OBSERVATIONES IN PLUTARCHI VITAM L. C. SULLAE.

P. M.

OPTIMOR. CARISSIMOR. PARENT.

s.

PROOEMIUM.

In Vitis Parallelis concinnandis Plutarch us non animum induxit temporum condicionem quibus quisque clarissiiuoi'uin virorum nomen consecutus est, ita ante oculos proponere, utquaecumque doiui inilitiaeque memoratu digna acciderint, adeum quasi ad causam et fontein concurrant: qui oo consilio auctorem nostrum adierit, ut populorum leges et instituta, rempublicam crescentem aut senescentem cognoscat et con-spiciat, spe frustratus abibit. Multo magis (iic-j: describere sibi proposuit i. e. mores, indolein, bona dicta, victum atquc vitam: res vero praeclare gestas ita meraorat, ut noque omnia inter se apta et colligata videantur, neque rerum ordo et ratio rite exponatur. Quam ob causam, copia data, non potius principes illos auctores consuluit, Xenophontem, Po-lybium, Livium, qui populorum civitatumque historian! composuerunt quam qui virorum singulorum singulas vitas litteris mandaverunt.

Ita in Sullae vita enaranda hui us commentariis 1) fVc-quentissime est usus: modo eniin nominat, modo ipsa narratio

1) Scripsit Sulla Commentarios Eenim suarum, quorum ultimo libro (XXJI) immortuus ost. cf. l'Iut Suil. o. 37. Emit profecto Ilocreu qui conset cos graece fuisse compositos. Geil. 1. 12. 1(!. XX (i. 3. Priscianus IX p. 8G4 Putscli. Eos Lucullo dedicavit ;Vquo

2

adoo dictatoris invidiam odiuinque in Marium, gloriae cu-piditatem, iactantiam atque arrogantiam redolet, ut ipsum pro fonto et auctore liabendum esse in promptu sit. „Plutarch citirt den Sulla an vielen Stellen 1): indess dies be-„weist nicht so schlagend scine durchgehendc Ucnutzung als „die Verdrehung einzelner Tliatsachen.quot; 2)

Nee niirum; hie enim eopia uberrima aderat, aderat etiam materies consilio conduccns, cum narratio eum colorem prac se ferret, quo ipse res gestas scribere solebat. Ubi autem semel taïem scriptorem adiit, eius auctoritatem nimis ser viliter secutus est. Non omnia quidem inde hausit, cum multa eiusmodi sint, ut a Sulla profccta esse non possint atque Livius c. G., Juba c. 1G, Fenestella c. 22, Strabo c. 2G, Sallustius Comp. Lys. c. 3 nominatim memorentur. 3) Sed iis usus est, non ut, eomparatione instituta, quod verum esse videretur ex-ploraret-nimis enim raro suum indicium interponit-sed ut narrationi res minoris momenti intersereret, quae summae totiusque scripti colori nullam afferunt commutationem.

Quam ob rem non plane a vero mihi abhorrere videtur quod Heeren 4) censet; Sullae commentaries a Plutarcho in epitomen esse redactos, sed addamus Plutarcheo modo

polirentur et digererentur cf. Plut. Luc. 1. Librum imperfectum cius libertus Epicadus supple vit. Suet, do ill. gramm. 12.

Initium vitae stiao narrandae a quaestura fccisse videtur: quas res in Africa et postea legatus, praetor, consul gessit, paucis tamen l'lutarclms absolvit. Indc a bcllo civili cum Mario usque ad proelium ad Portam Collinam multus est in narrando, singula consectana et colligcns. Quae pars cum milii praestantior esse videtur, cum commcntarios hie fin cm cepisso suspicione assequor: in caeteris quidem parum diligens est. Proscriptionibus perquam brevitcr pcrstrictis et quae Sulla dictator constituit plane neglectis, in narratiunculis quibusdam, quae ad eius extremam aetatem pertinent acquieacit.

1) Cap. 4. 5. 6. 14. 16. 17. 19. 23. 27. 28. 27.

2) IT. Peter. Die Que lien Plut. in don Biogr. der Homer p. 57.

;i) ])o font, ct auct. Vit. Parall. Plut. p. 151.

4) Etiam alios non nominatim indicat c. 17, c. 31.

3

i. e. narratiunculis, bollo ot facotc dictis diligGiitcr peracriptis atque iis elcctis, quibus Sulla maxime ovohitur, ipsam historian! nimis neglegit, ut ncquo reruin pvogressus et ordo edoceatur, neque temporum condicio exponatur: imaginem ne adumbratam quidom iiabes, nedum expressam.

Nihil igitur attinet dieere, quanta cautio in auctore nostro legende sit adhibenda. Spirare enim videtur in tota narra-tione Sulla ipse, vir magni ingenii et in re militari nemini aequalium eerte secundus, sed gloriae nimis cupidus, frau-dulentus, crudelis, libidinosus. Quanto odio Marium prae omnibus persecutus sit et quam vehementer quae „liaesit capiti multa cum laude coronaquot; huie eripere studuorit, incredibile est narratu 1): quo factum est, ut in commenta-ris suis saepenumero id ageret, ut illius laudibus obtrcctaret, se ipsum vero efferret laudemque alienam sibi assignaret.

Neque ad bunc finem quidquam intentati reliquit, neque a mendacio et fraude abhorruit, ut pro omnium mortaliura felicissimo et quasi Deorum deliciis haberetur; quippe qui in proeliis, ubi multa milia hostium caesa essent, de suis vix duodecim 2) vel viginti tres 3) periissc affirmaro liaud erubuerit 4). Quae Plutarchus vir pectore ingenuo, sedartis criticae expers, inprudens excepit. Inde Iiaec vita plena est auspiciorum et somniorum, quibus rè Saiy.syisy si'oi futura protendero Sulla ingenue profossus est: haec nu tem praetor ipsum neme tanta cura commemoraverit. Interdum qui-dem eins fidem in dubium vocat, c. G, 8, atque rem inej-e-dibilem referens Sullam auctorem noininat, ({uasi se ipsum excusaturus qypi-j z-jto: sed in animum in-

1) of. L. J. W. Smit in Specim. Acad. : Obsorvat. in Tlut. Vitam C. Marii.

2) Plut. e. 1!).

3) Plut. c. 28.

'l) Ilceren I. 1.

4

ducere non potest, ut tam coinmodum auclorom deponat. Xe quo is unus parum eaute ad Sullae auctoritatein provo-eavit, etiani Livius cormnentariis optimatium, qui bellum sociale et civilc baud sine ira et studio descripseruut, im-prudenter usus videtur.

?gt;obis igitur iu animo est in 1'lutarchi fontes et fidem inquirere et comparatioue insiituta eum vcliquorum sciij)-torum testimoniis, liistoriae lidein, quaiitum fieri potest, indagare. Quae vero a Plutarclio in hac vita traduntur, nou carptim perscripsi et exploravi, sed additis quae apud alios memoratu digna iuveui, eius vestigia secutus, Sullao vitam cxplevi et refeci. Licebit Cornelii Sisennae verba pro nieis usurpare: „Litteris gesta iccirco continentia man-..davimus, no vellicatim aut saltuatim scribendo lectorum ..nnimos impediremus 1).quot;

Leges autem quibus dictator rompublicam ordinavit omisi, quoniam ea res nos longius a proposito deduceret.

1) (^'U. A. XII. 15.

CAPUT I.

Lucius Sulla gentis fuit patriciae, omnium maximae et splendidissimae, quae Cornelia appellatur. Ex eius maiori-bus unus P. C. Rufinus suramis honoribus usus est, qui anno 290 a. C. consul cum M' Curio Dcntaio Samnites, in-gonHbus cladibus iliatis, ad pacem petendam compulit. 1) Iterum consul fuit anno 277 in bello contra Pyrrhum, anno post dictator dictus est clavi, ut opinantur, pangendi causa, ut pestilentia sodaretur. (iuod Plutarchus nos docet, eum senatu esse motum: yxp xpyvpicv y.oi/.cj y.sy.r/yAy::

■jTrsp Iky.7- /.irpx: 2) -sD yiys/j y.-/, quot;hihiyTc:, idem apud alios scriptores legimus, 3) inter quos et Gellius, a quo manu strenuus, bcllator bonus militnrisque disciplinae peritus audit, sed furax homo et avaritin acer. Etsi infamis hoc vitio, tarnen Fabricius censor, cum in temporibusreipublicae difficil-limis consules creandi forent et Rufinus competitores im-belles et futiles haberet, summa ope adnixus est, ut is consul crearetur, quia bcllo magno ot gravi compilari quam venire mallet. 4) Non praeclare vero de eo opinatur auctor uos-ter, qui infamia quam honore eum clariorem esse affirmat: caeteri contra eum cum Geliio egregie fortem et bonum imperatoren! appellant, (Cic. 1. 1.) eundemque bello contra Pyrrhum inter celeberrimos fuisse duces atque duobus con-sulatibus et dictatura speciosissime functum esse testantur. 5 i Ab eo Sulla sextus erat. Cfr. Veil. 1. L: nepos eius t'uissc

1) Eutrop. II. 9.

2) Isostor solus supra decern Iiabct.

3) Val. Max. II. 'J. Flor. 1. 18. Liv. En. 14 (gt;.quot;11 .1 \ . s. XVII. 21.

■1) Gellius 1. 1. Cic. de Orat. JJ. (!G.

5) Veil. Pat. IF. 17. Val. Max. II. I.

G

dieitur P. Cornelius liufinus praetor ille, qui ludos Apol-liuares 1) iustituit a. 213 a. C. Hic Sullaé proavus fuit, ut hoe stemma docet:

P. C. Rufiuus Cous. 290. 277. Diet. 276.

P. C. Rufiuus, nullo magistratu functus.

P. C. Rufiuus Praetor 212, cui primum cognomen Sulliie; idem flamen Dialis captus est. 2)

P. Cornelius Sulla Praetor 185.

L. C. Sulla, nullo magistratu clarus.

L. C. Snlla noster.

Post Rufinum dictatorem igitur, inde a (ertio saeculo a. C. nemo maiorum neque littorarum neque belli laude ex-cclluit, familia prope exstincta niaiorum ignavia 3) eius(iuo cluricudiae intennissa 4). Nou longain ergo imagiuuui se-riem neque triuinphos aut muitos maiorum consulafus os-tontaro poterat Sulla, neque divitiis pollebat, quas gloria, imperium, potentia sequebatur. Oï Is y.sr' sxsïvit/('Pcvtpïyov)

■föy TXTTSrjóC TTfXTTOVTSS O/fTiV.ftjxv, ccvri: TS '—•J/.'/.Z: h CVK

xtpióvci; êrpxCpy toü; 7rxrp:i:i;. No domum quidem suaiu habebat et in comlucto habitabat nou magnnm pendens pensionem, quod oi postea, quippe qui indignus tantafortuna videretur, exprobratum est. Post Afrieanam cnim expedi-tionem vir quidam probus ad oum gloriantem et sese jac-tantem dixisse fertur: „Qui tu probus esse possis, qui cum pator tibi nil roliquerit, tantas opes tibi parasti?quot; Nam, ut uddit Plutarclius, licet tunc temporis omnes avariiia et lu-xuria invasisset, tamen aequo probrosi habebantur, (jui fa-cultntes suns profudissent ac qui paternam paupertatem non retinuissent. Sed nou facile ei fidem hahebit, qui Sallusti-

]) Liv. XXV. 12.

2) Geil. ]. 12.

:■!) Sail. ü. lug. 95.

4) Veil. Pat. 11. 17.

7

um do roipublicao moribus disscrentera legerit. Posten cum rompublicam iara cepisset, libertinus ciuidam, qui uuum cx proscriptis occulfcasse diccbatur ot idco do saxo deicioudus erat, ci oxprobravifc, quod diu socum in una domo habitasset tribus milibus habitans, cum ipso duo milia penderet, ita ut discrimou inter utriusque facultatos ia millo nummis consisterct.

CAPUT II.

Plutardius nobis Sullao formam ciusiiuo vitao genus dc-scribit. Oculos glancos liabcbat, sed perquam truces, quos color faciei magis terribiles adspoctu reddebat. Efflores-cebat enim aspera rubedo i. e. glandulae rubrae albedini sparsim interfusa. Indo sannio quidam Atheniensis:

'Ev/.xf/.nsy stP 5 'Sl-j/./.zs /i/.Cbiry TrsrrxryJyov.

Auctor noster existimat cum ob liane causam Sullam dictum esse, quo nomine color faciei indicaretur. Atqui hoc falsum est, cum constet jam proavum eins illud nomen usurpasso. 1) Macrobius Saturn. I. 17. affirrnat P. C. llu-finum praetorem ex libris Sibyllinis, Apollinaribus institu-tis 2), cognomen Sibyllam accepisse, deinde nomine corrupto Sullam appellatum esse. Quinctilianus vero 3) tradit a notn quadam corporis cognomen traxisse originem, ut sententia Gronovii plausibilis videatur cxistimantis Sullam ■jTTcy.cpirrr/.Zi a Sura formatum esse.

1) Eadem do causa verum non est, quod Amiotus putat, Sullam propterca a rabore faciei sic appellatum fuisso, quod oclira (terra lutei ooloris) Latino .sy/l vocetur eaquo in i^nem iuiocta ruboat (undo syllaceus i. e. purpureus color). Deinde in scriptuva errat: 811 enim scribendum fuisse, varia vetcrum seriptorum loci docent. (Plin II. X XXXJ II. 12.13. XXXV. 7. Vitruviua VIL 1. VII] 1). A voce si/ igifcur viri nomen non descendit, quippo quod non Silla, sed Sulla (apud quosdam scriptores Sylla) scribatur Plut. Ed. Ileisko.

2) Liv. XXV. 12.

3) (Juinct. Inst. Or. I. II. cf. Pint. Mar. c. 1. Coriol. II.

s

Quod ad vitae genus pertinet, iuvcuis cum mimis et scums vivcbat et protcrve agebat, quod Val. Max. VI. 9. 6. hisce expressit verbis: „L. Sulla usque ad quaesturac „suae comitia vitam libidine, vino, ludicrae artis amoro „inquinatam perduxit. Qunpropter Marium consulem moleste „tulisse traditur, ((nod sibi aspemmum in Africa belluni „gerouti tam delicatus (iiiaestoi^- sorto obvenisset.quot; Jïe^no fiutoru occupato cum impiidentissimo quoque, sceuicis et bistriouibus, praetor aetateiu et imperii moaistatem potabat et diateriis digladiabatur: cum alias tristis et morosus esset, in oompotatione et couvivio mimis ot saltatoribus tractabilis et omnibus aditu promptus erat.

Ex duabus autem liereditatibus, quarum altera ei a merelriee vulgari, sed opulenta (Nicopoli) 1), altera a no-verca venit, satis lautus fuit, ut libidiuose et dissolute ei vivere licerct.

Nemo nou perspicit quae Plutarchus utroque capite trndit non e cornmentariis liausta esse. Gentis suae fatis leviter perstrictis, 2) earn vitae smie partem, quam totam libidini dedit, silontio praetoriisse Sulla videtur.

Do cius natura et cultu imprimis Sallustius 3) audien-dus ost: „Litteris Graecia atque Latinis juxta atque doctissime „eruditus; animo ingenti, cupidus voluptatum, sed gloriae „cupidior; otio luxurioso esse, tamen ab negotiis numquam vol up tas remorata, nisi quod de uxore' potuit honestius ,,cousuli; facundus, callidus et amicitia fiicilis ad simulanda ,,negotia altitudo ingenii incredibilis; 4) multarum rorum ac

1) cf. Plut. do Fort. Hom. Eeiske VJI p. 2G3 ubi liuius mu-lieiis mentio fit.

2) Gellius 1. 12. 10.

.quot;j) Sail. 15. lug. c. 05.

I) llacc fonveniunt cum iis quae Cn. Papirius Carbo cius atlversarius do oo sentit: mc jzt zat /iovrt 7:o).£u.wv z-j zf,

'j'J/JO zaT0£Z0quot;jlt;7tv -j—o 7r.; yjjrt—zyjjz avtwro u,a//ov.

9

„maxunic pecuniae largitor. Atquo illi felicissimo omnium, „ante civiiem victoriam numquam super industriam fort una „fuit, multique dubitavere, fortior nn felicior osset: nam „postoa quae focerit incertum habeo pudeat magis an pigeat „disserere.quot;

Addamus quae auctor noster cnp. 6 de ingenio et indole eius tradit, ut iustam morum imaginom expressam Iiabea-mus: „Moribus dispar et si ui non constans tuit: rapere „nmlta, plura largiri, temere lionore ct contumelia afficere, „colore ((uos sibi utiles esse ducebat, fastidiosum esse in „illos qui aliquid ab ipso poterent, ut nescias utrum natura „fastidiosus an adulator f'uerit. Si quis varietatem eius iu „puniendo consideret; cum quavis do causa alios crudeliter „occiderot, aliorum scelera leniter ferret; turn atrocissimis «facile voniam darct, turn levia ct exigua peccnta caede et „bonorum publicatione persequoretur, itarem possit diiudicare „cum, natura ad iram en ultionem propensum, aliquid de „acerbitatc remisis.se, ubi ex usu csset.quot;

Tandem omnes eius patientiam atquo porsevcrantiam laudaut, quam saepenuniero, in rebus adversis comprobavit: non raro autem ex occulto atquo ex insidiis agendum puta-bat: ex iis enim hominibus fuit, qui quidvis por-petiuntur, cuivis doserviunt, dum quod voluut consequantur. 1)

Ea quae de Sulla puero et adolescente nobis dicenda erant, nou sunt multa. 2) Eum autem iu litteras tam Graccas quam Latinas incubuisse atquo artium liberalium aman-tissimum fuisse cum a Sallustio 1. I. docemur, tuin ex aliis rebus constat. Cum enim seso dictatura abdicassct atquo in praedia sua propo Cumas socessissot. per biennium quod in villa sua degit commentarios de vita sua scripsit. Deinde cum ex Asia in Italiam rediret, Apelliconis biblio-

1) Cic. do Olf. J. 30. 109.

2) IV anno natali cf. observat. in cap. 6,

10

thecam Athcuis Romam deportandam curavit, in qua plovique oi'ant Aristotelis iibri, nondum satis id temporis in vulgus noti. Ita(iue etiara tunc cum se summo periculo commissurus orat. littorarum scse studiosum praebuit. Tandem Sallustius 1) eins facunditatem laudat, ut rhetoricao haud impigre operam dodisse vidoatur. Noc mirum: inde enira a Catonis atque Gracchorum tempore rhetoricae apud Romanos summus honor orat et omnes juvenes xtts rav ê-itpxyxy oÏ/mv, qui aliquando ad rempublieam accessuri erant, ad artem dicendi sose conferebant. Atque complures Sullae ferme aequales, inter quos nobilissimi, eloquontia pollebant: L. Calpurnius 1'iso, vir non indisertus, 2) Q. ^[etellus Numidicus, gravis et disertus vir, 8) Q. Lutatius Catulus, cuius oratio pura sic, ut Latino loqui paene solus videretur, sic autcm gravis ut in singulari dignitate omnis tarnen adessot humanitas ac lepos, 4) C. Julius Strabo, qui festivitate et facetiis et su-j)erioribus et aequalibus suis omnibus prasstitit, quo nemo umquam urbanitate, nemo lepore, nemo suavitate conditior, 5) Caius Sulpicius Galba, cujus peroratie, qui epilogus dicitur, Ciceronis tempore tanto in honore erat, ut a pueris etiam edisceretur, G) M. Antonius, omnium eloquentissimus, quos Cicero audierit, 7) L. Licinius Crassus, orator maximus. 8) Inde Marius in pracclara illa oratione. 0) „Equidem ego .,non ignoro, si iam mihi respondere (nobiles) velint, abunde „illis facundiam et compositam orationem fore.quot;

11

CAPUT III.

Jam nos accingamus ad Sullam in republica geronda describendum.

Quid voro cum induxerit, ut ijuasi porruptis ot disiectis nequitiae qua obsidobatur claustris hanc novam viam ia-groderetur ot quo fautore, cum ipso olim ad houoros adspirare non videretur 1), emerserit, scriptam nou oxstat. Sed sua-picari licet nobilitatem cius studia promovisse.

Primum igitur de cius quaostura-annoa triginta et uuum tunc natus erat cf. cap. C — agendum est. Haec in primum Marii consulatum incidit (107), quum bellum cum Jugurtha gorcbatur.

Auctoria nostri primum error corrigendus est cum minus recto seribat: Ss rxfux: •jttxtsjsvti

Mxply tvjv 7rp:oTW vttxts'ixv mvstsn-XevTsy sh Aip-jyj Trohsyy/jtuy 'lovyoópóxv. Non cnim o-uye^sTrte-jTs Mxpi:p : teste Sal-lustio 2) ab imperatoro domi relictus erat, ut ex Latio et a sociis equitatum cogeret. Quo tempore deinde in Marii castra venerit, e Sallustio deduci potest. 3) Quum ager aridus esset et frugum vacuus-nam aestatis extremum erat-Marius ad oppidum Capsam oppugnandum profectus erat, quo loco capto, aliis locis munitis potitus castellum in monto saxeo positum, ubi magna pecuniae vis erat recondila, baud lotige a fiumino Mulicha, summa vi capere contendit, in qua re multos dies et labores consumpsit. Tunc demum, dum ea res geritur, quaestor cum magno equitatu in castra venit. A vera temporis rationa nou aborrare igitur vi demur, si tunc exacta jam aestate hiemem appropinquare

1) Veil. n. 18.

2) B. lug. Ü5.

3) Ü. lug. 90. soqq.

12

existimamus (107): paulo post etiam cum Mario in hiberna profectus est. 1)

Jam supra memoravimus C. Marium molcstc hilissc, quod sibi asporrimum bellum gerenti tarn dolicatus quaestor sorto obveuisset. 2) Ipse eiiim laboris patiens atquo corporis viiibus oxcolions, ([uue virtutos imprimis militom ornare vidob;intur, nil praeclari exspoctabat ab offeminato isto Patricio, qui omnia ad voluptatom roferens noque militiam usu doctus, in scortis ot conviviis libidinom liabebat. Indo iactuin esse suspicor, ut cum in Italia rdinquerot, cuius opori., sese paruin in castris uti posse existimaret. Sed contra omnium opinionem Sulla sosg virum acrom, industrium ct rei militaris peritum praestitit, ut brevi consnlis militumque amicitiam sibi conipararet. Sallustinm 3) test^m adhibeamus: „Uudis antea ct ignarus, sollortissumus omnium in paucis „tempestatibus factus est. Ad hoc milites benigue appellarc, ,,multis rogantibus per se ipse dare beneficia, invitus aeciperc, „sod oa proporantius quam aes mutuum reddere, ipse ab .,nullo repetere, magis id laborare, ut illi (piam plurimi de-^berent, ioca atquo seria cum humillumis agere, in operibus, „in agmine atquo ad vigilias multu- adesse, noque interim „quod prava ambitio solet, consulis aut cuiusquani boni „famam laederc, tantummodo neque consilio ne(iuo manu „priorem alium pati, plerosque antoveniro.quot;

Ubi Marius igitur nnimadvertit quaestorem acriter rci inilitari operam dare, maximae equitatus parti praefecit. Atqne mox ei occasio data est mcmorabile ([uiddam edendi. 4) lugnrtha, magna pecunia locisque mnnitis amissis, socerura Bocchuin, iam belli dubium atque pacis rationes trahentom,

1) Sail. B. lug. 97.

2) Val. Max. VI. 'J. G.

3) Sail. 13. lug. 9(i.

-1) Sail. Ü. lug. c. 95 s(.!qcj.

13

tertia Numidiae parto pracmio pvoinissa perduxit, utsocuin copias conjungerot Manuniquo in liiberna proficiseontem iuvaderet. Barbari vero repulsi suut. Quarto die post haud longe ab Cirta Mario a spO(;ulatoribus nuntiatur hostcs ab omnibus partibus videii. Sulla, qui primum in cos incidit, confertis equis Mauros invasit, caetcris loco manentibus, ab iaculis eiuiims emissis corpora tegeutibus. Dum equites

00 niodo proeliantur, Bocchus postremam Ilomanorum aciein aggressus ita Mariuin urgebat, ut paulum a fuga abesset, cum Sulla profligatis qui contra stetcrant, rediens a latere Mauris incurrit hostesque avertit, inter quos magna edita est strages.

Plutarchus et hoe loco et in Vita Marii c. 10 perquam breviter bellum lugurthinum expedit: in iis vero quae tradit Marii laudibus obtrectat, Sullae contra bene gesta adauget exornatque, ut dubium non sit, quin Sullam ipsum rem cupide et inique in commentariis narrantem, legamus. Plutarchum onim si audiveris, non imperator, sed quaestor tibi bellum confecisse videbitur: Sulla Bocchi amicitiam, cuius legates a latronibus circumventos et spoliates libera-liter habuerat, sibi populoquo Romano comparat. Mox a rege arcessitur, ut lugurtha sibi captivus tradatur: rórs §£ ■//ttvf/Jyu y.xi TrsCpsvyón Qlc-jyovpöx') Trph: xutov sKipovteiiw (s sy.ii/.ai 'E-j/./.xy §/' sy.shon y,x/./.oy 1) pcv/.c^evs:

-■/,y y.xi Trxpxèorp toii quot;lo-jysópóx ysvhöxi yj'Sr xurov.

Re tandem cum Mario communicata summum periculum subit cum paucis comitibus cum virum adieus cique barbaro sese committens, qui ne erga familiares quidem in fide perseverat. lugurtha tradito, bellum confectum est: ó y.h c'jy OpixpjSsóccy sw] rcvTy Mxpio: y/j, lótx tcv y.xrsp(l:cy,xro: w

1 Mxplov CpÓsyCr —'j/./.x ■z-pcrsriösi, fxps/.UTrsi rh Mxpioy

1) Sic lego pro uy'j.iTr-x.

14

Longc ab co abit Sallustius. 1) l'aucis rem absolvam quia diligonter ct copiose do oa ogit V. 1). 'Smit in vita Marii ad cap. 10.

Bocclius bis prooiio victus legates ad Marium misit, qui petoront duos quam fidissimos ad eum mittoret: seso volio de suo et populi .Uoniaiii commodo cum cis disscrere. Misit imperator L. Sullam ct A. Manlium logatum. Jllo cuius facundiae, non aotati a Manlio concessum, apud rogem verba fccit. 2) Benigne ct placide liic respondit addiditque se ei per Marium liceret, logatos ad senatum missurum. Dein copia facta animus barbari ab amicis ilexus, ([uos lugurtha donis corruperat. Legati igitur re infccta discesserunt.

Non multo post Mario in loca sola tjrofecto turrim regiam obsessum, rex Maurorum iterum legatos ad Marium ct si placerct Romam ire jussit, qui cam a latronibus circmnventi ct spoliati ad Sullam, queni consul propraetore reliquerat, profugissent, accurate et liberaliter liabiti sunt. Ubi imperator negotio confecto rediit, cis potestatem Romam cundi fecit. Senatus autcm respondit Bocelio focdus et amicitiam dandam esse, cum meruisset. Qua re cognita, Bocclius a Mario petivit, uti Sullam ad se mitteret. Is missus cum praesidio equitum peditumque item funditorum Balearium, cum sa-gittariis et cohorte Peligna cum vclitaribus armis, baud sine periculo ad regem pervcnit atque ex mandate Marii foedus amicitiamque pollicitus est, modo lugurtham traderet. Rcx primo negitabat; immo dubius haerebat, utrum Sullam an gencrum proderct. Tandem complurcs dies cunctatus c quaestoris sententia lugurtham per insidias tradidit, qui statiin ad imperatorem pcrductus est.

Qui igitur Plutarchuni lecturus est, hoe tcnebit; Sulla neque suo arbitratu cum Boccho egit, neque inscio impe-

1) B. lug. 102 seqq.

2) Secundum Appianum Manlius verba fccit. Num. 3.

15

ratore arcessitus, nociuo cum p.irvo praesidio missus ost. Bonam quidem operam navavit, ut luguvtlia, qui nimirum uon supplex ad regem f'ugoi at;, si bi traderetur: sod rex raagis Marii victoiiis quam quaestoiis eloquentia ot astustia perductus est, ut pacem a Romanis redimerot. Nobiles vero Marii odio incitati laudem belli confecti Sullao imper-tiebantur, qui tautos sibi spiritus atquo tantam arrogantiam sumpsit, ut traditionemarmulosignatorio insculptam haberet. 1) fzeyx/.z-j^/c: ccv y.xi zirs TrpaTCV, s/. /3/s-j TX~£iy:~j xxi «.quot;/■jSjto: ty nyi /.eyee ysyo'jx; TTZix roï: tts/Jtxis y.y.] reu TiyJ.iÖxi ysviy.s-jo: sh tóüto Cpi?,OTif/,lx? TTpoïjhösv.

CAPUT IV.

Quamquam ea Marium pungebant, tnmen Sullam inferi-orem quam cui invidoret ratus, eo legato in seeundo con-sulatu (104) et tribuno militum in tertio (103,) usus est: id autem temporis bellum acerrimum attjuo periculosissimum contra Cimbros et ïeutonos gerebatur.

Eum liic egrogiam operam dedisse omnes scriptoros con-firmant 2): „illustratus,quot; ita Yell. Pat. „in Gallia legatione, „qua eminentissimos duces liostium fuderat.quot;

Lcgatus enim Copillum, regem Tectosagorum, vivum cepit. Tectosagi erat geus Gralliao Narbonensis, ([uac sese cum Cimbris contra ilomanos conjunxisse videtur. Tribu-nus Marsos (?) magnam et populosam gentem, ad amicitiam et societatem cum liomauis perduxit. Quid Marsi sibi velint, nou constat. Equidem nou probo sententiam eorum qui existimant cos fuisse Marsos, qui ad Lippiam flumen

1) Val. Max. YJII. 11. i.

2) Auct. do V. L 75. Veil. Pat. U. 17.

1(J

sedes Imbentes Cimbronun castra pavtim secuti esse dicuntur. Nihil enim de ca rc traditur. Deinde cum constet Cimbros, vastatis regionibus, quae Ivhodanum inter et Pyrenaeos mon-tes intercedunt, eo anno (103) per saltus in Hispaniam trans-gressos esse, 1) non verisimile est Marsos, ad novas rapinas sociis profectis, in locis depopulatis remansisse, ut soli cum liomanis rem gerereni.

