuetudo non est (4). » Ex his principiis solvi debet quaestio gravissima an et quousque valeant consuetudines sive contra leges trideutinas, sive contra leges liturgicas.

277. Satis communiter admittitur ad leges civiles coutraria consuetudine abrogandas sufficere hujus durationem per de-

cenuiu n ; controversia autem est relate ad leges ecclesiasti-cas; alii requirunt quadraginta annos, alii non nisi decern exigunt; alii demum distinguentes inter leges qnse nnnquam usu receptee sunt et leges quaï aliquando fuerunt observatse, pro his postulant quadraginta annos, pro illis vero decern tantum 1).

conscientia, prout hie sumitur, definiri potest: « Judicium de Couscientia? 7 . . deflnitio.

279. Dicitur itaque 1quot; * Judicium;» actus scilicet quo mens Explicatio. aliquid affirmat vel negat; adeoque conscientia non est habitus,

280. Dicitur 2° lt; de liceitate actionis;»judicium enim de actione potest pro objecto habere vel ejus utilitatem, conve-nientlam, facilitatem etc., vel ejus moralitatem; conscientia non est judicium de utilitate, convenientia, facilitate actionis,

sed de ejus liceitate seu de ejus relatione ad legem, ac proinde bonitate vel malitia.

281. Dicitur 3°» hie et nunc ponendte;» nam illud judicium respicere potest liceitatem actionis instantis vel liceitatem actionis prceterita : si respiciat liceitatem actionis instantis,

vocatur conscientia antecedens; si vero respiciat liceitatem actionis pr;eteritse,vocari potest conscientia (.'o«scgilt;eHS.Prioris est ad agendum dirigere : impellit enim, permittit, vel aver-tit; posterioris est actum expendere: approbat scilicet, laudat, accusat vel remordet unde sola antecedens est conscientia pro-prie dicta sen regula actionum; nam conseqnens manifestare qnidem potest actionem aliquam fuisse bonam vel malam, at efficere non potest ut bona vel mala fuerit ista actio. Hinc errantqui post actum positum, antequam,v. g.,accedantadcon-fessionem, inspiciunt libros vel inqnirunt an hoc et illud quod fecerunt peccatum sit, et an ideo confiteri debeant: hujusmodi enim subsequens opinio quam sibi formabunt, nullum in actionem prsecedentem infiuxum habere poterit; pariter frustra ali-qui a confessario petunt,utriim hoe et illud agendo peccaverint: hoc enim pendet a conscientia quam habebant dum operaban-tur; hanc autem ipsi scient atque eam ah illis discet confessa-rius : recte tamen talia quseruntur ad alios fines, nempe ad melius dirigendas actiones in posterum, ad scandalum vitan-dum etc.

282. Dicitur 4° « proximepracticum;» distinguitur nimi-rum judicium de liceitate actionum in speculativum et practicum. Speculativum pro objecto habet actiones in genera et inabstracto,v. g., mendacium, furtum; estque duplex, prout exhibet vel universalissima morum principia, v. g. malum est fugiendum, vel conclusiones plus minusve remotas, v. g., succurrendum est proximo graviter indigenti: ad prius effor-mandum sufficit usus rationis, ad efformandum vero posterius pertinet tota tractatio rei moralis. Judicium practicum pro objecto habet actiones in concrete et in particulari, attentis omnibuó circumstantiis in quibus locum habere debent; estque etiam duplex prout fit sine ordine ad propriam voluntatem agendi, v. g., ab illis qui consilium prsebent; vel in ordine ad propriam agendi voluntatem, ei quasi praelucendo, eamque

dirigendo: in prima hypotliesi dicitur judicium remote practicum, in secunda, judicium proxime practicum, seu con-scientia.

283. Hinc conscientia est semper conclusio syllogismi cujus major est principium aliquod juris, minor autem veritas facti, in hunc vel similem modum : qualibet die dominica estmissa audienda afidelibus christianis qui non sunt excusati; atqui hodie est dies dominica, ego autem sum fidelis christianus, nullamque excusationem liabeo : ergo teneor audire Missam. Item, non licet auferre rem alienam invito rationabiliter domino; atqui lucc res est aliena, ejusque ablationi possessor rationabiliter resistit: ergo non possum rem illam auferre.

284. Ex dictis intelligi possunt variae, qiue ab auctoribus tradi solent, conscientia? descriptiones. lt;■ Conscientia nihil aliud est quam applicatio scientice ad aliquem specialum actum (1).»—« Conscientia est actuale et practicum judicium intellectus discernentis de rébus agendis inter honum et malum, turpc et honestum, prceceptum vél prohibitum 12). » « Conscientia est judicium rationis practica} circa particula-riaper ratiocinationem dcductum ex principiis universali-bus (3). * — ^Conscientia est judicium rationis voluntatipro-ponens oljectum tanquam honestum vel turpe (4). » etc.

285. Multiplices quse apud theologos recenseri solent con-scientise species, consulto nunc omittimus, quum sufficienter sint explicandai in decursu tractationis. Integram autem ma-teriam complectemur duplici capite, quorum unum erit de conscientia in se spectata, alterum de recta? consciëntie effor-matione.

287. Conscientia est regula actionum proxima et suhje-Conscicntia ■ . ■ i •

Inis, magister, pcedagogus, corrector.« Conscientia spiritus corrector est, et psedagogus animse, ut de melioribus eam admoneat, et de culpis castiget atque arguat (!)» — * Nullus prsetexat se ex ignorantia virtutem negligere, vel quia non habeat aliquem via3 ducern et demonstratorem; sufficientem enim babemus magistrum couscientiam, et fieri non potest ut quis illo adjumento privetur (2). gt;

remotam; inde enim provenit tota, ejus virtus et efficacia, ut dilucide explicat S. Thomas, comparatione e vinculis corpo-rumque ligatione eleganter petita (3). «Ita se habet imperium alicujus gubernantis ad ligandum in rebus voluntariis, illo modo ligationis qui voluntati accidere potest; sicut se habet actio corporalis ad ligandum res corporales necessitate

coactionis. Actio autem corporalis agentis nuuquatn inducit necessitatem in rem aliam nisi per contactum coactionis ipsius ad rem in qua agit. ünde nee ex imperio alicujus regis vel domini ligatur aliquis, nisi imperium attingat ipsum cui im-peratur: attingit autem ipsum per scientiam. ünde nullus ligatnr per praceptum aliquod, nisi mediante scientia illins pracepti. Et ideo ille qui non est capax notiüte, pnecepto non ligatur. Nee aliquis ignorans praceptum Dei, ligatur ad praceptum faciendum, nisi quatenus tenetur scire praceptum. Si autem non teneatur scire, nee sciat, nullo modo ex pracepto ligatnr. _tSicut in corporalibus, agens corporale non agit nisi per contactum; ita et in spiritualibus praceptum non liga t nisi per scientiam. Et ideo sicut est eadem vis qua tactus agit, et qua virtus agentis agit, cum tactus non agat nisi virtute agentis, et virtus agentis non nisi mediante tactu; ita eadem virtus est qua precceptum liyat et qua, con scientia ligal, cum praceptum non lig et nisi per virtutem seicntice, nee scientia nisi per virtutem prcecepti. TJnde cum conscientia nihil aliud sit quam applicatio notitice ad actum, constat quod conscientia ligare dicitur vi prcecepti divini. Ergo dicendum quod homo non facit sibi legem, sed per actum suae cognitionis, qua legem ab alio factam cognoscit, ligatur ad legem implendam.» Eodem modo S. Bonaventura (1):« Conscientia est sicut praco Dei et nuntius. Et quod dicit, non mandat ex se, sed mandat quasi ex Deo, sicut praco, cnm divulgat edictum regis.»

289. Jam vero ita regula operationis est conscientia, ut eam, si debitas ha heat conditio nes, semper sequi liceat, nun-quam autem fas sit contra eam agere. Hoc satis colligi potest ex pradictis; nam operari secundum conscientiam includit voluutatem bonam, quum hoe nihil aliud sit quam facere illud quod judicamus a Deo praceptum vel saltern permissum; ope-

rari autem contra conscientiam iucludit volunfcatem malam, quum nihil aliud sit quam facere illud quod prohibitum esse judicamus. ünde S. Bonaventura (1): « facere contra conscientiam semper est peccatum, quia semper est in Dei contemptum ; » et Innocentius III: « quidquid fit contra conscientiam sedificat ad gehennam (2). ;■

290. Conscientia est judicium de liceitate actionis; judicium autem ex parte assensus potest esse magis vel minus firmum, ex parte vero objecti potest esse verum vel erroneum: viden-dum igitur est quasnam qualitates, ut sit recta operationis regula, habere debeat conscientia tum ex parte assensus tum ex parte objecti.

Conscientia 291. Conscientia non potest esse legitima operandi regula certa ⁶⁸⁸⁶ wrta; scilicet judicium proxime practicum debet esse

ita firmum, ut agens minime dubitet de formali liceitate suae actionis, sed absque errandi formidine existimet se ita agendo non peccare, seu hoc sibi licere hie et nunc. Est communis sententia theologorum, quae aperte traditur tum in sacris litte-ris (3),tum in scriptis SS. Patrum(4);huc enim,si quid probant

et non omnino abs re citantur, pertinent testimonia illa qua; tam perperam in qusestione de probabilismo producuntur (1). Ratio autem a priori est, quia peccat ille qui deliberate committit se periculo peccandi; atqui tali periculo se committit qui opera-tur incertus an recte et honeste agat; ergo ita operans peccat.

Et sane qui incertus de bonitate actionis, nibilominus agit, im-plicite et interpretative dicit: hoc facere volo sive licitum, sive illicitum sit; quod est virtualis contemptus divinselegis; pari-ter qui incertus an hoc vel illud sit mortale, nibilominus ope-ratur, ita comparatus est animo ut quasi dicat: etsi hoc agere sit mortale peccatum, tamen agam; quod certe est grave delictum (2).

292. Porro ad honeste operandmn sufficit quod agens de saltern jnova -fonnali honitate actionis certus sit moraliter et exercite.

Dicimus imprimis sufficere quod certus sit moraliter : nam certitudo major in agibilibus haberi non potest; moralis autem certitudo, in pnesenti materia, est assensus propositioni alicui prsestitus absque prudenti formidine errandi; non excludit ergo certitudo moralis omnem omnino, etiam imprudentem,

errandi formidinem; sed prudentem tantum.« Ad formand^m certitudinem moralem alicujus sententiae non requiritur ut auctores oppositum tenentes omni ratione adbuc levi careant,

sed sufficit si sententia ilia, omnibus perpensis, ita vera appa-reat, ut contraria; vix supersit apparentia veritatis,velut con-traria non videatur satis probabilis (3).» Dicimus etiam sufficere quod certus sit exercite; scilicet necesse non est ilium ^{et exercite}-judicare refiexe quod certus sit; satis est ut operatio fiat tan-quam in lubitanter bona et licita, sive ut nullum appareat pe-riculum formalis peccati.

fst incerta ille qui tali couscientia laborat, debet quamdiu in eodem statu abstinendnm

'■st ab opere; pennanet, partem tutiorem sequi, juxta vulgatura axioma:« in dubio pars tutior est sequenda. » Pars autem tutior est ut abstineat ab opere; unde si,v.g., incertus estutrum hic et nunc carnes manducando peccet, tenetur, quousque perseverat illud dubium practicum, ab illis abstinere : si enim abstineat, certo non peccabit; si vero non abstineat, fortasse peccabit, ideoque abstinere est ei in talibus adjunctis tutius. Quod si seque timeat ne peccatum admittatur sive actum ponendo sive

si porplexa, eumdem omittendo, couscientia habeturper^/e.ra; ineo autem eligendumest , . ,

qui est inani rationi nixa apprehensio, et inde ortus apprehen-siviis timor peccatum alicubi esse ubi non est. Nam cum tali irrationabili formidine consistere potest ac debet certum di-ctamen seu judicium intellectus recte atque lioneste aliquid agi, non obstante vana illa apprehensione peccati (2). A con-scientia igitur incerta distingui omnino debet conscientia scrupulosa proprie dicta, qiue habetur quando aliquis revera judicat id quod agit esse licitum, levibus tamen de causis timet et anxiatur ne sit illicitum; liaec conscientia, quatenus scrupulosa, conscientia non est, sed tantum umbra et similitude conscientise, et qua talis, omnino contemnenda. * Agere contra scrupulum, non solum licitum sed etiam laudabile esse,

(1) Cfr. S. Aug. de lib. arb. lib. 3, c. 18, n. 50; S. Greg. M. lib. 32, mor. c. 20. n. 39. (2; Cfr. Laymann, lib. 1, tr. 1, c. 5, n. 4; item c. 6, n. 2.

est sententia fere omnium... Eatio est, quia scrupulus pon tol-lit judicium certum de honestate actus... licet illud judicium suffocet aliquo modo et densis tenebris obnubilet(l).»Diximus conscientia scrupulosapropric didajasm hoc nomine non raro improprie designatur vel conscientia vere incerta seu actuale dubium do liceitate actus, licet ortum es levioribus rationibus; vel etiam habitualis dispositie anima; ad scrupulos propensse. Cseterum h;ec in prsesenti sufficiant: tractatio enim de conscientia scrupulosa pertinet ad auctores asceticos qui fuse inquirunt de scrupulorum causis, signis et remediis.

295. Conscientia certa est legitima regula operationis non Secjui licet solum quando est vera, sed etiam quando est invincililiter tum-^quot;xrani erronea. Est sententia communis inter catholicos, quae csete- tilTter'evro'-*quot; roquin clare traditur in sacris litteris ; « Scio, et contido in ^nea111-Domino Jesu, quia nihil commune per ipsum (nullus cibus ex natura sua immundus), nisi ei qui existimat quid commune esse,illi commune est... Quiautem discernit(cibuma cibo), si manducaverit (illum cibum quem reputat immundum), dam-natus est; quia non ex fide (secundum dictamen conscientia!,.

Omne autem quod non est ex fide, peccatum est (2). » Eatio autem a priori est, quia objectum voluntatis estbonumac malum non quomodocumque, sed formaliter prout est in appre-hensione intellectus; unde quando intellectus apprehendit aliquid ac voluntati proponit ut bonum morale necessarium ac praceptum, esto reipsa bonum non sit nec praeceptum, immo

(1) Castropalao, tr. 1, disp. 4, pu. 1, n. 2. Cfr. Sporer, tr. 1, c. 1, sect. 5.

sit malum et prohibitum, voluntas illud respuendo consentit in transgressionem legis; iterum si intellectus aliquid appre-hendat et voluntati propoïiat tanquam moraliter malum ac prohibitum, esto reipsa malum non sit nee prohibitum, immo bonum sit vel permissum et etiam prseceptum, voluntas illud amplectendo consentit in objectum malum et prohibitum, adeoque peccat (1).«Non videtur possibile quod aliquis peccatum evadat si conscientia, quantumcumque errans, dictet aliquod esse prseceptum Dei quod est indifferens sive per se malum, si contrarium, tali conscientia manente, agere disponat. Quantum enim ex se est, ex hoc ipso babet voluntatem legem Dei non observandi; unde mortaliter peccat (2). gt;

296. Quod attinet ad conscientiam vincibiliter erroneam, sequentia statui possunt. a) Certo non licet contra eam (prohi-bentem vel prsecipientem) agere propter rationem jam supra indicatam(3).6_/) ütrum autemliceat eam sequi, distinguendum est: vel enim agitur de errore actualiter vincibili, vel agitur de errore antecedenter quidem vincibili, actualiter autem in-vincibili: in primo casu conscientia vincibiliter erronea est

«rroneam ac- revera incerta, et fas non est eam sequi, ut supra jam proba-tualiterquot; vin- . , , ,

cibilem'; tum est; in secundo casu non peccat ule qui talem conscientiam hic et nunc sequitur, peccavit tamen olim quando omisit moralem adhibere diligentiam ad ignorantiam vincendam : quod praclare declaravit Ballerini (4): « fieri potest ut error quidem olim fuerit culpabilis, quem tamen in prsesens quis amplius non advertat,v.g.,si confessarius olim non satis theolo-giam excoluit, aut bujus studium nimis diu ex pegligentia intermisit. Et de hoc verissime dicitur cum S. Thoma (5), quod nunquam a peccato excusatur sive agat juxta conscientiam sive contra. Et ratio patet, quia semper adestvetus illud

peccatnm, cnlpabilis nempe ignorantia eonim qiiie qnis scire tenetur. Nee reatus iste incurritur dum quis acturus est, sed est culpa, omissse olim diligentuc et a pnesenti actione inde-pendens : cujus proinde gravitas desumi debet, non ab actione nunc ponenda, sed ex communibus principiis de peccatis igno-rantke. Atque hinc etiam vera ratio patet cur in casu magis reus sit qui agit contra conscientiam, quam qui juxta. Nam hic praidictum tantummodo ignorantite reatura habet. Ille vero prseter hunc addit alium uunc reatum actionis contra conscientiam posit».Quod siquisignorantuc culpara per congruam poenitentiam et additam diligentiam, ut par est, retractaverit,

297. Ad speciem consciëntie erroneaa actualiter vincibilis _nec ]_axaui. commode revocari potest conscientia quam solent vocaretoraw,

riatam et pharisaïcam, quamquam his nominibus ssepe non actuate aliquod judicium designetur, sed potius habitualis animi dispositie qua? tendit ad libertatem plus aequo exten-dendam.

neam conscientiam obstringere, nisi res in libero hominis po- practicum sita sit arbitrio : nemo enim peccat in eo quod vitare non potest. Hinc si quis detentus carcere aut lecto affixus judicet mortale crimen se committere si die dominica sacro non inter-sit, nullo modo is contra conscientiam peccasse censendus est, quantumcumque id sibi persuadeat. Atque inde ad graves difficultates,quas nonpauci patiuntur patet responsio:plurimos esse constat qui, ctim ab omni actione, qua; vel speciem peccati gravioris prae se fert, maxime abhorrent, interim tamen aut obsccenis luduntur imaginibus, aut cogitationibus blasphemis et hsereticis gravissime agitautur : nullum quidem iis conseu-sum prsebent, sed tamen vel praebere sibi falso credunt, vel

etiam cogitationibus tam horrendis tangi, grande per errorem judicant piaculum. Sane tales ob conscientiam errantem pec-care nemo dixerit (1).

299. Ex his qua; hucusque diximus, intelligitur quanta re-quiratur prudentia in theologo, concionatore, confessario, puerorum institutore, verbo in iis omnibus qui alios dirigere debent, et a quorum judicio pendet ipsorum conscientia. Pulchre admodum rem proponit de Sarasa (2). « Inconsulto, imo et male eos credo sive parentes sive puerorum institu-tores agere, qui ut eorum teneras adhuc mentes a scelerum contagio avertant, eadem aut exaggerant, aut etiam iis actio-nibus affingunt quae sceleratse non sunt aut sane non adeo sceleratre. Nihil non esse lethale crimen pueris persuadent nutrices qiuedam oppido imprudentes. Si panem in terram pro-jiciat petulans pusio, illico mortale crimen id esse exclamant; si parenti infantes sint immorigeri, si levi mendacio, ut fit, veritati refragentur, inferni ignes promeruisse deblaterant, et plurima in hunc modum instituendis pueris congeruut terri-culamenta.Interim, erroribus imbuitur mens tenera et credula, et cum setate errores crescunt, iisque implicita conscientia sajpe occasionem prsebet peccandi, ubi caeteroquin nulla pec-caudi est materia. Aliud sane est contra bonos mores agere, aliud vero mortale crimen committere. Neque vero ut boni ingerantur malique dedoceantur, ad scelera lethalia, ignisque aiterni supplicia recurrendum est; alia terriculamenta sup-petunt, alia; pueris infligi solitae ad manum sunt pcemt;, quibus ab inhonestis actionibus arceantur, quam exagge-ratse peccatorum hyperbolle, per quas in errorem inducantur infantes, et, cum succreverint, in vera scelera: sufficit enim judicare crimen esse id quod agis, ut vere committas crimen, etiam ubi malinon est species. »

(1) Cfr. Alphons. de Sarasa, Ars semper gaudendi,tom. 2 tract, S, § 3, n. 16. (2) Op. cit. tr. 3, § 3, n. 13.

300. Jam satis demonstravimus conscientiam semper eer- Recta contain esse debere de formali honestate actionis, ita ut agens practica con-dicere possit: ego hoe faciendo vel omittendo non pecco ; seu: ^{clusio certa}hoc mihi licet hie et nunc (1).

major versatur circa jus abstracte sumptum, minor vero circa factum jus applicans (2), certa ipsa erit quotiescumque utra-que praemissa certo moraliter cognoscetur. Sic, v. g., si certo sciam Missam non esse audiendam et licita esse opera servilia diebus ferialibus, hodie autem esse diem ferialem, statim con-cludam: ergo hodie possum omittere Missam et opera servilia exercere, adeoque certa erit conscientia pennittens omissionem Miss ie et opera servilia; e contra si certo noverim contractum usurarium non posse iniri, usurarium vero reipsa esse contractum quem facturus sum, statim resolvam; ego talem contractum inire non possum, et certa erit conscientia prohibens talem contractum; pariter si certo sciam confessionem esse singulis aniiis instituendam ab iis qui mortalia^ admiserunt,

me autem ab anno mortalia confessum non esse, incunctanter resolvam: ego teneor confiteri, ac proinde certa erit conscientia prcecipiens confessionem.

302. Ut vero ad necessariam scientiam circa proprias obli- Hiec autem gationes perveniat, debet unusquisque diligentiam adbibere rocte ^Uobtine-moralem, proportionatam scilicet setati, conditioni, rei(3); sSLn^mveri-requisitam hujusmodi soliicitudinem fidelibus inculcabat ^tatis-

ad alind probandum: « Vulgi opiniones ne circumferamus, sed res ipsas expendamus; quomodo enim non absurdum propter pecunias aliis non credere, sed ipsas nmnerare et suppn-tare, pro rebus autem amplioribus aliorum sententiam temere sequi, praesertim cum habeamus acutissimam trutinam divi-narum legum assertionem (1) ?» Quando igitur dubium alicui occnrrit utrum ad hoe vel illud obligetur, talis, nisi malit tutius eligere, debet, antequam ponat actum vel omissionem faciat, de quorum liceitate dubitat, ulterius inquirere, atque media moraliter sibi possibilia adbibere ad veritatem inda-gandam; quod si facere neglexerit, culpam non vitabit, nee poenam infligendam a justo judice«qui illuminabit abscondita tenebramm, et manifestabit consilia cordium (2).»

mennonsem- investigationem, Veritas adhuc ignoretur vel non cognoscatur per pervem- ^{0 0}

tur, dubio sc. certo. Ille autem qui sic veritatem inquisivit,nec ad eam suffi-remanente,

vel obtenta cienter pervenit, in dupliei statu relate ad ipsam versari potest: one™^{1 011111} vel enim videt pro utraque parte adesse rationes graves et non se invicem elidentes, ita ut judicare debeat utramque illam partem posse esse veram (in sensu nempe diviso) adeo-que esse probabilem, et consequenter rem remanere incertam; vel nullas videt rationes, aut leves tantum et quae se invicem elidant, ita ut ne probabile quidem judicium pro alterutra parte ferre valeat. In primo casu erit in statu opinionis si de facto assentiatur alterutri parti, vel in statu dubii positivi, si neutri parti assentiatur, utramque tamen fundatam existimet: haec est enim differentia inter opinionem et dubium positivum, quod opinio sit assensus cum formidine errandipraestitus, posi-tivum vero dubium sit suspensio judicii propter gravitatem rationum ex utraque parte. In altero casu erit in statu suspi-cionis vel dubii negativi, prout in unam partem potius inclinat,

vel omnino suspensus manet. Adverti tarnen hic debet vocabula ilia dubii positivi et negativi in alio diverso sensu non raro apud auctores nsurpari ; secuti stimus modum loquendi Lngonis (1), a quo alienus non est S. Alphonsus (2).

nisi incerta, et tutius esset eligendum (3), nisi praesto essent ^reflcxis-qusedamprincipiareflexa, quorum ope agens dubium deponere et ita cum practica certitudine se ad actum resolvere valeret.

Adesse autem talia principia reflexa, sententia communissima et certa admittit; videndum igitur est, quomodo conscientia sit elFormanda turn ab ill(rqui est in statu opinionis vel dubii positivi, turn ab illo qui est in statu suspicionis vel dubii negativi, quod duobus articulis sequentibus efficiemus.

305. Quoniam in materia nostra perinde est, ut ex sequen- Monitum do tibus apparebit (4), sive intellectns adhsereat alterutri parti, ^⁰¹¹⁰sive neutri adhaereat, dummodo utramque innixam existimet solidis rationibus, ideo confusionis vitandae gratia, abstine-bimus ab appellatione turn opinionis, turn dubii positivi, rem-que objective communem designabimus nomine sententice prohahilis, hoc semper supposito quod agens no verit non baberi pro alterutra parte certitudinem moralem (5), et judicet pro

(1) Cfr. de Sacr. in gen. disp. 8, sect. 9, n. 139; de pcen. di.sp. 16, sect. 2, n. 58 et sqq. (2) Cfr. de consc. n. 20.

utraque dari argumenta magni ponderis. Explicabimus igitur imprimis notiones prsevias, ut deinde solutionem qusestionis proponamus.

Indicatioma- 306. Exposita indole sententie probabilis, dicemus de pra;-cipuis ejus distinctionibus tum ratione argumentorum quibus innititur, turn ratione objecti circa quod versatur, postea de comparatione sententise probabilis cum ipsius oppositaagemus.

Notioetfx- 307. Sententia probabilis est sententia incerta nitens batüitatisquot;⁰ motivo absolute et respective gravi. Dicitur a) sententia incerta, id est, nec certo moraliter vera, nec certo falsa, ut egregie explicat S. Alpbonsus: « Veritas cognita sine formi-dine dicitur certitudo ; Veritas autem probabiliter cognita dicitur opinio. Volunt adversarii, utdiximus, quod opinio vere probabilis sit ilia tantum quae bine inde omnibus pensatis, cognoscitur vera; ita ut oppositum videatur certe falsum. Sed errant in terminis; nam hoc dicendum de scientia, sive de certitudine morali, non autem de opinione probabili, quae de se fert ut sit fallibilis, et ejus contraria sit etiam proba-bilis, id est, probabiliter vera (1).» Dicitur h) nitens motivo gravi, talis scilicet momenti ut per se loquendo aptum sit

virum prudentem determinare ad assensum. Dicitur c) mot ivo gravi absolute, nempe secundum se et non tantum apparen-ter, ex inordinatione affectus, vehementi passione etc. Dicitur d) motivo gravi respective, attentis nimirum etiam rationibus in oppositum; si enim hse moralem certitudinem producerent,

motivum contrarium elideretur, atque adeo non esset amplius argumentum grave quo impelli posset assensus viri prudentis,

simpliciter probabili usque ad valde probabilem, vel dubie dubia mtprobabiliter tantum probabilis. Tenuiter autem probabi- tenuis, lis dicitur illa sententia quae habet motivum, sed ita leve ut censeatur imprudens qui ei assentitur; unde «tenuis proba-bilitas non est probabilitas, sed dumtaxat qusedam falsa appa-rentia, sen vana probabilitatis apprehensio, quae nullum prudentem timorem producere potest, sed tantum aliquam im-prudentem formidinem; sed imprudens formido non est for-mido, quse valeat ullum peccati periculum secum afferre (2).»

Quapropter merite notant auctores (3) duos illos terminos « tenuis probabilitas » esse veluti oppositos; nam vox« probabilitas » simpliciter et absolute dicit habere grave fundamen-tum, vox autem « tenuis » hoe tollit.

309. Grave motivum cui innititur sententia probabilis potest esse vel rei intrinsecum, vel ei extrinsecum: ex quo

(1) Cfr. Lacroix, de consc. n. 108; Laymann, tr. 1, c. 5, n. 6; Segneri, epist. 1, n. 27. (2) S. Alphonsus, de consc. n. 82.

Prubabilitas sequitur duplicem etiam apte distingui probabilitatem, intrin-mtrinseca, _{gecam sc}_ ^ extrinsecam. Sententia aliqua dicitur intrinsece prolahilis, quando consideratur ut nitens rationi magni mo-extrinseca: menti quse rei ipsi inest, seu ex ipsa re petitur; extrinsece autem probabilis, quando consideratur ut nitens auctoritati eorum qui ipsam proponunt.

uuius ad al- 310; Jam vero quoad probabilitatem intrinsecam et extrin-teiam lespee _secam^ earumque relationes sequentia notari debent. a) Proha-hilitas cxtrinseca tota funclatur in intrinsecam; auctoritas enim non admittitur nisi ex prsesupposita scientia; adeoque fieri nequit ut sententia aliqua sit vereprobabilis extrinsece, quin talis sit etiam intrinsece. Hue pertinent verba S. Augu-stini (1)« alios (scriptores prseter inspiratos) italego ut quantali-bet sanctitate doctrinaque prsepolleant, non ideo verum putem quia ipsi ita senserunt, sed quia mihi vel per illos auctores eanonicos vel probabili ratione, quod a vero non abborreat per-suadere potuerunt.» Pulcbre etiam C. Sfondratus (2):«sunt opiniones instar monetae cujus valor non ex numero, sed ex pondere etmetallo sestimatur; sic opiniones non doctorum numerus sed major ratio, veritas et prudentia commendat.» b) Generatim viro dodo censeri non debet sententia probabilis ideo prcecise quod proponatur ab aliquo auctore etiam typ is impresso ; ratio est evidens; nam inde non est necessario existimandum illi sententie motivum alicujus ponderis inesse, cum multi multa scripserint minus fundata. Dicimus tamen generatim et prcecise; nam si auctor ille sit omni exceptione major, veniatque post alios quorum doctrinam examinaverit, poterit reddere sententiam suam probabilem etiam extrinsece. Dicimus pneterea viro dicto; bomo enim rudis cui vir doctus, prudens ac probus afflrmat aliquam sententiam esse probabilem, recte illam ut talem habet, quia cum ipsemet res per-

(1) Epist. 19, al. 82, n. 3. (2) De rcg. sacerd. lib. 1, § 20; lib. 2, § 14,11.6.

pendere non possit, prudenter stat judicio illius de cujus scientia et veracitate dubitare nee debet nee potest. Ex quibus jam suffieienter intelligitur quare et quo sensu ab Alexandre VII damnata fuerit sequens propositie : « Si liber sit alieujus juaioris et moderni, debet opinio censeri probabilis,

dum non constat rejeetam esse a Sede Apostoliea tanquam imprebabilem (1). » c) Neque aliunde ideo sententia aliqua est prohahüis quod doceatur a pluribus auctor thus; nam quandoque successu temporis invents sunt novze rationes convineentes, quandoque a Sede Apostoliea emanatffi sunt deelarationes per quas qusestio hueusque disputata extra eentroversiam posita est : exempla pnïbet Lacroix apud quem (2) inter alia legimus, eitari posse plus quam quadraginta auetores pro sententia falsa, quod cenfessarius qui ex eonfessione novit poenitentem esse indignum officio,

possit ideo illi in electione seereta suum suffragium ne-gare (3). dj Quamvis hsec ita sint, tarnen ordinarie, quousque scilicet nulla hujusmodi ratio convincens in contrarium affe-ratur, numerus auctorum opinionemprobabilem reddit; non enim praesumi potest vires doctes et graves magno numero con venire in re quae solida non habeat fundamenta; unde satis admittitur probabilem reputandam esse sententiam quam tenent quinque aut sex theologi omni exceptione majores, gravitate scilicet, prudentia, diligentia ac doctrina pra'stantes (4).

