Si®

BIBUOTHEEK DER
RIJKSUNIVERSITEIT
UtRECH/T.

tà.-

ISOCRATES' TRAPEZITICUS
VERTAALD EN TOEGELICHT

RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT

89 1954

ISOCRATES' TRAPEZITICUS

VERTAALD EN TOEGELICHT

PROEFSCHRIFT TER VERKRIJGING VAN
DEN GRAAD VAN DOCTOR IN DE LETTE-
REN EN WIJSBEGEERTE AAN DE RIJKS-
UNIVERSITEIT TE UTRECHT OP GEZAG
VAN DEN RECTOR-MAGNIFICUS MR. C. W.
STAR BUSMANN, HOOGLEERAAR IN DE
FACULTEIT DER RECHTSGELEERDHEID,
VOLGENS BESLUIT VAN DEN SENAAT
DER UNIVERSITEIT TEGEN DE BEDEN-
KINGEN VAN DE FACULTEIT DER
LETTEREN EN WIJSBEGEERTE TE VER-
DEDIGEN OP VRIJDAG 10 NOVEMBER 1933
DES NAMIDDAGS TE 4 UUR

DOOR

JOAN CAREL ANTOON MARIE BONGENAAR,

GEBOREN TE ROERMOND

N.V. DEKKER amp; VAN DE VEGT en J. W. VAN LEEUWEN
UTRECHTnbsp;1933nbsp;NIJMEGEN

BIBLIOTHEEK DER
RIJKSUNIVERSITEIT
UTRECHT.

n,'

AAN MIJN OUDERS
. AAN MIJN VROUW

;

Bij het beëindigen van mijn studie aan de Utrechtse Academie
gaan mijn gedachten naar hen, die mij gedurende zoveel jaren
voor ogen hebben gestaan als voorbeelden, niet alleen van weten-
schappelike ernst, maar ook van hoge levensopvatting. Het is mij
een graag aanvaarde plicht, hun dank te brengen voor de lessen,
die zij mij voor het leven hebben meegegeven.

Op de eerste plaats gaat mijn dank uit naar U, Professor
Bolkestein, hooggeachte Promotor. Uw colleges, doortrokken van
geestdrift voor hetgeen Uw speurende geest vond te waarderen
in het werk van hen, die ons voor zoveel eeuwen zijn voorgegaan,
voerden mij tevens de beperkte waarde van al wat menselik is,
voor ogen. Gij leerdet mij met ijver en toewijding een eenmaal
op mij genomen taak volbrengen.

Uw onderricht in de latijnse taal en letterkunde, hooggeleerde
Damsté, moge in mij steeds de geest van het ware humanisme
levendig houden. Aan Uw fijnzinnige behandeling van de griekse
taal en letteren, hooggeleerde Vollgraff, zal ik steeds een dankbare
herinnering bewaren. Gij, hooggeleerde Ovink, waart mijn gids
daar, waar de geest der Ouden naar het meest verhevene getracht
heeft; Uw wijsgerig onderricht zal mij steeds bijblijven. Hoog-
geleerde Schrijnen, U dank ik voor Uw onderricht in de algemene
en vergelijkende taalwetenschap, in de tijd, dat Gij nog aan de
Utrechtse Alma Mater toefdet; U Zeergeleerde van Hoorn voor
Uw leiding in de studie der klassieke archaeologie.

Bij het samenstellen van mijn proefschrift heb ik dankbaar
gebruik gemaakt van de kennis, die ik door het volgen van Uw
college in het romeinse recht heb verworven, hooggeleerde Naber.
Bij mijn pogingen om door te dringen in de geest der griekse
rechtsinstellingen, kwam mij het juridies inzicht, dat Gij Uw
leerlingen trachtet bij te brengen, zeer te stade. Ook U, hoog-
geleerde Obbink en Beysens, zeg ik dank voor het voorrecht,
dat ik Uw lessen heb mogen volgen.

Een woord van erkentelikheid past mij ook ten aanzien van

het Personeel der Universiteitsbibliotheek, waarvan ik steeds u.
grootst mogelike tegemoetkoming heb mogen ondeivinden. E
Heer Uitgever dank ik voor ijijn prettige samenwerking.

Moge de opdracht, die aan het begin van deze dissertatie is
geschreven, ook een blijk van warme dankbaarheid zijn jeg^ o
hen, aan wie ik meer verschuldigd ben, dan ik hier in korte
woorden zou kunnen uitspreken.

I.

INLEIDING.

- . .....^

'■•s^i

Sedert Bremi in het jaar 1831 de Trapeziticus van Isocrates van
een, overigens zeer beknopte, doorlopende kommentaar voorzag i),
heeft het bijna een eeuw geduurd, alvorens een tweede uitgaaf van die
aard het licht zag. Ook deze, in 1928 onder de auspiciën van de „Asso-
ciation Guillaume Budéquot; verschenen, beperkt zich tot enkele voet-
noten 2). Wel is deze redevoering herhaalde malen het onderwerp van
min of meer uitgebreide studies geweest, maar, op een enkele uit-
zondering na 3), beperkte men zich tot het behandelen van detail-
kwesties^) of het beschrijven van de inhoud s), zonder de samenhang
van het geheel critics te onderzoeken. Sommige gevallen, waarin
schrijvers als Lipsius en Partsch plaatsen uit de Trapeziticus be-
nutten, om er hun theorie van het atties recht en rechtsgebruiken mee
te staven, dragen dan ook de sporen van een gebrek aan inzicht in de
samenhang van het geheel.

In de volgende bladzijd en wordt een poging ondernomen, het plei-
dooi, dat Isocrates ons heeft nagelaten, opnieuw te verstaan en te
verklaren. Door de lectuur der attiese redenaars heb ik getracht, tot
dat doel het materiaal te verzamelen; de werken van de moderne
beoefenaars van het atties recht, met name Lipsius, heb ik gebruikt
als gidsen in de doolhof der atheense rechtsinstellingen. De tekst, die

I. H. Bremi, Isocratis Orationes commentariis instructae. Pars I (Gothae et
Erfordiae. 1831).

') G. Mathieu et E. Brémond, Isocrate, Discours, tome I (Paris 1928) p. 65—87
(met vertaling).

») P. Galle, Beiträge zur Erklärung der XVII Rede (Trapezitikos) des Isokrates
und zur Frage ihrer Echtheit. Progr. Zittau 1896. Van deze studie heb ik eerst
te elfder ure kunnen kennis nemen | zij heeft op de samenstelling van mijn werk
geen invloed gehad.

*) E. Drerup, de Isocratis orationibus iudicialibus quaestiones selectae, Jahrb.
für class. Philol. Suppl. XXII (1896) p. 355—363, beperkt zich tot het onderzoek
van enige belangrijke onderdelen.

') G. Perrot, Démosthène et ses contemporains, Revue des deux mondes, Nov.
1873, p. 407 vv. G. Calhoun, The Business Life of Ancient Athens, (Chicago 1926)
p. 120 vv.

ik tot grondslag van mijn onderzoek heb genomen, is die van Prof.
E. Drerup 1). Ik heb deze tekst, dank zij diens vriendelike toestem-
ming. hierachter kunnen afdrukken. Enige wijzingen, die ik mij heb
veroorloofd, vindt men in de voetnoten aangegeven.

Ik ben bij mijn kommentaar de tekst .op de voet gevolgd, een
methode, die het nadeel heeft, de analyse van het geheel minder over-
zichtelik te maken. Ik heb gemeend, aan deze opzet te moeten vast-
houden, daar anders het geheel in twee afzonderlike delen zou uiteen-
vallen, die geen van beide meer aan het begrip van een volledige
kommentaar zouden beantwoorden. In het genoemde bezwaar heb ik
getracht te voorzien door in het laatste hoofdstuk de gegevens van het
analyties onderzoek in het kort tot een geheel te verenigen onder
verwijzing, voor zoveel het mij nodig toescheen, naar de paragrafen of
bladzijden, waar de betrokken onderdelen behandeld worden. De
index moge in dit opzicht ook goede diensten bewijzen. Enige onder-
zoekingen, die tot een kleine verhandeling waren uitgegroeid, heb ik
in een afzonderlik hoofdstuk bijeen geplaatst. Waar ik van het werk
van anderen gebruik heb gemaakt, is dit in de voetnoten vermeld.
Ik heb daarbij de volgende afkortingen toegepast:
P- W.nbsp;Pauly-Wissowas Realencyclopädie der classischen

Altertumswissenschaft, Stuttgart. 1894 enz.
D. S.nbsp;Daremberg et Saglio. Dictionnaire des Antiquités

grccques et romaines. Paris. 1877—1929.
Ditt. Syll. Dittenberger Sylloge Inscriptionum graecarum.

Tertium edidit Fr. Hiller de Gaertringen.
Lipsiae 1915.

Busolt Gr. St. G. Busolt, Griechische Staatskunde. (1. v. Müller,
Handbuch der klass. Altertumswissenschaft IV. 1)
München 1920—1926.
Blass A. B. f. Blass, Die Attische Beredsamkeit. 2 Aufl. Leipzig
1887—1898.

E. Drerup, Isocratis opera omnia, vol. I (Lipsiae 1906) pag. 32—46. In de
inleiding van dit werk vindt men de voornaamste literatuur aangehaald, (p. CXXVI
en CXC). Men zie verder het artikel Isokrates van K. Münscher in Paulv-Wisso-
was Realencyclopaedie, Band IX (1910) kol. 2164 vv.

Mogen de volgende bladzijden er toe bijdragen, iets meer licht te
brengen in een geval, dat door verschillende auteurs als een onontwar-
baar kluwen wordt beschouwd, en welks voornaamste personage, de
atheense bankier Pasio, door een amerikaans auteur genoemd wordt
„an instance from real life of Dr. Jekyll and Mr. Hyde.quot;

mm

II.

TEKST EN VERTALING.

TPAHEZITIKOS.

1nbsp;'O (xèv aytóv jaoi [xéyaç èoxlv, amp; avSpeç Sixaaxai. où yàp jjlóvov
Ttepi TîoXXtôvnbsp;KivSuveóto, àXXà xal Kepl toG (a^) Soxeiv
à6£Kcoç Ttöv àXXoTpltov ^Ttiö^ufjt-elv • ö èyw Ttepl TtXctaxou ttoioofxai.
oùala (xèv yàp Ixavi^ [xoi jtaxaXeitpO-ï^aeTai xal xouxtov oxcpy;-
8-évxi • el 5è 5ôÇaifxi (lYjSèv TtpooyjKov xoaaOxa xp^HlJi'a'f' êyxa-
XeïoGai i), SiaßXyjS-eirjv av xôv ótTtavxa ßiov.

2nbsp;quot;Eaxiv 5' amp; avSpeç Sixaoxai, Ttavxtov x«^equot;wxaxov xoioóxwv
avxi5(Ktov xuxeïv. xà {lèv yàp aufJißöXaia xà Ttpôç xoùç ènl xaïç
xpaTtéÇaiç aveu ftapxûpwv ytyvexai, xoTç â5ixou[xévoiç 5è Ttpôç
xoio\ixouç àvàyxY] xivSuveûeiv, oî xai lt;p(Xouç tcoXXoùç xéxxyjvxai
xal xPT^fJ^'ttTa TcoXXà SiaxcipîÇouaiv xal Ttiaxol 5ià x9)v xéxvYjv
SoxoOaiv eïvai. ô(X(oç 5è xal xo\ix(ov ÛKapxôvxcov T^yoûjJiai
cpavepôv Ttäaiv Tton^aeiv, ôxi àTtoaxepoûfxai xwv xP^^fJ^axiov ûtiô
naaliovoç.

3nbsp;'EÇ àpx^ç oöv û{JLÏv, ÔTïtoç av Sûvtofjiai, SiyjyVjaofxai xà TiCTtpay-
{Aéva. ètAol yàp, amp; àvSpeç Sixaaxat, naxTjp (Jiev éoxi ScoKaïoç,
öv ol TtXéovxeç elç x6v IIóvxov éiKavxeç ïcaaiv ouxcoç olxeCcoç
Tcpôç Sàxupov Siaxe({xevov, waxe noXXïjç (xèvnbsp;«PX^^^,

4nbsp;àTxàoyjç 8è xîjç 8uvà(xe(oç énifJLeXcïod-ai x^ç èxelvou. 7tuv8^avôfxevoç
8è xal Ttepl x^oSe xïjç nôXetaç xal rcepl xîjç àXXiqç 'EXXàSoç
èTceO-ûjjLiQa' àno5*)H^oai. yefxloaç o5v ó Tcaxi^p (xou 8ûo vaOç otxou
xal xpTQ{Jt.axa 8oùç éÇé7ïe(xi|;ev a{jia xax' é{i,7xop{av xalxaxàO-etopCav.
auCTxiQaavxoç 8é (jloi nud-o8ó)pou xoG lt;E»olvixoç Ilaoitova, èxpt*)littqv

5nbsp;xfj xoijxou xpaTtéÇi]. Xpóvio 8' viaxepov 8iaßoXYj5 Ttpôç Sàxupov
yevojx,évY)ç, ûgt;ç ó Ttarfjp oû(ji,èç dTtißouXeiJoi xfj àpxfi xàylt;b xoîç
cpuyàaiv auyyiyvolfXYjv, xôv {xèv Ttaxépa {xou auXXa^Jlßàvel,
èîtiaxéXXei 8è xoîç èvO'à8' éTtiSïjfxoûaiv èx xoû IIóvxou xà xc XP^quot;
(xaxa îtap* è{i.oû TiapaXaßeiv xal aûxôv elaTtXtîv xeXeueiv • èàv 8è

6nbsp;xoûxwv (XY)8èv Tcoicj, Ttap' û(JLiôv èÇaixeîv. 'Ev xoaoûxoiç 8è xaxoTç
cjv, Hi àv8peç 8ixaaxa(, Xéyto Ttpôç Ilaatcova xàç è{Ji,auxoö aujx-
cpopàç • ouxio yàp olxe(u)ç Ttpôç aùxôv Siexe((Ji.Y]v, waxe {xi?) (xóvov

Drerup: èy^aXcoai.

OVER HET DEPOSITO.

Dit is voor mij een belangrijk proces. Heren Gezworenen, want er 1
staat voor mij niet alleen veel geld op 't spel, maar ik loop bovendien nog
de kans te worden aangezien voor iemand, die op onrechtmatige wijze
zijn hand uitstrekt naar het bezit van een ander en dat is in mijn ogen
nog het ergste. Want het vermogen, dat ik zal overhouden, zal voor mij
nog groot genoeg zijn, ook al ben ik van dit geld beroofd ; maar als ik
de schijn op mij zou laden, dat ik, zonder er het recht toe te hebben,
aanspraak maak op zulk een som, zou ik mij voor heel mijn leven
geschandvlekt hebben.

Het moeilikst van alles is nog, Heren Gezworenen, zulk een tegen- 2
partij getroffen te hebben. Want de overeenkomsten, met bankiers
gesloten, worden zonder tussenkomst van getuigen aangegaan en zo
moet men, als men benadeeld wordt, tegenover zulke lieden, noodzakelik
een slechte kans maken, want ten eerste hebben de geldmannen veel
vrienden, vervolgens gaat er veel geld door hun handen en ten slotte
hebben zij wegens hun beroep al een waas van betrouwbaarheid over
zich. Ofschoon dit alles zo is, meen ik toch U allen duidelik te zullen
maken, dat ik door Pasio van mijn geld beroofd word.

Van het begin af zal ik U dus naar best vermogen uiteenzetten, wat 3
er gebeurd is. Mijn vader dan. Heren Gezworenen, heet Sopaeus. Allen
die wel eens in de Pontus komen, weten, dat hij op zo goede voet staat
met Satyrus, dat hij niet alleen een uitgebreid gebied bestuurt maar
bovendien met diens regeeringszaken in 't algemeen belast is. Toen ik i
zo een en ander te horen kreeg over deze stad en ook over Griekenland
in 't algemeen, kreeg ik zin om op reis te gaan. Mijn vader bevrachtte
dus twee schepen met koren en gaf mij geld en stuurde mij er op uit
om zaken te doen en wat van de wereld te zien. Nadat Pythodorus, de
zoon van Phoenix, Pasio met mij in kennis gebracht had, maakte ik
gebruik van diens bankbedrijf. Toen er enige tijd later bij Satyrus de 5
valse beschuldiging was geuit, dat mijn vader stookte tegen de regeering
van de koning en dat ik verstandhouding onderhield met de ballingen,
liet de koning mijn vader in hechtenis nemen en gaf opdracht aan de
pontiese kolonie in deze stad, zich van mijn geldmiddelen meester te
maken en mij zelf het bevel over te brengen, naar het vaderland terug
te keren; en zou ik geen van beide dingen doen, aan U te verzoeken,
mij uit te leveren. Toen ik mij in die moeilikheden bevond. Heren 6
Gezworenen, vertelde ik aan Pasio mijn tegenspoed, want ik ging zo
vertrouwelik met hem om, dat ik niet alleen in geldzaken, maar ook in
andere aangelegenheden het grootste vertrouwen in hem stelde. Ik was

ttcpl xptqfiittov dXXa xal nepl twv öXXtov tootw fxcixiata nio-
xeueiv. T^youjAYjv 5é, ei (xèv Kpoo[{xy]v ótTcavra xa'xp^tAaTa, xiv-
5uveuaeiv, eï xi Ttdeoi èxeïvo?, axepyjGel? xal xtöv évÖdSe xal
xtöv éxeï, navxwv èvSei?)? yevTQoeoeai • el S'ófioXoyöiv eïvai
éjtiaxelXavxo? Saxripou {a^j TrapaSoiYjv, el? xaq jxeylaxa? SiapoXa?

7nbsp;éfxauxóv xal xóv Ttaxépa xaxaax^^aeiv Tcpó(; Sdxupov pouXeuo-
(i,évoi5 oövnbsp;éSóxei péXxiaxov eïvat xa p,èv cpavepa xwv
XpY)(xdxiov TtapaSouvai, nepl 5è xtöv Trapa xo\jxip xeijxévtov jjl9)
tióvov e^apvoy elvai, dXXa xal ócpelXovxd jxe xal xoOxtp xal
éxépoK; èTcl xóxo) cpalvea8-ai xal Ttdvxa Ttoieïv, é^ éxeivoi
{idXiox' ë{x,eXXov Treia8-:^oeo0^ai (1,9) elvai (xoi xp^(Jgt;-aTa.

8nbsp;Tóxe (i,èv oöv, Si avSpe? Sixaoxal, évójxi^óv (Jioi Ilaoitova 5i'
evSvoiav ótTtavxa xauxa aufjipouXeueiv • lttei5i?j 5è ttpó? xou? Ttapd
Saxupou 5i€Ttpa?d(xyjv, è'yvcov auxóv éTtipouXeuovxa xoï? êfxcl?.
PouXo(xévou ydp é{xou xo(Ji(aaaOai xd(xauxou xal TtXeïv cl? Bu^dv-
xiov, Tf)yy]ad(xevo? oöxo? xdXXiaxov auxui xaipóv TtapaneTixto-
xévai • xd {Jièv ydp xpi^M-axa TtóXX' elvai xa nap' aOxtö xelfxeva
xal d^i' dvaiaxuvxla?, è(xè 5è koXXcjv dxouóvxwv ë^apvov
yeyevïjoO-ai (xyjSèv xexxyjaO-ai, Ttaoiv 8' elvai cpavepèv dTtaixou-

9nbsp;(xevov xal èxépoi? Ttpoao(xoXoyouvx' ócpelXeiv • xal Ttpè? xoóxoi?,
tü dvSpe? Sixaoxal, èvófxi^ev, el {xèv auxou (léveiv èTcixcipolyjv,
èx8o8-T^aeo8-al [i' uTtó xy)? TióXew? Saxuptp, el 8' dXXooé Ttoi
xpaKolfXTjv, oü8èv jxeXiqaeiv auxtp xcöv èiioiv Xóytov, el 8' elo-
TiXeuool(x,Y]v, dKoO-aveïaO-ai (xe [xexd xou Ttaxpó? • xaüxa Xoyi^ó-
jxevo? 8ievoetx' dTiooxepelv jxe xoiv xpTQ(J^aTUgt;v. xal Ttpó? (xèv éfiè
TtpoaeTtoieix' dTtopetv èv xto Ttapóvxi xal oOx dv ^xeiv dnoSouvai •
dTtei89) 8è pouXó|Jievo? elSévai oacpw? xó npayjxa TrpooTtéjATtto
OiXójxYjXov auxtö xal Mevé^evov, ë^apvo(; ylyvexai Ttpó? auxou?

10nbsp;(xrj8èv ëxciv xtöv ê(xtöv. TtavxaxóS'ev 8é |Aoi xoaouxtov xaxtöv
oufJLTteTtxtoxóxtov, x(v* oïeaO'é {xe yvtüfXTQV ^x^^^j ^nbsp;oiyiövxi
{xèv UTtó xo\jxou dKcaxepfjoS-at xóiv xP*l{J'-t*'Ttov, Xéyovxi 8è xauxa
{i,rj8èv {xaXXov xo(x(oaa9'ai, Ttpè? Sdxupov 8' el? x9)v (xeylaxiQV
8iapoX'?)v xal éjxauxóv xal xóv Tiaxépa xaxaaxïjaai; xpdxioxov
oöv Tf)yyiad(JLY)V elvai ifjauxlav dyeiv.

11nbsp;Mexd 8è xaux' Ji dv8pe? 8ixaaxa[, dtpixvouvxai ditayyéXXovxe?,
oxi ó Ttarf)p dtpeïxai, xal Zaxupto oüxto? dïtdvxtov (xexa[i.éXei
xtöv KeTtpayjxévtov, cjoxe Ttloxei? xd? (Jieylaxa? aixw 8e8ioxtb?
eÏYj, xal xi?jv dpx^jv ëxi (lel^to TteTtoiTQxw? % elxev Ttpóxepov, xal
x9jv d8eXlt;p^v x9)v è|Ji9)v elXYjcptb? yuvaïxa xw aOxou C)eï. Ku8-ó(JLevo?
8è xauxa üaoltov xal el8tó?, oxi cpaveptö? yjSyj Ttpd^to nepl xcöv
ètxauxou, dtpavl^ei Klxxov xóv Kai8a, ö? auvi8ei Ttepl xtöv

Drerup laat de woorden ^)YO\i|JiY)v .... Zirvpov weg.

namelik van twee dingen overtuigd: als ik mijn geld prijsgaf, zou ik
gevaar lopen, om, als mijn vader iets overkwam, geen uitweg meer te
hebben, beroofd van mijn bezittingen in Athene zowel als in de Pontus ;
indien ik echter erkende, dat ik geld bezat, maar het, ofschoon Satyrus
er om vroeg, niet overhandigde, zou ik èn mijn vader èn mijzelf bij
Satyrus in het slechtste daglicht stellen. Terwijl we beraadslaagden 7
scheen het ons het beste toe, het geld, waarvan ieder wist, dat ik het
bezat, uit te leveren, maar wat betreft de som, die ik bij hem had
gedeponeerd, niet alleen het bestaan ervan te loochenen, doch zelfs de
schijn op mij te nemen, dat ik zowel aan hem, als aan anderen nog geld
tegen rente schuldig was en alles te doen, waaruit mijn belagers de
sterkst mogelike overtuiging zouden krijgen, dat ik geen geld bezat.