Fuit potius gens Galiica, quae ut Tectosagi Oimbris juneta erat. Cuin autem apud :)ullum scriptorera in Gallia utique gens Marsorum memorctur, fortassc cum V. D. Smit pro Mxffzv: scribendum est AliTy.k-j:, qui ïectosagis sunt finitimi. Quarto Marii consulatu (ann. 102) Sulla, intellecto i rape rato rem sibi ob praeclare res gestas invidere atque aditum ad laudem bellicam consulto praeripere, ad Catulum, Marii collegam, adiit, qui erat vir probus, sod belli ignarus. Is cum exercitu in Alpibus Italiae praesidebat, quia Cimbri, qui iter in Noricum flexerant, ab ea parte irrumpere cona-bantur 2): Marius contra ïeutonis por Galliam transeun-tibus ad Illiodaiium se obiecit. 3) Sunt fortasse quibus Plutarcliea minus placeant et qui baud temere existiment Sullam sese in illius castra coutulisse, quia ex Catuli imperitia occasionem suam peteret. In utramque partem disputare licet.

In novis vero castris bonam suam famam amplificavit cum imperator ei praecipuas quasque et maximas res dele-garet: complures enim barbarorum Alpinorum nationes subegit, deinde commeatus inopia oxorta, tantam copiam fecit, ut etiam Marii milites sublevari possent. Ipse in com-mentariis refert Marium hoc graviter molesteque tulisse

1) Liv. Ep. C7.

2) Mar. c. 14.

3) Mar. c. lu.

17

Ex hac igitur simultate, ifca Plutarchus, quae ex tam parva et levi occasione orta, inde per sanguinem civilem et sedi-tiones atrocissimas ad dorainationem erupit, colligi potest quam sapiens vir et morborum civilium gnarus fuerit Euripides, qui ambitionem tamquam mortalibus pernieiosissimam et infestissimam iubet vitari. Alludit autem ad versus, quibus Jocasta Eteoclem filiura ab ambitione dehortatur 1): t/ rijs y.xy.itty,: óxtyj-jx'j èqiszxi,

Cpi?.oriyJx:, ttxT', yJ/, nyquot;quot; zSr/.o: ■/; óeoi'

xcAAsuï §' J? c'/xsui y.zi 77a/.sli evSaipovxc,

shïj'/.öe l-if cïmpx tüv

sip' % cv [txiysi. yslvo y.x?Moy, rèxycy,

hór/iTX rifixv, {j (pb.ovi xs) Cbi'/.OK xóteis re vrótea-i vjp_tux%oiic; rs vjy^uxxois

(tvi/'Ssï.

Non vero mihi persuadere possum acerrimas Marium inter et Sullam inimicitias ex illa occasione ortas esse. Ut complures Alpinae nationes a Sulla superatae et subiectao sint, ut consulem, frumenti inopia laborautem, sublevaverit, nonne ista levia et exigua, si cum Marii splendidissimis factis comparaveris? Quid ilia ad belli eventum? Mox enim Catulus ex Alpium regione turpiter fugatus gravem cladem ad Athesim accepit. A vero igitur abborret cla-rissimum ilium imperatorem, qui tantas et tam fcroces nationes fuderit et debellaverit, qui uibe gravissimo periculo libe-rata alter Camillus appellatus sit, punctum fuisse juvenis illius gestis, quorum splendor mox turpi clade est obscuratus. Neque hoc bello Sulla ita laude crevit, ut, quod Plutarchus sibi persuasisse videtur, magni imperatoris nomen sibi com-pararet: revera Mario semper b.xrru-j reu (pOmeïïóxi mihi fuisse videtur.

De pugna ad Vercellas, qua Cimbrorum gens interemta

1) Pkoen. 534. seqq.

18

est, hie ne verbum quidem: copiose cam dcscribit cap. 25 et 26 Vit. Mar. Ilomaui ita copias instruxerant, ut Ca-tulus mediam aciem obtineret, Marii milites in utroque cornu dispositi essent, cuius rei Sulla ipse, qui proelio interfuit, auctor est idemque affirmat Marium eo consilio exercitum ita instruxisse, ut victoriae gloria in se atquc in suos imprimis redundaret. Cum enim liostes numero longe supcrarent, veri simile erat eos id acturos, ut Romanorum aciem circumvcnirent, ita ut in cornibus praesertim proelium committcrctur „Sed potius laudetur summi ducis consilium „atque prudentia, qui ignavioribus Catuli copiis, quae ad „Atliesim turpiter tergis datis signa deseruissent, suas invictas „fortissimasque legiones praetuleritquot; 1). Ilia igitur invidis-simum obtrectatorem redolent.

Eodem pertinet quod cap. 25 Vit. Mar. legirnus: Marium proelio non interfuisse, sed hoscium adspectu magna pulvei-is vi ademto ab hostibus aberrasse diuque in campis vagatum. Catulus scilicet hostes superavit! Qui cum rei militaris imperitus esset, omnia Sullae, sub se merenti, debebat! „In his quid magis miremur Sullae impudentiam an Plutarchi „credulitatem, difficile dictu est.quot; 2)

De Sulla inde a bello Cimbrico usque ad praeturae petitionem auctores nil nobis tradunt. Coniectura probabile est cum Romae vixisse vel libidini vel etiam studiis, praesertim iuri publico deditum. Nam leges, quibus dictator rempublicam constituit, probant cum buius rei admodum peritum f'uisse. Ubi autem iterum se ad rempublicam contulit, studiis operam dare ei non vacabat.

1) Smit p. 7ö.

2) Ibid. 79.

19

CAPUT V.

Sulla sese de populo Romano ita Lollo meritum ratus, ut lionoribus dignus videretur, se ad populum ambiendum traduxit et ■ aedilitate transmissa praeturam petivit, sed spo falsus est. Igitur in eo campo, cuius postea dominus exstitit, ropulsa praeturao sugillatus est. 1) Errat autem Plutarclius, a quo statim e bello roversus praeturam pcti-visse traditur, cum constet 2) eum ann. 95 repulsam tulisso. Cuius rei causam Sulla ipso in commentariis infiraao mul-titudini adscribit, quae propter familiaritatem oiuscumrege Boccho magnificas venationes et Africanarum belluarum spectacula exspectans, eum primum aedilitate fungi voluit. Plutarclius vero liic auctori suo fidem habere dubitat, quae res nimis raro fit. quot;Eciy.s §£ x/y/jïj r-j: a-mvïsxs zhUy ovX óf/,o?.cyccy a IxkyxsvbyA rol: 7rfy.yy.x71. 'JLvixvrü

yxp zxtcttiv £tux£ Tij? crTpxry/yU:, tcj ri yJy n óecxrrsix to Sf xx) xpjy.xri TïfOTxyxyiy.s-jo:. Rebus ipsis igitur redar-guitur, cum anno post largiendo et ambiendo liouorem consecutus sit. Quare cum in praetura ira incitatus ad C. Jul. Caesarem Strabonem 3) dixisset sese sua po-testate in eum usuruin, ille arridens: „Recte,quot; inquit, „praeturam existimas tuam, nam emisti.quot;

Eo honore functus est ann. 93, C. Valerio Flacco M. Herennio coss. Nam [j.srx tvv Trp.rvr/lx.-j in Cappadociam missus est, quod in ann. 92 4) incidit. Xum praetor ur-banus an peregrinus fuerit non liquet. 5j

1) Val. Max. VII. 5. 5.

2) cf. infra.

3) cf. p. 9.

4) Liv. Ep. 70.

5) Auct. do vir. ill. c. 75. Pigli. in Annal. Kom. a. ann. C6Ü.

20

Errat autem Veil. Pat. 1), qui existimat eura ann. 91 honore esse usum: „L. J. Caesare et P. Rutilio coss. universa „Italia arma adversus Romanos cepit..; clarissimi autem itn-„peratores fuerunt Romani oo bello Cn. Pompejus... L. Sulla, „anno ante praetura functus.quot; Neque faciendum est cum eis, qui cam in ann. 92 ponunt, ad auctoritatem provocantes auctoris de vir. ill. (c. 75) scribentis: „Sulla praetor Ciliciam „provinciam habct.quot; Nam nimis manifestis verbis Plutarchus tradit eum ann. 92 ex praetura in Cappadociam missum esse.

Quod ad ludos pertinet, quos praetor dedit, 2) primus pugnam centum leonum iubatorum dedit, quos 3) in Circo solutos, cum alioquin alligati darentur, iaculatores a rege Rocclio missi confecerunt. Hoc novo spectaculo auram po-pularem captabat.

Mfri; Ss tgt;jy errpxTyiylecy si: tgt;;v Kxttttxc)sy.i'jiv xTrCjTh.Asrxi. Ita Plutarchus minus recte. Ei nimirum praetura functo Cilicia provincia decreta est, simul autem legatione in Cappadociam accepta ei mandatum est, ut Ariobarzanem, regcm a Romanis constitutum, a Gordio vero, Mithridatis praefecto, exagitatum, in regnum reduceret. Quod etiam Sulla in oratione ad Mithridatem indicat:4) quot;Er (xh loxixv f/w v.x-yr/y.yc'J quot;ApiofixfCmvrj, Ki/.r/Jx: xpwj, xos uxixv •lyi$i'7X[A.svuv. 5) ld mandatum vero Plutarchus speciosum expeditionis titulum appellat, revera misse Sulla, ut Mithridatem, qui mulfa liabebat, plura affectabat, com-primcrct. Cappadociae enim inliiabat sperans sese Gordio ad suam voluntatem usurum et ut Florus III. 5. ait: „Ela-„tus animis ingentibus, Asiae totius et, si posset, Europae „cupiditate flagrabat.quot;

1) n. lö.

2) Plin. II. N. VIII. 20.

3) Sen. de brev. vit. 13. 5.

4) App. li. M. LVII.

5) Auct (!lt;gt; vir. ill. c. 75.

21

Omnes consentiunt Sullam in hac expoditiono bellicam laudcm sibi peperisse. Cum haud magnas copias adduciret, sociorum opera usus, Cappadocum exercitum Armcuiosquc mercede arccssitos profligavit et eiecto Gordio, cui Mithri-dates, id temporis fortunam belli nondum teutare ausus, suppetias non yenit, Ariobarzanem regem constituit, deinde exercitum usque ad Euphratis ripas perduxit. 1) Eum ibi versautem convenit Parthus Orobazus, regis Arsacis legatus. Cum antea nullum inter utramque gen tem coni-mereium intercesserit, magnae forlunae habetur, quod qui primi a Parthis legati ad Romanos sunt missi pacem ami-citiamque petitum, 2) ad eum potissimum venerint. llic tres sedes posuisse dicitur,unam Ariobarzani, alteram Oro-bazo, tertiam sibi mediusque adsidens cum eis egisse. Quam ob rem postea rex Parthorum Orobazum interfecit. Memoriae proditum est Chaldaeum quemdam ex Orobazi comitatu Sullae vultu considerate, animi corporisque motibus baud defunctone, sed ad arlis prnecepta observatis pronun-ciasse hunc virum ulique maximum evadere et sese mirari quod nunc non omnium primus esse velit. Secundum Veil. II. 28, qui etiam liuius legatiouis et vaticinii mominit, ex notis corporis responderunt coelestcm eins vitam et m^mo-riam futuram. Quis autom hoc memoriae prodiderit quoque consilio, in oculos incurrit.

Eum in urbom reversum repntundarum postul,ivit Censo-rinus, quod invita loge ex amico et socio regno pecuniam accepisset: ille autem non ad indicium vonit et accusationem omisit.

Quis fuerit Censorinus du quo Plutarchus, non constat: suspicantur eum esse L. M. Censorinum, quem Cicero 3)

1) Just. XXXVIII. 2. 3. Liv. Ep. 70. App. B. M. 10,

2) Liv. 1. 1.

3) Ciccro Brut. 67,

22

memorat: „Consorinus Grnecis litteris satis doctus, quod „proposuerat explicans expedite, non invenustus actor, sed „iners et inimicus foriquot; et alrero loco: 1) „Ex numero ora-„torum Pomponius, Censorinus, Murena sublatiquot;, (bello Sul-lano).

CAPUT VI.

Sub initium belli socialis Sulla impudentia, qua laudem alienaiii affectabnt, Marii iram excitavit. Bocchus enira ad populum colenduin simulque in Sullae gratiam triumphales A⁷ictorias in Capitolio dedicavit juxtaque aureas statuas posuit, quibus Jugurtha a rege Sullae traditus exprimebatur. Cum Marius exacerbatus signa posita tollere vellet, Sulia vero cum amicis suis repugnaret, parum abfuit, quin ad arraa veniretur. Quam dissonsionem bellura sociale iam pridem gliscens compressit 2).

In hoe gravi et vario tumultu, quo bellicosissimi Ttaliae populi arma susceperunt Romanisque maximas clades intu-lerunt, Marius ci/ctsy a-clsï^xi f/Jyx l-jyy/Jsi: audit, cum caeteri sciiptores tradant eum bonara operam navasse. Quid de ea re sentiendum vide apud V. D. Smit ad cap. XXXIII.

Sulla res tam praeclaras gessit, ut magni imperatoris nomen apud cives, maximi apud amicos, felicissimi apud liostes i-ibi compararet. Quod verum esse haud quisquam negabit, cum eius egregie facta cognoverit. Alto autem silentio eas Plutarclius praeterit, qui a rebus bellicis nar-randis abhorrere, ut ita dicam, videtur; nam earn partem vel plane neglegit, ubi iure ac merito quidquara requiras

1) Bmt. 00.

2) Mar. c. 32.

23

vel ea est neglegentia, ut rerum ordine non observato narratio neque via neque ratione procedat.

In iis, qune hoo bello ad Sullam pertinent, dabo qnod potuero : disertis enim testimoniis deficientibus, rerum ratio, praesertim quas primo anno gessit, exponi nou potest et satius profecto est nescire quam cum Momrasen, qui, nimis audacter res suo arbitratu disponit, rem incertam pro certa tradere.

Anno 90 Sulla legatus fuit L. Julii Caesarisfeonsulis, cui bellum contra Samnites obvenerat, Publio Rutilio, nltero con-sule, i» Marsorum finibus agente, qui sibi Marium legatuin elegerat 1). Initio Romani mala fortuna usi sunt. Papius Mutilus, dux Samnitium, urbe JSola proditione capta, Sta-biis, Minturnis et Salerno expugnatis agrisque Nuceriao vastatis ferme totam Catnpaniam in suam potestaten! redegit et, postquam copiarum numerum eaptivis atque servis adauxit, ad Acerras consedit. Campania amissa maximo reipublicao detrimente erat, propterea quod ex fertilissimo agro publico maxima vectigalia in aorarium referebantur et illa regio, pulclierrima populi Romani possessie, subsidium annonae horreumque belli erat. Romani porro inde ab initio de pecunia laborabant, magnis vectigalibus tumultu amissis 2).

L, Julius Caesar clade iam afFectus ad Aeserniam 3), quam hostes deinde obsidione premebant, non multo post a Mario Esnatio, cum per fauces quasdam exercitum Acerras? contra Papium deduceret, ad flumen Saronem profligatus et fugatus est. Tune se Teanum recepit et postquam auxiliarium Gallorum decem milibus et Numidico equitatu assumtis

1) App. B. C. I. 40 seqq.

2) Cicero de leg. agr. II. 29. 80.

3) Dubito an Vettius Cato (cf. App. 1. 1.) Lostium copiis prac-fucrit, cum dux Marsicus essct. Fuit forsitau Marius Egnatius qui ad Saronem pugnavit, idem qui postea Aeserniam (?) et Venafrum expugnavit.

20

Errat au tem Veil. Pat. 1), qui existimat euin ann. 91 honore esse usum: „L. J. Caesare et P. Rutilio coss. universa „Ifalia arma adversus Romanos cepit..; clarissimi autem im-„peratores fuorunt Romani co bello Cn. Pompejus... L. Sulla, ^auno ante praetura functus.quot; Neque faciendum est cum eis, qui eam in ann. 92 ponunt, ad auctoritatem provocantes auctons de vir. ill. (c. 75) scribentis: „Sulla praetor Ciliciam „provinciam liabet.quot; Nam nimis manifestis verbis Plutarchus tradit eum ann. 92 ex praetura in Cappadociam missum esse.

Quod ad ludos pertinet, quos praetor dedit, 2) primus pugnam centum leonum iubatorum dedit, quos 3) in Circo solutes, cum alioquin alligati darentur, iaculatores a rege IJoccho inissi confecerunt. Hoc novo spectaculo auram po-pularem captabat.

Msrx Ss r-jii trrpxTvy/xy sb tJjv KxttttzSsy.Uy iTroirh.ASTXi. Ita Plutarchus minus recte. Ei nimirum praetura functo Cilicia provincia decreta est, simul autem legatione in Cappadociam accepta ei mandatum est, ut Ariobarzanem, regem a Romanis constitutum, a Gordio vero, Mithridatis praefecto, exagitatum, in regnum reduceret. Quod etiam Sulla in oratione ad Mithridatern indicat: 4) 'Er quot;èoxlzv êyx y.xry^/xycy 'quot;Apiopxp^xvqv, Ki/.iyJx: apxcov, Zos 'Vxftxlw ■Jyy_lZpiTX_luéyKv. 5) ld mandatum vero Plutarchus speciosmn expeditionis titulum appellat, revera misse Sulla, ut Mithridatern, qui multa habebat, plura affectabat, com-primeret. Cappadociae enim inhiabat sperans sese Gordio ad suam voluntatem usurum et ut Florus III. 5. ait: „Ela-„tus animis ingentibus, Asiae totius et, si posset, Europae „cupiditate flagrabat.quot;

1) II. 15.

2) 1'lin. H. K VIII. 20.

3) Sen. lie brev. vit. 13. 5.

4) A pp. B. M. LVII.

5) Auet de vir. ill. c. 75.

21

Oraties consentiunt Sullam in hac expcditiono bellicam laudem sibi peperisse. Cum baud magnas copias adduciret, sociorum opera usus, Cappadocum exercitum Armom'osquo mereede arcessitos profligavit et eiecto Gordio, cui Mithri-dates, id temporis fortunam belli nondum tontare nusus, suppetias non vcnit, Ariobarzanem regem constituit, deinde exercitum usque ad Euphratis ripas perduxit. 1) Eum ibi versautem convenit Parthus Orobazus, regis Arsacis legatus. Cum antea nullum inter utramque gentem com-mercium intercesserit, magnae fortunae babetur, quod qui priini a Partbis logali ad Romanos sunt missi pacem ami-citiamque petitum, 2) ad eum potissimum venerint. llic tres sedes posuisse dicitur,unam Ariobarzani, alteram Oro-bazo, tortiara sibi mediusque adsidens eum eis egisse. Quarn ob rem postea rex Partborum Orobazum intorfecit. Memoriae proditum est Chaldaeum quomdam ex Orobazi coraitatu Sullae vultu considerate, animi corporisque motibus baud defunctorie, sod ad arlis prnecepta observatis pronun-ciasse hunc virum ulique maximum evadere et sese mirari quod nunc non omnium primus esse velit. Secundum Veil. II. 28, qui etiam huius legatiouis et vaticiuii meminit, ex notis corporis responderunt cnelestcMn oius vitara et memo-riara futuram. Quis autern boe memoriae prodiderit quoque consilio, in oculos incurrit.

Eum in urbem reversum repetundarum postulavit Conso-rinus, quod invita loge ex amice et socio regno pecuniam accepisset: ille autern non ad indicium vcnit et aecusationem omisit.

Quis fuerit Censorinus de quo Plutarcbus, non constat: suspicantur eum esse L. M. Censorinura, quem Cicero 3)

1) Just. XXXVIII. 2. 3. Liv. Ep. 70. App. B. M. 10,

2) Liv. 1. 1.

3) Cioero Brut. 67,

22

meraorat: „Censorinus Graecis litteris satis doctus, quod „proposuerat explicans expedite, non invenustus actor, scd ^iners et inimicus foriquot; et alrero loco: 1) „Ex numero ora-„torum Pomponius, Censorinus, Murena sublatiquot;, (bello Sul-lano).

CAPUT YJ.

8ub initium belli socialis Sulla impudentia, qua laudem alienam affectabat, Marii iram excitavit. üocclius enim ad populum colendum simulque in Sullae gratiam triumphales Victorias in Ca])itolio dedicavit juxtaque aureas statuas posuit, quibus Jugurtha a rege Sullae traditus exprimebatur. Cum Marius exacerbatus signa posita tollere vellet, Sulla vero cum amicis suis repugnaret, parum abfuit, quin ad arma veniretur. Quam dissensionem bellum sociale iam pridem gliscens compressit 2).

In lioc gravi et vario tuinultu, quo bellicosissimi Italiae populi arma susceperunt Romanisque maximas clades intu-lerunt, Marius cvcisy xTïohsl^xi yJyx Iw/fisic audit, cum caeteri scriptores tradant eum bonam operam navasse. Quid de ea re sentiendum vide apud V. D. Smit ad cap. XXXIII.

Sulla res tam praeclaras gessit, ut magni imperatoris nomen apud cives, maximi apud amicos, felicissimi apud liostes ?ibi compararet. Quod verum esse baud quisquam nogabit, eum eius egregie facta cognoverit. Alto autem silentio eas Plutarchus praeterit, qui a rebus bellicis nar-randis abborrere, ut ita dicam, videtur; nam cam partem vel plane neglegit, ubi iure ac merito quidquam requiras

1) Brut. 00.

2) Mar. c. 32.

23

vel ea est neglegentia, ut rerum ordino non observato narratio neque via neque rationo procedat.

In iis, ([uae hoe bello ad Sullum pertinent, dabo quod potuero: disertis enim testimoniis deficientibus, rerum ratio, praesertim quas primo anno gessit, oxponi non potest et satius profecto est nesciro quam cum Mommsen, qui nimis audacter res suo arbitratu disponit, rem incertam pro certa tradere.

Anno 90 Sulla legatus fuit L. Julii Caesaris[consulis, eui bellum contra Samnites obvenerat, Publio Rutilio, nltero con-sule, in Marserum finibus agente, qui sibi Marium legatum elegerat 1). Initio Romani mala fortuna usi sunt. Papius Mutilus, dux Samnitium, urbe Nola proditione capta, Sta-biis, Minturnis et Salerno expugnatis agrisque Nuceriae vastatis ferme totam Campaniam ia suam potestatem redegit et, posiquam copiarum numerum captivis atque servis adauxit, ad Acerras consedit. Campania amissa maximo reipublicae detrimente erat, propterea quod ex fertilissimo agro publico maxima vectigalia in aerarium referebantur et illa regio, pulcherrima populi Romani possessie, subsidium annonae horreumque belli erat. Romani porro inde ab initio de pecunia laborabant, magnis vectigalibus tumultu amissis 2).

L. Julius Caesar clade iam affectus ad Aeserniam 3), quam hostes deinde obsidione premebant, non multo post a Mario Egnatio, cum per fauces quasdam exercitum Acerras? contra Papium deduceret, ad flumen Saronem profligatus et fugatus est. Tune se Teanum recepit et postquam auxiliarium Gallorum decern milibus et Numidico equitatu assumtis

1) App. B. C. I. 40 seqq.

2) Cicero de leg. agr. II. 29. 80.

3) Dubito au Vettius Cato (cf. App. 1. 1.) liostium copiis prae-fucrit, cum dux Marsieus osset. Fuit forsitau Marius Egnatius qui ad Saronem pugnavit, idem qui poatea Aeseriuam (?) et Venafrum expugnavit.

24

exercitum refecit, castra propo Acerras contulit, ut liane urbem obsidione eximeret. Papius vero Oxyntam. Jugurthae filium, rogis olim JSumidarum, e Venusina in qua tum asser-yabatur custodia eductum ornatumque purpura, popularibus eius, sub Caesare militantibus, ostentabat. Cum complures ut ad regom transfugorent, consul caoteros ut suspcctos in Africam remisit. Tune Papio temere castra Romana op-pugnare auso, Caesar porta decumana equitatu emisso, sox milia hostium eoncidit, cuius victoriae tanta fuit laetitia, ut Eomae saga ponerentur, exercitus autem consulem impera-torem salutaret.

Scd non tanto gaudio id coimnodum dignum fuisse vidotur, cum Caesar non multo post ab Acerris recessérit.

Sulla interim cum vigiuti quatuor cohortibus missus Aeserniam obsidione exemerat 1), aed mox cedere coactus est Mario Egnatio, ut opinor, appropinquante, quem cum in ea regiono ageret, id oppidum obsedisse atque expu^nasse suspicor 2). Non multo post Caesaris victoriam, quod ex Livio Epit. 73 deduei potest, fame urgente, Aesernia cum M. Marcello legato in Samnitium potestatem venit. Deinde Marius Egnatius Yenafrum circumsedit, quam urbem pro-ditioue occupavit ibique duas cohortes concidit.

Anno exeunte consul Romam roversus est ad cotnitia consularia habenda, ubi legem Juliam de civitate sociorum tulit.

Eo modo in iuferiore belli sede pugnatum est. Appianus autem 13. C. I. 4G. auctor est Sullam etiam contra Marsos pugnasse: eum castris iunctis cum Mario, qui P. Rutilio et Q. Cnepione interfectis, summum obtinebat imperium, Marsis cladem intulisse et usque ad sepes vinetorum persecutos esse,

1) Oros. V. 18.

2) Kon hie quidom nominatur, setl paulo post in Venafri obsidione.

25

in Sullam autera imprimis gloriam victoriae redundare, qui cum Romanis visum esset hostes, in vinela fuga delapsos, non amplius insequi, ab altera parte fugientibus occurrisset, muitos eorum interfecissot, ut co die supra sex milia ex Marsis perirent.

Vidimus vero eum L. Jul. Caesari legatum esse addi-tum, nee ullo loco huius castra reliquisse traditur. Sunt qui Appianum erroris arguant, sunt qui fidem habeant. Sed frustra ab his 1) requiras, qui factum sit, ut imperatore suo relicto sese ad Marsos contulerit. Si rem coniectura assequi licet, ita expediam. L. Jul. Caesare dubio Marte in Campania pugnante Sulla in Samuio agebat, ut Aeserniam 2) a Samnitium obsidione liberaret, qua urbe capta ab reliquis copiis interclusus est (cf. supra) et postquam etiam Venafrum in hostium rnanus incidit, nullum ei iter in Campaniam patebat, ut vi coactus Samnitium fines reliquisse videatur.

Sin ea minus placent, pracclare illud factum pro turpi commento habeo, quo nobilium atrox odium Marii cognoscere et percipere licet, qui id contendebant et laborabant, ut Sulla ex illius laboribus laudem libaret. Optimates enim, qui imprimis bcllum sociale cum turbis civilibus litteris mandaverunt, etiam Marium mortuum, ut ex Sullae com-mentariis manifeste probatur, crudolissimo odio persecuti sunt, ita ut qui ex his impuris fontibus hauserint, parum libero ore locuti videantur 3). Atque eo magis inducimur, ut rem pro impudenti mendacio habeamus, propterea quod Sulla primo belli anno lande rei militario adversario suo longe inferior erat.

De rebus, quas secundo belli anno (89) gessit, maiore fide disserere licet. L. Pore. Catonis consulis legatus imprimis

1) of. Momms. Bom. Gescli. II. 23Ü,

2) Oros. 1. 1.

3) Sail. B. Jug. 95,

2G

ostendit se virtute bellica pollere 1): praeclara enim facinora in Samnio cdidit.

Stabias captas pridie Kal. Maias delevit, 2) inde Pom-peios oppugnatum profectus est, A. Postumio Albino legato classi praefecto, qui, ut videtur, 3) a mari urbom premeret. Hic autem 4) vir nobilitate, moribus, honorum omnium con-summatione civis eximius, cum intolerabili superbia omnium militum odium in se suscitasset, pro nomine proditionis accu-satus, in castris lapidibus obrutus est, quae oaedes eo indignior, quod oranti atque obsecranti a militibus causae dicendae potestas negabatur. Scelus non tantum inultum Sulla reliquit, sed etiam gloriatus praedicavit sese militibus promptioribus esse usururn, qui peccatum virtute eluere eniterentur. De qua re haec Orosius 1. 1. „Sulla consul „civilem cruorera nonnisi hostili sanguine expiari posse „testatus est: cuius rei conscientia permotus exercitus ita „pugnam adortus est, ut unusquisqus pereundum videretur, „nisi vicisset.quot; Ob earn rem incusatus nil movebatur, quia gratiam exercitus captabat, quo favento sese imperium contra Mithridatem consecuturum sperabat. Non enim me iudice animi lenitate et mansuetudine inductus est, ut scelus neglegeret: cum Plutarcho eum habemus: Cp-j^si [y.h opyyv xxXsttov c'jtx y.x) TiyMpy/TiKoy, vCpiéftsvoy §£ rijg ■Trixplx? /.oyiTftü Kfio; ts a-vfitpépov.

Samnites autem Ciuentio duce Pompeios ab obsidione liberare contendebant: repulsi castra movere coacti sunt. Nou multo po.st, cum Gallorum auxilia advenissent, Cluen-tiua reversus pugnandi copiam dedit. llostibus numero superantibus, mctus Romanos occupavit, quo Sulla vero cos solita sollertia liberavit. Accidit enim, ut cum ante prae-

1) App. 1. 1. Diod. VI, p. 246 ïauolin.

2) Plin. H. N. III. ó.

3) Liv. Ep. 75.

4) Val. Max. IX. 8. 3, Liv. 1. 1. Oros. 1. 1.

27

torium immolaret, fib infima ara sanguis subito emergeret. Quod prodigium C. Postumius haruspex felicissimum intorpretatus est. Tunc sine mora exercitum adversus hostem eduxit. Ubi Galium quemdam insigni procoritate, qui e Romanorura acie fortissimum quemque ad certamen singu-laro provocabat, Numida exiguae staturae confecit, tantum pavoris Gallos Cluentianosque invasit, ut trepidi Nolam refugerent 1). In ipsa fuga non minus triginta milia inter-fecta et cum Nolani veriti, ne Romani simul irrumperent unam tantum portam aperire auderent, circa ipsos urbis muros alia viginti milia periisse traduntur. In occisorum numero fuit Cluentius 2). Milites Sullam imperatoren! salu-taverunt et graminea corona donaverunt: id etiam in villa sua Tusculana, quae fuit postea Ciceronis, pinxit. Veliementer probo Val. Max. verba 1.1. quae ad banc pugnam pertinent: „Quae victoria futurac eius amplissimae potentiae gradus et „fundamentum exstititquot; ut iam iam c-jz s/.xttw tsD (pöo'jsïtöxi videretur.