311. Cum prsecedenti distinetione probabilitatis in iutrin- Probabilitas secam et extrinseeam, aaalogiam aliquamhabet alia distinctie publica. in probabilitatem publicam et privatam. Fubiice probabilis dicitur illa sententia quam communiter viri docti et probi ut talem habent; private autem probabilis illa vocatur qua; vire privata.

prudenti, postquam diligenter ac sine inordinato aflectu rem examinavit, gravibus rationibus innixa apparet. Quod aliqua sententia possit esse probabilis publico quin talis sit private, et vicissim, satis per se intelligitur; bene tarnen Mc tenendum monitum Sanchezii(l): «Opinio probabilis est qua; ra-tioni alicujus momenti innititur, ita tamen ut pro opposita parte nihil eonvincens sit. Unde refert Valentiatunc manere apud aliquem intra opinionis latitudinem quidpiam, quando sibi persuadet rationes illi solvi posse aut ab ipsomet,aut ab aliis; at si recte vel per enorem insolubiles credat, non manere intra opinionis latitudinem. Quod optime dictum est quamdiu ille ita tenaciter suae opinioni inhaeret ut certus sit nullatenus rationes illius solvi posse.... Nam licet quis ratio-nem peculiarem habeat contra oppositam sententiam, quam ipse solvere nequit, et sibi solvi non posse videatur, non ideo censeri debet oppositam aliorum sententiam improbabilem esse.... Eo vel maxime quod sibi persuadere debeat quotidie contingere inveniri solutionem rationum quas quis insolubiles putabat. » Hsec pree oculis habeant praesertim illi qui ex officio debent alios dirigere, ne propriis et singularibus placitis plus aequo inhaerendo, obligationes et onera fidelibus nimis facile imponant (2).

Probabilitas 312. Probabilitas speculativa ea dicitur quae versatur vel speculativa _ci_rca fatfi existentiam, v. g., hominem esse mortuum; vel circa rei qualitatem, v. g., hoc objectum esse meum, tale opus esse

servile, ilium contractum esse usurarium, prseceptum supe-rioris esse legitiraum, bellum a rege modo declaratum esse justum etc.; vel circa actus valorem, v. g., baptismum in cere-visia esse validum, validam professionem religioaam in his aut illis adjunctis, validum. tnatrimonium inter determinatas personas aut sub specialibus conditionibus; vel demum circa operationis efficaciam, v. g., tale remedium esse profuturum,

hoc agendi modo esse victoriam reportandam etc. Probabi-litas autem practica ea dicitur quae versatur circa actionis ^et practica; liceitatem, v, g., prohibitum non esse pingere die dominica,

preeceptum non esse confiteri circumstantias notabiliter ag-gravantes intra eamdem speciem etc. Prior dicitur etiam probabilitas remota, posterior vero probabilitas proxima:

« Adverte probabilitatem esse posse duplicem: alteram re-motam, alteram proximam. Remota est quae versatur circa seu remota «t fundamentum, proxima est quae versatur circa ipsum licitum ^proxima' utlicitum; v. g., si probabile tibi sit rem quam Petrus possi-det esse tuam, quia ex aliquibus signis et conjecturis probabi-liter judicas esse eamdem quae tibi furto ablata fuerat, vel ex conjecturis probabiliter judicas nullum nisi Petrum po-tuisserem tibi furari, hsecappellaripotest remota probabilitas;

nondum enim habes judicium ultimumquo probabiliter judices remillamposseateliciteaccipi,quam appellamus probabilitatem proximam, quia versatur proxime circa ipsam recupera-tionem vel compensationem (1).» Praeterea probabilitas spe-culativa vocatur aliquando probabilitas facti, practica vero aut etiam

probabilitas juris:« Probabilitas facti est quae versatur circa rei veritatem, sive rei substantiam, nempe an sacramentum cum tali materia collatum sit validum aut nullum ; an contractus cum tali pacto initus sit usurarius vel ne. Probabilitas autem jtins versatur circa honestatem actionis,id est, an ^et j¹¹quot;'-•

Practica se- 313. Sicutcertitudini speculativce respondet certitudopra-quitur ex spe- . ₇ .

habilitas practica: prior enim est fundamentum posterioris. Kes exemplis illustrari potest: si, v. g., speculative certum est opus aliquod non esse servile, practice certum est tale opus die festo non esse prohibitum, sed licitum esse ; si speculative certum est diem liodiernam esse dominicam, practice certum est eadem die fas non esseMissamomittere; si speculative certum est contractum aliquem esse usurarium, practice certum est hujus modi contractum non posse iniri, etc.; hinc similiter si speculative probabile est exercitium picturse non esse opus servile, practice probabile est licere pingere die festo; si probabile est speculative diem bodiernam non esse dominicam, tempus quadragesimte non esse incboatum etc., practice probabile est missam non esse audiendam, non esse servandum jejunium, et alia ejusdem generis.

nisi interve- 314. Diximus probabilitati speculativse practicam respon-pium ^supe- dere ordinane; hoc scilicet non contingit quotiescumque habe-tur absohita necessitas finis alicujus determinati consequendi quem in discrimen vocaret usus sententise probabilis seu me-dii probabiliter inepti; aliis verbis sententia speculative probabilis non fit probabilis practice, quotiescumque usus opi-nionis probabilis non removet periculum frustrandi finem ad quem obtinendum exstat necessitas absoluta seucerta obliga-

(1) S. Alphonsus, de consc. n. 41. Cfr. etiam, lib. 4, n. 700 cum annota-tione; item Suarez in 1, 2, tr. 5, disp. 12, sect. 6; Bannez in 2-2, q. 10, a. 1, dub. 3, concl. 4. (2) Cfr. Lacroix, de consc., n.115.

tio; stante siquidem tali necessitate media tutiora sunt pror-sus adhibenda, et non est probabile illa media minus apta posse adhiberi. Jam vero hujnsmodi necessitas oritur vel ex chari-tate, vel ex justitia, vel ex religione, vel demum ex mandata seu lege positivo, et voto. In his nimirum casibus inter unam probabilitatem et alteram quasiintervenit principium superius,

quod impedit earum logicam connexionem, totumque ordinem immutat; rem clarius explicabimus singula percurrendo.

315. Cbaritas aliquando nos obligat tuin ad procurandum charitatis, bonum, turn ad prsecavendum damnum sive temporale sive spirituale nostri vel proximi; in iis ergo casibus in quibus praceptum illud urget,non possumus nosmetipsos vel alios absque causa detrimenti periculo exponere. Sic in iis qiue sunt de necessitate medii ad salutem, est obligaüo amplectendi tutius,

quia si circailla erratur etiam invincibiliter, bona fides efficere nequitut illud non sit medium necessarium salutis, vel ut re-ipsa ponatur si quid substantiale deficit. Quare, v. g., licet speculative probabile sit cognitionem mysteriorum SS. Trini-tatis et Incamationis non esse necessariam necessitate medii (1), tamen non est practice probabile rudem non, esse de illis instruendum, sed omnino certum est (etiam secluso spe-ciali prsecepto Ecclesia;) eum esse instruendum; item quam-vis speculative probabile sit infantem jam esse baptizatum,

nonest tamen practice probabile illumnonesse rebaptizandum, sed certum omnino est rebaptizandum esse sub conditione;

316. Justitia nos obligat ad reddendum alteri quod ipsi ex jure stricto debetur; distingui autem solet in commutati-vam, legalem et distributivam : justitia conimutativa obligat privatum ad reddendum alteri privato quod ipsi ex jure

proprietatis debitum est; justitia legalis obligat membra societatis ad prsestanda ea omnia quae reipublicse debita sunt in ordine ad bonum commune; justitia distributiva obligat principem et illos qui principem reprsesentant ad distribuenda bona et onera secundum uniuscujusque merita et facultates. Quotiescumque igitur babetur certa obligatio illsesum ser-vandi vel jus privatorum, vel rectum societatis ordinem, non possumus, sine causa, nos exponere periculo dictum linem non consequendi: lt; non possumus uti opinione probabiii cum periculo spiritualis aut temporalis damni proximi, semper ac (intelligitur) proximus est in certa sui juris possessione (1).» Hinc a) si agatur de justitia commutativa, licet speculative probabile sit objectum in dumeto latens non esse hominem, non est tarnen practice probabile posse venatorem in illud plumbum ejaculare, sed practice certum est hoe nonlicere; item licet speculative probabile sit delictum esse commissum, jamque evasisse publicum, non est tamen practice probabile, posse ab unoquoque idem delictum divulgari; secus enim ha-beretur periculum Isedendi jus certum quod proximus habet ad vitam vel famam,etc.Prseter banc obligationem omnibus com-munem, specialis habetur pro medicis et chirurgis, advocatis, jarincipum et prcelatorum consiliariis, parochis, qui ratione contractus vel quasi contractus habent obligationem effica-dor a medicamenta adhibendi ad sanitatem restituendam, validiora argumenta afferendi adcausam vincendam,indicandi media utiliora ad prosperitatem obtinendam rectamque societatis gubernationem, tenendi viam magis certain ad procurandam salutem animarum sibi commissarum: idem fere dici potest de professoribus et concionatoribus. Quapropter licet speculative probabile sit tali remedio esse morbum cu-randum, non est tamen probabile practice posse illud a medico

prseberi, si aliud securius prse manibus habeatur, sed practice omnino certum est istud aliud esse adhibendum; et ita de cceteris, h) Si autem sermo sit de justitia legali, quamvis probabile speculative sit prseceptum superioris non esse justum, practice tarnen probabile non est subditum posse obedientiam recusare, sed omnino certum est, propter necessi-tatem boni ordinis servandi, illum ad obedientiam teneri(l);

pariter ob eamdem rationem quamvis speculative probabile sit rem quam Petrus possidet esse tuam, non est tarnen practice probabile te posse illam auctoritateprivataresumere (2).^ De-mum si loquamur de justitia distrihutiva, judices debent in causis civilibus ferre sententiam pro parte probabiliori; ad hoc enim constituti sunt, ideoque merito damnata est sequens propositie : « Probabiliter existimo judicem posse judicare juxta opinionem etiam minus probabilem (3);» in causis autem criminalibus,debent amplecti etiam minus probabilem faventem reo, siquidem haec est magis tuta;unde etsi speculative probabile sit rem esse Petri, non est tarnen practice probabile posse judicem illam Petro adjudicare, si Paulus pro se afferat meliores rationes; similiter, quamvis speculative probabile sit Petrum delictum commisisse, nibilominus practice probabile non est Petrum posse a judice condemnari (4).

317. Eeligio nos obligat ad reverentiam habendam erga res religionis sacras; quapropter minister sacramenti, ubi de ejus valore agitur et defectus ab Ecclesia non suppletur, tenetur per se loquendo amplecti tutiora, si in praxim moraliter deduci possint. Proinde licet speculative probabile sit validum esse

(2) Cfr. Suarez, de leg. lib. 5 c. 18, n. 20, etsi non ita absolute loqui videatur Lugo de justitia et jure, disp. 16, s. 5, n. 99 et sqq. Legatur S.Alphonsus, lib. 1, n. 35.

baptismum cum lixivio, aqua rosacea etc. (1), nihilominus practice probabile non est posse, extra necessitatem, cum hujusmodi materia sacramentum confici. Diximus autem uhi agitur de sacramenti valore, scilicet de intentione, materia et forma. Diximus deinde et defectus ab Ecclesia non suppletur; si enim haec defectum suppleat, v. g.,in dubio conferendo jurisdictionem aut tollendo impedimentum juris, licite et valide proceditur ad sacramenti administrationem (2). Diximus tandem per seloquendo, si moraliter fieri possit; nam quando urget necessitas, licite amplectimur partem etiam param probabilem;ut si infans esset moriturus sine baptismo et materia haberi non posset nisi incerta, oporteret uti hac materia; in eo enim casu minus tutum respectu sacramenti est tutius respectu salutis anima;, sacramenta autem instituta sunt pro hominibus (3). Ex quibus intelligitur quare et quo sensu damnata sit sequens propositie : « Non est illicitum in sacramentis conferendis sequi opinionem probabilem de valore sacramenti relicta tutiore, nisi id vetet lex, conventie aut pe-riculum gravis damni incurrendi : hinc sententia probabili tantum utendum non est in collatione baptismi, ordinis sa-cerdotalis et episcopalis. »

obedientise. 318. Tandem lex positiva, et idem dicendum de voto, ali-quando nos obligare potest ad sequenda tutiora; in exemplum citari potest decretum Clementis III (4) ex quo babemus, quamvis speculative probabile sit mortem ex vulnere a sacer-dote inflicto non esse secutam, non tamen practice probabile esse hunc sacerdotem posse in sacris ministrare, sed certum esse eum debere ab omni ministerio abstinere. Quod decretum

(2) Cfr. Lugo, de poenit. disp. 19, sect. 2, § 1, n. 28 et sqq; S. Alphonsus, lib. 6, n. 572 et sqq. item, n.901,902.

egregie explicat Suarez(l);relatis enim verbisPontificis quod «in dubio debeamus semitam eligere tutiorem, » sic pergit Doctor Eximius: « est (ibi) sermo de dubio speculativo, ex quo pendet dictamen conscientiae, ut est in casu illornm textuum, anPetrus,v. g.,fuerit mortuus ex vulnere inflicto aPaulo,necne. Ex quo inferO; quando inillis textibus dicitur una pars securior et in altera esse aliquid periculi, non esse sermonem de peri-culo culpa, quia de hoc ipso versabatur qusestio, an ibi esset periculum culpce,nemoque dubitavit quin operari cum periculo culpse sit malum : peteret ergo Pontifex principium, vel non rectam rationem afferret, si in illo sensu illo principio utere-tur. Vocat ergo tutiorem partem illam quse pauciora habet incommoda, et minoris momenti, omnibus pensatis; periculum autem quod imminere dicit, non est aliud, nisi quia accidere posset ut verus nomicida celebraret aut ordinaretur, quod est contra decenciam ipsius rei et Ecclesise intentionem. Ex quo principio sic intellecto et ex judicio prudential! in tali materia, nimirum tutius esse abstinere a ministerio sacro, colligit Pontifex legem quse statuit ut ita fiat. üt autem hoe statuat, necesse non est ut illud principium, in quo fun-datur, in dubiis tutiorem partem esse eligendam, sumatur in universum ut necessarium ad vitandam culpam, seu tanquam prseceptum, satis enim fuerit quod Pontifex id existimaverit esse convenientius, et magis consentaneum prudentise, et juxta illud legem statuerit.Et ob eamden causam necessarium non est ut id, quod ibi Pontifex statuit ac praecipit, per se esset necessarium ex vi solius rationis naturalis: nam s;epe lex positiva statuit aliquid ex prudentiali ratione, qu;e per se sola non induceret necessitatem, est autem sufficiens ad statuendam legem, quae necessitatem imponat. Si ergo Pon-

(l)De censuris, Disp. 40, s. 6, n. 8 et 9; cfr. S. Alphonsus, lib. 1, n. 79 et lib. 7, n. 347.

tifex judicavit inhac materia expedire, ferri legem de sequenda tutiori parte, quia, in hoc quod dubius de tali facto abstineat, solum illud potest esse incommodum, quod hoc est onerosum tali personae, et quod aliquando potest contingere, ut ille qui revera homicida non est, abstinere cogatur : at hoc quasi nihil existimatum sit a Pontifice, comparatum cum reverentia de-bita rebus sacris, et cum periculo quod aliquando homicida ministret. Hsec autem ratiocinatio per se sola fortasse non esset sufficiens ad obligandum hominem dubium ut in eo casu abstineret; fuit autem sufficiens ut Pontifex lege sua id decer-neret. Maxime, cum ipse potuerit judicare esse sufficientem causam ad imponendum hoc onus in tali casu, quod homo sua culpa vel negligentia actionem fecerit simili dubio expositam. Item, cum ad summum Pontificem pertineat cavere omnem indecentiam circa ministeria sacra.»

Praeceden- 319. Generalem illam charitatis, justitise, boni ordinis etc. tium applica- , , , , . , .,

cepta, quibus practice resolvuntur non paucse qusestiones speculative incerte : « In dubio pars tutior est sequenda; in dubio, melior est conditio possidentis; in dubio standum est pro valore actus; quilibet prcesumitur bonus nisi probetur malus; in dubio favendum est reo; factum non prcesumitur nisi probetur etc. Juxta unum vel alterum ex his principiis summi Pontifices non raro responderunt ad qusestiones parti-culares quid practice faciendum sit, quando speculative dubi-tatur an, v. g., matrimonium fuerit invalidum (l),an sacerdos sit homicida etc. (2). Advertendum tamen est saepe contingere ut non satis constet an in casu particulari applicandum sit nec

(1) C. Juvenis, 3, de spons. Cfr. Sanchez, in prsec. deeal. lib. 1, c. 10, n. 15; item, S. Alphonsus, lib. 1, n. 79.

(2) C. Ad audientiam 12, Significasti 18. Petitio tua 24, de horn. vol. Cfr. Suarez,disp. 40, (Je censuris, sect. 6, n. 8 et 9; S. Alph. 1. c.; Wirce-burgenses, de act. hum. c. 4, a. 3, n. 221.

ne aliquod hnjusmocli principium, v.g,, quanclo probabile est voto jam esse satisfactum (1), vel debita fuisse soluta (2), vel peccatum mortale in confessione fuisse expositum (3); nuper adlmc, ante declarationem datam die 17 decembris anni 1868 a S. Congregatione Inquisitionis, disputabatiir de casu quo prior baptismus fuerit probabiliter nullus, relate ad obligationem confitendi peccata posterius commissa (4).

320. Doctrinam quam hucusque exposuimus, egregie more Confirmatio suo tradidit J. De Lugo (5), cujus summi theologi verba ï'ugonis^'''^ liceat liic pro coronide referre claritatis et contirmationis causa:« Potest autem contingere quod detur probabilitas remota sine proxima: quia vel ex lege vel ex ipsa natura rei non suiïïciet probabilitas remota ad spoliandum licite posses-sorem;nam iidem qui probabile credunt rem illam esse tuam,

non dicunt probabile quod cum illaprobabilitate remota possit condemnari Petrus ad reddendam tibi rem quam non constat esse tuam. ïïanc autem differentiam utriusque probabilitatis agnovisse videutur Thomas Sanchez (6) et Suarez (7), dum dicunt nullum posse privata auctoritate rem sibi accipere quam alter possidet, quam vis probabilius judicet rem esse suam; posse tarnen accipere si habet pro se opinionem dicen-tem fas esse possidentem spoliare: ubi apparet differentia inter utramque probabilitatem: prima enim est solum remota,

qiue non sufficit ad licite operandum, proxima autem semper sufficit. Aliud exemplum ad hoc declarandum peti potest ex sa-cramentis: potest enim minister probabiliter, immo et probabilius opinari aliquam esse materiam vel formam sufficientem ad valorem baptismi, et tamen non poterit sine necessitate ma-

teriam illam vel formam probabilem adliibere: quia solum ha-bet judiciumprobabile quod illa sitmateria vel forma valida; non tamen habet judicium probabile proximum quodlicitum sitil-lammateriam vel formam adbibere. Ratio autem est, quiaregula proximaoperationis estillaa quaregulatur ejus bonitas ;parum ergo refert sola probabilitas remota,qu0e extrinsece et materia-liter se habere videtur ad operationem, si desit regula proxima probabilis.E contra vero, quando ultimum judicium et ultima regula probabiliter judicat bic et nunc licere hanc operationem, semper licite operamur. ünde dixi (1) in ipsis etiam sacramentis baptismi et ordinis sufficere aliquando opinionem probabilem, probabilitate scilicet proxima, ad licite operan-dum, v.g., quando est opinio probabilis doctorum dicentium non esse obligationem reiterandi baptismum vel ordinem collatum cum tali materia vel forma. Tunc enim probabilitas non versaretur circa materiam vel formam, sed circa obligationem reiterandi; possum autem semper in qualibet opera-tione amplecti opinionem probabilem, quae dicit me bic et nunc omnibus pensatis licite operari. *

321. Duse sententise probabiles contradictorise comparari possunt vel quoad efficaciam rationum quibus innituntur, vel quoad securitatem quam prsebent. Si comparentur a) quantum ad efficaciam rationum, una potest esse probabilior Sententia I^1131151 altera, vel potest utraque esse seque probabilis. Sententia probabilior, probabilior ea dicitur quae graviora habet fundamenta licet ad certitudinem moralem gignendam non sufficiant; minus pro-

(3) Ut tamen ejus mentem in hac materia rite assequamuT, prae oculis semper habere debemus ejus monitumpro intelligentia totius operis.

quot; Csterum, benigne lector, te admonitum volo, ne existimes me opinio-nes approbare, ex eo quod non reprobem; eas enim quandoque fideliter exponam cum suis rationibus et patronis, ut alii, pro sua prudentia,

cujus ponderis sint adjudicent. Deinde advertas, quod cum aliquam opi-nionem veriorem voco, tunc contrariam non habeo ut probabilem, etsi non expresse ut improbabilem damnem. Insuper quando unam ex senten-tiis probabiliorem appello, nullo judicio dato de probabilitate alterius,aut

tise comparentur h) quantum ad securitatem quam prsebent licet utraque veretuta supponatur, utpote amovens omne tutior, periculum offendendi Deum, una tarnen potest esse tutior quam altera: illa sententia vocatur tutior quse magis removet minus tuta. a periculo legis .-violandse etiam materialiter; minus tuta autem prse opposita vocatur ilia quae minus removet a periculo transgressionis materialis; quapropter sententia tutior'illa dicenda est quae legi favet, minus tuta autem quae favetliber-tati; potest autem sententia probabilior esse minus tuta, et vicissim sententia tutior minus probabilis.

Exemplum. 322. Ea quse modo diximus, exemplo familiari elegantis-simeproposuitA. De Sarara (1). Rempropriis ejus verbis dare liceat:«In convivio antecinerali, quod per noctem protrahitur, in aede D. Pauli audiebas horam proclamari; diligenterque attenta campanse mole (minor enim est quae dimidias prse ea quae boras absolutas indicat), numeratisque sedulo ictibus, medium duodecimae adbuc fluere recte etcerto judicas.Exboc judicioformas conscientiam; statuis, inquam, sine fluctuatione nlla,actionem institutam te posse prosequi et ingenio indulgere. Hactenus recte et belle: omnia certa stint. Certum enim est judicium quod conscientiam praeit: nimirum necdum esse noctis medium; certum item est judicium quod de comedendis carnibus conscientia efformavit. At paulo post ex aede D. Petri nuntiatur horam esse duodecimam. Hic jam subito percelleris, suspendis paululum, quod ante indubitato tuleras, judicium illudque in opinionem decrescit. Neque enim jam amplius certo judicas licitum esse vesci carnibus, sed tantum opinaris . judicas enim cum formidine, quam quidem ingessit, de dimi-diata nocte, contraria opinio ab horologio D. Petri excitata.

utor hoe verbo: non audeo damnare; non propterea intelligo earn proba-bilem dicere, sedjudicioprudentiorum remittere. »

At vero cum seque firma sit ratio quae utramque fulcit; nimi-rum horologiorum sequalis, ut ita dicam, fama et auctoritas, conscientia hic stat inter duas opiniones perinde verisimiles et aeque probabiles. Quod si vero sic inter utramque opinionem haerenti in mentem veniat, eo die aut alias ssepius horologium D. Petri prae D. Pauli horologio, a solis hora aberrasse ; aut certe si in tertio D. Andrese horologio, etiam audiatur medium duodecimae, cum duodecima est in D. Petri, tunc sane ac-crescit opinio quam ex D, Pauli horologio prius conceperas; et sic medium tantum esse duodecimae, ac proinde lege jejunii te nondum obstringi, opinio est prae altera probabilior. Quod si tune statuis camibus te vesci posse, opinionem probabilio-em secutus esse censeberis ;nam plures firmioresque rationes cum sint quae medium duodecimae esse decernant quam quae duodecimam,probabilius est etiam ita rem se habere.Denique, quamvis probabilius longe sit, legem necdum obstringere ideo quod diesMartis verosimilius evolutus adhuc non sit, si tamen ob formidinem, quam incutit D. Petri horologium,cujus senten-tia etiam adhuc est probabilis, nee per contrarias rationes plane elisa, statuat conscientia carnibus abstinendum, tum quidem minus probabilem, sed tamen magis tutam opinionem secuta vulgo dicetur. Longe enim a peccato materiali committendo remotior est eo casu camis abstinentia quam comestio. Fieri enim potest, uti saepe fit, ut opinionis illius, longe licet proba-bilioris, objectum esset falsum nihilominus; et sic lex jejunii infringeretur saltern materialiter. Infractionis autem nullum est periculum, si minus probabili adhferet opinioni conscientia: etenim si minus probabilis, est tamen magis tuta. Atque hic demum est quaestionis tantis studiis, tantaque contentione animorum per hos dies (anno sc. 1667) agitatie, status, quantum reor, expositus dilucide.»

^Indlteri£B^ma 323. Declarato statu centroversise, sententiam quae nobis certa videtur, proponemus, ejusque veritatem argumentis demonstrabimus; illam deinde, quantum necesse erit, explica-bimus, ac demum ad quosdam casus particulates applicabimus.

Disputationis 324. Gravis disputatie agitatur ad quid practice se possit naiure™ ^{et vel} debeat resolvere ille qui actionem aliquam, post diligentiam necess^riam,apprehenditut aparte reinoncerto sed probabili-ter tantum licitam. Omnes quidem theologi agnoscunt cum sola hujusmodi probabilitate non posse directe obtineri con-scientiam certam; at alii, nullum admittentes principium reflexum saltem ut sufficienter probatum, existimant in prse-dicto casu semper tutius eligendum et consequenter standum esse pro lege; alii e contra, principia reflexa ut evidenter demonstrata habentes, statuunt tunc stari posse pro libertate, quia vi horum principiorum formatur indirecte conscientia omnino certa de liceitate actionis.

Distinguun- 325. Illi qui nullo modo aut accessorie tantum principia parte^{61 nna} reflexa admittunt vocantur vel antiprobabilistce, quia omnem proprie dictee probabilitatis usum in re morali rejiciunt; vel tutioristee, quia docent in dubio semper sequendam esse partem tutiorem ; vel rigoristce, quia consequenter ad suum systema plures hominibus imponunt obligationes graves et

difficiles. Distinguuntur autem in strictos et mites, pro gradi-bus certitudinis directie quos exigunt ad licite operandum.

dum certitudo directa ahsoluta. Eorum doctrina, quae ab strictiores Alex. VIII (1) damuata est, sic exponebatur: « Nemo nescit humanam quamcumque opinionem, eo ipso obnoxiam esse periculo erroris, quod non transcendat limites probabilitatis.

opinione falsa decipietur. Non ergo ad vitam sed ad mortem verget, dicente Lactantio : in seternum stultitise poena sub-eunda est, si aut persona inanis aut opinio falsa deceperit. Ubi notatu dignum est Lactantium loqui non de opinione impro-babili, sed simpliciter de falsa: qualis potest esse ea quae non solum probabilis, sed etiam inter probabiles probabilissima existit. Sicut enim opinio sive minus prohahüis, sive etiam minus quam probabilis, potest esse vera: ita ex advcrso opinio probabilior, vel etiam probabilissima, potest esse falsa.

Quamdiu ergo intra limites probabilitatis hcerctur, errandi periculo non plene óbviatur. In materia autem morum neces-saria, pront ex Lactantio mox audivimus, si quid fuerit erratum, vita omnis evertitur (2). »

327.Eigoristsemitiores,quorum sententia non fuit damnata, ^et|n[_t¹?⁰r^^st® docent ad licite operandum requiri certitudinem directam non

« Licet sequi opinionem minus tutam de licito, quando post de-bitam veritatis inquisitionem, apparet certo ac volde probabilis,et multo probabilior opposita, ita ut excludat dubitationem et formidinem rationabilem errandi (3).» Eodem modo Gaz-

zaniga: « Licitum est sequi opinionem minus tutam, dumrnodo sit vere et multis gradibus probabilior quam altera. » Quam thesim sic demonstrat:« Ad licite operan'dum non requiritu/ semper metaphysica velphysica certitudo de liceitate actionis, sed, quandohcec deest, sufpcit alia duntaxat moralis; atqid, ubi opinio minus tida est vere et multis gradibus probabilior, habetur Imc certitudo moralis de honestate actionis; ergo

ex ratione; quando en im una pars alteri in probabilitate longe prcestat, Mc major prohabilitatis excessus ita contraria argumenta elidit, atque encrvat, ut levia ac pene mdla jam videantur, ex quo efficitur ut iis plane contempt is, veluti ina-nibus scrupulis, prohabiliori sententice morali certitudine adlicereamus (1). »

cx alia parte 328. Illi qui principia reflexa et consequenter proprie dictae probabilitatis usum in re morali admittunt, vocari possunt probabilistce, licet boe nomine eorum pars tantum designari soleat; distingmmtur onim in probabilioristas, ceqiiiprokibi-listas, ei probabilistas sinipliciter, pro diversis gradibus probabilitatis quos in aliqua sententia requirunt ut eam sequi liceat.

probabilio- 329. Docent probabilioriste licitum esse « sequi opinionem manifeste et solide probabiliorem minus tutam sen, faventem Ubertati in concursu minus probabilis tutioris seu faventis legi; » attamen « in conflictu duarum opinionum ceque probabilinni de honestate objectiva actus, sequendam esse tutiorem; » a fortiori licitum non esse •lt; sequi senten-tiam minus probabilem et minus tutam, rélicta prohabiliori et tutiori (2).»

(1) De consc. prob., n. 140, 141; cfr. Patuzzi, tr. 2, c. 9 § quot;i; L. Habert, de consc. c. 4, etc. (2) Billuart, de act. hum. diss. 0.

nionem minus tutam vere prohabilem, relicta opinione tu-tiore ceque vel fere ceqiie probdbili;» illicitum tarnen esse sequi opinionem minus próbabïlem, relicta tutiore et certe ' probabiliore (1).»