Toen dacht ik, Heren Gezworenen, dat Pasio uit welwillendheid te 8
mijnen opzichte mij dit alles aanried; maar toen ik met de agenten van
Satyrus klaar was gekomen, begreep ik, dat zijn toeleg gericht was op
mijn bezittingen. Want toen ik het mij toekomende geld weer wilde
opnemen en naar Byzantium wilde vertrekken, kwam Pasio op het
denkbeeld dat hem een groot buitenkansje was ten deel gevallen : want
het bedrag, dat bij hem gedeponeerd was, was zeer groot en een schur-
kenstreek wel waard ; en ik had in tegenwoordigheid van verscheidene
getuigen ontkend, ook maar iets te bezitten en het was bovendien voor
iedereen vast komen te staan, dat ik was gemaand en bovendien nog had
toegegeven aan anderen geld schuldig te zijn. Bovendien meende hij, 9
Heren Gezworenen, dat ik, als ik zou trachten hier te blijven, door de
stad aan Satyrus zou worden uitgeleverd; en dat hij, wanneer ik mij
naar elders zou begeven, zich niet om mijn protesten zou behoeven te
bekommeren en dat ik, als ik naar 't vaderland zou terugkeren, met
mijn vader zou worden ter dood gebracht; dit alles bedenkende liep hij
met het plan rond mij van het geld te beroven. Tegen mij nam hij de
schijn aan, alsof hij op 't ogenblik in moeilikheden verkeerde en niet in
staat was tot terugbetaling; maar toen ik Philomelus en Menexenus
naar hem toezond, daar ik precies wilde weten, hoe de zaak stond, ont-
kende hij tegenover hen iets te bezitten, dat mij toekwam. Hoe denkt 10
gij wel, dat ik mij gevoelde, toen mij van alle kanten zo zware tegen-
slagen hadden overvallen ? Mij bleef niets anders over dan te zwijgen
en door die man van mijn geld beroofd te blijven, of te spreken, doch
met geen beter resultaat; alleen zou ik dan zowel mijn vader als mijzelf
ten zeerste bij Satyrus compromitteren. Ik vond het dus maar 't beste
te zwijgen.

Naderhand kwamen er landgenoten over. Heren Gezworenen, met 11
de tijding, dat mijn vader vrijgelaten was, en dat Satyrus in die mate
berouw had over al wat er gebeurd v/as, dat hij mijn vader de belang-
rijkste vertrouwensposten had geschonken en dat hij hem een nog
groter aandeel in de regering had gegeven dan dat, hetwelk hij tevoren
gehad had en dat hij mijn zuster tot vrouw genomen had voor zijn eigen
zoon. Pasio, die dit vernomen had en zeer goed begreep, dat ik tans
mijn geval aan de grote klok zou hangen, deed zijn slaaf cittus, die van

XpïJt^â'^wv. éTteiSi?) 6' êyw 7tpoaeX8-dgt;v é^YjTOuv auxóv, ^yo^fJi-evo?
ëXeyXOquot;^ av toutov aacpéaxaTOv y^véaS-ai Tccpl Jjv èvexdXouv,
Xéyci Xóyov Tïdvxtov Seivóxaxov, wç èyo) xal MevéÇevoç 5iacp8-el-
pavxeç xal Ttefoavxeç aùxôv èTtl xfj xpaTcé?^! xaÔ-Vjjxevov, ëÇ
xàXavx àpyupiou Xdßoi{Aev nap' aùxoO. ïva 5è (xrjSclç ëXcyxoç
(XYj8è pàaavoç yévoixo Ttepl aùxwv, £lt;paaxevnbsp;âcpavtaavxaç

xôv TtalS' àvxeyxaXeîv aûxw Kal éÇaixeîv xoûxov, öv aùxol
^«pav(oa(i,6v. xal xaGxa Xéywv xal àyavaxxtov xal Saxpûwv
elXxe (xe Tipôç xôv TtoXéfxapxov, éyyuYjxàç alxtüv, xal où Ttpóxepov
àtp^xé {xe, €wç aùxw xaxéaxrjo' ëÇ xaXdvxtov èyyuYjxdtç. xai {xoi
xàXei xoûxwv (xdpxupaç.

MAPTYPES.

13nbsp;TÖV (xèv {Aapxupwv àx*]xôax' Jgt; ÂvSpeç Sixaoxal • èyw 8è xà fxèv
âTioXcoXcxùç rjSy), Tzepl 5è xcôv alaxiaxaç alxiaç ^x*^quot;^» aûxôç {xèv
elç IleXoTïóvvyjaov Coxà^Ltiv Çyjxrjotov, MevéÇevoç 6' eûplaxei x6v
7caï6' èvO-àSe, xal è7tiXapô{j,evoç tq^Iou aùxôv paaavlÇeaamp;ai xal
7C€pl xYjç TtapaxaxaÔ-TQXTQç xal Tiepl d)v oôxoç Tf)|x5ç fjxiàaaxo.

14nbsp;Ilaalüjv 8' elç xoOxo xôXtJLY)ç àcptxeO-' wax' àcp^jpeîx' aùxôv lt;îjç
èXeùS-epov ovxa, xal oùx ^axûvex' où8' è8e8olxci, öv ëtpaaxev
ùtp' T^ftûiv TQv8pa7to8(a8'ai xal Trap' où xoaaOxa xpi^fJ^«^' T^fJquot;-«?
ëxciv, XOUXOV éÇaipoù[Jt,evoç elç èXeuô-eptav xal xwXùwv ßaaa-
vlÇeaO-ai. ö 8è Ttàvxtov 8civóxaxov • xaxeyyutôvxoç yàp McvcÇévou
npôç xôv 7uoXé{Jiapxov xôv 7taî8a, Ilaaltov aùxôv éKxà xaXàvxtov
8iy)yyx)^oaxo. xal (xoi xoùxtov avdßyjxe {idpxupeç.

MAPTYPEE.

15nbsp;Toùxwv xoivuv aùxû 7te7tpay{JLéva)v, amp; âvSpeç 8iKaaxal,
T^yoù{i,evoç Trepl {xèv xûv TtapeXyjXuO-óxtov tpavepwç T?i(JiapxY]xévai,
olô(i.€voç 8' éx xôiv Xoinciv ênavopd-(óaeo8-ai, Trpoa^XS-cv Tf)(Jiïv
cpdoxwv ëxoi(xoç elvai 7tapa8oûvai ßaoavl^eiv xôv 7taï8a. éXófJievoi
8è [8éxa] paaavioxàç aTtyjvxT^aafJiev i) elç xô 'HtpaioxeTov. xàylt;b
{i-èv tqÇîouv aùxoùç {xaaxiyoöv xôv èx8o9'évxa xal axpeßXoöv, ëtoç

Drcrup: éXô(ievoç 5è Séna. paoavioxàç àn^vTrjoev.

de geldkwestie op de hoogte was, van het toneel verdwijnen. Toen ik 12
mij naar Pasio begaf en de slaaf opeiste, in de mening, dat deze het
onweersprekelikste bewijs zou opleveren in de zaak, die ik bezig was,
aanhangig te maken, kwam Pasio met zijn grofste leugen voor de dag.
Menexenus en ik zouden de slaaf hebben omgekocht en hem hebben
bepraat, terwijl hij zich op het bankkantoor bevond, en 6 talenten zilver
van hem hebben gekregen. En opdat dienaangaande geen bewijs noch
gelegenheid tot scherpe ondervraging zou bestaan wilden wij, naar hij
beweerde, na de slaaf te hebben doen verdwijnen, een proces tegen
hemzelf aanhangig maken en eisten wij de slaaf op, wiens verdwijning
wij zelf hadden veroorzaakt. En met die beweringen en onder schimpen
en jammerklachten sleepte hij mij voor de polemarch en vroeg daar
borgstelling en liet mij niet eer gaan, voor ik hem borgen gesteld had
voor een bedrag van 6 talenten. Roept hen, die dit kunnen getuigen,
maar eens naar voren.

GETUIGENVERKLARINGEN.

Gij hebt de getuigen gehoord. Heren Gezworenen. Nadat ik het ene 13
bedrag reeds verloren had en wegens het andere in een schandelik
proces was gewikkeld, trok ik zelf naar de Peloponnesus om de slaaf op
te sporen ; maar Menexenus vond hem hier in de stad terug. Hij nam
hem mee en wilde hem doen pijnigen, zowel inzake het deposito, als
inzake het geld, waarvoor Pasio ons aangeklaagd had. Deze laatste dreef 11
de brutaliteit zo ver, dat hij Cittus aan de pijniging onttrok, door te
verklaren, dat hij een vrij man was. Hij gevoelde blijkbaar noch schaamte
noch vrees, doch kwam op voor de vrijheid van dezelfde man, die, naar
hij beweerde, door ons aan zijn bezit was onttrokken en door wiens
toedoen wij zoveel geld in bezit zouden hebben, en verhinderde, dat hij
op de pijnbank gehoord werd. En wat het vreemdste is van alles : toen
Menexenus ten overstaan van de polemarch borgtocht eiste van de
slaaf, hielp Pasio hem uit de verlegenheid door voor een bedrag van
7 talenten voor hem borg te blijven. Laat hen, die dit getuigen, naar
voren treden.

GETUIGENVERKLARINGEN.

Nadat Pasio dit alles had klaargespeeld, kwam hij, inziende, dat zijn 15
verkeerd gedrag wat al te duidelik aan het licht was getreden in al wat
tot nog toe gebeurd was, maar in de mening verkerend, dat hij door het
verder verloop van de zaak nog gerehabiliteerd kon worden, naar ons
toe met de boodschap, dat hij bereid was, de slaaf ter foltering uit te
leveren. Na (tien) personen, die het onderzoek zouden verricamp;en, te
hebben uitgekozen, begaven wij ons naar het heiligdom van Hephae-
stus. Ik eiste nu, dat de onderzoekers de slaaf, die hun was uitgeleverd,
zouden geselen en hem op het rad zouden binden, totdat zij de over-
tuiging zouden krijgen, dat hij de waarheid sprak ; maar Pasio beweerde,

[av] xàXrid-ri SôÇciev aùxotç Xéyciv • Ilaottov 5' oûtooI où Syjfxo-
xotvouç ëtpaaKcv aûxoùç éXéo8-ai, àXX' éxéXeucv Xóyo) Truvô-à-
16 vead-ai napà xoû KaiSôç, eï ti ßo\iXoiVTO. Siacpcpojxévwv 8' ^(iwv
ol ßaaaviaxai aÛTol (jièv oùk ëtpaaav paaavieïv, ëy^waav 5è
Ilaoltov' éfxol TtapaSoGvai xàv TraïSa. oôxoç 6' ovixto ocpó8p'
ëtpeuycv xT^jv ßdoavov, waxe nepl fjièv xrjç TïapaSôoeojç otjx
yjÔ-eXcv aùxoîç TtctS-ea^ai, xô 8' apyripiov exoijxoç ^v àTtoxfvciv,
el xaxayvoïev aùxoG. xai (jloi xàXei xoûxiov (xàpxupaç.

MAPTYPES.

17nbsp;'EkeiSiJ] xolvuv éx xcâv auvó8iov, Ji âvSpcç Sixaoxai, Tcàvxcç
aùxoG xaxeytyvcoaxov àSixetv xal 8eivà Troieïv, ôaxiç xôv 7taî8a,
ÖV ëtpaaxov èytb CTUvei8évai Tiepl xcôvnbsp;Kpwxov (xèv
aùxôç àtpavlaaç ù(p' -fniiov aùxôv ^xiâx' iQlt;pav(a8-ai, è'Tteixa 8è
ouXXy]tpamp;év8-' tbç èXeûa^cpov övxa SiextóXuoev ßaaavl?€o8-ai,
(i.cxà 8è xaG8-' ûyç 8oöXov èx8oùç xal ßaaavioxa? éXofxcvoç Xóyto
lièv éxéXeuoev ßaoav(?eiv, ëpytp 8' oùx eïa, 8ià xaG8lt;' ^jyoûjxcvoç
où8c(x(av aûxw aioxYiplav eïvai, âàvnep elç ûjxâç elaéXamp;^j, Trpoa-

18nbsp;TtéfXKtov è8eîxô {jlou elç lepôv èXO-óvO«' éauxtô auyyevéaamp;ai. xal
èneiSi] T^XÖ-ojxev elç àxpÔKoXiv, lyxaXu4gt;à[xevoç ëxXacv xal
ëXeyev, tbç yjvayxàa8-y] {jièv 8i' aTïoptav ëÇapvoç yevéad-ai, ôXlyou
8è xpóvou Tceipàooixo xà xP^^pi-aT' à7to8oûvai • é8€Îxo 8é {jlou
auyyvtó(xy)v ëxciv aûxto xal auyxpiji{gt;ai x^jv aufjitpopàv, ïva {i^j
7tapaxaxa8-TQxaç 8cxô(xevoç tpavepôç yévyjxai xoiaûx' èÇyjjxapxyj-
xtôç. T^yoûfxcvoç 8' aùxw (xexafxéXeiv xtiv TïeTrpayfxévtûv ouvcxw-
pouv xal êxéXeuov aùxôv éÇeupelv, ôvxiv' av ßo^XYjxai xpóitov,

19nbsp;ÔKtoç xoûxtp xe xaXcoç eÇei xàyd) xàfiauxoû xo[jt,ioû(xai. xplx^
8' t?i{xépa auveXamp;ôvxeç nlaxiv x' ë8otxev àXXn^Xoiç {jl9)v oitonViaeo-
8-ai xà Tcpax^-évxa, oôxoç ëXuaev, wç aùxol Tcpoiôvxoç xoû
Xóyou yvióoeaO-e, xal (bfxoXóyyjaev elç xôv IIóvxov (xoi oufji-
TtXeuoeloS-ai xàxeî x6 xP^o'ov àKo8u)aeiv, ïv' (bç Tropptoxàxo)
àTtà xî]o8e xîjç TiôXetoç 8iaX\jaeie xô aufxßöXaiov, xal xtôv (xèv
éva'à8c {AYj8€lç el8eÎY] xôv xpónov xyjç àrcaXXay^ç, èxTtXeûoavxi
8' aùxû éÇely] Xéyeiv, ô xi aùxôç ßoxiXoixo • el 8è xaûxa
TTOiT^aeiev, 8îaixav ènl ^yjxoïç èTtéxpeTtev Saxûptp, élt;p' lt;5xe xaxa-

20nbsp;yiyvtücxeiv i^fxióXi' aùxoû xà xpi^|xaxa. xaûxa 8è ouyypâipavxeç
xal àvayayôvxeç elç àxpÔKoXiv Huptova agt;epaïov àvSpa, elO-i-

dat hij hen niet tot scherprechters had uitgekozen, en gelastte hen, de
slaaf uitsluitend aan een verhoor te onderwerpen, als ze iets uit hem
zouden willen halen. Terwijl onze meningen dus uiteenliepen, weigerden IG
de onderzoekers op eigen verantwoordelikheid de slaaf te folteren, maar
beslisten, dat Pasio hem aan mij moest uitleveren. Deze ontliep nu het
gerechtelik onderzoek geheel en al, zo, dat hij weigerde hen inzake de
uitlevering te gehoorzamen, maar bereid was het geld terug te betalen,
als zij er hem toe zouden veroordelen. Roep mij nu de personen, die dit
kunnen getuigen.

GETUIGENVERKLARINGEN.

Toen nu allen na de verhandelingen. Heren Gezworenen, beslisten, 17
dat Pasio onrechtmatig handelde en zeer vreemd optrad, daar hij de
slaaf, van wie ik beweerde, dat hij van de geldkwestie op de hoogte was,
eerst zelf had doen verdwijnen, terwijl hij de beschuldiging uitte, dat
wij dat hadden gedaan, en vervolgens, nadat de slaaf te voorschijn was
gebracht, verhinderde, dat hij gepijnigd werd, voorgevende, dat hij vrij
was ; en hem vervolgens weer als slaaf had uitgeleverd en na een onder-
zoekerscommissie gekozen te hebben hem wilde doen ondervragen, doch
het metterdaad niet toestond, zag hij zelf in, dat er voor hem geen
uitkomst meer was, als hij voor U zou verschijnen en daarom stuurde
hij iemand naar mij toe en liet mij vragen, om naar het Heiligdom te
komen en een samenkomst met hem te hebben. En nadat wij op de 18
Acropolis waren gekomen, bedekte hij zijn hoofd en jammerde en zei,
dat hij door geldverlegenheid gedwongen was geworden te weigeren,
maar dat hij zou proberen in korte tijd het geld terug te betalen; hij
verzocht mij het hem te vergeven en hem te helpen zijn tegenspoed
geheim te houden, opdat het niet bekend zou worden dat hij, na een
deposito ontvangen te hebben, zozeer in zijn verplichtingen was tekort
geschoten. In de mening, dat hij werkelik spijt had over wat er gebeurd
was stemde ik toe en stelde hem voor, een uitweg te zoeken, op de wijze,
die hem zelf het beste leek, zodat de zaak voor hem in orde zou komen
en ik mijn eigendom zou terugkrijgen. Twee dagen later kwamen wij bij 19
elkaar en beloofden elkaar onder ede, te zullen zwijgen over wat er was
voorgevallen; maar Pasio heeft die eed gebroken, zoals ge zult ver-
nemen, als ik met mijn verhaal zover gekomen ben. Hij kwam met mij
overeen, mij naar de Pontus te vergezellen en mij aldaar het geld terug
te betalen, opdat hij op een plaats, die zover mogelik van deze stad aflag,
de overeenkomst zou nakomen en niemand van de mensen hier er
achter zou komen, hoe de zaak was bijgelegd, terwijl hij daarentegen
daarginds zou kunnen vertellen, wat hij kwijt wilde zijn. Voor 't geval,
dat hij deze afspraak niet zou nakomen, wees hij zelf Satyrus als
scheidsrechter aan, op bepaalde voorwaarden, dat deze hem namelik
zou veroordelen tot anderhalf maal het bedrag van zijn schuld. Nadat 20
wij dit schriftelik hadden vastgelegd en Pyro, iemand uit Pherae, die
een geregelde vaart onderhield op de Pontus, naar de Acropolis hadden

ojxévov eioTtXeïv elç xôv IIóvxov, SlSofxev aùxû «puXàxxeiv xàç
auvS-TQxaç, TcpoaxàÇavxcç aùxôj, èàv ^xèv SiaXXayôijxev Ttpôç T^fxôtç
aùxouç, Jtaxaxaûaai xô Ypa(x(ji.ax€Ïov, ei 8è (xt^, Saxûpco aTroSoûvai.

21nbsp;Tà [xèv oöv T^[xéx€p' amp; àvSpeç Sixaaxal, ovixto SienéTtpaKxo •
MevéÇevoç 5' ôpyiÇôfJievoç ùnèp xîjç alxiaç ^jç xàxeïvov Ilaoliov
fixiâoaxo, Xaxwv Slxïjvnbsp;xôv Klxxov, âÇitôv xif)v aùxifjv
naolwvi t|gt;eu5o(jLévip Y^Y^co^ai Çyjfjilav, ^jaTtep av aOxôç èxûyxa-
vev, eï xi xoûxwv ècpaîvexo TtoiiQoaç. xal oôxoç, amp; âvSpeç Sixaaxal,
èSelxó fxou aTtaXXâxxeiv MevéÇevov, Xéytov ôxi oùSèv aùxtô TtXéov
ëcxai, el xà (xèv xp^Qt^ax' èx xcjv auyyeypa(Ji.(Ji,évcov elç xôv IIóvxov
eloTcXeûaaç àTtoSwoei, aùxôç 5' ôfjiolcaç èvO-à5e xaxayéXaaxoç
ëaoïxo • ô yàp Txaïç, èàv paoavlÇïjxai, Tïepl Ttàvxcov xàXïjO-Y)

22nbsp;xaxepeî. dyo) 5' tq^iouv Ttpôç (Jièv MevéÇevov Ttpàxxeiv ô xi poûXoixo,
Tïpôç 6' èfiè Tcoieïv aùxôv xà auyxeîfjieva. èv éxelvto (Jièv oùv
xip xpóvco xaTïeivôç ^v, oùx ëxtov ô xinbsp;'ï'OÎÇ aùxoG
xaxoîç. xal yàp où (jlóvov Ttepl x^ç paaâvou xal xyjç Sixvjç èxelvyjç
èSeSoixei xîjç elXY)y(xévTQç, àXXà xal Trepl xoO ypa(Xjxaxetou, ottcoç

2:j (jlt?) ùttô xoG Meve^évou auXXyjtpô-tqooixo. ' AKOpcôv 5è xal oùSefxlav
àXXyjv eûpiaxtov àîraXXayi^v, Trelaaç xoO Çévou xoùç TraîSaç
Siacpd-eîpci xô ypa(ji{xaxeïov, ö ë6ei Sâxupov Xa^eiv, el (jlt^ [x*
àîraXXdÇeiev oùxoç. xal oùx ëcpO-y) SiaKpaÇàixevoç xaûxa xal
S-paoùxaxoç ànàvxtov àvO-ptÔTtwv èyévexo, xal eux' elç xôv
nóvxov ëcpy] (xoi ouiXTrXeuaeïaO-ai oux' elvai Trpôç ejJL* aùxco
oufxpóXaiov où5év, àvolyeiv x' èxéXeuev xô ypatxfJLaxeïov èvavxlov
^xapxùptov. xi av ûjxïv xà TtoXXà XéyoïfJLi, Ggt; àvSpeç Sixaoxal;
eùpéS-Yj yàp [èv xio ypa[x(x,axeitp yeypa[jifi,évov] à(pei[xévoç àrcàvxcov
xôiv èyxXYjixàxtov ÙTr' èfxoû.

24nbsp;Tà (xèv oùv yeyevrj{i.éva, dgt;ç àxpipéaxaxa oîôç x' ^jv, ctTcavO-'
ù(xïv eïpyjxa. ^jyoûjxai 5è Ilaoltov' amp; àvSpeç Sixaoxal, éx xoG
Sietpamp;apfxévou ypa(X{Jiaxelou xifjv àTroXoylav Troii^oeod-ai xal
xoùxoiç loxupieïoS-ai {xàXioxa. ùjxeïç oùv [toi xôv voGv TrpooéxcTG •
olfxai yàp éÇ aùxtîiv xoùxtov cpavepàv ùfjiîv Tron^oeiv x^)v xoùxou
TrovYjptav.

25nbsp;IIpcöxov S' Ix xoùxou oxoTreïoamp;e. ôxe yàp éSlSo(xev xto Çévto
x9)v ouvS-t^XYjv, xaO-' y]v oùxoç (xèv àcpeïoO-al tpyjoi xtöv èyxXY]-
{xàxwv, âyd) 5' ôjç ëSeï {xe rcapà xoùxou xo(xloaoamp;ai xô
èxeXeùo(xev xôv Çévov, làv [xèv SiaXXayûjxev Ttpôç T?i(xâç aùxoùç,
xaxaxaGoai xô ypajxjxaxeïov, el Sè jxt^, Zaxùpto aTtoSoGvai • xal

2G xaGxa pYjO-^vai ÙTt' àjxcpoxépwv ^(xûv ôfxoXoyeîxai. xatxoi xl
{xaO-ôvxeç, C) àvSpeç Sixaoxal, Ttpooexàxxojxev ÙTtoSoGvai Saxùpco
xô ypa[x[xaxeïov, àv [x9) SiaXXayôjfxev, eïnep aTtyjXXayfxévoç y^Sy)

Het woord Ilaoltov ontbreekt bij Drerup.

meegenomen, gaven wij het kontrakt aan hem ter bewaring met de
opdracht erbij, dat hij, indien wij de zaak onder elkaar zouden hebben
geregeld, het stuk zou verbranden, doch in het tegenovergestelde geval
het zou afgeven aan Satyrus.