A Nola profectus in Hirpinos castra contulit, quos Compsa 3) et Aeculano captis recepit, deinde in Samnium irrupit, Papium Mutilum delusit, tandem Boviano per tres horas obsesso potitus est 4). Quibus rebus gestis exercitum Cosconio et Lucceio tradidit, ipse Romam contendit, ut consulatum peteret.

Plutarchus igitur rem non iu maius extulit scribens; hvxï.a.: Ss ttc/.'/.x ipxrx: xtiz koyou, litxj •jyefióvo;

[j,syxgt;.ou ry.h trxpx r:t; trc/.irxi;, f^syhrcu ss txpx roï; cpihoi:, sutu xsgtxtou sf zzt trxpx tóli lyppói:.

1) A Cic. docemur (Do Dir. 1. 33.) Sullam liaee florentissima Samnitium castra ante oppidum Nolam expugnasse, oxquopatet liostes propius liauu urbcm quam Pompeios consedisse.

2) Cic. de Div. 1. 23 II. 30. Plin. U. K. XXII. 6. Val. Max. 1. C. 4.

3) Veil. Pat. II. lü.

4) App. b. c. I. 51.

28

Cuius felicitatis mentione facta, eum a Timotheo, claris-simo Atheniensium duce, dissentire demonstrat, qui cum inimici et aemuli quae fortiter et feliciter gessit, fortunae assignarent atque in tabulis ipsum piugerent dormientem, fortunam reti urbcs implicantem, graviter molesteque tulit et infensus quasi gestorum laude despoliaretur, quondam a bello reversus pro coacione dixit: „At iu hac certe ro, „Atheuicnses, fortuna pro nihilo fuitquot; 1). Sulla contra, omnia egregie facta fortunae attribuens, felicitatis opinionem admisit, immo auxit et amplificavit eo consilio, ut divinitatis fidem factis adjungeret sirs y.óffüy sW ovtw:

Tyi upo: rs Oshv. Etenim in Commentariis scripsit rectius sibi cecidisse quae non consulte, sed ex tempore temere aggressus esset quam quae mature deliberasse sibi vide-rentur, ut plus fortunae quam virtuti tribueret. Inde totum se fortunae mancipavit, quippe qui concordiam suam cum Q. Metello Pio, socero et viro paris dignitatis, divinae cuidam felicitati assignat: quem cum sibi in consulatu maxima negotia exhibiturum exspcctasset, lenissimum colle-gam habuit. Praeterea Lucullum iu Commentariis admonet ys/ihh g'j'zx: •jysïvóxi [ispxioy w: on y.'j mtx vjy.rup

to dxtftsviov et in Vita Luculli c. 23 Trapyvsi cis 2u rüv uttoftvititaruv èy.etyo:, ftySsv o-jtcos d!;iÓTrilt;rrcy •/iysitóxt y.xi [Sépxm us ori xv xtror/iijixvöyi 'Six tüv èyvtrvixv.

Nil mirum igitur Felicem ilium in Commentariis suis tam diligenter prodigia enarrasse. Sic hoc capite legimus, quutn in bellum sociale mitteretur, apud Lavernam 2) liiatum

1) Auctor rem paulo aliter narrat in Apoplitli. p. 739 Ueiske.

2) Locus quidam in urbo ita appellatus videtur (ad aram La-vernae). Erat autem Laverna Dea a furibus et fraudulentis hominibus culta, ut notum est ex Hor. Ep. I. 10. 60.

Pulchra Laverna,

Da mihi fallere, da iustum sanctumque videri,

jS'octem peccatis et fraudibus obice nubem.

29

tcrrae exstitisse, ex quo grandia ignis erumperet et lucida flamma sublimis ferretur. Haruspices autem nuutiarunt virum egregium et forma insignem, imperium nactum instantes tempestates ab urbe depulsurum. Hunc se esse Sulla declaravit: nam faciei suae peculiarem esse auri colore rutilantem comam: sese autem non erubescere, si sibi tantum virtutis sumat, tam praeclaris rebus gestis. Non semper quidem Plutarchus, qui ea diligenter excepit, Sullam auctorem nominat, sed cum in hoc capite et aliis locis (17, 27, 37) affirmet, sese eas res e Commentariis hausisse et nemini magis qunm Sullae conveniat tales nugas memoriae prodere, non temeritatis erit, eundem ubi non nominatim memoratur pro fonte habere (c. 5. 7. 9. 11. 27. 28. 29.)

Quis vero non dubitet, an Sulla revera tam credulus, tam superstitiosus, tam religiosus fuerit ? Quis est qui in istis somniis et prodigiis non potius fraudem dolumque videar, qui non existimet Sullam ipsum haruspicum ineptias risisse? Auctor noster, tam temere Commentariis usus, hie quidem dubius haerere videtur scribens: Ure kc^ttcc xoi^evc: Qs,'j/.y.xi) f/ö' ovtx: txüv rij Sc'fy Trpog to ódov et, ut dicam quod sentio, Sulla non vir religiosus est, qualis vulgo habetur: prodigia et somnia ilia impune finxit atque mili-tibus snis populoque Romano imposuit. Qui tantae xrepeix: est ut lucis sacris manus iniciat, celeberrimum et sanctissi-mum Olympii templum spoliet, sacros Graeciae thesauros auferat, cvx ovrus ex^sl So't/i vrpcn to ósïcu. Quid ? Ad Caphim, Delphos missum ut templum spoliaret, sed citharae cantu ex adyto audito ita perterritum, ut manus abstineret, iocans scripsit: sese Caphem mirari, quippe qui non intellegeret gaudentis, non indignantis cantum esse: ne ergo capere dubitaret, utpote cum gaudio Deo dante. Hum haec sunt pietatem ergo Deos colentis?

Ad quid autem prodigia ilia et somnia? Cur tamquam a Deo profecta simulat ? Cur denique praeclara facinora ra quot;Sxipovlcj

80

tribuit? Quia aequalibus persuadere conatur Deos sibi singulari modo patrocinari causamquc suam defendere, ut in rebus adversis militum animos augeat sibique viam vic-toriae atque gloriae faciat. Diligonter vero eandem rem litteris mandavit eo consilio, ut sibi etiam apud posteros nomen felicissimi hominis compararet, quasi semper in Deorum immortalium sinu atque complexu fuisset. Porro res eius gestae ita a numine ipso excusari videbantur.

Ad eundem finem alio dolo usus est. Ut ostenderet non solum prodigiis Deos sibi studere et favere, sed etiam bene factis extulisse, ut neminem ante mortalium, impudenter mentitus est numerum referens suorum, qui in proeliis ceci-derunt. Post pugnam ad Chaeroneam, qua contra ingentem hostium numerum dimicavit, duodecim tantum suorum desideravit (c. 19): proelio ad Sacriportum viginti milibus hostium interfectis, octo milibus captis, ex sua parte tantum viginti et tres se amisisse declarat (c. 28). Quis talia cre-dat? Nonne haec impostoris sunt?

ïfon nego tarnen Sullam ut muitos alios, qui ab infimis ad summa pervenerunt, miro quodam modo sese fortunae commisisse, quam fiduciam cum iis quae apud Sallustium 1) leguntur cohaerere suspicor. Ex libris Sibyllinis enim, qui communi opinione fata imperii Romani continebaut, tres Cornelios rempublicam capere fato destinatum erat: „Galli „Lentulum dissimulantem coarguunt praeter litteras sermo-„nibus, quos ille liabere solitus erat, ex libris Sibyllinis reg-„num Romae tribus Corneliis protendi; Cinnam atque Sullam „antea, se tertium esse cui fatum foret urbis potiii.quot; Hac re igitur forsitan factum est, ut fortunae suae crederet atque omnibus modis et mentiendo et fingendo contenderet, ut omnibus mortalibus felicilatis opinionem daret.

Sed haec hactenus. Iain pergamus de Sullae vita disse-

1) Coni. Cat. c. 47. cf. App. B. C. II. 4.

31

rere. Excunto anno socuudo belli socialis vel Marsici (S9) Romam reversus, ut supra ostencHmus, paene omnium civium suffragiis consul creatus est 1) cum Q Pompeio Eufo treyr/iy.svrx Itv, yeyovu:. Veil, autem 1. 1.: „Eum honorem „undequinquagesimo aetatis suae anno assecutus est.quot; Cum praeterea constet 2) eum sexagesimo anno aetatis decessisse (78), Plutarchus errat, annum, quo honore functus est, cum anno, quo consul est designatus confuadens. Natus igitur est anno 138. 3)

Errat etiam Eutropius 4), qui existimat, quadriennio cum gravi calamitate hoc bellum tractum esse: quinto demum anno finem accepisse per L. Corn. Sullam consulem, cum antea in eodem bollo multa atrenue, sed praetor egisset. iS^ram addito etiam anno 91, quo bellum potius paratum quam gestum est, non amplius quadriennium esset. Sulla consule vero bellum confectum erat, nisi 5) qua Solani belli manebant reliquiae. Vestinos enim et Pelignos Cn. Pompeius proconsul in deditionem acceperat, Marsi quoque, Silone Pompaedio in pugna interfecto, pacem petierant, soli Samnites, qui postea sese cum Cinna et Mario coniun-xerunt, arma retinebant. C)

Consul factus uxorem nobilissimam duxit Caeciliam, Me-telli Pii, Pontificis maximi, filiam (c. 33), Coelia quae ei fuit tertia per causam sterilitatis repudiata. Quod autem paucis diebus post Metellam duxit, immerito illam culpasse videtur: banc quidem semper coluit, ut in Athenienses,

1) Veil. Pat. II. 17.

2) Val. Max. IX. 38. App. B. C. I. 105.

3) App. 1. 1. Plin. H. N. XXVI. 8C. VIII. 44. Auct. do vir ill. 75. Paus. 1. 20.

4) Eutrop. V. 3.

5) Veil. Pat. 1. 1.

6) Liv. Ep. 76. 80.

32

qui earn conviciis e muris prosecuti essent, ob earn causam durius consuleret. Prima ei fuit Ilia, quani admodum adolescens duxerat; haec ei filiolam edidit, quae Pompeio Rufo nupsit; secundam habuit Aeliam. Utrum has etiam repudiaverit an morte amiserit, non constat. Erat autem in multorum nobilium invidia populusque indignabatur, cum matrimonio indignum iudicarent, quem dignissimum consu-latu habuerant: cvy. at;i:v •/r/c-jps'joi tv,: yvvxr/.os, ov ut-iov ■jfXTsixs sxpivoiv, amp; (pyviv o Tims i. e. T. Livius, quem solo praenomine auctor appellat, ut saepius faceresolet. Ea autem, quae auctor hoc loco tangit, ad Liv. 1. LXXVII pertinent, qui deperditus est.

CAPUT VII — VIII.

Sulla consulatum id temporis ad futura parvi pendens vehementi animi affectu bellum Mithridaticum affectabat. Et revera ei Asia provincia sorte obvenit 1): uttxtsvuv e/.y-Xs trrpxryiysu rij? y.x) rov os riïi MidpiSxreiov

-tto'/.tu.o-j 2).

Cum autem, antequam in Asiam proficisceretur, circa Nolam moraretur (sub finem aim. 88) ut belli socialis reliquias tolleret, Marius, ambitione impulsus et gloriae cupiditato, ei adversatus perniciosam illam seditionem molitus est, e qua maximae reipublicae calamitates manarunt. Eas Deus pro-digiis ostendit, quas Plutarchus more solito diligenter enarrat, neque abest suspicio, quin ex Sulla ipso hauserit. Non opus est omnos istas nugas referre, quae totum fere caput VII explent. Unum, quo docemur, quid Roman! sibi de

1) Veil. II. 18.

2) App. b. c. 1. 55.

:J3

gwite humana animo effinxerint, attingam. Nihil fuit lior-ribilius, quam quod sereno coelo tubae vox insouuit, lugubre et acutum canens, ut homines ad vehemontiam clangoris obstupcscorent. Ex his ïusci liaruspices mutationom rerum instare praedicabant. Esse enim hominum, moribus ct vita inter se dissidentium, octo genera, quorum cuiquo certum annorum numerum praefinitum. Cum alterius aetatis terminus adesset, ex terra vel coelo miraculum raoveri, quo alteram instare significarotur 1).

Marius igitur ei imperium contra Mithridatem eripere contendit, in qua re operam Sulpicii, tribuui plebis, ad-hibuit. Eum virum Plutarchus pro omnium mortalium sceleratissimo et improbissimo habet, ut non quaerere opor-teat, num altero sit sceleratior, sed in qua re se ipse im-probitate superet: crudolis, audax, avarus, ad omnia scclera et flagitia paratus. lus civitalis palam in foro libertinis et novis civibus vcndobat, 2) tria milia satellitum alebat atquo adolescentibus ex ordine equestri, (juos contrasenatum ap-pellabat, stipatus erat. Cum rogationem tulisset. ne quis senator supra duo milia denarium aeris alieni conflaret, 3) myriadas ter centum ipso moriens reliquit. Quoniam vero qui horum temporum historiam instituerunt nobilitatis partes sequebantur, ne temere ad Plutarchi et aliorum aucto-ritatem provocemus, qui hand prudenter illis fontibus usi

1) Censor, de die nat. c. 18. Illustr. Heijne ad Virg.^TEcl..IV. v. 50.

2) Quid Plutarclivis liis verbis volifc, difficile osfcTdictu. Cvim libortini novique civos (lios cnim y.szoiy.o-j; appcllare videtiiv) ius civitatis ex les;e baberent, cur emissént? An Tro/.ivïty. ins snlfragii in omnibus tribubns audit? Sed earn ipsam legem Sulpicius tulit. Caeterum res venalis non erat, nequo singulis neque universis vendi poterat. Kil ven inesse videtnr, nisi quod, cum Sulpicius magna indigoret pecunia, eius tenuitatem libertini novique civos sublevarunt, ut largiendi facultatem liaboret manumque armatam alere posset. Inde forsitan idem aore alieno obrutus est.

3) Nil de bac re apud caeteros scriptoros legunus.

34

sunt. Cicero quidcm, iam ab illis turljis magis romotus, benignius do oo sensit. 1)

Deinde Plutarchus minus rccte scribit: Qï.ovï.-'iy.io:') pi# y.x) crlhyipq sypxChsv, x'/jzu: ts y.sx^P^cgt;J^ y-x)rhv lisovrx

Mxplu Toïi Midpi^xtiy.sv ttcïJ/acv Tvjv fasficyixv. quot;Arrpx'^tx: §f S ix rxxirx r:h -j-xrxy ■■py_lCpi7xyJy:cy etc. Post legem cnim illam, ut oxsules revocarentur, 2) tulit, ut novi cives liber-tinique in quinquc et triginta vetores tribus distribuerentur 3) atque liaec no perforretur consules iustitium indixerunt, ut comitia haberi non possent. 4) Deinde cum ferias re-mitterc recusarent, turbao ortao sunt, quibus Sulla et Pom-peius cedere coguntur: huius filius, liberius locutus, periit, ipse offugit; Sulla autem in Marii domum seso recepit et avei'so ostio a Mario omissus Nolam ad exercitum confugit. Hoc enim magis probo quam quod Sulla ipso, no Marii beneficio vivere credatur, in Commentariis tradit 5) se non ad Marium confugisse, sed invitum abductum esse, strictis undique in se gladiis, undo egressum pro advorsariorum voluntate iustitium mnisisse. Qua de causa cum Pompeio honorem abrogasset, illi consulatum reliquit.

Tunc demum Sulpicius legem portulit, qua ei imperium abrogaretur, C. Mario bellum decerneretur. Statim tribuni militum G) Xolam missi, qui exercitum ad Marium de-ducerent.

1) cf. Smit ad cap. XXXV. Cic. Brut. 55. Do har. rosp. 19.

2) Lir. Ep. 77.

3) Quo audito Sailla statim Eomam reversus esse videtur.

4) App. 13. C'. 1. 55.

5) Mar. c. 3o.

G) Val. Max. IX. 7 et Oros. V. 10. Gratidhim legatum missum dicunt.

35

CAPUT IX.

Quo audi to Sulla 7ro'A£f/-y xpivxs ^my.piöijvxi 1) contionem convocavit ct qua orat sollcrtia ct facundia, militum aninios captabat. Cum praedao Asiaticae avidissimi essout. cos timere intellexit, ne Marius alios milites in hoc belluni cou-scriberet: praeterea Sullae auspiciis, qui ipse libidinosus multa iu eorum gratiam coudonare solebat quam ilarii bollum gerere malebaut, qui „iioque ventri neque turpissimae parti corporisquot; deditus erat.

Commemoratis igitur iniuriis, quibus a Sulpicio ilarioque esset affectus, belli civilis cautc nulla mentione facta, milites bortatus est, ut parati esseut ad iussa facienda: qui cum eius mentem intellexissent, emu bono esse animo et iiiUr-bem se ducere iusserunt ad iniurias inimicorum vindican-das 2). Confestim laetus sex legiones Eomam yersus duxit. 3) Tribuni a Mario missi a militibus exacerbatis lapidibus obruti sunt 4). Quo nuntio allato Marius vicissim Sullao amicos in urbe trucidavit eorumque bona publicavit 5): com-plures Roma relicta in Sullae castra coufugerunt. Is, licet milites animo prompto etalacri videret, tamen dubius baere-bat, tantum facinus admittere cuuctans; verebatur porro, cum tribuni omnes deserto exercitu ad Urbem aufugissent, ex quaeetoribus vero unus tantum ducem sequeretur, patriae bellum inferre non sustinentes, ut copiae iu fide perscvera-rent. Mox autem ei animus additus est a Posthumio Ua-

1) App. U. C. 1. 57.

2) App. 1. 1. 58.

3) Orosius V. 19. quatuor Icgioncs tantum cnumerat.

4) Plut. Mar. 35. Oros. 1. 1. Val. Max. VIII, 8. 5.

5) Mar. 1. 1. Utrum TroW.o't fuerint, hire dubitatur : licct enim suspicari Sullam lianc rem exasperasse et aiixisse cf. Smit ad cap. 35.

3G

ruspice, qui inspectis cxtis oum sacrificantem oravit, ut scse in custoilia haberet et ad supplicium duceret, nisi omnia cx animi seutcntia cocidisscnt 1). Etiam excitatus est somnio, quo Doam quandam fulmen sibi tradentom atque iuimicos ferire jubentem, quos nominatim appellabat, videre visus est: lii vero porcussi ccciderunt et e medio dilapsi sunt. Quid de his rebus sentiendum sit, alio loco declara-vimus: hie fictae sunt ad animos confirmandos eorum, qui contra cives arma capere dubitabant, ne signis relictis ad adversaries transfugerent.

Senatus vero, qui suae potestatis non erat, sed ad Marii et Sulpicii nutum circumagebatur, 2) audito Sullara ad Urbem venire, D. lunium Brutum et P. Servilium Albino-vanum practorcs misit qui eura procedere vetarent: qui paulo ferocius locuti in summum discrimen inciderunt: con-fractis fascibus praetextisque direptis et multis contumoliis illatis eos remiserunt. Hic adspectus gravem tristitiam movebat, quod insignibus praetoriis spoliati seditionem iam non comprimi posse vel sedari ostenderunt. Marius tune etiam bellum parabat.

De liac re nihil habet Appianus, qui tantummodo tradit 3) Sullao, cum castra movisset, legates obviam factos sciscitantes, quid ita patriam armatus peteret; bis respondisse, ut eam a tyrannide liberaret: eodem response iterum atque tertio aliis post alios legatis dato, tamen polli-citus est, si senatus cum Mario et Sulpicio sibi praesto essent in Cam po Martio, se de communi consilio acturum.

Ad Pictas tandem alia legatio ab eo postulavit, ne intra quintum lapidem castra poneret, donec senatus depracsenti negotie deliberasset: hunc enim ei satisfacturum et annuit

1) Aug. do civ. Doi II. 21.

2) Liv. Epit. 77.

3) 13. C. I. 57.

37

quidem Sulla, sod intollocto Mariuin id spectare, ut spatium intcrcedet-et, dum ipse ad bellum paratus essot, abeuntes o vestigio secutua cum Pompeio, qui ei appropinquanti ac-currevat, Romam contendit. Acri pugna commissa, qua ipse signo arrepto in primam acioin provolavit pvoeliuraquo restituit, Urbe potitus est Mariumque fugavit 1). Hie igiiur primus hostiliter patiiara ingt'essus est nnu. SS. Per totam noctem vigilando ac singula loca obeundo milites a rapinis iniuriisque prohibuit et statim primo mane populi contiono eonvocata, de statu reipublicae, iam dudum hirbulcutis hoini-uibus traditac, questus est: sese autem coactumfecisse quid-quid factum osset.

CAPUT X.

Deinde senatu coacto Mario cum aliis duodocim, inter quos Sulpicius, aqua et igni intcrdixit, qui auctores soditi-onis arma ad versus consulos tul'ssent et servitia ad pileum sollicitasiPnt; permissumquo quicumque in oos incidissot vel impune occidere vel ad consulos retrahero; oorumdem bona publicata sunt et dimissi qui eos perquirercnt 2). [n curia unus Q. Jlucius Seaevola augur viefcori restitit 3). „Eius „voluntati nullo obviam iie audente, solus Seaevola inter-„rogatus de liac re scntentiam dicero noluit. (Juin otiam „truculentius sibi minitanti Sullae: „Licet, inquit, mihi „agmina militum, quibus curiam circumsedisti, ostoutes, „licet mortem identidem miniteris, numquam tamon officies, „ut propter exiguum senilemquo sangainom nieum Mariuin, „a quo urbs ot Italia conservata est, liostem iudicem.quot;

1) Rem breviter adstriuxi, quiu V. D. Smit copioso ot ogrcgic do ea disputavit ad c. 33.

2) App. b. c. I. GO.

3) Val. Max. 111. 8. a.

38

In Marii caput pecuniam pronunciavit ovk suyvupovuc, cvUs TroAiTiy.w: Cfi ■/£ ftizpov spTpocrósv VTroxs'piw sk Ty,y cV/Jxy Sov: sxiiToy, drCpxhug aCpsiöy. Kxlroi Mzpicfi tots 'Stèvri 2'jAA^y, d?X xttoQuvsIv -jtto HovhTrr/Jov rrpositsvy TrcHyruv xpxrsïy vTTÏjpxsy, quot;z/./.quot; opu: sCpsiTxro' y.xi [j-sfr yj^spxs oXr/xq ry,y x-jTyy y.zpw 7Txpz7%:cy, cxjy. erux* ópioluv. Ita PIu-tarchus cum reprehendit.

Sulpicius, qucm equites in Laurentinis paluclibus sunt assccuti, occisus est, a servo suo proditus, quem Sulla manuniisit, ut praemium promissum indicii haberet, deinde do saxo praccipitavit ob scelus proditi domini. Caput eius erectum et ostentatum pro rostris velut omen imminentis proscriptionis fait 1).

-De legibus, quas Sulla victor tulit, Plutarchus ne verbum quidem: Livius 1. 1. tantummodo refert, eum reipublicae statum ordinasse et colonias deduxisso 2). Appianus E. C. I. 59 nobis pro omnibus est accurate ea referens, quae ad optimatium dominationem confirmandam promulgata sunt, ne turbulentis liominibus respublica in posterum traderetur.

I. Quae Sulpicius post iustitium constituerat abrogavit K9 o'jy. hvyofy.x.

II. Legem tulit, qua populum rogare sine senatus auctoritatc non licuit.

III. Sanxit, ut ex instituto Servii Tullii comitia centuriata restituerentur ncu, sicuti in morcm venerat, comitia tributa liaberentur.

1) Liv. Ep. 77. Oros. V. li). Val. Max. VI. 5. 7.

2) Cum iiuius roi, clignissimac quidem memoratu, Livius solus auutor sit, suut qui legant colouias recluxit i. e. cum oomplures coloniae bollo soeiali deletae essent, magna colonorum multitudo, Sulpicii promissis adlecta, Eomam ooufugorat, quos Sulla domum rcduxisse dicitur, ue quis se absente iterum per mfimam illam plebem turbas suscitaret. Etiam postea Cinna, novos cives in omues tribus se distributuruni pollicitus, oo nomine ingentem totius Italiae frequentiam in urbem acuivit cf. Veil. Pat. II. 20.

39

IV. Senatum trecentis cx optimatibus adlectis auxit. Tertia ot quarta rogatione seso seditionum materiem ot foutem sublaturura sperabat, cum a temeritate popular! ad patrum maturitatom legum consultatio et ab egentissimi cuiusque audacia ad circumspectionem locupletium suffragia revocarentur. Tribuni enim sibi paulatim omue ius agendi cum populo arripuerant et seuatu neglccto maiostatom populi patrum auctoritati praeferri et anteponi contendobant. lude rogationes sine senatus auctoritate in comitiis tributis ferri solebant. Quae Sulla 'antiquavit effocitquo, ne quid xTrpofiovKsvTOv in comitiis iisque centuriatis ferretur: hic enim, postquam ox Servii institute sunt restituta, suffragia in locupletium potestate erant.

Altera quoque ratione Sulla adductus est, ut comitiorum tributorum auctoritatem restringevet, centuriatorum contra augeret. Quidquid in his comitiis olim mutatum est, constat classes omni tempore ex censu conscriptas mansisse, ut quicumque neque census neque ex censu in classem essot relatus, suffragium inire nou posset. Gum autem novi cives nondum a censoribus in civium numerum asciti ossent, ius suffragii non adepti erant: itaque Sulla eos in comitiis centuriatis a suffragiis removit et leges, quibus sociis civitas data erat, quasi irritas fecit. Nullam autem populi partem esse censam Julio et Crasso censoribus (S9), uno auuo post quam ex loge Julia civitas sociis et Latinis data est. Cicero uos docet pro Archia c. 5.

1) Ex fragmento illo: „Unciaria 1c?: dici coopta ost, quani „L. Sulla et (J. Pompoius Eufus tulerunt, ut debitoros decimam „partemquot;... nil corti dcduci potest, cf. MonimsenHöm. Gescli. II. p. 2(52 „Klar ist es nicht was das Zwölftelgesetz der Consuln „Sulla und Bufus von 88 in dieser Hinsiclit vorsolirieb; die ein-„facliste Annalimo bleibt abcr darin eine Erneuerung des Gesetees „von 397 zu selien, so dass der höc-liste erlaubte Zinsfuss wieder „'/iü des Capitals fur das zelmmonatliclie oder 10 für das „zwölfmonatlielic Jahr ward,quot;

40

J'isco rebus factum esse, ut otiam tribunicia lieentia coerceretur, in promptu est atquo co Appiani verba per-liiicnt: TTC'/.'/.x rs ïi'/j.z ry,: t:c^-gt; 's-/j_tv.»px:c'j xpx/,: Tvpxyjr/y,: y.i./.iTrx quot;/sysyjyJ-r/,: Kspisy.hrs: (consules) 1).

Quibus constitutis Sulla legiones Capuam praemisit, ipse in Urbe remansit ad comitia consulariahabenda. Sperabat fore, ut Nonius, sororis filius et Servius, ab ipso coramendati consules designarentur, veritus ne se absente respublica demio perturbaretur: quae spes cum fefellit. Creati sunt Cn. Octavius et L. Corn. Cinna, quorum alter virspectatae moderatlonis optimatium partes sequebatur, alter, homo omnium crudelissimus, a popularibus partibus stabat. Sulla quidem, ut orat cuius rei libet simulator et dissimulator trposs-sistrs xzlpsiv m tov quot;s-jipcv rep koisïv a, (sovhoito, §/' xvtov x7r:a%u:i/t0r tv,: s/.siiêsplx-.

Plutarchus Indus repulsae causam populi irae tribuit indignantis, quod tam ingrato animo erga Marium fuerit. Hoc autem est niuiis Marii gratiae adscribere; deinde paruin temporum rationem mihi nosse videtur. Propius vero est quod Mommsen 2) scribit: „Vermuthlich war es haupt-„sachlich die Capitalistenpartei, die mit dieser Wahl dem „ürhebcr des Zinsgesetzes vergalt.quot; Equites porro, veriti uc indicia sibi eriperentur, una cum plebe nobiles odio liabuerunt, immo partium popularium vires fuerunt. Inde Sulpicius TT/.Ï/Joi 'iTTTTiy.X'J ySXviTKCCy TTph XTTXy SToifiW irsp) xjriy sïzsy, yjs xyriTjyy./.yircv iyopyZs. (c. 8), Atque Sulla

1) Sulla in omnibus quae fiebant Pompeium adiutoreni liabuit, s id do eo imprimis cogitandum est. Sunt qui Appianum errare esistiment aiimnantes. Sulla dictatore, turn demum has leges esse latas. Auctor vero optimis fontibus usus videtur, neque mihi persuaderi potest SulJ.am victorem non id studuisse, ut plebis nimiam potestatem frangcret, optimatium vero auctoritatem restitueret. Eaedem leges postea quidem renovatae sunt, cum seditionum procellis essent perfcrsae.

2) liöm. Gosch, II. 205.

41

postea maxime in cos saoviit efc acerbitate proscriptionis suae est usus in veteres indices: 1) quod inagis est, Cicero affirmat bellum iilud Italicum propter iudiciorum metum excitatum esse 2).

Adde etiam multos veteres civea indignari, quod Sulla cum armis in urbem ingressus esset. Ob eas potius causas ci in comitiis xx) v£(/,eTig (pxvspx a.77y,-jTX.

Priusquam ad exereitum proficisceretur, Cinnara gravissimo inreiurando adegit, ne contra se faceret. Hie eniin in Capitolio multis praesentibus diras sibi imprecatus est, ut, nisi in fide mansisset, urbe ita eiceretur, sicuti e manu lapis, deinde lapidcm proiecit. Parum vero iurisiurandi memor fuit: statim enim magistratu inito ci per M. Vergilium tribnnum plcbis diom dixit, ut eutn procul ab Italia amandaret, neve consiliis suis, e propinquo obscrvatis, obsistere posset 3). Sulla itaque qui olim sagacissimus erat in perspiciendis hominum consiliis et negotiorum natura rimanda, multum hie aberravit.