331. Probabilistffi puri existimant licitiim esse ♦ sequi opi- et probabilis-nionem vere et solide prohabilem relicta tutiore ceque proba-

bili vel etiam vere probahiliori, ubi de solo lie ito vel illicito agitur (2). »

332. Infra Probabilistas recenseri solent Laxistse ab Inno- Laxist». centio XI daranati (3); hoe autem nomine vocantur illi qui docuisse perliibentur licitum esse sequi sententiam vel tenui-

non sane ab ipso originem ducens sed ex hominum malitia aut imprudentia proveniejis. A laxismo vero sic considerato quatenus est systema, distingui debent propositiones laxa;

hujusmodi enim propositiones, in qnibus absque fundamento obligationes negantur vel temere in dubium revocantur, traditie sunt a theologis cujuscumque scholse (4).

333. Licitum est sequi sententiam certo prohabilem Veraprobabi-pructice, non quod sola prohahïlitas sufjiciat ad prcehendam ^{lismi inlt;ioles}agendi securitatem, sed quia stante hac prohahilitate, per principium reflexum, obtineri potest moralis certitudo de

(4) Cfr. prop. 28-31 ex damnatis ab Alex, vm; item Propositiones per Belgium disseminata etc., Col. 1692.

quae scilicet gravi fundamento sit innixa, et talis remaneat etiam in concursu alterius oppositse, ita ut agens interrogatus an a parte rei existat obligatie, prudenter respondere debeat : fortasse, sed non possum affirmare. Dicimus b) « senten-, tiam ccrto probabïlem, non vero tenuiter aut dubie tantum probabilem; nam imprimis tenuis probabilitas, probabilitas non est, sicut tenuis prudent,ia non est prudentia, adeoque opinio tenniter probabilis nou est reipsa probabilis, quod ssepe monuit S. Alphonsus (1); deinde cum opinione dubie aut probabiliter tantum probabili, ut ex sequentibus apparebit, non potest obtineri conscientia certa, siquidem probabilitas opinionis est una ex prsemissis unde conclusie circa liceitatem actionis Mc et nunc ponendje, deducitur. Dicimus c) senten-tiam probahüempractice; nam probabilitas speculativa immediate non refertur ad bonestatem operationis, atque idcirco per se non spectatur ut norma agendi (2). Dicimus d) quia stante hac probabilitate etc. ut innuamus ad quid per se et precise deserviat probabilitas opinionis; non enim admittimus, si materialiter intelligatur, formulam « qui probabiliter vel probabilius agit, prudenter agit. »

Probabilis- 334. Hinc nihil cum thesi nostra commune habet propositie tellectus ni- ab Innocentio XI damnata : « Generatim dum probabilitate habet™™™ intrinseca seu extriaseca quantum vis tenui, modo aprobabili-bus^ab^Iuno Anibus non exeatur, confisi aliquid agimus, semper pru-damnaf ^3 ^lt;^^en^^{er a}gi^mus- ' Iⁿ bac enim propositione admittitur usus et 4; probabilitatis quamtumvis tenuis; insuper videtur sumi proba

bilitas extrinseca disjunctive ab intrinseca; prseterea innuitur sufficere ad prudenter agendum solam probabilitatem;demum nulla fit distinctie inter probabilitatem practicam et speculati-vam,qu8e omnia principiis nostris omnino repugnant. Non ma-gis hue pertinet alia propositie ab eodem Pontifice damnata:

t Ab infidelitate excusabitur infidelis, si non credat ductus opinione minus probabili; » secus dicendum esset ad creden-dum teneri ilium qui nondum est certus de revelatione facta, sed earn factam esse probabilius existimat; atqui non solum tunc credere non tenetur, sed neque credere potest juxta doctrinam S. Thomse (1), et ipsius Innocentii definitionem (2). Igitur infidelis qui ductus opinione probabili non credit, peccat quidem; at non ideo prsecise peccat, quia cum hujusmodi incertitudine non credit, verum quia in tali statu constitutus non magis inquirit veritatem, ad quam, adjuvante Dei gratia, certo pervenire potest; adeoque defectus ulterioris investiga-tionis et diligentue reddit ignorantiam ejus culpabilem. Pro-babilismus autem supponit diligentiam sincere et frustra adhibitam, et consequenter ignorantiam invincibilem (3). Bene A. de Sarasa (4): * Potest aliquis, inquies, contra opinionem suam quam judicat esse probabilem, tuto sequi alienam eique acquiescere, ergo et htereticus qui catbolicam religionem judicat probabilem, poterit etiam bseresi suae, quam ob aucto-ritatem magistrorum suorum judicat probabilem, semper adhserere, eique securus immori. Nego consequentiam; disparitas exinde est quod hsereticus ille probabiliter tantum opi-natur circa rem quam scire potest, et cujus veritatem scitse posse deprehendere. Hinc imprudenter et male opinioni ac-quiescitejus rei, cujus dari potest scientiavera et certa, dum-modo moralem ei indagandse diligentiam adhibeat. In aliis autem materiis cum Veritas certa inveniri non possit, quo-cumque demum studio inquiratur, prudenter omnino opinioni acquiescit, ultra quam uon datur propius ad veritatem accedere. Quod si enim morali adbibito labore, veritas rei possit erui, in quacumque materia sit, turn vero fateor in-

genue, probabilem opinionem, quamdiu talis esse noscitur et decernitur, ab errore materiali, quem certo potuit et debuit evitare, agentem ex tali opinione, ab infracta lege non absol-vere aut excursare (l).» Neque ad rem facit decretum S. S quot;cong^In- Inquisitionis de die 23 Februarii 1761, quo damnatum fait dicis proscri- folium inscriptum: «Probabüismus puhlicce disputntioni...

expositus etc.; siquidem iteratis vicibus S. Alphonso declara-tum est turn a secretarie Indicis, turn a Magistro S. Palatii, turn a Majori Poenitentiario hoe decreto non attingi ullam ex illis quaestionibus quae inter catholicos controvertuntur (2).» Quod demum attinet ad Clementinam JExivi, docet S. Alphon-^c -^m, ^ci,^equot;^e.ⁿquot; sus (3j quod in casu pro quo data est, * non agebatur de dua-

bus partibus aeque probabilibus, sed tantum, an adesset obligatie illam sequendi partem, quae, juxta regulse rigorem, et juxta id quod Nicolaus III jam declaraverat, non tantum tutior sed erat unice tuta; cum jam constabat, regulam ex vi verbo-rum et gravitatis materise obligare ad observanda tanquam prsecepta, non solum principalia tria vota religionis, sed etiam consilia evangelica, quae in regula exponebantur, et ideo ipsa preeteriri non poterant, sine gravi conscientise remorsu. Hinc dixit Clemens, advitandos hujusmodi remorsus tenendam esse securiorem partem quae reipsa erat unice vera et unice secura, et ex ilia parte nullse rationes suppetebant, quse transgressio-nem illorum consiliorum a gravi culpa excusare valebant. »

335.Multa quidem afferri possimtet ab auctoribus afferuntur rumfndlcatïo ^arg^umeilt^a P^ro probabilismo, quae tamen ssepe ejusdem argu-

ex his duo tantum brevitatis simul et claritatis causa, evol-vemus, unum a ratione, alterum ab auctoritate.

336. Quando duse circa legem, vel, quod idem est, circa legis extensionem, exstant sententiae probabiles, obligatio ob-jectiva, seu vis ligandi est incerta; atqui obligatio objectiva,

seu vis ligandi incerta, non potest inducere obligationem sub-jectivam, seu necessitatem obediendi: ergo, etc. Major est evi-dens: obligatio enim objectiva, seu vis ligandi, pertinet ad essentiam legis (1); unde quando incertum est utrum lex existat, vel utrum lex existens sese extendat ad talem vel ta-lem casum, objectiva illa obligatio etiam erit necessario incerta. Minor autem novo syllogismo evincitur : obligatio objectiva seu vis ligandi incerta, si inducere posset obligationem subjectivam seu necessitatem obediendi, hoe efficeret vel per se vel ratione principii superioris, scilicet alicujus legis generalissimee; atqui neque per se, neque ratione principii superioris id efficere potest: ergo etc. Major hujus syllogismi per se satis patet; unde sola minor probatione indiget.

337. Itaque probatur prima pars minoris subsumptse, scilicet obligatione objectiva incerta non posse induci per se ^nec P^{er se}' obligationem subjectivam. Katio est a) indirecte, quia objectiva obligatio seu vis ligandi est causa, obligatio vero sub-jectiva seunecessitas obediendi est effectus: ergo qui judicat se ad aliquid teneri, judicare debet adesse imperium ex quo tenetur; impossibile autem est ut quis modo absoluto et firmo judicet adesse imperium, et simul incertus maneat utrum imperium adsit. Ratio est hy directe, quia ut obligatio objectiva inducere possit obligationem subjectivam, debet ap-

plicari voluntati, seu illi proponi; applicatur autem seu pro-ponitur voluntati per scientiam, ut bene explicavit S. Thomas verbis jam superius (1) relatis: « TJnde nee ex imperio ali-cujus regis vel domini ligatur aliquis, nisi imperium attin-gat ipsum cui imperatur; attingit autem ipsum per scientiam; unde nullus ligatur per prseceptum aliquod nisi mediante scientia illius prsecepti. » Jam vero obligatie objectiva, quousque incerta est, non est sufficienter voluntati applicata etproposita, siquidem de ipsa non habetur scientia; « quomodo enim dici potest aliquem scire prseceptum, si ipse sciat prae-ceptum esse dubium? Tune omnino dicendum quedille prseceptum ignorat, cum dubitat an prseceptum adsit vel non (2).» Cseterum in hoe puncto non multum adversarii a nobis discrepant (3).

338. Probatur secunda pars mineris subsumptse, scilicet principü*¹ su- olligatione objectiva incerta non posse induci oiligationem penons, suhjectivam ratione principii superioris; sive aliis verbis nullam dari legem generalem certam nos adstringeniem ad conformandas actiones nostras legïbus particularilms quae velpfohahiliter non existunt vel prohabiliter non urgent in casu. Et sane unicum quod affem potest et reipsa affertur hujusmodi principium, sequentibus formulis solet exprimi: « debemus vitare periculum peccandi,» et consequenter:« in dubiis debemus sequi tutius (4).» Jam vero ista intelliguntur vel de necessitate vitandi periculum peccati formalis, vel de necessitate vitandi periculum peccati materialis. Si intelligantur de necessitate vitandi periculum peccati formalis, fatemur quidem existere talem legem, sed omnino nega-mus ullum adesse in casu nostro ejusmodi periculum; nam peccatum formale habetur solummodo in transgressione obli-

(3) Cf. Billuart, diss. 6, a. 2, obj. 1.; Gazzaniga, de act. hum. diss. 3, c. 3, n. 65. (4) Cfr. Billuart et Gazzaniga, 11. cc.

gationis subjectivse; ostendinuis autem evidenter et adver-sarii concedunt obligationem subjectivam per se oriri non posse ex obligatione objectiva incerta; ergo quando obligatio objectiva est incerta nullum adest periculum peccati for-malis, quin potius certissimum est peccatum formale non adesse. Si vero intelligantur de necessitate vitandi periculum peccati materialis, advertimus hujusmodi obligationem gra-vissimam non asserendam tantum esse, sed probandam, et quidem certo; secus enim procederemus in indefinitum. At non solum non probatur certo talem obligationem dari, sed probari potest earn non dari. Eatio autem est imprimis, quia, quamvis omnis legis violatio, etiam materialis, sit aliquod malum, rationabile tamen non est, ut ad prsecavendas non-nullas transgressiones materiales, teneamur multa facere quse a parte rei non praecipiuntur, idque cum periculo transgres-sionum formalmm. Profecto incredibile videtur Deum bonum hominibus infirmis qui media omnia sibi possibilia ad veri-tatem cognoscendam adhibuerunt, eamque non cognoverunt, tale onus imposuisse (1). Prseterea, si ista obligatio revera haberetur, non mansisset ignota tot viris piissimis ac doctis-simis qui a longo tempore summa diligentia circa ipsam

(1) Hoe principium clarissima in luce positum est a E. P. Matignon in doctissimo pcriodieo: Etudes religieuzes. 1866. « Or, serait-il de la sa-gesse d'un législateur prudent d'étendre tellement les effets du précepte, qu'il embrasse mème les eas auxquels son application est douteuse? En d'autres termes, lorsque, toutes choses pesées mürement, une veritable incertitude subsiste, soit sur l'existence d'une loi, soit sur son interpretation par rapport a une circonstance donnee, faudra-t-iljugerquelelégislateur pretend nous encbainer, nonobstant cette incertitude et malgre notre ignorance? Ne devra-t-on pas penser au contraire que la loi, telle qu'on la connait, ne disant rien de précis sur la matière, n'est pas manifestée sufiisaniment pour y être étendue? quand il s'agit de Dieu, sa bonte' ne nous autorise-t-elle pas a croire quïl aurait éclairé davantage le devoir s'il avait voulu l'imposer? et quand il s'agit d'une autorité purementhu-maine, ne sommes-nous pas en droit de la récuser, si elle parle d'üne ma nière equivoque? »

obligationem 339, Quum itaque lex incerta non possit vi sua obligationem mducere po-

observare leges particulares incertas, sequitur hominem libe-rum manere in iis omnibus qua; non moraliter certo constat esse prohibita, adeoque licet unicuique sequi sententiam certo probabilem practice de liceitate suse actionis. Etenim « Deus ab initio constituit hominem, et reliquit eum in manu consilii sui. Adjecit mandata et prsecepta sua: si volueris mandata servare, conservabunt te (2). Prius itaque Dominus hominem liberum creavit, ei donando ex suo beneplacito libertatem, juxta id quod scribit Apostolus: Potestatem habens sua; voluntatis (3). Etpostea mandata quag tenebatur servare, adjecit, ac imposuit; et ideo hominis libertas cum certa sit, possideat-que ante legis obligationem, ipsa non nisi a lege certa li-gatur (4). *

(4) S. Alph., syst.mor.77.Fundanientaleistuclpriiicipiuin egregié rursus explicatum est a R. P. Matignon. 1. c. «Le fondement sur lequel repose toute la théorie probabiliste, e'est que la conscience garde son indépen-dance tant qu'on ne lui montre pas une loi certaine qui y mette obstacle. C'est la ce que signifie ce principe qu'on n'a toiirne' en ridicule que paree qu'on ne l'a pas suffisamment compris : libertaspossidet, la liberté a pour elle une sorte de possession; elle ne peut être e'vincée que sur de bonnes preuves.

Les antiprobabilistes nous disent: vous supposez ce qui est en question ; l'homme n'est libre moralement qu'autant qu'il se démontre a lui-même la le'gitimité de son acte ; avant de rien affirmer, il faut qu'il examine s'il y aura conformité entre sa conduite et son devoir; la loi et la liberté sont correlatives, et l'on ne peut établir la possession au profit de l'une plutót que de l'autre.

Ce raisonnement renverse l'ordre naturel et confond des choses essen-tiellement distinctes.

Oui, sans doute, avant de se déterminer, Thomme doit pouvoir pro-noncer avec certitude sur Thonnêteté morale de Facte qu'il va accomplir;

340. üt tota hujus rationis efficacia percipiatur, breviter percurremus singulas setates, examinando quomodo in ipsis sese habuerit doctrina quam defendimus.

341. Usque ad saeculum decimum sextum labens, probabi- Probabilis-lismus explicite quidem propositus non est; eum tarnen im- tur a^ÜVa-plicite fuisse agnitum et in praxim communiter deductum, ^tril)US' inmimera probant SS. Patrum et Scriptorum ecclesiasticorum testimonia, quorum nonnulla hie speciminis gratia afferimus.

mais cette honnêteté ne saurait être révoquée en doute, tant que la voix de la conscience ne s'élève point pour la nier. L'interdiction se prouve et ne se iprésume pas. Je n'ai pas besoin d'une permission explicite pour être libre, tandis que je dais voir une raison positive pour com,'

II ne s'agit nullemeut ici de gravir jnsqu'aux cimes ardues de la méta-physique, ni d'aller chercher, dans les mystères de Fessence divine, comment s'allient entre elles l'idée de la lol et l'ide'e de la liberté. Restons dans I'ordre purement humain; mettons-nous a un point de vue plus accessible et ne sortons pas de la question pratique, puisque, après tout, c'est celle-la qu'il faut terminer.

De fait Tbomme existe et il se comjoit comme libre, avant de se con-cevoir comme soumis a une loi morale. Le précepte positif, et même ie précepte naturel, présupposent la liberté et ils s'y surajoutent;

tant que la conscience ne les a pas reconnus, elle n'a aucun motif pour circonscrire le champ assigné a sqn action ; la liberté règne alors sans conteste, elle occupe, pour ainsi dire, tout l'espace qui n'a pas été réservé, et, comme le fleuve,elle ne peut être refoulée dans unlit plus étroit, qu'a la condition de voir s'élevnr devant elle des digues qui lui ferment le passage.

Oil sont ces digues ? Voila ce qu'il faut montrer. C'est a 1'obligation qu'il incombe de se prouver elle-même; ce n'est pas a la liberté a établir son existence. Et je parle, on le comprend, de la liberté morale, pnisque,

aussi bien, elle ne se distingue de toute autre qu'autant que la loi existe et qu'elle est connue. Si la loi a posé son veto sur certains actes, ils échappent aussitOt au domaine de la liberté ; jusque-la on ne voit pas pourquoi ils lui seraient soustraits, puisqu'ils ne sont marqués d'aucun signe; puisque rien n'indique une interdiction provenant d'une autorité compétente. »

Lactantius, explicans quare ethica philosophorum nullum in vitam hominum habeat influxum, hanc affert causam:«Prae-terea nihil apud eos certi est, nihil quod a scientia veniat. Sed cum omnia conjecturis agantur, multa etiam diversa et varia proferantur, stultissimi est hominis prceceptis eorum veile parere, quae utrum vera sint an falsa dubitatur; et ideo nemoparet quia nemo vult ad incertum labor are (1).» S. Gre-gorius Nazianzeniis,Ifovatianum quemdam alloquens, sic eum urget: « An ne juvenibus quidam viduis, propter setatis lu-bricum, ineundi matrimonii potestatem facis ? At Paulus hoe

baptismum. Quo argument© id confirmas ? Aid rem ita se habere proba : aut, si id nequis, ne condemnes. Quod si res dubia est, vincat humanitas et faeilitas (2). » Disputabatur sseculo quarto utrum ad apiscopatum promovari possant illi qui duas successive uxores duxerant, unam ante, alteram post baptismum; alii communius negabant, alii tamen affirma-bant : utraque opinio in praxim daducabatur, ut multis exemplis prsesertim ex Hispania constat. Quum autem a quodam Eufini discipulo reprehenderetur S. Hieronymus, quod posteriorem docuisset (3) sic respondit:«Audio prsaterea objici mihi a Chrysogono, sectatore ejus: cur in baptis-mate dixerim universa peccata dimitti, et mortuo bimarito novum virum in Christo resurgere: atque istiusmodi sacerdotes in Ecclesiis esse nonnullos. Cui brevi sermone raspondebo: ha-bent libellum quam in crimen vocant: ilia respondeat; hunc sua disputatione subvertat, et scripta scriptis arguat. Quid auste-ritate frontis et contractis rugatisque naribus, concava verba trutinatur, et sanctitatem apud vulgus ignobile simulate rigore mentitur? Audiat nos iterum proclamantas : veterem

duni philosophi omnes cum eodem S. Thoma distinguunt opinionem a scientia quse accipitur ut cognitio certa alicujus veritatis (1). » S. Bonaventura, de votis agens super quibus Papa dispensare possit, tres in medium adducit opiniones, et deinde concludit: « quae istarum trium opinionum sit verior, fateor me nescire et satis potest quselibet sustineri; si quis tamen velit hanc ultimam acceptare, non occurrit ei inconve-niens manifestum (2). » Non aliam doctrinam proposuit postea S. Antoninus, siquidem duo constanter requirit ad honestatem operationis:primum, ut agens non dubitet practice debonitate actus (3), alterum, ut sententiam quam sequitur non sit contra auctoritatem expressam S. Scripturse, nee contra determina-tionem Ecclesiae catholicae (4);« diceretur hie esse usuram, et usura est contra decalogum: respondetur, usuram esse contra prcecepta decalogi verum est reductive; sed hunc contractum esse usurarium non est clarum, cum sapientes contraria sibi invicem in hujusmodi sentiant (5). gt; Advertatur autem, ante exortas circa aliquam materiam controversias, non solere au-ctores ita accurate loqui, easque formulas eligere quibus sequi-vocationis periculum removeatur; sequitas vero et logica postulant ut, quantum fieri potest, difficiliora hujusmodi loca juxta communem doctrinam interpretemur. Hinc conformiter ad hoe principium, quando quidam doctores scholastici videntur excludere omnem probabilitatem, vel exigere ut agamus juxta probabiliora, commode explicari possunt et debent sive de dubio practice (6), sive de conscientia vincibiliter errante (7), sive de majore probabilitate quae sit certitudo moralis directa autretlexa (8).

(6) Al. Alensis, in summa p. 2, q. 112, de ign. cas. 8; Scotus Prol. q. 2, n.15.

(7) S. Thom. quodl. 8, a. 13; quodl. 9, art. 15; S. Bon. opusc. de prog. Eelig. lib. 2, c. 12. (8) S. Antoninus, q. 1, t. 3, c. 10, § 10, reg, 4.

342. Quamvis itaque omnibus retro setatibus in usu fuerit explicatur a probabilismus, nondum tarnen scientifice in systema redactus centionbus^' et propositus fuerat: id vero praestitit anno 1577 Bartholomseus

De Medina O. P. Ejus autem doctrina, non ut novitas dam-nanda habita fuit, sed ita conformis regulse morum in Ecclesia receptse visa est, ut nemo adversas earn reclamaverit, omnes vero, mirabili consensu, statim earn sint amplexi. In propu-gnando enim probabilismo convenerunt cum laicis presbyteri,

Episcopi, Cardinales; cum clero sscculari regulares; discipuli S. Thomse cum Scoti discipulis; Dominicani (1) cum Jesuitis,

eo prsecise tempore quo celebres de gratia inter se controversias habebant; demum cum universitatibus Hispanise, Italise, Germanise, facultates Parisiensis (2), Lovaniensis (3), Duacena (4). Scriptores typis impressi probabilismum tuentes jam afferebantur anno 1664 ab Alphonso de Sarasa (5) centum quinquaginta novem, ac paulo post a Terillo (6) ducenti, qui idcirco affirmare audebat pro probabilismo citari posse qua-draginta auctores, ubi pro opposite citatur unus. Hinc vere Mastrius (7): «hcec est sententia communissima et receptis-sinia in omni sclwla in hoe currenti sceculo. »

sequente. At multa sunt circa banc coutroversiam animadver-tenda. Et quidem imprimis a) impugnatio exorta est non ex parte Ecclesiae, sed ex parte haereseos; quamvis enim postea multi viri optimi,sincero purioris ethicse zelo, probabilismo in-

fensi fuerint, primum tarnen plures adversus illum impulit, non sanctus amor doctrinse sanioris, sed perversum sectse studium : id manifestum esse debet unicuique consideranti helium adversus probabilismum eo praecise tempore ortum ha-buisse,quo Jansenismus late divulgari coepit; scriptores etiam, qui vehementius insectati sunt probabilismum,vel aperte Jan-senianos, vel de Jansenianoerrorevaldesuspectosextitisse(l); Jansenianos item fuisse Prsesules qui probabilismum, tan-quam omnium malorum radicem,damnarunt (2); demum,arte sane Janseniana,soli fere societati Jesu, utpote sectse debella-trici, per invidiam adscriptos fuisse veros etpraesertim fictitios probabilismi abusus, dum tamen apud omnes constaret illud systema prius commune fuisse turn clero sseculari tum coeteris ordinibus religiosis. b)A. multis impugnatus est non veruspro-babilismus, quem nimirum docuerant magni magistri, sed vel exaggeratus vel etiam omnino fictitius, et plenus, pro necessitate causae, horridissimis sequelis. c) Prseterea probabilismus impugnatus est non solidis rationibus, sed saepe calumniis, conviciis et exclamationibus (3), fere semper meris aequivoca-tionibus, vel textibus S. Scripturae, SS. Patrum, KR. Pontifi-cum nihil ad rem pertinentibus, immo aliquando plane ridicu-lis, aut etiam non genuinis (4). dj Tandem a non paucis probabilismus impugnatus est non libere, sed ex jussualiorum, ita ut iidem viri docti qui tbeoretice ipsum impeterent, practice eum sequerentur, de quo amare conqueritur Gazzaniga (51.

(2) Tales erant J. Boonen, Arch. Mechl.; Henricus de Gondrin, Arch. Senonensis; Episcopi appellantes; card, de Noailles,aliique quorum cata-logum recenset Billuart. Cfr. Mémoires du P. Bapin.

(5) « De hoc uno probabiliorist® monendi sant, ne(ut nonnullos facere non sine magno animi mcerore videmus) tutiorem, et probabiliorem sen-

344. Devicto autem, prsesertim opera S. Alphonsi, practico ₀p_erajansenismo, principia probabilismi, melius eliquata occasione ^s-Alphonsi. prsecedentis controversise, rursus coeperunt communiter ad-mitti, iisque in regionibus recipi ex quibus a tanto tempore proscripta videbantur. Jam enim traduntur in seminariis tan-quam basis totius theologise moralis, defenduntur in Univer-sitatibus, commendantur ab Episcopis (1). Auctores autem moderni fere omnes probabilismum proposuerunt: nam quamvis videantur distingui in duas classes, et alii vocentur sequipro-babilistse, alii simpliciter probabilistae, nulla tarnen est inter ipsos quoad praxim et applicationem discrepantia, ut patet eorum libros pervolventi, et ipsi libenter fatentur (2); quoad theoriam vero, lis potius est de verbis et modo loquendi quam de re ipsa, quod nuperrime agnovit cl. Petrus Scavini.

innumerique alii ; quorum tarnen fere omnes nobiscum con-véniunt in re, etsi non in verbis; ut enim patet eorum opera volvendo, non ita facile excludunt opinionem probabiliorem, si ea talis sit quam nos exposuimus , nempe, certe, sine ulla hcesitatione et notabiliter probabilior. Si enim nonnisi levis sit prseponderantia, neque a nobis attenditur : et en quo sensu

Argumentum adversariis nostris suppeditamus imbelle illud quidem in se, et nullius momenti, sed quo tarnen plerique imperito vulgo fucum facere solent. Nempe dicunt, probabilioristas in praxi tandem probabi-listis victas manus dare; cumque plus moveant exempla, quam verba,

non facile dictu est, quot hac arte adbenigna probabilistarum castra per-tiabantur, in quibus multo minori molestia, adeoque libentius militare

opera utboctametsi imbelle telum.demanibus hostium eripiamus; quia eo nobis plurimum nocent: quid autem refert forti, an imbelli telo perire ?

Sentiamus igitur ut probabilioristiB, loqnamur ut probabilioristae, sed quod magisnostrse,aliorumque saluti proderit, secundum probabiliorista-rum principia operemur. » De consc. prob. n. 137.

S. Alphonsus in suis dissertationibus de usu probabili tuetur licitum esse sequi opinionem probabilem in concursu proba-bilioris, modo ilia gravi motivo nitatur sive intrinseco scilicet ratione, sive extrinseco nempe ex auctoritate doctorum. Ex hoe sensu plane assentimur cl. Ballerini (1). »

(1) Tom.1, n. 160. ed. Mediol 1865. Quaastio itaque nuper agitata est de morali systemate S. Alphonsi. E. P. Ballerini, quern cum aliis secutus est B. P. Montrouzier, in optimo periodico : Revue des sciences ecclésias-tiques, 1SÓ7, existimat S. Doctorom de facto adhaesisse communi et simplici probalilismo; e contra ipsum esse « Auctorem novi systematis sequiprobabilismi » alii plures contendunt, inter quos theologi qui scri-pseruntSummariuni additionale,in quo exhibentur, a quihusdam theo-logis elahorata responsa ad difficultates contra doctrinam moralem S. Alphonsi a clarissimo P. Antonio Ballerini S. J. object as, et in ani-madversionihus R. P. D. Promotor is fidei allegatas. Quid circa hoe punctum, verius nobis videatur, sequentibus exponemus.

1° Negari non potest S. Alphonsuvi primitus, scilicet usque jTf' ad annum 1762, veterem próbabilismum exprofesso proposuisse, illum-que omni argumentorum genere tanquam moraliter certum dcfendisse. Id patet tum ex aliis locis, tum prsesertim luculenter ex dissertatione c pro usu moderato opinionis probabilis in concursu probabilioris» praefixa secundsesuioperis editioniNeapolitanse.Ibienimthesimsuaroita statuit: « TJltimam benigniorem etcommunissimam (sententiam) pro-bandam aggredimur, nempe licitum esse uti opinione probabili, etiam in concursu probabilioris pro lege, semper ac illa certum ac grave habeat fundamentum. » Aperit deinde quo in pretio eamdem thesim habeat: « Dicimus quod nostra sententia, nempe quod liceat sequi opinionem probabilem pro libertate, relicta probabiliori, est longe probabilior, sive probabilissima, imo moraliter, seu lato modo certa: id patet ex argu-mentis supra expositis.» Quae quidem argumenta, postquamS. Alphonsus breviter ibidem recensuit, hoe etiam mox subdit: « Adde his potissimum argumentum sub initium propositum, nimirum quod si sententia benigna fuisset falsa, minime quidem communiter a doctoribus undique fuisset recepta, ut vere recepta est, aut saltem Ecclesia earn non tolerasset, permittendo quod animse communiter, per hanc perditionis viam, ut adversarii clamitant, a talibus caecis ducibus deceptae incede-rent. » (Cfr. Ballerini, Diss, de morali syst. S. Alph.)