Zo stond het nu met mijn zaak. Heren Gezworenen; Menexenus 21
echter, die verontwaardigd was over de aanklacht, die Pasio eveneens
tegen hem had ingediend, eiste, nadat hij een proces tegen hem had
aanhangig gemaakt, de uitlevering van Cittus, daar hij wilde, dat
Pasio, als hij zich aan leugens schuldig maakte, dezelfde straf zou
knjgen die hij ook zelf zou opgelopen hebben, als het zou blijken, dat
hij zich aan iets dergeliks zou hebben schuldig gemaakt. Toen vroeg
Pasio mij. Heren Gezworenen, om Menexenus van zijn voornemen af
te brengen, zeggende, dat hij er niets mee zou opschieten, als hij naar de
Pontus zou gaan en mij het geld op grond van het kontrakt zou terug-
betalen en dan toch nog hier in de stad een figuur zou slaan; want de
slaaf zou, als hij gefolterd werd, over de zaak in haar geheel de waarheid
aan het licht brengen. Ik stelde mij op het standpunt, dat hij met 22
Menexenus kon doen, wat hij zelf wilde, maar dat hij tegenover mij de
afspraak zou nakomen. In die tijd was hij onder een hoedje te vangen,
want hij wist niet, hoe hij zich uit de moeilikheid zou redden. Want hij
zat toen niet alleen in angst over de foltering van de slaaf en het aan-
hangig gemaakte proces, dat ik zo juist bedoelde, maar ook over het
schriftelik stuk, dat het namelik in handen zou komen van Menexenus.
Ten einde raad en geen uitweg meer ziende kocht hij de slaven van de 23
vreemde schipper om en vervalste het stuk, dat in handen van Satyrus
moest komen, als hij mij geen voldoening zou geven. En nauweliks had
hij dit klaargespeeld, of hij haalde het brutaalste stuk uit, dat ooit ver-
toond is, en weigerde niet alleen met mij mee te gaan naar de Pontus,
doch ontkende ook een kontrakt met mij te hebben aangegaan en ver-
langde, dat het stuk in tegenwoordigheid van getuigen zou worden
geopend. Waarom zou ik er nog veel woorden aan verspillen, Heren
Gezworenen ? Er stond namelik in het stuk te lezen, dat hij door mij
van al zijn verplichtingen was ontslagen.

Wat er dus gebeurd is, heb ik U allemaal zo nauwkeurig mogelik 24
verteld. Ik denk. Heren Gezworenen, dat Pasio op het vervalste stuk
zijn verdediging zal baseren en dat hij daar het meest op zal steunen.
Schenkt gij mij echter uw aandacht, want ik verwacht, dat ik U juist
uit dit stuk zijn misdadige opzet zal aantonen.

Let eerst eens op dit punt. Toen wij het stuk aan de vreemdeling 25
overhandigden, op grond waarvan, naar Pasio's beweren, hij ontslagen
was van zijn verplichtingen, doch volgens hetwelk, naar ik beweer, ik
het geld van hem moest terugkrijgen, gaven we de schipper de opdracht
het stuk, als we tot overeenstemming zouden zijn geraakt, te verbranden,
doch in het andere geval, het aan Satyrus af te geven. Dat dit is afge-
sproken, daarover zijn wij het beiden eens. Doch op grond van welke 26
overweging zouden wij. Heren Gezworenen, de opdracht hebben
gegeven, het stuk aan Satyrus te overhandigen, indien wij niet tot

IlaoCtov ^v Ttüv éYKXï][JLdTa)v Kal xéXoç cïxcv Tf)|xïv tô Tcpäyjxa;
àXXà SyjXov, ôti Taûxaç xàç auvO-i^xaç èKOiTjaàiAeO-a, lt;îgt;ç ûkoXoI-
Ttiov ÖVTIOV T?)(Jt.îv ëxi TcpaY{i.àTtov, nepi t5v ë5ci toûtov 7ip6ç éfjiè
S7 KttTà TÔ YpajxfJiaTeïov 5iaXûaao8-ai. ëneix' èyCi (i,év, œ avSpeç
SiKaaxaî, ëxw xàç alxiaç cIttcïv, Si' âç o5xoç cbjJLoXÓYïjacv
ttKoStóociv xô XPVXTÎOV • CKCI y»? i^ixeîç xe xôiv Ttpàç Sàxupov
SiaßoXiov âKY]XX(iY*l(Ji.€V xal xóv Kîxxov oùx olôç x' lyévex'
àtpavtoai xôv ouvciSóxa Ttepi xrjç Ttapaxaxaô-i^Kyjç, Tf)Y*]oâ(x.cvoç,
cl [xèv èxSotïj xôv TcaïSa ßaaaviaai, tpavepôç y^v^®^®^«! Ttavoup-
28 yûv, cî 5è (jl:?) Tïonqoeiev xaûxa, ôtpXVjoeiv SIkyjv, épouX^O'Y)
Ttpôç aùxôv é(xè xt?)v aTraXXayi^lv Tïon^oaaO-ai. xoûxov 5è xeXcûoax'
ûjxlv aKoSeîÇai, xi xepSalvcav ri xîva xCvSuvov cpopyjS-elç âtpyjx'
aùxôv xcjv èYxXyjjxàxcov ; èàv 8è (lYjSèv c'xY) xoûxcov û(i,ïv ànocpaC-
veiv, Titùç oùx av Sixaîtoç èfjioi (xôtXXov 9) xoûxcu Trepl xoû
2y [xaxebu Kiaxeûoixe ; xal fJièv amp; avSpeç Sixaoxal, xal xó5e
p^Siov TTâoi YVüivai, ôxi'èfxol (jlév, oç èvcxàXouv, ei xoùç éXéyXO^?
äcpoßoufJLYjv, éÇïjv xal (x.Y)5cfxlav auvô-iQxiQV Tcoiy]oâ|Jicvov xatpciv
éàv xô KpäYtquot;-quot; ' xoûxto 5è 8ià xe x9)v ßdaavov xal xoùç àyûvaq
xoùç êv ùfJLÎv oùx OÏÓV x' 9iv ÓTïóxe ßoüXoix' à7tyiXXâx9-ai xtäv
xivSùvcjv, €1 111?) Tceiocicv è^iè xôv äyxaXoüvxa. ciax' oùx éfxè
Kcpl xîjç àcpéaeoiç àXXà xoûxov Ttepl xîjç ànoSôaecoç xcôv XP*1~
:J0 (xàxtov ë5ei xàç ouvO-iQxaç Ttoieïoô-ai. ëxi 8è xàxcïv' ÙTcepcpuéç,
cl Tcplv (Jièv ouYYPâ^i^aaO'ai xô Ypa(i.[xaxeîov oùxta ocpó5p' TfjnïoxTfjaa
xolç 7rpâY(xaoiv, ûaxe (X-?) [xóvov àcpeïvai Ilaaliova xoiv dyxXyj-
[xàxojv âXXà xal auvd-i^xaç nepl aùxôiv Tton^aaaS-ai, éneiS^] 5è
xoioûxov ëXeyxov xax' éfxauxoû auveYpa4'â(Ji.Yjv, xYjvixaûx'
âKCÔ-ùfJLTQo* elç ùjxâç eloeXô-cïv. xaixoi xlç àv ouxco Ttepl xwv
;J1 aùxoG TtpaYliàxtov ßouXeucaixo ; quot;0 5è Ttàvxtov (jl^y'-^'^o^ xcx-
fXTQpiov, ûgt;ç oùx àlt;pei(iévoç ^v IlaoCiov év xaïç ouvd^i^xaiç àXX'
«bfJioXoYiQKûJç ànoStôociv xô xpuoiov • ôxe yàp MevéÇcvoç ëXaxcv
aùxû x^)v StxTQV ouTtto Siccpamp;apfxévou xoû YP«tA{JLaxclou, Ttpoo-
TtéjiKtov 'Ayuppiov, övx' à|xcpoxépoiç i?)|iîv ènixi^Seiov, ^Çlou (x* î)
MevéÇevov àixaXXàxxeiv Y] xàç ouvS-iQxaç xàç yeyevrjfxévaç Tïpôç
32 aùxôv àvaipeïv. xalxoi, u) àv5peç 5ixaaxaî, oïeoô-' âv aùxôv
eTTiS-ujielv àvaiped-fivai xaùxaç xàç ouv9gt;TQxaç, èÇ tamp;v vpeuSofiévouç
i^jjiâç ë(JLeXXev éÇeXéyÇciv ; oüxouv èTieiSi^ yc (xexeypatpyjaav,
xoùxouç ëXeyev xoùç Xôyouç, àXXà Tcepl ÓKavxtov elç èxclvaç
xaxétpeuyev xal àvolyeiv éxéXcue xô ypa(JL(i.axeïov. (bç oùv xô
Tcpôixov àvaipeïv éÇi^xei xàç ouvO-i^xaç, aùxôv 'Ayùppiov ^iap-
xupoGvxa 7TapéÇo(JLai. xal {xoi aväßyjS-i.

overeenstemming zouden geraken, als Pasio al van zijn verplichtingen
was ontslagen geweest en de zaak voor ons uit de wereld was geholpen ?
Het is toch duidelik, dat wij zulk een afspraak gemaakt hadden, omdat
er nog zaken voor ons te regelen waren, waaromtrent Pasio mij volgens
het schriftelik stuk genoegdoening moest geven. Vervolgens kan ik U, 27
Heren Gezworenen, de redenen opgeven, op grond waarvan Pasio
beloofde mij het geld te zullen teruggeven : daar wij namelik van de
lieden, die ons bij Satyrus hadden belasterd, waren verlost en Pasio
niet in staat was geweest Cittus, die van het deposito op de hoogte was,
te doen verdwijnen, verwachtte hij, dat zijn wandaden aan 't licht
moesten komen, als hij de slaaf ter foltering zou uitleveren. Als hij het 28
echter niet zou doen, zou hij, naar hij meende, zijn proces verliezen en
daarom wilde hij met mij persoonlik een verzoening tot stand brengen.
Laat Pasio U maar eens aantonen, wat ik ermee kon winnen of wat voor
gevaar ik had te vreezen, toen ik hem zogenaamd van zijn verplichtingen
ontsloeg ? Als hij U echter niets van dien aard kan aantonen, zoudt gij
dan, aangaande de inhoud van het stuk, niet mij veeleer geloven dan
hem, en met recht ? Verder is ook het volgende. Heren Gezworenen, 29
voor ieder gemakkelik in te zien, dat ik, die als eiser optrad, zonder enig
bezwaar de zaak had kunnen laten lopen, als ik bang was voor een
gerechtelik onderzoek, ook zonder een overeenkomst te dien einde te
hebben gesloten ; maar Pasio was vanwege het pijnlik onderzoek en de
wijze van procederen, die bij U in gebruik is, niet in staat de kans op
een veroordeling te ontlopen, als hij dat wilde, indien hij met mij, als
eiser, niet tot een accoord wist te komen. Zo was niet ik de aangewezen
man om het kontrakt af te sluiten, aangaande het intrekken van mijn eis,
doch hij, en wel aangaande de terugbetaling van het geld. Ook hierin 30
ligt nog iets onwaarschijnliks : voordat ik aan de totstandkoming van
het kontrakt had meegewerkt, zou ik zo aan het goede verloop van mijn
zaak hebben getwijfeld, dat ik niet alleen mijn aanspraken op Pasio
liet vallen, doch bovendien nog een akte daarvan had laten opmaken;
maar nadat ik een dergelik bewijsstuk, tegen mijzelf gericht, had laten
samenstellen, op dat ogenblik zou ik besloten hebben, mij tot U te
wenden. Wie zou een dergelike gedragslijn met betrekking tot zijn
eigen zaken volgen ? En wat het sterkste bewijs is, dat Pasio in het stuk 31
niet was ontslagen van zijn verplichtingen, doch overeengekomen was
het geld terug te betalen : toen namelik Menexenus een aanklacht tegen
hem had ingediend, terwijl het kontrakt nog niet vervalst was, zond hij
Agyrrhius, een wederzijdse kennis, naar mij toe en vroeg, dat ik ofwel
Menexenus van zijn plan zou afbrengen, of het kontrakt, met hemzelf
gesloten, zou vernietigen. Maar zoudt gij gedacht hebben. Heren 32
Gezworenen, dat hij gewild had, dat het stuk vernietigd werd, waaruit
hij zou kunnen bewijzen, dat wij leugenaars waren ? Nadat het kontrakt
vervalst was, sprak hij dan ook niet meer aldus, maar verschool zich in
de hele aangelegenheid achter dit stuk en eiste, dat het geopend werd.
Dat hij nu aanvankelik trachtte het kontrakt te vernietigen, daarvoor
zal ik Agyrrhius zelf laten getuigen. Kom maar eens naar voren.

MAPTYPIA.

ss quot;Oxi [xèv Toivuv ràç auv8-i^gt;talt;; dtïoiyjoaixeo-' oùx Ilaatiov
ÈKixcipViaei Xéyeiv, àXX' wç èyw Kpàçnbsp;cip*]Ka, Ixavûç

èKiSeSeïxO-ai vojxîÇto. oùx aÇiov 8è 8-au[JLàÇciv, amp; av8peç SixocaTal,
el tô Ypafxfxaxeîov SiécpS-eipev, où [lovov 5ià xoûO-' ôxi TioXXà
xoiaûx' yî8y] yéyovev, àXX' ôxi xal xtùv xpwfJiévtov xivèç Haoltovi
TToXù Seivóxepa xoùxwv TtCTtoiiQxaoïv. ûuamp;ôStopov yàp xôv
axTjvixYjv xaXoù{Acvov, oç ÙTïèp Ilacltovoç ajtavxa xal Xéyci xal
Tipâxxei, xlç oùx ol5ev ù{JLtôv Tïépuoiv àvolÇavxa xàç ùSplaç xal
34 xoùç xpixàç èÇeXôvxa xoùç ÙJtô x^ç pouXîjç elapX*]0-évxaç ; xalxoi
ôoxiç [xixpûiv evexa xal ncpl xoû otôfxaxoç xivSuveùwv xaùxaç
ÙKavolyeiv èxóX(xy)aev, aï aeay)fJLaa{i.évai (ièv ^aav ùttô xtöv
Ttpuxàvetov, xaxeatppayiofxévai 5' ùtcô xtöv XOP^IY*^^» écpuXâx-
xovxo 8' ÙTtô xtöv xa|xiiöv, ëxeivxo 5'èv dxpoTtóXci, xl 6eï é-aufxa-
Çeiv, cl ypa{X[Aaxcl5iov nap' àvO-ptÔTtto Çévtp xelfjievov xoaaûxa
{xéXXovxeç xpi^f^axa xep5alveiv (xexéypaipav, î] xoùç TtaïSaç aùxoû
neloavxeç ri àXXtp xponto, J) éSùvavxo, (XYjxavTQcàfJievoi ;
85 IIcpl {aèv oùv xoùxtov oùx oI5' ö xi 8eï nXelto Xéyeiv. quot;H8y)
8é xivaç Ilaoltüv ènexelpriae ttelo^eiv, tbç xô Tcapàrcav où8' 9iv
êvamp;âse {aoi xpi^{aaxa, Xéytov tbç napà SxpaxoxXéouç é8aveiaà(i.y)v
xpiaxoalouç axaxîjpaç. àÇiov oùv xal Tcepl xoùxtov àxoôaai, ïv'
é7ïlox*]o8-c, oïoiç xex(;,y)p{oiç énapamp;elç anoaxepci (xe xtöv xpiq^itaxtov.
'Eytb yàp, amp; âv8p€ç 8ixaaxal, {xéXXovxoç SxpaxoxXéouç elanXetv
elç xôv nóvxov, pouXôfxevoç éxeï8-ev tbç TrXeîox' éxxojxlaaoO-ai xtöv
xptifxàxtov, ései^o-Yjv SxpaxoxXéouç xô (xèv aùxoû xp^o^ov
xaxaXmeïv, év 8è xû Ilóvxto Ttapà xoû Ttaxpôç xoùjjlog xo^xloaad-ai,
se vofxlÇtov (xeyàXa xepSalveiv, el xaxà tiXoûv xiv8uveùoi xà
XpiQ(xaxa, àXXtoç xe xal Aaxe8ai{jLovltov àpxôvxtov xax' éxelvov
xôv xpôvov xîjç d-aXàxxYjç. xoùxto (xèv oùv où8èv ^yoû|xai xoûx'
elvai ay](A€îov, tbç oùx ^v évS-â8e [xoi xpiqlaaxa • épiol 8è (xéyiox'
ëaxai xexjatqpia xà Kpôç SxpaxoxXéa TtpaxO-évxa, tbç ^v {jloi Ttapà
37 xoùxto xpuolov. éptoxiôvxoç yàp SxpaxoxXéouç, ôaxiç aùxtô àno-
8waei xà xpi^fi-axa, éàv ô 7tax-?)p oùjjlôç (jlt?) TïoiiQaY) xà é7tecxaX[xéva,
aùxôç lt;8'gt; èxnXeùaaç évô-àS' éjxè (x:?) xaxaXóp^j, Ilaaltov' aùxû
ouvéaxTQoa, xal tbfxoXóyyjaev oùxoç aùxtô xal xô àpxaîov xal
xoùç xôxouç xoùç yiyvofjiévouç aKoStóaeiv. xalxoi cl [XYjSèv ëxeixo
Ttap' aùxâgt; xtöv éfJLtöv, oïcaS-' av aùxôv ovixto pa8ltoç xoaoùxtov
XpYl^xâxtov èyyuTQXT^v ixou yevéoO-ai ; xal |xoi àvàpyjxe (lâpxupeç.

GETUIGENIS VAN AGYRRHIUS.

Ik denk, dat U nu duidelik genoeg is aangetoond, dat wij het kontrakt 33
hebben gesloten, niet op de wijze, zoals Pasio U zal willen wijsmaken,
maar zoals ik U gezegd heb. Het is ook niet nodig, Heren Gezworenen,
zich erover te verbazen, wanneer hij het stuk werkelik vervalst heeft,
niet alleen, omdat zoiets al heel vaak is gebeurd, maar omdat ook
sommigen van hen, die met Pasio in relatie staan, nog veel erger dingen,
dan deze, gedaan hebben. Wien uwer is het onbekend, dat Pythodorus,
die ook wel de „toneelknechtquot; genoemd wordt, die altijd spreekt en
handelt in het belang van Pasio, een jaar geleden de urnen geopend
heeft en de namen van de prijsrechters er uit heeft genomen, die er door
de leden van de raad in waren geworpen ? Doch als iemand het om een 34
bagatel aangedurfd heeft, terwijl het hem zijn hals kon kosten, de urnen
te openen, die door de prytanen waren gewaarmerkt, en verzegeld door
de choregen en door de schatmeesters bewaard werden en op de
Acropolis berustten, waarom moet men er zich dan nog over ver-
wonderen, als ze een schriftelik stuk, dat bij een vreemde schipper
berustte, veranderden met het vooruitzicht, zoveel geld er mee te
verdienen, hetzij ze dat klaarspeelden, door diens slaven om te kopen,
hetzij op een andere manier, die binnen hun bereik lag ? Ik zou niet 35
weten, wat ik nog meer hierover zou moeten zeggen. Pasio heeft al
getracht sommige mensen wijs te maken dat ik hier in de stad in 't geheel
geen geld had, zeggende, dat ik 300 staters bij Stratocles geleend had.
Het loont de moeite, mij ook wat dit aangaat aan te horen, opdat gij
moogt weten, op wat voor bewijsgronden hij steunt, terwijl hij mij van
het geld tracht te beroven. Daar ik zoveel mogelik geld van ginds wilde
laten overkomen, vroeg ik namelik. Heren Gezworenen, aan Stratocles,
toen deze op het punt stond naar de Pontus te varen, mij dat geld hier
achter te laten en het in de Pontus bij mijn vader te gaan terughalen.
Ik meende, dat het zeer in mijn voordeel zou zijn, als mijn geld tijdens 30
de zeereis geen gevaar liep, te meer, daar de Lacedaemoniërs op dat
ogenblik de baas speelden op zee. Ik vind, dat dit voor hem helemaal
geen aanwijzing is voor de veronderstelling, dat ik hier niet over geld
zou beschikken; en wat er met Stratocles verhandeld is, zal een
belangrijke aanwijzing zijn te mijnen gunste, dat ik juist wel goud bij
gedaagde had staan. Toen Stratocles namelik vroeg, wie hem het geld 37
zou terugbetalen, indien mijn vader het tot hem gerichte verzoek niet
nakwam en hij zelf, teruggevaren zijnde, mij hier niet meer zou aan-
treffen, bracht ik Pasio bij hem en deze beloofde tegenover hem zowel
het kapitaal als de bijbehorende rente te zullen terugbetalen. Maar als
ik helemaal geen geld bij Pasio had uitstaan, dacht gij, dat hij dan zo
gemakkelik voor mij borg gebleven was voor zo 'n groot bedrag?
Getuigen, treedt eens naar voren.

MAPTYPES.

88 quot;lotoç Tolvuv, J) âvSpeç SixaoTaC, xal toûtwv ûfxtv (xaprupaç
KapéÇexai, tbç ëÇapvoç èYev6{JLY)v Ttpôç xoùç ÛKèp Saxûpou TtpàT-
TovTttç {AYjSèv xexTYjoS-ai TtX^jv ûv èxelvoiç KapeSlSouv, xal tbç
aùxôç éKeXafjtpàvexo tcjv xP^f^artov Ttôv é(i.îôv ôjjloXoyoGvtoç
éfxoG ôcpelXciv xpiaxoataç 8paxp-âç, xal ôti 'InnoXatSav, Çévov
ôvt' é{xautoû xal âtritt^Seiov, ncpietoptov ttapà toutou 5aveiÇ6-

;J5) (xevov. 'Eyw 8' J) av8peç 8ixaaTal, xaTaaTàç clç oufxcpopâç,
oïaç û(i,ïvnbsp;xal TÔiv {xèv oïxoi TtàvTtov àneoTepyjfxévoç,

Ta 8' èv0^à8' âvaYxaÇôjxevoç 7tapa8i86vai toïç Tjxouaiv, ûkoXoIkou
8' où8£vôç Ôvtoç (xoi, 7tX9)v el 8uvy)amp;eiy]v Xa8-eîv nepmoiY]oamp;[jievoç
tô xpwofov tô Kapà TOÙTtp xeî{i,evov, ôfxoXoYÛ xal toùto) Ttpoo-
lt;ocpelXeivgt; ôfJtoXoY^aai TpiaxooCaç 8pax|Aàç xal Ttepl TÔiv âXXcav
ToiaÛTa TtpàTTeiv xal XéYCiv, èÇ tamp;v éxeîvoi jxàXiaT* ëfteXXov

40nbsp;7teia0-^oea8-ai (i9] eïval [jloi xpTQfr'-a'ca. xal TaûS-' dgt;ç où 8i' ànopîav
éYlY^CTO, àXX' ïva TtiaTeuô-elyjv ùk' éxelvtov, pa8[(oç YvcoaeoO-e.
TtpÛTOV {Jièv Yàp ù(AÏv fJiàpTupaç KapéÇo{jLai toùç €l86Taç TroXXà
{xoi xp^niJi-aT' èx Toû nôvtou xofxioO-évTtt, ëTteiTa 8è toùç ôptôvTàç
[xe Tf) TOÙTOU TpaTtéÇYÎ XP^^P'-^'^ov, êti 8è Trap' ûv éxpuatovYja'

41nbsp;Ù7t' èxelvov tôv xPlt;ivov nXéov ri xi^îo^Ç oTaT^paç. Tcpôç 8è
TOÛTOIÇ elocpopâç i^fAÎv TTpooTaxO-eloyjç xal éTépcav éKiYpacpétov
Y€vop.évt»gt;v èyùi TîXeîaTov eloTQVCYxa tcôv Çévtov, aÙTÔç 0-' alpe8-elç
é(x,auTiô (Jièv é7ïéYpa4»a t9]v (leYloTYjv elocpopdv, ÙTièp Ilaoltovoç
8' é8eô(jiY)v Ttiv auveKiYpatpéiov, XéYtov ôti toïç é(xoïç xp^l^aoi
TUYXlt;ivei xpwfJ'-cvoç. xal {xoi àvâpïjTe (lapTUpeç.