Mulca praeterea Sullae suadebant, ut in beilum Mithri-daticum proficisci matoraret. Milites, quos spe praedae Asiaticae inflammatos ad bellum contra patriam permoverat, tandem in Asiam proficisci animis gestiebant, cui ardori baud sine pericalo resisti potuit; deinde prospiciendum erat, ne Mithridates nimis potestate et \iribus cresceret. Imprimis autem motus est nuntio mortis collegae Q. Pompei, qui missus, ut exereitum a Cn. Pompeio proconsule reciperet, seditione, quam dux creaverat, a militibus interfectus est 4). Quo audito tam vehementer sibi timuit, ut semper in Urbe

1) Cic. pro Cluontio c. 55.

2) Cie. off. II. 12.

3) Dio Cass. Fragm. Poir. 117.

4.) App. 13. C. I. 59. 03. 04. Veil. Pat. II. 20. Liv. Eo. 77. Val. Max. IX. 7. Vit. Mar. 41.

42

ainicis stipatus incederet, quos no noctu quidem dimisit. Tandem initio anni 87 Capuam profectus est, mox iu Asiam Iraiecturus.

CAPUT XI.

Interim Mithridates, Ponticus rex, vir neque silcndus, ne()ue diccndus sine cura, bello aceri'imus, virtute eximius, aliquamdiu fortuna, semper animo maximus, consiliis dux, miles manu, odio in Romanos Hannibal 1), quam acerrime bellum paravorat regnique fines late protulerat. Bithynia Nicomedi, Cappadocia Ariobarzani oreptis, Phrygiam occu-pavit, deinde Asiam in suam redegit potestatem et quidquid in ea civium Romanorum erat, uno die trucidari iussit 2). Dum ipse Pergami agens amicis opos et regna dispertitur, filii eius longinquas regiones obibant: quorum alter, cui nomen Pharnaces nullo adversante in Ponto et Bosporo vetus regnum usque ad desertas illas regiones super Maeotiu lacum obtinebat, alter, Ariarathes 3), magnis copiis Thraciam et Macedoniam invasit. Alias regiones alii duces ad imperium adiungebant: quorum princeps Archelaus, totum ferme mare obtinens, insulas Cycladas aliasque subegit. Aristio 4), philo-sophus ex schola Epicuri, muueribus ab Archolao captus, tyrannidem Atlienis occupavit, quam civitatem deinde ad Mithridatis partes pertraxit, civibus aliis occisis, qui cum Romanis fecerant, aliis Mithridati traditis: cum porro huius opibus valeret, urbem facile sub tyrannide tenuit. Ubi Arclielaus in Graeciani traiecit, Athenas sedeir.

1) Veil. Pat. II. 18.

2) Alii 80.000, alii 150.000 oos numoro faisso tradunt.

3) Legendum videtur; Arcatliias App. 13. M. 35.41. cf. oap. XV.

4) l'osidonius solus emu Atlieiiionciu Peripateticum appellat.

43

belli habuit, undo profectus Acliaeos, Laccdaemonios, Eoeo-tosquo orancs, exceptis Thespicnsibus, qui in fide Romanorum manebant, sibi adiunxit. Metrophanes interim cum alia militum inanu Euboeara et agros Demotriadis Magnesiaeque, quae civitates a legiis partibus abliorrebant, populabatur. Cui tandem Brutrius Sura, Sontii, Macedoniae praetoris, legatus, vir singularis audaciae, oecurrit: eum pugnanavali aggrossus fuga vit Sciathumque, praedonum barbarorum re-ceptaculum, expugnavit 1). Deinde in Boeotiam contendit, ubi Archelaus Thespias oppugnabat, et mille equitibus peditibusque ex Macedonia auctus ad Chaoroneam per tri-duum cum Aristione et Archelao dubio Marte conflixit. Cum autem ad hostes Lacedaemoniorum et Achacorum auxilia accessissent, so iam imparem ratus vol, ut auctor noster existimat, iussus a Lucullo cedere Sullao, cui ea provincia decreta erat, in Macedoniam revnrsua est 2).

CAPUT XII.

Sulla initio anni 87 — consules enim iam magistratum inierant 3) — Italia relicta Epiro appulit cum quinquo legionibus, cohortibus aliquot equitumque alis. Hie in iisdem fore angustiis versabatur, quibus olim Hannibal, bellum in Italia gerens, cum nullam navium facultatem haberet, rei frumentariae, commeatus atque pecuniae inopia premeretur, nulloque subsidie ex Urbe sublevaretur: inuno mox legionibus Ilomanis, quas adversarii in Q-raeciam miserunt, erat

1) App. B. M. .

2) App. docot cum ad Piraeum recessisse, quod fieri uon potuit, eum in Areholai et Aristionis potestate ossot. J'lutareiius Surae eomraodum augere et ornare videtur: za'e toitI y.iyyj.: Qw/wjiii-

y.jVog Xaïowvstav zzzr-iTi v-'J-i T'jvstti'./ï ~y'i rv ~^:r;j y:j.

3) Cap. X. Dio Cass. 1. 1.

42

arnicis stipatus incederefc, qnos ne noctu quidcm dimisit. Tandem initio anui 87 Capuam profectus est, mox ia Asiam Iraiecturus.

CAPUT XL

Interim Mithridates, Ponticus rex, vir neque silcndus, neque dieendus sine cura, bcllo acerrimus, virtute eximius, aliquamdiu fortuna, semper animo maximus, consiliis dux, miles manu, odio in Romanos Hannibal 1), quam acerrime bellum para verat regnique fines late protulerat. Bithynia Mcomedi, Cappadocia Ariobarzani ereptis, Phrygian! occu-pavit, deinde Asiam in suani redegit potestatem et quidquid in ea eivium Romanorum erat, uno die trucidari iussit 2). Dum ipse Pergami agens amicis opes ct regna dispertitnr, filii eius longinquas regiones obibant: quorum alter, cui nomen Pharnaces nullo adversante in Ponto et Bosporo vetus regnum usque ad desertas illas regiones super Maeotin lacum obtinebat, alter, Ariarathes 3), magnis copiis Thraciam et Macedoniam invasit. Alias regiones alii duces ad imperium adiungebant: quorum princeps Archelaus, totum ferme mare obtinens, insulas Cyeladas aliasque subegit. Aristio 4), pliilo-sophus ex scliola Epicuri, muueribus ab Archelao captus, tyrannidem Atlienis occupavit, quam civitatem deinde ad Mithridatis partes pertraxit, civibus aliis occisis, qui cum Romanis fecerant, aliis Mitliridati traditis: cum porro huius opibus valeret, urbem facile sub tyrannide tenuit. Ubi Archelaus in Graeciam traiecit, Athenas sedem

1) Veil. Pat. II. 18.

2) Alii 80.000, alii 150.000 eos numero fulsse tradunt.

3) Legendum videtur : Arcatliias App. li. M. 35.41. cf. oap. XV.

4) l'oaidonius solus eum AtLenionem Peripateticum appellat.

43

belli habuit, uude profoctus Acliacos, Laccdacmonios, Boeo-tosque orancs, exceptis Thespionsibus, qui in fide Romanorum manebant, sibi adiunxit. Metrophanes interim cum alia militum manu Euboeam ot agros Demetriadis Magnesiaeque, quae civitates a legiis partibus abhorrebant, populabatur. Cui tandem Bruttius Sura, Sentii, Macedoniae praetoris, legatus, vir singularis audaciae, occurrit: eum pugnanavali aggressus fuga vit Sciathumque. praedonum barbarorum re-ceptaculum, expugnavit 1). Deinde in Boeotiam contendit, ubi Archelaus ïhespias oppugnabat, et mille equitibus peditibusque ex ^lacodonia auctus ad Chaeroneam per tri-duum cum Aristiono et Archelao dubio Marte conflixit. Cum autem ad liostes Lacedaomoniorum et Achaeorum auxilia accessissent, so iam imparem ratus vol, ut auctor noster cxistimat, iussus a Lucullo ccdcre Sullac, cui ea provincia decreta crat, in Maccdoniam rcversua est 2).

CAPUT XII.

Sulla initio anni 87 — consulos enim iam magistratum inierant 3) — Italia relicta Epiro appulit cum quinquc legionibus, cohortibus aliquot equitumque alis. Hie in iisdom fere angustiis versabatur, quibus olim Hannibal, bellum in Italia gerens, cum nullam navium facultatem haberet, rei frumentariae, commeatus atque pecuniae inopia premeretur, nulloque subsidio ex Urbe sublevaretur: inuno mox legionibus Romanis, quas adversarii in Grraeciam miserunt, erat

1) App. B. M. .

2) App. dooet cum ad Piraoum i'occssisso, quod fieri nou potuit, cum in Archclai et Aristionis potestate esset. Plutarclius Surac commodum augere ct ornare videtur: zat -nn). u'j.yyj.c SLv.yorji.Ti-y.i'joz tteoi, Xatowvitav èizmts v.a\ T'jvï'ttï/./c rra/tv t~r. x'cj Oa/azTav.

3) Cap. X. Dio Cass, 1. 1.

44

occurrondum. Itaque plano opibus ot facultatibus destitutus ab animi virtuto auxiliura petendam videbat.

Ubi pecuniara ot auxilia et commeatum ex Aetolia et Thessalia arcessivit, in Atticam profectus est, iu quo itinere civitas Thebanorum et tota ferme Boeotia legatis missis ad eum defecerunt: Athenac vero in regiis partibus mane-bant 1). Non vero haec defectio Athenionsibus, vi coactis, imputanda est: 2) „Si quis hoe rebellandi tempus, quo Atbenao „oppugnatae a Sulla sunt, imputat Athenionsibus, nimirum „veritatis verique ignarus est. Adeo enim certa Athenien-„sium in Romanos fides fuit, ut semper et in omni re, quid-„quid sincera fide gereretur, id Eomani Attica fide fieri „praediearent.quot;

Sulla Lucium Murenam legatum cum parte copiarum misit ad Aristioaem in urbe oppugnandum, 3) ipse Piraeum petivit, quo Archelaus se receperat. Quidquid autem mo-litus est, nihil profecit: oporis munitione et barbarorum tells rcpulsus machinis ornne genus compingendis operam dara coactus est, in quibus moliendis quotidie decern milia iugorura mularium occupata erant. Compluribus eorum ab hostibua incensis atque materia pecuniaque doficientibus, non dubitavit, ut huic inopiae mederetur, lucis sacris Deo-rumque templis manus inicere, quod alioquin summum nefas putabatur. Hic Plutarchus eum comparat cum illis pristinae aetatis ducibus M'Acilio Glabrione, Q. Flaminino, L. Aemilio Paulo, qui cum optimi duces tum viri religiosissimi a templis temperavorunt Deosque donis ornaverunt. Hi militibus modestis et dicto audientibus utebantur, Sullae vero aetatis duces multitudini assentiebantur ot corrumpebant, ut aliis imperarent. Cuius mali Sulla princeps fuit fons. 4)

1) App. B. M. 30.

2) Veil. Pat. II. 24. App. 15. M. 28.

3) Hoe ex Appiano decluci licet c. 32.

4) IIuuc locum suum fecit Dio Cass. cf. Fragm. Peir. CXXIII.

45

Barbari saepcnumero liaud infeliciter emptione pugnabant. Vclut cum novae copiae a Mithridato Dromichaete duco, missae ad Piraoum appulissent, hostes tam acriter invola-verunt, ut llomnni sese fugae mandorent, donec occurrentc Murona atque alia logione, a lignatione reversa, pugnao suporveniente proelium restitutum est.

lam instante liiemo, Sulla ad Eleusinom ubi hiemarot. castra metatus fossam profundam a montibus ad mare do-duxit, no f'acilo ab hostibus incursaretur: quotidie vero pugnatum est mine ad fossam, nunc ad muros urbis. Eodem tempore — p.h cvy dzyj/, — Lucullum (|uaesto-

rem 1) in Aegyptum et Syriam misit, ut classem colligeret. Archolaum onim, cui mare patebat, commeatu intercludero non potuit, qui ctiam Atbenas, ubi fame laborabatur, suble-vare contendit: eas autem multis castellis circumdedit, ne quis effugcre posset. Ineunte vore Piraeurn tam vehementer aggressus est, ut moenium partem subrueret; cum nihilomi-nus ab hostibus repulsus esset, ab oppugnatione desistere atque eum obsidere instituit. Ipse vero ab urbem se con-vertit 2).

CAPUT XIII.

Atbenas expugnare animo gestiebat vel Trpo: Tvjy

■7TÓ./.XI Tvjc 7rvel irritatus dicteriis, quibus Aristio ip-sum Metellamque ex muris insultando et deridendo exacerba-vit 3j. Quibus Plutarcheis, si quid valent, boe profecto antepo-nendum est in Sullao rem esse, ut bello in Graecia quam

1) App. B. M. 33 eum logatum facit.

2) Auctor nostor ros quae ad Piraeurn pertinent eum Athonarum oppugnatione confudisse videtur of. App. I. 1.

3) Idem narratur de garrul. p. 11.

46

celerrime confecto in Asiam traicere, Mithridatequo ipso devicto, Eomam revorti maturaret, ubi Cinna iam cuncta miscebat. Hostes vero a tergo relinquere baud sine magno suo periculo facere potuit, praesertim quod quo tempore socii Romanis relicllavcrant, Mithridates his auxilium pol-licitus erat atque idem oo cousilio Ijellum in Graeciam transtulisso videtur, ut ubi occasio daretur, ipsam peteret Italiam. 1)

Qui autem obsi^lebauttll■, licet inopia pressi, fortiter restiterunt. Ilic Aristio sese omnium mortalium nequissi-mum praestitit, qui civibus fame laborantibus, ut lierba et calceamentis vitam tolerarent, ipse in deliciis versaretur atque senatores et sacerdotes, qui supplices ad eum vene-rant, ut civitatis misereretur pacemque faceret, sagittis iniec-tis dissiparet. Indo Floms efBatus ut assolet: „ Atlieuas ur-„bem (quis crederet) frugum parentem obsidione ac fame ad humanos cibos contulit.quot; 2)

Yix tandem tres e compotoribus suis de pace ad Sullam misit, qui cum multa de Theseo, Eumolpo, bello Medico iactarent, Sulla: „Facessite, o boni,quot; inquit, „cum vostra „oratione. Ego enim non disccndi causa a populo Romano „Athenas missus, sed ad rebelles subiciendos.quot;

CAPUT XIV.

Tandem Atbenae Kalondis Martiis (8G) expugnatao sunt. Cum milites senes quosdam in Coramico confabulantcs et tyrannum insectantes audiissent, quod qua parte urbs aditum daret, non praesidia collocasset, hoc Sullae renuntiaverunt 3)-

1) Diod. VI. p. 244 seqq. ïauclm.

2) Flor. III. 5.

3) Plut. do garrul. p. 11.

47

Is loco inspecto noctu rem aggressus diruto quidquid inter duas portas Piraieam ct Sacram murorum orat, urbom cepit et magno cum terroro ingressus est. Romani strictis gladiis ad caedem rapinasque per vias volaverunt et obvium quem-quo interfecerunt, nee aetati nec sexui parcentes, qui dum aedes perscrutantur, passim carries Immanas ad cibum paratas inveneruut. Urbs cadaveribus oppleta, quorum numerus definiri non potuit; sanguine autem totus Ceramicus ad Dipylon fiuxit eiusque rivi in suburbium manavernnt. Ita fame enervati erant miseri incolae, ut no ad fugiendum quidem vires snpevessent.

Multi etiam, niliil clementiae ct moderationis a victore exspoctantes, mortem sibi ipsi consciverunt, alii sese nltro percussoribus obiecerunt. Sed duobus exsnlibus et senatoribus qui eius castra sequebantur deprecantibus, tandem urbi pepercit: sCpy, %xpi^£ij6xi tto/./xii; (/.h OAiycis, ^üvrxs Se rsövyixótriv. Ut Flor. 1. 1. ait: „Postquam domuerat ingratis-„simos... hominum, in honorem tamen mortuorum, sacris suis „famaeque donavit.quot; Servos sub hasta vendidit, ingenuis qui admodum pauci caedem effugerant libertatem concessit. ~flöf (th oamp;vfj slxov ou Wfyjxi v.zv,x-j.

Aristio incenso Odeo, ne ex eius trabibus materies ad oppugnationem parari posset, in arcem confugerat et a Curione legato obsessus tenebatur. X/wVcy syKxprspfaxs wxvw aquae penuria coactus sese tradidit, 1) quod divinitus accidisse illico miraculo comprobatum est, ut Plutarchus i. e. Sulla nobis persuadere conatur: nam qua hora Curio eum ex arce dcduxit, nubes coelo sereno coierunt et arcem magna aquae vi impleverunt. Appianus 2) addit tyrannum

1) Hoc post pugnam ad Cliaoronoam factum videtur. cf. Licin. XXXV. ex quo SEoinius. colligit Sullam liiematum Athonas rccessisso. E,öm. Gescli. II. p. 299.

2) B. M. c. 39.

46

celerrime confocto in Asiam traicere, Mithridateque ipso devicto, Komam revcrti maturaret, ubi Cinna iam cuncta miscobat. Hostos vero a tergo relinquere baud sine magno suo periculo facere potuit, praesertim quod quo tempore socii Eomains rebellaverant, Mitliridates his auxilium pol-licitus erat atque idem eo cousilio bollum in Graeciam transtulisse videtur, ut ubi occasio daretur, ipsam peteret Italiam. 1)

Qui autem obsidebantur, licet inopia pressi, fortitor restiterunt. Hic Aristio sese omnium mortalium nequissi-mum praestitit, qui civibus fame laborantibus, ut lierba et calceamentis vitara tolerarent, ipse in deliciis versaretur atque senatores et sacerdotes, qui supplices ad eum vene-rant, ut civitatis miscreretur pacemquo faceret, sagittis iniec-tis dissiparet. Inde Florus efflatus ut assolet: „Athenas ur-„bein (quis erederet) frugum parentem obsidione ac fame ad humanos cibos contulit.quot; 2)

Vix tandem tres e compotoribus suis de pace ad Sullam misit, qui cum multa de Theseo, Eumolpo, bello Medico iactarent, Sulla: „Facessite, o boni,quot; inquit, „cum A^restra „oratione. Ego enim non discendi causa a populo Romano „Athenas missus, sed ad rebelles subiciendos.quot;

CAPUT XIV.

Tandem Athenae Kalendis Martiis (80) expugnatae sunt. Cum milites senes quosdam in Ccramico confabulantcs et tyrannum insectantes audiissent, quod qua parte urbs aditum darot, non praesidia collocasset, hoe Sullae renuntiaverunt 3)-

1) Diod. A^rI. p. 244 seqq. Tauehn.

2) Flor. III. 5.

3) Plut. do garrul. p. 11.

47

Is loco inspecto noctu rem aggressus diruto quidquid inter duas portas Piraicam ot Sacram raurorum crat, urbom cepit ot magno cum terroro ingressus est. Romani strictis gladiis ad caedem rapinasque per vias volaverunt et obvium quem-que interfecerunt, ncc aetati nec sexui parcentes, qui dum acdes perscrutantur, passim carnes liumanas ad cibum paratas inveneruut. Urbs cadaveribus oppleta, quorum numerus definiri non potuit; sanguine autem totus Ceramicus ad Dipylon fluxit eiusque rivi in suburbium manavernnt. Ita fame enervati erant miseri incolae, ut ne ad fugiendum quidem vires snpevessent.

Multi etiam, nihil clementiae et moderationis a victore exspectantes, mortem sibi ipsi consciverunt, alii sese ultro percussoribus obiecerunt. Sed duobus exsulibus etsenatoribus qui eius castra sequebantur deprecantibus, tandem urbi pepercit: eCpy, xxpl^strdxi troxxovg 'j.s'j oX'r/oi:, .^üvtxs §è TsOvyaóiTiv. Ut Flor. 1. 1. ait: „Postquam domuerat ingratis-„simos... hominum, in lionorem tamen mortuorum, sacris suis „famaeque donavit.quot; Servos sub hasta vendidit, ingenuis qui admodum pauci caedem effugerant libertatem concessit. ' flos fjt,h aihyp eJxcy xt 'AÓP/vai y.xy.Zv.

Aristio incenso Odeo, ne ex eius trabibus materies ad oppugiiationem parari posset, in arceni confugerat et a Curione legato obsessus tenebatur. Xpé-jov syy-xprspfaxg euxvov aquae penuria coactus sese tradidit, 1) quod divinitus accidisse illico miraculo comprobatum est, ut Plutarchus i. e. Sulla nobis persuadere conatur: nam qua hora Curio eum ex arce deduxit, nubes coelo sereno coierunt et arcem magna aquae vi impleverunt. Appianua 2) addit tyrannum

1) Hoc post pugnam ad Cliaeroneam factum videtur. of. Licin. XXXA'. ex quo Momms. colligit Sullam liiomatum Athojias recessisse. Eöni. Gesch. II. p. 299.

2) li. M. c. 39.

48

cum suis etiam cibi peuuria laborasse: nonne prudcns hoc Sulla, id commontum rcferens, omiserit, ut res eo magis rev quot;Sxi/jLOvicv esse videretur? De co satellitibusquo eius summum supplicium sumpsit: cum in templum Minervae confugisset, inde abstractus est 2).

Non multo post Archelaus veluti furioso Romanorum impetu perculsus Piraeum reliquit atque in Munichium se recepit, deinde a Mithridate, ut videtur, iussus, cum Taxile in Boootia arma coniunxit. Sulla pleraquo Piraei ornamenta delevit, inter quae Philonis armen barium, lauda-tum illud roceptaculum mille navium 2): Piraeum autem evertisse videtur, quia non tantis utobatur copiis, ut quos locos ccpisset praesidiis confirmare posset.

CAPUT XV.

Interim Taxiles, Mithridatis dux, cum centum milibus peditum, decern equitum et nonaginta curribus falcatis ex Thracia et Macedonia appropinquabat: in quas copias Archelaus, ex statione ad Munychium arcessitus, summum obtinebat imperium. Cum is in animo haberet Romania copiam pugnandi non dare, sed hostibus commeatum inter-cipere et cunctando restituere rem, mox tamen proposito destitit manusque conseruit. Quare iure conicitur eum a Mithridate iussum esse pugnare. Ab hac narratione Appianus B. M. c. 41 discrepat qui nulla ïaxilis mentions facta narrat Archelaum per Bootiam in Thessaliam iter fecisse atque circa Thermopylas reliquias copiarum, quaa partim

1) Paus. in Att. c. 23, Piutarchus (c. 23) rcfcrt cum veneno necatum esse.

2) Cic. de or. I. 14. Val. Max. VIII. 12. Plin. H. N. VII. 37. App. B. M. 40.

49

ipso, partim Dromiehaetes ad Athenas obsidione liberandas adduxerat, collegisse. Idem Arcathiae exercitum, Mithridatis filii, arcessivit, qui olim a rege contra Sullam Athenas oppugnantem missus Macedonia subacta in itinere circa Tisaeum morbo intoriit, itemque aliam manum, quam rex turn primum miserat. Huic ïaxilem praefuisse suspicor. Plutarchum vero magis probo, qui in rebus narrandis, qu.ae ad pugnam apud Chaeroneam patriam pertinent, accuratius solito ex Commentariis bausisse videtur.

Sulla intellecto sese in Attica annonae difficultatcm vitare non posse etiam in Boeotiam contendit, quae quidem regio hoati, equitatu multum valenti, opportuna, sibi contra iniqua erat. Insuper Hortensii legati periculo, stronui vin et gloriae cupidi, movebatur, quern fugatum ab Arcathiae militibus copias ad eum ex Thessalia adduccntem barbari in angustiis captabant. Caphis autem quidam eum alio itinere circumduxit sub ipsam Tithoram, quod est castellum in Parnassi vertice positum; hostibus interdiu repulsis, noctu in Patronidem per loca confragosa descendic ibique ab occurente Sulla receptus est.

CAPUT XVJ.

Hi iunctis copiis collem Philoboeotum media in Eleatica situm planitie, quam Cephissus flumen perfluit, occupavere: perpauci admodum erant, cum secundum Plutarchum non ultra mille quingeutos equites, pedites minus quindecim milia efficerent. Appianus B. M. c. 41 refert eos ne tertiam quidem partem hostium aequasse è: TpiTCftipuy ra Travrx tx-j TTi/.sfj.iccy'). Cum autem barbari Trxyrss amp; li-jamp;sy.x, y.vpi-xhx: xvdpxy numero essent atque ab eodem doceamur 1)

1) 13. M. c. 30.

50

Sullam cum triginta circitor milibus hominum in Graeciam traiecisse, Plutarclius a Commentariorum scriptore in errorem inductus videtur, quem mentiri non puduit, ubi sese pro viro quodam a numino dilecto haberi vult atque Deos immort ales ipsos pro se pugnantes inducit. Itaque existi-mantes copias eins Graecis Macedonibusque, qui statim ab Ai'chelao defecerunt, aliiaciue ex regionibus finifcimis auetas 1) ad triginta quinque milia fuisse, non longo a vera ratione aberraro videmur. Oum Archelaus aciem instruxisset, campus, equis, curribus, clyi)eis scutisque corapletus, ingens copiarum multitude, tantarum nationum 2) strepitus et, ululatus armorum splendor, Romanis terrorem inieceruut, ut trepidi castris sese eontinerent, neque Sulla iis animos addere jiosset. Hostes interim nulla disciplina usi ad rapinas diversi abierunt et multorum dierum itinere a castris diffuderuuti nulliusquo ducis iussu Panopen oppidum Phocidis et Leba-diam in Boeotia diripuisse perhibentur; unaquaeque gens suum habuit ducem, omnibus autem Archelaus praeerat.

Sulla quidem milites non feriari permisit, sed Cephissum derivare fossasque ducere jussit, ut confecti laboribus pugnam concupiscerent. Quod cvenit 3). Nam tertio die quam laborare coeperant, Sullam forte praetereuntem magno cum clamore pugnam poposeerunt; qui eos statim collom quemdam saxo-sum et abruptum sub radices Edylii montis ad flumen Assum, in quo arx oppidi excisi Parapotamiorum steterat, occupare iussit. Quod ubi Archelaus animadvertit, eodem consilio usus, chalcaspidas misit, quos Romani vero summa alacritate coutendentes praeverterunt. Cum ille repulsus

1) App. B. M. c. 41.

2) Erant cpiippe ïhraces Ponticique, Scythae ac Cappadoces, praeterea Bithyni, Gallograeci, Pliryges aliique e novis Mithri-datia provinciis collecti.

3) Pront. .1. 11. 20.

51

Chaeroneam peteret, Sulla a Chaeroneusibus, qui inter auxilia Romaiia erant, oratus no desereret oppidum eoruin, Gabinium 1) tribuuum militum cum una legiono simulque qui opem requirebant eo misit. Gabinius autem oa celeritate iter confecit. ut Chaeronenses anteverteret oppidumque servaret. 'II .cisv cjy tts/.is yy.ccy 77y,:y. TortóxjTO'j êt;£0vy£ tz'j xrAuvoy, ita Plutarchus, qui sibi placet in narrandis quae ad patriain eius pertinent. Idem inultus est in pugnae loco describendo; nam Chaeroneae suae est amantissiraus.

Rem tribus quae sequuntur capitibus enarrat: non autem necesse est ut singula referamus: Appiano 2) adiuvante, paucis pugnae rationem exponere coiiabimur.

CAPUT XVII.

Archelaus loca superiora obtinebat, inter quae Thurium asperum cacumen mentis Orthopagi. Sulla, cum sacra litas-sent, Chaeroneam petebat; ((uo cum pervenisset, cum ap-propinquantem duo cives adierunt, ([ui si paucos milites sibi tradidisset, hostes a ïhurio se depulsuros affirmabant: se enim semitam hostibus ignotam inituros, unde barbaros superne saxis obruerent vel in planitiem proturbarent. Sulla milites misit qui rem aggrederentur, simul aciom in lato campo, qui ad oppidum patet, iustruxit. Equitatum in cornua distribuit, ipse in dextro egit, sinistro Murenain praefecit, Galba et Hortensius legati cum subsidiariis cohor-tibus novissimam aciem obtinebant, intenti ne acies circum-veniretur: id enim hostes moliri suspicari liccbat ob numerum Barbarorum et quia equitum levisque armaturae copiosam manum ostentabant.

1) Tuba non Gabinium,aed Ericium ait nii8sum,ut ipse rcfert Plut.

2) Appianus 13. M. 41 soqq.

52

CAPUT XVIII.

Qui missi sunt ut occulto calle in Thurium invaderent bono rem gerunt: liostes turpiter fugiunt, quorum tria milia occiduutur. Fugientes partim Murena excipiens concidit, partim ad suos reiecti ordines turbarunt. Ubi Romani signa intulerunt, Archelaus, cum nihil de pugna cogitans nondum aciem instruxisset, ad cos submavcndos partem equitatus praemisit: quibus profligatis sexaginta currus falcatos immisit, si forte hostium aciem scindere ac interrumpere posset. Romani autom cos irritos fecerunt, cum intervallo inter utramquo aciom celeriter decurso quadrigas iusto spatio, maxime iis cum impetu concitaudis necessnrio, destituerent vel, ut Appianus refert, Romani discessione facta currus usque ad ultimam aciem praotervehi sinunt, ubi ec,ui et aurigao a triariis, tclis undique coniectis, opprimuntur. Inde, ut ludis Circensibus fieri solet, cum plausu et risu alios poscunt. Tandem Archelaus omni cquitatu immisso mediam Romanorum aciem perrupit: hi vero in orbern consistentes fortiter repugnaverunt.

CAPUT XIX.