20 Non magis tarnen aliunde negari potest S. Alphonsicm postea, in omnibus fere suis operihus,protestatum esse se tenere « systema opinionis aque probabilis »; quod systema duabus propositionibus solet expri-mere:prima,non licet«sequi opinionemminusprobabilem, quum opinio

345. Quatuor igitur distingui possunt epochse probabilismi, quarum prima apte diceretur epocha implicitce agnitionis; secunda, epocha explicitce propositionis et tranquillm posses-sionis; tertia, epocha contr overs ice; quarta, epocha victoria. Ex harum autem epocharum consideratione apparet, proba-

qucB stat pro lege est no tab Uit er et certe prohahilior; » altera, «cum opinio minus tura est mque prohahilis,potest quiseam licitesequi. » Viden-dum igitur est, quid hujusmodi formulis S. Alphonsus significaverit; verba enim materialiter sumpta non sufficiunt ad mentem ejus manife-sti;nd?.in. Jam vero a) arhitramur S. Alphonsum, novo suo loquencli modo,non intendisse recedere, quoad suhstantiam, a communi et sim-plici probabilismo. Ratio nostra; sententi® est primo, quia, juxta S. Alphonsum, eatenus sequi oportet opinionem notabiliter probabilio-rem, et non licet, in ejus concursu, sequi minus probabilem, quatenus illa in eo casu ut moraliter certa hahenda est, hcec vero ut tenuitur vel duhie tantum probabilis (Cfr. diss, de usu moderato opin. prob. ann. 1762; syst. mor. n. 54 et 56, et alibi passim); atqui probabilistse puriidem commumter docent(Cfr. Lacroix n. 366; Gurj tom.l,n. 77etc.). Altera ratio sententiae nostras est, quia,ex doctrina S. Alphonsi, licitum est sequi opinionem seque vel fere aeque probabilem pro libertate, propterea quod lex incerta non potest certain inducer e obligationem:* Seduthomo hujusmodi prseceptis ligetur, requiritur ut ilia ipsi.... innotescant per rationis lumen ; sed donec prseceptum non est homini manifestatum, possidet homo libertatem illi a Deo donatam, quce cum sit certa, nonnisi a pracepto certo ligatur; et cum lex sitregula et mensura, qua homo suasactiones regulareetmensurare debet, oportet quidem,ut hcec regula et mensura non sit incerta... Prius Dominus hominem liberum creavit,

tenebatur servare, adjecit ac imposuit, et ideo hominis libertas. cum certa sit, possideatque ante legis obligationem, ipsa non nisi a lege certa ligatur* (Syst. mor. n. 77). Atqui boe estipsissimum principium probabilistarum, quod a quibusdam aaquiprobabilistis impugnatur (Cfr. Martinet lib. 1, a. 13, § 3). Katio nostrse sententiae demum desumitur ex modo quo S. Alphonsus regulas generales applicat ad casus et resolu-tiones particularos : lt; Caeterum, in dubiis discutiendis, aequalis mihi scrupulus fuit tum sententias libertati faventes et a ratione alienas uti probabiles admittere, quam damnare uti improbabiles eas qu» valide quodam fundamento innixae mihi videantur : cum certum sit.... quod hominibus sub culpa gravi imponenda non sunt, nisi evidens ratio id suadeat (lib. 4, n. 547).» Et rursus: « Quod poenitens velit hanc vel illam opinionem sequi, hoe impertinenter se habet ad judicium confes-

bilismum nunquam quidem definitum esse ut verum, semper tarnen fuisse non solum toleratum, sed etiam aliquomodo in Ecclesia admissum. Jam vero advertamus cum S. Alphonso banc qusestionem esse talem « qua importat cundarum con-scientiarum directionem circa omnes particulares casus;

Quoad vero alias opiniones quse versantur circa obligationem pcenitentis, nempe circa ea quae a poenitente agenda aut vitanda sunt, confessarius non est judex, nee potest obligare adsequendam opinionem suam poeni-tentem qui vult sequi contrariam, quam ipse put at non sine fundamento licite posse teneri » (lib. 6, n. 604). h) Nïhilominus libenter agnoscimus S. Alphonsum, novo sua loquendimodo, intendisse recedere a eommuni forma sub qua probahilismus proponehatur, eique aliam meliorem et accuratiorem substituere. Voluit nimirum S. Doctor, ad praecavendas principii veri falsas et imprudentes applicationes, distinctius determinate quid necessarium sit ut aliqua opinio remaneat solide probabilis in conflictu probabilioris; deinde,multum institit in eo quod probabilitas non sufficiat per se ad prsebendam securitatem, sed tantum mediante principio reflexo. Fatetur autem probabilistas in neutro hoc puncto a se de facto discrepare; nam de priore ita loquitur : « ipsi auctores proba-bilistce nostri dicunt sequendam esse opinionem pro lege quando hsec est notabiliter et cum excessu probabilior, quia in eo casu lex est moraliter satis promulgata » (Epist. 25 maii 1767). Et revera, hsec apud Suarez, v.g., legimus: «major probabilitas est qusedam moralis certitude, si excessus probabilitatis certus sit » (De leg. lib. 8, c. 3, n. 9); Terillus vero de Conscientia probabili q. 27, ssepius asserit,majorempro-babilitatem, prsesertim quando est notabiliter major, esse certitudinem moralem; unde Wirceburgenses, n. 240: « Si de opinione notabiliter et certo probabiliore procedit qusestio, vix ullus prudens theologus opinionem suam affirmabit manifeste et notabiliter probabiliorem, quamdiu oppositam agnoscit vere ac theologice probabilem, quse si cessat talis esse, cessat et qusestio. » De posteriore autem puncto ita loquitur S. Doctor :« Adverto jam plures auctores... pro nostra sententia tutanda innixos fuisse eidem nostro principio, nempe quod lex dubia non potest obligare. Prseterea dico quod nee etiam illi auctores, solo prsefato principio illo qui probabiliter agit etc., utebantur. » (Syst. mor. n. 80; Cfr. Lacroix, n. 307 et sqq.).

3» Existimamus nostram interpretationem conformem esse expli-eita declarationi 8. Alphonsi in sua apologia ann. 1765. « Dicit ad-versarius meus (Patuzzi) credendum a me non esse quod proposuerim novum aliquod systema, statuendo licitum non esse sequi opinionem

tmde si falsa esset, universi populi christiani deceptio in-veda fuisset; gt; et iternm ; « Si sententia ilia fuisset falsa ' minime quidem communiter a doctoribus fuisset recepta, ut vere recepta fuit; aid saltern Ecclesia earn non tolerasset per-j mittendo quod anima communiter, per Tianc perditionis viam,

probabilista asseruit unquam licitum esse sequi opinionem tenuiter vel dubie probabilem. Eespondeo. Ego non contendi, nee cmtendo nova systemata condere; et bene novi nullum probabilistam solidcB doctrinm ut licitum tradere usum opinionis tenuiter vel dubieprobabilis.Sed quia multi probabilista indiscriminatim dicunt licere sequi opinionem minus probabilem, quando habet aliquod fundamentum a ratione vel ab aucto-ritate, idcirco volui distinguere statuendo, quod non liceat sequi opinionem minus tutam, quando notabilis et certus est excessus probabilitatis

4o Juxta modo dicta explicari debent ea quse habentur in Hom. Apost. lib. 1, tr. 3, n. 31, edit, anni 1771, et quae secus difficilia videri possent: « Utrum liceat cum opinions probabili operari, tres adsunt sententia, prima quarum est, ut possit quis licite sequi opinionem minus probabilem, licet opinio pro lege sit cérte probabilior. Hanc sententiam elapsi scbcuU auctores quasi communiter tenuere, sed nos dicimus earn esse laxam et licite amplecti non posse (Cfr. syst. mor. n. 56.). » Jam vero omnino impossibile videtur S. Alphonsum his verbis attingere voluisse probabilismum illorum quos ipse tanquaxn magistros et principes theologi» moralis reveretur, Suarez nempe. De Lugo, Laymann, Bannez, Azor etc. Secus enim non potuisset scribere sententiam suam olim fuisse communem (Cfr. syst. mor. n. 80.); et aliunde ei responderi potuisset quod ipse reponebat Probabilioristis et Tutioristis : « si sententia illa esset laxa, minime quasi communiter a doctoribus undique fuisset recepta, ut vere recepta fuit, aut saltern Ecclesia eam non tolerasset.» Cffiterum vel solus loqnendi modus quern adhibet S. Alphonsns (Syst. mor. n. 56.) ostendit aliam fuisse ejus mentem;« Circa prim am quastionem (nempe an licitum sit seqni opinionem minus probabilem relicta proba-biliori) citiusme expediam : resolutio enim est patens. » Nam non solet vir prudentissimus et modestissimus tam cito et tam facile se expedire a qusestionibus magni momenti, prsesertim quando contra se habet omnes fere doctissimos theologos. Quod vero attinet ad rationem a S. Alph. deinde allatam: « quoties enim intellectui certe apparet etc., » advertimus, quod si hac ratio nimis stricte intelligeretur, non cohaere-ret cmn principio '■nullam esse obligationem nisi de ea certo moraliter

sententfapro- 346. Ex hucusque dictis difficile non est intelligere quo-teriaU^licei- ^m0lt;l⁰ cum opinione probabili de existentia legis, atque id-

certitudo de modo : Obligatio óbjectiva de qua agitur est incerta; atqui licGitfito for- • • • •

1« incerta ergo in prcesenti hujusmodi lege non adstrinqor. Exemplum non obligat;

sumamus ex qusestione utnim confitendae sint peccatorum circumstantise notabiliter aggravantes in eadem specie: ita unusquisque in praxi ratiocinari, seque resolvere potest: lex vi cujus istse circumstantise essent confitendae, tantum proba-bilis est, adeoque incerta: atqui lex incerta non obligat; ergo

constet; » etinsuper inelnderet aliquam confusionem ordinis practici cnm ordine speculativo; ut enim bene Pallavicinus : « vel agitur de electione practica, et hsec debet esse tutissima, quia debet esse evidenter licita; vel agitur de electione speculativa, et circa earn quaerenda quidem est major securitas sententiae, non major securitas actionis (In 1, 2, disp. 9, c. 4, a. 11, n. 12.)- (1) Diss, ann, 1755, n. 3 et 10.

ipsum tamen supponebant veteras probabilistse in bis prima P^h0n®⁰; ^SUP-^{r r 1} ponebatur ab

prudenter judico mihi hic et nunc licere, certmn est mihi Jiic et nunc licere; atqui prudenter judico mihi hic et nunc hoc vel illud licere, ergo etc.; iterum : licita est mihi om-nis actio quam post idoneum examen prudenter judico non esse prohïbitam, atqui ego, post idoneum examen, prudenter judico hanc vel illam actionem mihi non esse prohïbitam, quia pro hoc judicio habeo grave motivum, ergo etc.;

pariter: quod viri prudentes dicunt esse licitum, quodque rationes gravis momenti suadent esse licitum, hoe prudenter judico esse licitum; sed viri prudentes dicunt hoe vel illud esse licitum, idque etiam suadent rationes gravis momenti;

ergo etc. Optime S. Alpbonsus de ea antiquiorum mente dis-serit: lt; Nee negari potest nostram sententiam, saltem per octoginta aut etiam nonaginta annos circiter, communem fuisse apud moralis scientise auctores, quos inter plurimi

fuerunt Cardinales, Episcopi, universitatum doctores, et si-gnanter plures magistri dominicanse religionis, in qua semper magna doctrina floruit... Nee valet dicere,horum auctoritatem in hac materia parum sestimandam esse, etiam a me, dum ipsi habentur a me tanquam decepti, cum ad nostram tuendam sententiam innixi sint principio illi, quod ego met reprobavi: qui prohahiliter a git, prudent er agit. Jam dixi sub initio dis-sertationis hujus,quodtaleprincipium solum, et per se directe sumptum, non est sufficiens ad cohonestandum usum opi-nionis aeque probabilis. Attamen adverto, jam plures auctores ...pro nostra sententia tutandainnixos fuisse eidem nostro principio, nempe quod lex dubia non potest obligare. Praeterea dico, quod nee etiam illi auctores solo prsefato priucipio illo' qid probabiliter agit etc. utebantur. Et sic rem confero : Auctores illi ex una parte jam fatebantur, quod ad licite ope-randum necessaria esset moralis certitudo de honestate actio-nis. Contra vero ipsimet auctores eadem nostra principia in suis operibus in diversis locis jam statuerunt, nempe quod lex non sufficienter promulgata nou obligat: et quod ubi libertas possidet, lex incerta nequit certam inducere obliga-tionem, ex illo principio adeo ab ipsis acclamato, quod in dubio melior est conditio possidentis. Ergo si de hujusmodi prin-cipiis, loquendo de opinionum probabilium usu, expressam non faciebant mentionem, saltem ea indubitanter suppone-bant. Quapropter juste censendum, quod ipsi dicto illo, qui probabiliter agit, prudenter agit, potius utebantur tanquam corollario quodam, sive consequentia quae a principiis re-flexis inferebatur. Tanto magis, quod hacc materia opinionum probabilium tune erat valde confusa, unde confuse de ea lo-quebantur, postquam antiquiores auctores confusius de illa locuti fuerant. Caeterum dictum illud, qui probabiliter agit etc. dupliciter accipi potest: si accipitur tanquam in-nixum aliis principiis reflexis, vere prudens et certum est;

si vero accipitur tanquam principium directum, seclusa judicii reflexione, falsum est (1). »

bili formatam non esse probabilem, quamvis boe nomine tia formata • • j • • i i. j • j_ j_* 6x sententia

consequens legitimum ex duabus prsemissis certis; idcirco supra postulavimus, ut probabilitas sententise in praxi sequendse non sit tantum dubia vel probabilis, sed certa-, deinde tanquam certum etiam studiose demonstravimus principium reflexum. Si quis autem de uno vel altero dubitaret, is conscientiam tali modo efformare non posset; de qua re bene scripsit Laymann :

« Sed contra instat aliquis, non deesse doctores qui negant ma-jorem bujus ratiocinationis propositionem (sc. principium reflexum) veram esse; ergo ea non ha{3et certam et indubiam veritatem; secundo ponamus esse doctores qui negent senten-tiam banc vel illam probabilem else, existimantes se mani-festam demonstrationem de opposite habere, quo casu minor quoque propositie certa et indubia non erit. Kespondeo bac objectione non plus probari quam,quod bi ipsi qui ita persuasi sunt, conscientiam practice certam formare baud possint interim tamen tales non probibent quominus alii doctores, tam majorem quam minorem propositionem pro certis babentes, ex iis certum judicium practicum concludant. Probibere item non possunt, quominus alii, rem ipsam secundum se non ita penetrantes, borum doctorum auctoritatem secuti, certo sibi persuadeant,quod isti docti ac probi viri agunt, vel ab aliis agi posse fatentur, se bona conscientia sequi, quantumvis aliis reclamantibus (lt;!). »

349. Demum ex prsecedentibus apparet, quare supra dixe- sive agens illi rimüs (3) in prsesenti materia perinde esse sive intcllectus nando^sm

alterutri parti adhcereat sive neutri assentiatur, dummodo utramque existimet innixam solidis rationibus : ad certum enün conscientise dictamen efformandum non concurrit judicium directum de veritate objecti, sed judicium de ejus pro-babilitate. Atque exinde patet resolutie qusestionis, utrum possit quis sequi sententiam non solum propriam, sed etiam alienam; videlicet potest unusquisque sequi sententiam alie-nam quani judicat certoprobabilem, quamvis ipse stet pro ejus opposita.

probabilismi tractatibus passim locum habent (1); applicationes vero gene-juSa^Cas.^0IAl- ^ral^es ejusdem systematis multse apud S. Alphonsum leguntur, phonsum. quarum nonnullas in praesenti referre juvat.« Quando proba-bile est quod obligatie legis nunquam incoeperit, vel quod lex abolita sit, tunc cessat prsesumptio pro lege, et possidet liber-tas (2); gt; item : « notandum circa consuetudinem id quod dicit Viva... scilicet quod ad excusandum sufficit probabilis consuetuclo (3); » prseterea: «in dubio an casus indigeat di-spensatione...,potest subditus uti sua libertate (4);» similiter, quando dubitatur « an causa (pro dispensatione) false allegata fuerit finalis an impulsiva, vel an causa fuerit vera vel falsa... valida censenda est dispensatio (5);»adhuc:«in dubio positivo an legem impleveris, non teneris implere f6);» unde « si dull) Cfr. v. g. S. Alphonsus, lib. 4, n. 172,279, 280,283,313,383,492, 552, 571, 584, 700, 711,1030, 1036, etc.

bium est positivum (an aliquid omiseris de officio) ita ut pro-babiliter judices dixisse, non teneris repetere, etc. (1).»

351. Cseterum semper prae oculis habendum est, licitum non Regula esse sequi nisi sententiam probabilem practice; atque adverten- sententi® dum, non esse licitum, eodem tempore, usurpare duas opinio- P^rol)a'^,ilis-nes contradictorias, in prsejudicium obligationis qua? eo modo certo violaretur; unde si, v. g., probabile est testamentum,

in tui favorem factum, esse validum, probabile est te posse vi bujus testamenti hgereditatem accipere; at si bsere-ditatem adeas, non est probabile te non teneri ejusdem testamenti onera adimplere. Ex his intelligitur quandonam liceat, quandonam vero non liceat, ex duabus proposi-tionibus probabilibus, modo unam, modo alteram sequi. Re-gulam tradit J. de Lugo (2):« quamvis liberum sit unicuique, regularitèr loquendo, amplecti ex duabus sententiis probabilibus, quam voluerit, eam tamen quam amplectitur debet reti-nere, quamdiu de ejus improbabilitate non constat, quoties libera facultas variandi sententiam resultat in prsejudicium tertii, qui eo modo fraudaretur jure suo, quod jus habet non probabile, sed certum ad aliquid exigendum; v. g., debes dare Petro ex justitia singulis diebus nummum aureum, quod sit pondus diei, ita ut si intra diem non solvas, non debeas dare duplum sequente die; hoe supposito, imminente jam sonitu medise noctis, exigit Petrus jus suum, respondes: sequor illud alterum horologium, quod post mediam horam sonabit, et hoe prsetextu differs solutionem; postquam vero primum horoio- .

gium dat signum mediae noctis, mutata sententia, dicis: sequor magis hoe primum horologium, atque ideo, transacta jam onmino die prseterita, nihil debeo : haec certe variatio senten-tise licita non est, alioquin absque peccato posses per totum annum nihil solvere Petro, mutata singulis diebus sententia

post sonitum primi horologii. Fatendum ergo est, sicut Petrus habet jus non probabile sed certum ad nummos illos quotidie habendos, sic habere jus ut non mutes successive sententiam probabilem in ejus prsejudicium, sed retineas eamdem; nam si ad boe non habet jus, neque habet jus ad nummos, quos absque illo alio jure de facto obtinere non potest: jus ergo ad nummos obligat te ad retinendam eamdem sententiam, cujus variatio solutionem debiti certi certissime impediret. Hinc jam ad alias materias, prater justitiam, eamdem regulam applicare possumus; v. g., sit duplex sententia probabilis, altera dicithodie jejunandum esse, altera non esse hodiejejunandum, sed eras; ego hodie amplector secundam sententiam et non jejuno, eras amplector primam, et dico, jam transiit dies qua debebat jejunari, liber sum a jejunio; eaque via, stante lege certa obligante adjejunium, absque peccato omitterem jeju-nium, quod est absurdum, nam superior obligans ad jejunium, reddit etiam illicitam mutationem illam sententise, quse om-nino impedit legis observantiam... Aliud simile exemplum esse potest in prsecepto audiendi sacrum, si, v. g., die festo meridie jam imminente dicas, amplector sententiam dicentem posse fieri sacrum paulo post meridiem, deinde post meridiem, mutata sententia, dicis, amplector contrariam sententiam, quod non liceat facere sacrum post meridiem, atque ideo liber sum a sacro faciendo. Ecce prseceptum erat certum, et debi-tum certum audiendi sacrum; quare superior obligans ad • sacrum, obligat ad retinendam sententiam semel acceptam,ex cujus mutatione impeditur observatio certi praecepti (1). gt; Ususprobabi- 352. Ad qusestionem utrum melius sit animas dirigere ^tion^vitajquot; secundum opiniones benigniores quam secundum rigidiores, chriatianse; ^a respondendum censemus. a) Director animarum non est legislator, sed est tantum judex et legis interpres: unde non

quam quid certo sit prseceptum. h) Sicut aliquando, ubi nempe agitur de periculo peccati formalis seu occasione Deum offen-dendi, tenetur consulere vel etiam injungere ut omittatur illud quod in se est objective certo licitum, ita propter idem periculum peccati formalis tenetur aliquando consulere vel etiam injungere ut omittatur illud quod est in se et objective probabiliter licitum. c) Extra bunc casum, potest observatio-nem legis incertse proponcre per modum consilii, non tarnen imponere per modum óbligationis.

353. Petitur aliquando, utrum in conscientia tutus sit ille qui habet usum atque propositum varios doctores consulendi,

donec aliquemjuxta proprium desiderium respondentem,inve-niat. Nonnulli dicunt bunc in pravo statu esse : at melius distinguit Sanchez, asserens talemin malo statu versari, quan-do « non recta veritatis indagandse ratione, sed inveniendi doctoris ad libitum respondentis id efficit. Et similiter quando buic potius quam aliis fidem habet, nulla peculiari majoris hujus peritise ratione ductus, nec amplius investigat an ea opinio probabilis sit; secus quando recta indagandi ratione, an ea opinio sibi favens sit probabilis, animo firmo nil mali effi-ciendi, sed id solum quod sibi licere invenerit: quia unicuique est jus protegendi jus suum, et ad id rationes quserendi (1).

354. De ipso autem consiliario, optima habet Abelly (2): in specie vro « quires an doctor aliquis dare possit consilium juxta senten- ^consilianquot; tiam probabilem, relicta probabiliori quam ipse sequitur?

talem consultationem rogatur ejus mens et sententia circa casum propositum; vel tantum quid liceat; vel denique quid expediat. Si primo modo petatur consilium, debet consultus

respondere juxta propriam sententiam; alias non aget bona fide et videbitnr mentiri. Si secundo modo, potest respondere illud, de quo consnlitur, secundum aliquam opinionem proba-bilem esse licitum. Si denique tertio modo petatur consilium, debet prudenter omnia considerare, personam ipsam quae consilium petit et omnes circumstantias rei de qua consilium petitur, et omnibus prudenter perpensis, id quod expedire videbitur, consulere (1). »

et confes- 355. Quod attinet ad qusestionem utrum confessarius possit ^sano' vel debeat absolvere poenitentem, qui tenet sententiam opposi-tam sententiee confessarii, multa sunt distinguenda. Nam vel agitur de sententia quae respicit directe sacramenti administra-tionem, vel sermo est de sententia quae versatur circa alias spe-ciales pcenitentis obligationes. Si imprimis agatur de sententia quae directe respicit sacramenti administrationem, manifestum est minime attendendum esse ad sententiam pcenitentis, sed a confessario procedendum juxta proprium prudens judicium. « Certum est quod, quantumcumque poenitens judicet vel opinetur pos§e fieri sacramentum, si confessarius non putet saltem probabilem quot;esse talem opinionem, non poterit se con-formare opinioni pcenitentis; v. g., si confessarius judicat poenitentem non habere sufficientem di spositionem, vel non fecisse diligens examen, vel se non habere jurisdictionem, non poterit absolvere, licet poenitens contrarium opinetur, nisi confessarius saltem existimet opinionem pcenitentis esse probabilem. Katio est clara : quia tunc non solum agitur de per-mittenda pcenitenti sua opinione, sed, de amplectenda illa in operatione propria, ut confessarius operetur juxta illam: quod non potest facere nisi judicet illam esse probabilem(2). gt;

(2) Lugo, de poen. disp. 22, n. 45. Cfr. S. Alph., lib. 6, n. 604; Lacroii, de consc. n. 92 et 443.

356.Siautemsenno sit de sententia quae versatur circa alias speciales poenitentis obligationes, videndum est, utrum con-fessarius sententiam poenitentis habeat utprobabilem,an vero ipsam existimetfalsam.Siconfessarius sententiam poenitentis habeat ut probabilem, potest et debet contra opinionem pro-priam etiam probabiliorem, eum absolvere; v. g., si poenitens probabiliter putat sibi licere, ideoque etiam postbac velit rem inventam, domino non comparente, retinere, confessarius tenetur eum absolvere, etiamsi existimet probabilius esse quod non liceat. Fas igitur non est uti opinione tantum probabili ad imponendam obligationem; nee refert utrum poenitens sciat se habere jus sequendi sententiam oppositam:«iniquissimum enim foret hominis ignorantia ita abuti, ut ipsi imponatur obligatie quse a Deo legislatore non imponitur, et quse insuper poenitenti in perditionis laqueum cedere posset (1). »

357. Quod si confessarius sententiam poenitentis existimet omnino falsam, ulterius examinandum est, utrum illa sen-tentia sit poenitenti probabilis probabilitate publica, ita ut non modo ipse sed alii communiter eam ut talem reputent, soli autem confessario falsa appareat; an e contra probabilis sit poenitenti probabilitate privata, ita ut non solum confessarius, sed alii etiam communiter eam rejiciant ut falsam. Si sententia poonitentis sit probabilis probabilitate publica, confessarius pru-denter deponet suam certitudinem in contrarium, reflectendo se non solum prse aliis omnibus sapere;quod si hoe facere non valeat, eo quod res evidens omnino ipsi videatur, poterit de errore suo monere poenitentem , quem nihilominus dictis acquiescere nolentem ordinarie debebit absolvere,judicans eum adhuc versari in bona fide et in ignorantia invincibili: non enim a poenitente tanti faciendse sunt opiniones confessarii, ut

semper eas amplecti teneatur. Ad rem card. De Lugo: c Quando agiturde corrigendo poenitente qui vult retinererem alienam, vel pluralitatem beneficiorum, vel quidquam aliud juxta opinionem quam putat esse probabilem, debet pruden-ter advertere confessarius, ne sine maturo examine et debito consiliojudicet improbabilem sententiam quam ipse non tenet. Rursus contingit aliquando, quod vir doctus, qui vim argu-menti attento studio magis penetravit, videat quod argumenta contrarise sententise ex sequivocatione procedunt vel ex falso fundamento,etideo apud se illam judicet improbabilem,et sine fundamento : non tamen ideo debet poenitentem obligare ad eam deserendam, quia, licet ilia sententia apud ipsum sit improbabilis, apud alios tamen muitos et doctos, qui rem ita accurate non penetrarunt, existimatur adbuc vera , et per consequens est vere probabilis : quare poenitens illam se-quendo amplectitur opinionem vere probabilem (1). »

358. Verum si agatur de probabilitate privata tantum, confessarius poenitentem instruet et adhoytabitur ut banc suam singularem opinionem deserat, nisi fortasse per accidens opportunius existimetur , ilium in ignorantia ad tempus relinquere(2); quod si poenitens admonitioni facts obtempe-rare recuset, non erit absolvendus extra casum quo adhuc pru-denter prsesumi posset ipsum remanere in bona fide. « Quando clare sciret confessarius illam poenitentis opinionem, et apud se, et apud alios esse omnino improbabilem, debet

tiam poenitentis. Si enim videt esse ignorantiam culpabi-lem, debet omnino docere poenitentem, et repugnantem non absolvere; si vero sit ignorantia inculpabilis, et videat ex ejus ablatione majus malum secuturum, debet dissimulare

nisi in casibxis supra exceptis (1) in quibns et in aliis quibus debet auferre ignorantiam invincibilem, debet etiam eum docere de improbabilitate illius opinionis: quern si viderit adhuc repugnare, et nolle confessario cedere, sed retinere suam sententiam, confessarius non debet connivere, quia hoc esset eum in suo errore positive fovere, sed debet urgere ut consu-lat homines doctos et pios, et proponat confessarii motiva ut judicent, et si hoc admiserit et proposuerit stare eorum judicio, poterit eum absolvere: sin minus Victoria.... dicit nullo modo esse absolvendum, quia jam ilia est ignorantia vincibilis et culpabilis, imo videtur esse affectata,et ad minus prsesumptio videtur esse contra poenitentem, qui remedium ita facile non vult acceptare : quid enim facilius quam consulere homines doctos, prsesertim si ipse confessarius sese offerat ad eos con-sulendos? Merito ergo poterit etdebebit confessarius jam tunc prsesumere poenitentem non esse legitime dispositum, et ne-gare absolutionem. Per quod patet responsio ad ea quae pro contraria parte adducta sunt; nam in hoc casu poenitens non prsesumitur dispositus ad sacramentum, cum ignorantia ilia cum tanta obstinatione retenta, non possit regulariter esse invincibilis (2). »

359. Et hsec quidem valent pro casu quo poenitens, utpote doctus, suam babet opinionem; quando autem res est cum homine rudi, et confessarius falsum reputat illud quod ab aliis probabile judicatur, nec potest banc suam certitudinem ullo modo deponere,debet ipsejuxta illamagere,atqueobligationem denuntiare (nisi agatur de casu in quo oportet poenitentem relinquere in bona fide);secus enim operaretur contra conscien-tiam. Quse omnia applicari possunt per modum exempli quse-stioni inter theologes disputatie « an si quis velit incendere

domum Titii inimici et incendat domum Caii amici, teneatur Caio restituere damnum (1) ?»

Corollarium 3G0. Ex praecedentibus satis percipitur, quare necestfarium practicun. confessario sit et directori animarum, scire qusenam sint sen-tentiae extra controversiam positae, et quaenam solummodo pro-babiles; sive aliis verbis: qusenam sint obligationes objective certse quas imponere tenetur, et qusenam obligationes objective ine er t se quas non potest imponere. Ad banc autem scientiam acquirendam necessarium non est ut unusquisque perpendat intrinsecas rationes diversarum opinionum : boe enim multis ex vario capite impossibile esset, et fortasse periculosum; sed prudenter stari potest judicio eorum qui noscuntur qusestiones particulares cum diligentia examinasse; unde S. Thomas : lt; aliquis parvse scientise magis certificatur de eo quod audit ab aliquo scientifico quam de eo quod sibi secundum suam rationem videtur (2).» Hinc etiamintelligitur, quare prsestan-tiores tbeologi soleant in singulis materiis diversas opiniones reipsa fundatas proponere cum omnibus suis rationibus et auctoritatibus, nee contenti sint, more quorumdam, catalogum exbibere opinionum propriarum, quas nimirum ipsi verosimi-liores reputaverint. Hujusmodi scilicet sollicitudo, qua eminuit S. Alphonsus, oritur ex principio, quod « non est prohihenda qucecumque actio nisi certi simus quod ilia sit contra fidem aut contra lonos mores (3). gt;

361. Dubium in prsesenti sumitur in oppositione ad senten- Dubii notio, tiam probabilem, et consequenter intelligitur vel dubium '

adhibita morali diligentia ad veritatem inveniendam, nulla in utramvis partem apparet assentiendi aut dissentiendi ratio; suspicioautemhabetur quando aliquaratio seseoffert, eatarnen tam exilis est ut virum prudentem movere non valeat (1). Eem accurate explicavit Th.Tamburini (2); «Si autem intellectus sit omnino anceps, nullamque rationem saltern probabilem habeat, per quam inclinet ad aliquam partem, dicitur et est dubium quod aliqui merito appellant dubium negativum, quia negative se babet in illa incertitudine intellectus, nee scilicet

sed non adeo efficax ut intellectum movere possit ad aliquem prudentem assensum, recte ab aliquibus suspicio appellatur, quia tunc,quum nonpertingaturadprobabilitatem,adhuc intellectus negative se habet ad assensum vel dissensum, sed solum ita esse a longe suspicatur.»