MAPTYPES.

42nbsp;Aùtôv Tolvuv Ilaaltov' ëpytp trapéçofjiai toùtoiç oujjlfjiaptu-
poûvTa. ôXxâSa y«Pgt; ^«p' fi quot;oXXà xpi^iJi-a^' èYlt;b 8e8toxtôç,
ëlt;py]vé Tiç ôjç oùaav àv8pôç AyjXIou. àp.cpiopyitoûvtoç 8é (xou
xal xad-éXxeiv àÇioûvToç oÛTto tt?)v pouXquot;f)v 8ié9'caav ol (îouXô-
{xevoi auxotpavTcïv, tjote tô (i.èv kpwtov napà jxixpôv ^X8-ov
âxpiTOç àTioO-avetv, TeXeuTÛvTeç 8' èTteloS-ifjaav éYYVgt;*JTàç rcapà

43nbsp;(iou 8éÇao8^ai. xal ^IXikkoç {xèv wv (xoi Çévoç naTpixôç, xXyjS-elç
xal ÙTraxoùaaç, 8e(aaç tô {xéYcS'Oç toû xiv8ùvou amp;7iiù)v ûx£to •
Ilaaltov 8' ' Apx^oTpaTÔv jxoi tôv ànô TÎjç tpattéçyjç ânTà taxàvtwv
èYYU*lT9iv Ttapéoxev. xalTOi el {xixpwv àrceaTepeÎTO xal {i,yi8èv

GETUIGENVERKLARINGEN.

Misschien zal gedaagde, Heren Gezworenen, U ook met getuigen 38
gaan aantonen, dat ik tegenover hen, die in naam van Satyrus optraden,
ontkend heb iets te bezitten, behalve hetgeen ik hun ter hand stelde en
dat hij zelf beslag legde op mijn bezittingen, daar ik erkende 300
drachmen aan hem schuldig te zijn en dat ik toezag, hoe Hippolaïdas,
die mijn gastvriend was en met wie ik zeer veel omging, bij gedaagde
geld leende. Ik wil graag erkennen. Heren Gezworenen, dat ik, getroffen 39
door de tegenslagen zoals ik U heb uiteengezet, verder in het vaderland
van alles beroofd en gedwongen, alles wat ik hier bezat af te geven aan
de personen, die zich daartoe bij mij hadden vervoegd, terwijl er mij
niets meer overbleef, indien ik er niet in zou slagen onopgemerkt het
geld, dat bij Pasio berustte, achter te houden, niet alleen heb toe-
gegeven, dat ik aan Pasio nog 300 drachmen schuldig was, maar ook
voor 't overige zodanig sprak en handelde, dat die personen op grond
daarvan de vaste overtuiging moesten krijgen, dat ik geen geld had.
En dat dit niet geschiedde op grond van werkelik geldgebrek, doch 40
alleen maar opdat ik door mijn vijanden zou geloofd worden, zult gij
gemakkelik kunnen inzien. Ik zal U namelik allereerst getuigen doen
hooren, die weten, dat ik veel geld uit de Pontus had megebracht, ver-
volgens anderen, die gezien hebben, hoe ik gebruik maakte van het
bankkantoor van Pasio en ten slotte hen, bij wie ik in die tijd voor
meer dan 1000 staters goud inwisselde. Behalve dat echter heb ik, toen 41
er ons een vermogensbelasting was opgelegd en andere personen als
schatters waren aangewezen het grootste bedrag betaald van alle
vreemdelingen; en toen ik zelf tot schatter was gekozen, heb ik de
hoogste belasting op mijn naam doen schrijven; ten gunste van Pasio
richtte ik echter een verzoek tot mijn medeschatters zeggende, dat hij
toevallig juist de beschikking had over mijn geld. Getuigen, wilt eens
naar voren treden.

GETUIGENVERKLARINGEN.

Eh nu zal ik U een bewijs uit de daden van Pasio zelf er nog bij 43
geven. Het vrachtschip, waarop ik een grote som als hypotheek gegeven
had, was volgens de aangifte van iemand, het eigendom van een inwoner
van Delus. Toen ik dat betwistte en eiste, dat het in de vaart gebracht
zou worden, wisten de personen, die mij daarover in moeilikheden
wilden brengen, de Raad zo te bepraten, dat het in 't begin weinig
scheelde, of ik had er, zonder nader onderzoek, het leven bij ingeschoten.
Ten slotte namen zij er genoegen mee borgtocht van mij in ontvangst
te nemen. Philippus, een gastvriend van mijn vader, werd geroepen 43
en vernam wat er gebeurde ; doch hij deinsde terug voor het risico, dat
aan de zaak was verbonden en ging heen ; doch Pasio bezorgde mij de
bankhouder Archestratus, als borg voor 7 talenten. Doch als hij voor
een klein bedrag benadeeld werd en wist, dat ik hier in de stad niets

f]5ei èvô-àSe xextyjjjiévov, oùx av 5tq kou toooùtoijv xP*][j^âT(ov

44nbsp;èyy\iriTr\q jxou xaTéoTY). àXXà 5^Xov, ôxi xàç {xèv Tpiaxoa(aç
SpaxfAàç èvexâXcaev éfxol xapiÇô{xcvoç, tûgt;v 6' éKxà raXâvxtov
èyy\i-f\TYilt;^ {XOU èyéved-' ^yo^fJ^e'»'«»? Tilaxiv ëx^iv Ixav^jv xô xpuaiov
xô Ttap' aùxû xei{ievov. (îgt;ç {xèv xotvuv 9jv xé fxoi ttoXXù xp^t^ax'
èv8gt;à6c xal xaûx' èTil xfj xoùxou xpaTtéÇfl xeïxal {xoi, xal éx xtôv
ëpycjv xûv Ilaaltovoç ùfxlv SeS^Xioxa xal Ttapà xtôv aXXwv xtôv
el5óxtov àxYjxoaxe.

45nbsp;Aoxelxc 6é (xoi, amp; avSpeç Sixaaxaî, apiox' av yvtovai nepl
ÄV à|xcpiopy]xoO{JLev, àvafxvYjaô'évxeç éxeïvov xôv xpóvov, xal xà
TTpàyfxaxa Ttcôç eïxev T?i(xtv, ôx' âyd) MevéÇevov xal 4gt;iXÓ(xt)Xov
7tpoaé7tetx4»' aKaix^oovxaç x^jv Ttapaxaxaamp;^xrjv, xal Ilaattov xô
Trpôixov éxôXfXYjoev èÇapvoç yevéaO-ai. eùpiQaexe yàp xôv (xèv
Ttaxépa fxou auv€iXY)[X[xévov xal xifjv oùolav ócKaciav àcp^pyjjxévov,
è(xol 5' oùxnbsp;ov 5là xàç Ttapoùaaç xùxaç oùx' aùxoO (xéveiv

46nbsp;oùx' elç xôv IIóvxov eloTrXeïv. xaixoi KÓxepov elxôç ë(x' èv xoaoù-
xoiç övxa xaxolç àStxtoç èyxaXeïv, ri Ilaolcova xal 5ià xô jxéyeO-oç
xtôv Y)(xexéptov aufxcpoptov xal 5ià xô ttX^O-oç xciv xp^lt^axcov
è7tap8-^vai xyjv àTtoaxépyjaiv koiiqoaao-ai ; xlç 5è Tttônox' elç
xoooùxov ouxocpavxlaç àtplxexo, ciaxe aùxôç Kepl xoû oiofxaxoç
xivSuveùiov xoïç àXXoxploiç dKißouXeOeiv ; (xexà Tcolaç 6' av
èXTtîSoç ri xt 5iavoY]8-elç àSixcoç i^XO-ov ènl xoûxov ; Ttóxepov lt;bç
Selaaç x^jv 5ùva(xiv x^jv é(xif]v ëjxeXXev eù9-ùç [xoi Stüoeiv àpyùpiov ;

47nbsp;àXX' oùx oûxtoç éxâxepoç Tfjfxûv ënpaxxev. àXX' elç àytùva xaxaa-
xàç lt;xgt;{Xï]v xal Ttapà xô SÎxaiov TtXéov ëÇeiv Ilaoïtovoç Ttap' ù[xïv ;
oç oùSè (xéveiv èvO-àSe KapeaxeuaÇô(xy)v, SeSiùç (xt^ jx* èÇaixi^oeiev
Sàxupoç Ttap' ùfxtôv. àXX' ïva [XY]5èv SiaTtpaxxôjxevoç èxS-pôç
xoùxip xaxaaxalyjv, û (JtaXiax' èxùyxavov Ttàvxtov xwv èv x^
TtóXei xpi»gt;(^evoç; xal xiç àv ù{Xûiv àÇitooeiev xaxayvtoval (xou
xooaùxYjv {xaviav xal à[xad-lav ;

48nbsp;'Evamp;u[XY]8-9]vai 5' àÇiôv éaxiv, amp; àvSpeç Sixaoxal, x9)V àxoTiiav
xal àTciaxtav ûv èxàaxoxe Ilaaltov éTtexdpci Xéyeiv. ôxe (xèv
yàp oûxtoç ëïtpaxxov, Cbax' où5' àv, el Ttpoato{xoXóy€i {x' àKoaxe-
peïv xtôv xP^lHi-aTtov, olôç x' av ^^v Ttap' aùxoû SlxYjv Xaßeiv,
xóxe (xèv alxiâxal {x' àSlxtoç èyxaXeïv iKixciptjaai • èTtei59)
5' èytó xe xûv Ttpôç Sàxupov SiaßoXtäv àTtyjXXàyTjv xal xoûxov
ttTtavxeç ôtpXi^aeiv x9)v Slxrjv èvôfxiÇov, xrjvixaûxà {xé tpyjoiv
àcpeïvai Ttàvxtov xwv èyxXïjfxàxtov aùxôv. xalxoi Ttwç av xoùxtov
àXoytôxepa yévoixo ;

4» 'AXXà yàp où Ttepl xoùxtov {xóvov àXXà 2) xal Ttepl xûv
àXXtov èvavxi' aùxôç aùxw xal Xéytov xal npàxxtov cpavepôç
èaxiv • oç xôv (xèv TtaïSa, öv aùxôç iQtpàviaev, ùcp' t?)(xûv ëcpaoxev

1) Drerup ïctûç.nbsp;Drerup amp;XK' où.

bezat, zou hij immers niet voor zo 'n grote som voor mij borg gebleven
zijn. Het is echter duidelik, dat hij mij wegens die 300 drachmen
maande, om mij een dienst te bewijzen en dat hij te mijnen gerieve voor
7 talenten borg bleef, omdat hij overtuigd was, dat hij een voldoende
zekerheid had in het geld, dat hij van mij in deposito had. Dat ik dus
veel geld hier had en dat dat op de bank van Pasio was gedeponeerd,
heb ik U uit het gedrag van Pasio zelf duidelik gemaakt en gij hebt het
bovendien van de getuigen kunnen horen. Het schijnt mij toe. Heren 45
Gezworenen, dat gij het beste inzicht krijgt in ons geschil, wanneer gij
U die tijd voor ogen stelt, en de toestand, waarin ik verkeerde, toen ik
Menexenus en Philomelus naar Pasio stuurde om het deposito terug
te vorderen en de laatste voor het eerst de moed had te weigeren. Gij
zult dan zien, hoe mijn vader in hechtenis was genomen en van zijn hele
vermogen beroofd en hoe het mij, wegens de omstandigheden, waarin ik
verkeerde, niet mogelijk was, te blijven waar ik was, noch naar de Pontus
terug te keren. Maar wat is waarschijnliker, dat ik, in zo 'n moeilikheden 4«
verkerend, zonder een zweem van recht een proces begin, of dat Pasio
zich laat verleiden om, gebruik makend van de grootte van ons ongeluk
en ter wille van de belangrijkheid van het bedrag, de diefstal te begaan ?
Wie bracht het ooit tot een dergelike graad van lichtzinnigheid, dat hij,
zelf gevaar lopend, zijn leven te verliezen, anderen in een proces wilde
betrekken? Met wat voor verwachtingen zou ik deze man onrecht
gedaan hebben, of wat zou ik daarmee hebben voorgehad? Was het
soms te verwachten, dat hij uit vrees voor mijn macht mij terstond geld
zou geven? Daarmee is de toestand, waarin elk van ons beiden zich
bevond, niet in overeenstemming. Dacht ik dan, dat ik na een proces 47
begonnen te zijn tegen recht en billikheid in bij U tegenover Pasio aan
het langste eind zou trekken? Ik maakte niet eens aanstalten om hier
te blijven, bang, dat Satyrus U zou verzoeken mij uit te leveren. Zou
ik het dan gedaan hebben om mij, zonder er iets bij te winnen, tot
vijand te maken van de man, van wiens diensten ik nu juist het meest
van alle inwoners van de stad gebruik had gemaakt ? Wie Uwer zou mij
tot zo'n grote dwaasheid en kortzichtigheid in staat achten?

Het zou ook nog de moeite lonen. Heren Gezworenen, te letten op 48
het zonderlinge en onwaarschijnlike in de beweringen, waartoe Pasio
telkens zijn toevlucht nam. Want toen ik in die toestand verkeerde, dat
ik, ook al zou hij erkennen, dat hij mij van mijn geld beroofde, niet in
staat zou zijn geweest mijn rechten tegenover hem te doen gelden, zou
ik volgens zijn beschuldiging, er toe zijn overgegaan hem zonder er het
recht toe te hebben, aan te klagen; maar toen ik van de verdacht-
makingen van Satyrus was bevrijd en allen meenden, dat Pasio
het proces zou verliezen, toen zou ik hem, naar hij beweert, van alle
verplichtingen ontslagen hebben. Zou er een groter ongerijmdheid dan
deze mogelik zijn?

Maar wellicht blijkt het, dat Pasio alleen in dit opzicht, doch niet 49
ook in alle andere, met zich zelf, zowel in woord als in daad, in strijd
komt. Hij is de man, die zei, dat de slaaf, die hij zelf had doen ver-

àvSpaTToSiod'yïvai, tôv aÙTÔv 8è toûtov àKeypà^jiaTO {xèv èv toïç
Ti{XT^jxaaiv tbç SoOXov [xctù Ttôv olKCTCiiv TÔiv âXXtov, èTtci 5'
aÙTÔv tqÇ(ou MevéÇevoç (âaaavlÇciv, àlt;pï)peïô'' «bç èXc\j8quot;cpov ôvTa.

50nbsp;Ttpôç 5è TOÙTOIÇ àTtooTepwv aÙTÔç tt)v tïapaxatao-t^kyjv, étoxjxïjoev

èyxaXeïv, lt;bç ëxofxev ëç taxavt* ûtcô tyjç toùtou TpaTtéÇyjç.
xaboi ôoTiç Ttepl TïpaytxàTtov oÛTto cpavepûv énexdpei
Seaamp;ai, kûç xpi?l quot;lOTeùeiv aÙTÛ irepl camp;v (x6voç npôç (xôvov
^TrpaÇev ;

51nbsp;Tô TeXeuTttïov toIvuv, amp; âvSpeç SixaoTal, ôjxoXoyTQoaç (îgt;ç
SttTupov elanXeuoeïod-ai xal Kon^oeiv amp;tt' av éxelvoçnbsp;xal
TaÛT* èÇif]7iàTY]oev, xal aÙTÔç (Jièv oùx ïjS-cXev elonXeûaai TtoXXdtxiç
éfjioû npoxaXeaa(Jtévou, elaéKe(x4gt;e 6è tôv KIttov • ôç èXÔ-ibv
èxeîo' ëXcycv, ôti èXeùd-cpoç eïrj xal^TÔ yévoç MiXt^oioç, elaKéfx-

53 ipeie 8' aÙTÔv Ilaaliov SiSâÇovTa Ttepl tûv xpgt;lnàttov. àxoùaaç
5è SdTupoç à(lcpotéptovnbsp;SixdÇeiv (xèv oùx t^ÇIou Ttepl twv

èvO^àSe yevofxévtov oufJLpoXaltov, âXXtoç Te xal (jl^j TtapôvToç
TOÙTOU (xr]5è'{xéXXovToç Tton^oeiv, â 'xeïvoç Sixotaeiev, oûtw 6è
ocpéSp* êv6(jLiÇev amp;Sixeîod-al ^xe, oioTe ouyxaXéaaç toùç vau-
xXVjpouç èSeÏT* aÙTÛv poy]8-eïv èjjiol xal (jl9j nepiopâv amp;Sixoù(ji.evov,
xai Ttpôç T^)v TtôXiv ouyypâi|gt;aç èTtiaToXT?)v ëStoxe cpépeiv SevoTtjxo)
TÛ Kapxlvou. xal jioi àvàyvtoO-i aÙToïç.

EniSTOAH.

53nbsp;oùtto Tolvuv, Si étvSpeç SixaaTat, TtoXXtôv (jloi Tciv Sixaltov
ÙTtapxôvTOJV, éxeïv' ^^yoûitai (léyioTov elvai TexfXT^piov, lt;bç
amp;TtooTepeï lie naoltov twv xptqfjtatcov, ôti tôv xcaîS' oùx ^dquot;éXif]aev
^aoavlÇeiv éxSoûvai tôv ouveiSÔTa Ttepl tyjç TtapaxaTaS-i^xyjç.
xalToi Ttepl tûv Ttpôç Toùç'èitl Taïç TpaTtéÇaiç ou(i.(BoXa(tov tIç av
ëXeyxoç loxupÔTepoç toùtou yévoiTo; où yàp 89) (xàpTupàç y'

54nbsp;aÙTtôv Ttoioù(Jt,ed-a. ôpûi 8è xal ùfxSç'xal Ttepl Ttâv I5lagt;v xal Ttepl
Tûjv SrjfJtooltov oùSèv TtioTÔTepov où5* àXiqS-éoTepov (âaoàvou
vojilçovtaç, xal (xâpTupaç {xèv T^youfJiévouç oT6v t' elvai xal Ttôv
{XT?) yevonévtov Ttapaoxeudaaoamp;ai, Tàç 8è paoàvouç cpavepûç
èTtiSeixvùvai, ÔKÔTepoi TàXïjô-^ Xéyouoiv. a oùtoç elStbç èpouXT^O-T)
elxâÇeiv ùp.âç Ttepl toû TtpâyjJiaToç (xâXXov r^ oacpùjç elSévai.
où yàp 59} TOÛTÔ y' àv eliteîv ^xo^ ëXaTTov ë(i.eXXev ëÇeiv èv

55nbsp;Tfj paoàvio, xal 5ià tout' oùx elxôç ^v aÙTÔv éxSoûvai. TtàvTeç
yàp âTtloTaay ôti xaTeiTtwv (i.èv ëfxeXXev tôv éTtlXomov xPlt;ivov

dwijnen, hem door ons was ontstolen ; vervolgens gaf hij die zelfde man
in de belastingaangifte op als een slaaf, tegelijk met de rest van zijn
personeel, maar toen Menexenus hem wilde laten folteren, kwam hij
op voor diens vrijheid. Bovendien waagde hij het, terwijl hij zelf het 50
deposito verduisterde, ons aan te spreken, als zouden wij een som van
6 talenten van zijn bank in bezit hebben. Maar hoe kan men iemand
vertrouwen aangaande dingen, die hij onder vier ogen heeft afgewikkeld,
die durft te liegen waar het betreft zaken, die voor iedereen zo open en
bloot liggen?

En dan tenslotte. Heren Gezworenen, stelde hij mij, na beloofd te 51
hebben, dat hij naar Satyrus zou gaan en zou doen wat deze zou
beslissen, ook hierin teleur. Hij weigerde zelf de reis te onder-
nemen, ofschoon ik hem herhaaldelik daartoe uitnodigde, maar zond
Cittus er naar toe. Deze nu kwam daarginds aan en zei, dat hij
een vrij man was en Milesiër van afkomst en dat Pasio hem uitgestuurd
had om inlichtingen te geven aangaande het geld. Nadat Satyrus ons 52
beiden gehoord had, weigerde hij weliswaar een uitspraak te doen aan-
gaande de overeenkomst, die hier was tot stand gekomen ; te meer, daar
Pasio niet aanwezig was en toch niet zou doen wat de koning zou
hebben beslist; maar zozeer was hij ervan overtuigd, dat ik verongelijkt
werd, dat hij de kooplieden liet roepen en hen verzocht, mij bij te staan
en niet lijdelik toe te zien, wanneer mij onrecht geschiedde en na een
brief te hebben geschreven aan het bestuur van deze stad gaf hij hem
mee aan Xenotimus, de zoon van Carcinus. Lees hem de heren
eens voor.

VOORLEZING VAN DE BRIEF.

Terwijl ik dus veel billike rechtsgronden tot mijn beschikking heb, 53
houd ik dat nog voor het belangrijkste bewijs voor de juistheid van mijn
bewering, dat Pasio mij van mijn geld berooft, dat hij de slaaf, die alles
omtrent het deposito afwist, niet wilde uitleveren om gepijnigd te
worden. Maar welk bewijs zou, inzake de overeenkomsten, die met
bankiers worden aangegaan, krachtiger kunnen zijn dan juist dat?
Wij laten daar immers geen getuigen bij optreden. Ook constateer ik,
dat gij noch in privaatzaken noch in publieke zaken een betrouwbaarder
en waarachtiger bewijsmiddel erkent, dan het verhoor, gepaard gaande
met de pijniging, daar gij U immers op het standpunt stelt, dat men zich
getuigen kan bezorgen, die een verklaring afleggen ook ten aanzien van
dingen, die niet zijn gebeurd; maar dat de foltering nauwkeurig aan
het licht brengt, wie van beide partijen de waarheid spreekt. Doch daar
Pasio dit wist, had hij liever, dat gij omtrent de zaak in het onzekere
zoudt blijven, dan dat gij nauwkeurig werd ingelicht. Hij zou immers
ook niet kunnen beweren, dat hij nadeel zou hebben bij de foltering en
dat het daarom niet te verwachten was, dat hij de slaaf zou uitleveren.
Gij begrijpt immers allen, dat deze laatste als hij verklapte, wat hij wist, 55
voor de rest van zijn leven onder die schurk van een Pasio zou moeten

ÛTiô toutou kdtkiat àv8-pcôntov àTïoXeïaô^ai, SiaxapTep^aaç 5è
xal éXeû8-epoç ëaecS-ai xal jJicO-éÇciv, amp;v oôtôç {jl' àkcotëpyjoev.
âXX' o(jicjç TOoo\jTtp (xéXXcov TrXéov êÇciv, ouvciSùç aÙTÛ Tà
7ï£7tpaY(xéva, ûnéjxcivev xal 5 Ixaç «peuyeiv xal Tàç àXXaç alTiaç
ëxciv, woTe (iYiScfxlav ßdaavov Ttepl toû tipayfjiato? toutou
yevéoS-ai.