Interim Archclaus dextrum cornu produxit Romanos circumvenire parans, atque Hortensium, qui in latus invehe-batur, a reliquo oxercitu interclusit. Sulla eicum cquitatu subvenit, qua re perterritus Archelaus circumventione omissa ad dextrum cornu properavit sperans sese id sine duce iuventurum. Simul Taxiles chalcaspidas contra Murenam duxit. Priusquam vero barbari ex orbe ciroum Romanos facto se in rectam frontem explicassent, Sulla Hortensio cum quatuor cohortibus Murenae auxilio misso ad suum

53

coniu contendit atque acriter hostes invasit. Tuuc omnibus partibus acerrime pugnatum est. Fortissime autem quiti-decim milia servorum restiteruur, qui stantes in prima acie Romanos et pilis et gladiis rem agentes repulerunt. Tandem Sulla princeps in dextro cornu victor exstitit; deinde Mure-nao subvenit. lam hostes profligati et proturbati sunt, quorum decern milia tantum cum Archelao Chalcidem eft'uge-runt. Multi per campum caesi, plurimi in castris obtruncati^: Archelaus enim, qui suos in pugnam redire cogeret, castrorum portas claudi iusserat, tandem obtestationilius expugnatus aperuit; sed Romani simul eum fugientibus irruperunt victoriamquo consummaverunt.

Adversus eos qui cum Archelao passim ad Chalcidem confugerant Sulla paululum temporis ad quietem militi dato properavit, sed cum liomanis naves deessent, ille secure per insulas vagatus mox in Euboeam reversus est Ij.

llaec pugna in annum 8G cadit. Errat autem Pausanins I. 20. 24, qui eodem fere die quo Athenae captae sunt earn commissatn esse affirmat 2). Sulla quatuordecim tantum (rem in commentariis refert) desideravit, ex quibus sub vesperum duo redierunt. Quam ob rem tropacis Martem, Victoriam ct Venerem inscripsit, quod non minus felicitate quam consilio et virtute ex proelio victor discesjisset. Quis vero ista credat praesertim de pugna illa, ubi quindecim milia servorum, qui spe libertatis ad summam virtutcm inflammati fortissime locum suum tenebant Ifortensiusque ita premebatur, ut ab acie sua interclnderetur ? lam supra declaravimus, ad quem finem haec ficta sint. Eodem referenda sunt quae legimus cap. XVI1. J'ost pugnam, ut

54

Sulla ipse in Comimntaiiis libro X narral, Q. Titius, in Graecia negotiari solitus, cum adiit atque alteram victoriam a Trophonio sponderi rorulit. I'ost hunc quidam ex cohorte praetoria, Salvenius nomine, ex divina inspiratione futurum bellorum civilium eventum praedixit. Ad quid haec ftavrs-jpxTX? Id agebatur, ut militum alacritas excita-retur atque victoriae spes confirmaretur. Nam etiam post id proelium res in iisdem erat difticultatibus, immo novae obiciebantur, cum nou solum intograe liostium copiae appro-pinquarent, verum etiam L. Val. Flaccus ab adversariis in l^rrbe contra Sullam missus cssot. Quid mirum hunc talia commentum esse, ut militum animos confirmaret?

CAPUT XX.

Intorea Romae magna rcrnm commutatio facta est: inde a Sullae profeetione resjiublica sine iure fuit et sine ulla dignitato 1). Cinna et Marius bellutn Urbi intulerant et velut captam caedibus et rapinis vexarant, Cn. Ootavio consule oeciso citra ulla comitia se ipsos consules in sequentem annum ronuntiaverant (87). Cum initio consulatus Marius mortuus esset, in huius locum suffectus est L. Val. Flaccus, qui cum duabus legionibus missus, ut Sullae succederet (86) Ac/st; s-] miqpisxrvy, spyco §£ ixelys:/ x-jtsv. 2)

Sulla contra eum profectus est, scd ubi Meliteae, quod est oppidum Tliessaliae, nuntium accepit omnia quae rece-jii-^set a tcrgo non miuoribus quam antea copiis conculcari.

1) App. !. 1.

2) Cic. Jirut. 03. 227.

3) App. H. M. 51. B. C. I, 75. Liv. Ep. 82.

55

in Boeotiam reversus est. Dorylaus enim cum octoginta milibus armatorum Chalcidom nppulerat, qui nimis forox cum Sulla manus conserere veliementer cupiohat: nam haud sine proditione ducis maximum ilium cxercitum ad Chae-roneam deleri potnisso credebat. Itaque Archelaum, qui cum a pugna deterrero conabatur, neglexit, sod Romanorum apud Tilphossium, qui est inons ad urbera Ilaliartum, pori-culo facto ipso auctor fuit, no acie decernorotur, atque belli diurnitato Sullam atterendura esse censuit. Attamcn Ar-chelao castris ad Orchomenum positis locus puirnae equestri opportunissimus nonnihil spei dabat: nam ex omnibus campis Boeotiis spatiosissimus est, insuper orboribus nudus.

CAPUT XXL

Castris collatis Archelaus quietus cousedit, Sulla vcro al) utroque latere fobsas duxit, no hostis equitatu, qua parte virium multum valebat, uti posset: as: sJ'Ss s-s/Zjo-jt/,: 1'77Tr:u to T'/.vfio:, x:v77s tto'/.'/.z; x-jy, to tts'SIov, svpoz ^kv.y.

ttoZx: 1). Quod inventum a Frontino 2) laudatur: „Sulla fossas „amplae latitudinis in utroque latere duxit et capitibus earum „eastella communiit: qua ratione no circumiretur ab liosto „et peditum numero et maxime equitatu superante consocutus „est.quot; Sod equites ab Archolao emissi, ul oum hac ro prohiboront, tam acriter involarunt, ut non soluja qui in opere oecupati orant, verum otiam qui in acie stabant fu-garontur. Tum Sulla, postquam cos frustra haud sine minis incitavit, ipse do equo desiliit ot signoS) arrcpto in primes ordinos irruit damans: ,,Mihi quidom decorum, o Romani,

1) App. JB. M. 49.

2) Strat. II. 3. 17.

3) Front. 1. 1. liabet; stricto gladio.

56

„hic interire; si vero ex vobis quaeretur, quo loco impora-„torem vestruni prodideritis, respondere monientote: Or-„chomeni''1). Quae vox inilites ad officium rovocavit: roïirov rsv y.iyo'j 'Pccficcïct y.ZTxiSsTÓévTS? i%vs7Tps\pxv' y.x) rrpMpccs iftpxhóyrsc sTps'-pxyro roh: 7ro}.s;/,iou: 2). Ilostibus re])ulsis Sulla suos collaudatos reduxit cibisque refectos ad opus reverti iussit. Iterum pugnatum est, douec Romaui victoriam reporta-verunt. Ilostiurn circitor XV milia ceciderunfc, quorum X milia equites fuoi'unt, in liis Arclielai privignus Diogenes, qui for titer pugnans oecisus est. Caeteri intra valium repulsi acerbam noctem ob funera et vulnera transegerunt. Sulla toto campo nocturnas stationes disposuerat, ne Arclielaus Chalcidem offult;rere posset. Postridie hostos circumvallare instituit, qui intra vallum so continentes in conspectum Ilomanorum prodire non nudebant 3). Itaque Sulla castra adoriri consilium cepit, quae, cum barbari aliquamdiu fortiter reslitissent, vi capta sunt. Sanguine interfectorum paludes inundarunt et stngna cadaveribus oppleta sunt, ut fotus ferine exercitus exstingueretur et perpauci, inter quos Ar-cliolaus, qui in pallidum sese abdiderat, Chalcidem effugerent. Etiam Plutarchi temporibus, annis prope ducentis post earn pumiam, barbarorum arcus, galeae, gladii, loricarum ferrea-ruin fia^menta, coeno immersa, reperiebantur 4).

Deinde Sulla Boeotiam continuis defectionibus nutantom diripuit, quo ficto in Thessaliam hiematum concossit (SB).

Alteram vero periculum, quod ei a Val. Flacco intonia-batur, iam depulsum erat. C.'um enira pars copiaruiu, antequam

1) App. li. ÏVr. 49. Amm. Marc. XVI. 12. Polyaen. VIII. 9. Front. 1. 1.

2) Polyaen. 1. 1.

3) Secundum Plutarchuni Sulla magnam hostium partem ad certamen progrossam fugavit.

4) App. 15. M. 50. Oros. VI. 2.

57

ad Orchoinonum pugnatum est, in Thessaliam praemissa, statim ad Sullam defecisset 1), reliqui C. Flavio Fimbria logato auctore in Asiam profecti sunt: ibi iraperatore e medio sublato le^atus, homo ultimao audaciae, imperium naetus est.

CAPUT XXII.

Quo nuritio Roraam allato L. Corn. Cinna Papirium Carbo-ueni sibi collegam adoptavit. Hi pessima oxempla in clarissi-inos viros ediderunt, ut coniplures urbe relicta in Sullao castra tamquam in portuin coafugerent et brovi tempore species senatus apurl eum esset (Sö). Auctorom nostrum verbo se-cutus est Dio Cassius 2): ''Or; Kbvx y.zi Kzppwo: h 'Vxu.'/t rcïi s7ri^xys(jrxT:t~ xy^pxvi xpccyJycw Trxpxvóum y.x) pixlcc: ttoAAo) t*/)y TvpxrAlx Qsvyoyrss ciiTrsp stt) Xi^hx ro toD '/.x rrTpxTÓTTsèoy y.XTsQépcvTO y.x] Trsp) x-jrh s/.iyov xpivcr-j a-yJ/,;j.x ficvtij: iysvsro. Idem testatur Yell. Pat. II. 23: „Dominante in Italia Cinna, maior pars nobilitatis ad Sullam „in Achaiam ac deinde post in Asiam perfugitquot; 3). In numero eorum qui aufugerunt fait etiam Metella yj/.i: 'S1xyJ.s-.px7x sx-j-y;j y.xi. ro\gt;~ ttxISx?, 4), quae ei nuntiavit domum et villas eins ab adversariis inconsas simulque oravit atque obsecravit, ut suis in Urbe opitularetur. Eundem amici iterum atque iterum rogasse videntur, ut Graecia hostibus erepta regiisque copiis in Europa deletis et exstinctis, periclitanti, immo iam fere perditae

1) App. B. M. 51. Liv. Ep. 82.

2) Fragm. Peir. CXXVf.

3) Liv. Ep. 83. App. li. C. I. 77. Oroa. V. 20. Eutr. V, 7. Zonar. X. 1.

4) App. 1. 1.

58

patriae opem ferret 1). Cum iactatione autem respon-dit ante frangendum hostem quam ulciscendum civem. Ita quidom Veil. IF. 23, qui euiu ob hanc rem laudibus cxtollit: „Vix quicquam in Suliae operibus clarius duxerim „(juam quod cum per triennium Cinnanae Marianaeque „partes Italian! obsiderent, neque inlaturum se bellum iis „(lissiinnlavit, nee quod erat in manibus omisit, existimavitque „ante frangendum hostem quam ulciscendum civem repulsoque „cxtoriio mctu, ubi quod alieuum esset vicisset, superaret „quod erat domesticum.quot; Plutarclius vero docet cum dubium haesisse, miserando Urbis statu motum, simul bellum suscep-tum omittere nolentem: itaque nou ea constantia fuisse videtur, neque tam firmo animo rem respuisse. In Italiam reverti prohibuit forsitan metus, nc milites signa forre re-cusaront, quippe qui post tot exactos labores tandem ali-quando loca amoena Asiae obire praedaque promissa frui cuperent. Eo lubentius Arclielao colloquium petenti aurem praebuit: liuic enim rex secum reputans, quantas brevi tempore iacturas fecisset, simulque a Fimbria pressus, man-daveraf, ut quam honestissimis condicionibus pacem cum Romanis facoret. Sulla autem pacis appetens erat 2) non solum, quia in magnis versabatur difficultatibus, sed etiam quia exercitu intogro et intacto ad bellum Italicum uti cupiebat. In marl igitur circa Delium cum Arclielao con-grossus est, qui orationem exorsus tiagitavit, ut expeditione in Asiam missa facta ad bellum civile proficiscerctur, ad quod conficiendum quantasvis copias et naves et pecuniam a i'ege acciporet. Paulo alitor rem narrat App. B. M. 1.1. qui Archelaum his verbis inducit: lt;lgt;//.5r :cy vyjy Trx-püs:, a 'S.-j'/.'/.y., MidpiSxr/ii ó pXTi/.sb- STrc/Jfy^crs Itu crrpxT'/iyicv hépccv tïxsove^txv' oix/.-jtstxi Zs §;J: rw ipsr/p yjy rx

1) Oros. 1.1.

2) App. B. JE. 04

59

Siy.xix TrpozTXTTys. Exeipiens Sulla eum ad proditiouem exhortatus est — ita Plutarchus — praeraiumque regiam dignitatem et araicitiam populi Romani proposuit, si clas-sem regis sibi tradidisset. Etiam hoc responsum, quod strictira auctor noster rcfert, copiosius ab Appiano traditur, cuius hue summa redit: Regem, si iniusta passus esset, legates qui de iniuriis quorerentur mittere oportuisse, non vero alieuas terras invadere, magnam virorura multitu-dinem oecidere, publicas saerasque pecunias diripere et possessiones privatas interfectorum usurpare. Oeinde sae-vitiam commemorat, qua in suos licet nihil hostile ausos odiumque, quo in populum Roinanum srasaatus est, eum quidquid Italici generis hominum in Asia fuit, eum tota familia, ne libertinis quidem exceptis, omni erueiatu et ignominia deleverit. Tum porro ait ei non ante memo-riam amieitiae populi Romani subiisse quam tot milia suorum a Romanis caesa fuerint. Haud iniquum igitur esse cum implaeabili odio persequi: sese autem lioc Arehe-lao dare, ut veniam a populo Romano impetret, si revera illo resipiscat: sin minus, sese Archelaum hortari et monere ne sibi ipse dosit, ut memor sit quomodo ille suos amicos remuneret, Romani eontra se erga Eumenem et Mnssiuis-sam gesserint. Arehelaus autem, adhuc loquentis abrupta oratione : „Proditoremquot; inquit, „Sulla, Archelaum non habe-„bis: amicum habebis, si acquis legibns pacem eumMithri-„date feceris.quot; Eo itaque a proditione abhorrente, Sulln, his verbis usus esse a Plutarcho traditur: „Quidquot;, inquit, „Ar-„cholae, tu qui Cappadox os et regis barbari servus aut, si „mavis, amicus, tantis praemiis turpe quidquam admittere „recusas. Apud me vero, imperntoicm Romanum et Sullam. „de proditione verba fiicere audes ? quasi non ille sis Ar-„chelaus, ([ui Chaeronea cum paucis ex centum et viginti „milibus armatorum fugisti tequo per triduüm m Orohome-„niorum paludibus abscondidisti, Boeotia prae multitudine

GO

„cadaverurn invia relictaquot;. Tune immutatus Archelaus sup-plex oravit, ut bello desisteret et cuin Mithridate pacern faceret. Tandem ita inter eos eonvenit: Mithridates Asia ct Paphlagonia abstinebit et Nicomedi Bithyniam, Cappa-dociaiu Ariobarzani eedet; Ilomanis duo milia taleutum numerabit et Septuaginta naves rostratas cum otnni arma-mento, duces et logatos captivosque omnes cum transfugis et servis fugitivis tradet, Chics et quoscumquo e patria in Pontum abduxerit civitatibus suis reddet, praesidia, nisi quibus locis ante pacem violatam tenuit, deducct. Sulla contra ei paternum imperium confirmabit et socium ami-cumque populi Romani appellabit 1). „Hisce condicionibusquot; inquit Sulla, „spero me irnpetraturum, ut populus Romanus _rpraeteritam iniuriam obliviscaturquot;. Quibus auditis Archelaus stntim praesidia omnibus loois deduxit et de caeteris condicionibus ad regem scripsit.

CAPUT XXHl.

Sulla dum respousum a rege exspectat, Thracibus, qui continuo Macedoniam incursabant, bellum intulit, ut militcs exerceret simulque difaret (85). Eutropius V. 7. gentes nominatim memorat: „Interim co tempore Sulla etiam Dar-„danos, Scordiscos, Dalmatos ct Maedos partim vioit, alios „in fidem accepit.quot;2) ^[inus i-ecte igitur l'lutarchus: toutccv hy.o/.cy/fii'jtx'j dvzlt;ïTp£\Lx£ spzlus oix (-)£Ttx/.!x: y.x] yixy.s-quot;bc-jiz: st?) rh (cf. infra). Honorifice secum

Archelaum habuit, ut eum in urbe Larissa in raorbum implicatum, diligenter curaret, quasi legatus vel collega esset.

1) App. ü. M. 55. B. C. T. 74. Liv. Ep. 83. Huuc locum per-scripsit i)io Cassius Fragm, Ui'sin, 173.

2) Liv. 1. 1.

61

1) Inde suspicio orta est baud bona fide ad Chaeioneam pugnatum esse. Tnsuper liuic criminationi causam dedit, quod ille acceptis decern milibus (?) iugerum agri Euboici, amicus populi Romani appellatus est. Sulla sese hoe cri-mine in Commentariis purgat. Utrum verum au falsum sit, non constat.

Cuin Mithridatis legati in urbe Philippis 2) ad eum accessissent, caeteras pacis condiciones a rege probari nuntiantes, exceptis quae de Paphlagonia et de navibus proposuisset, deinde adiecissent 3) eum a Fimbria, altero Romanorum imperatore, aequiores condiciones impetraturum, Sulla paulo commotior: „Quid dicitis?quot; inquit „Mithrida-„tes Paphlagoniam sibi vindicatetnavestradere recusat?4). „Cui si manum dextram reliquissem, qua tantam Roniano-„rum raultitudinem sustulit, se ad pedes mi hi proiecturum „arbitrabar ? Sed mox ubi in Asiam traiecero, aliis vocibus „utetur: nunc Pergami desideus bellum quod non vidit dis-penset. Fimbria 5) autem etiam mox poenas dabit.quot; Le-gatis obmutescentibus Archelaus dextram amplexus lacri-masque fundens Sullam deprecari obtestarique coepit, ut sese ad Mithridatem mitteret: se quibus vellet condicionibus pacem impetraturum; si hoe assequi non potuisset, semet ipsum interemturum.

Deinde Plutarchus narrat Archelao profecto Sullam in

1) Etiam liunc locum Dio Cassius ad verbum eipressit. cf. Fragm. Urs, 173.

2) ïïaee urbs non nominatur quidem, sod quoniam Plut. postoa narrat Sullam in urbe Philippis Arohelaum, cum Mithridatis mandate ex Asia reversum, convenisse, quod secundum App. c. 5-1 in Thracia factum est, suspiuor nostrum errasse et primos hos potius legates Sullae in Macedonia obviam venisse. (cf. sub finem h. c.)

3) App. 13. M. 50.

4) Dio Cass. 1. 1.

5) App. li. M 1. 1.

62

Maedieam regionem Thraciae profectum et agris ilevastatis in Macedoniam reversum esse, itaque hoe loco eas oxpo-ditiones contra Thracas memorat, quas cum Appiano et Eutropio post colloquium Deliacum posuimus. (cf. supra) Auctor noster temporis rationem nou observasse videtur, nam veri simile non est Sullam rêsponso illo accepto quo rex iussa se facturum negabat, tempus trivisse excursioni-Ijus, (juae nil ad propositum pertinebant. Nonne potius belli ratio poscere vidobatur, ut iter in Asiam persequere-tur, si regem metu ad pacem compellere vellet? Hue accedeliaf, quod etiamsi pax cum Mithridate facta esset tamoii in Asiam pi'oficisci properandum erat. Fimbria enim indevicto, ipse in Italiam revei'ti non potuit. Cur igitur in Macedonia remausisset? Magis profecto placcnt quae Appianus B. 31. 5G tradit: Eum legatis dimissis Cypsella per Thraciam profectum esse, postquam Lucullum, qui clas-sem collegerat, Abydum praemisisset atque in urbe Cyp-sellis 1) Archelaum ex Asia reversum convenisse: inde ad colloquium cum rege profectus est. y.h ovv xtto

Ku-Jjs/J.ccv y.ya Miöpilxryi iz Ylepyxy.cv x-j^rJi: h '/.iycv:.

Archelaus autem ei reuuntiavit omnia ex animi sententia esse, Mithridatemque cnixe colloquium petei'e.

Rex vero non solum periculo, quod ei a Sulla intenta-bntur, ad pacem compulsus est, sed etiam Fimbriae metu qui eius copias fugaverat, deinde ipsum ad Pitanem obsedit et profecto cepisset, si Lucullus civilibus discordiis reipu-blicae curam praetulisset 2).

1) Hoc ennn cx App. 1. J. colliijoro licet

2) Oros. VI. '2 Plut. Luc. •!. Veil. II. 28. Liv. Ep. 82. Pliu. V. :i2. App. J5 M. 52. Auc.t. do V. T. 70.

G3

CAPUT XXTV.

Sulla Mithridatesque Davdanum Troadis ad colloquium venerunt (84). Huuc sibi obviam veniontem et dextrani porrigentem Sulla rogavit, an quibus condicionibus Arclio-laus pepigisset, bellum poneret. Rege silente Sulla: „Atqui „deprecantis estquot;', inquit, „priore loco dicere, victoribus satis „est tacere.quot; Ubi autem illo cxcusationem exorsus bellum partiin ad Deos referre, partim Romanos ipsos culpare coepit, excipiens Sulla dixit: scse iam antea audiisse, nunc vero coram experiri, Mithridatem disertissimum esse, quern in rebus tam nefariis speciosa oratio uou deficiat: deinde facinora eius accrbe exagitavit.

Appianus 1), ut solet, copiosius et Mithridatis et Sullao verba refert: Ille amicitiae erga Romanos tuin suae tum patris sui mentione facta, eorum legates et senatores et duces de iniuriis sibi illatis accusavit, qui Ariobarzanem in Cap-padociam reduxissent, Phrygian! sibi eripuissent et Nieo-meuis violentiao favissent. „Quae omnia'', inquit, „fecerunt „impulsi cupiditate pecuniae, quam vel a me vel ab illis „accoperunt. Quod enim vobis, o Romani, maxime vilio „verti potest est avaritia. Bello vero per vestros imperatores „exorto omnia quae lacossitus feci potius necessitati quam „animo meo imputanda sunt.quot;

Sulla autem in banc sententiam ab Appiano locutus esse traditur: Quamquam non venisset ad disceptandas contro-versias, so tamen paucis respondere. Criminationibus de iniuriis, quibus Mithridates se affectum dixerat, repulsis omnia facinora commemoravit, quae in Graecos, in Tetrarchas Gallograecorum, potissimum vero in Romanos, Asiam in-

1) App. B. M. 50.

64

colentos, perpetrasset. Exprobrabat ei porro, quod cuin de-foctioiiejii sociorum Italorum nudiisset, exercitu in Giaeciam inisso 1) Macedoniaque ocupata Graccis libertatem adeinis-sot neque ante resipuisset quaiu ipse Sulla caesis centum sexnginta rnilibus hominurn e regis copiis Graeciae libertatem restituisset. „Maxime autem miror.quot; inquit „quod te „nunc purgare conaris, an tea veuiam petebas. An cum pro-„cul ossein me timebas ? ubi vero coram vides, ine ad iudicium „venisse arbitraris? Eius rei profecto tempus praeteriit, ex „•luo bellum nobis intulisti, tibi nos lacessenti restitimus et „donec vires suppetunt, resistemus.quot;

Ea oratione habita Sulla denuo, ita Plutarchus porgit eum rogavit, num quae cum Archelao conveuisset faceret? Ubi sese ad omnia parere respondit, Sulla eum salutavit cornplexusque osculafus est. Deinde Ariobarzanem et Ni-comedem ad se arcessitos cum rege conciliavit.

Veil. Pat. II. 23 ea quae de pace facta scripsimus optima in pauca contulit: „ïransgressus in Asiam Sulla parentem „ad omnia supplicemquo Mitliridatem invenit, (juem inul-„tatum pecunia ac parte navium Asia omnibusque aliis „provinciis cjuas armis occupaverat dccedere coegit, captivos „recepit, in perfugas obnoxiosiiue animadvertit, paternis i. e. „Ponticis finibus contentum esse iussitquot; 2).

Gestum est .hoc bellum inde ab anno 87 usque ad 84 quo Cu. Pap. Carbo Cinnaque IV consules erant 3).

Pace facta, Mitbridates Septuaginta navibus traditis cum sagitariis quingentis in Pontum rediit. Milites vero indig-nabantur, quod incolumem et praeda onustum in patriara

65

et regnum redire vi der ent regem ilium, qui uno die centum quinquagiuta milia üomanorum trueidaverat. Magis autem morsi videntur quod spe praedae bellicae frustrati erant, 1) quod dnmnum tarnen eis mox ex provincia Asia compen-satum est, ut postea videbimus.

Sulla advocata contione consilii rationem reddidit allega-vitque se simul Fimbriae Mithridatique, si coiissent, substi-tisse non potuisse 2).

CAPUT XXV.

Quo facto Sulla contra Fimbriam movit, qui ad Thyatira, Lydiae urbem, consederat: exercitum cui contra leges praeesset sibi tradere iussit. Qui vicissim irridens respondit, neque ipsum legitimum imperatoren! esse. Tum Sulla eius castra circumvallare coepit 3). Opere institute crebri nd eum milites trausfugere: ubi Fimbria animadvertit animos militum a se alienates esse, Sullam ut implacabilem timens se ipse in castris interfecit. Ita Plutarchus rem paucis absolvit: Appiano duce, qui partim quoque ab auctore nostro discrepat, copiosius de adolescentis illius morte disseramus, qui fortiter est exsecutus quae pessime ausus erat 4).

Muitos suorum ad Sullam transire cognito reliquos in contione orat, ne imperatoren! suum deserant. Quibus ne-gantibus se contra cives arma sumpturos tunica scissa singulis ad pedes advolvitur, deinde cum nihil proficit, numero per-

1) Momms. Eom. Gesch. II. 304.

2) Dio Cass. Fragm. Urs. 175 et 176 ubi multa ex hoe capite iisdem verbis traduntur.

3) App. B. M. 59.

4) Veil. II. 24.

G6

fugarum crescente, tribunorura praefectorumque tentoria circumit. Quidquid autem molitur, omnia frustra: neque largiendo, nequo minitando niilitG3 ad iusiurandum. adigeie potest. In tantis angustiis ad insidias confugit et Sullam feiTO perdere statuit. Itaque servum nummis et spe libertatis subornat, qui specie perfugae ad Sullam interficiendum proficiscitur. Sed insidiatorem timor suus prodidit. Turn milites Sullani ira incensi, vallum circumstantes, eum per ludibrium Atlienionem appellabant, quo nomine nuperfugi-tivus quidam in Sicilia regnum paucorum dierutn obtinuerat. Fimbria porro in valium progressus colloquium cum Sulla exposcit, qui ipse non venit, sed Rutilium legatum mittit, malum omen, cum ei id negaretur, quod hostibus concedi solet. Precanti ut si quid peccasset, adolescentiae suae condonaret. Rutilius respondit: oi licere ex Asia dececere et mare ad proficiscendum patere. Ille autem aliam se viam nosse dixit et Pergamum profectus (non igitui in castris ad Thyatira sibi mortem conscivit, ut Plutarcbus vult) in Acsculapii templo se gladio confodit. Cum autem vulnus non letale esset, a servo operam impetravit, qui primo dominum et super domini corpus se ipsum interemu. Sulla interitu eius cognito eum sepeliendum curavit, Cinnam Mariumque se aemulari nolle dictitans, qui plerosque Romae interfcctos sepultura privavit 1).

Eius exercitu in fidem recepto in hiberna concessit. deinde res Asiaticas ordinavit ad senatumque omnia per-scripsit, bostem se iudicatum esse dissimulans 2).

Graviter quidem in Asiam animadvertit: quinque annorum multam publicam viginti milium talentorum Asiae imposuit, cui recipiendae Lucullus praepositus est, qui sese hominem

1) Oros. VI. 2. Auct. de V. I. 70. App. B. M. 59.60. Veil. 1.1.

2) App. 33, M. 60. B. C. 77.

67

mitis et mansueti ingenii in hac re^praebuit 1). Causa im-ponendi tributi erat, quod cum civitates a populo Romano libertate donatae variisque beneficiis publico ac privatim auctae fuissent, occasione e bello sociali arrepta Mithridatera adversus Romanos adduxissent eiusque iussu omnes Italos interfecissent 2).

Sulla privatim provinciales vexavit insolentia et vexatione eorum, qui apud quemque deversabantur. Hospes enim iussus erat militi quem tecto reeeperat tetradrachma quatuor quotidie dare et ei coenam praebere amicisque eius quotquot vocare placeret; porro statutum, ut centurio quiiiquagenas drachmas in diem acciperet vestemque alteram domesticam, alteram forensem. Eo modo Sulla militum amorem sibi conciliavit, simul vero disciplinam severitatemque minuit. „Exercitum quem in Asia ductaverat, quo sibi fidum faceret, „contra morem maiorum luxuriose nimisque liberaliter ha-„buerat. Loca amoena voluptaria facile in otio ferocis militum „animos molliverant. Hic prirnum insuevit exercitus populi „Romani amare, potare, signa, tabulas pictas, vasa caelata „mirari, ea privatim et publice rapere, delubra spoliare, „saci^-a profanaqne omnia polluere. Jgitur lii milites, post-„quam victoriam adepti sunt, nil reliqui victis fecerequot; 3).

Cum Sulla edixisset, ut quotquot mancipia libertatem a Mithridate accepissent, in herilem potestatem rediront, multi autem hoe edictum contemnerent, passim tuni liberorum, tum servorum raultum sanguinis fusum.

Civitates quae a rege steterant severe multabantur, prae-sertim Ephesii qui cum ludibrio donaria Romanorum templis detraxerant. Multarutn moenia diruta sunt.

Qui autem missi sunt, ut multam exigerent, contumeliose

1) Lue. 4.

2) App. ü. M. 62.

3) Sail. Cat. 11.

68

urgebant: civitates, inopia pressae, magno foenere pecunias mutuabantur, aliao theatra, aliae gymnasia aut moenia aut portas foenatoribus oppignerabant. Gives privatim filios deeoros et filias virgines veudere cogebantur, publice vero donaria, tabulas pictas, statuas Deorum: finis autem ipsis erat, ut addicti creditoribus servirent. Quae antea pei'pessi erant mala, etiam graviora: fidiculae, ergastula, eculei, stare sub dio per aestatem in sole, tempore hiberno in luto vel glacie, ut servitus onerum levamen et pax quaedam videretur. Insuper eodcm tempore Asiae a piratis maxima incommoda inferebantur.

Nonnullas civitates ut Ilienses, Chios, Rliodios Sulla mul-tis beneficiis consolatus libertate donavit eosque populi llomani socios et amicos appellavit.