362. Dubium, sicut et probabilitas, versari potest vel circa objectuin. rei existentiam, qualitatem, valorem, efficaciam, vel circa actionis liceitatem : in primo casu dicitur dubium speculati-

vum, remotum, facti, ut si quis dubitat an votum emiserit, an de-bita solverit, an justa sit bonorum quibus gaudet possessio, et alia hujusmodi; in altero casu vocatur dubium practicum proximum, juris, ut si quis dubitat an possit carnibus vesci,

363. Quseritur itaque quomodo conscientiam efformare pos-sit ille qui post sinceram veritatis inquisitionem, manet in dubio : an tutiora sequi tenetur, an vero ipsi suppetunt quse-dam principia reflexa, qnorumope, nonobstante dubio objective, judicium proxime practicum de liceitate actionis obtinere valeat omnino certum et lirmum. Solutionembujus qusestionis proponemus in sequentibus, ipsam doctrinam demonstrando et deinde ad casus particulares applicando.

Principü 364. Dulnuni resolvendum est ex principio possessionis : prowsudubü videlicet quando adhibita morali diligentia nonhabetur nisi dubium mere negativum, timor aut suspicio, standum est pro ea parte quae ante dubium, timorem vel suspicionem in possessione erat.

demonstatio 365. Hsec sententia, communiter recepta, exprimi solet sequentibus formulis : « in dubio melior est conditio possidentis; gt; et rursus:«in ambiguis beatus qui possidet.» Eatio autem ejus est, quia mores componendi sunt ex prudenti ju-dicio; prudens autem judicium non fundat dubium mere negativum, timor vel suspicio; atque ideo, sicut per bsec induci non potest nova obligatio, ita nequit obligatio jam existens tolli; in directione igitur operationum tali dubio, timori, su-spicioni innitendum non est, sed ab eis prsescindi et abstrahi debet: quo facto vel aderit obligatio vel libertas remanebit, prout lei prius vigebat vel non. Aliis verbis, quia homo ad actiones ponendas vel omittendas prudenter sese determi-nare tenetur, idcirco rationabiliter et jure negliget dubium negativum et suspicionem : unde^obligatio vel libertas seque

360. Nonnulli olim censuerant prsesentem regulam valere in materia justitise, minime vero in aliis materiis, puta tem-perantise, obedientise, religionis etc. Verum « hoc est falsum et sine fundamento dictum : quia non minus est vitandum peccatum in materia justitise quam aliarum virtutum; et sicut in materia justitise occurrere potest sufficiens ratio, ob quam, nonobstante illo generali dubio, potest in particulari esse cer-titudo practica de bonestate actus, ita in materia aliarum virtutum, potest similis ratio occurrere (1). gt; Et sane « hoc (regulam valere tantum in materia justitise) gratis dicitur. Primo, quia jura ex quibus regula ilia desumitur, generatim et sine restrictione loquuntur....; secundo, quia nulla ratio differentise assignatur, nec assignari posse videtur, quod in hunc modum declaro. Quia in materia justitise principium illud vel funda-tur in hoc, quod quando est dubium circa fundamentum ohli-gationis, ut, v. g., an hcee res sit mea vel aliena, est qucedam cequalitas inter óbligationem restituendi et potestatem reti-nendi, et alioquin possessio rei confert aliquod jus, et ideo prsevalet jus possidentis. Vel fundatur in hoc quod propter solum dubium non sunt immutandce res db antique statu, in quo bona fide existebant, quia cum in dubio sit qusedam sequalitas utrinque, non est cur potius in unam partem obli-get quam in aliam. Vel fundatur in hoc quod interveniente ignorantia invincibili, exsurgit excusatio ohligationis; interveniente autem dubio, intercedit ignorantia rei de qua dubitatur,,et facta diligentia ad expellendum dubium et per-severante nihilominus dubio, fit ilia ignorantia invincibilis, quia non fuit in potestate hominis illam depellere, et ideo impedit obligationem. Vel fundatur in hoc quod obligatie est

obligationis esse conditionem possidentis, nihilominus in casibus parti-cularibus non raro valde difficile est determinare utrum ha-beatur nee ne obligatio, quia non sufficienter constat quaenam pars possideat. Mirum igitur esse non debet, si theologi, qui eadem principia sequuntur, aliquando ad adversas et oppo-sitas conclusiones deveniant. Interim, ad multas quaestiones rite expediendas, juvare poterunt sequentes regulae.

in dubio de 368. Eegula I. Quando dubitatur utrum lex aliqua exi-legis consti- .

tutione vel stat, vel utrum lex existens nunc aut tUum casum compre-abrogatione, libertas manet in possessione; e contra quando cer-

tum est legem esse latam et promulgatam, sed dubitatur utrum adhuc vigeat, manet in possessione obligatio (2). Exempla prioris partis hujus regulae : dubitans an pro tali die indictum sit jejunium, non tenetur jejunare; confessarius dubitans utrum aliquis casus sit reservatus, potest ilium habere ut non reservatum, ideoque poenitentem absolvere; quando dubitatur utrum lex aliqua praecipiat sub excommu-nicatione, judicari potest illam non esse tali poena affectam; quando dubitatur an consuetude aliqua bactenus obser-

(2) Cfr. S. Alpbonsus, lib. 1, n. 27, 97, 99, coll. lib. 4, n. 112, q. 3 et 290; item Suarez, 1, 2, tr. 3, disp. 12, s. 5, n. 7.

vata, v. g., semndi abstinentiam, peregrinationem obeundi etc. habeat vim legis obligantis, an vero solum devo-tionis et honestatis, potius inclinandum est in earn partem quod consuetudo sit devotionis et honestatis, non obliga-tionis (1). Exempla partis posterioris : constat legem esse latam de non portandis armis, etc. dubito autem, utrum talis lex jam sit abrogata vel per non usum cessaverit, teneor illam observare; constat hodie esse indicium jejunium, dubito an me obliget propter laborem, teneor jejunare; sciens casum faisse reservatum et dubitans utrum reservatio adbuc maneat, non potest absolvere; sciens legem fuisse latam affectam excommunicatione, et dubitans de dispensatione,

plentis obligationem, manet in possessione obligatio (2). Hue pletione; pertinet axioma :« factum in dubio non praesumitur sed de-monstrari debet. » Exempla prioris partis : qui dubitat an emiserit votum, fecerit juramentum vel promissionem Deo aut homini, item qui certo scit se aliquid mente decre-visse, dubitat autem utrum nude proposuerit, an vero reipsa promiserit ac animum se obligandi habuerit, non tenetur votum adimplere, promissionem exequi (3). Exempla posterioris partis: dubitans an vesperas vel alias horas persolverit, an votum impleverit, an alicujus obligation is remissio facta fuerit,

his adhuc obstrictus manet; qui certus est de debito et dubius de solutione, debet solvere (4j; qui dubitat an fuerit abso-lutus ab excommunicatione, debet se habere ut excommuni-catum; qui certo novit se peccatum mortale commisisse,

in dubio de 370. Eegula III. Hinc etiam in dubio circa tempus óbliga-fnchoationeet tionis inchoandce, manet in possessione libertas; e contra in cessatione; dubio circa tempus finiendce obligationis, manet in possessione ipsa obligatio (2). Exempla prioris partis: siquis dubitat die Jovis an jam sonuerit hora duodecima noctis, potest adbuc edere carnes; si dubitat an expleverit vigesimum pri-mum annum,non tenetur jejunio. Exempla posterioris partis: si quis ipsa die jejunii, v. g., sabbati vel vigilise, dubitat an sonuerit bora noctis duodecima, vesci carnibus non potest; si dubitat utrum babeat setatem sufficientem ut profiteatur aut promoveatur ad ordines, neutrum potest facere.

in dubio de 371. Eegula IV. Quando constat aliquem actum fuissepo-actus valore; _s^_{um e}j. dubitatur utrum adfuerint conditiones dcbitce, istcB censentur adfuisse. Hue pertinent axiomata; in dubio standum est pro eo pro quo stat presumptie; ex communiter contingen-tibus prudens fit prsesumptio; factum in dubio prsesumitur, quoties de jure faciendum erat. Hinc si recitasti horas, audi-visti Missam, explevisti poenitentiam, et dubitas an hsec pere-geris cum debita attentione vel intentione, censeri potes recte tuis obligationibus satisfecisse; item in dubio an, dum matri-monium contraxisti, babueris animum te obligandi, praesu-meris babuisse; similiter si constet votum emissum esse post usum rationis, censetur adfuisse sufficiens deliberatie.

in dubio de 372. Eegula V. In dubio de modo,gravitate, extensions obli-suscept» ⁰ex- gationis sponte contracts, prcesumendum est id quod dubi-tensione. tanti favorab 'dius seu minus onerosumest: nam in dubio nemo censetur se veile gravare; unde axioma: favores ampliandi, odia restringenda; vel: in obscuris quod minimum est, tenen-

dum. H^nc qui vovet aliquid et dubitat an sub mortali vel veniali tantum obligare se voluerit, tenetur quidem votum adimplere, sed solum sub veniali; qui vovit rosarium et du-bius est an integrum quindecim decadum an vero tertiam tantum partem, ad hanc solam adstringitur; qui certus est se vovisse castitatem et dubitat an voverit castitatem perpetuam,

an vero temporaneam, videlicet usque ad tempus opportumim conjugii, potest eligere quod minus est et occasione data ma-trimonium contrahere, etc.

373. Istffi sunt regulse quas apud theologes reperire potui- Possessie du-mus : his autem regulis innixi, tanquam principiis quibusdam

casus in humana vita frequentius contingentes. Sunt tamen nonnullse qusestiones de quibus auctores non conveniunt, quia,

hujusmodi sunt, v. g., an potest manducare ille qui dubitat utrum sit hora duodecima noctis, si eras debeat celebrare (1);

an pater possit irritare votum filii, si dubium sit utrum illud votum emissum fuerit ante vel post annos pubertatis (2);

quid agendum quando non solum debitor sed etiam creditor dubitat de solutione facta etc. (3).

in materia de conscientia admittamus vulgatissima axiomata: matum: in diihiis pars t utior est scquenda; in dubiis standuni est pro valor e actus; in dubiis melior est conditio possidentis.

375. Primum valet quando agitur de dubio proxime pra- iu dubio pars ctico seu de conscientia revera incerta (4); vel etiam quando sequendaf

agitur de probabilitate mere speculativa eo quod ^dsit ab-soluta obligatie consequendi aliquem finem (1). In hunc autem solum sensrnn fuisse idem principium a SS. Pontifici-bus adhibitum, sufficienter ostendimus pluribus in locis (2). in dubio stan- 376. Alterum axioma óbtinet turn in dubio negativo (3), tum valore actus*- iⁿ probabilitate speculativa, quando nimirum intercedit principium boni ordinis vi cujus illi actus qui magni momenti se-quelas post se trahunt, ordinarie reputari debent validi, quousque non constet de eorum nullitate: hujusmodi sunt baptismus, ordinatio,matrimonium,solemnisprofessio etc. (4). in dubio me- 377. Tertium denique applicationem suam semper habet in dTtio^possi- dubio negativo (5); in dubio autem positivo valet quoties-lt;lentis. cumque intercedit ratio boni communis quae efficit ut ex probabilitate remota non oriatur probabilitas proxima (6) ; manifestum autem est quod in bis casibus axiomia possessionis nihil aliud sit quam formula generalis in qua supponitur et sub qua intelligitur lex justitiae, charitatis,religionis etc. Sic, v. g., etsi probabile sit mandatum superioris esse injustum, subditus nihilominus debet obedire, quia, aiunt, superior possidet jus sumn prmcipiendi: at vero ideo superior pos-sidet jus suum, quia ita postulat bonum commune,ordo sc. et stabilitas. Extra hujusmodi casus speciales, dum agitur de probabilitate practica seu quando habentur circa existentiam obligationis duse sententise probabiles, libertas semper pos-sidet, ideoque homo non tenetur ad observationem legis, quia melior est conditio possidentis sc. libertatis (7). Eamdém esse sententiam S. Alphonsi, patet luculenter ex iis quae re-tulimus agendo de probabilismi demonstt-atione et de ejus applicatione generali (8).

378. In utroque articulo, de probabilitate et de dubionegativo, iteratis vicibus monitum fuit (1), saepe non satis constare, utrum et quousque unum vel alterum ex praedictis axiomatibus sit in casibus particnlaribus applicandum. Jam vero auctori-bus tunc in diversas sententias abeuntibus, res incerta manet, et consequenter ex principiis probabilismi solvenda est, quum in ejus dominium indirecte recidat.

liabitudo ac- 379_ Moralitasnon consistit in voluntario et Uhero,qnx sunt tus numam

gula; distinc- 330. Porro actus humani regula duplex est, altera extrin-tione, oritur _ . . .

moraiitatis seca, quse dicitur etiam objectiva et remota; altera mtrmseca, distinctio: , . , ■ • t •

secundo hujus operis libro, posterior autem materia fait libri tertii. Praterea regula extrinseca considerari debet, vel prout est mere approbans, sc. permittens aut consulens, vel prout est formaliter impcrans, sc. prsecipiens aut prohibens (2). De-mum ipsa regula imperans distinguenda est mpirimariam, quae est léx naturalis (3), et in seamdariam, a suprema dependen-_t tem, quse est lex positiva (4).

¹¹¹ malam! 381. Jam ex his intelligi possunt praecipuse moraiitatis species. Si enim imprimis spectetur diversus modus quo actus humanus se habere potest ad regulam, statim percipitur distinctio moraiitatis in bonamet r.ialam : nam vel actus huma-

mis convenit cum sua regula eique conformis est, vel cum sua regula non convenit atque ab ea est difformis: in primo casu di-citur rectus, bonus, honestus;in altero dicitur pravus, malus, turpis.Moralitas igitur bona,qu8e sita est in convenientia actus cum regula, vocatur honitas; moralitas vero mala, qua sita est in disconvenientia actus cum sua regula, vocatur malitia;

qui autem utramque banc moralitatis speciem in ipsa defini-tione exprimere volunt, dicunt moralitatem esse « rationcm convenientia vel disconvenientice actus humani cum sua regula.»

cse, jam habemus duplicem aliam moralitatis speciem, sc.mate-rialem eiformalem. Moralitas materiaiis est relatio convenien-tise vel disconvenientis qua actus se Iiabet ad regulam extrin-seca.m.;formalis vero est convenientia; vel discrepantie relatio qua actus humanus se habet ad regulam intrinsecam, sc. con-scientiam agentig. Quum autem contingere queat ut lex igno-retur vel male cognoscatur, fieri potest ut harum relationum adsit altera, altera desit, quo casu actus bonus erit aut malus materialiter, quin talis sit formaliter, et vicissim. Ita, v. g,,

actus qui legi consentaneus est, sed quem agens legi opposi-tumputat, materialiter bonus, formaliter malus est; e contra actus legi oppositus, quem agens citra culpam legi cougruere existimat, materialiter malus est, sed formaliter bonus.

383. Si prseterea spectetur distinctio regulse extrinsecse in in liberam approbantem et imperantem, moralitas discerni potest in libe- riam: ⁰'¹ram et obligatoriam. Quamvis enim quidquid est malum,

semper sit prohibitum; non tarnen vicissim quidquid est bo-num,lege naturali aut positiva pra-ceptum est; nam lege na-turali solum illi actus prsecipiuntur, quos necessario exigit hominis conditio secundum triplicem respectum quem habet ad Deum, seipsum et proximum (1); lege vero positiva illi

soli actus prsecipiuntur qui conferre possunt ad bonum socie-tatis specialis (1).

384. Demum si spectetur distinctio ipsius regulse obligantis in primariam et secundariam, moralitas apte dividetur in intrinsecam et extrinsecam. Moralitas intrinseca dicitur si ex ipsa ordinis naturalis exigentia et rei natura oriatur, quo-modo, v. g., odium Deum et perjurium sunt intrinsece mala; extrinseca vero moralitas dicitur quae exsurgitex sola lege posi-tiva,quomodo,v. g.,manducare carnes die veneris est extrinsece malum. Hue pertinet distinctio inter ea quae jubentur velpro-Mbentur quia bona vel mala sunt, et ea quae ideo bona vel mala sint quia prsecipiuntur vel vetantur. Priorum videlicet bonitas aut malitia prsecedit omne mandatum liberum; poste-riorum autem ex mandate libero oritur. Porro ea quae sunt mala tantum extrinsece non sunt mala absolute, immo bona fieri possent, casu nempe quo juberentur; ea vero quae intrinsece mala sunt, mala esse absolute et nunquapi permitti posse ne ab ipso quidem Deo, doctores unanimi consensu tradunt, et nos cum ipsis supra explicavimus (2).

385. Hisce prsemissis, tota materia de actuum bumanorum moralitate tractabitur duobus capitibus, quorum prius erit de moralitate in genere, posterius de actuum moralium dis-tinctione.

indi- 386. Duobus articulis praesens tractatio absolvetur:primum enim agemus de moralitatis principiis; deinde inquiremus de ejus extensione.

Ilia autem convenientia vel disconvenientia plene expendi non potest, quin actus totus cum regula comparetur; si enim comparatio ex parte aliqua deficiat, moralitatis existimatio manca erit. Jam vero, cum agens ratione prseditus, operatione sua ad aliquid tendat in determinatis adjunctis, actus humanus generatim complectitur objectum et circumstantias. Ut ergo de actus humani moralitate rectum habeatur judicium,

turn quoad circumstantias; atque hoc sensu objectum et cir-cumstantice dicuntur principia, clement a, fontes moralitatis.

definiri possunt: ea quse in actu humano possnnt esse regulse conformia vel ab ea diflbrmia,et ex quibus fit ut actus humanus sit bonus vel malus. Porro inter circumstantias una est,

scilicet finis, quae ratione sui momenti, seorsum ab aliis consi-derari solet; unde tria communiter assignantur principia moralitatis, objectum, finis et circumstantial.

operationis terminus; consideratur autem non physice, prout est aliquod ens, sed moraliter, prout determinato mode ab agente attingitur; adeoque bonum vel malum dicitur nan in

se, sed quatenus ah agente attingitur modo regulce conve-nienti vel disconvenienti. Rem optime declaravit iEg. De et explicatio. Coninck (1) : lt; Bonitas vel malitia objectiva cujusvis rei con-sistit in aptitudine vel ineptitudine quamres in se habet,ut talis aut talis actio circa earn versetur pront convenit naturae inte]lectuali:v.g.,Deus est objectnm aptnm ut a nobis ametur ac laudetur, ineptum ut odio habeatur vel vituperetur, etc., ideoque illud hominem decet et laudabile est, boe dedecet et vituperabile est. Item vita innocentis est objectum aptum ut . conservetur, ineptum ut a nobis perimatur; virtutes aptse sunt

objectum actionis esse id circa quod aliqua actio versatur : quod quandoque est res aliqua non operabilis, sive talis quae per nostram. actionem nee fieri debet nee perimi,aut secundum sua intrinseca mutari:tale objectum est Deus respectu amoris, uxor respectu adulterii etc.; quandoque vero est aliquid opera-bile vel tollibile, sive quod potentia respicit quatenus per actum suum poni aut tolli potest: sic actus externi sunt objectum actuum voluntatis,quatenus per hos aut imperantur, aut odio habentur; etmiseria pauperis est objectum eleemo-synse, quatenus per banc tollitur; vita periclitantis ex fame est objectum pascentis, quatenus ab eo conservatur. Alii di-cunt objectum eleemosynse esse partim rem ipsam quae datur, v.g.,pecuniam,vestem,etc^partim personam cui datur; sed hsec sunt objecta quasi materialia et remota. Inopia autem ut tolli-bilis est, proximum et quasi formale objectum quod eleemo-syna directe et per se spectat, ut a quo habet ut hominem

sit actus externus eleemosynae, et expetenda ac laudabilis,quia est apta tollere vel saltem minuere banc miseriam. Nota se-oundo, per dictam inéptitudinem intelligi bic quandam repu-

gnantiam cum ipsa decentia; ex qua sequitur, naturam intel-lectualera non posse nisi inhoneste circa talem rem tali actione versari. Nota tertio, dictam aptitudinem Tel ineptitu-dinem quandoque consistere in ipsa re secundum se consi-derata; sic Deus omnesque virtutes sunt objecta apta amari, inepta odio haberi, et contra vitia sunt apta ut habeantur odio, inepta ut amentur. Alias consistit in re prout subest alicui accidenti physico aut morali ab ea separabili ; sic res mea est apta ut a me licite usurpetur, aliena inepta; quae autem modo est aliena atque ita inepta ut eam mihi licite usur-pem, potest sine ulla physica sua mutatione fieri mea, atque ita apta ut eam licite usurpem. Nota quarto, etsi qusevis objecta sint apta ut aliqui actus honeste circa ea versentur,et re-spectu aliorum inepta ; nam Deus honeste amatur, inhoneste odio habetur; vitia inhonesta amantur, honeste odio habentur: atque ita qusevis objecta aliqua ratione sint objective bona, et alia ratione mala ; tamen absolute sola ilia dicunóur objective bona, qua} honeste amantur, et objective mala, quae honeste amari non possunt. Quare nec ilia possunt dici objective mala nec hsec objective bona, nisi addendo respectu odii et aversio-nis ; sunt enim virtutes objectum malum sive ineptum, vitia vero bonum sive aptum ut odio habeantur : hsec enim non significant illas in se aliquid malitise, aut haec aliquid bonita-tis habere, sed solum illas male, hsec bene odio haberi. gt; Egregie etiam Sylvius(l):« Objectum ex quo bonitas aut mali-tia actus moralis desumitür non est ipsa res in se et absolute considerata, sed est ilia ut importans ordinem et respectum adrationem cui est consentanea vel Jissentanea : vel ad actum humanum qui circa eam convenienter vel inconvenienter ver-satur :ut proinde objectum conveniens dicatur quatenushomo circa illud versatur consentanee ad rationem rectam; discon-

veniens autem quatenus versatur circa illud aliter quam recta ratio dictet; v.g., objectum ex quo sumptio cibi vel potus habet quod sit bona, non est cibus vel potus secundum se, sed est ipse consideratus ut sumitur secundum dictamen rectse rationis; et objectum ex quo furtum babet quod sit malum, non est res aliena spectata in quantum est res qusedam, sed in quantum est contra rectam rationem quod res aliena surri-piatur, et sic de cseteris. »

strictius con- determinandum esse prout actus ipse sumitur generice vel siderari po- ..

fornicationis est femina soluta, objectum adulterii est femina alteri conjugata, objectum incoestus est femina consanguinea, affinis, cognata; bine quod est accidens seu circumstantia re-spectu actus sumpti generice,non est accidens respectu actus specifice sumpti,sed ad objectum ejus pertinet. Jam vero adver-tendum est, in tbeologia, actus considerari hoc posteriori modo, quod prse oculis baberi debet ut vitetur confusio in qusestione undenam actio babeat suam moralitatem, ex objecto an ex circumstantiis (1).

Bonitas ob- 390. Bonitas objecti ab agente non contrabiturnisiin se in-iitia Tntandi tendatur; e contra ad contrahendam objecti malitiam necesse trahatur.^COnquot; ¹¹⁰¹¹ est illam intendere, sed illam apprehendere sufficit. Ratio est, quia bonum appeti debet, malum vero non solum appeti non potest, sed vitari debet; non vitatur autem ab illo qui li-bere ponit actionem, cui malum est adnexum. « Ad hoc quod sit voluntas bona, requiritur quod sit bona sub ratione boni, id est, quod velit bonum et propter bonum [2). » Hsec doctrina quae est communis, omnino vera est; cavendum tamen ne prse-postere intelligatur, ac si necessaria esset intentio bonitatis

reflexa; sufficit enim intentio confusa quse habetur satis quo-tiescumque agens non considerat actum suum tanquam me-rum ac nudum medium, prsescindens utrum bonum vel malum sit, et paratus illud adhibere etiamsi malum. Placet hic referre ipsa verba nonnullorutn auctorum, ut, quid sibi in re magni momenti velint, melius percipiatur. Ita, v. g., Sporer(l): « Ad hoe ut actus sumat bonitatöm ab objecto bono et honesto cognito, debet objectum esse volitum ut bonum et bonestum est, seu debet appeti a voluntate intuitu ipsius bonitatis ac honestatis, saltern implicite ac virtualiter (confuse), ad minimum sic ut voluntas eo actu ita disposita sit ut nullo modo agere vellet si non esset bonum et bonestum, vel si esset il-licitum. Unde voluntas exercens aliquem actum, etsi secundum se et ex objecto suo bonestum, nulla tamen. prorsus ha-bita ratione ipsius honestatis, sed precise propter ejus utilitatem et delectationem, forte etiam actura, etiamsi mi-nime honestus vel etiam inhonestus esset, revera non faceret actum bonestum. » Idem docet JEg. De Coninck; ad obje-ctionem enim,quod si bonitas actus intendi deberet, rusticivix facerent ullos actus bonos, quia vix unquam reflectunt super eorum honestate, sic respondet (2) ; ♦ nego assumptum, quia quicumque sincera intentione actus aliquos virtutum exercent, communiter in iis amant ipsam ' honestatem; quod vel inde patet quia communiter existimant, se aliquid agere dignum laude ac prsemio, et gratiam apud Deum inire. Unde si eos ro-ges quare ea opera faciunt, respondere solent quia hominem probum ac christianum decet ita agere; aut, ut gratiam Dei mereantur etc., nee ad hoc opus est ut cognoscant in quo con-sistat formalis ratio honestatis, sed sufficit quod earn actionem apprehendant, ut honestam et ut talent expetant. Item Eeuter (3):« Debet inteudere honestatem, saltem sub

ratione confusa: quia necesse non est ut intendat eam expli-cite sub ratione propria, cl are cognita, vel sub convenientia cum voluntate Dei approbante; sed sufflcit quod objectum cognoscatur tanquam decens, vel conveniens rectse rationi, vel tanquam laudabile, conducens ad beatitudinem, convenienter amabile, tanquam debitum, tanquam opus virtutis, v.g., tem-perantüe, justitise etc., sic enim reipsa intenditur honestas.» Tandem Scaviui (1): «Necesse non est ut operans in actu si-gnato, uti aiunt, seu reflexe bonitatem actus sui intendat, v. g., ut dicat secum :volo id agcre, quia bonum est, quod esset onus importabile; sed sufficit ut eam intendat in actu exercito, nempe ut velit rem quam scit vel judicat esse bonam, uti, v. g., si in eleemoysna intendat sublevare pauperem, etiamsi hoe non velit reflexe, ideo quia bonum est. »

Notio finis. 391. Finis est id propter quod aliquid fit, seu est illud omne cujus causa et intuitu agens operatur; vocatur etiam motivum, quia voluntatem agentis movet ad operandum, id est, ad adhibenda media.

Distinctio fi- 392. Finis distinguitur in finem operis, seu intrinsecum, et nis in finem . „ .. , . _ .

lud ad quod opus ex natura sua ordinatur, qua ratione su-blevatio miserige pauperis est finis intrinsecus respectu elee-mosyme, maceratio carnis respectu jejunii, cultus Dei respectu et operantis, etc. Finis vera operantis dicitur illud ad quod opus

qua ratione glorise vel pecuniae consecutio potest esse finis medici a?grotum curantis. Duo isti fines interdum in idem

recidunt, quando, v. g., aliqnis facit eleemosynam precise in sublevamén pauperis; interdum alius alii superadditur,

quando, v. g.,-eleemosyna datur simul in sublevamen pauperis et in satisfactionem pro peccatis; interdum, secluso operis fine intrinseco,solus extrinsecus actum dirigit, quando, v. g., mi-seria pauperis sublevatur unice propter vanam gloriam.

riorem, habet rationem medii. Finis primarius dicitur si in primarium . i , • j i . , . ... et secunda-

actus quo media ordmantur ad finem dicitur relatio. Jam diorum ad fi-vero intentio finis, et idem diceudum de relatione, est explicita ^noin' vel implicita, actualis vel virtualis: intentio explicita actualis habetur, quando quis finem aliquem sibi proponit eumque actu mente versat dum media applicat; explicita vero virtualis habetur, quando quis finem actuali intentione antecedenter sibi proposuit, etquamvis de eopostea non cogitet, agittamen ex illiusintentionisprsecedentisinfluxu; demum intentio implicita habetur, dum quis finem actu non spectat, nee eum antea sibi proposuit, sed aliud vult vel voluit quod natura sua ad illum finem est ordinatum (1).

Finis objec- 395. Finis objective sumptus bonus vel malus dicitur, prout tive sumptus

¥enus, malus modo regulte morum convenienti vel disconvenienti intendi rens;intentio potest, vel ad ipsum media ordinate aut inordinate possunt mala¹'^{0111 Vel re}f^ei'^ri- Quamvis autem illud, in quo finis constituitur, possit esse vel bonum, ut est, v. g. , sedificatio proximi, vel malum, v. g., seductio, vel indifferens, v. g., scientia; intentio tarnen finis semper bona est vel mala; nam eo solum sensu dicitur indifferens quod possit ordinate vel inordinate, appeti, de facto autem semper uno vel altero modo appetitur. Quum igiturin prasenti agamus de infiuxu finis in moralitatem actus,' manifestum est sermonem esse de intentione, atque idcirco sex fieri possunt hypotheses, prout intentione bona vel mala ponitur actus ex objecto bonus, malus aut indifferens.

actum objec- pit a fine novum sneciem honitatis, imnio tot novas species tive bonum;

honitatis accipit, quot ei diver si fines boni prcefiguntur. Sic, v. g., eleemosyna data pauperi in honorem Dei et simul in satisfactionem pro peccatis, ex objecto, dummodo debits adsint conditiones (1), habet bonitatem misericordiaj, ex duplici vero adjecto fine duplicem acquirit bonitatem, religio-nis sc. et poenitentias.

je'cth^indif 397. Actus in specie indifferens in finem bonum relatus, ferentem; accipit a fne primam et unicam siiam bonitatem : sic, v. g., deambulatio suscepta devotse peregrinationis causa, est opus virtutis Eeligionis. Ut igitur actus in specie indifferens fiat ho-nestus, necessaria est intentio finis extrinseci boni;h£ec autem intentio, quae explicita quidem esse debet non tamen refiexa (2), sufficienter haberi censetur quando aliquis vult quidpiam ratio-nabiliter, sen quando actiones indifferentes moderate exercen-tur;ipsa enim moderatio ordinarie indicat quod sublevamen

naturse et rectam habitudinem corporis ad animse potentias et functiones, aut alium finem honestum intendat agens (1).