6g 'eyti) oöv ùfxtôv 5éo(xai |jl€(j(.vy){iévouç toótiov xatailiyjcplaaoô-ai
Ilaalwvoç, xal TOoaÛTYjv TcovYiplav éfxoû xaTayvwvai, wç
olxûv âv TÛ nóvTO) xal ToaaÛTiQv oûolav xexTYjjxévoç, ûaTe xal
éTépouç £0 Ttoieïv SûvaoO'ai, Ilaalcov' ^XO-ov auxocpavT^oiov xal
tl^euSeïç aÛTtô napaxaTaÔ-iQxaç èyxaXwv.

67 quot;AÇiov 5è xal SaTÙpou xal toû ttatpôç èvamp;ufXYjO-^vai, oï nàvTa
TÔv xpóvov Ttepl TtXeloTou twv 'EXXtqvwv ûfxâç TtoioûvTai, xal
TtoXXàxiç ïj5ï] 8ià OTtàviv oItou Tàç tcôv àXXtov é{XTtópiov vaûç
xevàç èxTtéjiTtovTeç ûfxîv èÇaytoy9)v ëSooav • xal év toïç ISloiç
au(x,poXaloiç, tamp;v éxeïvoi xpiTal ylyvovTai, où (Jióvov ïoov àXXà

58 xal nXéov ëxovreç ànépxeoS-e. war' oùx av elxÔTioç Ttepl ôXlyou
TtoiT^aaioS-e Tàç éxelvcov éîtiaToXàç. Séojjiai oùv ù(x.tôv xal ùnèp
é(xauToû xal ùnèp éxelvcov Tà Slxaia vlgt;yjlt;plaaoamp;ai xal jjl^) toùç
Ilaolcovoç Xôyouç ipeuSeîç ôvTaç ttiototépouç Tpjyeïaô-ai tûv é{jLÎôv.

zuchten, maar dat hij, als hij aan de folteringen weerstand zou bieden,
vrij man zou zijn en zijn deel zou krijgen van datgene, waarvan Pasio
mij had beroofd. Maar, zich bewust van wat er gebeurd was, wachtte
Pasio, ofschoon hij anders meer voordeel ervan zou hebben gehad, toch
maar liever een proces en de andere beschuldigingen af, zodat er geen
onderzoek op de pijnbank aangaande deze zaak zou plaats hebben.

Ik verzoek U dus om hiermee rekening te houden en Pasio te ver- 56
oordelen en mij niet tot zoveel boosheid in staat te achten, dat ik, die in
de Pontus woon en een zo groot vermogen bezit, dat ik zelfs anderen
voordeel kan bezorgen, gekomen ben om Pasio in verlegenheid te
brengen en hem wegens een gefingeerd deposito in rechten aan te
spreken.

Ook mag ik U wel verzoeken eens aan Satyrus en aan mijn vader te 57
denken, die U steeds het meeste van alle Grieken hebben gewaardeerd
en reeds dikwijls, ten tijde van korenschaarste, wanneer ze de schepen
van andere handelaars ledig wegzonden, U verlof tot uitvoer hebben
gegeven; en bij handelsovereenkomsten, waarover zij als rechters op-
treden, komt gij er niet slechts met dat, wat strikt genomen Uw recht
is, maar zelfs met nog wat meer dan dat vanaf. Dientengevolge denk ik
niet, dat gij de brieven, die van hen komen, van weinig betekenis zult
achten. Ik verzoek U daarom, zowel terwille van mijzelf, als terwille
van de koning en van mijn vader, om een rechtvaardig vonnis en dat gij
niet aan de woorden van Pasio, dat leugens zijn, meer vertrouwen wilt
schenken dan aan die van mij.

III.

TOELICHTING.

JS

§ 1.

ó (xèv Aytóv. Het woord dcycóv is uit het algemene spraakgebruik
(samenkomst: Hom. 2 376; ü 1; vaak: wedstrijd) overgenomen in
de zin van „rechtsstrijdquot;. Als zodanig is het een synoniem van Sixr;:
dit blijkt uit Aristoteles' de Rep. Ath. 67 § 1. Beide woorden
zegt men zowel van privaat- als van publiekrechtelike geschillen.
(Stxai tStai en SCxai Sy)(xoa(ai)

Isocrates gebruikt het woord in de Trapeziticus nog tweemaal;
in § 47 eveneens in plaats van Stxr), in § 29 in de meer algemene
betekenis van „wijze van procederenquot;.

Het woordje (xév vindt eerst zijn tegenstelling in de aanhef van
§ 2: „ëaxiv 8' amp; Äv8pelt;;quot;. In deze beide paragrafen, die als de inleiding
tot het gehele betoog zijn te beschouwen, ontwikkelt de spreker twee
gedachten: op de eerste plaats de grote betekenis, die het rechtsgeding
voor hem heeft en vervolgens, de biezondere omstandigheden, die het
voor hem moeilik maken, zijn goed recht aan te tonen. Het zijn deze
beide gedachten, die door de woorden jiév en Sé tegenover elkaar
worden gesteld.

De aanhef is reeds terstond een dringend beroep op de heliasten.
Als zodanig kenmerkt hij zich door niets biezonders. De vooropstelling,
dat de pleiter niet alleen gevaar loopt, een materieel verlies te lijden,
doch bovendien in zijn eer en goede naam wordt aangetast, vinden
we bv. ook in de aanhef der 16de en 24ste redevoering van Lvsias.

ävSpe? Sixaaxal. Dit is de gewone wijze, waarop in de pleidooien
de heliasten worden toegesproken,

xivSuveuca (ncpl): risico lopen. Een geliefkoosde uitdrukking van
de schrijver (vgl. § § 34, 36 en 46; 8, § 37), die echter ook bij de andere

1) Zie Lipsius, A. R. p. 239 v. en noot C; Busolt, Gr. St. I p. 545. Over
de betekenis der attiese rechtstermen schreef Schodorf, Beiträge zur genaueren
Kenntnis der attischen Gerichtssprache, Würzburg 1905. (in: M. von Schanz,
Beitr. zur hist, Syntax der griech. Sprache, Heft 17.)

redenaars wordt aangetroffen. (Antiph. 2, S, § 5; Andoc. 1, § 4;
Lys. 7, § 15; Dem. 15, § 24).

8 éyw Tccpl TtXeloTou 7ioiou(i.ai. De logograaf stelt zich tot
taak, zijn pleidooi op te stellen in de geest van de persoon, die straks
het stuk voor de rechtbank zal voordragen. Dit is de zgn. TjOoTtoita,
een eigenschap, waarom vooral Lysias bekend is. Door de hier aan-
gehaalde woorden wordt de spreker gekenschetst als 'n rechtschapen
mens, die krachtens de plaats, die hij in de maatschappij inneemt,
eer en goede naam boven alles stelt. Ook door de volgende woorden
laat isocrates hem optreden als iemand, die zich zijn voorname
afkomst bewust is, en van wie men niet kan verwachten, dat hij
zich zou hebben ingelaten met minderwaardige praktijken.

otjola is het gewone woord voor ,.vermogenquot;. Het omvat dus
meer dan het woord j^pi^jxaxa, dat meer in 't biezonder voor ,,geldquot;
gebruikt wordt. Toch is deze plaats een bewijs voor de stelling, dat
deze woorden gemakkelik door elkaar gebruikt worden; want bij
het woord toutcov denkt de spreker weer aan

TTpoovjxov is door Corai overgenomen uit de tekst van Dionysius
van Halicarnassus, die in zijn werkje over Isocrates als redenaar
een gedeelte van de Trapeziticus aanhaalt, nl. § 1 tot en met § 12.
(Dion. Hal. de Isocr. 19). De vorm npooTjxov is een van de parti-
cipia, die vaak als acc. abs. gebruikt worden.

Van de twee voornaamste IsocRATES-handschriften, de Codex
Urbinas (T) en de Codex Vaticanus 65 (A) heeft de laatstgenoemde, die
overigens eerst op de tweede plaats wordt gesteld, de lezing Ttpocr-
TfjxóvTtoi;. Voor deze van participia afgeleide adverbia toont Isocrates
een zekere voorliefde. Dit werd reeds opgemerkt door K. v. Morawski^) ;
deze heeft er echter geen tweede voorbeeld van kunnen vinden in
de gerechtelike redevoeringen van Isocrates. Buiten deze laatste
komt de vorm Ttpotnfjxóvxw!; bij Isocrates juist vrij veel voor.

Desondanks zou ik de lezing willen TrpocTTÎxov handhaven, doch niet
om de autoriteit van Dionysius, op wiens houding tegenover de
tekst van Isocrates wij nog zullen terugkomen, doch om die van de
codex Urbinas. De lezing van de cod. Vat. is trouwens gemakkelik
te verklaren uit een dittografie van de lettergreep toç in tooauta.

éyxaXéoai is eveneens door Corai uit de tekst van Dionysius
van Halicarnassus opgenomen. De reeds genoemde cod. Vat. heeft
nl. het medium eyxoXetCTOai. Nu wordt in 't algemeen het activum
gebruikt in de zin van „een schuld invorderenquot; (Xen. Anab. 7. 7. 33).
Bij de redenaars komt het activum voor als techniese term, in ver-
schillende betekenisnuances gebruikt. Isocrates heeft het woord
verscheidene malen in de Trapeziticus gebezigd en steeds in het
activum :

1)nbsp;„aanspraak maken op ietsquot;. Zie § 1 en § 44, (èvsxdcXeae xxlt;;
Tptaxoalaç Spax(xàlt;;); verder 21, § 14, (xpéoç). Vgl. Dem. 31, § 6,
(Tàç èySoYjxovTa (Jtvâç); 36, § 12 en 14. i)

2)nbsp;„een zaak aanhangig makenquot;, (trepi tlvoç). Zie § 12 en verder
21, § 3 en 18. § 7 (xm). Eveneens Dem. 54, § 1 (met gen.).

3)nbsp;in absolute zin „als eiser optredenquot;. Zie § 29 en verder 15. § 34
en 21. passim, alsmede Dem. 33. § 2.

4)nbsp;„beschuldigenquot;. Zie § 46 en 48. (àStxwç è. Ttva); § 50. (è. tiv[,
lt;îgt;ç); § 56, (è, Ttvt (j^euSeïç TrapaxaxaO-^xaç). Vgl. Dem. 41. § 7.

5)nbsp;Bovendien komt het elders bij Isocrates voor in de algemene
betekenis van „verwijtenquot;, bv. 6, § 30. of ..beschuldigenquot;, bv. 8, § 79;
,15. § 27. Ook hier wisselt de acc. personae af met de dativus, en de
gen. rei met de accus. of het gebruik van rcspL

, Het gebruik van het activum is dus wel zeer algemeen. Daarbij
komt, dat Isocrates bekend staat als iemand, die er naar streeft,
zich in woordgebruik zoveel mogelik te richten naar de beschaafde
omgangstaal van Attica. ») Dit maakt het verklaarbaar, dat men
de lezing van Cod. Vat. (eyxaXetoOai), die overigens als de lectio

') De passieve vormen bij Dem. 27 § 33 en 45 § 81 bewijzen niets, daar zij ook
op een medium kunnen teruggaan.

Ook op inscripties: Ditt. Syll. 206, 58.
») Zie v. CiiRisT-ScHMiD. Gesch. d. Griech. Lit. I. (München 1912) p. 575, en
A. Croiskt, Hist, de la litt, grecque IV (Paris 1921) p. 500 v.

rarior de aandacht moest trekken, verwerpt, en met de Cod. Urbinas
het activum in de tekst opneemt.

Toch zou men zich kunnen afvragen, of de lezing èyxoiXstaOai,
juist omdat zij een meer persoonlik karakter draagt, niet de voorkeur
verdient. Isocrates heeft, het blijkt op meerdere plaatsen in de rede-
voering, de persoon van zijn dient willen typeren. Deze eigenschap,
de YjOouoita, is reeds vroeger ter sprake gebracht.

Nu is bij mijn weten dit verschijnsel, in zover het zich uitstrekt
ook over de woordkeuze en het taalgebruik, nog niet nader onder-
zocht ; het ligt echter voor de hand, dat de auteur ook hier geschikte
middelen kon vinden, om zijn doel te bereiken. Wel is door Thiel,
in zijn uitgaaf van Antiphons eerste tetralogie,gewezen op het
verschil in taalvormen tussen de tetralogieen en de redevoeringen
van Antiphon. De eerste hebben woorden, uitdrukkingen en gramma-
tikale vormen, die meer in het ionies dialect thuis horen; de laatsten
houden zich strikt aan het conventionele atties. Men heeft op grond
hiervan verschillende auteurs willen aannemen; Thiel gelooft, dat
dit niet nodig is. De tetralogieen zijn wetenschappelike verhande-
lingen, die buiten de praktijk van de balie staan; Antiphon kon
zich de weelde veroorloven hier de taal van zijn meesters, de oudere
sophisten, die ionies schreven, na te volgen. In de redevoeringen,
die voor het gebruik voor de heliaea bestemd waren, durfde hij zijn
dienten echter geen on-attiese vormen in de mond leggen, „denn
das athenische Ohr war gegen Fehler der Aussprache und des Idioms
überaus empfindlichquot;. Het is m. i. niet gewaagd te veronderstellen,
dat de vrijheid, die Antiphon zich in de officiele redevoeringen nog
niet dorst te veroorloven, door Isocrates gebruikt werd als middel,
om een zeker effekt te bereiken.

Omtrent de nauwlettendheid, waarmee het atheense publiek toe-
luisterde, zijn verschillende anecdoten in omloop, die, zo zij al niet

gt;) Zie blz. 34; vgl. ook § 4 en § 35.

») Dr. J. H. Thiel, Antiphons erste Tetralogie (Groningen, 1932) p. 9v,
») Alv, Formprobleme der frühen griech. Prosa p. 166 vv. Zie hierover ook het
hoofdstuk „Advocates and Speechwritersquot; in Bonner, Lawyers and Litigants in
Ancient Athens (Chicago 1927).

histories juist zijn, toch steunen moeten op een algemeen als waar
aangenomen verschijnsel.

Demosthenes wil aan zijn toehoorders de bevestiging ontlokken
van het feit, dat zij Aeschines voor 'n huurling van Alexander
aanzien. Hij stelt dus de pathetiese vraag „Soxet (i-ioGwrèt;
Aloxiw)? vjnbsp;eïvai 'AXe^avSpou;quot; om dan met voldoening te

constateeren „axoóeilt;;, Sl Uyovaiv.quot; (Dem. 18, § 52). De scho-
liasten trachten op verschillende wijzen deze geslaagde coup-de-
theatre te verklaren, en een ervan komt op het denkbeeld te ver-
onderstellen, dat Demosthenes het woord (xictOwtó? met verkeerd
accent uitsprak, om dan de corrigerende uitroepen als een bevestiging
uit te leggen.

Een soortgelijke anecdote wordt door Ps.-Plutarchus (vita Dem.
p. 845 B) verhaald, waar hij zegt, dat men Demosthenes eens ver-
hinderde om het woord 'AaxXirjTtio? met een ander accent uit te
spreken, ofschoon hij trachtte aan te tonen, dat hij het bij het rechte
eind had, gezien de afleiding van dit woord.

De merkwaardigste geschiedenis vindt men in dit opzicht bij
SuiDAS s. v. 6y)piw. Op een tijdstip, dat de stad Athene erg om geld
verlegen zat, hield een rijke metoek een rede en bood de burgers
een lening aan. Daar de man echter in zijn toespraak het verkeerde
futurum van het werkwoord Savei^to gebruikte (hij zei nl. „êyo)
U[xïv Saveitöquot; in plaats van „Saveiatoquot;) liet men hem niet uitspreken.
Eerst toen de man zijn fout verbeterd had, hield het gejoel op en
het voorstel werd gretig aanvaard.

Deze verhalen staan op rekening van een volk, dat zo hoog ont-
wikkeld was, dat het voor zijn genoegen de dictie van een Aeschylus
of een Sophocles kon waarderen.

Men zou op grond hiervan de lectio rarior eyxaXetaGat kunnen
verklaren uit het streven van Isocrates, zijn dient aan het gehoor
voor te stellen als iemand, die als gelegenheidshandelaar en buiten-
lander geheel buiten de kring der gewone zakenlui stond, wier slacht-
offer hij was geworden door zijn onervarenheid. Het gehele verhaal,
dat zal volgen, is a. h. w. de lijdensgeschiedenis van een gedupeerde
en de voornaamste factor, die hem het proces kan doen winnen,
bestond in het medelijden, dat hij in staat zou zijn bij de heliasten

op te wekken. Men kan het ontstaan van de lezing èyxaXeïv in dat
geval toeschrijven aan een streven van Dionysius van Halicar-
nassus, om de tekst te normaliseren, dat dan wellicht de oorzaak
is van de afwijkende lezing in een deel der ISOCRATES-Overlevering,
met name in de codex Urbinas.

SiapXiqeclTQv av. Vgl. Dem. 40 § 11, sprekende over een gerucht-
makende zaak: „w? xal ufjicöv oi tïoXXoI taaai • tceptpóyjtoi; ydcp y)
Tcpa^if; èyéveTO.quot;

§ 2.

AvtISiko?: tegenstander. Vgl. Isocrates 19, § 1. De redenaars
gebruiken het woord van beide partijen.

tot oufxpóXaia. Uit de algemene betekenis van het werkwoord
au(iPaXX£iv „bij elkaar brengenquot;, heeft zich in het verkeer die van
„overeenkomenquot; ontwikkeld. Het substantivum crufjLpóXaiov is zo-
doende naast auvö^xai een der meest gewone woorden voor ,,over-
eenkomst, contractquot;. Het ware nutteloos, hiervan voorbeelden aan
te halen uit de talloze malen, dat beide woorden bij de redenaars
voorkomen. Wel zou men uit het gebruik van de beide woorden in
de Trapeziticus kunnen afleiden, dat Isocrates bij crujxpóXatov meer
aan het abstracte begrip „overeenkomstquot;, bij ouvOvjxai meer aan het
concrete, het schriftehk stuk, denkt. Vergelijk bv. § 2 met § 20;
verder wordt in § 52, 53 en 57 het woord (ju{i(3óXaiov meer in abstract
algemene zin gebezigd; § 26, 29, 30 en 33 hebben de verbinding cjuv-
ÖYjxai; Ttoteïoeat waar telkenmale sprake is van een schriftehk
vastgelegd contract; § 31 en 32 ouve^xa? avatpeïv.

Daarentegen is in § 19 xo cru(x|3óXaiov SiaXiieiv (het deposito-
contract) in meer algemene zin op te vatten. De uitdrukking van
§ 23 „out* clvai 7cp{)(; è|x' aurtp ai)[ip6Xat.ov ouSévquot; is voor tweeërlei
uitleg vatbaar. In § 57 wordt de uitdrukking Ï8ia lt;ju(xp6Xaia ge-
bezigd, blijkbaar in aansluiting bij de in grieks recht gangbare onder-

Men zou aldus ook de reeds besproken lezing jrpooYjxóvTO)? kunnen ver-
klaren, ware het niet, dat dc afwijking van de cod. Vat. hier palaeografies ge-
makkeliker is te verklaren. Er bestaat overigens m. i. geen dwingende reden om

beide variae lectiones op dezelfde wijze te behandelen.

scheiding tussen tSiai Stxai en Sy)|xócriai Stxai. Ook hier is sprake
van een meer abstracte opvatting van het woord lt;ju(xpóXaiov.

Het hier besproken verschil in gebruik keert terug in de andere
werken van Isocrates. Zo het woord ctufxpóxottov in 4, § 78; 13,
§ 6; 14, § 48; 15, § 3, 38, 40 enz.; 19, § 7, meestal met de toevoeging
„ïSiovquot; Het woord (Tuv0?ixat daarentegen vinden we in 4, § 81;
6, § 21; ( vgl. echter § 96); 14, § 5 enz.; (in tegenstelling tot § 48),
alsmede in Epist. 9, § 8, gebruikt in de zin van „politieke verdragenquot;;
in 16, § 43 en 18, § 2, wordt het gezegd van de amnestie-voorwaarden
van het jaar 403.

Bij Demosthenes komt het woord c7u(j.póXaiov voor in de zin van
contract in 't algemeen, of bepaalde soorten van contracten. (Bv.
33, § 3; 41, § 5; 47, § 19 en 49, § 1 en 4). Evenzo bij Lvsias. (Bv.
17, § 3). Daarentegen denkt men bij Demosthenes 50, § 68, (ouvOy)xcov
ouawv) het eerst aan een schriftelik contract; bij Dem. 36, § 4leest
men „avayvciaETai u(jLtv ra? cjuvöyjxa?quot;.

Naast deze beide woorden gebruikt Isocrates in onze redevoering
12 maal het woord ypafifxaTeïov, waarmee rechtstreeks de schrif-
telike aard der overeenkomst wordt aangeduid. Elders leest men
het woord cruy'ï'pa?«' in deze zin, bv. Dem. 29, § 36; 50, § 61 en 53,
§ 10. De Trapeziticus heeft alleen het werkwoord (§20, 30 en 52).
Men kan dus zeggen, dat Isocrates, en met hem het algemene spraak-
gebruik der vierde eeuw de woorden lt;TU(i,póXatov, cuvö^xai en
Ypa[X(AaTsïov (ouyYpacpaÊ) bezigden in dezelfde zin als onze woorden
,,overeenkomst, contract, stukquot;. Als synoniemen hebben zij dezelfde
betekenisgrens als de drie genoemde nederlandsche woorden. In het
latere grieks krijgt ook het woord oufx^óXatov de meer concrete be-
tekenis van ,.contractquot; gelijk bv. blijkt uit de in de papyri voorkomende
samenstelling „a\)[i^oka.ioypti.(polt;;quot;.

De lexicografen plaatsen zich blijkbaar op het standpunt van hun
eigen tijd, waarin tussen de begrippen ou(xpóXatov en (juvOyjxai

») Zie Busolt, Gr. St. II p. 1176.

') Het testament, een bepaalde vorm van schriftelik stuk, noemden de Grieken
Vgl. Lipsius A. R. p. 683 v.
VgL over de betekenis dezer woorden in de papyri P. M. Mever, Klio VI
p. 420 vv.

geen scherp onderscheid meer wordt gemaakt. Zo omschrijft bv.
SuiDAS (s. v. „(luvÖTjxatquot;) het woord cruvO^xat. aldus: „al TtlaTeiç,
at Stà Tpiûv sTeXoüvTO, Xóytov, è'pywv, ^sipquot;^-quot; Hij gebruikt het
woord blijkbaar in de zin van „verbintenisquot;. Nog sterker zien wc
dit bij Pollux VIII, 140, waar de opsomming „CTuyypatpT] • ouvàX-
Xayfxa, (7U(i,póXaiov, ypa(i,[xaTetov, cnjvOyjXT), ëyypafpo;, ófxoXoyta ëyypa-
90Çquot; bewijst, dat de verschillende griekse woorden langzamerhand
synoniem zijn geworden, waarschijnlik onder invloed van het latijnse
woord ,,contractusquot;, dat zowel in abstracte als in concrete zin ge-
bruikt werd.