Ut supra memoravimus Sulla bello Mithridatico contecto ad senatum litteras misit. Memoratis 1) quae quaestor, le-gatus, praetor, consul bene gesserat, res nuperrime contra Mithridatem patratas exponebat: pro quibus beneficiis egre-giam sibi gratiam ab inimicis relatam esse, cum sese hos-tem patriae iudicassent, domum suam subvertissent, in suos crudeliter saevissent. Sed confestim venfurum cum privatas iniurias tum publicas ultum atque poenas ab auctoribus repetitum; caeterorum vero civium vel veterum vel novorum incusaturum neminem 2).

Quibus Uteris in curia perlectis, effectum est per Val. Flaccum, ut senatus de pace ac concordia concinnanda 3) legates ad Sullam mitteret: si quid fide publica sibi caveri vellet, id curae fore senatui, modo quam primum volun-tatem sunm significaret. Interim Cinna et Carbo consules

1) App. B. C. 77. seqq.

2) Cum porsuasum haberet rem ad arma venturam, hoc addidit voritus, ne novi elves cum adversariis facerent.

3) Liv. Ep. 83.

69

iussi sunt delectibus desistere, dura responsuni a Sulla esset redditum: hi autem, quia bellum utilius videbatur obstantes no res conveniret, dicto audientes non fuemnt bellumque in Graeciam transferre parabant. Sed Ciima cum milites invinos naves coasceudere cogerct, intcrfectus est (84).

Interim Sulla legationi ad se missae respoaderat se in sonatus potestato futurum, si cives qui a Cinna pulsi ad so coiifugissent restituerentur: nihil auteni opus esse, ut ipsi sonatus securitatom cavoret; se potius populum et senatum tutum praestare posse, cum sibi faventem exercitum habe-ret. Ex quo dicto satis apparet eum do dimittendo exor-citu nurnquam cogitasse. De suis nonnullos cum sonatus legatis misit qui de pace agoront; ubi Brundusii audierunt Cinnam, qui Sullao in Graecia cum exercitu occursurus erat, a militibus suis interfectum esse y.xi ryv ttoVm ciöizizy-z-j siyy.i re infecta reversi sunt 1).

CAPUT XXVI.

Initio anni 83 Epheso profectus tertio die Piraeum appu-lit. Deinde sacris mysteriis Cereris initiatus Apolliconis Teii bibliothecam abstulit 2), in qua plerique Aristotelis et Theophrasti erant libri, nondum satis tunc temporis noti. Cuius rei haec erat causa, quod Theophrastus, qui Aristotelis bibliothecam hereditate acceperat, Nelco Scepsiensi

1) App. 1. 1.

2) Fuit hie Apellicon philosophus Peripateticus Atlicnioni per-quam familiaris. Athen. V. 13. Paulo ante Sullao adventum Apellicon mortuus est, Strab. XIII. qui eum magis tamen y(),óSt5).ov quam. yiXieoao-j esse affirmat.

70

banc cum sua testaments legaverat, qui hos libroa posteris suis reliquit. Qui cum intellegerent Attalicorum rcgum studium, libros ad instruendam Pergami bibliothocam con-quireutium, libros suos sub terra in fossa quadam occulta-verunt, ubi a blattis et humore viliati sunt; tandem qui ex ea stirpe erant, Aristotelis et Theopbrasti libros Apelliconi Teio magno vendiderunt 1).

Cum autem pedibus laboraret, aliquamdiu Aedepsi, in op-pido J'oeotiao commoratus est aquis calidis usurus, ubi ferians cum bistrionibus tempus traduxit. Caetera quae Plutarcbus hoc capite refert miuoris suut momenti.

CAPUT XXVII.

Auctor narrat Sullam per Tbessaliam et Macedoniam ad mare profectum cum mille et ducentis navibus Dyrrbacbio in Brundisii portum traicere parasse. A quo dissentit Ap-pianus 15. C. 79, qui tradit eum Patris, quod oppidum ad Achaiam pertinebat, profectum in Italiam truiecisse. Plu-tarcbum vero errare mibi persuaderi non potest, eo magis quod ad Sullam Apolloniae versantem, quae urbs baud procul a Dyrrbacbio sita erat, satyrum esse adductum me-moriae prodit, in quibus nugis narrandis summa dignus est fide. Navibus igitur Dyrrbacbium praemissis ipse eodem profectus est, delectu in Tbessalia atque Macedonia habito: hoc enitn Appianus 1. 1. etiam indicat: x).'/,cu; ri ruzs h. UsfoTrcvv/iGcv -/Si MxxeSovIx; 7rps:gt;.x[3xy. Quas vero copias e Peloponneso arcessivit Patris in naves impositae videntur atque inde forsitau Appiani natus est error. No quo in na-vium numero ille cum auctore nostro consentit, cum alter eas mille sexcentas numero fuisse existimet.

1) Strabo XIJI. p. 906. Caetera librorum fata Plut. narrat.

71

Cum milites traiecturus vereretur, ne ubi patrium solum adspoxissent, per oppida dilaberentur, hi ultro adiuraverunt sese [ad signa mansuros atquo ab iniuria et maleficiis temperatures. Etsi meribus Romanis non alienum est, milites sese ultro iureiurando adstringere, vix tamen credi potest homines omnibus vitiis Asiatieis imbutos ea modestia, se-verilate et disciplina usos esse. Forsitan imperator ipse eos sacramento adegit, sed cum felioissimi omnium mortalium speciem prae se ferret, fortunae tribuit quod ipsius iussu factum videtur. Insuper eum pecunia indigere rati pro suis quisque facultatibus obtulerunt, quam munificentiam tamen non admisit.

Ineunte vere igitur copias ad triginta vol quadragiuta milium numero 1) Brundusii exposuit, bellum gesturus, ut ipse ait, contra quindecim adversariorum duces, qui cohortes quinquaginta et quadringentas habebant. 2) Quod factum est L. Corn. Scipione C. Junio Norbano coss. (83).

Quod ad hostium numerum attinet, rem non in falsum auxisse Sulla videtur, cum Veil. II. 24 et Florus III. 21 numerum non longe minorem habeant. Non autem, ut opinor, eae copiae Sulla in Italiam appellente iam sub armia erant, quod etiam ex Appiano 1. 1. deduci licet scribente binos consules Carbonemque primum ducentas cohortes quingenarias habuisse, quibus postea plures accesserint.

Inter quindecim illos duces memorandi sunt praeter consules, Caius Marius filius, Cn. Papirius Carbo, Sertorius, L. Pontius Telesinus.

Qui autem factum est, ut Sulla rem gerens cum tantis copiis, non barbaris iis gregibus, sed llomanis legionibus victor proelio discesserit? Profecto imperatoris virtus hie

1) Plut. nil de hac re habet.

3) ElBciebant hac cohortes numerum amplius ducentorum milium armatorum.

72

plurimura valebat, noquo mihi in animo est eius gloriae bellicae obtrectare. Jfam Sullao nequitiam,libidinera, luxu-riam, crudelitatem, artem simulandi et dissimulandi expro-brantes, non infitias ibimus eum virtuto animi et ingenio excellere, imprimis autciu arte bellica fiorere.

Bello Italico victoria Sullanorum maxime mihi adversa-riorum imperitiae, simultati et discordiae tribuenda videtur: nemo enim eorum praeter Sertorium virtute bellica valebat: deinde unusquisque suo nomine, rationibus belli gerendi non communicatis, rem gerebat eo consilio, ut laudes bellicae in se unum redundarent ita ut facile singuli vinei et atteri possent. Adde alios causa populari prodita ad eum defe-cisse, alios ex optimatibus baud parvis copiis eius vires auxisse, inter quos Q. Caecilium Metellum Pium, M. Lie. Crassum, Cn. Pompeium, P. Servilium Isauricum, C. Yer-rem nominasse satis erit.

Postquam ei apud Tarentum Deus frustra protendit 1) — auctor rem more solito diligenter perscripsit— in hostes profectus est I3rundisinis,quod venientem prompte excepissent, immunitate concessa: „putares eum venisse . . . non belli „vindicem, sed pacis auctorem: tanta cum quiete exercitum „per Calabriam Apuliamque cum singulari cura frugum, „agrorum, hominum, urbium perduxit in Campaniamquot; 2). Quod autcin iter in hanc regionem ei patebat, argumento est adversariorum ducibus virtutem et industriam defuisse, cum imprimis hoc agendum esset, ut aditu per montea Apenninos prohiberetur,

Unus Appianus 3) narrat, sed falso, primam pugnam ad Canusium, quod erat Apuliae oppidum, comrnissam esse caeteris auctoribus cum Plutarcho consentientibus. 4)

1) Aug. do Civ. Dei. II. 24.

2) Veil. Pat. II. 24.

3) B. C. I. 84.

4) Flor. III. 21. Veil. Pat. II. 25. Oros. V. 20. Eutrop. V. 5

73

Ab omni iniuria fiutem temperavit, no populi Italici cum adversariis facerent, immo no timeretur velut crepturus civitatis et suffragii ius nupor datum (85) 1) foedus cum iis percussit. Inde alii post alios ad eum dcfocerunt, ita i ut anno post Sanmites et Lucani soli ab adversariis starent.

Praeterea ei exercitus in dies crescebat confluentibus ad eum „optimo quoque et sanissimoquot; 2): ita Q. Metellus se ex Li guriae latebris cum eo coniunxit: nee multo post Cn-Pompeius cum tribus legionibus in Piceno conscriptis super-venit, trium et viginti annorum adulescens, cuius virtuti et subsidio plurima debebat 3). Tandem M. Crassus ex Af. ica viginti quinque milia hominum ad eum perduxit.

Jam Plutarchi vestigia sequamur: Sulla ad montem Tifutam, qui Capuae imminet, magnas Norbani consulis et Marii copias fudit, in quo proelio milites eius tanta cum ' alacritate pugnaverunt, ut neque aciem inslruendi noquo

copias ordine componendi tempus daretur. Cuius ardoris haec causa fuisse videtur, quod missi legati qui de pace agerent a consule violati essent 4). „Tentavit „enim iustis legibus et acquis condicionibus.quot; ut Veil. 1. 1. opinatur, „bellum componere, sed iis quibus et pessima et „immodica cupiditas erat, nou poterat pax placere.quot; Quae verba mihi val le displicent: Sulla enim ipse non ignorabat res in eum locum esse adducias, ut de pace componenda cogitari non posset: immo, ut ox Appiano constat 5), iam olim nunquam de pace, sod de dominatione cogitavit. Acer-bissimum porro eius odium erat in Marianos, qui clarissimos

1) Liv. Ep. 81. Novis civibus Sonatuscousulto suffragium datum est.

2) Veil. II. 25.

3) Cicero pro loge Man. 11. 30. Pkil. 5. 16. 41.

4) Liv. Ep. 85.

5) B. C. 79,

74

viros, optime de patria meritos, exterarum gentium victore?, crudeliter trucidaverant, qui per quinque dies noctesque in consules et amicos eius omnia scelera et flagitia fece-rant (85): ipse etiam persuasum habebat eos sibi vicissim implacabiles esse.

Legates vero misit, ne auctor belli videretur militmnque animos incenderet: vel etiam sperabat sese Norbanum cap-turum, ut postea Scipionem circumvenit.

Sed ad pugnam revertamur. Sulla victor exstitit et septem milibus hominum ex hostibus occisis Norbanum Capuae iaclusit. Si Appiano B. C. 82 credimus, sex milia ab oxercitu consulis ceciderunt, cum quo convenit Eutropius V. 7. qui addit sex milia esse capta. Orosius contra cum Plutarcho in numero occisorum consentit (V. 20). Auctor noster non refert, quot Sulla amiserit. Eutropius et Orosius 1. 1. nos docent eum tantum centum viginti quatuor suorum doside-rasse. Appianus 1.1. numerum etiam minorem ponit sciibens Septuaginta occisos esse, magnum vero numerum fuisse eorum qui vulnerabantur.

Post victoriam Sulla gratis Dianae cuius numini regio ilia sacrata est solvit, aquas salubritato (in) medendisque corporibus nobiles agrosque omnes addixit Deae 1).

Cum ultro progressus Silvium, in Apuliae oppidum per-venisset, servus fanaticus, ut Sulla ipse narrat, ei a Bellona belli victoriam enuntiavit addiditquo ii os yJ/i mrsu^sisv, ipkstrpfaecha 2) to VLxttituXisv quod evenit eodom quem ille praedixerat die, qui fuit pridie Nonas Quinctiles. Eamdom rem narrat Aug. de Civ. Dei 11.24 his verbis: „Servus cuiusdam „Lucii Pontii vaticinando clamavit: a Bellona nuntius venio,

1) Veil. II. 25.

2) Ita legendum esse pro ku.-i-ar.iO-j.i ante hos muitos annos praeclari viri, maximum in criticis nomen habentes, ostenderunt. cf. V. Cl. C. G. Cobot Nov. Lect. 245. Certissimam kanu emen-dationem Sintenis tarnen sprevit.

75

„victoria tua est, Sulla. Deinde adiecit arsurum esse Capi-_stolium. Hoc cum dixisset continuo egressus e castris „postere die citatior reversus est et Capitolium arsisse „clamavit. Arserat autem revera Capitoliumquot;!). Quod cum malum omen consulibus esse crederetur, difficile dictu est quantopere tali re militum auimi excitati sint.

In extreme capite auctor rerum ordinem turbat, cum proelium ad Fidentiam, quod in annum sequentem incidit, post rem cum Norbano gestam referat. Quae capite sequenti leguntur maximam partem ante hoc proelium facta sunt.

CAPUT XXVIII.

Sulla, cum se mngnis copiis circumfusum intellexisset, magis dole quam virtute cont.endendum existimavit. Idcirco alteram consulem Scipionem ad pacem invitavit, non quia banc sincere vellet, sed quo adversariorum exercitum cor-rumperet. Cum iam illo non recusante congressus et colloquia crebra fierent, semper procrastinationis et morae causas interseruit, dum milites, ut ipse dux ad fraudes dolumque compositi, hostium castra ingressi, alios largiendo, alios polli-cendo et blandiendo in suas partem trahunt. Cum his satis conveniunt quae apud Appianum 13. C. I. 85 leguntur, qui nos praeterea docet Scipionia milites eo facilius corrumpi potuisse, quia animis abiectis pacis cupientissimi erant.

Exercitus vero rransitioncm auctor noster nimis strictim hisce verbis narrat: Sullam cum viginti cohortibus ncee-dentem Scipionis milites salutaverunt et sese cum eo con-iunxerunt. Appianus 1. 1. paulo aliter multoque copiosius

1) A pp. B. C. 83. 86. Dionys. Hal. IV. 01. 02. Cic. Vcrr. 4. 31. I'lin. H. jN'. 35. 5. Obscq. 118. Tacitus, llist. III. 7:2. Annal. VI. 12

i

76

rem referf. Scipio obsidibus acceptis in colloquium inter Gales et Teanum prodierafc et do auctoritate senatus de suffragiis populi et de iure civitatis egit 1). Nil autem certi de ea re statui potest, quia terni tantum locuti sunt, ut quid dictum sit in vulgus non emanaverit. Deinde Scipio Scrtorium Capuam misit, ut cum collega suo pacis condicio-nos communicaret. Is vero Sullae dolo perspecto, cum Scipionem frustra admonuisset, in itinere Suessam occupavit, quae a Sullanis tenebatur. Tunc Sulla cum Scipione ex-postulavit, qui sive rei conscius sive incertus quid respon-deiet. statim obsides reddidit, exercitus vero pace des-perata d im cum Sulla de transitione agore coepit et cum is propius accessissot, quasi castra oppugnaturus 2), statim ^signa transtulerunt. Ita, ut Eutropii verbis utar 3), Sulla ante proelium totum eius exercitum sine sanguine in dedi-tionem accepit. Scipio cum filio in tabernaoulis captus dimissus est: quam temperantiam Veil. II. 25 laudibus praedicat: „Adeo Sulla dissimilis fuit bellator ac victor, ut „dum vincit iustissimo lenior, post victoriam audito fucrit „crudelior.quot;Equidemeinon assentior et mansuetudinom potius calliditatem appellandam esse censeo. Scipio enim homo erat mediocris ingenii, a quo nihil ei periculi erat: sin con-sulis sanguine manus foedasset, Romanos Italosque exa-corbasset. lure eum Plutarchus habct: cpiirsi psv ipyw xxhs-tto'j ovtx y.xt riy.ccpyny.hy, vQisftcvov Ss ryj: Trixptx: irpo:

to (T'jpcpspov.

Carbo id temporis de eo dixisse fertur sese cum vulpeet leone, in Sullae animo habitantibus, bellum gerentem, a vulpe maiore damno affici. Liviuu paruin memor huius

1) Cic. Phil. XII. 11 liuius rei auctor est.

2) Liv. Ep. 85.

3) V. 7.

77

ingenii 1) existimat (Ep. 85) eum sincere pacem concupisse. lam supra ostendimus eum nunquara de pace cogitasse. Nullus porro tolerabilis status civitatis futurus fuisset, cum res in eum locum venisse viderentur ut ferro, non pacto dirimendae essen t.

Haec habebam quae de primo anno belli civilis (83) scriberem: reliquum aestatis utrimque absumptum est in delectibus habendis. 2)

Plutarchus narrationem ivrum gestaruin persequitur, lec-tore non monito eas in secundum incidere annum. Caete-rum, ut temporis rationem rerumque ordinem observemus aliorum auxilio nobis opus est.

Anno 82 Papirio Cf.rbone, C. Mario, Caii filio, coss. Sulla bellum contra Marium in Latio gessit, dum a Metello, Pom-peio, Lucullo legacis in Umbria, Etruria atque Gallia in alteram consulem pugnatur. Cum consules pecuniae inopia laborantes in timore versarentur, ne milites stipendiis defi-cientibus ad Sullam transfugerent, senatus consulto aurea atque argentea templorum ornamenta conflata sunt.

Ubi Sulla Setiam in Volscis expugnavit, 3) Marius, qui non procul inde consederat, cum octaginta quinque cohortibus ad Sacriportum successit. Sulla ad pugnandum alacer erat, quia proxima nocte per quietem Marium senem viderat filium monentem, ut insequentem diem caveret, tamquam ingentem calamitatem allaturum. Defessis vero militibus primum pugnam proferre in animo habebat, sed Mario invecto, ut eum a fossa pro castris ducenda prohiberet, milites ira incitati manus cum hostibus conseruerunt. Non diu pugnatum est: nam Mariani mox inclinavere et fuga

1) Cio. Phil. XIII. 1. 2.

2) Val. Max. VII. 6. 4. Plin. XXXIII. 5. 1. et 6. 1.

3) App. B. C. I. 87.

78

aperta facta est, cum quinquc cohortes et duae alae 1) signia proiectis ad liostem profugerunt. Turn ingens strages edita est: Sulla ipse refert viginti milia hostium cecidisse, octo capla esse, suorum tres et viginti desiderates. 2) Itaque idem hie uumen fautorem liabuit!

Fugientes Praeneste suscepit inter quos llarius, qui por-tis clausis ne una cum ingenti perturbatorum copia hostes irrumperent, fune demisso in urbem subductus est.

Fenestella, quo se liic usum esse Plutarchus affirmat, memoriae prodit Marium ne vidisse quidem proelium et siguo pugnandi dato quieti so tradidisse, ex qua aegre excitatus sit, cum sui so iam fugae mandarent. 3) Quod inter senilia referendum censeo, nemo enim, ni fallor, talibus, quae omnino non in fortissimum et acerrimum iuvenom quadrant, fidem babebit.

Sulla Marium intra Praenestinorum moenia interclusum e longinquo circumvallare instituit plus a fame quam a vi exspectans. 4) Mox autem cum Eomam recipere cuperet, Praenestis oppugnationi Lucretium Ofellam praefecit, qui cum ante Marianarum fuisset partium, proditor ad eum trans-fugerat. Interim Marius desperatis rebus L. Bruto Dama-sippo, qui praetor urbanus erat, mandaverat, ut nobilitatis principes in curia trucidaret. Senatu convocato foeda facta est caedes clarissimorum virorum, inter quos fuere P. Antistius Aedilis, Pompei socer, cuius uxor Calpurnia, Bestiae filia, viri calamitate audita gladio se ipsa transfixit; C. Pa-pirius Carbo, qui praetor fuit ann. 84, Lucius Domitius,

1) App. 1. 1

2) Oros. V. 20. Eutr. V. 8. Auct. de V. I. in Mar. fil. Veil. II. 20. Liv. Ep. 87. Flor. III. 21. Eutrop. 1. 1. refert Sullam 400 Marium 20.00U liominum amisisse; Oros. 1. 1. 25.000 Marianorum caesa fuisse scribit.

3) Auct. de V. I. 68.

4) App. B. C. I. 88. Liv. Ep. 87. Veil. II. 27. Ores. V. 21.

79

vir consularis, Q. Mucius Scaevola, pontifex maximua et divini humanique iuris auctor celeberrimus. Edixit praeterea ne quis corpora sepeliret, quae deinde unco tracta atque in Tiberim missa sunt. Sulla appropinquante ürbem reliquit.

Hie nullo repugnante Romatn ingressus est, fuga iam dilapsis quicumque adversae erant factionis: eorum bona publicavit ct sub hasta vendidit. Populo in contionem convocato necessitatem praesontem miseratus eos bono esse animo iussit tamquam propediem belli civilis calamitatibus finem facturus et reipublicae statum ordinaturus.

Quae in Etruria et superiore Italiae parte gesta sunt nimis breviter auctor expedit scribens: „Pari fortuna eins „legati Pompeius, Crassus, Metellus, Lucullus, Servilius usi, „cum nihil vel parum titubarent, magnas hostium copias „fuderunt.quot; Quam neglegentiani eo magis miror, quia Sulla etiam hie super caeteros duces excelluit: nam etsi noster non laroplx: scribit, x'/./.x piouz, 1) non plane tamen rebus bellicis supersedere solet.

Jam nos accingamus ad ea copiosius narranda: passim autem magis divinare quam pro certo statuere licet, quia non disertis testimoniis totius belli ratio exponi potest.

Metellus a Sulla in Galliam missus contra Carbonem rem gerebat, qui praesertim in Gallia Circumpadana delectum ha-buerat. Ineunte vere cum Carrinate, Carbonis legato, ad Aesin, quod flumen Senones ab agio Piceno dividebat, proelium commibit eumque profligavit. Non multo post Carbo insecutus eum urgebat et obsidebat stts Mcipisv [s-zxy ^77£?¹

WpyA'jeTTh yjTTtiróxi trvóó/tsvo^ ayszTpxTOTrshsus-j sh 'Apipivovïl). Miror autem, quaro copias suas reduxerit: nam Marii clades, ut Appianus tradit, eius rei causa non esse videtur. Forsitan

1

Alex. c. 1.

80

Pompeius cum equitatu auxilio venit Metellumque obsidione liberavit, ut ex iis quae apud Appianum sequuntur conicio: kxi tijIs //.sv (Carbouis) ylsfitryïoz rij*; ovpxylw s^xtttófisvoi; wccamp;.si. Eodera tempore et eadem occasione Metellus denuo Carbonis copiarura parti cladem attulit et non mulro post Pompeius Marcium legatum ad Senam Gallicam devicit quara urbem diripuit 1).

Cum Sulla interim instantibus peractis et amicorum qui-busdam Urbi praefectis, in Etruriam profectus esset 2), Carbo eodem contendit et ad Clusium consedit. Primo congressus est Sulla ad fluvium Clanim cum Hispanorum Celtiberorum alis, quas tune temporis praetores consulibus auxilio miserant; hostium circiter quinquaginta occidit, ducenti ad eum transgressi sunt. Eodem tempore altera pars eius exercitus hostes proelio ad Saturniam vicit: ex quo confici potest eum copiis bipartite divisis duobus itineribus Etruriam ingressum esse. Tandem ad Clusium cum Carbone nanus conseruit: ab oriente die usque ad occidentem pugnatum est, donee neutro iuclinante victoria tenebris diremti sunt. Deinde ex adverso castra posuisse videntur, neutro ad pugnam Incessente.

Non multo post Carboniaui semel et iteium mala fortuna usi sunt: nam quas copias consul ? in Spoletinum agrum misit, ut Carrinatem, cuius castra Pompeius et Crassus cireumsedebant, obsidione liberarent, Sulla per insidias fu-dit et ad duo milia interemit: Carrinas quidem noctu evasit. Deinde ubi Carbo comperit Marium fame premi, Marcium cum octo legionibus Praeneste auxilio misit, quae angustis locis a Pompeio exceptae, in fugam coniectae dispersaeque sunt, ut non plus septem cohortes cum Marcio ad Clusium redirent.

1) Plut. Pomp. c. 8.

2) App. B. C. I. 89 neqq.

81

Ut postea videbimus, Sulla audito Lucium Pontium, qui Samnitibus praeerat, Praeneste contendere Marium obsidione exemturum, ex Etruriae castris discessit. Antequam vero hoe conatum, quod in pugnam ad Portam Collmani exiit, narrabimus, paucis de Carbono absolvemus.

Quid igitur Carbo, Sulla in Latium profecto? Quidni hunc contra Pontium castra moventem insecutus itinere prohibere contendit? Hoc enim belli ratio poscere videba-tur. Eius rei causam esse suspicor, quod Metellus Paven-nam navibus circumvectus Uritanam regionem, agrum planum frumentique plenum, occupasset atque Norbanum in Gallia Cispadana agentem urgeret. Cui ut subveuiret Carbo in Galliam profectus videtur. Cum Xorbatio coniunc-tis castris sub vesperum vix una hora diei reliqua apud Faventiam in Metellum signa in tulerun t: quod magis ira quam consilio factum esse dicunt, praesertim quod densa vineta locum pugnandi arctabaut. Temporis locique in-commodo victi tantam cladem acceperunt, ut totius exercitus mille uni servatis ordinibus in Etruriam Arretium se reci-perent. 1)

Qua clade audita legio Lucanorum, quam P. Albinovanus ducebat, frustra indignante duce ad Metellum defecit. Albinovanus tune quidem ad Norbanum rediit, sed non multo post cum Sulla egit et venia impetrata, si quid memorabile patrasset, Norbanum cum omnibus Carbonis legatis ad con-vivium invitavit; qui cum uno Norbano excepto convenis-sent, omnes inter epulas trucidati sunt: deinde ad Sullam perfugit. Quo auditosimulque nuntiato eiusdem Albinovani 2) proditione Ariminum captum direptumque esse, Xorbanus rebus desperatis nominemque mortalium fide dignum ha-bens Pliodum traiecit, ubi cum a Sulla exposceretur, in

1) App. B. C- I. 91. Liv. Ep. 88. Oros. V. 20.

2) Cic. Verr. I. 14.

82

medio foro Rhodiis do cius deditiono deliberantibus se ipse transfixit. 1)

Tota deinde Gallia ad Metellum defecit: unus Marcius cum quinquaginta cohortibus restabat, qui M. Lucullum in urbo Placentia obsessum tenebat: liio voro cum sedecim cohortibus eruptioue facta pugnavit 2) cacsisque milibus octo-decim castra quoque vi cepit De hac pugna etiam Plutar-clius, 3) sed loco non debito, ut supra ostendimus. (cap. XXVII.) Idem milites minim in modum ad pugnam illam oraino incitatos esse refert: Lucullo onim cunctante et hae-sitante demons veatus ex campo vicino magnam in milites florum copiam coniocit, qui galeis scutisque haerentes ooro-nati ab hostibus exercitus speciem referre visi sunt.

Ene clades Carbonis auimum ita doiecerunt, ut licet triginta milia armatorum ad Clusium liaberet et tredecim legiones sub Damasippo, Carrinate 4) et Marcio starent, Samnites insuper essent in armis, de rebus desperaret et cum amicis suis in Africam effngeret. 5)

Quom ad Clusium reliquit exercitum Pompeins cum duo-bus Serviliis C) dissipavit: reliquas copias Carrinas, Marcius ot Damasippus cum Samnitibus coniunxerunt. 7)

CAPUT XXIX.

Tandem pervenimus ad acerrimam illam pugnam ad Portam Collinam. Ut supra verbo monuimus, Samnites Lucio

1) Liv. Ep. 89. App. 13. C. I. 91.

2) Liv. Ep. 88. App. B. C. T. 92. Gros. V. 20. Toll. II. 28. Ex Livio deduci licet etiam Carbonem kuic pugnae interfuisse.

3) Pint, et Liv. pugnam ad Eidentiam pouunt, qui dissensus a vicinitate locorum facile oriri potuit.

4) App. 1. 1.

5) App. 1. 1. Liv. 1. 1. Eutr. V. 8. G.

6) Veil. 1. 1.

7) App. B. C. I. 90.

S3

Pontio ïelesino cluce cum Septuaginta milibus armatorum Praeneste contenderunt, quocum M. Lamponius 1) Lu-cauus et Gutta ex Capua anna consociaverant. Quo audito Sulla Etruria relicta sese eis obiecit ct fau-cibus occupatis, per quas solas erat trausitus, hostes ab aditu interclusit. L. Pontius perrumpere frustra conatus est: neque Damasippus cum aliis duabus legiouibus a Carbone missus (of. c. 28) rem perficere potuit, neque tandem Ifa-rius quidquam profecit eruptione pugnans, sed complures dies pugnato intra Praeneste repulsus est. Ubi Carbo ex Italia profugit, etiam Carrinas et Marcius coniunctis copiis ad fauces profecti sunt, cum Samnitibus utique eas perrup-turi. Cam ne tune quidem successisset et Sulla a fronte proliibeute, Pompeio a tergo instante, neque rcceptus, neque progressus daretur, Pontius, magnis proeliis inveteratus ille dux, noctu profectus cum toto exercitu 2) Ilomam castra raovit et parum abfuit, quin praesidio orbatam caperet. Cum mille ducentos quinquaginta passus a Porta Collina abesset, ibi castra metatus psrnoctavit, magnos gestans spiritus et spe elatus, quod tot et tantos duces astu et sol-lurtia vicisset. „Roma non maius periculum adiit, Ilanni-„balis intra tertium miliarium castra conspicata quam eodie, „(Kal. Xov. 82), quo circumvolans ordines exercitus sui „Telesinus dictitansque adesse Romania ultimum diemvoci-„f'erabatur eruendam delendamque urbem, adiciens nunquam „defutuios raptores Italicae libertatis lupos, nisi silvain quam

1) Errant Flor. TIL 21. et Oros. 1.1, qui cum Samnitium dacem faciunt.