(1) Cfr. Ballerini, torn. 1, n. 28. Atque exinde patet responsio ad quae-stionem an malus sit actus positus voluptatis causa. Voluptas scilicet seu delectatio, quae est quies appetitus in bono (S. Th. 1, 2, q.34, a. 1; a. 2 ad l),aliquando videturesse finis operationis proximus a natura intentus; ipsa vero tune intrinsece dirigitur ad legitimain homini recreationem praebendam: talis voluptas est ilia quae oritur v. g. ex olfactu florum, aspectu amceni campi, auditione suavis concentus etc.; aliquando vero ordinatur ad operationem sicut ad finem, siquidem lt; propter delecta-

quod natura illis operationibus animalium delectationem apposuit, quae sunt manifesto ad fines necessarios ordinataj, sicut in usu cibo-rum quae ordinantur ad conservationem individui, et in usu vencreo-rum quae ordinantur ad conservationem speciei: nisi enim adesset delectatio, animalia a praedictis usibus necessariis abstinerent » (S. Th. cont. gent. lib. 3,c. 26). Jam vero in primo casu licet profecto agere propter delectationem, seu eam quaerere, dummodo tarnen finis bonus ad quem natura sua ordinatur, non excludatur; in altero autem casu non licet ita agere propter delectationem ut opus ad ipsam ordinetur, siquidem ex disposi-tione creatoris delectatio sit propter opus et non vicissim opus propter delectationem; licet tamen ex intuitu delectationis applicari ad opus,ip-sum saltem implicite ordinando ad debitum finem, siquidem ad hoe ut decentius et attentius operaremur, delectatio operi fuerit annexa. Rem optime explicaverunt Salmanticenses tr. ix, de Matr. c. 3, pu. 3, n. 32 et 33). « Dupliciter potest quis intendere ffnem profanum in celebratione matrimonii: vel ut finem operis, ordinando videlicet ipsum matrimonium ad illum; et in hoc est inordinatio et perversitas, ut si quis ob stipendium celebraret tanquam propter finem operis; alio modo.... tanquam applicationcm voluntatis vel ad matrimonium absolute, vel ad matrimonium cum tali aut tali celebrandum, quod proinde non contraherent, nisi propter amorem talis finis applicarentur. ... et in hoc nulla datur inordinatio, quia bonum, quod in tali matrimonio intenditur, non assu-mitur ut finis matrimonii, nam in ipsa contractione matrimonii finis proprius ejus intenditur; sed ut finis illius voluntatis, quae, cum nollet contrahere, moveturadcontrahendum ex hoc vel illo fine, vel cum nollet cum ista contrahere, movetur ad contrahendum cum ilia ob ejus pulchri-tudinem, divitias etc. Dicimus ergo, quod, quando aliquis, qui nolebat nubere, modo movetur ad hoc, quia sibi occurrit femina vel nobilis, vel pulchra, vel dives, vel cum non vult contrahere cum tali movetur ad contrahendum cum alia, in qua similes qualitates reperit, solum intendat

prioris partis est, quia existit inordinatio in eo quod velit quis uti medio turpi ad bonum effectum consequendum; ut enim monet Apostolus (1), non sunt facienda mala ut eveniant bona; et juxta S. Angustinum (2): « etiam adsempiternam salutem nullus ducendus est opitulante mendacio. » Eatio po-sterioris partis est, quia finis bonus minorem indieat malitiam in voluntate;liinc rursus S. Augustinus: «in suo quippe genere aliis ejusdem generis peccatis leviora fiunt quae bono animo videntur admitti (3). » Quinimo stepissime, hac in re, ignoran-tia, bona fides, simplicitas omnino excusant a peccato.

Finis mali 399. Actus ex objecto bonus ad finem malum relatus vel turn objective ^si^mP^cit^er malus est, velpartim bonus et part im malus. Sim-bonum; pliciter malus est,si finis malus in actum influat tanquam causa totalis : itasi quis unice miseros levaret ad vanam gloriam, non

illum finem ut applicationcm ad matrimonium, non ut finem matrimonii, quamdiu flnem proprium illius non excludit, in quo nullum peccatum est, ut patet in escmplo.... ejus qui erat determinatus ad non celebran-dum; adveniente amico, ut illi morem gerat, ad celebrandum movetur: quia in tali casu voluntas ainici non assumitur ut finis sacrificii, sed ut applicatio voluntatis ad illud, non excluso fine proprio ejus, et sic excu-santur a peccato matnmonia, quae communiter ob magnam dotem, ob divitias, ob pulchritudinem contrahuntur.... Quando actus est ex se bonus et finis proprius non excluditur, jam in eo finis bonus apponitur: et sic quamvis fines inditferentes apponantur, ut applicationes voluntatis ad illum, non propterea vitiatur actus, aut malus ob defectum finis honesti redditur.. .. Quare actus bonus est si quis moderate comedat, non atten-dendo ad flnem comestionis, sed nee excludendo illum, etiamsi ex gustu et voluptate ad talem comestionem applicetur. Et in nostro casu quando quis ex voluptate capienda ex copula maritali applicatur ad illam, talis actus est bonus, quia est actus justitia;, et redditio debiti, etiamsi ad hoc non attendatur, sed ad voluptatem capiendam quod frequentius accidit, quia semper retinetur finis honestus illius actus, et talis voluptas solum est applicatio voluntatis ad ilium. »

misericors sed vanus haberetur; talis enim vellet bonum sub rationa mali (1). Partim bonus et partim malus est, si finis malus in actionem influat tauquam causa partialis: ita si quis eleemosynam daret ex vero misericordite affectu, sed simul ob vanam gloriam,hujus gloriolae amor ex integro operationemnon corrumperet. Quomodo autem idem opus possit esse simul bonum et malum, intelligi potest ex eo quod tota bonitas vel malitia formaliter sit in voluntate; in casu vero de quo agimus,

duplex est voluntas, altera tendens in bonum, sc. levamen miserise proximi, altera tendens in malum, sc. vanam gloriam.

quum h;e voluntates, quamvis distinct», non tamen sint sub-ordinate: unde reipsa duplex quasi actio est in uno opere, altera qua bonum amatur propter se, altera qua bonum amatur propter malum finem.

401. Actus ex objecto malus in malum finem relatus, du- in actum ob-plicem accipit malitiam, unam ah objecto, seu medio malo lum!quot; ^lnaelect0, aliam a fine malo prcefixo et intento, immo tot malitias

habet, quot fines mali diver si prcefiyuniur. Illai autem ma-litiee aliquando specie diversse sunt, ut si velis furari adulte-randi gratia, aliquando vero diversse sunt numero tantum, ut si ab uno velis furari claves et instrumenta ut alterius pecu-nias auferas.

402. Antequam finem huic quaestioni imponamus, adver-tere liceat, finem extrinsecum, etsi respectu object! sit accidens et circumstantia, esse nihilominus, si tota series actionum consideretur, primum movens et ultimum in quo voluntas quiescit; ac proinde ilium qui, v. g., furatur ut adulterium

Circumstan- 403. Circumstantiffi sunt speciales qusedam actus humani tis notio. conditiones : ita autem vocantur quia actum humanum acci-dentalitcr afficiunt et quasi circmnstant. lt; Nomen circum-stantiae ab his quee in loco sunt derivatur ad actus humanos; dicitur autem in localibus aliquid circumstare quod est quidem extrinsecum a re, tamen attingit ipsam vel appropin-quat ei secundum locum: et ideo qusccumque conditiones sunt extra substantiam actus, et tamen attingunt aliquo modo actum humanum, circumstantise dicuntur; quod autem est extra substantiam rei ad ipsam pertinens,accidens ejus dicitur: unde cir-cumstantise actuum humanorum, accidentia eorum dicenda sunt (2).»Exemplum accipiatur ex actu malo furti, et ex actu bono eleemosynse. De substantia furti tantum sunt homo acci-piens, res aliena, et ejus ablatio invito domino; jam vero actum ipsum, operantem et materiam multse conditiones afficere possunt, et in furtum diversimode infiuere, v.g., quis furetur: dives an pauper, sacerdos an laicus;gMi(i furetur: remsacram an profanam, pretiosam an vilem; ubi furetur: in platea, in Ecclesia etc. Similiter de substantia eleemosynse sunt homo dans, egenus accipiens, et traditio medii apti ad miseriam sublevandam; hie autem rursus diversse conditiones super-venire possunt, v. g., quid datur: an parum, an multum; quis dat:an dives, an pauper; gwomorfo datur:an cum charitate Christiana, an dure etc.

nes accidentales moraliter afficere possunt diverso modo. AU- speciein: quando enim actui hom vel malo novam honitatem vel mali-tiam addunt, nam bonitas et malitia desumuntur ex ordine ad regulam morum; sunt autem quidam circumstantise quae secundum se, seorsim ec independenter a specie morali petita ab objecto, important distinctum ordinem conformitatis vel dif-formitatis ad morum regulam, ut si quis fornicetur voto ca-stitatis obstrictus. Istae circumstantiae communiter vocantur ■mutantes speciem; melius fortasse dicerentur addentes novam

speciem, siquidem prior species non destmitur nee mutatur, sed altera diversa ipsi accedit,propter qiiam novum aliquando adhibetur vocabulum, ntramque speciem designans: sic, v. g., adulterium significat actum contra castitatem et contra ju-stitiam debitam alteri conjugi; incoestus, actum contra castitatem et contra reverentiam debitam proprio sanguini etc. ^a°mmieiis^Vel Aliquando circwmstantice honitatem vél malitiam qnce in actu etiani sine ipsis habebatur, augent vél minuunt, et id co aggravantes vel minuentes dicuntur. Possunt autem illa5 cir-cumstantiaj moralitatem augere vel minuere dupliciter. Im-notabiliter primis notabiliter vel non notabiliter: « circumstantia nota-^^el binter^gt;ta biliter augens in materia quantitatis, seu quae sita est in * numero, pondere et mensura, tune censetur, quando seorsim sumpta et disjuncta ab ipso actu sufticit ad constituendum peccatum mortale; v. g., si supponamus libellas tres in furto constituere materiam gravem, in furto libellarum sex erit circumstantia graviter augens. In aliis vero materiis censetur adesse circumstantia notabiliter augens, quando excedit mo-dum ordinarium peccandi, v. g., si quis per mensem vel per

in eadem annum integrum perseveret in odio (1). gt; Deinde circum-specie theolo- o r

gica.vel non. stantise possunt ita moralitatem augere vel minuere ut actum relinquant in eadem specie theologica,vel ita ut earn in aliam speciem theologicam transferant, videlicet e veniali reddant mortalem, vel e mortali venialem: ita quantitas materise, prout magna vel parva est in ablatione rei alienee, constituit peccatum mortale vel veniale.

406. Notari bic potest quod supra (2) diximus relate ad objectum, nimirum ut actus sumat bonitatem a circumstantia, v. g., ut dans eleemosynam personae sacra?, addat bonitati eleemosynae novam bonitatem religionis, necessarium omnino esse ut ipsa circumstantia bona in se volita et intenta

fuerit; si enim, quamvis cognita, nullo modo intenta aut etiam praecisa seu exclusa fuerit, nullam conferre poterit bo-nitatem. At contra, ut actus sumat malitiam es circumstantia mala sufficit illam esse cognitam, nee requiritur illam esse ullo modo intentam et in se volitam; sic, v. g., furans scienter rem sacram contrahit malitiam sacrilegii ex circumstantia rei sacra, etiamsi illam minime velit, immo quam maxime nolit rem esse sacram (1).

♦ Ratio liujus annumerationis, sic accipi potest. Nam circumstantia dicitur quasi extra substantiam actus exi-stena, ita tamen quod aliquo modo attingit ipsam. Con-tingit autem hoc fieri tripliciter. Uno modo in quantum at-tingit ipsum actum. Alio modo in quantum attingit causam actus. Tertio modo, in quantum attingit effectum. Ipsum autem actum attingit vel per modum mensura, sicut tempus et locus; vel per modum qualitatis actus, sicut modus agendi.

Ex parte autem effectus, ut cum consideratur quid aliquis fecerit. Ex parte vero causa actus : quantum ad causam lina-lem, accipitur propter quid; ex parte autem causae materialis sive objecti, accipitur circa quid; ex parte vero causae agentis principalis, accipitur quis egerit; ex parte vero causae agentis instrumentalis, accipitur quibus auxiliis (2). » De bis igitur circumstantiis, praeter finem jam supra explicatum, in se-quentibus agemus.

408. Quis significat non ipsum operantem secundum se, ^^uisgt; sed ejus qualitatem seu conditionem accidentalem. Hsec circumstantia saepe actui bono rel malo novam bonitatis vel

malitiae speciem confert: ita si voto obstrictus jejunium servet vel continentiam, non solum mortificationis et castitatis, sed etiam religionis actum ponit; e contra si castitatis voto obstrictus fornicetur, peccat tum contra temperantiam, tum contra religionem. Eadem circumstantia interdum operis bo-nitatem vel raalitiam intra eamdem speciem auget vel mi-nuit: ita si vir doctrina excellens aliis se postponat, si pauper eleemosynam det, actus humilitatis et misericordiae specialem bonitatem acquirunt; e contra gravius, cseteris paribus, est peccatum hominis fidelis quam infidelis, docti quam indocti, episcopi, religiosi, clerici quam ssecularis aut laici. Hoe tarnen intelligendum est de peccatis quae cum deliberatione perfecta committuntur, non item de peccatis ex fragilitate aut sub-reptione: haec enim in viris sanctis minus deliberata, adeoque leviora esse solent. « Duplex est peccatum. Quoddam enim ex subreptione proveniens propter infirmitatem humanse naturae, et tale peccatum minus imputatur ei qui est major in virtute, eo quod minus negligit hujusmodi peccata reprimere: quae tamen omnino subterfugere infirmitas üumana non sinit. Alia vero peccata sunt ex deliberatione procedentia, et ista peccata tanto magis alicui imputantur, quanto major est. Et hoc po-test esse propter quatuor. Primo quidem, quia fucilius pos-sunt resistere peccato majores, puta qui excedunt in scientia, virtute... Secundo, propter ingratitudinem, quia omne bonum quo aliquis magnificatur, est Dei beneficium, cui homo fit in-gratus peccando, et quantum ad hoe quselibet majoritas etiam in temporalibus bonis peccatum aggravat... Tertio, propter specialem repugnantiam actus peccati ad magnitudinem personae, sicut si princeps justitiam violet qui ponitur justitiae custos... Quarto, propter exemplum sive scandalum, quia, ut Greg, ait in Pastorali, in exemplum culpa vehementer exten-ditur, quando pro reverentia gradus peccator honoratur (1). »

409. Quid significat non ipsura objectum circa quod actus quid, versatur, sed accidens illi conjunctum,puta qualitatem, quan-titatem. Haec circumstantia quandoque actui bono novam bo-nitatis speciem confert, ut si pauperi sacerdoti eleemosynam largiaris, erit is actus in duplici specie virtutis, nempe mise-ricordise et religionis, in supposito quod utriusque virtutis ho-nestatem intendas. Quandoque e contra actui malo novam ad-

dit malitiae speciem, ut in furto rei sacrce, in percussione clerici, parentis, etc. Non raro eadem circumstantia bonitatem actus intra eamdem speciem auget, ut si viduis, pupillis hu-manitatis ac li beralitatis officia praestes; aut e contra malitiam aggravat, ut si injuriam inferas homini innocenti, sancto etc.

410. TJhi significat accidentalem loei qualitatem, quod _ubinimirum sit sacer, profanus, publicus, privatus. Earo hsec circumstantia, intra eamdem speciem, peccatum notabiliter aggravat, interdum tarnen actui malo novam addit malitise speciem, tum contra religionem ratione loci sacri, tum contra charitatem ratione loei puhlici. Et quidem de ratione loei

sacri ita loquitur J. De Lugo (1): « An peceata in Ecclesia commissa, licet non contrahant malitiam gravem sacrilegii necessario explicandam in confessione, contrahant tamen ali-quam malitiam majorem ratione loei sacri ? Respondetur per se loquendo et seclusa ignorantia vel inadvertentia, videri quod contrahant ex loco sacro aliquam irreverentiam speeia-lem; immo eam, licet levis sit, pertinere ad specien sacrilegii: non enim apparet cui virtuti opponatur nisi religioni, propter speeialem reverentiam quae debetur loco sacro... Indeeens enim est ut loeus orationi et cultui divino deputatus, conver-tatur in locum peccandi et offendendi eumdem Deum.» De ratione autem loei publici sic Sporer (2):« Peceata facta in loco publico ordinarie habent adnexam malitiam scandali contra charitatem. gt;

tem mediorum, sive specialem conditionem hominum quibus utimur ad aliquid perficiendum. Hsec circumstantia interdum addit actui malo novam malitiae speciem, ut si adhibueris vestes sacras ad alterum decipiendum, interdum malitiam aggravat, ut si ad alterura interficiendum selegeris arma ad cruciandum exquisita.

quomodo, 412. Quomodo significat modum accidentalem quo ponitur actus, intensive vel remisse, ex contemptu, levitate, vi vel dolo. Hsec circumstantia aliquando actui malo novam malitiae speciem addit, ut in furto viólento malitiam rapinse; aliquando intra eamdem speciem operis malitiam auget vel minuit: hue scilicet pertinent qusestiones utrum peccatum commissum sit ex scientia ac mera malitia, an ex culpabili ignorantia; utrum ex voluntate plene deliberata, an vero ex metu, suasione, precibus importunis etc.

«luand». 413. Quando significat non temporis moram quo actus du-ravit, sed ejus qualitatem accidentalem, quod nempe fuerit sacrum vel non. Quisnam sit hujus circumstantise in morali-tatem actus influxus, non omnino convenit inter auctores. Sic, v. g., J.De Lugo (1): « Ego imprimis puto non omnia peccata mortalia in die festo contrahere circumstantiam necessario confitendam... Adverto secundo, negari non posse quod circumstantia illa (temporis sacri) per se loquendo et seclusa ignorantia vel inadvertentia, aggravet aliquantulum ac consequenter det malitiam specialem sacrilegii saltem levem, ut supra dicebamus de circumstantia loei sacri: quia sicut persona sacra aggravat quodlibet peccatum mortale quod committit, quia per quodlibet peccatum grave profanatur persona Deo sacra, sic etiam quolibet peccato mortali profanatur Deo sacra dies, et specialiter destinata ad Dei cultum... Hinc infera

neque etiam in die jovis aut veneris sancti, nee in die qua accepta est Eucharistia, omnia peccata mortalia contrahere malitiam gravem necessario explicandam... Ratio autem est quam attulimus, quia, licet ilia circumstantia refundat malitiam aliqaam irreverentue specialis, non tamentantam ut fiat gravis : sicut neque est locus ita sanctus in quo omnia et singula peccata mortaliaaccipiant specialem mali tiamnecessario explicandam. Addo tarnen posse aliquod peccatum ratione temporis sacri contrahere malitiam gravem necessario explicandam, sicut id diximus supra, posse etiam contingere ratione loei. Exempla autem in praesenti esse possunt; primo, si illo die veneris sancti aliquis vellet ludos publicos, comoedias et ludicra spectacula exhibere, sicut in diebus bacchanalium : illa certo viderentur gravissima irreverentia contra sacratissimum diem Passionis ChristiDomini (1). gt; E contra Laymann (2): lt; Temporis circumstantia, ut quod dominico vel festo die eléemosy-nam dederis, ebrius fueris vel fornicatus, non reddit actionem moraliter meliorem deterioremve, multo minus novam malitiam addit, per se loquendo, juxta probabiliorem senten-tiam. »

414. Acircumstantiis proprie dictis distinguenda sunt malla qusedam, quse actum aliunde bonum comitari possunt. atqne eidem se miscere : ita, v. g., in curandis infirmis non raro exurgunt motus impatientise, ine, etc. Hpec et alia hujusmodi non tam sunt circumstantiae actus quam actus plane diversi, atque ideo non obstant quominus agens honestatem actionis prsecipua; intendat; ejus autem actio, quamvis ex parte imperfecta, utpote cujus bonitas ex consortio circumstantia aut actus de se mali minuitur, non omnino depravatur. Id Patrum doctrinse conforme est et suavi Dei providentisc consentaneum, quae pretiosum a vili separans,bonorum operum paleas purgat

tri^licis prin- circumstantias non ita dici principia moralitatis, ac si bonitas Intern actus, vel malitia actuum derivari non posset nisi ex his tribus simul.

Ut enim actus sit bonus, sufficit vel quod objectum bonum in se intendatur, quin oporteat illud referre ad aliquem finem extrinsecum, vel quod objectum in specie indifferens ad aliquem finem extrinsecum bonum referatur. Ex altera parte, ut actus sit malus, sufficit quod vel objectum, vel finis, vel cir-cumstantia sit contra bonestatis normam, etiamsi horum aliquid ab hac regula non deficiat. Hsec autem est inter boni-tatem et malitiam differentia, quod, licet ad bonitatem non tria elementa concurrere debeant positive, tamen si habeantur, non possint esse a norma difformia, dum e contra ad malitiam satis sit quod aliquid reperiatur contra normam, saltem intra limites pluries determinatas (2), etiamsi caetera sint secundum ipsam. Atque hie est sensus axiomatis in prasenti materia recepti:« bonum ex integra causa, malum ex quocuraque defèctu. »

in Deum im- ad finem ultimum qui est Dei gloria. Verum hsec implicita turalfs ^ ^na relatio habetur satis, quando ex una parte finis ille ultimus positive non excluditur, et, ex altera parte, actus ex objecto bonus propter se intenditur, vel in specie indifferens ad finem aliquem extrinsecum bonum dirigitur. Pulchre S. Augustinus: « Suggero tibi remedium unde tota die laudes Deum, si vis:

quidquid egeris, bene age et laudasti Deum; quando cantas hymnum, laudas Deum.... et quoties cessasti ab hymno can-tando, discedis ut reficiaris, noli ebriari et laudasti Deum ;

discedis ut dormias, noli surgere-ad male faciendum et laudasti Deum; negotia agis: noli fraudem facere et laudasti Deum; auram colis: noli litem movere et laudasti Deum. In innocentia operum tuorum praapara te ad laudandum Deum tota die (1) »

417. Prseter hanc relationem implicitam, aliahabetur super- supernatural naturalis explicita a S. Paulo indicata : « Sive ergo mandu- ^1,s-catis, sive bibitis, sive aliud quid facitis. omnia in gloriam Dei facite (2);» et rursus: « Omne quodcumque facitis in verbo aut in opere, omnia in nomine Domini Jesn Christi,

gratias agentes Deo et Patri per Ipsum (3).»Verumlia3C relatio veljuxtaS. Bonaventuram prsecepta non est (4), vel, si ut pra-cepta habetur, sufficienter juxta S. Thomam ejus obligatio impletur quando debitis temporibns actus charitatis elici-tur (5). Quidquid autem de hoc sit, ab ista obligatione inde-pendens est moralitas actuum. Aliud enim omnino est, teneri homines ad referendos omnes suos actus in Deum, ut illi actus sint moraliter boni, aliud homines ad hoe teneri ut satisfa-ciant prcBcepto alicui affirmativo quod urget tantum identi-dem. Supposito namque hujusmodi prsecepto, sequitur quidem peccare homines qui illud non adimplent, quando hic et nunc urget; at minime sequitur actus subsequentes eorum qui ita prseceptum non adimpleverunt, propter illam omissionem, non esse bonos moraliter, sive esse malos (6).

ad 2; 1. 2, q. 100, a. 10 ad 2. S. Pranciscus Salesins, Traité de lamoar de Dieu, lib. 12, c. 8.

Indicatio^inB- 418. Tres sunt prsecipuae qusestiones sub hoe titulo agi-tandae: prima versatur circa actuum indifferentiam moralem, altera respicit actus imperatos, tertia est de culpabilitate actus voluntarii in causa.

tiamquseftio- ^con*^:roversi^{£e r}it^e percipiendum, qusedam adnotari debent. nis. a) Actuum indifferentia intelligi potest vel relate ad meritum

aut demeritum vitse seternas, vel relate ad bonitatem aut ma-litiam moralem: non de priori sed de posteriori tantum Mc sermo esse potest, siquidem apud omnes certum est qusedam peragi sive ab infideli, sive a fideli peccatore quibus nee seter-num prsemium nee poena tribuitur. b) Actus aliquando pro-cedunt a ratione deliberativa, aliquando autem « ex quadam imaginatione, ut cum aliquis fricat barbam vel movet manum aut pedem (1);» de illis tantum qusestio in prsesenti movetur; hi enim, juxta omnes, moralitatis incapaces sunt, et, ut ait S. Thomas (2), lt; quasi extra genus moralium actuum exi-stentes.» cj Actus autem deliberati spectari possunt in specie, scilicet juxta essentiam et prsecisione facta ab illis conditio-nibus in quibus exercentur, vel in individuo, scilicet juxta existentiam et simul cum illis conditionibus in quibus exercentur : priori modo spectantur magis abstracte, posteriori

magis concrete, eadem fere ratione qua homo concipitur absque eo quod sit doctus vel indoctus, sauus vel seger,

nee bonus nee malus, sed indifferens. Est sententia communis in specie pro-cum S. Thoma (1). Ratio autem est, quia actus in specie indifferens ille dicitur qui non habet finem intrinsecum bonum ant malum, sed bonitatis vel malitiae acquirendse capax est,

prout ad finem extrinsecum bonum vel malum ab agente diri-gitur; atqui bujusmodi actus multi sunt, ut, v. g., movere brachium, ambulare per agrum etc.

inter scholas utrum possit esse indifferens, an vero necessa- individuo. rio debeat esse bonus vd malus: dari enim actus etiam in individuo indifferentes, Scotistcc passim affirmant; midto tarnen communius alii cum S. Thoma negant. Innituntur autem isti turn argumento ab auctoritate, turn argumento a ratione. Quantum ad auctoritatem producunt imprimis verba auctori^ltate^al)Christi Domini (2) : « Omne verbum otiosum quod locuti fuerint bomines, reddent rationem de eo in die Judicii; »

multa dein SS. Patrum testimonia afferunt, quibus vel prsedictus Evangelii textus urgetur, vel sententia generatim asseritnr : ad priorem classem pertinet testimonium S. Bernard! (3) : « otiosum verbum est quod nullam rationabi-lem causam habet; » ad posteriorem pertinet testimonium S. Augustini (4) ; « Mirum si potest voluntas in medio quodam ita consistere, ut nee bona, nee mala sit: ant enim justitiam diligimus et bona est; et si magis diligimus,

diligimus, non bona est. Quis vero dubitet dicere, voluntatem nullo modo justitiam diligentem non modo esse malam, sed et ratione. etiam pessimam voluntatem? » Quantum deinde ad rationem, sic discurrit Doctor Angelicas (1):« Contingit quandoque ali-quem actum esse indifferentem secundum speciem,qui tamen est bonus vel malus in individuo consideratus : et hoe ideo quia actus moralis... non solum habet bonitatem ex objecto a quo habet speciem, sed etiam ex circumstantiis quae sunt quasi qusedam accidentia : sicut aliquid convenit individuo hominis, secundum accidentia individualia, quod non convenit secundum rationem speciei. Et oportet quod quilibet individualis actus habeat aliquam circumstantiam, per quam trahatur ad bonum vel malum, ad minus ex parte intentionis finis. Cum enim rationis sit ordinare, actus a ratione delibe-rativa procedens, si non sit ad debitum finem ordinatus, ex hoc ipso repugnat rationi, et habet rationem mali; si vero ordinetur ad debitum finem, convenit cum ordine rationis, unde habet rationem boni: necesse est autera quod vel ordinetur vel non ordinetur ad debitum finem: unde necesse est omnem actum hominis a deliberativa ratione procedentem, in individuo consideratum, bonum esse vel malum (2).»

Pmiotanda. 422. Actus imperatus libera voluntatis, v. g., éleemosynce datio, rei alienee acceptio, duobus modis considerari potest. Primo, ut objectum circa quod actus elicitus, scilicet voluntas dandi vel furandi versatur. Secundo, ut executio et effectus

ejusdem actus eliciti. Priore consideratione, habet actus im-peratus bonitatem aut malitiam non formalem sed fuudamen-talem, quia formalis bonitas aut malitia actus eliciti desu-mitur ab actu imperato tanquam proximo objecto suo : idee enim veile furari est malum et veile dare eleemosynam est bonum, quia malum est furtum et bona eleemosyna.Posteriore consideratione, habet actus imperatus formalem bonitatem et malitiam, non quidem ut intrinsece ipsi inhserentem, sed tributam dumtaxat per extrinsecam denominationem liberae voluntatis a qua imperatur: ideo scilicet furari est formaliter malum, quia volitio a qua procedit est formaliter mala. Itaque bonitas vel malitia fundamentalis actus imperati prior est bonitate vel malitia actus eliciti; sed bonitas vel malitia formalis ejusdem actus imperati posterior est bonitate vel malitia actus eliciti: non quasi sint duse bonitates vel malitiae formales, sed unica, quae est in actu elicito tanquam forma intrinsece denominans, in imperato autem, ut denominans extrinsece (1).