TOÙÇ ÊTil xatç TpanéÇaiç: een omschrijving van het begrip
„TpaTTE^ÏTatquot;, een kategorie van personen, die vrij vaak in dc rede-
voeringen wordt aangetroffen.

We ontmoeten er, behalve dc bekende bankiers Pasio en Phormio,
nog de volgende trapezietcnnamen:

1.nbsp;ApiaToXo/oç.. Dem. 45, § 63 v. Het is waarschijnlik dezelfde

als 'ApiffToXoxoç ó XapiSy)[jiou bij Dem. 36, § 50. Vgl. ook
IsAE. 3, § 23 en 6, § 33.

2.nbsp;BXeTraïoç. Dem. 21, § 215 en 40, § 52.

3.nbsp;'EmyévTjç. Din. 1, § 43.

4.nbsp;Eù(xà0Y)(;. Isae. fragm. VIII. (ed. Roussel).

5.nbsp;Eölt;ppaio;. Dem. 36, § 13 en 37. Ook genoemd in Dem. 49. § 44. Hij is

waarschijnlik dezelfde als de slaaf, die Dem. 49, § 31 bedoelt. 2)

6.nbsp;EÖ9P6)v1). Dem. 36, § 13 en 37.

7.nbsp;'HpaxXïCSv)?. Dem. 33, § 7 en 9; 48, § 12.

8.nbsp;0eoxXY)ç. Dem. 53, § 9.

9.nbsp;KaXXJcjTpaxoç. Dem. 36, § 13 en 37.

10.nbsp;KIttoç. Dem. 34, § 6. Kan nauweliks dezelfde zijn als de slaaf

van Pasio in de Trapeziticus.

11.nbsp;Kóvcov. Din. 1, § 43.

12.nbsp;Sévtov. 1) Dem. 36, § 13 en 37.

Behoort tot een consortium van vier personen, vrijgelatenen van Apollodorus
en Pasicles, die na de meerderjarigheid van laatstgenoemde de bank van Pasio
huurden.

») Zie blz. 207.
=gt;) Zie blz. 88 v.

13.nbsp;nuXaSrjc;. Dem. 27. § 11.

14.nbsp;ScoxX^;. Dem. 50, § 29.

15.nbsp;Scoxpdcr/]?. Dem. 36. § 28.

16.nbsp;2toc7[vo{xolt;;. Dem. 36. § 50. Lys. Fr. 38, § 1. (ed. Gernet en Bizos).

17.nbsp;TtfióSïjfjLoi;. Dem. 36. § 29 en 50. Waarschijnlik is hij ook bedoeld

bij IsocR. 21. § 14. ingeval deze redevoering als onecht be-
schouwd moet worden, i)

18.nbsp;OiXio?. Lys. 9. § 5.

19.nbsp;xapijlóxa?. Aesch. Epist. 6. een onecht maaksel uit later tijd.

Deze behoren alle thuis in Athene. Daarnaast vinden we nog
uit Aegina:

20.nbsp;Ep(xaTolt;;. Dem. 36. § 29.

21.nbsp;STpu(x6Stopo«;. Dem. 36. § 29.

In totaal komen dus 23 namen van trapezieten bij de attiese rede-
naars voor. Hun naam ontlenen zij aan de TpocTie^a, een tafel, waaraan
zij hun bedrijf uitoefenden. 2)

») Zie blz. 200 vv.

Literatuur over trapezieten:

E. Guillard. Les banquiers athdniens et romains. (Paris 1875). Tegenover de zeer
gedocumenteerde uiteenzetting van de positie der romeinse argentarii draagt zijn
studie over de trapezitae een meer vluchtig karakter.

Ch. Lecrivain in Dar.-Saglio V (1911). p. 407 vv.

A. V. Bernardakis. Les banques dans l'Antiquité. Journal des Economistes
1881 (Tomes II en lll).

J. Hasebroek. Zum Griech. Bankwesen der klass. Zeit. Hermes 1920, verwerkt
in het boek „Staatund Handel im alten Griechenlandquot; (Tübingen 1928). Hasebroek
wijst in zijn Hermes-artikel op de weinig diepgaande behandeling, die het bank-
wezen uit de klassieke tijd is ten deel gevallen. De oorzaak zal wel ten dele liggen
bij het schaars verspreide studiemateriaal, dat nagenoeg uitsluitend in zijdelingse
uitingen van de attiese redenaars gezocht moet worden. Uit het hellenisties-romeins
Egypte is op grond van het materiaal een meer gedocumenteerd onderzoek mogelik.
Zo'n studie vindt men b.v. van Preisigke ,,Zur Buchführung der Bankenquot; in het
Archiv für Pap. Forschung, Band IV, (1906) p. 95 vv.

R. Herzog, Aus der Geschichte des Bankwesens im Altertum. Tesserae num-
mulariac. Abhandl. der Giessener Hochschulgesellschaft I (Glessen 1919). Herzog
geeft een nieuwe verklaring van de zgn. tesserae gladiatoriae, die uit de jaren 96
v. Chr. tot 88 n. Chr. afkomstig zijn, door zè in verband te brengen met het romeinse
bankwezen, en in 't bizonder met de werkkring van de keurders van munten, de
nummularii. Deze tesserae waren volgens Herzog bestemd om door de deskundige
voor de munten gebruikt te worden bij het verzegelen van geldzakken, in het
biezonder bij de deposito's (t. a. p. blz. 9). Het gebruik gaat volgens hem reeds
terug tot de klassiek-griekse tijd. (blz. 34—36.)

Gelijk ook Hasebroek constateert, verschijnt de tparre^a in de
vierde eeuw als een zeer ontwikkeld bedrijf, welks oorsprong wel
niet meer is na te gaan. i) Men neemt in 't algemeen aan, dat deze
oorsprong verband houdt met de steeds toenemende handel over
zee en het feit, dat iedere stad er haar eigen muntstelsel op na hield,
waardoor er een behoefte ontstond aan lieden, die over de nodige
vakkennis beschikten om als geldwisselaars op te treden. Dit een-
voudig wisselbedrijf is uitgegroeid tot een credietinstelling, die echter
steeds de sporen bleef dragen van het milieu, waarin zij ontstaan
was. In de tijd, waarvan in onze redevoering sprake is, had de trapeziet
een zeer uitgebreide werkingssfeer, vanaf het uitlenen van gebruiks-
voorwerpen en het verlenen van bemiddeling bij allerlei transacties
tot het verstrekken van de belangrijkste credieten of het in ontvangst
nemen van grote sommen in deposito, zoals in het geval van onze
redevoering. Ziehier enige voorbeelden:

Toen Conon's zoon Timotheus in het jaar 373 in een proces ge-
wikkeld was, kreeg hij bezoek van een paar Thessaliese vorsten, die
te zijnen gunste wilden komen getuigen. Om hen waardig te kunnen
ontvangen leende hij een som gelds, alsmede dekens en mantels en
twee zilveren drinkschalen bij de bank van Pasio (Dem. 49, § 22).
Lysias vertelt, dat Aristophanes, de zoon van Nicophemus, bij
het ontvangen van enige afgezanten van Euagoras, koning van
Cyprus, het tafelzilver moest lenen. (Lys. 19, § 27). Ook hier denkt
men onwillekeurig aan een trapeziet. Bij het doen van betalingen
maakte men zeer vaak gebruik van een trapeziet als tussenpersoon.

Een overzicht van de werkzaamheden van een bank in de vierde eeuw geeft
Hasebroek, Staat und Handel, p. 89 v. Als de schrijver na deze opsomming als
tegenstelling tot het moderne bankbedrijf zegt „aber zu wirklichen Zahlungs- und
Kreditinstituten haben sich die griechischen Banken nicht entwickeltquot;, is dit voor-
zeker niet de schuld der banken zelf, doch eenvoudig het gevolg van de steeds nog
beperkte ontwikkeling van het verkeer in 't algemeen, dat de persoonlike aanwezig-
heid van de betrokkenen (of altans van hun lasthebbers) niet kon ontberen. Krediet
in strikte zin heeft b.v. Pasio genoeg gegeven; zie b.v. de motieven, waarom hij aan
Timotheus steeds geld beschikbaar stelde (Dem. 49. § 3). Dat aan de andere kant
„das Bankgeschäft des Atheners Pasion das einfache Geldwechselgeschäft, den
Ursprung des griechischen wie des mittelalterlichen Bankwesens, aus seinem
Geschäftsbetrieb bereits abgestoszen hatquot; is m. i. een te vergaande conclusie op
grond van het feit alleen, dat we er toevallig niets van horen.

In een redevoering van Hyperides vertelt de spreker, hoe hij door
tussenkomst van een dame er toe gebracht werd een zalfwinkel van
Athenogenes te kopen, met inbegrip van de aldaar werkende slaven.
Als hij beschrijft, hoe hij in allerijl maatregelen nam om de koop zo
spoedig mogelik tot stand te brengen, zegt hij o.m. „Oelç èni t^
TpaTO^av ràç xeTxapaxovxa [jivaç.quot; (Hvp. 5, § 4). Dit was nl. de
koopsom. Een ander voorbeeld vinden we bij Dem. 47, § 51, waar
de spreker vertelt, dat hij z'n tegenpartij had uitgenodigd op de
bank een zekere som gelds, die haar krachtens rechterlik vonnis was
verschuldigd, in ontvangst te nemen. Uit het relaas der feiten in
§ 64 (tcoXXwv TuapóvTWv (xapxupwv), § 66 en § 77 krijgt men de indruk,
dat hier geen sprake is van betaling uit een rekening-courant, doch
dat het bedrag (1313 dr.. 2 ob.) tot dat doel naar de bank was ge-
bracht. De trapeziet fungeerde hier blijkbaar als deskundige op
't gebied van geld en als getuige.

Ofschoon de begripsinhoud van het woord „bankierquot; niet geheel
gelijk is aan die van het griekse xpaTce^txTjç, is er toch m. i. niet
voldoende reden, om het als de vertaling van laatstgenoemd woord
af te wijzen. Isocrates gebruikt in zijn Trapeziticus uitsluitend de
omschrijving ol inl xatç TpaTréî^atç (hier en § 53) of ó ùnb X7)ç
xpaTtéCifjç (§ 43). 2) Bij Demosthenes treffen we nog enige andere
omschrijvingen aan, nl. 36, § 29: „Slt;oxX% xpaTceî^txeûaaçquot; en
„oï TTEpl xàç èpyaata«; ovxeçquot; (vgl. § 6: „xvjv èpyaaiav t^ç xpa7îé^Y]ç)
en § 44: ,,ol èv è[ji,Trop{cp xal xpri[La.(ji èpya^ó[JLevot àvOpwTroiquot;.')
âvcu (xapxópiov. De strekking van deze opmerking, die onder andere

') Vgl. nog Dem. 10 § 293 (deposito van 7 minae) en Lvs. 9§ 5 (dc bank als plaats
van besprekingen). Waar ik het woord Tpdc7tet[a in spreekwoorden ontmoette,
betekende het echter iets anders, bv. Din. 3 § 2 ,,è7ritopX7]XÙç 6v qi(xoaev Ôpxov
[xeTaÇù Toü êSouç xal -r/ji; tpatrsî^t).;.quot; (de offertafel, vgl. Antiph. Tetral. I a § 10,
Andoc. 1, § 130 en Harpocr. s. v. TpaTreî^oçôpoç ) en Eurip. Hec. 793, „xoivr,?
TpaTtéJiTji; t:oXXàx'.ç Tuy.ùv èjioîquot;, (disgenoot; vgl. Aesch. 2 § 22 en 183).
') Over de betekenis van deze laatste term, zie blz. 181.
») Overigens betekent de uitdrukking ,,6 lpYaJ;ô[xevoçquot;in 't algemeen „koop-
manquot;, bv. Dem. 57 § 31 (Iv t^ àyop^ Ipyâ^eaOai) 34 § 51 (ot èpyaÇôixcvoi);
C. I. G, 2285b (ot èv Avî^tp èpyaÇôjievoi). Zo zegt men ook ..èpyaata xp^ïtJiaTovquot;
in de zin van ,,winst makenquot; (Aristot. Hth. Nic. 1160 a) In de Leges Gortyniae
wordt de uitdrukking „fepyao[a xpe[idTovquot; (VIII reg. 44) echter verklaard met
,.beheer van het vermogen.quot;

bewoordingen in § 53 wordt herhaald, zal in Hoofdstuk IV worden
uiteengezet

SiaxciplÇouoiv. Het werkwoord betekent „door z'n handen laten
gaanquot;, vandaar ,,beherenquot;. Veel door de redenaars in deze zin gebruikt :
Isocr. 4, § 20 (r^v oùoîav B.); Lys. 24 § 26 (xp-ôl^axa ty)?TiôXeojçS.,
van 'n magistraat gezegd) ; fr. XXII ed. Gernet (ôpOtôç xal Sixatax;
ty)v oùotav 8.); Dem. 27 § 15 (tov oÏxov S.); 30 § 6 (hetzelfde) ; Andoc.
1. § 147 (xp'i^fxaTa) en 2 § 17 (xà u[xéTepa'7rpaY(i.aTa).

Ttiaxol. Over de 7:iaTÔTir)ç der trapezieten vindt men bij de redenaars
over 't algemeen gunstige uitlatingen. Veel lof wordt Pasio toege-
zwaaid door zijn opvolger Phormio in het proces tegen Apollodorus
(Dem. 36, § 43 vv.). Daar wordt de nloTit; de grondslag van het geld-
bedrijf genoemd „el 8t tout àyvostç, 6ti Ttiaxiç àçop(X'J) xûv naaamp;v
ècTTt (ieyioTY) Trpàç xP'OP-^'^^'ïM-ô^', ^rav àv àyvovjcjelaç (§ 44).

Pasio's zoon Apollodorus doet ook een beroep op het vertrouwen,
dat zijn vader geniet in Athene: (Dem. 49, § 46).

Ook Phormio heeft voor een groot bedrag crediet (ib. § 57). Bij de
trapezieten is het kapitaal van anderen veilig tegen aanslagen (§ 58).
Ook in zijn eigen zaak spreekt Demosthenes steeds met achting over
Pasio. (Dem. 36, § 30; 45, § 13, 35 en 85). De uitlating bij Demosthenes
„(jLiCTouat 'A07)vaïoi toÙç Savet^ovtaçquot; (37, § 52) met de verdere
uitweidingen aldaar geldt niet de trapezieten in 't biezonder en heeft
bovendien iets anders op 't oog dan juist de betrouwbaarheid.

inooxepoOpiai. Het werkwoord àTroarepeiv wordt niet gebruikt
in de betekenis van „berovenquot;, in strikte zin, doch van ,,verduisterenquot;
of ,.iemand het verschuldigde onthoudenquot;. In die betekenis vinden
we het bij Dem. 24 § 129: Glaucetes was tot TrpeaPeuTyjç benoemd
om de Sexaxai te gaan halen. Als zodanig ..berooftquot; hij de godin
(aTtoCTTEpet) ; 49 § 2 (van Timotheus. die zijn schulden niet wil betalen) :
49 § 61 (eenvoudig: ..niet betalenquot;); 27 § 46 (xoùç SiSaoxàXouç touç
[xiaGoù; à.); 30 § 18 (xà yvwoOévxa: onthouden); IsocR. 4 § 153 (xàv
(jLioOóv). Vgl. Schol, in Arist. Plut. 373 „aTtoaxepG ècrxtv, Sxav
7rapaxaTa6-if)xv)v xivàç Xa^œv zlç, SiapoXrjv jtùpîiaoi xal oùx èOlXo
SiSóvai aùxtô â iXa^ovquot;; Aristot. Rhet. 1383 b 21 (rcapaxaxaOTQXYjv
ixTtoaTepetv) en Probl. 29 § 2 en 6.

») Zie blz. 191 vv.

„Beroven, stelenquot;, valt onder het begrip xXéTtTeiv, xXorr^, vgl.
Dem. 24 § 103 en 105, waar de wet van Solon dienaangaande wordt
geciteerd, en 22 § 26 v,, waar een opsomming wordt gegeven van de
verschillende wijzen, waarop men ingeval van xXctcy) zijn recht kon
zoeken. Dit laatste vergrijp werd veel zwaarder gestraft

Het rechtsmiddel tegen dcTroCTTépyjoi? in ons geval was de SCxv)
7tapaxaTa0TQX7)(;, over welke we echter niet verder zijn ingelicht)

Wel wordt xXétctciv en xXottq gebruikt als het geldt het verduisteren
van aan de gemeenschap toebehoorende gelden; bv. Dem. 24 § 127
(Melanopus werd als ouveSpo? wegens xXott/) veroordeeld) en § 133
waar xXéTtTTjt; in 't algemeen wordt gezegd van hem, die in staats-
functie geld verduistert. Eveneens Aesch. I § 110. (Timarchus en
Hegesander, de een als PouXeunr)«;, de ander als tafzia^ -rv);; Oeou,
exXeTTTOv TTji; TróXew? xoivf) xal [xaXa 9iXeTa(ptO(; yjLkl(x.(; Spaxfxai;.)

Op dit soort van verduisteringen was van toepassing denbsp;xXo7n)lt;;

87)jjLoa((«)v (eventueel leptöv) xP^lH-afoiv.

önó Ilaoluvo?. Pasio is een der 23 trapezietennamen, die we in de
geschriften der attiese redenaars ontmoeten. Aan het feit, dat zijn
zoon Apollodorus na zijn dood in vele processen werd gewikkeld,
en dat van verschillende ons de pleidooien zijn bewaard gebleven,
danken we de gelukkige omstandigheid, dat we omtrent Pasio iets
meer weten, dan omtrent zijn collegas, wier namen ons zijn overge-
leverd. Zo vinden we zijn naam vermeld, behalve in de Trapeziticus,
in het demostheniese corpus in de redevoeringen 52, 53, 49, 50, 45, 46
en 59, die geschillen betreffen uit de jaren 369/8 tot ongeveer 340,
waarbij Apollodorus was betrokken; bovendien in or. 27, een der
redevoeringen rond de nalatenschap van Demosthenes' vader, die
2400 dr. op de bank had staan (§ 10), uit het jaar 363 en or. 36, een
verdediging van Phormio, Pasio's opvolger, uit het jaar 350/49.

Het geboortejaar van Pasio is onbekend; hij stierf in het jaar
370/69 (Dem. 46 § 13: „ó Sè rra-njp ètexeutvjctev sro Auctvix^tou
apXOVTo«;quot;). Alle gegevens omtrent hem zijn dus eerst na zijn dood

opgetekend; over het geval van de Trapeziticus waren, welke indruk
het ook gewekt moge hebben, toen de zaak nog actueel was, reeds
meer dan 20 jaar heengegaan. Deze omstandigheid waarschuwt ons
dus reeds van tevoren, geen verband te leggen tussen het licht, dat
het door Isocrates geschreven betoog op Pasio's persoon laat vallen
en de bij Demosthenes uitgesproken waardering voor de trapeziet

Pasio was de slaaf geweest van de trapezieten Antisthenes en
Archestratus. Hij had het vertrouwen van zijn meesters weten te
verwerven (Dem. 36. § 43) en werd door hen vrijgelaten (ib. § 47).
Daardoor in staat gesteld, voor eigen rekening te beginnen, wist hij
zijn zaak tot bloei te brengen. Ten tijde van de Trapeziticus leefde
Archestratus nog (Trap. § 43), maar de aanduiding „'Apx^cTrpaTov
Tov iitó rvje; xpaTté^v^t;quot; wijst er misschien op, dat deze het bedrijf had
vaarwel gezegd Pasio zelf was ten tijde van het proces tegen
Sopaeus' zoon nog metoek (Trap. § 41); wanneer hij wegens zijn ver-
diensten jegens de stad het burgerrecht heeft gekregen (Dem. 59 § 2,
46 § 15, 36 § 47) is niet bekend. Als burger werd hij in geschreven in de
deme Acharnae (Dem. 45 § 46; vgl. de naam van z'n kleinzoon Pasio
op de inscriptie 1. G. II 5, nr. 775b. col II reg. 11). Eerst tegen het
eind van zijn leven heeft hij zich wegens zijn gezondheidstoestand
moeten terugtrekken uit de zaken. (Dem. 52 § 13). Zelf bleef Pasio in
de Piraeus wonen, waar hij ook gestorven is (Dem. 52 § 13; vgl. 49
§ 34). Hij liet twee zoons na, de reeds genoemde Apollodorus en de
veel jongere Pasicles, over wie Phormio voogd werd, die eveneens
Pasio's weduwe, Archippe, trouwde. (Dem. 46 § 13; 36 § 7). De
testamentaire beschikkingen van Pasio vinden we 't uitvoerigst in
Dem. 36 uiteengezet. Zijn opvolger werd Phormio, die reeds lang een
meer zelfstandige positie in de zaak had ingenomen. (Dem. 36 § 4
49 § 30 en 62). Hij had nl. de bank gepacht en bleef haar ook na de
dood van zijn meester beheren, tot Pasio's jongste zoon, Pasicles, in

») Zie blz. 44.

») Zie blz. 181.

') Dareste wil (Les Playdoyers civils II p. 166 n. 1) uit de woorden van Dem.
36 § 4 „toutwl i^silnbsp;éautöv övtiquot; afleiden, dat Phormio eerst kort voor 370

werd vrijgelaten. Dit zal ook wel de bedoeling van deze uitdrukking zijn, daar een
zelfstandige positie als trapeziet niet kan zijn bedoeld, waar Phormio in 371 nog
onder P.\sio werkte (Dem. 49).

362 meerderjarig werd. Phormio begon toen voor eigen rekening en
Apollodorus verpachtte Pasio's bank aan vier andere personen
(Dem. 36 § 37) gedurende 10 jaar. Wat er na 352/1 met de bank ge-
beurde weten we niet.

Phormio wordt in de Trapeziticus niet genoemd. Hij zal in die tijd
nog een zeer ondergeschikte positie hebben bekleed. Wel werd hij
blijkens Dem. 45 § 71 v. reeds zeer jong gekocht en in het bankiersvak
opgeleid. Apollodorus vertelt daar, hoe Phormio alles aan zijn
vader te danken had. Eerst in 361/60, tien jaar na Pasio's dood, kreeg
Phormio het atheens burgerrecht (Dem. 46 § 13) en weer elf jaar
later, in 350/49 schreef Demosthenes zijn verdedigingsrede tegen
Apollodorus (or. 36). In de aanhef hiervan zegt de spr. (een auv^yopo?)
dat algemeen bekend is „wt; aSuvaTW? s/ei lt;l)optxtwvquot;. Dit behoeft
niet noodzakelik op hoge ouderdom te slaan. In 390 moet Phormio
nog jong zijn geweest, wel niet ouder dan 20 jaar.

§ 3.