2) In nnmoro variant scriptores. Eutr. V. 5. Septuaginta milia fuisso tradit. Ootoginta milia liabet Oros. V. 20. Veil. Pat. II. 27 tantummodo quadraginta milia: sed videtur Ixic Sainuitium exercitus fuisse. Cum autem App. tradat Pontii, Lamponii et Guttae copias Septuaginta milia numero fuisse, totus exercitus, Carrinatis, Marcii et Damasippi viribus auotus, plus quam ojlcginta milium luisse videtur.

84

„refugere soleut, esset excisaquot;' l). Simul eum luco nobilissimi iuvenes adversus eum vecti compluros ceciderunt interquos Appius Claudius, vir insignis ct probus. ürbem ingens trepidatio invasorat: turaultu et malierum clamoribus per-souabat, iiinc inde diseurrebatur, quasi liostes iam intra moenia adessent. Sulla autem propere equites praeraisorat, qui hostium agmen morarentur. Primus ab eo eum sep-tiugentis equitibus conspectus est Balbus, qui tanto spatie intermisso, ut sudor equorum siccaretur, statim iis iterum infrenntis ad hostos carpendos procurrit. Interim Sulla eum omnibus eopiis circa meridiem suporvenit. 2) Castris ad Veneris tenii)Iiim positis, qui primi advenerant prandium suraere iussit, deinde acit.'in instruxit. Dolabella et Tor-ciuatus legati multi er,■uit in orando, ne lassatis itinere mi-litibus extremum periculum subiret: ipsi enim non eum Carbone et Mario, s^d eum Samnitibus et Lucanis, populis bellicosissimis et nomini Romano infestissimis, rem esse. Sed eos non audivit et signo dato circa decimam horam vel nonnm 3) proelium commisit. Atque dextrum cornui cui C'jassus praeerat, praeclaram reportavit vietoriam, qui liostes Antemnam usque insecutua est. Sinistro vero cornu laboranti et inclinato Sulla equo nlbo et pernici insidens auxilio venit. Inde eum aanitum duo ex liogt;tibus hastis petebant. Ip.se periculum non advertit, sed equo ab equisone verberato hactenus praeterlatus est, ut secundum caudiim equi hastae simul delnpsae in terra defilerentur. Tune dicitur aureum quoddam Ap llinis sigillum, e templo Delphico sublatuir, quod per pugnas in sinu circuinferob it, osculatus esse atque ita dixisse: „O Pythie Apollo, feliccmne Cornelium Sullam, „quem ex tantis proeliis magnum et insignem eduxisti, iam

1) Veil. Pat. II. 27.

2) App. U. C. 1. 93.

3) Or. 1. 1. App. 1. I. liabet tt-oi Otilrrj scriox*

85

„ad patriae portas proicies, ut foodissimc cum civibus pereat?quot; Nam, ut Val. Max. I. 2. 3 rcfert, quoties proclium com-mittere dostinabat, parvum Apollinis signum Delphis subla-tum in conspoctu militum amplexus orabaf, uti promissa maturaret. lrapude:item simulatorem! lam inde res frau-dem dolumque redolet, quod coram militibus fiebat. 1)

Deinde nil intentatum reliquit ad cedetitos retinendos : alios obsecrare obtestarique, aliis rainari, alios manu pre' hendere: nil proficiebat. In fugientium multitudine ad castra proreptus est, multis amicis familiaribusque amissis. Non pauci eorum qui spectandi causa progressi erant elisi sunt ct perierunt, inter quos etinin senatores: nam senes qui in muro stabant, ubi hostes fugientibus immixtos in Urbem incurrere viderunt, claustra demiserant. 2)

Simul Marius paone ab obsidione liberatus est, nmltis ad ['raeneste fuga delatis, qui tamquam Sulia interemto ct Roma ab hostibus occupnta, Lucrotium Üfellam ut rece-deret monuerunt.

CAPUT XXX.

Interim ad Porram Collinam proelium continuatum est. Plutarchus vero non dilucide pugnae rationem exponit, neque ab Appiano oxplanatur. lies ita se habuisse videtur: Sullani ad urbem proturbafci, cum portae clausae esseutj omnem spem salutis in virtute ponendam esse intellegebant atque metu ct necessitate coacti retro in hostes se verte-runt et aciem restituerunt. Ita ad multam noctem pugna protracta post primam demuni horani ïoctis Romani supe-

1) Front. Strat. T. 11. 11.

2) App. 1. 1.

SU

riores esse cooporunt ot per totam noctcm proolio continuato hostium castris potiti simt. Magna tunc edita est strages, imprimis inter Samnites. cum imperator edixisset, ne quis Samnis vivus caperetur. In occisorum numero fait ïelesinus, qui postera die semianimis repertus est 1) victoris magis quam morientis Yultum praeferens. Lamponius, Marcius, Carrinas et alii sese fugae mandaveruut. Intempesta iam uoete legati a Crasso missi in Snllae castra perveneraut, qui ei militibusque eins coenam peterent. Fusos enim hostes Antemnam usque persecutus castra ibi posuerat. Sub lucem igitur Sulla eo coutendit et proelium redinte-g ra vit: cum ibi tria armatorum milia legatos ad eum de pace misissent, eis impunitatis spem dedit, si caeteris liosti-bus aliquam cladem intulissent. Qui reliquos adorti simt ita ut Samnites seso mutuo conficerent. Niliilominus et hi ét quotquot ex aliis superstites erant capti in custodiam traditi sunt. A'uinerus utrimque occisorum ad quinquaginta milia aestimatur: 2) Orosius V. 21 pctaginta milia habet.

Marcium, Carrinatem et Damasippum in fuga cnptos iu-gulari iussit, quorum capita ad Lucretium missa sunt, ut circa Pracnestis moenia gestarentur.

Capti vos autem supra octo milia 3)? quorum magna pars Samnites, in villam publicam in Campo Martio iugredi iussit, tamquam eos milites conscripturus. 4) Deinde omnes cru-deliter trucidavit. In numero eorum definiendo nimis discrepant auctores. Secundum Appianum, quocum fere conscntit Livius Ep. 88, supra octo milia fuerunt: alii alium numerum ponunt. Auctor noster sex, Orosius 1. 1. undecim, Eutropius (V. 8. 5.) duodecim milia habet, Strabo (V) ad tria

1) Yell. Pat. II. 27.

2) App. 1. 1.

3) App. 1. 1.

4.) Üio Cass. Fragm. Pcir. 175.

87

vel quatuor, Augustinus de Civ. Dei (III. 28) septem milia, cui suffragatur Son. do Clem. 12. ,.Quis, inquam, tyrannus „tam avido hnniauum sanguinem bibit quam ille qui septem „milia civium Romanorum contrucidari iussit.quot; Porro Val. Max. IX. 2. 1. quatuor legioncs fuisse testatur, Plorus III. 2. numerum ad quatuor milia ponit, Auct. de V. I. 75. novem milia caesa fuisse affirmn.t. Dio Cassius Fragm. Peir. 135 tradit in eorum numero muitos fuisse ex Urbe.

Postea felicitatem diei, quo Samnitium Telesinique pulsus est exercitus, Sulla perpetua ludorum Cireensium hono-yit memoria, qui sub eius nomine (Sullanae victoriae) celebrantur. 1)

Dum autem crudelis illa caedes fit, Sulla in senatu, quem in aede Bellonae convocaverat, verba fecit. Patres, ubi clamores a tanta multitudine, quae in angusto loco iugula-batur, audivere, exterriti attonitique sunt: ipse vultu con-stanti et immoto eos animum advertere iussit in quae dicebat, neccuriose requirere quod agebatur foris: nonnullos improbos iussu suo castigari. Quae res vei stupidissimum docuit mutationem tyranni factam nou liberationem. 2) Ita Plu-tarchus, qui deinde quaedam atldit quae philosoplium redolent: eomparatione eiiim Marium inter et Sullam instituta, quorum alter, a prima aetate acerbus, ingenium potestate intendit, non invertit, alter ad misericordiam floxilis, ab initio fortuna moderate lata, ut facile lacrimae ei manarent, ostendit potentiam mores reddere vecordes, arrogantes et inhumanos. Utruin autem fortuna humanam indolem naturamquo iuvertat an potius insita pravitas in potentia detegatur, hoc cum Plutarclio aliis diiudicandum relinquimus. Etiam Veil. Pat. II. 17. affirmat eius mores victoria immu-

1) Veil. II. 27. Cic. in Verr. 1. 10.

2) to yr/r.u.-j. rvoawtoo;, ovz arra/Aay/-, yiyovi: quod magis Sallustii quam Plut. esse videtur.

88

tatos ease: „Neque ad finem victoriae satis laudari, neque ,,post victoriam abunde vituperari potestquot; et loco supra laudato c. 28: „Adeo enim dissimilis fuit bellator ac victor, „ut dum vincit iustissimo lenior, post Yictoriam audito fuerit ,crudelior.quot; 1) Fuero utique 2) qui, olim prompti ad la-crimas, sese postea crudelissimos sanguinisque avidissimos pracbuerunt; in Sulla vero nullum mansuetudinis atquo misericordiae vestigium inveni, neque censeo eum victorem tantum esse'mutatum ab illo! Semper se virum durum et truculentum praestitit, quando nil damni ex scelere contrac-turus erat, sed de insita pravitate aliquid remisit, ubi ex usu erat.

Hie niihi finis Commcntariorum fuisse videtur: nam quae sequuntur maximam partem eiusmodi sunt, ut a Sulla profecta esse nou possint: plena enim narratiuncularum sunt, quibus ipse in invidiam adducitur. Velut crudelissima Aurelii caedes atque ea quae ad tabulas proscriptionum edendas eum induxerunt, c. 31; atrox Catilinae sceius, qui fratrem iam pridem a se ipso e medio sublatum tamquam incolumem in proscriptorum numerum referendum curavit, c. 32; caodes Lucretii Ofellae qui dictatore invito consu-latum petera ausus interfectus est, item Pompeii matri-monium, qui uxorem suam repudiare iussus novis nuptiis cum Aerailia praegnanti iunctus est atque alia quae arroganter et superbe fecit, c. 33; eius matrimonium cum Valeria, in qua re auctor eum veliementer reprehendit, consuetudo eius mulierum, histrionum et aliorum, quibuscum de die potare solebat, quamvis Valeriam domi baberet. Adde denique eius morbum atque mortem c. 35.

Qaem autem scriptorem Commentariis deficientibus Plu-tarchus adiit? Orosius, qui in rebus Romauis scribundis

1) Dio Cass. Fragm. Peir. 13G. 1. 2.

2) Nero Ilobespierre.

89

ex Livio plenissimo ore hausit et huius historias passim in epitomen copgit, Aurelii exiium eodem modo quo auctor noster refert j); deinde Livius 2) cum Plutarcho convenit, ubi Ofellae caedes narrantur. Si igitur divinare licet, illo scriptore, quo Commentarios suppleret, usus videtur.

Roservato capite XXXI ubi do proscriptionibus agitur, primum de iis absolve raus quae cap. XXXII de bello Prae-nestino auctor ordine neglecto refert: haec enim tempore priora sunt 3).

CAPUT XXXI I.

Post pugnam ad portam Collinam res Praenestinac iam praecipitabantur. Ubi cives ïelesini, Marcii, Carrinatis et Oamasippi capita liastis praefixa viderunt et Carbonis copias fusas et dissipatas audiverunt, Italiam porro cum Urbe in Sullae potestate esse, oppidum Lucretio dcdidorunt. Marius interemtus est: sunt qui sua manu, sunt qui concurrcntem mutuis ictibus cum minora fratre Telesini una obsesso et erumpente occubuisse prodiderint 4). Hoc autem maxime placet; probatur onim a Livio, Auct. de V. I. et Valerio Maximo, qui aliquantum tamen ab aliis discrepat; „Caius

„Marius____ cum per cuniculum captaret evadere, septus

„ab exercitu mortem sibi conscivit: in ipso cuniculo cum „sentiret se evadere minime posse cum Pontio Telesino,

1) Orosius quidcm V. 20. Lollimn habet, sod hoc niinoris est momenti et error Plutarchi vel Orosii esse vidctur. Uiodorus, qui cum Orosio et Livio convenire solot, nerrinem nominatim indieat.

2) Epit. 89.

3) App. B. C. 1. 95.

4) Liv. Ep. 88. Oros. V. 21. App. J3. C. I. 94. Veil. Pat. H.27. Val. Max. VI. 8. 2. Auct. de V. I. 68.

90

„fugae comité, stricto utrimquo gladio concurrit: quom cum „occidisset ipse saucius impetravit a servo, ut se occidoret.'' A Plutarcho tantummodo traditur se ipsum intereinisse, cum iam iam comprehendebatur, cui etiam Appiauus suffragatur 1. 1. M-Xpiou y.xrxSvyrcs êi rxCppou? jTrsycpov: y.x) (astx fipxxv xjs'/.ïjtc,: ix-jti-j. „Utcumquo cecidit, hodieque tanta „patris imagine nou obscuratus cius momoria,quot; Veil. Pat. 1. 1. dixit. Ofella caput eius abscissum ad Sullam misit, a quo in medio foro pjo rostris positum est; deinde eonsulis aetati irridens dixit eum prius remum quam gubeniaculurn debuisse tractare 1).

Sulla Praeneste profectus senatoves Romanos, quoa Lucretius aliis iam interfectis in vincula coniecerat, e medio sustulit, itemque quotquot quaestores, legati, praetores vol tribuni Marianarum partium fuerant trucidavit 2). Caeteros ad duodecim milia armis abiectis in campum progredi iussit et perpaucis, quorum opera olim usus erat, cxemptis in tria ngmina divisit, ita ut Romani, Samnites et Prae-uestini seorsim consisterent. Romanis autem per praeconium enuntiavit sese eos, quamvis mortis poena dignos, impuuitos dimittere, Samnites vero omnes concidit: Romam enim tutam non esse, Samnio iucolumi. In singulos Praenestinos primum causa cognita animadvertit, deinde quasi cognitioni vacare non posset, feminis cum liberis dimissis universos concidi iussit, licet per P. Cethegum spem salutis dedisset 3). Urn tantum, quocum ius hospitii habuernt, incolumitatem concessit: qui cum fortiter dixisset se numquam patriae suae carnifici de salute gratias acturum, cum cacfccris sese commiscuit et cum eis occisus est 4). Ipsum oppidum, tunc

1) App. 1. 1.

2) Ores. V. 21.

3) Val. Mas. IX. 2. 1.

4) Plut. do reip. ger. praec. p. 2i'J.

!)I

temporis longo clitissiinum, diripuit. Ica ad duodecim milia hotninum penerunt, quorum quinque milia Praonestinifuisse videntur 1). Flebilem liunc civitatis casum Lucanus cecinit Phars. II. 193—195.

„Vidit Fortuna Colonos „Praenestina suos eiuictos simul ense recisos,

„Unius populum pereuutem tempore mortis.quot;

Praeneste capto nomiulla oppida adhuc arma retiuebant: Spoletium, Iiiteramniura, Sul.no, quae tamen eodem hoe anno (82) in Sullae potestatem venerunt: inter alios etiani Norbani Praenestis exeraplo deterriti portinacissirae re-sistebant. Cnm tandem Aemilius Lepidus noctu proditlone iiitromissus esset, incolae de salute desperantes vol mutuo se confecerunt vol ipsi se interemerunt: alii laqueis prae-focati suut, alii foribus clausis domos incenderunt et flammis perierunt. Simul ventus vehemons exortus ignem per totam urbem distulit, ut quid(iuid praedao osset futurum igni ab-sumeretur. K^l oïDs ph o'jtx; èyy.pxTÜ: xTréÓxvsv 2). Tota itaque Italia sub finem anni 82 in Sullae potestate erat paucis oppidis exceptis quae postea recepta sunt.

Errat igitur Appianus 3) existimans bellum in Italia usque in tertium annum protractum esse: J? Vs rpisrh opwTrpoyhQs y.xri ys Typ 'Irx'/.iz-j yJzfi ryy xpx^

Brundusium enim Sulla appulit ineunte anno 83 et sub finem anni sequenris omnes hostes vicerat, ut no duorum quidem annorum spatium coniplectatur.

Pompeius Marianorum reliquias in Sicilia et in Africa sustulit; belli Sertoriani finem Sulla non vidit.

1) Val. M. 1. I. •1) A pp. B. C. J. I. 3) App. if. C. 1. 97.

92

CAPUT XXXIII.

Bello confecto Sulla Romam reversus est 1). Populo iu contionem convocato multa de se magnifice, multa minaciter in inimicos locutus est: sese nemini eorum parciturum, seel extremis supplieiis persecuturum, neijue eos tantum, qui praetores, quaestores, tribuni fuissent, verum etiam qui partes hostium fovissent.

Deinde in sanguine et caede versans nullum maetando modum habuit, ut tota civitas funeribus impleretur. Nec tantum in eos qui contra arraa tulerant, sed in multos insontes jsaevitum* est 2). Immo multi propter privatas inimicitias e medio sublati, Sulla auctore vel suorum gratia connivente: ita liberae per Urbem caedes, percussoribus passim vagantibus, ut quemque vel ira vel praeda sollicitabat agitabatur 3). Omnia quae Marius constituerat, irrita facta sunt4)et eius roliquias,apudAnienemsitas,dissipari Sullaiussit.

Denique omnia erant praecipitia in republics: „Mario „olim victore nemo adhuc inveniebatur, qui bona civis „Romani aut donare auderet aut petere sustineret. Nunc „id quoque accessit, ut saevitiae causam avaritiae praeberet „et modus culpae ex pecuniae modo constitucretur, et qui „fuisset locuplos fieret nocens, sui quisque periculi morces „foret, nec quicquam vidoretur turpe quod esset quaes-„tuosumquot; 5).

1) Sunt qui existiment eum diotatorem creatum turn demum Urbem in^ressum esse {Momms. II 3X2). Hoc autem ex nullo auotoro constat: immo App. B. C. I. 98 refert eum, antequam dictator orearetur, paulisper ex urbc secessisse.

2) Veil. Pat. II. 28.

3) Oi-os. V. 21. Aug. de Civ. Dei III. 28. Flor. III. 21. Liv. Epit. 88. App. I. 95. Dio Cass Fragm. Peir. 76.

4) Veil. II 43.

5) Veil. 11 22.

93

Tandem C. Metellus 1), unus ex iuventute, Sullam in senatu rogare ausus est quousque procederet, quemnam finem malorum exspcctare liceret: ^deprecamur eniraquot;, in „quit, „non ut parcas quos tollere statuisti, sed ut timere „desinant, quos conservaro cupis.quot; Q. Catulus adiecisse vide-tur 2): „Cum quibus tandem victuri sumus, si in belloar-„matos, in pact? ineimes occidimus?quot; Sulla vero respondente se nondum statuisse, quos servarot, excipiens Metellus: „Quin igiturquot;, inquic. „edis quos punire veils.quot; Quod sese facturum pro tiisit3) et infunieni illani tabulam proscriptio-nis iiid jxit. li(! cum nullo ex magistratibus communicata primum ocfaginta cives proscripsit, in quibus quatuor con-sulares crant: Carbo, Marius, Xoi banus et Scipio: inter eosdem fuit Sertorius tunc maxime pertimescendus. 4) Omnibus indignatione commotis uuo die intermisso alios du-centos viginti vel secundum Orosium quinsentos, mox tertio non paucioros proscripsit. Adiecit pro concione se quorum meminisset in tabulas retulisse, ubi in mentem venisset, alios rursus proscripturum: Appianus 1. 1. numerum primum proscriptorum ad qu.idragiuta sena^ores, equites mille sex-centos ponit, ddnde alios in album relates ait. Floras III. 21, quocum convenit Aug. de civ. Dei III. 28, refert ex ipso equpstris ordinis flore ac senatu duo milia electa esse qui mori iuberentur. Si Val. Max. IX. 12. fidem babemus, quatuor milia et septingentos in tabulas publicas retulit. cf. Momms. II. 345.

Qui autern proscriptum vel receperat vel servaverat, tam-quam humanitatis praemium poena mortis est proposita,

Orosius Q. Catulum habot 1. I.

2) Oros. 1. 1.

3) Sunt qui non JVIetellum sed umini ex adulatoribua eius Au/ittium hoc postremum dixisse ferant. Ita Plut.: Legendum : Fufidium. of. Sail. Or. Lep. vel Furfidium cum Üros. et Flor. 1.1.

4) Oros. 1. 1. Veil. II. 28.

94

nee fratre, ncc filio, nee parentibus exeeptis: percussoribus vero caedis morces duo talenta dicta est, etiamsi servus dominum, etiamsi filius patrem interemisset. Quod omnium iniquissimum visum est, etiam proseriptorum filios et nopo-tos infamia notavit et eorum, qui proscripti et qui in ad-versariorum praesidiis oeeisi erant. „Adiectumquot; ut ait Veil. 1. 1. „ut bona eorum venirent exclusique paternis opibus „libevi etiam peteadorum Iionorum iure proniberentur simul-„que, quod indiguissimuin est. seuatorura fiiii et onera ordinis „sustinerent et iura perderent.quot; 1)

Lege de proscriptione quae in ann. sequentem (81) incidit erat statutum, quam ad diem proseriptioues venditionesque fierent, nimirum ad Kal. Innias 2).

Quantus autem terror omaes invaserit, incredibile narratu est 3). Accederes ad tabularn, pro curioso periclitareris: nou accederes, pro iudiguante; quaereres quid scriptum esset, pro te aut tuis eonscientia sollieitus videreris; adstares tx-eitus, odiis latronura obieerere, tamquam tristi silentio praesentia dam nans. iSTam et multi quod vel subriserant ad talia vel frontem contraxerant, caedebantur. Neque aut amiei casu ingemiseere aut adversarii exilio laetari impune erat. Praeterea rnultis perniciosus cognomimun error erat; quae percussores, ubi proscriptos non nossont, aliis adfin-gebant oriebaturque saepe imponentium cognomina et rei-cientium vehemens contentio. Adversus mulieres quoque Sulla gladios distrinxit, quasi paruin eaedibus virorum sati-atus. M quoque inexplebilis feritatis indicium est: „abscissa „miserorum capita, modonon vultum ac spiritum retinentium

1) Haiic infamiam Caesar demum abolevit. Phit. Caes. 34.

2) Cic. pro Eo?c. Amer. c. 43. Veil. 1. 1. Cic. de leg. agr. III. 2. 8. Ci. 12 Verr. I. 47. Quintil. Jnst. Orat. XI. 1. 85.

3) Dio Cass. Fragm. Peir. 137. 3. Preinsh. Ep. 88.

95

„in conspecluni suum afferri voluit, ut oculis ilia, quae ore nefas orat, manderetquot; 1).

Omnia porro divina et humana violata: templa Deorum sanguine pollufa, penates hospitales, domus paterna; in gre-mils coniugum viri, in sinu matrum liberi iugulabantur. Quanta vero in his crudelitatia et immani^atis exempla edita sunt! „Queiidam oiiim sine ferro laninntimn manus diripue-„rnnt; immanius homines hominem vivum, quam bestaae „solent discerpere cadaver abiectum. Alius oculis effossis „et particulatim membris amputatis in tantis cruciatibus diu „mori coactus est'' 2).

Erat numerus oorum, qui per iram ct odium tollebantur exiguus prae multitudin.e bonoruin causa pereuntium: ,1-ijCpsc^a os y.y.) screur Tr/.c-j-^yrx: gt;; y.x) ti/./.ccs TrcccvTrsps^cyrx^ sóipuy, T:yr y.h Qócyy tcj: Sf oix zp-j,u.xtx 3)- Immo per-cussores dicebant: hunc aedos amplae sustulerunt, illum liorti, alium aquae calidae. Q. Aurelius, vir quietus, cum in forum venisset, in proseriptorum tabula nomen suum reperit: „Hou me miserum!quot; inquit „fundus Albanus me „persequiturquot;. Et paulum progressus a quodam (iui eum se-quebatur intereratus est.

Summa occisorum centum vel centum quinquaginta mi-lia fuisse videf.ur, inter quos mille sexcenti cquites 4).

Tune temporis etiam L. Catilina iudignissimum facinus admisit: cum fratrem iam antea c medio sustulisset, Sullam rogavit, ut tamquam incolumem in proseriptorum numerum referret et proscriptus est! Cuius rei Sullae hanc retulit gratiam: Marcum Marium Gratidianum ex adversis partibus

1) Val. Max. IX. 2.

2) Aug. de Civ. Bei UT. 28.

3) l)io Cass. 1. 1. Val. Max. 1. 1.

4) App. ]}. C. I. 05 et 103. Ores. V. 22, Eutr. V.9. Val. .Ma:.. IX. 2. 1. Flor. III. 21 et 25. Aug do C iv. Dei HL 28.

96

inspoctante popaio Romano vitibus por totain urbera cecidit, ad Catuli sepulcrum egit et ibi cruribus brachiis-que fractis, auribus praesectis et offossis oculis necavit, ut per singula membra moreretur 1). Cum autem ad hoe im-mano spectaculuni M. Plaetorius senator exanimis cecidis-set, illico mactatus est. Marii caput Sullae iu foro sedenti attulit, deinde ad Apolliuis lavacrum accessif, ut manus ablueret: idem Gallorum manui praefuit, quorum opera Sulla ad equites Romanos occidendos usus est 2): sic et Q. Cae ciliuin, sororis suae virum, uullarum partium, cum semper natura, tum etiam aetate iam quietum, suis manibus cou-fodit.

Proscribebantur autem non tantum Romae, sed tota Italia caede repleta est. II§f y.xi rxv quot;Irx/jccrxy xvscipsvh ts y.x) itb.amc y.xi o-/_ly.£-J7is yjy 3). Ut improbissimo cuique occasio daretur avaritiae atque odio indulgendi privatasque iniurias persoquendi vel ex Cicerone pro Cluentio (c. 7 et 8) patet. Oppianicus quidam ex municipio Lariuo avunculum suum M. Aurium hereditatis causa tolleudum interficien-dumque curaverat. Qui cum ne deferretur timeret, Lariuo profugit et in Q. Metelli castra se contulit; mox vero cum armatis reversus quatuorviros, quos municipes fecerant, sustulit et se a Sulla et tres praeterea factos esse dixit: ab eodem sibi esse imperatum, ut A. Aurium qui sibi dela-tionem criminis et capitis periculum osteutarat et alios quos timebat tamquam proscriptos interficeret.

Sullae duces singulas civitates obibant 4) et severae passim quaestioues habebantur, si quis cum Mario vel Carboue fuisset vel eorum partes cousilio adiuvisset. Ut singulorum

1) Flor. 1. 1.

2) Cic. do pet. cons. 3.

3) App. B. C. I. 95.

4) Ibid.'

97

criinina, ita totao civitates multabantur: aliarum arces et inocnia diruta, aliae pecuniis et exactionibus gravissimis vexatae sunt. Imrao etiam subhastatae sunt tamquam villao quaedam uobiles civitates I): „Positis singulorum liominum „ferc poenis municipia Italiae splenclidissima sub liasta „venierunt, Spolotum, Interaranium, Praeneste, Paventiaquot; 2).

Imprimis vero in nomen Samnitium saevitum est, qui populus a stirpe exstiuctus: milites a Sulla missi non ante fines eorum vexare destiterunt quam oranes Samnites vel ferro sublati vel ex Italia eiecti essent 3). ludc Strabo nullam ibi urbem invenit, cum incoiae t'usi in agris disper-siquo per vieos essent. Xam Venusia et Beneventum iam pridem coloniae Latinae a calamitatibus liberao manseruut. Hinc etiam deduci licet Sullam non colonias militares in Samnium misisse.

Secundum Samnites Etrusci cum Marianis partibus maxime faverant, tuin optimatibus acerrirae restiterant. Quam ob rem Sulla eis urbes et agros ademit, ut militibus daret: veteres incoiae se partim rapinis dederunt, caeteri in novas res iiitenti necessitati parebant. Xou est igitur, quod miremur cam rcgionem postea Catilinae coniurationis sedem fuissc 4). Qui in colonias missi sunt centum viginti milia numero fuissc videntur 5).

CAPUT XXXIII.

Sulla non solum eis caedibus et crudelitatibus, vcrum etiam alia re animos liominum sibi alienavit. Gum Car-bone in Sicilia. Mario Praeneste iuteremtis consules nulli

1) Aug. de Civ. Dei 1. ).

2) Flor. 111. 28.

3) Strabo V. 8. p. 401.

4) Suil. Cat. 28. Cio. in Cat. li. 0. 20. pro Mar. 21.

5) App. B. C. I. 101 Liv. Ep. quot;JU- S'J.

08

ossoulquot;, p.iulisper cx Urbe secessit et senatum mouuit, ut more maiorum interrex crearetur. Patres sperantes id co-initiorura causa fieri Valeriatn Plaecum prodiderunt. Ad liunc autem scvipsit, ut referret ad populura videri sibi Dictatorera creanduin esse nou ad certum tempus, sed dum ros urbauae et Italieae ordinatae essent. Hauc rogatiouem ad ipsum Sullam spectare, nemo non intellegebat: immo in infima epistola addidit sese sibi maxime idoneum videri, qui liac iu re bene de republica mereri posset. 1) Liber-tatis umbram amplexi Romani inviti dictaturam perpetuam ei deferunt perferendis legibus et constituendae reipublicae (82), cuius honoris usurpatie per aunos centum viginti intennissa, cum 2) anno postquani Hannibal Italia excesserat, proximus creatus esset. Fuit autem Caius Servilius, qui anno 202 M. Serv. Gemino, Cl. Nerone coss. comitiorum haben-dorutn causa dictator dictus est 3). Tune vero ad vindican-dam raaximis periculis rempublicam Romani ea utebantur, Sulla iu iramodicam crudelitatis licentiam abusus est4). Ex lege Valeria, qua dictator creatus est- nulla enim re indu-cimur, ut cum Orolli et Baiter Onom. Tuil. II. 290 plures leges Valerias accipiamus — potestas quam maxima ei tributa est: Vx-jtS: ttx-jtx-j aêsix t:cj ysyoviruv sta-

tutumque est, ut quaecumque fecisset essent rata: quod App. ]'. C. I. 95 ita expressit: cl qvu^ottioï) y.xi ttx'jtx ctx 'htx-/.-/,-Tsy s ^.-j/./.x: CnrxTsuxy rs y.x) x'jÖvttxtsvx-j (3sj3xix y.x) xys-jQwx è-l-/,cpZoyTO shxi. Quam legem Cicero 5) iniquissimam omnium legum dissimillimaraque legis esse arbitrabatur. Deinde ei data est sBc-jtix Ozvcirou „ut quem vellet eivium indicta

1) App. B. C. I. 98.