423. Hisce prsemissis, jam duse qusestioneshic examinandse Duplex qua?-• 1 • i• j. j • • i.® j. stio tramp;ctsn-

quinam actus indeliberate facti retineant suam malitiam ob-jectivam et fundamentalem, ita ut habeatur obligatio pneca-vendi ne hujusmodi actus ponantur; altera magis specula-tiva est, an executio actus imperati bonitatem vel malitiam formalem actus eliciti augeat, ita ut, v. g., melius sit eleemosynam de facto largiri, quam veile tantum illam facere, et e contra pejus sit, v. g., fornicationem committere, quam inten-dere tantum fornicari.

facti retineant suam malitiam objectivam, sequentibus resol- tus indeliberate factus

indeliberate facti, si hoc ret in ent oh quod alias prohibentur, ita ut, si aceederet sola advertentia et libertas, hoc ipso in illos prosecutive tendens peccaret formaliter; si autem ex parte objecti illud desit propter quod alias prohibentur, non retinent malitiam objecttvam. In exemplis : homicidium pro-hibetur,quia est violatio juris alieni in vitam vel ejus usum; pollutie innaturalis, seu procurata turpibus cogitationibus vel tactibus aliave actione, prohibetur, quia est damnosaproli et generi humano; esus carnium prohibetur, quia est rohoratio corporis adversus spiritum rebellis: hae autem rationes manent licet ista fiant sine libertate et advertentia; proinde sine his facta manent objective mala; et hiuc voluntas non potest in iis licite complacere, etiam ut factis sine advertentia, multo minus desiderare ut sine advertentia fiant, nee licet quem-quam (qui sit subjectus legi) inducere ad ea etiam sine advertentia facienda; sed est obligatio vitandi vel emendandi cau-sas illorum proximas. E contra mendacium prohibetur, quia est locutio contra ment em, ideoque turbativum commercii in societate humana quam everteret licentia mentiendi; perju-rium prohibetur, quia est interpositio testimonii divinipro re cognita ut falsa, ideoque abusus divini testimonii ad con-firman dum falsum; hseresis prohibetur, quia est dissensus pertinax ab objecto proposito tanquam a Deo revelato : hse autem rationes non manent si verba mendacia seu falsa, vel haretica, aut perj ura inadvertenter, v. g.,ia somno vel ebrietate proferantur; nam sic verba falsa non proferuntur contra men-tem seu judicium proprium, nec haeretica cum cognitione re-velationis divin8e,nec perjura cum cognitione interpositi divini testimonii: proinde verba talia sic prolata non retinent malitiam objectivam, ideoque non est obligatio ob eam vitandi causam illorum proximam, v. g., ebrietatem ideo prsecise quod talia verba sine advertentia in ilia proferantur. Ita Lacroix (l):hoc

teste, putant multi verba blasphema et imprecatoria non re-tinere quoque malitiam objectivam, si proferantur sine animo inhonorandi Deum vel male volendi proximo; sed recte notat ,

Lugo (1), quod retineant turpitudinem objectivam, si proferantur ab babente usum rationis, quia fiunt cum advertentia ad substantiam actus, qualis est inhonoratio materialis Dei, et imprecatio contra proximum; imo si quis nesciret quid verbis istis significaretur, etsi tum malitiam proprie dictam objectivam non retinerent, tamen non carerent omni turpitudine,

quia audientibus ingerunt malum sensum: unde non licet stultum incitare ad verba blasphema, et diras imprecationes,

etsi id a mortali excuset Gobat (2).»Ex citatis patet non semper in qusestionibus particularibus clarum esse utrum aliquis actus indeliberate factus retineat vel non illud propter quod alias probiberetur, et consequenter objectivam suam malitiam babeat nee ne ; ideo remittimus ad tractatus speciales tbeo-lögise moralis, quorum est particulares illas quaestiones eluci-dare : in praesenti enim principia solum explicare debemus.

actus imperati, actum elicitum vel pluries repeti, vel inten- occasionaliter siorem aut diuturniorem fieri, quo sensu dici posset per actum imperatum moralitatem actus eliciti augeri. c) Item omnes admittunt actum elicitum inefficacem non earn habere bonita-tem quam haberet executio actus ejusdem speciei: ita qui

vellet tantum Deo placere et obsequi quantum B. Virgo et omnes sancti, non tantum mereretur quantum ilia et ipsi: ut enim quis tantum Deo placeret quantum B. Virgo et omnes sancti, saltem deberet non unicum, sed tot et cum eodem fervore elicere actus interiores, quot elicuerunt B. Virgo et omnes sancti. d) Demum apud omnes constat actum impera-tum haberi posse tanquam perfectionem et consummationem actus eliciti, cujus est terminus et objectum. Unde S. Thomas (1):« Si loquamur de bonitate actus quam babet actus exterior secundum se, sic actus exterior complet interiorem in bonitate vel malitia, sicut terminus motus complet motum. » Et rursus (2): «Si autemloquamur de bonitate actus exterioris, quam babet secundum materiam et debitas circumstantias, sic comparatur ad voluntatem ut terminus et finis: et boe modo addit ad bonitatem vel malitiam voluntatis: quia omnis inclinatio vel motus perficitur in boe quod consequitur finem vel attingit terminurü; unde non est perfecta voluntas nisi sit talis quae opportunitate data operetur.» e) Tota ergo contro-versia est de augmento moralitatis quod per se et non occa-sionaliter praeberet actui elicito efficaci actus imperatus prout est mera ejusdem executio: v. g.. Petrus dat eleemosynam pauperi, Joannes vultefficaciter eamdem eleemosynam largiri, sed intentionem suam exequi non potest, quia fur abstulit nummos paratos: quseritur utrum melior sit coram Deo Petrus quam Joannes. Affirmare videntur plures Scotistse; multo tamen communius negant alii cum S. Tboma (3). Senten-tiam suam isti probant imprimis argumento ab auctoritate, cum in SS. litteris voluntas sincera reputetur pro facto, et non minus laudetur aut damnetur, ac si quis factum exercuis-set; sic Deus ad Abraham: « quia fecisti hanc rem et non

pepercisti filio tuo unigenito propter me, benedicam tibi (1);» et Christus Dominus: * Omnis, qui viderit mulierem ad con-cupiscendam earn, jam mcechatus est earn in corde suo (2). » ünde S. Chrysostomus:« Voluntas est quae aut remuneratur pro bono, aut condamnatur pro malo: opera autem simt testimonia voluntatis (3); gt; S. Augustinus vero: •lt; Si cui etiam non contingat facultas concumbendi cum conjuge aliena, planum tarnen aliquo modo fit, id eum cupere, et si potestas detur, facturum esse, non minus reus est, quam si in ipso facto depreheuderetur (4); » et S. Bernardus : « Quid planius quam quod voluntas pro facto reputetur, ubi factum excludit neces-sitas (5). gt; Argumentum autem a ratione desumitur ex hoe quod actus imperatus non habet moralitatem formalem distin-ctam ab actu elicito; ergo actus eliciti moralitatem augere non potest; ita S. Thomas : Si vero possibilitas desit, voluntate existente perfecta, ut operaretur, si posset, defectus perfectionis,quse est ex actu exteriori, est simpliciter involun-tarius. Involuntarium autem, sicut non meretur pcenam vel prsemium in operando bonum aut malum, ita non tollit aliquid de prsemio vel de posna si homo involuntarie simpliciter deficiat ad faciendum bonum vel malum (6).»

425.Effectus,ex aliqua actione vel omissione secutus,non est Efï'ectus non , . , , i 1 t ■ • -j. i i. • est bonus nisi

tarnen hnjusmodi effectus esse moraliter malus et imputari ad culpam, etiamsi sit tantum voluntarius in causa: malitia enim nou solum nequit iuteudi, sed vitari debet (1). Videndum igi-tur est quandonam effectus ex aliqua causa secutus, sitponenti causam moraliter malus seu imputabilis ad culpam, deinde quanta sit malitia talis effectus, demum quandonam luec malitia coutrahatur.

Eftectus est 426. Effectus, dliquo modo prcevisus et liher, ex causa malus quando ^ ¹ '

datur obliga- rolnntaria secutus, tunc solum moraliter malus est et ponenti tio illud ;^!,V1-

non ponere velpositam auferre, et quidem ideosiveex ju-stitia, sive ex charitate, sive ex officio adhoc prcecise tenetur ne talis effectus sequatur. Eem egregie explicavit Suarez (2): « Non satis est quodcumque prajeeptum quod sit veluti extrin-secum et per accideus ratione talis operationis, sed necessa-rium est praDceptum quo quis teneatur vitare (causam), ne inde sequatur alius effectus... üt si quis teneatur abstinere a cibo ratione pracepti ecclesiastici, non vero ne sequatur inde, v. g., pollutio nocturna, quamvis transgrediatur prseceptum jejunii, non ideo censebitur voluntaria talis pollutio; nee tene-bitur illam (transgressionem) vitare propter vitandum alterum effectum {sc. pollutionem), sed aliunde (nempe propter prseceptum ecclesiasticum). Bene etiam Propositus (3J: «Notan-, dum quod, quemadmodum supra dictum est (4), non sufficiat

(4) Ibid. « Notandum 1» Ad hoe ut effectus subsequens omissionem censeatur voluntarius,non sufficere ut aliquis teneatur actum ponere, sed

obligatie operis omittendi, sed requiratur obligatio illud omit-tendi intuitu eflfectus secuturi: unde si opus ex alio capite sit prohibitum, etiam jure naturae, non propterea effectus... nobis moraliter iraputabitur.»Ita sacerdos, judex, medicus incum-bere tenentur studio sive Theologiae, sive legum, sive medicina?, ne in exercitio sui officii errores admittant; unde si studere neglexerint,huju3modi errores in suo ministerio admit-tendi, erunt ipsis culpabiles in causa, scilicet in defectu studii,

quia pra;cavere debebant ne effectus isti sequerentur. Similiter, ut trito exemplo utamur, qui ligna projicit per fenestram,

pnevidens homines in via transituros, reus est mortis eorum qui transeuntes interficiuntur, quia, ne mors ilia sequeretur,

nam liceat ponere causam quce duos effectus habeat, unum bonum, alterum malum : quaerere enim, utrum et quandonam liceat ponere causam hujusmodi pernule est ac qua3rere, quid sit necessarium ut eöectus malus alicujus causae, quamvis praevisus et liber, non sittamen ponenti causam imputabilis ad culpam. Jam vero vidimus geueratim effectum non imputari ad culpam quando ille, qui causam ponit, non tenetur omittere hanc causam ne effectus sequatur, sen quando jus habet po-nendi causam nonobstante effectumalo quem secuturnm prse-videt. Tale autem jus quis habet quando datur ratio gravis ad actionem vel omissionem; haec vero ratio gravis, alia profecto

rcquiri ut debeat ponere, ad hujusmodi effectum impediendum; unde etiamsi quis ex alio capite teneatur operaii, si tamen haec obligatio non oriatur ex ordine ad effectum do quo agitur, talis effectus non censebitur voluntarius propter omissionem actus. »

esse nequit nisi effectus bonus ex eadem actione aut omissioue oriturus. Porro in hujusmodi casu, licet, ob gravem rationem, ponere causam quae habet etiam effectum malum, quia propter effectum bonum, lex quae effectum ilium malum pro-hibebat, cessat; ac proinde, cessante lege, effectus qui alioquin prohibitus fuisset et moralitermalns, erit tantummodo malum aliquod physicum et materiale.

attendendum 428. Quamvis verum et certum sit principium generale ^est modo declaratum, non possunt tamen universali regula casus in specie determinari in quibus, ratione effectus, aliquis inter-dicatur nec ne a ponenda causa. Kecte nihilominus statuitur, semper attendendum esse ad naturam et indolcm causae, ad necessitatem earn ponendi, ad ejus causalitateman sit proximo velremota, per se vel per accidens; demmn ad effectus probabilitatem : quae omnia jam breviter explicabuutur.

utrum causa 429. Ante omnia notandum est questionem agitari de casu, duplicem ef- quo duplex effectus ex una eademque causa revera sequitur, ut fectum^ _v_ _remecii_um aliquod sit simul matri proficuum et proli

quam ipsa gerit nocivum, non vero de casu quo unus quidem effectus exhac causa immediate sequitur, alter vero per aliam causam, seu mediante primo illo effectu, producitur, ut si, v. g., remedium aliquod per se produceret tantum mortem pro-lis, ipsa vero mors prolis deinde matri prodesset.

sitnecnema- 430. Itaque imprimis videndum est an causa non sit mala Isi per se *

ac prohibita per se et independenter a quocumque effectu, prout sunt mendacium, blasphemia, fornicatio : nunquam enim fas est talem causam ponere, juxta axioma : « non sunt facienda mala ut eveniant bona. »

quisnam ef- 431. Effectus bonus, qui ex causa sequitur, comparandus est leat^^{S prSBVa}quot; cum effectu malo; ideoque perpendendum est quam grave sit malum quod sequi potest: nam quo majus est istud malum, eo major necessitas et utilitas requiritur ad ponendam causam illius: hinc contingere potest ut sit ratio sufficiens exponendi

se.v. g.,periculo alterum leviter laedendi, et tarnen non sit suf-ficiens ad exponendum se periculo alterum occidendi.

432. Fieri potest ut effectus bonus non prsevaleat effectui tus^Uquot;₀₁₁uf^eet

sequatur per se, an vero per accidens, et si per se, examinan- vel remote, dum utrum sequatur proxime an remote tantum. Si effectus malus ex causa posita sequatur per accidens, facilius poterit quis se ad ilium habere permissive : sic quandoque possu-mus, propter aliquod bonum temporale, nos habere permissive adaliquod malum spirituale ; v. g., licet nobis exigere jura-mentum a juraturo per falsos deos, vel mutuum petere ab eo quem scimus non daturum nisi sub usura etc., quia peccatum eorum per accidens tantum sequitur ex actione nestra. ¹

sublata actione quam pono, non erit locus malo effectui, quia non est alia causa quae ilium producat; sublata mea actione,

nihilominus malus complebitur effectus, quia nempe ab alia causa, producetur : in primo casu perfecta est connexio inter actionem meam et effectum, in altero casu non ita; eo igitur major est connexio quo probabilius est, sublata actione mea,

effectum malum non esse aliunde producendum, et consequenter gravior ratio necessaria est ut agere mihi liceat.

434. Demum ratio habenda est obligatioriis e speciali titulo _utrum non sit aut officio ortse, qua fortasse prse cseteris agens adstringitur ad cial^vftandl impediendum istud genus mali quod in casu timetur. Nam ^maquot; si obligatio generalis impediendi malum non tollitur, nisi

propter bonum aliquem effectum eventurum, obligatio spe-cialis huic generali obligationi quasi snperaddita, evidenter majorem necessitatem in causa legitimse excusationis, majoris boni spem ex omissione obligationis postulabit. Hinc, v. g.,

iieri potest ut in casu special! liceat liomini private materiali-ter cooperari ad furtum, et tarnen non liceat ministris publicis.

Addiscemen- 435. Ex prsecedentibus apparet quosdam esse effectus quos dam gravita-

tem malitüe aliquo titulo prfficavere debemus; quia autem hos effectus in effectu

illi effectus sequuntur. ünde tota obligatio vitandi causam (prout earn nunc consideramus) provenit ex óbligatione impe-diendi effectum, ac proinde causa, qua talis, omnem suam malitiam hahet ah effectu. üt ergo intelligamus quantam malitiam contrahat ille qui causam ponit, attendere oportet e^ad⁶ natvT ^na^^uram hujus effectus, utrum scilicet talis sit ut ratione ram effectus justitise, vel officii, vel charitatis turn nobis turn aliis debitae, aut quovis alio titulo, siib gravi illum prsecavere teneamur. Dein attendere etiam oportet ad rationem caiisalitatis quee

et ad ratio- intercedit inter causam et effectum, utrum scil. ille effectus nem causah-

proximo an remote. Hinc si aliquis effectus leviter contra cha-fitatem, justitiam etc. esse existimetur, nunquam grave pec-catum erit causam hujus effectus ponere; si vero effectus sit graviter contra justitiam, charitatem etc. et insuper per se et proxime sequatur ex causa, gravis erit malitia in positione hüjus causae; tandem si effectus graviter quidem sit contra charitatem etc. per se tamen et proxime non sequatur, abesse poterit in positione bujus causae gravis malitia.

C'onsequen- 436. Hinc intelligitur quomodo causa, per se et independen-ter ab effectu, mala, possit ratione effectus aliam habere malitiam priori superadditam; intelligitur prseterea quomodo

quomodo causa, in se et independenter ab effectu graviter mala, possit ratione effectus habere malitiam tantum levem superadditam priori.

voiuntanum non esse magis culpabilem quain est sua causa, fectus non est illud non potest intelligi nisi de causa forrnaliter spectata., brnf^{18 C}quam quatenus nimirum est causa hujus effectus, non vero de causa ^{sua Causa}-spectata in se et independenter ab eöectu; malitia enim quam babet causa prsecise oritur ex eo quod sit causa hujus effectus:

sic effectus etiam in se gravis, venialiter tantum culpabilis erit illi qui causam ponit quam sub levi omittere debet ne effectus ille sequatur. ünde fieri potest ut homicidium, v. g.,

in causa voluntarium, sit solummodo venialiter malum, casu nimirum quo oriatur ex causa solummodo leviter mala : at bene advertatur ideo causam illam esse solummodo leviter malam, quia remote tantum et per accidens homicidium ex ipsa provenire supponitur; nam si homicidium istud per se et proxime sequeretur, daretur gravis obligatio causam omit-tendi, ac proinde causam ponens gvaviterpeccaret, et homicidium in ipsa voluntarium graviter culpabile esset. Quia autem remote tantum et per accidens homicidium sequitur, potest non dari nisi levis obligatio causam non ponendi, ideoque causam ponens nonnisi leviter peccat, et homicidium in causa voluntarium est tantum peccatum veniale.

vero quando effectus actu sequitur. Katio est, quia nemo potest actualiter peccare eo tempore quo vel sui compos non est vel non fruitur libertate. « Eespondent nonnulli omissio-nem (missse) vel homicidium in somno aut ebrietate esse quidem liberam, quia ex libera voluntate quae dedit causam, ortum habuit, et hoc satis esse ut sit actu peccatum, et homo in somno aut ebrietate dicatur peccare, etiamsi tum non sit sub ejus potestate talem omissionem vel opus impedire. Hoe tamen responsum manifesta ratione refellitur. Sequeretur enim posse hominem justificari aut justum esse in eodem temporis momento quo peccat mortaliter exteriori omissione : nam si aliquis libere causam dedit omissioni, recedens in locum remotum in quo jam missam audire nequit, eo tempore quopneceptum obligabat, jam-non potest in Ecclesiam redire, tunc sane imputabitur illi omissio, et peccabit peccato omis-sionis; atqui eodem momento vel paulo antea per contritionem justificari poterit; ergo simul poterit peccare mortaliter et justus manere, quod est absurdum (1). »

439. Hinc quando potitans advertit se ulteriori potu ine-briandum, insuper expertus scit, se in ebrietate solere rixari, et occidere, et tamen vult ulterius bibere, hoc ipso puncto peccat mortaliter et ebrietatis et homicidii in causa voliti peccato, et non amplius tune quando actu usu rationis destitutus aut plene jam ebrius rixatur et percutit. Qui ves-peri decumbens voluntarie vacat turpibus cogitationibus, prsevidens vel expertus jam sciens secuturam in somno pollutionem, tune quidem peccat peccato impudicitise, non amplius autem quando dormienti turpitude contingit. Qui die dominica vel festo mane voluntarie sese inebriat aut somno tradit, prsevidens omnino sacrum negligendum, tune peccat contra prseceptum ecclesiae, non vero quando ipso

440. « Jam solum potest superesse qusestio, quse videri mal^vocan-potest de nomine, utrum actus illi exteriores vel omissiones tum?^^I)eccaquot; quae in somno,et)rietate aut cum alioimpedimentoususrationis

et libertatis fiunt', denominandi sint peccata a causa libera quse prsecessit. Nam, licet hoc modo juramenta indeliberata vocentur peccata mortalia, paruin refert, dummodo constet ipsa in se non afferre novam malitiam nee novum demeritum co-ram Deo... Adde non deesse doctos tbeologos qui negant actus vel omissiones contra prsecepta contingentes tempore somni vel ebrietatis, etiam si fuerint voluntarii in causa, deno-minari tune peccata, sed effectus peccati praecedentis, ut late defendit Vasquez (2). »

ideo in se et eoratn Deo neque majus neque minus peccatum est sive effectus sequatur, sive non. De qusestione vero utrum necessarium sit in confessione explicare an effectus secutus sit nec-ne, agitur in tractatu de p(Bnitentia(3).

pediri potest; si autem contingeret effectum malum praevisum sequi, eo tempore quo ponens causam utitur ratione, et illum effectum impedire potest, eo casu effectus, si non impeditur, fit vohmtarius in se et consequenter duplicem habet malitiam,

unam contractam in voluntaria positioue causte, alteram novam contractam ex illa directa voluntate non impediendi effectum: sed in lioc casu effectus non est amplius in causa

443. Quae in hae qusestioue dicta sunt de tempore quo con-traldtur malitia effectus voluntarii in causa, dici debent de voluntario in se: puta si aliquis ex proposito venenum homini porrigat, tunc peccat interne et exteruo peccato, quando causa mortis prsebet, non vero quando mors ipsa sequitur inde-pendenter jam ab arbitrii potestate (1); #ttamen ad in-currendas pcenas sive jure eeclesiastico sive jure civili in perpetrantes qusedam crimina statutas, regulariter loquendo requiritur ut effectus sequatiir, et^ut crimen opere externo consummetur (2).

Quastiones 444. Tres sunt praicipuffi qusestiones bic examinandte: prima, de actuum moralium distinctione specifica; altera, de eorumdem actuum distinctione numerica; tertia, de distinctione quantitativa seu de moralitatis gradu et insequalitate. Distinctie quidem specifica explicatur non solum actuum malorum, sed etiam actuum bonorum; numerica autem di-stinctio et moralitatis gradus ac inaequalitas expendi solent tantum relate ad actus malos, siquidem quoad illos qusestio est prsecipuai utilitatis propter prseceptum confessionis integrse (3).

(3) « Si quis dixerit, in Sacramento pcenitenti® ad remissionem pecca-torum necessarium non esse jure divine, confiteri omnia et singula pec-cata mortalia... et circumstantias quee peccati speciem mutant... a. s. » (Conc. Trid. sess. 14, c. 7. Cfr. cap. 5).

445. Agemus in primo paragrapho de distinctione specifica ^^culi actuum bonorum sen de diversa honitate quae in actibus hu-manis reperiri potest; in alteroautem de distinctione specifica actuum malorum, seu de diversa malitia quae potest in iisdem actibus reperiri.

446. Inter actus bonos, nonnulli sunt aliis prsestantiores, actimm bono-utpote qui Deum attingunt tanquam finem supernaturalem, ^ruinipsumque Deum immediate respiciunt ut objectum materiale

et formale: qua'propter vocantur isti actus thcologici seu divini, cjeteri vero qui versantur immediate circa objecta creata, dicuntur simpliciter morales.

447. Jam vero actus thcologici sunt triplicis speciei: alii theologicos enim Deum, quatenus est summa Veritas, attingunt per assen-

classes, cuj us distributionis ratio base assignari potest. Bonitas tur ad ^Uqua-

actus est ejus conformitas cum regula, quae radicaliter funda-tur in natura rationali, seu in essentialibus hominis relationi-

bus (1); sunt autem essentiales relationes hominis ad alios, quïbus débitum est reddendum; sunt deinde essentiales relationes hominis ad creaturas, quibus, si ut delectabiles apprehendantur, moderate utendum est, vel a quibus est rationabiliter refugiendum, si apprehendantur ut nocivse; demum omnes operationes ita sunt dirigendse per rectam rationem, ut semper in ipsis vitetur turn defectus turn exces-sus. Hinc juxta diversas illas relationes quibus actus sunt conformes, diversa ipsorum bonitas distinguitur: videlicet bonitas consistens in eo quod operatic dirigatur secundum dictamen rectse rationis, dicitur Prudentia; bonitas consistens in eo quod aliis debitum reddatur, vocatur Justitia; bonitas in eo consistens quod homo rationabiliter se habeat ad difficilia, appellatur Fortitudo ; tandem bonitas consistens in eo quod agens moderate utatur delectabilibus, nuncupatur Temperantia.

comprehen- 449. Sic igitur intellectse Prudentia, Justitia, Fortitudo,Tem-spedes.^PlUreS perantia, sunt quaedam genera rectitudinum, quae sub se com-prehendere possunt plures species (2). Inter illas autem species ea quse modo perfecto rationem communem continet, et a qua nomen generale derivatur, dicitur principalis et cardinalis; csetera autem vocantur secundaria, annexce, suhordinatee, vel etiam alterius partes potentiales. In ipsa vero specie prin-cipali adhuc distinguuntur pro diver sis materiis diversse partes quae dicuntur subjectivce. Ita S. Thomas (3):« Tribus modis possunt assignari partes alicui virtuti. Uno modo ad similitu-dinem partium integralium, ut scilicet ilia dicantur esse partes virtutis alicujus quae necesse est concurrerre ad perfectum actum virtutis illius.... Partes autem subjectivce virtutis dicuntur species ejusdem diversae.... Partes autem potentiales

alicujus virtutis dicunturvirtutes adjunctse, quae ordinantur ad aliquos secundarios actus vel materias quasi non habentes totam potentiam principalis virtutis. »

450. Et quidem species prudentise sunt Prudentia stride p_rU(j_entiadicta, quse principalis est, in eo consistens quod operationes

pertinet ad consultationem, synesis et gnome quae sunt in judicio per regulas communes et per Epikeiam. Stricte dictae autem prudentiae partes subjectivae sunt personalis quae sita est in directione sui ipsius, et guhernativa quae est in directione aliorum; haec autem rursus distinguitur in do-mesticam, pastoralem et civilem (1).

451. Species justitiae sunt Justitia stricte dicta, cujus par- Justitia. tes subjectivae indicantur commutativa et distributiva (2);

Veracitas, Affabilitas et Liheralitas; de quibus pulchre ad-modum S. Thomas (3): « In virtutibus quae adjunguntur

virtus ad alterum existens a ratione justitiae deficit. Uno quidem modo in quantum deficit a ratione aequalis. Alio modo in quantum deficit a ratione debiti. Sunt enim quaedam virtutes quae debitum quidem alteri reddunt, sed non possunt reddere aequale. Et primo quidem quidquid ab liomine Deo redditur,

homo ei reddat quantum debet, juxta illud psalm. (1): lt;= Quid retribuam Domino pro omnibus quae retribuit mihi ? gt; Et secundum hoc adjungitur justitise Réligio, quse, ut dicit Tullius (2), superioris cujusdam naturae, quam divinam vocant, curam cseremoniamque affert. Secundo, parenti-bus non potest secundum sequalitatem recompensari, quod eis debetur, ut patet per Philosophum (3). Et sic adjungitur justiti;e Fietas, per quam, ut Tullius dicit (4), sanguine junctis patriceque benevolis, officium et diligens tri-buitur cultus. Tertio, non potest secundum «quale premium recompensari ab homine virtus, ut patet per Philosophum (5). Et sic adjungitur justitise Ohscrvantia, per quam, ut Tullius dicit (6), homines aliqua dignitate antecedentes quodam cultu et honore dignantur. A ratione vero debiti, justitise defectus potest attendi secundum quod est duplex debitum, scilicet morale et legale. IJnde et Philosophus, (7) secundum hoc, duplex justum assignat. Debitum quidem legale est ad quod reddendum aliquis lege adstringitur; et tale debitum propria attendit Justitia, quse est principalis virtus. Debitum autem morale est quod aliquis habet ex honestate virtutis. Et quia debitum necessitatem importat, ideo tale debitum habet dupli-cem gradum. Quoddam enim est sic necessarium, ut sine eo honestas morum conservari non possit; et hoc habet plus de ratione debiti. Et potest hoc debitum attendi ex parte ipsius debentis; et sic ad hoc debitum pertinet quod homo talem se exhibeat alteri in verbis et in factis, qualis est. Et ideo adjungitur justitise Veritas, per quam, ut Tullius dicit (8),immutata ea quse sunt aut fuerunt,aut futura sunt, dicuntur. Potest etiam attendi ex parte ejus cui debetur, prout scilicet aliquis recom-pensat alicui secundum ea quse fecit. Quandoque quidem in

bonis; et sic adjungitur justitise Gratia, in qua, ut Tulliusdi-cit(l), amicitiarum et officiorum alterius memoria, etalterius remunerandi voluntas continetur. Quandoque autem in malis;

et sic adjungitur justitise Vindicatio, per quam, ut Tullius dicit (2), vis aut injuria et omnino quidquid obscurum est,

defendendo aut ulciscendo propulsatur. Aliud vero debitum est necessarium, sicut conferens ad majorena honestatem, sine quo tarnen honestas couservari potest. Quod quidem debitum at-tendit Liberalitas, A/fabilitas, sive Amicitia aut alia bnjus-modi, qua Tullius prsetermittit in prsedicta enumeratione, quia parum habentde ratione debiti. »

delectationes circumstantes, puta quae sunt in osculis, tacti-bus et amplexibus, attenditur Pudicitia. Partes autem poten-tiales alicujus virtutis principalis dicuntur virtutes secundaria), quse modum, quern principalis virtus observat circa aliquam principalem materiam, eumdem observant in qnibusdam aliis materiis, in quibus non est ita difficile. Pertinet autem ad temperantiammoderari delectationes tactus, quas difficillimum est moderari. ünde qusecumque virtus moderationem quam-dam operatur in aliqua materia, et refrsenationem appetitus in aliquid tendentis, poni potest pars temperantiae, sicut virtus ei adjuncta. Quod quidem contingit tripliciter: uno mode in interioi'ibus motibus animi; alio modo in exterioribus moti-bus et actibus corporis ; tertio modo, in exterioribus rebus. Prseter motum autem concupiscentiae, quem moderatur et re-frasnat temperantia, tres motus inveniuntur in anima in aliquid tendentes. Primus quidem est motus voluntatis commotse ex impetu passionis : et bunc motum refranat Continentia, ex qua fit ut licet homo immoderatas concupiscentias patiatur, voluntas tarnen non vincitur; alius motus interior in aliquid tendens est motus spei et audacise quse ipsam consequitur: et bunc motum moderatur sive refraenat humilitas; tertius autem motus est irae tendens invindictam, quam refranat A/aw-suetudo sive Clementia.Ghca. motus autem et actus corporales, moderationem et refrsenationem facit Modestia quam Andro-nicus in tria dividit. Ad quorum primum pertinet discernere quid sit faciendum, et quid dimittendum,etquid quo ordine sit agendum, et in hoc firmiter persistere: et quantum ad hoc ponit bonam ordinationem. Aliud autem est quod homo in eo quod agit decentiam observet: et quantum ad hoc ponit or-watow.Tertium autem est in colloquiis amicorum vel quibus-cumque aliis: et quantum ad hoc ponitur austeritas. Circa exteriora vero duplex moderatio est adhibenda. Primo quidem ut superflua non requirantur: et quantum ad hoc ponitur a

Macrobio pcvrcitas, et ab Andronico per se sufficientia. Se-cundo vero ut homo non nimis exquisita requirat; et quantum ad hoe ponit Macrobius moderationem, Andronicus vero simplicitateni (1). »

(1) Ex prsscedentibus diiïicile non est virtutnm theoriam intel-ligere. Virtus enim proprie snmpta est « bonus habitus mentis quo recte vivitur et nemo male utitur » (S. Thomas 1, 2, q. 55 a. 4). Dicitur autem habitus mentis, scilicet animi dispositie et inclinatio, qua fit ut aliquis facile operetur; unde quamvis virtus sit 'm potentia, ab ea tarnen differt, siquidem potentia possibilitatem, virtus facilitatem operandi prsebet; dicitur etiam quo recte vivitur, id est, juxta legem moralem agitur; subditur prseterea et nemo male utitur, ut virtus discernatur ab aliis habitibus quibus homo vel ad bonum vel ad malum uti potest, cu-jusmodi sunt sciential.