^PX^?- deze woorden eindigt, volgens de terminologie van
Aristoteles, het 7rpoo([xiov (Arist. Ars. rh. III, 14) en begint de
Sir)Y7]ari(; (ib. III. 1). Dit 'gedeelte der redevoering eindigt bij § 24,

Zcanalo^. Van de beide voornaamste codices, F en A, heeft de
laatste (Vat. 65) deze naam verminkt overgeleverd: Sa)7ro (;. Eerst
een latere hand heeft de verbetering aangebracht. Dion. v. Halic.
geeft echter de lezing SivcoTceiii; hetgeen de oorzaak werd, dat
Benseler dit laatste in zijn tekst opnam. Vanwaar dit opvallend
verschil?

Het woord SivtoTtetii; betekent: „burger van Sinopequot;. Het is on-
denkbaar, dat de spreker hier zijn vader op deze wijze zou hebben
aangeduid, in plaats van diens naam te noemen Men kan niet een
beroep doen op de algemene bekendheid van een persoon, als men niet
eerst duidelik zegt, wie men bedoelt. De mogelikheid blijft bestaan.

Aan de foutieve schrijfwijze SitOTteü? in een der DiONVSius-handschriften
hecht ik geen betekenis.

') Bij Dem. 7 § 38 wordt iemand aangeduid als Kapiiaxto?, inwoner van Carystus,
maar de hier bedoelde persoon was een proxenus van Athene, om wie eerst kort te
voren veel te doen was geweest, zodat iedereen quot;terstond wist, om wie het ging.

dat er oorspronkelik heeft gestaan „ScoTratoi; SivwTreói;quot; en dat in
latere afschriften een van beide woorden is verloren gegaan, maar deze
onderstelling acht ik niet erg waarschijnlik. Het is op zich zelf niet
ondenkbaar, dat een inwoner van Sinope, een stad, die in die tijd een
vooraanstaande plaats innam onder de steden der Zwarte Zee zo'n
voorname post in het Pontiese Rijk had bekleed, maar ingeval de
spreker op de afkomst van zijn vader de aandacht had willen vestigen,
had hij dit m. i. met meer nadruk gedaan

Tegen het eind der redevoering, in § 57 v. wordt wel een uitdrukkelik
beroep gedaan op de goede verstandhouding, die heerst tussen Athene
en het Pontiese Rijk, maar sprekers vader wordt daar alleen geken-
schetst als een der vooraanstaande dienaren van de koning. Op de
stad Sinope wordt in 't geheel niet meer gezinspeeld. Er is echter,
gelijk we zullen zien, een eenvoudige wijze om het verschil der beide
lezingen te verklaren

Gelijk Fuhr reeds opmerkte kon StvwTreu;; eerder uit SwTratoi;
worden verminkt, dan omgekeerd. Daarbij moeten we ons echter
afvragen, hoe die verminking kan zijn ontstaan; dit zegt Fuhr er
niet bij. Hij voert alleen als argument aan, dat de lezingen van de
cod. Urbinas over 't algemeen beter zijn dan de DiONYSius-tekst. Er
bestaat 'n mogelikheid, die voor zover ik weet nog niet is opgeworpen,
dat de naam SwTraïot; de echte lezing is geweest, doch dat deze in de
DiONYSius-tekst is verminkt tot SivwTtaio?. Hiermee zou een afschrijver
een uitdrukking voor „Sinopiërquot; gebruikt hebben, die weliswaar niet
de gewone is, maar toch niet ongrieks ¹).

De grammaticus Herodianus geeft tal van stedennamen, die met
die van de stad Sinope overeenkomen (bv. 'AÖTjvat, BapxY], AtoSwvTj,
Kopów), KpYjOTcóvT) en andere), wier inwoners worden aangeduid met

adjectiva, op ocioc, afgeleid, op dezelfde wijze als SivtoTtato? van
SivwTn).

Een enkele maal komt deze vorm ook in de literatuur voor, doch
bij zeer late schrijvers. Eustathius, die 'n kommentaar schreef op de
OixoufiévTji; TcepiTjY'/jo't^ van Dionysius Periegetes noemt een rivier-
delta bij Sinope, waarover Dionysius in vs. 770 vv. spreekt SivcoTtata
'Aatjupfa (Eusth. comm. ad vs. 775). Avienus in z'n latijnse be-
werking van dezelfde Periegeet spreekt in vs. 376 over 'n tempel van
luppiTER Sinopaeus in Alexandrië. Dionysius in het origineel spreekt
vs. 255 van Zeu^ StvwTrtTY)^ en evenzo Eustathius in z'n comm. ad
vs. 255. Daar de griekse tekst in hexameters is geschreven, is het niet
mogelik, het woord StvcoTrtxao op grond van het latijn te veranderen
in StvwTtaiou. Het is echter het meest waarschijnlik, dat Dionysius
het echte epitheton geeft. Eustathius in z'n commentaar ad vs. 255
schrijft de invoering van de cultus toe aan Ptolemaeus Lagos
Avienus kan in de latijnse tekst zich de verandering veroorloofd
hebben, omdat de tempel in zijn tijd niet meer bestond en hij aan de
traditionele benaming geen waarde hechtte; de latijnse tekst, eveneens
in hexameters geschreven, laat echter beide lezingen toe. Ten slotte
bestaat er een gemma =»), eveneens van late datum, die het opschrift
draagt: Atoy^vy);; 'Ixsaiou SivwTcaïo;quot;. Hier is de grote Cynicus mee
bedoeld, wiens naam bij Diog. Laert. VI, 20 (3de eeuw na Chr.) aldus
luidt: „AioyévT]«; 'Ixecriou xpaTce^iTou Sivwttsu;quot;.

Men mag hieruit m. i. wel afleiden, dat in de latere Rom. keizertijd
zich naar analogie van vele andere namen gevormd heeft het adjecti-
vum StvcoTratoi;, dat ook kon gebruikt worden ter aanduiding van
de bewoners der stad en dat dit de oorzaak is, dat in de hss. van
Dionys, v. Halicarn. de naam SwTratof; verminkt is geworden tot
StvtoTcaïo? en door anderen hersteld in het meer attiese SivtoTreó?.

De corruptela in het IsocRATES-handschrift A, Sco7ïo (;, acht ik van
geen betekenis, het is klaarblijkelik een schrijffout, die door een latere
hand werd verbeterd op grond van de algemene traditie.

Ik wil er nog op wijzen, dat tegen het eind der 2de eeuw v. Chr.
een Sinopiër in dienst van Mithradates Eupator aan de griekse
steden in de Tauriese Chersonnesus belangrijke diensten heeft bewezen,
nl. Diophantus, die daarom door deze Grieken werd gehuldigd in
een inscriptie in het dories dialect i). Het is nauwehks aan te nemen,
dat deze omstandigheid hetzij Dionvsius v. Halicarnassus zelf,
hetzij een latere copist, parten heeft gespeeld en hen tot een
conjectuur aanleiding heeft gegeven. We kunnen dus met Drerup
de lezing SwTtatoç als echt aanvaarden.

elç xôv nóvTOV. Deze uitdrukking wordt in hoofdstuk IV be-
handeld 2),

olxeltoç Ttpôç Sàxupov Siaxelfievov. De uitdrukking Siaxet[xevoi;
met een adverbium gebruikt Isocrates zeer veel; hetzij absoluut,
hetzij in verbinding met Ttpó; xtva. Met otxeio); Siaxei[ievoç zinspeelt
hij steeds op een bizonder hartelike verhouding, zowel in het gewone
leven, gelijk hier, als in de politiek. (5 § 20; 12 § 48; 14 § 2).

SàTupoç. De regeringsdata vandezebosporaanse vorst, waaromtrent
gegevens zijn te vinden bij Diodorus Siculus en wiens naam ook op
enkele inscripties voorkomt hebben aanleiding gegeven tot moeilik-
heden. Daar Diodorus Siculus, die zijn verhaal van de gebeurtenissen
volgens de archontenjaren rangschikt, omtrent Satyrus alleen het
jaar 393/2 als sterfjaar vermeldt, en verder het aantal regeringsjaren,
nl. 14, zou men daaruit afleiden, dat het begin van zijn regering viel
in het jaar 407/6 (Diod. Sic. XIV, 93). Dit klopt in zoverre met een
gegeven bij Lysias 16 § 4, dat er waarschijnUk op wijst, dat Satyrus
reeds voor de slag bij Aegispotami (Sept. 405) aan het bewind was.
Daar er echter lacunes zijn in de gegevens van Diodorus omtrent de
eerste Spartociden, wordt deze berekening in twijfel getrokken, o. a.
door Brandis *). Voor een goede datering van de gebeurtenissen, in
de Trapeziticus vermeld, is het niet nodig, het jaar, waarin zijn bestuur
begon, te weten, als men slechts mag aannemen, dat Satyrus reeds

tijdens de val van Athene aan 't bevi^ind was, en dit kan men niet in
twijfel trekken, zonder aan Diodorus en Lysias iedere geloofwaardig-
heid te ontzeggen.

Van meer belang is voor ons doel Satyrus' sterfjaar, daar dit 'n
terminus ante quem vormt voor de datering van de Trapeziticus.
Immers, gelijk uit § 57 en 58 blijkt, deze wordt bij het uitspreken der
redevoering geacht nog in leven te zijn. De traditionele en enige bron
voor het sterfjaar is de reeds vermelde plaats bij Diodorus Siculus.
Diens gegevens konden niet in twijfel worden getrokken, tot in 1877
de eerste publicatie verscheen van de bekende inscriptie ter ere van
de zonen van Leuco^). In deze publicatie wees Kumanudis op een
tegenspraak tussen de inscriptie en de diodorus-text, welke door
Schaefer nader werd uitgewerkt en geleid heeft tot een rectificatie
van Diodorus, niet alleen in zake de regeringsjaren van Leuco's
zonen, doch ook van die van hun vader en grootvader, nl. Satyrus.
Er waren twee moeilikheden; de voornaamste is deze, dat volgens de
inscriptie Spartocus en Paerisades gelijktijdig het bestuur hebben
gevoerd, als opvolgers van hun vader Leuco, terwijl zij volgens
Diodorus achter elkaar geregeerd zouden hebben. De andere moeilik-
heid was, dat de inscriptie, waarin de vorsten bij hun troonsbestijging
door het Atheense volk gehuldigd werden, is gedateerd in 347/6 v. Chr.,
terwijl Diodorus als het beginjaar van Paerisades opgeeft 349/8.
Dit verschil acht Schaefer te groot, daar hij niet kan aannemen, dat
de stad Athene door de vorsten van het Bosporaanse Rijk, waarmee
zij zo nauwe betrekkingen onderhield, eerst in het tweede jaar hunner
troonsbestijging officieel van dit feit werd in kennis gesteld. Hij begint
met aan te nemen, dat bij Diodorus de hoofdstukken 22—26 uit
boek XX, die meer uitvoerig dc gebeurtenissen bij Paerisades' dood
behandelen, histories het best gefundeerd zijn,- omdat de schrijver hier
blijkbaar over uitvoeriger bronnen heeft beschikt. Hij neemt dus het
sterfjaar van Paerisades, nl. 310/9 en het aantal regeringsjaren, nl.
38, die in cap. 22 door Diodorus worden meegedeeld, als vaststaand

aan en veronderstelt, dat de daaraan voorafgaande, korte notities
omtrent de vorsten Satyrus, Leuco en Spartocus berusten op losse
gegevens, die door Diodorus verkeerd zijn gecombineerd. Als men met
die gegevens terugrekent, kan het beginjaar van Paerisades ook 348/7
zijn in plaats van 349/8 (gedeelten van jaren, aan het begin of eind der
bestuursperiode als volle jaren geteld, kunnen zulke verschillen
teweegbrengen) en men is daarmee dicht genoeg bij het jaar van onze
inscriptie, om het tijdsverschil, veroorzaakt door de reis van de ge-
zanten van de Bosporus naar Athene, aannemelik te maken. Maar uit
onze inscriptie volgt verder ook, dat in dat jaar (348/7) eveneens het
bestuur van Spartocus begint, die 5 jaar later stierf (Diod. XVI, 31)
en dat Leuco, die 40 jaar regeerde (Diod. XIV, 93), niet in 393/2, doch
in 388/7 aan het bewind kwam. Dit zou dan tevens het sterfjaar van
Satyrus zijn. Schaefer acht het mogelik, dat de 5 regeringsjaren,
die aan Spartocus door Diodorus afzonderlik worden toegekend,
eigenlik bij Satyrus moeten geteld worden, zodat deze niet 14 (Diod.,
ibidem), doch 19 jaar geregeerd heeft, waarbij het beginjaar van
Satyrus' regering, nl. 407/6 kan worden behouden (zulks in verband
met Lys. 16 § 4).

De berekening van Schaefer wordt aanvaard door Dittenberger
en Roberts-Gardner -). Mathieu en Brémond drukken zich als
volgt uit: ,,Le royaume du Bosporos est au pouvoir de Satyros; mais
la date de la mort de celui-ci est fixée tantôt à 393/2, quand on suit
Diodore, tantôt à 387 si l'on accepte les données de Schaefer. Le
plus sûr est donc de placer le procès entre 393 en 391.quot; Dit is m. i.
geen wetenschappelik standpunt ; want uit § 57 v. der redevoering
blijkt, dat Satyrus tijdens het proces nog levend wordt geacht; wat
Mathieu dus voorstelt is geen compromis, doch een aanvaarden van
de conclusies van Schaefer.

Schaefer heeft in zijn artikel geen poging aangewend om de gege-
vens, die de Trapeziticus hem konden verstrekken, bij de vaststelling
van Satyrus' sterfjaar te benutten en naar mijn meening zijn deze ook
niet in staat nadere gegevens daaromtrent te verschaffen, want het

proces, waarop de Trapeziticus betrekking heeft, behoeft, gehjk we
zien zullen, niet later gesteld te worden dan in de zomer van 393 i).

Een scholion op Dem. 20 § 33 deelt ons mee, dat Satyrus stierf
tijdens het beleg van Theudosia. Ook omtrent dit beleg weten we
verder niets. Zie ook Polyaen. Strateg. VIII 55.

Van deze Satyrus zal ook wel het grafmonument zijn bij het dorp
Patraeus, waarover Strabo spreekt (XI, 2 § 7 en 8). Over de plaats,
die Satyrus als vorst innam, wordt elders gesproken

Xlt;bpaç, Suvdtictoç. Bremi, vertaalt in z'n commentaar het laatste
woord met „exercitusquot;. Inderdaad gebruikt Isocrates het woord
verschillende malen in die betekenis. Zo in 4 § 83 (ty)v è^ a7cacr/)lt;; ttj«;
'Adtaç 8óva(xiv); § 86 (bij de inval van de Perzen in Attica wachtten
de Atheners de bondgenoten niet af, doch gingen de vijand tegemoet
„t7)v olxeiav Suvafxiv tyovxsi;quot;); 5 § 97 (Sóvafjiti; vautix-^ en tïeÇ-^);
§ 62 (sprekende over Conon: alaOôjjievoç 'Ayy)(TiXaov (jieTà TtoXX^ç
Suvà(ji.ewlt;; eîç ty]v 'Acriav Siapep7)xÓTa ) ; 20 § 11 (al 9Óct21lt;; at Tcapa-
Soücrat T7)v sûvafaiv ttjv -^(ietepav toïç TcoXeixtoiç, zinspelend op de val
van Athene in 403). Mathieu vertaalt: „(il) donne ses soins à toute
la puissance de Satyros.quot; De vaagheid van deze uitdrukking bewijst
m. i. dat we beter doen, de betekenis die Bremi aan het woord geeft
te behouden. Sopaeus was dus gouverneur van een provincie en
tevens opperbevelhebber van Satyrus' leger.

éni(i.eXeto6ai. Dit werkwoord komt bij Isocrates vaker voor in de
betekenis van ,,belast zijn met het beheer over of toezicht opquot;. Zo
gebruikt hij het in verbinding met de genetief „töv xoivövquot; (7, § 26) of
ook meer in 't biezonder „tÏ)«; eùxoaiiiac;quot; (7, § 37), TÎjçsÙTa^îaç (7, §39).
telkens met betrekking tot de Areopaag.

§ 4.

Tiepl tyjase ttjç nôXeioç. Isocrates spreekt zelf over de geweldige
indruk, die Athene op vreemdelingen, die de stad bezochten, placht
te maken: „ten slotte heeft Pericles als 'n goed volksleider en uit-
muntend staatsman de stad zozeer verfraaid, zowel door de tempels als
de wijgeschenken en al het andere, dat ook nu nog (in 353) degenen,

gt;) Zie blz. 240 v.

Zie blz. 66 v.

die haar bezoeken van mening zijn, dat ze waardig is niet alleen de
Grieken te besturen, doch bovendien alle andere volkerenquot;. (15 § 234).

Ä7to5Yj(i.^oai ,,een buitenlandse reis ondernemenquot;. Zie 11 § 18 (in
Sparta was het aan strijdbare mannen niet geoorloofd ócveu -n); twv
apxóvTtov YVfó(i7)(; a7ToS-if][jietvquot;, een instelling, die zij van de Egypte-
naren zouden hebben overgenomen). Eveneens in de 6de brief § 1 en 2
(een uitnodiging tot Isocr.\tes gericht, om naar het hof van Thessalië
te komen: „è7ctS7][i,7)CTai. x«l Siaxpitpai ^rap' utxlvquot; cn „el im yYjpo)?
aTtoSrjtJieZv

ye^JLloa?. De codex Urbinas heeft in marginc è[JL7rXY)CTa?, blijkbaar
een glosse. Isocrates gebruikt het woord yefJ'-^^e'-quot;*' alleen hier;
overigens is het woord algemeen grieks en steeds met de genetief. Wel
komt het intransitieve yéfjio) vaker bij Isocrates voor, doch steeds in
overdrachtelike betekenis. Hiervan afgeleid is het subst. yófjio?, in
de zin van ,,scheepsvrachtquot; bv. Herod. I 194. Onder de redenaars
vindt men beide woorden alleen nog bij Demosthenes; nl. yefilJ^co
in 32 § 36; 20 § 31 en 34 § 10. In de beide eerste gevallen is sprake
van koren; in het laatste van allerhande waren. Het woord yójjLo? vindt
men bij Dem. 32 § 4 en 56 § 3, 24 en 25. Op deze plaatsen behoeft
evenmin uitsluitend aan koren gedacht te worden.

Naast yejil^eiv wordt ook gebruikt het meer algemene èvOéaOai
(bv. Dem. 34 § 6) en 9opT(^etv (niet bij de redenaars). „TrXTjpouvquot;
wordt meer van het ,,bemannenquot; gezegd. De van deze werkwoorden
afgeleide zelfstandige naamwoorden èvO^xv) (dat men alleen bij late
schrijvers vindt) en (pópT0lt;; (dat bij Homerus en Herodotus zeer gewoon
is in de zin van „scheepsvrachtquot;) ontbreken bij de redenaars geheel.

Wel vindt men bij Demosthenes het woord 9opTlov of cpopTia
(bv. 11 § 14 en 34 passim). Hvperides (5. 6) gebruikt het in de zin
van „warenquot; in 't algemeen en Lycurgus (Leocr. 26) in die van
,,lastquot;, die iemand op z'n schouders draagt.

We ontmoeten deze woorden te zelden, dan dat men uit hun gebruik
zou kunnen afleiden, of de redenaars in deze verschillende uitdruk-
kingen nog andere betekenisnuances neerleggen, dan die door dc
afleiding der woorden zelf wordt gegeven.

oItou. Het was niet zonder reden, dat Sopaeus graan gaf als lading
voor de schepen, waarmee zijn zoon zich naar Athene zou begeven.

Graan was voor de buitenlander a. h. w. een paspoort, waarmee hij
zich zonder moeite de toegang tot Athene's haven, de Piraeus, kon
verzekeren. Reeds betrekkelik vroeg schijnt Attica zijn regeerders
voor het probleem gesteld te hebben, hoe de steeds toenemende be-
volking van het nodige voedsel te voorzien. Solon had, volgens Plu-
tarchus, de uitvoer van alle bodemproducten, met uitzondering van
de olijfolie, verboden (Plut. Sol. 24). De aanplanting van olijfbomen
zal op zich zelf genomen niet zozeer de ontwikkeling van de graanbouw
in de weg hebben gestaan; beide lieten zich gemakkelik combineren ;
doch de bodem van Attica droeg zelf de schuld, daar hij te schraal was,
om een oogst op te leveren, die aan de vraag naar koren kon voldoen.
Want dit laatste vormde voor de Griek het hoofdvoedsel.

De betere vooruitzichten, die de productie van olijfohe bood, maakte,
dat de atheense boer zich er steeds meer op ging toeleggen en dat de
regering moest uitzien naar middelen om het tekort aan koren, dat
zich langzamerhand moest doen gevoelen, door invoer te dekken 2).
Hiermee zag hij zich voor een tak van economiese staatszorg gesteld,
die op dit gebied steeds verreweg de voornaamste is gebleven ®).

») Zimmern, the Greek commonwealth. (Oxford 1924) p. 53.

») Philippson, Das Mittelmeergebiet (1922) stelt, met verwijzing naar de Oud-
heid, vast, dat in het Middel!. Zeegebied nog steeds de graanbouw in streken met
hoger cultuur niet toereikend is, om de bevolking te voeden, „nicht sowohl wegen
zu starker Bevölkerung, sondern weil ein zu groszer Teil des Bodens dem Anbau
lohnenderer Handelsgewächse dientquot;. Vgl. 00k: Bolkestein, „Economisch leven
in Griekenlands Bloeitijdquot; p. 39.

») Zimmern, The Greek Commonwealth (Oxford 1924) p. 359—365 beschrijft in
hoofdtrekken de verhouding van de griekse staat, en in'tbiezonder van de atheense,
tot iiet korenvraagstuk. Hij spreekt uitsluitend over de 5de en 4de eeuw v. Chr.

Verdere literatuur:

Francotte. „Le pain à bon marché et Ie pain gratuit dans les cités grecquesquot;
in „Mélanges Nicolequot; p. 135 vv. (Génève 1905). Hij geeft 'n zo volledig mogelike
opsomming van de berichten omtrent maatregelen voor of vanwege de overheid,
verspreid over alle delen der griekse wereld, tot in de keizertijd toe. Hij is er in
geslaagd, deze gegevens vanuit enkele centrale gezichtspunten te behandelen, doch
daaruit blijkt tevens, dat onze vraag naar bizonderheden slechts af en toe door het
toeval wordt beantwoord. L. Gernet „l'Approvisionnement d'Athènes en blé au
5me et au 4me sièclequot; in „Mélanges d'histoire anciennequot; (Paris 1909) geeft een
behandeling van de omtrent de stad Athene bekende gegevens. Zie verder nog
E. H. Minns, Scythians and Greeks (Cambridge 1913) op de hierachter aangegeven
plaatsen.

Na de tijd van de Pcrziese oorlogen was Athene op de invoer van
koren uit den vreemde aangewezen. Aanvankelik schijnt de aanvoer
vlot te verlopen: Cyprus en Egypte behoren tot de leveranciers en de
aanvoer vanuit de Zwarte Zee schijnt door de vestiging van Sigeum
tijdens de Pisistratiden en naderhand door de verovering van Sestus
(in 478 v. C, zie Herod. IX 114—119) verzekerd. De beide eerstge-
noemde havens worden door de Perzen aan dc handel met Athene
onttrokken, (resp. na 448 en 454), dat dientengevolge op het gebied
rond de Zwarte Zee is aangewezen. Dat nu bij het uitbreken van de
Peloponnesiese oorlog de moeilikheden toenemen, bewijst een atheens
decreet, waaruit blijkt, dat reeds in 428 de Hellespontophylaces de
opdracht hadden, er voor te zorgen, dat het graan, dat vanuit Byzan-
tium werd verscheept, voor de stad Athene bestemd was. In deze
inscriptie werd toegestaan, dat een bepaalde hoeveelheid van dit graan
naar de stad Methone (in Macedonië) werd gezonden i). Athene had
dus de gehele regeling van de korentransporten uit de Zwarte Zee aan
zich getrokken.