2) Veil. II. 29.

3) Liv^r. 30. 39.

4) Veil. 1. I.

5) Cic. De leg. agr. IU. 25.

99

„causa impune posset occiderequot; 1). Tandem decretum est, ut ius bonorum publicationis haboret, ut ei colouias dodu-cerc licoret, urbes condere ot overtere, rogna eripore et donare cui vellet 2). „Unusquot;, ait Cicero 3) „unus adhuc „f'uit pose Romam conditam (dii immortales faxint, no sit al-„ter) cui res publica totain so traderot, tomporibus et mor-„bis coacta domesticis, L. Sulla. Hie tantum potuit, ut nemo „illo invito nec bona, patriam, nee vitam retinore posset: „tantum animi habuit ad audaciam ut dicero in contione „nou dubitaret, bona civium Romanorum cum vendorot, so „praedam suam vondere.quot;

In Urbem rediens cum fascibus viginti quatuor processit 4) quod nemo umquam fecerat: quae nova species procedon-tis omnia ad voluutatem et nutum unius fieri Roman is indicabat. Magistrum equituin L. A alerium Placcum dixit

Quam crudeliter regnaverit, Plutarclms nos docet. Sodons pro rostris in bonis publicatis vendendis superbe et tyrannice so gessit, ut eius dona magis quam ereptiones animos hominum offenderent, quippe qui venustis mulioribus, lyri-cinibus, histrionibus et libertinis pessimis et abiectis gentium agros et civitates daret, nonnullis nuptias componeret, in-vitis mulieribus. Sic Pompeius, quem sibi conglutinare vellet propinquitate, uxorem Antistiam 5) dimittere et Aemiliam praegnantem, Scauri et Metellae G) filiam, M. Glabrioni ereptam, ducere iubetur. Ut in rebus privatis omnibus voluntatem suam imposuit, ita in iis quae ad rem-

1) Cic. de leg. I. 45.

2) Veil. II. 28. Oros. V. 21.

3) Cicero in Verrem III. 35. 81.

4) App. B. C. I. 100.

5) Plut. Pomp. c. 9.

G) Metellam Sulla in matrimonio habebat: crat igitur Aemilia Bullae privigna.

100

publicam pertinont acerbissimam cxorcuit tyrannidcn : sibi vero rcsistoro ausos c medio sustulit. Cum Lucretius Ofella, qui Marium expugnaverat, consulatum peteret, primum vetuit: ubi illo nihiloininus multis faventibus in forum descendit, unuiu ex conturionibus cpios secum habebat, in-torfoctum misit, duin ijjse, in Castoris aede pro tribunali sedenp, ox edito caedem spcctat. Cum quidam centurio-nem arreptum ad tribunal cius statuissent; tumultuantes silore iussit diccns se rem mandasse centurionemque di-mitli imperavit 1). 'Z-j-jxyxyky to Tr/.y/jo: è: êy.y./.y,TUv f/Vfv; ''\77s y.h x y.ylcsi y.x) ttx? èy.:v ly.córxrs en Aouxpyricv sy:c y.zrky.y.'jyj arrsitloï/yri y,oi. Deinde addidit liane fabulara: Ilusticum a pedieulis morsum cum seniel iterumque interu-lam purgasset, tandem ue saepius intermittere opus coge-retur, exutam cum ipsis pedieulis in ignem iniecisac- „Et „ego'', inquit, „monitos volo victos, jie tertium insaniontibus „opus sit incendioquot;

CAPUT XXXIV.

Anno sequenti (81) Sulla triumphavit, ut Fasti Cap. indicant, per biduum a. d. IV. et III. Kal. Feb.

L. Corn. L. f. 1'. n. Sulla Felix Dictator A. DCLXXII

Ex Graecia, de rege Mithridate per biduum IV et III

Kal. Feb.

Triumplio, qui magnifieentia ei; manubiarum regiarum raritatc grandis quidem fuit, inaiori tamen ornamento erant ciarissimi viri et principes civitatis, qui coronati eius cur-rum prosequentes eum servatorem et patrem patriae appel-labant, cum eius beneficio reduces assent et liberos coniu-gesque reciperent.

1) Liv. Ep. 89. App. li. C. I. 101

101

Ut ex Fastis patct, triumphnvit non de civibus, sed de rege Mitbridate: nam ut Qraeciao et Asiao multas urbos, ita civium nullum oppidum vexit 1). Priore die transtulit in Urbem quindocim milia pondo auri, postridie argenti septem milia pondo et tredecim milia poudo auri, quao Ma-rius filius ex Capitolinae aedis incendio cetorisquo omnibus dolubris Praeueste detulorat 2).

Transacto triuinpho rerum a se gestarnm rationem pro eontione reddidit et nou minus diligenter enarravit (juae felicitei' quam quae fortiter fecisset: postremo iussit liauc ob causam se felieem nominari 3), quoGum cognoinine ei pro rostris statua equestris aurata posita est. Inde filium e Me-tella natum Foustum, filiam Faustam appeliavit. Graecis vero scribens et cum liis agens se Veneris gratiosum QETrxCppsèirw') appellabat et apudGraecosliuiusmodi nomen eius in statuis inscriptum erat: AETKIOS KOPNHAKJS STiVAAS EnAil'POAITOS. Ex Appiano colligi potest utrumque cognomen ei ex Senatuscousulto inditum esse 4); auctor de Y. I. c. 23 ait: Mario Praeneste iuterfecto, Felieem se edicto appeliavit 5).

Eodem anuo (SI) reipublicae statuin novis legibus confir-mavit, quibus optimatibus rempublicam tradidit. Apud auc-torem vero nostrum altum de oa re silentium.

Consules tunc erant M. Tullius, Cornelius Dolabclla; nam quamvis vere rex esset omnibus prae terrore silentibus, populo permiserat consules creare ut pristina reipublicae forma manore videretur. Ipse quidem frequonti satcllitio stipatus, viginti quatuor securibus, ut olim regibus, praelatis

1) Val. Max. II. 8. 7.

2) Plin. H. N. XXXIII. 5.

3) Yell. II. 27. App. li. C. I. 97,

4) App. 1. 1.

5) Yell. 1. 1.

102

consiillbus praeerat (tVl roh vTrxrci: jy). Immo anno post (SO) ad representandam aliquam roipublicae formam iterum consul fiori sustinuit, collega Motcllo Pio. Proximo anno (79), cum ei populus por adulationem denuo consulom designassot, ipse recusavit et postquam P. Servilium et Appimn Claudium consules creavit 1) initio huius anni sponte neminc interpellante se dictatura abdicavit. Quae res prorsus inopiuata accidit, certissima vero ratio mihi in lioc esse videtur: W/.'/.i fiot 'Soxsï xópov rs TroXs^ov y.zi yjpov apzfc ^y'^y'^{t y}-ï?^:y zffss: }.x$xy s-i rè/.si y.x} xypciy.ix: spxröyjvxi 2).

Incredibili superbia tumens ita cuncta divina atque huraana contemptui habuit, ut ne summa quidem potestas cum amplius capere et commovere posset; deinde cum in republica gubernanda altiorem dignitatis gradum consequi non posset, quasi satiata insatiabili eius ambitione, voluptatem libidinemque reipublicao sollicitudine potiorem liabuit.

Ubi pro contiona dixit se, si quis vellet, rationem rerum gestarum redditurum, vitibus et securibus direptis custodiam a corpore dimisit et cum amicis in publico deambulavit, attonito populo et cum etiam tuin valde timente. Deinde domum repetcbat. Unus modo adulescens eum recedentem incusare et conviciis proscindere ausus est, ad quae ille solum hoc dixit: „Hie adulescens efficiet, ne quis posthae „talem magistnitum deponat.quot; 3)

Privatus porro extremum vitae tempus in praediis suis prope Cumas degit, ubi piscationibus ct veaationibus, ncc non commentariis scribundis vacavit.

In extreme hoc capite narratur M. Aemilium Lepidum, virum Sullanae factioni adversarium, qui fuit triumviri pater, per Pompeium, Sulla repugnante consulera designatum

1) Oros. V. in.

2) App. 1. 1.

3) App. Ji. C. I. 101.

103

esse: fiui cum Porapeiura victoria exsultantera vidorct: „Praeclaram vero rem adulescens,quot; inquit, egisti, qui sloli-„dissiraum Lcpidum Catulo omnium optimo priorem fccisti „consulem. At tu fac vigilcs, cum adversarium tuum va-„lentiorem feceris.quot; 1) Illud profecto quasi vaticinatus est Sulla, nam cum postca huius acta rescinclorc conarotur Lo-pidus, bellum inter cum ct collegam Catulum, quocum roiu-peius se coniunxerat, exortum est, quod tamen Lepidi morto finitum. 2)

CAPUT XXXV.

Sulla privatus decimam patrimonii uuiversi Herculi con-secravit et splendidas epulns populo praebuit, in quibus tanta fuit affluentia, ut quotidie ingens copia cibariorum in amnem proiceretur vinumque quadraginta annis vetustius promeretur. In media festivitate, quae multorum fuit dic-rum, iletella in gravem morbum incidit, quo mox eonfecta est. A sacerdotibus vetitus earn adire libellum rcpudii misit ct ne domus funere pollueretur spirantem adliuc alio transferri iussit. Qua in re curiose ex superstitione legem servasso fertur ! Forsitan liouestum ilium arripuit praotextum, ut Me-tellam rcpudiaret. Legem autem sumptuariam quam ipso tulerat neglexit, cum neqne in funere sumtus ullum modum haberet, neqne in conviviis et cocnis quas ad luctum leuien-dum dedit. Lege ilia sumptuaria non solum conviviorum magnificentia prohibita est gulaeque modus factus ct edu-libus minora pretia imposita, sed etiam, 3) ut ex Plutarcho constat, funeri impensa suut circumcisa.

1) riut. Pomp. c. 15.

2) App. E. C. I. 10r. Liv. Ep. 90. Flor. III. 23. Oi-os. V. 23.

3) Geil. II 24. Macr. Lat. II. 13.

104

Paucis inensibus po«t huli gladiatorii odobantur, qui novo Sullae matrimonio locum doderunt. Valeria, eloganti forma mulior et illusti i genere in Sullam a tergo praetoriens mnnum intendit et fiocco ex toga eius avulso in locum suum tran-siit 1). Quam cum Sulla miratus adspexisset, illa: „Nihil estquot; inquit .,quod te moveat. imperator; ego quoque cupio tau-„tillum tune felicitatis eonsors fieri.'' Sulla tintulatur : hinc oculorum mictationes, mutuae vultus conversiones et blan-ditiae, sponsalia donique, Valeriae fortasse non pudenda: Sulla Ycro non ex honesto duxit primordio, cum more adu-lescentis obtutu et leporibus, quibus solent foedissimi et im-pudentissimi exeitari animi motus, sese capi passus esset.

Valeriam autem Hortensii oratoris fuisso sororem, haud facile quisquam Plutarcho crediderit. Notum euim est Romanos reipubliiiue quidem temporibus nomen gentilieium filiabus indidisse: habuit autem Q. Hortensius orator patrem L. Ilortensium, ut ex Cie. Vorr. ILF, 16 constat. Suspicor earn potius esse sororem M. Valerii Messalae, consulatu functi ami. 53. Hie fuit filius Hortensii sororis et de ambitu accu^atus ab eo dofensus ent 2.) Yaleria igitur non 'Opry^ls-j t:j sed xSs/.SiSïj fuit et ita Plutar-

clius mibi corrigendus videtur.

CAPUT XXX Vl.

Quamvis Valeriam domi baberet, tamen cum mulieribns. mimis, citliaristis, histrionibus, inter quos Q. Roscius, histrio consununatissimus, vivebat a matutino inde tempore in

1) Val. Max. V. 03.

2) Operae pretium est animum intcndcre iu verba cx quibus apparet Sullano tempore nonduni discretis ouneis viros feminasque promiscue Indos pectasse: quod postoa ab Augusto mutatum est. Suet. Oct. c 11

105

lcctis potans, nequo dissimulabat amoram cum Metrobio lysiodo, homine obsolete. Inde, ut Plutarchus opinatur, mei-bum aluit, ((uo mox sublatus est, phthiriasim, quem foedissimum morbum deinde desenbit. Alios quoque nomi-natim indicat qui eodem modo decessisso dicuntur. Sed Plutarchus liic nulla fide dignus est : nam quos nominat vel ad actatem fabulosam pertinent velut Acastus, Peliae filius, vel de vita eorum nil aut parum constat ut Alcmanis, jioetae lyrici et Mucii cuiusdam iurisconsulti vel de eorum exitu alii alia tradiderunt, Phcrecydem philosophum dico et Callistheneni. Aristotelis discipulum et Alexandvi Magni comitem, vel nemo praeter auctorem nostrum qui nimis temere eiusmodi narratiunculis fidem habet, quidquam do ea re memoriae prodidit. Quis igitur eins /.sysrxi crediderit? Etiam Sullne pediculai'em morbum ad fabulo?a illa referendum esse ermseo 1), quae, cum iam inimici ore diu obturato, in dictatorem mortuum omnem iram evomere auderent, in vulgus pervagata eo magis credulas aures iiivenerunt, quia usiuo ad extremam aetatem turpem et obscocnam vitam perduxit 2).

Quid enim? Neglecto quod inter medicos constare videtur, hunc morbum revera numquam exstitisse, 3) ob alias rationes res est reicienda. Nullus enim scriptor, Sullae aequalis earn memoravit et imprimis est, quod miremur Ciceronem silentium obtinere. Deinde quis credat virum ilium qui teste Plutarcho usque ad mortem publicis negotiisinterfuciit, qui biduo ante quam decessit commentaiiis scribundis in-

1) Zachariii L. C. Sulla gonannt dor Gliickliche als Ordner des Eöm. Freistaatos dargestelt I. p. 1G2.

2) Caeteri scriptores, Diogenes Laertius, Aur. Victor, Suidas, Photius, Q,. Serenus Samonicas Plut. aucstoritatem secuti videntur.

3) Morams. Eöm. Gesch. II 3S2. Ein Jilntsturz raft'te ilin liin-wog, nicht die Phthiriasis . . . aus dem einfaehen Grimde, dass cine solche Krankhoit nur in der Pliantasie existirt.

106

tendorit animura, qui decern diebus ante Puteolanis, dis-seusione laborantibus, leges seripserit, tali turpi morbo, qui-hominem ad omnia reddit inhabilem, mortuum esse? Plinius porro H. Nquot;. VIT. 44 nulliua est auctoritatis, qui hoc sibi nrripuit, quia ex tali morbo supplicium Deorum sibi cognos-ccre videtur, ostendens felicis illius exitum omnium sb illo proscriptorum longe fuisse crudeliorem.

CAPUT XXXVII.

Eius mortem Plutarchus ita refert: Sulla non tantum fatum suum praevidit, verum etiam de eo aliquatenus scripsit. Biduo antequam decossit, vicesiraurn secundum commen-tarium absolvit, in quo Chaldaeos sibi praedixisse alt, ubi praeclare vixisset in flore felicitatis sese obiturum esse. Narrat etiam somnium praeterita nocte sibi oblatuin, per quod filiolum 1) suum, paulo ante Metellam mortuum, videre visus esset, appellanten! so iubentutnque curis omis-sis iro secum ad matrem, quacum in quiele et otio vitam degeret. Ut decem diebus ante exitum Puteolanis dissensi-one composita leges scripsit, secundum quas rempublicam temperarent; ita pridie audito Graniuni non exsolvere quod debebat mortemque suam exspectare, hominem in cubiculum arcessivit et strangulari iussit. Clamore et corporis iacta-tione vomica rupta magnam vim sanguinis effudit unde viribus defectus, nocte inter cruciatus exacta animam efflavit 2). (78) Ita Plutarchus.

1) Hie alter fuit filius, quem Sulla c Metella liabuit, Faustus cnim patri suporstes fuit. of. Wat. Pomp. 42 Luc. 4. App. B. C 106. Comp. Ages, et Pomp. I.

2) Secundum App. iu agro decumano obiit. (I. 104). Auct. de V. I. refert eiim republiua ordlnata Puteolos coneessisae c. 75,

107

Rectissime rem tradere videtur Val. Max. IX. 3. 8. qui caeterum non longoab auctore nostro discrepat: „Puteolis ... „ardens indignatione quod Granius, princeps eius coloniae, „pocuniama decurionibusad refectiouem Capitolii l)promissain cuuctantius daret, animi concitatioue nimia atquc iramo-„derato vocis impetu convulso pectore spiritum cruore ac „minis mistum evomuit.quot;

Appianus contra tradit euin por somnium sibi visum esse a futo iam appellari: mox ut illuxit, narrate amicis suis somnio testamenti tabulas scribere coepit codctnque die confecit. Quibus obsignatis sub vesperum febri correptus ea nocte e vita excessit.

Liboros reliquit duos c Metella infantes nempe Faustum et Faustam: Valeria post exitum eius filiolam edidit cui nomen Postuma datum.

CAPUT XXXVIII.

Eius mors statim disseasionera movit. Cum enim alii censerent corpus funebri pompa por Italiain deducendum esse et Romae in foro expouendum, M. Aemilius Lopidus Sullanae fnetioni adversarius multique alii omnes nervos contendebant, ut corpus iustis exsequiis privaretur. Alter autem consul Catulus et Pompeius, quamvis oftensus cum ex amicis unus in Sullao testamento 2) praeteritus esset, par-tim precibus, partim minis obstantes submoverunt exse-quiisque securitatem pariter ac decus praestiterunt 3).

Corpus dofuncti, aureo lecto impositum in Urbom defertur regio prorsus fastu: tibicinum caterva equitesque et magna

1) Veliementer cupiebat Capitolium dedieare: koe tarnen foli-citati suae defuisso ipse morieus confessus est. Tae. III. 72. Plin. H. N. VII. 44.

2) Plut. Pomp. 15.

3) App. B. C. I. 105.

106

tGndorit animum, qui decern diebus ante Puteolanis, dis-sensione laborantibus, leges scripserit, tali turpi morbo, qui-hominem ad omnia reddit inhabilem, mortuum esse? Plinius porro H. VII. 44 nullius est auctoritatis, qui hoc sibi arripuit, quia ex tali morbo supplicium Deorumsibi cognos-ccre videtur, ostendens felicis illius exitum omnium ab illo proscriptorum iongo fuisse crudeliorem.

CAPUT XXXVII.

Eius mortem Plutarchus ita refert: Sulla non tantum fatum suum praevidit, verum etiam de eo aliquatenus scripsit. Biduo antequam decessit, vicesiraura secundum coinmen-tarium absolvit, in quo Cnaldaeos sibi praedixisse ait, ubi praeclare vixisset in Here felicitatis sese obiturum esse. Narrat el.iam somnium praeterita nocte sibi oblatum, por quod filiolum 1) suum, paulo ante Metellam mortuum. videre visus esset, appellantem se iubentumque curis omis-sis ire secum ad matrem, quacum in quiete et otio vitam degeret. Ut decern diebus ante exitum Puteolanis dissensi-one composita leges scripsit, secundum quas rempublicam temperarent; ita pridie audito Granium non exsolvere quod debebat mortemque suam exspectare, hominem in cubiculum arcessivit et strangulari iussit. Clamore et corporis iacta-tione vomica rupta magnam vim sanguinis effudit unde viribus defectus, nocte inter cruciatus exacta animam offlavit 2). (78) Ita Plutarchus.

1) Hie alter fuit filiua, quern Sulla c Metella liabuit, Faustus cnim patri suporstes fuit. cf. Plut. Pomp. 42 Luc. 4. App. B. C. 10G. Comp. Ages, et Pomp. I.

3) Secundum App. in agro decumano obiit. (I. 104). Auct. de V. I. refert eiim repubüca ordinata Patcoloa concessisse o. 75,

107

llectissinic rem tradere videtur Val. Max. IX. 3. S. qui caeterum non lougcabauctore nostrodiscrepat: „Puteolis ... „ardens indignatione quod Granius, princeps eius coloniae, „pocuniamadecurionibusad refeetionem Capitolii l)promissam cunctantius daret, animi concitatioae nimia atquo immo-„derato vocis impetu convulso pectore spiritura cruore ac „minis mistum evomuit.''

Appianus contra trad it emn por soranium sibi visum esse a fate iam appellari: mox ut illuxit, narrate amicis suis somnio testamenti tabulas scribere coepit eodomque die confecit. Quibus obsiguatis sub vesperum febri correptus ea nocte e vita excessit.

Liberos roliquit duos o Metella infantes nompe Faustum ct Faustam: Valeria post exituin eius filiolara edidit cui nomen Postuma datum.

CAPUT XXXVIII.

Eins mors statim dissensionem movit. Cum eniin alii censerent corpus funebri pompa per Italiam deducendum esse et Romae in foro exponendum, M. Aemilius Lopidus Sullanae factioni adversarius inultique alii omnes nervos contendobant, ut corpus iustis exsequiis privaretur. Alter autem consul Catulus et Pompeius, quamvis oftensus cum ex amicis unus in Sullae testamento 2) praeteritus esset, par-tim precibus, partim minis obstantes submoverunt exse-quiisque securitatem pariter ac decus praestiterunt 3).

Corpus defuncti, aureo lecto impositum in Urbem defertur regio prorsus fastu: tibicinum caterva equitosque et magna

1) Vehemcnter cupicbat Capitolium dedicare: hot' tamcn feli-oitati suae defuisse ipse luorious confessus est. Tac. III. 72. Plin. H. JST. VII. 44.

2) Plut. Pomp. 15.

3) App. 13. C. I. 105.

108

armatorura muUitudo sequeLatur: qui sub eius auspiciis stipendia mcruorant undique ad funus colebraudum cuin armis confluebant et ut quisque advenorat, locum suura capiebant; alia quoque multitudo undique confluxerat. Praeferebantur secures efc cetera insignia, quibus usus fuerat. IMurimum vero splcndoris pompae aecessit, ubi ad urbem per-ventum est. Funus solomni poinpa deducobant sacerdotes, Vestales, magistratus oinnes cum suis ([uisque insignibus, senatus universus, e(iuites et legioues omnes, quotquot sub eo militayerant. Coronao aureae, donaria civitatum vel legio-num vel amicorum, plus quam decem milia praefercbantur 1.) 31uliercs tam incredibilem aromatum copiam apportarunt, ut fercula complerent ducenta decern Integra, porro tuin ipsius Sullae iusta magnitudine simulacrum, tuin lictoris ex pretiosissimo ture et ex cinnamo fictuin erat. Cadavere ante rostro posito oratio funobiis habita est. Inde nonnulli senatores sublatam in humeros lecticam in Can.pum Mar-tium transtulerunfc, ubi cremaretur. Quod factum est sub nonam tantum diei horam, cum a prima luce coelo nubibus obvoluto pluviam usque exspectarent. Ventorum afflabat satis magna vis, quae ingentem ignis excitavit flammam: vix-dum autem crematum erat corpus pyraeque exstinctus ignis cum larga pluviae copia decidit, quae ad multam noctem duravit, ut populus diceret, fortunam illam fautricem ne mortuum quidem Sullam deseruisse. 2)

Primus ex patriciis Corncliis cremari voluit, veritus ta-lionem, eiuto C. Marii cadavere 3). Sepulcrum in Campo Martio exstruebatur, cuius inscriptie, quam ipse sibi vivus composuisse dicitur, banc fere expressit sententiam, sese nec

1) App. 1. 1.

2) Plut. de Eom. fort. p. 31S.

3) Plin. ïï. N. VII. 51. Cic. clc leg. 11. 22.

109

ab i'iniicis iitfoctinn csso ita bencficiis, noe iniuriis ita ab inimicis, ut nou ut vis que tiuasi maiore etiam mensura red-didisse Yideretur. I I

Mox vero novi turaultus civitati iuiccti. K^am ex illius rogi flammis faces belli civilis itorum sunt inflammatao et protinus euncta mista, donec populus Eomauus calami-tatibus fractus voluntati unius se connnisit.

1) App. I. 1. Plut. Luc. 3. 4.

CORRIGENDUM.

Pag. 92 pro X XX 111 leg. XXXI.

THESES.

I.

Plut. Vit. Suil. ed. Sintenis. c. 3. S;' êy.sivcj

' fiovkiiafjo; tw tukky-piv...... ysvsvqxi $ of x-j-sïi. Aut expun-

t ^

gendum ^ J;' x-jtoïi aut pro legendum (j.x/./.sy.

II.

Ibid. c. 7. SijASV shxt Toïs TTStppOyriy.óvi 7X TQIXVTX ■ax) fisfixOyiioriv s v Q 6 $. Legat. ó p ó w

III.

Ibid, in fine: Ts ph èy.pxhuv [tépos x-jtsv y.xrs/.iTre, to Sf £�v xTT y Ö a 'j. Leg. x t: è tt r •/, pro xïrijïdsv.

IV.

Ibid. c. 11. Asysrxi Ss....... xa?.z ts tsMx Miöpiïxry

s t i (rzij-^xi quot;SxivJ-jix. Leg. £ -j rryj-l/zi.

V.

Ibid. c. 12. 'E ~ i X s itt 16 7 ■/, : Ss va-j:...... y.x) rw

.£ i\y.y~óy_ly.iz'j sxsips ^sv^psCpspuTXTyjv Tpoxarsixv sjfxv. Leg. £iri}.nroüij-/i; et inaeratur rxv ante Trpoxcrsicov.

VI.

Ibid. O; §£ rors '7Tpxr-/r/ci....... [jlxXXov stt* ccKXykov;

quot;êeo^eyoi niv i~?.xy ^ KoXsphv: yivxy/.x^iuTO quot;Svifixywyslv. Leg. y, fV} TTO/.Sf/Jsvi.

VII.

Ibid. c. 14. ösxrxpsvo: rh róirov x?.Ü7iy,sv. Leg. a?Mlt;ri//,ou cutiX.

VIII.

Ibid. c. 18. 5 ^.-j/./.xs 7xpx7(ro//JvoK s k x y x y u-j. Leg. t;?; rxpxnrsyJycu è tt £ ?. Ó có y.

3

IX.

Ibid. c. 19. lc'jt 1'...... £77 i 7 t '// 7 06 'j t sc tz'j

liX7rc:sh. Leg. s k i c r xv t x.

X.

Ibid. c. 20. r^sjcifyrj Ss xurii Trsp) ttc/./v Mf-

/.hsix-j. Eicieiulum ttsA/v : idem mendum cap. 27 eh Kx~vy;j ttó'/m eximendura.

XI.

Ihid. c. 22. ottoj; xksiïiv xts'/.I: aittxu tstojtsv spysy [rhy MiOptixrixhy 7ró?.sfj,n] ettivoovvti. Eiciantur uncinis inclusa.

XII.

Ibid. c. 23. 'Six.TTpxSx'rêxi yxp ol? (3sv/.stxi tvv

èipmv. Leg. quot;êixirpx^sTêxi.

xiir.

Ibid. c. 31. ttc'i 7rp:s?/j£y~s: x-jroj Isl ttsttx 1176x1 rx yeyex wpcT^cy.xy ^ Leg. tt s tt x v a s lt;t 0 k 1.

4

XIV.

Ibid. c. 35. MecrcrjcJ.x yxp y;j óuyxr/ip, 'Opr^lou as

rsïi f/iTspos «§ £ A 0 Oüxgt;,Kspix S« rovvopx. Legerim § f A lt;jamp; / 5 if.

XV.

Vit. Caes. c. 11. 'Eya psv èfiovhófamp;yv Trxpx rouroi; s]vxi [j^x/.y.o'j TrpccTOi, y.. r. A. Leg. èPouhóftyv cc v.

XVI.

Sophocl. Antig. 510:

T'J 5 cïiy. s Try. to si, rüvamp;e xupls si (ppsvsl^ •

Pro r cc y r) s legerim r 5 D § f.

XVII.

Herod. VIL 9. § 8. 'ilc [A-j èyèi lovAu ow k Tchro 6px7S0lt;; a, y s i rx 'EAA^vay Trp'/jypt.x.TX. Le£f x -j ■/! £ s i.

XVIII.

Xen. Anab. I. 2. 21. Kxt en rprjpsi: ijjcoue KepiTrXssurxz Leg. Kxt Tptypst: ^:J;y.:j7£.

5

XIX.

Cicero. Verr. V. 2. «yum tibi illius victoriae gloriam cum M. Crasso aut On. Pompeio comraunicatam putas ? Non arbitror hoc etiam tuae cleesse impudentiae, ut quic-quam eiusmodi dicere audeas.quot; Pro non legendura nam,

XX.

Cic. de araicit. c. 21. «Estetiain quasi quaodam calamitas in amicitiis dimittendis necessaria.quot; Leg. calliditas.

XXI.

In Somn, Scipionis c. II. 3. Cicero scripsisse videtur: „Quaeso, „inquit, ne me e somno excitetis et perturbetis.quot;

XXII.

Lucret. I. 280.

ISec ratione fluunt alia stragemque propagant. Leg.: fur mi I.

XXIII.

Q. Curt. Ruf. Lib. IV. c. 13. ,/Credisiie me prius somnum capere potuisse, quam exonerarem animuin sollicitudiua, quae quietem morabatur.quot; Leg. exonerassem.

XXIV.

Corn. Xepos. Phocion cap. 3. ^Neque ita multo post Nicanor Piraeo est potitus. Ad quern recuperandutn cum populus arraatus concufrisset, ille non modo neminem ad arma vocavit, sed ne armatis quidem praeesse voluit-[sine quo Athenae omuino esse non possunt]quot;. Eiciantur uncinis inclusa.

XXV.

Perperam nonnulli Carmen VII. Libr. I. TTorat. in duas dissecari partes voluerunt.

XXVI.

Omnes fere historici nimis inique de P. Sulpicio tribune plebis indicant.

Am