1» Eatione objecti tot distinguuntur species virtutum quot sunt species actuum bonorum ad quos inclinant: hinc tres sunt virtutes theologie®, inultffl autem virtutes morales : inter has vero quatuor pnecipus, quibus cater» adnectuntur, vocantur cardinales. De prioribus agit Apostolus (1. Cor. xiii, 13): « Nunc autem manent Fides, Spes etCharitas, tria hsec ; gt; et S. Bonaventura (Brev. pars, v, c. 4): « Sicut imago creationis consistitin trinitate potentiarum cum unitate essenti», sic imago recrea-tionis consistit in trinitate habituum cum unitate gratiae, per quos anima fertur recte in summam trinitatem secundum tria appropriata tribus personis, ita quod fides dirigit in summum verum credendo et assentiendo, spes in summe arduum, imitando et expectando, charitas in summe bonum desiderando et diligendo. jgt; De posterioribus vero Sapiens (¥111,7 :« Et si justitiam quis diligit, labores hujus magnas habent virtutes : sobrietatem enim et prudentiam et justitiam et virtutem, quibus utilius nihil est in vita hominis. » S. Ambrosius vero : « Quod his. viris principalium virtutum officium defuit ? quarum primo loco consti-tuerunt Prudentiam, qua- in veri investigatione versatur et scientiae plenioris infundit cupidinem: secundo Justitiam, quae suum cuique tribuit, alienum non vindicat, atilitatem propriam negligit ut communem a:quitatem custodiat: tertio Fortitudinem,qu£B et in rebus ballicis excelsi animi magnitudine, et domi eminet, corporisque prsestat viribus : quarto Temperantiam, quae modum ordinemque servat omnium quae vel agenda vel dicenda arbitramur. sgt; (De officiis, lib. 1, c. 24, n. 115).

2» Eatione originis virtutes distinguuntur in acquisitas sennaturales et infusas seu supernaturales. Virtutes acquisita illas vocantur qua;

454. Nomine actus mali seu peccati Mc intelligitur quaevis Diyersitas positio vel omissio ab honestatis norma difformis; malitia tunm¹ maio- enim essentialiter dicit defectum rectitudinis debits seu in-rum desumi- _or^i_nafi_onem) et legis transgressionem. Ex hoe autem duplici

per frequentatos actus bonos obtinentur, per indefessam' earum eierci-tium augentur, diminuuntur per cessationem ab earum exercitio et per exercitium actuum contrariorum, tandem amittuntur per habitus vitio-sos; naturales etiam dicuntur, quia hominis potentias perfleiunt in ordini naturali, sc. prudentia rationem, justitia voluntatem, fortitudo appetitum irascibilem, temperantia appetitum concupiscibilem. Virtutes infusce ills vocantur quae a Deo nobis sine nobis dantur cum gratia san-ctiflcante, et cum ipsa per peccatum mortale vel amittuntur vel informes flunt; dicuntur etiam supernaturales, quia hominem perficiunt ad ope-randum supematuraliter.

3o Ad septem pracipuas virtutes infusas referuntur scptem dona Spiritus Sancti, qua sunt habitus infusi quibus homo mobilis redditur adinspirationesdivinasrecipiendas, atquead actus excellcntesvirtutum exercendos. Conveniunt igitur dona Spiritus Sancti cum virtutibus in-fusis in eo quod seque sint habitus infusi; differunt autem primum in eo quod virtutes disponant hominem ut dictum legis divinae prompte sequa-tur,dona autem disponant hominem ut ipsi Spiritui Sancto motori et duci prompte obediat; deinde in eo quod virtutes expediant hominem ad fa-cienda opera necessaria salutis, dona expediant hominem ad actus etiam majoris excellenti» atque supererogationis operandos; ad invicem vero ita referuntur ut donum timorisDei, juvet temper antiam, donum fortitiidinis ad virtutem ejusdem nominis pertineat, donum pietatis ad justitiam spectet, donum consilii perficiat prudentiam, donum intellectus fidei subserviat, donum sciential spent theologicam juvet, denique donum sa-pientim pertineat ad charitatem (Cfr. S. Thomas 1, 2, q. 68).

4° Porro a virtutibus modo imperfectiori, a donis vero modo excel-lentiori proficiscuntur beatitudines, seu actus boni prcBstantes, qui pe-culiari ratiOne conducunt ad aternam beatitudinem adipiscendam ; videlicet ad paupertatem spiritus disponunt virtus temperantiae et donum timoris,ad miWaiem,virtus justitia: et donum pietatis; ad luctum, virtus spei theologie® et donum scientiae; ad esuriem justitia;, virtus et donum fortitudinis; ad misericordiam virtus prudentia; et donum consilii; ad munditiam cordis, virtus fidei et donum intellectus; adpacem,

respectu sub quo malitia considerari potest, duse ad diversas ejusdem species discernendas, desumuntur regulse, quse non sunt adaequate distinctse, sed se mutuo juvant et saepe simul adhiberi debent.

tudini opponuntur, nimirum per excessum aut defectum, et tur, ita specie differunt prodigalitas et avaritia, quae sunt opposite eidem rectitudini liberalitatis; item non raro per commissio-nem aut omissionem, et ita specie differunt odium Dei et omissio actus amoris, quae sunt opposita eidem rectitudini cbaritatis; vel etiam per materiam circa quam versantur,

et ita specie differunt furtum et detractio, quae sunt opposita eidem rectitudini justitise.

cx formali diversitate legum qua: violantur{2). Dicitur ex di- legum viola-versitate formali legum qu(S violantur; est enim inter leges ^tarum-diversitas materialis tantum vel etiam formalis : diversitas materialis tantum habetur, quando una eademque obligatio

charitas et donum sapientia:. « Octava autem beatitude est quaedam con-lirmatio et nianifestatio omnium prsBcedentium: cx hoc enim quod aliquis est confirmatus in paupertate spiritus et raititate et aliis sequentibus provenit quod ab his bonis propter nullam persecutionem recedit:

unde octava beatitudo quodammodo ad septem prsecedentcs perti-net (Cfr. S. Thomas 1, 2, q. 69).

imponitur diversa auctoritate, aut eadem auctoritate sed di-versis vicibus; diversitas autem formalis habetur, quando leges versantur circa materias notabiliter diversas, vel circa eamdem materiam sub diverso motivo. Jam vero, si violentur leges materialiter tantum diversae, una est malitiao species, siquidem ejusdem obligationis fiat transgressie : e contra, si violentur leges formaliter divers®, diversse sunt malitise species, siquidem transgressio fiat plurium distinctarum obli-gationum. Hinc una malitise species est, si quis commit-tat homicidium lege naturali, divina, ecclesiastica et civili prohibitum, quia leges illse materialiter solum diversse sunt; e contra specie differunt violatio jejunii per esum carnis et per duplicem refectionem in cibis Ileitis, quia unum prseceptum qualitatem, aliud quantitatem praescribit, atque ita ilia duo prsecepta sunt diversa formaliter ob materiam notabiliter diversam; item si jejunium ab Ecclesia prsescriptum, injungatur a superiore ex obedientia, a confessario imponatur in poenitentiam, et simul illud quis voverit, sunt quatuor quasi leges formaliter diversae : prima, Ecclesiae, ex motivo tempe-rantise; secunda, superioris,ex motivo obedientia;; tertia, con-fessarii, ex motivo virtutis poenitentiae in satisfactionem pro peccatis; quarta, voti, ex motivo religionis: hinc si quis illas transgrediatur per actum physice unum, committit quatuor peccata specie distincta.

\lius moilus 457. Solent quidem Thomistte rem paulo aliter proponere : qiliamJi. dicuntenim malitise species distingui « per ordinem ad oh-. jecia specie distincta in esse moris;» verum sententiam suam ita deinceps explicant ut ostendant se de facto a caeteris minima dissentire.Sic,v. g.,Billuart: * Qusestio est unde objectum ha-beat quod specie distinguatur in esse moris ? K. Generaliter loquendo objacta specie in esse moris distinguuntur, quando' habent' specialem ei distinctam repugnantiam cum lege seterna et recta ratione. Habent autem specialem et distin-

ctam repugnantiam cum lege seterna et recta ratione ex multiplici capite : 1. quando opponuntur diversis virtuti-bus; sicut enim quselibet virtus habet specialem et di-stinctam bonitatem, ita objectum illi oppositum liabet specialem et distinctam malitiam ; unde furtum quod opponitur justitise distinguitur a perjurio quod opponitur religioni. 2. Objecta babent distinctam malitiam seu repugnantiam cum lege, quando opponuntur etiam eidem virtuti, sed diverse modo, puta unum per excessum, aliud per defectum,

detractio licet opponantur eidem virtuti justitise, quia tarnen illi opponuntur diversis modis, specialem repugnantiam cum ratione babentibus, specie distinguuntur. 3. Objecta babent specialem et distinctam malitiam seu deformitatem, quando opponuntur prseceptis diversis, non materialiter et ex parte principii, sed formaliter et ex parte rei prseceptse, seu motivi

bus, vel éidem sed diver so modo, vel prceeeptis diversis ex parte rei prohibitce seu motivi intrinseci, specie distinguuntur in esse mor is, et inde peccata specie distinguunt. Et ideo dixi in initio articuli verum esse aliquo sensu, scilicet radi-caliter, mediate ant illative, peccata specie distingui a vir-tutihus et prceceptis quibus opponuntur (1). »

458. Quamvis regulse modo indicate vera; ac certse sint, dSièlis earum tamen applicatie non raro difficilis est, quia nimirum nonsufficienter constatutrum actus, prsesertim internus, reipsa oppositus sit diversis rectitudinibus vel probibitus diversis formaliter legibus. Exempla sunt, quando aliquis inimico optat varia mala, puta mortem, infamiam, paupertatem, vel varias contumeliasineumprofert, ipsumappellando,v. g., furem, hse-reticum, adulterum, vel de variis peccatis se jactat etc (2).

Notandum. 459. Vix opus est advertere distinctionem specificam de qua egimus, nihil habere commune cum alia multiplici distin-ctione seu potius divisione, justa quam actus mali dicuntur commissionis vel omissionis; contra Deum, contra seipsum et contra jproximimi; spirituales et carnales; oris, cordis et operis; ignoranties, infirmitatis et malitice: ibi enim ratio habetur sive generalis ordinis laesi, sive modi, sive objectorum, sive radicis etc. (1).

tuum malo- non oritur prsecise ex eorum physica unitate vel multiplici-ium esumi _en^_m p₀t_est ut actus physice unus multiplicem

habeat malitiam, et vicissim, ut actus physice plures unam numero malitiam constituant. Aliunde ergo regulae hujus di-stinctionis sunt petendse.

ex multiplici- 461.RegulaI. Distinctio numerica actuum malorum de-tate objecto- . t ■

rum totalium. sumitur ex multiplicitate objectorum totahum. Ratio est, quia ubi sunt plura objecta totalia, ibi sunt etiam plures actus voluntatis distincti, in se terminati et completi, et proinde plures malitiae distinctse. Ad regulae intelligentiam adverten-dum est, objectum totale illud dici quod non est pars alterius

(1) Cfr. S. Th. 1.2, q. 72. Sicut ex distinctione specifica actuum bono-rum intelligitur distinctio virtutum, ita ex distinctione specifica actuum malorum, intelligitur distinctio ritiorum. Est enim vitium habitus inclinans ad male agendum per actus repetitos in animo generatos.Undo toe distinguuntur vitia, quot sunt species actus mali; quo autem sensu inter vitia septem dicantur capitalia, pulchre explicat S. Thomas (1, 2, q. 84. a. 4'.

nee ad alteram refertur; ad ejusdem vero regulae applicatio-nem juvabunt sequentia exempla, quse ad similes materias facile extendi poterunt et quse, majoris claritatis gratia, in quasdam classes distribuimus. Ad primam igitur classem pertinent exempla/brnica^owis etfcowicMZti:una scilicet numero malitia contrahitur ab eo, qui fornicationem intendens,mulie-rem turpiter tangit, oscuiatur, turpibus allicit colloquiis et tandem copulam perficit, quia omnes actus prsevii ad actum consummatum uatura sua ordinantur, et -unum cum ipso objectum totale constituunt; pariter una numero malitia contrahitur ab eo qui volens occidere inimicüm, gladium emit, struit insidias, hominem pluribus diebus exspectat et demum eum lethaliter percutit (1). E contra, plures sunt numero malitia, quando quis pluries cum eadem aut cum diversis fornicatur, vel quando diversis actibus plures interficit (2). Ad alteram classem pertinent exempla coma-stionis ciborum ■prokihitorum et dblationis summa', pecunite per plures vices: una numero malitia contrahitur ab eo, qui in eodem prandio pluribus ferculis vescitur, quia ilia constituunt unam comestionem quse est objectum totale; item una numero malitia contrahitur ab eo qui hdbens animum centum francos auferendi, eos, ne detegatur, decern vicibus furatur, quia illse divers» partes pecuniae unum efficiunt objectum totale (3); e contra plures sunt numero malitiae, quando quis diversis cibis prohibitis utitur diversis vicibus, puta mane, ad meridiem, et vespere; plures etiam sunt numero malitise, quando quis centum francos diversis vicibus surripit, quin totam summam auferre ab initio statuerit. Ad tertiam classem pertinent exempla omissionis officii et repetitce admini-

(1) Cfr. S. Alphonsusjlib. 2, n. 40; Gury, toni. 1, n. 163; J. Do Lugo, de poenit. disp. 16, n. 544. (2) Cfr. Lugo, 1. c. n. 557.

strationis sacramenti; una nimirum est numero malitia, si quis omnes partes officii divini per diem omittat, quia diversse partes officii unum objectum totale efficiunt; item, juxtaplu-res, una malitia est si sacerdos indigne ministret pluribus successive S. Eucharistiam, quia, aiunt, illa multiplex porre-ctio SS. Sacramenti unum facit convivium; imo, juxta alios non paucos,. una malitia est si confessarius in statu peccati morta-lis existens pluribus successive absolutionem daret, quia illa multiplex absolutio unam sacramenti administrationem con-stituit (1); e contra plures sunt maliti8e,quando quis per plures dies omittit officium, vel pluribus vicibus distinctis indigne Sacramenta administrat. Ad quartam classem pertinent exem-pla actus physice unius quo object a plura attinguntur: ita satis communiter admittitur unam esse numero malitiam, si quis uno actu neget plures fidei articulos, vel blasphemet in plures sanctos (2); at valde controvertitur utrum una an plures sint numero malitise, quando quis uno physice actu vel plures occidit, vel plures Isedit sive in bonis animse per scan-dalum, sive in bonis famse per detractionem, sive in bonis for-tunse per furtum; item, quando quis desiderio inefficaci seu simplici affectu et complacentia cupit, v. g.,ad plures feminas accedere, vel pluries ad eamdem : unam esse in hujusmodi casibus numero malitiam, quia unum reputatur objectum totale, existimant multi theologi primse notse (3); alii tamen omnino docent esse multas numero malitias (4). E contra ab omnibus fere tenetur plures esse numero malitias, quando quis uno physice actu interno efjicaci in plura tendit quse diversis actibus perficiuntur, v. g., statuit ad plures feminas accedere,

(3) Cfr. Suarez, in 3 p. d. 22, s. 5, n.34; Lugo,l. c. n. 135 et seqq.; Lay-mann, lib. 1, tr. 3, c. 3, n. 2; Viva, De poen. q. 5, a. 6, n. 9, etc-

per plures dies non servare jejunium,per plures dominicas non audire jpissam etc., quia in istis casibus multiplex est ob-jectum totale (1).

Etenim quando actus voluntatis moraliter interrumpuntur, actuum, fiunt numero completi, et singuli in propria malitia consti-tuuntur, siquidem actus sequens non potest dici continuatie prsecedentis; ergo illi actus interruptione morali evadunt di-versi et multiplices. Porro triplici modo actus voluntatis moraliter interrumpuntur : a) per retractationem sive formalem, vetrac 11 quando nempe aliquem actus mali pcenitet, sive virtual em et tionem, cequivalentem, quando animus deliberate convertitur ad ali-

c) per moram sat mtabilem, quae tamen non potest una gene- _et p_{er m01},_aillrali regula definiri, sed determinanda est ex intensione actus, notabilem. natura occupationis, aliisque circumstantiis. Ut autem regula ad casus particulares rite applicetur, attendendum est actus ^Eapplfcatio? mere internos, qui scilicet in corde consummantur, ut sunt hsereses, odia, delectationes morosa, facilius interrumpi et re-peti quam actus internos junctos cum proposito executionis externa, et hos rursus facilius quam actus externe consum-matos. Legi sane merentur ea quse de prsesenti materia scripsit J. De Lugo, imprimis quidem de actibus externis :« Existimo non sufficere ad pluralitatem moralem peccatorum interru-ptiones illas physicas breves... hsec est juxta communem omnium sensum, quo loqui solemus de actibus moralibus tam bonis quam malis, immode quacumque actionehumana, quam solemus simpliciter appellare unam non obstante interru-

ptione physica frequenter interveniente. Sic unam eleemosynam dicimus unum opus bonum, licet interrumpatur actus phy-sice, ut resalutem aliquem, qui me salutavit, vel respondeam interroganti aliquid aliud. Sic recitatie officii est una, licet quandoque somno gravatus inter unum et alterum versiculum, semel aut iterum, dicente socio suum versum, dormitaveris. Sic Missadicitur una, licet post evangelium interrumpas, dum fit concio. Cur ergo peccatum non poteritesse unummoraliter, licet habeat ilia actio interruptiones physicas, quales omnes aliae actiones bumanse habere solent ?... Difficultas esse potest in assignanda regula et mensura bujus unitatis, quando scilicet peccatum externum possit aici unum, non obstante inter-ruptione et divisione aliqua unius actionis ab alia. In boe non videtur posse dari regula aliqua metapbysica; quia cum tota bsec unitas sit moralis, recurrendum omnino est ad pruden-tum arbitrium et usum circa pluralitatem vel unitatem actio-num.ünde multum pendet ex circumstantiis^et ex qualitate actionis; aliquse enim actiones sunt quarum partes facilius uniuntur et faciunt unum, quam alia;... gt; Deinde de internis: « Ego existimo regulam moralem desumendam esse ex arbitrio prudentis, ex proportione ad peccata externa. Nam sicut in peccato externo contumelise et injurise, perseverat unitas pec-cati, quando in eodem congressu successive multiplicantur contumelia; et injurise, etiam occasione accepta ex responsione illius cui injuriam infers : multiplicantur autem numero ea peccata quando, postquam ille discessit, postea denuo tibi occurrit et iterum ei contumelias infers aut injurias, quia ilia prior actio jam censebatur moraliter finita et completa; ita cum proportione videtur de peccatis internis dicendum : quando enim objectum perseverat nobis praeseus moraliter, quia non habuimus animum discedendi ab eo cogitatione, sed casu et naturali aliqua distractione interrumpitur, censetur adbuc moraliter idem congressus, ut ita dicam cum objecto,

quod nunquam discessit, sed habet se, sicut ille, quem contu-melia afScis, qui non discedit, licet parum avertas faciem ad loquendum aliquid breve cum alio ibi praesenti. Quando vero discessimus jam voluntarie ab ea cogitatione, licet non per revocationem voluntatis praeteritae, jam censetur congressus ille cum objecto finitus et completus, data nimirum objecto licentia discedendi et abeundi. Quod si postea redeat, cense-bitur novus congressus, et alia jam occasione peccari, non prima quae jam cessasse videbatur... Addo non posse eamdem mensuram aut regulam tradi pro omnibus actibus malis: ali-qui enim facilius interrumpuntur, et brevius durant, v. g., blasphemia interior et alii actus similes qui non tendunt ad objecttun externum. Alii vero longius durare solent, ut desi-derium turpe,odium proximi et similes. Et in iislongius durant qui ex majori et vehementiori passione aut concupiscentia pro-cedunt. Eegulariter ultra duas vel tres horas non videtur per-severare moraliter eadem voluntas mere interna : quia difficile est quod homo velit longius perseverare in eadem cogitatione aut amore et non attendere ad alia. Idee, quando duratio est longior, solet explicari, quia regulariter habebit interruptiones aliquas morales, nee homo voluit toto die non discedere a tali cogitatione, sed voluit aliquoties, licet postea cogitatio iterum repulsa redierit (1). »

463.Non omnes actus malos esse lt;egwaZes,{ide certum estet litiam inai-probatur, tum ex sacra scriptura in qua isti actus ad invicem demonstratur

comparantur et alii aliis pejores asseruntur (1); turn ex doctrina SS. Patrum qui pro hac tuenda veritate ex professo scripse-runt (2); turn ex ipsa ratione, siquidem inordinatio diversos gradus habere debet pro diversa praestantia virtutum quibus opponitur et diversa dignitate legum quae violantur.

„ . . . . 464. Gradus malitise in diversis actibus oritur ex' duplici Pnncipiainse-

quahtatis. principio, objcctivo scilicet et subjectivo; principium objecti-vum est imprimis turn major vel minor praestantia rectitudi-num quibus actus mali opponuntur, tum varia illorum ad easdem repugnantia, nimirum per defectum et excessum,com-missionem et omissionem etc ; dein major vel minor dignitas et vis legum qiue per istos actus violantur; principium vero subjectivum est magis vel minus perfecta tum mentis adver-tentia ad actus malitiam, tum voluntatis intensio et consensus.

peccatorum in gradus indefiniti, debent tamen illi juxta SS. litteras, scripta mortalia et

venialia. SS. Patrum et Ecclesiae doctrinam, in duplicem generalem classem dividi, scilicet in mortaliter et venialiter malos. Et primo quidem in SS. litteris sermo est ex una parte de peccatis propter quae regnum Dei obtineri nequit (3), ex altera vero parte de peccatis quibus « offendimus omnes (4),» siquidem « noa est homojustus in terra qui faciat bonum et non peccet.gt; Deinde distinguunt SS. Patres «infanda crimina, qualia qui agunt, regnum Dei non possidebunt,» et « quotidiana brevia leviaque peccata sine quibus haec vita non ducitur (5). gt; Demum Ecclesia docet nos teneri confiteri omnia mortalia quae

(2) Cfr. S. Augustinus, cpist. 104 ad Neetarium, n. 13; item,epist. 167, (alias 29) ad Hieronymum.

(5)S. Augustinus, Enchiridion, c. 70 ct 71; Cfr.Bellarminus, De amis-sione gratise, lib. 1, c. 5.

memoriaa occurrunt, non item vero venialia (1); et a SS. Pon-tificibus damnata est hsec prsepositio Baii: lt; Nullum est peccatum ex natura sua veniale, sed omne peccatum meretur poenam seternam. gt;

466.Malitia mortalis contrahitur, quando deliberate violatur Quandonam lex cujus observatio necessaria est ut homo in amicitia Dei ut^mortelis maneat, vitamque seternam cpnsequatur; secus habetur ^{et venialls}-malitia tantum venialis. ünde differentia inter utramque

assignari potest, quod malitia mortalis involvat interpretative aversionem a Deo et conversionem ad creaturam tanquam ultimum finem, venialis autem sit aversio a Deo secundum quid, siquidem per earn receditur a Deo legislatore in mediis non necessariis. Definiri ergo potest actus mortaliter malus :

gravis transgressio legis divince, privans hominem gratia sanctificante, eumque dignum reddens poena ceterna ; venia-liter vero malus : levis transgressio legis divince, minuens cliaritaüs fervorem, et hominem dignum reddens poena iemporali.

467. Ad malitiam mortalem tria requiruntur, scilicet obli-gatio gravis quae violetur, plena ad illam advertentia, et per-fectus voluntatis consensus. Cum enim ob peccatum mortale,

excludatur homo a Dei fruitione, et cruciatibus seternis ad-dicatur, alienum videtur a dementia et misericordia divina,

tantis malis aliquem subjicere propter transgressionem in materia undequaque levi, vel propter violationem obligationis non plene perfecteque voluntariam.

468. Dicitur autem imprimis obligatio gravis, scilicet vel obligatio grain se, ut nimirum habeatur peccatum grave materiale, vel

saltem in apprehensione intellectus, ut habeatur grave peccatum fomale. Porro obligatio gravis in se dignoscitur,tiim a priori ex inspecta ipsa rerum natura, tum a posteriori ex modo

loquendi SS. Scripturae, SS. Patrum et Ecclesiae doctorum. Obligatie autem est gravis solum in apprehensione intellectus, quanao conscientia per errorem eam talem esse dictat, dum in se non sit nisi levis. Jam vero probavimus supra (1) nun-quam fas esse agere contra conscientiam, agentem vero contra earn dictantem aliquid esse malum, peccare formaliter. Propter eamdem rationem peccatur mortaliter, si conscientia dictet obligationem esse gravem, quamvis non sit nisi levis. Quod si quseratur, quantum peccet ille qui agit contra conscientiam dictantem quidem aliquid esse malum, non tarnen indicantem, an illud malum grave sit necne, hsec respondere possumus. Primum in praxi vix contingere potest ut operans qui cogno-scit aliquid esse malum, ita abstrahat, ut innuit S. Thomas (2); ratio est, quia quamvis reflexe non agnoscat esse mortale vel veniale, neque signate discernat differentiam illam speci-ficam, tamen conscientia semper se ita habet ut vel multum refugiat facere, et tunc excercite satis apprehenditur malitia gravis, vel non ita refugiat facere, et tune apprehenditur malitia tantum levis. In supposito autem quod conscientia reipsa abstrahat a gravitate vel levitate malitise, auctores varie lo-quuntur prout tradit Lacroix (3): « Azor, Sayrus, Bonacina, Reginaldus, Tannerus aliique cum Castropalao (4) adhuc di-cunt semper fore mortale, quia amplectitur malitiam venia-lem et mortalem, cum feratur modo indifferente ad utram-que. Quod si cognosceret malitiam in certa specie, sed non cognosceret an venialis esset an mortalis, Vasquez, Merati (5) Sanchez (6)dicunt fore mortale aut veniale, prout fuerit obje-ctum : unde si cum tali cognitione, v. g., furetur rem levem, erit veniale, si furetur rem gravem, erit mortale, quia cum se determinet ad speciem furti, vult malitiam quse hic et nunc

illi inest: hse duse sententise sunt probabiles;. videtur tarnen probabilius quod docent Navamis, Valentia, Salas, Granadius,

aliique multi cum Oviedo (l),Gobat (2), Burghaber (3), et proba-bile putant Sanchez (4), Decastillo (5), Diana (6), nempe in utroque casu venialiter tantum peccari(7).» Idem dicendum videtur de casu quo quis de malitia dubitat, praescindendo ab ejus gravitate vel levitate.

autem advertentia, consideratie sive cogitatio prohibitionis actus, aut saltem aliqua dubitatio vel suspicio peccati ejusve periculi; habetur autem advertentia plena, quando mente expedita decernimus; semiplena vero, quando decernimus mente non sufficienter expedita, quia forte sumus semidormien-tes, alio distracti aut graviter mente commoti.

scilicet quo voluntas objectum sibi ab intellectu propositum deliberate amplectitur. In dubio autem de consensus perfe-ctione, judicandum est in favorem agentis, si sit timoratae con-scientise et habitualiter dispositus mori potius quamDeum of-fendere, item si advertens plenius ad tentationem territus fuerit, eamque statim repulerit etc. (8).

471.Malitia venialis est, quando vel obligatio non est gravis _{Kequisita a(}i nequidem in apprehensione intellectus, vel aliquid defuit ex veniale. parte advertentiae et consensus: ad eam tamen sufficit advertentia aliqua, quantumvis parva, et consensus aliquis, quan-

Peccatum ex 472. Quando obligatio gravis existit statim ac specifica suq⁰ quot;^Cnere aliqua materia habetur, ejus transgressie dicitur ex toto genere suo mortalis; quando autem obligatio est gravis vel levis pro majore vel minore quantitate materiae, transgressie dicitur

et ex genere _ex genere suo mortalis : exempla prioris casus sunt blasphe-suo non toto ^r

mortale, mia, odium Dei, homicidium etc.; exempla posterioris, furtum, detractio, gula etc. Hinc malitia ex toto genere suo mortalis duplici tantummodo fieri potest venialis, scilicet per actus imperfectionem et per conscientiam erroneam; malitia vero ex generi suo non toto mortalis fieri potest venialis adhuc tertio modo sc. per materise parvitatem. Aliunde malitia venialis fieri potest mortalis solum per conscientiam erroneam ex genere suo et per acces sum novee speeiei ratione contemptus, pravi finis, vemale. _scan(j_aii₎ damni temporalis etc., minime vero per multiplica-tionem : ut enim ait S. Thomas: « omnia peccata venialia de mundo non possunt habere tantum de reatu, quantum unum peccatum mortale (1). »

Pro(emium. De notione actus humani Caput primum. De requisitis ad voluntarium et liberum eorumque speciebus.

Articulus IV. De concupiscentia § I. De notione concupiscentia! ejusque speciebu § II. De influxu concupiscentia! in voluntarium Appendix. De consuetudine ....

Articulus I. De legis aetem® et naturalis notione lt; . 85 Articulus II. De promulgatione et cognitione legis na-

Sectio secunda. De vi et effectu legis positivae . . . 128 Articulus I, De vi obligatoria legis positiva! in se

Articulus II. De subjecto per legem obligato . . . 142 § I. De obligatione legislatoris relate ad proprias

§ VI. De obligatione peregrinorum et extraneorum . 154 Sectio tertia. De interpretatione et adimpletione legis

Articulus n. De adimpletione legis positivse . . . 176 Sectio quarta. De causis ab observatione legis positivae

Caput secundum. De efformatione conscientiae rectae . . 261 Articulus I. De conscientia ex sententia probabili ef-

Caput primum. De moralitate in genera Articulusl. De principiis moralitatis § I. De objecto actuum humanorum § II. De fine actuum humanorum § III. De circumstantiis actuum humanorum ArticulusII. De extensione moralitatis § 1. De actuum indifferentia § IT. De moralitate actus imperati § III. De moralitate effectus voluntarii

III. De tempore quo contrahitur malitia effectus Caput secundum. De actuum moralium distinctione

Articulus I. De actuum moralium distinctione specifica § I. De distinctione specifica actuum bonorum . § II. De distinctione specifica actuum malorum . Articulus 11. De actuum malorum distinctione numerica Articulus III. De actuum malorum distinctione quan titativa......

Pag.	11,	linea	1 d)	deleatur.
»	20,	»	19 dissidise	dissidia
»	25,	»	9 non est solum	est non solum
	85,	»	4 quia	qui a
»	38,	»	23 stipiendio	stipendio
»	64,	»	11 hoc satis ad	hoc satis est ad
»	72,	»	8 non ageret. Censetur.	non ageret, censetur
»	84,	»	11 stabilitatis	stabilis
	99,	»	1 albatio	ablatio
	123,		20 externo	intemo'
»	137,	»	27 et dum non, irritatur	et dum non irritatur
»	153,	»	16 earam	earum
	155,	nota	(1) tom. 1	tom. 2
	250,	linea	5 vel remordet unde	vel remordet; unde