In de tijd, waarin onze redevoering valt, horen we voor 't eerst van
een ander college van magistraten, met het toezicht op de graanhandel
belast, nl. de Sitophylaces, die 'n rol spelen in Lysias' 22ste rede-
voering (386 v. Chr.). De taak, die zij hadden te vervullen, had vooral
de regeling der prijzen in de kleinhandel ten doel«).

De wetgever greep steeds verder in; zowel de door Lysias 22 ge-
noemde wet op de maximum-hoeveelheid, die de kleinhandel mocht
inslaan, als de door Dem. 34 en 35 genoemde wetten op de regeling van
de invoer van koren naar Athene») bevatten de strengste straf-
bepalingen. Schaefer stelt de beide laatstgenoemde redevoeringen
omstreeks 341 en 329.

Sedert de tijd, dat de handel met Cyprus en Egypte voor Athene
verloren ging, was de Pontus de korenschuur van Athene geworden «).

gt;) Ditt. Syll. 75 reg. 35 vv.

') Zie hierover Busolt, Gr. St. p. 431 en 1119 v.

Zie Dem. 35, § 50 en 51; 34, § 37; Lycurgus, Leocr. 27 (na 331 v. Chr.).
«) Over de Pontus als korenland zie Minns, Scythians and Greeks (Cambridge
1913) p. 442 vv. De gunsten, die Leuco en zijn opvolgers Athene verleenden ten
aanzien van de uitvoer van koren, worden besproken op p. 574 vv.

De vorsten van het Bosporaanse Rijk bezaten een niet onbeduidende
macht, die uitging van de door hen bestuurde griekse steden, waarvan
Panticapaeum de voornaamste was, en die zich verder uitstrekte over
verschillende volksstammen, die het schiereiland en de gebieden rond
de Maeotiese golf (de Krim en de zee van Asow) bewoonden. Uit hun
gebied was het, dat de Atheners hun graan moesten betrekken. Vriend-
schappelike relaties waren daarvan het gevolg: Lys. 16 § 4 getuigt dit
reeds voor de jaren die aan de slag bij Aegispotami voorafgingen.
Isocrates spreekt in zijn Trapeziticus § 57 over de bevoorrechte
positie, die Athene innam ten opzichte van de koreninvoer, en die
bestond in een verlof tot uitvoer ook dan, wanneer andere kopers
teleurgesteld werden. Van deze voorrechten is ook sprake in de reeds
genoemde inscriptie betreffende de zonen van Leuco^): ,,daar Spar-
Tocus en Paerisades dezelfde gunsten schenken aan het Atheense
volk, die ook Satyrus en Leuco reeds geschonken hadden, zal het
Atheense volk van zijn kant aan Spartocus en Paerisades dezelfde
voorrechten verlenen, die het verleende aan Satyrus en Leucoquot;.
Dat het hier gaat om de levering van koren aan Athene, bewijst de
tekst van hetzelfde decreet in reg. 14 e. v. ,,de dank van het atheense
volk is een gevolg van de boodschap, die Spartocus en Paerisades het
door middel van gezanten hebben doen toekomen, dat zij voor de
uitvoer van het graan op dezelfde voet zullen zorg dragen als hun
vaderquot;. Hoe Leuco dit deed, vernemen wij uit Dem. 20 § 32, bevestigd
door Strabo VII, 4, 6; Leuco gaf nl. niet alleen verlof tot uitvoer,
doch bovendien vrijdom van tolgelden. Deze tol bedroeg Vso van de
uit te voeren hoeveelheid graan. Of ook reeds door Satyrus dit laatste
privilegie is toegestaan, blijkt niet uit Isocrates' woorden in § 57;
men is geneigd te veronderstellen van niet, daar de redenaar er allicht
gewag van had gemaakt.

De omstandigheid, dat Sopaeus zijn zoon met twee korenschepen
en geld naar Athene durft zenden, bewijst, dat de reis heeft plaats
gehad voor de boeoties-korinthiese oorlog was uitgebroken; vóór die
tijd moet nl. het noorden der Aegeiese zee tamelik rustig zijn geweest.

') Ditt. Syll. 206 reg. 14 vv. „ê;reiS^] Sè Ta? Scopeiai; SiSóaaiv 'AOT)va{oilt;;,
aoTiep SaTupo; xal Aeuxoiv ÏSoaav.quot;

daar de Spartanen in Klein-Azië opereerden en de Atheners nog niet
in het confHct waren betrokken. Dit gebeurde eerst in 395. Xenophon
zegt, dat Agesilaus na de dood van Tissaphernes (395) ook het
opperbevel over de vloot kreeg (Xen, Heil, Hl, 4, 27), Hij beval
de steden op de eilanden en aan de kust, voor trieren te zorgen en
kreeg zodoende ongeveer 120 nieuwe schepen bij elkaar (ib. 29), Toen
nu de opvolger van Tissaphernes, Tithraustes, de Rhodier Timo-
crates naar Griekenland stuurde om de steden (Thebe, Corinthe,
Argos, Athene) tegen de Lacedaemoniërs op te zetten, namen de
Atheners weliswaar geen geld aan, doch toonden toch wel iets
voor een oorlog te voelen (ib. 5, 1). Als dan de Lacaedemoniërs
besluiten, het offensief tegen de Thebanen te openen, zegt Xeno-
phon, dat een hunner overwegingen was „xal èv 17) 'EXXaSt ouSéva
amp;XXov 7ióXe[jLov èfXTToSwv CTcptaiv sïvai.quot; (ib. 5, 5). Dit was onmid-
dellik voor de slag bij Haliartus, waar Lysander de dood vond.
(Sept. 395).

Dat de zoon van Sopaeus zich in het daaropvolgende jaar, d. w. z.
tussen Sept. 395 (Haliartus) en Aug. 394 (Cnidus) in Athene bevond,
zullen we aantonen bij de bespreking van het geval Stratocles
Hij is dus op zijn laatst in het najaar van 395 naar Athene
gekomen.

Dat we hier spreken van het najaar, als de tijd waarin de reis zou
hebben plaats gehad, hangt ook samen met de aard der lading, die de
jonge man meevoerde. Immers, de opbrengst van de graanoogst werd
zo spoedig mogelik verhandeld en vervoerd; het bewaren van graan
in silo's was in de oudheid onbekend 2). Alleen in Egypte, waar het
klimaat meewerkte, kon men de eventuele jaarlikse graanoverschotten
opslaan en het hele jaar door verhandelen. Ook in de Romeinse tijd
werd het graan steeds terstond gedorst en, voorzoover het niet als
zaaigoed werd opzij gelegd, verkocht. De aanvoer in de handelssteden
hing dus samen met het tijdstip van de oogst; dit was in Griekenland
in de maanden Mei—Juni ; in Zuid-Rusland natuurlik iets later,

gt;) Zie blz. 164 v.

») Rodbertus, Jahrbücher für Nationalökonomie und Statistik, 1870, p. 372.
') Philippson, Das Mittelmeergebiet, (Leipzig. 1922) p. 159.

hoewel niet veel, want juist de Krim heeft een klimaat tamelik gelijk
aan dat van Griekenland i).

Neemt men nu de tijd, voor het dorsen en het vervoer naar de
havenstad in aanmerking, dan zal het graan eerst in de maand Augustus
gereed hebben gelegen ter inscheping. We mogen er wel rekening mee
houden, dat de voor de korenhandel bij uitstek gunstig gelegen haven
van Theudosia in deze tijd nog niet in het bezit van de vorsten van het
Bosporaanse Rijk was. Panticapaeum lag vrij ver van de eigenlike
korengebieden verwijderd De Atheners, die in Demosthenes' tijd
gewoon waren, de korenschepen onder konvooi uit de Zwarte Zee te
laten vertrekken, rekenden met een bepaalde tijd van de zomer,
waarin zij deze konden verwachten. Volgens Dem. 50 § 19 kon men,
gerekend vanaf 22 September, gedurende een periode van 45 dagen,
dus tot 6 November, de korenschepen aan de Thraciese Bosporus ver-
wachten. In deze redevoering vertelt nl. Apollodorus, die blijkens
§ 17 de opdracht had gekregen om met zijn triëre aan de Hellespont
te waken over de korentransporten, hoe hij na enige moeilikheden met
de bemanning van zijn schip zich naar zijn post begaf: „auró^; 8è
ttcvttjxóvtapxov etepov Xa^wv avyjyójxTjv èm t-/]v 7rapa7ïo(x7ï7)v tou ctitou
(hij bevond zich op dat ogenblik in Sestus en de plaats, waar hij met
zijn schip moest kruisen, was bij Hieron, een Atheense post bij dc
plaats, waar de Bosporus toegang geeft tot de Zwarte Zee) xal èxei
7repié(jLetva Tïévxe xal TETTapaxovxa y)[xépalt;:, êw; ó ëxTtXou^ twv tcXoIcov
ttóv (XET apxToupov (d. w. z. na 22 Sept.) ex toü Ilóv-rou syévsTO.quot; Er is
hier dus sprake van een bepaalde vaartijd, die volgde op 'n periode,
waarin de vaart stillag. Vergelijken we hiermee het elders te bespreken
contract uit Dem. 35, dan zien we, dat ook daar sprake is van het
geval, dat de gewijzigde reisroute het schip eerst na Arcturus uit de

») Philippson, t. a. p. p. 119. Minns, Scythians and Greeks (Cambridge, 1913)
p. 6, n. 4 zegt echter: „Until Byzantine times the Greeks never seem to have gained
occupation of the mountains of the Crimea and their warm southern valleys with
Mediterranean vegetation. Besides these were quite an exception on the north
coast of the Euxine.quot; Hij heeft echter vooral griekse kultuurplanten, als wijn,
op het oog.

») Zie Strabo VII 4 § 4 en 6 en vergelijk hiermee de kaart van dit gebied.

3) Zie blz. 214 v.

Zwarte Zee zou doen terugkeren. (§ 10: „èàv Sè [zst' 'Apxxoupov
èxTcXeócrwaiv èx xou IIóvtou ècp' Tepóv.quot;)

Het vermelden van dezelfde plaatsnaam Hieron doet zelfs veronder-
stellen, dat bedoeld wordt, dat het schip zich in dat geval bij
het korenkonvooi zou aansluiten. Böckh, die met behulp van de
gegevens uit Dem. 50 de juiste data der triërarchie wil afleiden, ver-
onderstelt, dat de scheepvaart gedurende enige tijd rustte vanwege
de stormen, die in de tijd, die aan 22 Sept. voorafging, te verwachten
waren i). Het is dan wel aan te nemen, dat de graanschepen eerst na
die stormachtige periode gewoon waren in zee te gaan.

Is deze veronderstelling juist, dan kunnen we de reis van de zoon
van Sopaeus stellen in het najaar 395, daar het niet nodig is aan te
te nemen, dat hij reeds een jaar tevoren naar Athene is gekomen.

xax' é^AKopiav xal xaxo Octoplav. 'E[jL7rop{a is het bedrijf van de
l[X7ropoç, waarvan Hasebroek de volgende definitie geeft „Emporos
(ursprünglich der einfache Passagier) ist der Händler ohne eigenes
Schiff, der auf fremdem Schiffe seine Waren befördertquot;. Hij stelt
het begrip tegenover dat van „Nauklerosquot; d. i. de handelaar, die
op eigen schip zijn bedrijf uitoefent. In Dem. 35, § 49 zien we hoe, de
spreker Androcles uitdrukkelik de qualitiet van IjxTcopoç voor
zich opeist en daarom de wetten op de SCxat è(Ji7iopixaï op zich wil
zien toegepast. (§ 45). We moeten hieruit niet afleiden, dat de be-
trokkene voor toepassing van deze wetten zijn hoedanigheid van
ëfiTtopoç moest bewijzen. Waarschijnlik is de daad van koopmanschap
zelf, die aanleiding tot het proces gegeven heeft, daarvoor voldoende.
Geheel het betoog in Dem. 35, § 44—49 heeft ten doel, de gegrondheid
der T:apaYpa9i^ van de tegenstander aan te vallen, die zijn aan-
sprakelikheid voor de verplichtingen, door zijn overleden broer aan-
gegaan, had ontkend (§ 3—5). Deze tegenstander was een zekere
Lacritus, uit Phaselis, 'n leerling van Isocrates (§ 15), die in de
hypothesis der redevoering 'n croçidx^ç wordt genoemd; ook Plutar-
CHus kent hem 3). Het is mogeUk, dat deze Lacritus in zijn betoog

') Böckh, Urkunden über das Seewesen des attischen Staates. (Beriin 1840) p. 173.

') Hasebroek. Staat und Handel, p. 3.

®) PLur. Vita Dem. 28: „^tqtupquot; en vitae X orat. Isoer. p. 837 D ,,vo[ioeéTY]ç
'ÀOTjvatoiçquot;. Is dit laatste juist, dan kreeg hij naderhand het Atheense burgerrecht.

zich had beroepen op zijn beroep als rhetor en dat de logograaf, die
de verdediging van Androcles heeft geschreven (het pleidooi werd
reeds in Libanius' tijd als onecht beschouwd, hoewel de hypothesis
de echtheid verdedigt) zich heeft laten verleiden daarop in te gaan.
In ons geval is het ook zeker, dat de zoon van Sopaeus, hetzij de
beide schepen hem in eigendom toebehoorden of niet, niet tot het
gewone gilde der vaóxXyjpoi en è'fiTropoi heeft behoord. We hebben
hier een voorbeeld van de veel voorkomende ,,gelegenheidshander'
waarover Hasebroek spreekt

Men vraagt zich nog af, of de zoon van Sopaeus reeds terstond
na zijn aankomst in Athene relaties met Isocrates heeft aange-
knoopt. Als Isocrates zelf in de Antidosis zijn eigen streven met
dat van zijn tegenstander, Lysimachus, vergelijkt, zegt hij, dat men
uit alle oorden der griekse wereld tot hem komt, om door hem onder-
richt te worden. Hij noemt hier met name de Pontus: „Ik zou graag
van Lysimachus willen vernemen, wat hij wel denkt van hen, die
uit Sicilië en de Pontus en de andere plaatsen naar Athene tot ons
komen om onderricht te ontvangen?quot; (15, § 224). Hiermee is niet
gezegd, dat Isocrates nog aan de zoon van Sopaeus denkt, voor
wie hij eens een pleidooi heeft geschreven, want hij zinspeelt op de
tijd, waarin hij als rhetor en paedagoog werkzaam was, dus na 390,
toen hij met zijn rede ,,tegen de Sophistenquot; een nieuw levensprogram
ontvouwde ; hij keert zich in laatstgenoemd stuk zelfs geheel van
zijn vroegere loopbaan als logograaf af. In de Antidosis zegt hij, van
geen rechtsgedingen meer te willen weten (15, § § 237—239).

Van de andere kant noemt de spreker van de Trapeziticus 'n zekere
Philomelus als z'n vriend; in Isocr. 15, § 93 komt een persoon van
dezelfde naam voor onder de leerlingen van Isocrates. Ook deze
verhouding heeft blijkbaar eerst bestaan in de tijd na 390, zodat er
geen grond is, om aan te nemen, dat Philomelus degene in geweest.

') Hasebroek t. a. p. p. 12. Dezelfde schrijver wijst tevens op een ander geval,
waar de begrippen èjjiTtopta en Ostopfa met elkaar verbonden zijn: van Solon zegt
het Ar:st. de Rep. Athen. 11 § 1, te vergelijken met Plut. Solon 5 en 25, doch
ook met Herod. I 29.

Geschreven in 353, zie § 9.

') Zie Blass, A. B. IT p. 22. en Isocr. 15 § 193.

die de spreker met Isocrates in aanraking heeft gebracht. Dit be-
hoeft niet uit te sluiten, dat in 17, § 9 en 15, § 93 toch dezelfde persoon
bedoeld wordt.

cuoTT^oavTO^. De uitdrukking „cruviOTavai xtva xiviquot; betekent
,,iemand in verbinding brengen met een anderquot;. Het is de gewone
uitdrukking, die gebezigd wordt, als de persoon A, die reeds met een
ander, B, in betrekking staat, 'n derde, hem bekend persoon G, bij A
introduceert om een zakelike relatie tussen A en C mogelik te maken.
Het is een gebruik, dat geheel en al in overeenstemming is met de
algemeene aard van het griekse handelsleven, dat nagenoeg geheel
op persoonlik contact berust. Veertien maal komen we bij de redenaars
de uitdrukking tegen in de trapezietenwereld, een paar maal ook
daarbuiten. Van het eerste geval vinden we een tweede voorbeeld
in de Trapeziticus § 37, waar op geheel dezelfde wijze sprake is van
het bij elkaar brengen van Pasio en Stratocles door de spreker zelf,
opdat de eerste voor hem borg zal blijven bij een lening van 300 staters.
Verder treffen we de uitdrukking alleen nog bij Demosthenes aan;
in 52 § § 4 en 7 en in 49, § § 26, 28, 29, 35, 39, 40, 41, 60 (2 x) en 61
van verschillende gevallen in de trapezietenwereld en in 41, § 6 en 16
in absolute zin (zonder datief), met de betekenis van „iemand er
bij halenquot;. De betekenis is in dit laatste geval, dat 'n zekere Leocrates
door Polyeuctus aan z'n sterfbed werd ontboden, om zekere ver-
plichtingen ten aanzien van de nalatenschap op zich te nemen.

Buiten de zakenwereld vinden we de uitdrukking bij IsocR. Epist.
IV, § 2, wanneer hij zegt, dat hij Diodotus, z'n vriend en leerling,
wil voorstellen en aanbevelen aan Antipater. Op dezelfde wijze
zegt Aesch. 2, § 154 dat Demosthenes en 'n zekere Aristophanes
van Olynthus met politieke bedoelingen door sommige personen met
elkaar in kennis worden gebracht.

In soortgelijke betekenissen komt de uitdrukking tjuvioxavai xiva
xivi ook in de papyrus-oorkonden voor ; daarnaast betekent
CTuviaxavat xiva in de papyri ook ,,volmacht gevenquot; Het komt
mij voor dat deze laatste betekenis, waarvan ik in de redenaars geen

1) Voorbeelden bij Preisigke, Wörterbuch der griech. Papyrusurkunden (1925).
») Mitteis-Wilcken, Papyruskunde II. 1. p. 201 (1912).

voorbeeld kon vinden, uit de eerstgenoemde is ontstaan: „het voor-
stellen van iemand (door middel van een schriftelijke acte, oudTaTixóv)
aan derden, om hem als zijn vertegenwoordiger te doen erkennenquot;.

nu6oSu)pou Tou ^otviKO^. Gewoonlik^) wordt deze naam verklaard
als „de Phoeniciër Pythodorusquot;. In § 33 komt hij voor met de bij-
naam ó SxYjviTT]«; (zie aldaar).

Het is natuurlik allerminst vreemd, dat 'n Phoeniciër in Athene
wordt aangetroffen; alleen valt het op, dat hij zo'n door en door
atheense naam draagt. Kirchner somt in de Prosopographia attica
'n 48 tal Atheners van die naam op, waaronder 'n paar archonten.

Bij Dem. 34, § 6 lezen we „rcapa GeoSwpou tou Ootvixo;quot;.
Dareste, die ook hier spreekt van 'n Phoeniciër, zegt in een noot,
dat deze naam een vertaling is van een phoeniciese of carthaagse eigen-
naam 2). Dezelfde verklaring zou men ook op de naam Pythodorus
kunnen toepassen.

Neemt men met deze verklaring geen genoegen, dan kan men zich
afvragen, of er misschien een athener bedoeld is, wiens vader Phoenix
heet. Komt deze naam in Athene voor? Bechtel 3) geeft wel enkele
samenstellingen, van Ooïvi^ afgeleid, bv. OoivtxXév);, (bij Ditt.
Syll. 153, 53) die waarschijnlik doelen op een der heroen van die
naam. Hiervan zou Ooïvt^ weer een hypocoristicum kunnen zijn.
We treffen de naam «Dotvt^ zelf in Athene aan bij Plato, conv.
cap. I „dxvjxow? OoCvixot; toO OiXithtouquot;, zonder dat dit daarom
'n Athener behoeft te zijn. Ook komt de naam voor op de inscr. I.G. I
441«, een fragment uit een lijst van gesneuvelde Atheners in de
2de. helft der 5de eeuw. Uit omstreeks 400 bezitten we een inscriptie,
die de namen van de bemanning van Atheense triëren opsomt (I.G. II,
2, 959); onder deze namen komt tweemaal die van Ootvt^ voor,
echter onder de roeiers, d.w.z. vrijgelatenen of slaven. De tweede
Ooïvi^ wordt met twee anderen, die merkwaardigerwijze FéTac;
en 'Aocruptoi; heten, tezamen genoemd als slaven of vrijgelatenen
van een zekere 'AXé^iTCTrot;. Men kan daarom de mogelikheid.

1) Niet door Baiter en Sauppe, en evenmin door Pape.

ä) Dareste, Les Plaidoyers civils de Démosthène. I (Paris 1875) p. 310, n. 7.
') Beciitel, Die hist. Personennamen des Griechentums bis zur Kaiserzeit.
(Halle, 1017) p. 455.

dat Phoenix de vadernaam is, niet zonder meer verwerpen.

Het is derhalve geoorloofd, ons af te vragen, of Pythodorus
misschien een Atheens burger is. In § 33 wordt van hem gezegd, dat
hij een handlanger is van Pasio: „Ö; uTtèp nadicovo^; ócTtavTa Xéyei xal
TrpaxTSi.quot; Op zich zelf zegt deze uitdrukking niets (zie ad. § 33),
maar het is toch niet onmogelik, dat iemand als Pasio, die uitgebreide
zaken in Athene dreef, en metoek was, 'n atheens burger in zijn
dienst had, die hem steeds kon vertegenwoordigen in die gevallen,
waarin hij zelf door de wet was verhinderd op te treden. Pasio
was immers verplicht zich een 7rpocrTaTY)(; te kiezen en het is niet
ondenkbaar, dat bij 'n zakenman als Pasio de TcpoCTTaxy)«; in wer-
kelikheid een soort ondergeschikte was^).

Van Pythodorus nu wordt verder in § 34 verteld, dat hij bij
zekere gelegenheid de urnen opende, waarin de namen der prijs-
rechters bij de openbare spelen waren opgesloten, om de namen van
enige personen er uit te nemen, en aldus de stemming der jury in een
bepaalde richting te beïnvloeden. We weten, dat de uitslag van deze
spelen een erezaak was voor de phylen, waartoe de mededingers be-
hoorden : zou Pythodorus dus hier hebben ingegrepen om de over-
winning aan zijn phyle te verzekeren? Het is in zo'n geval eerder
aan te nemen, dat de beramers van het plan van 'n betaalde kracht
gebruik maken, en niet zelf hun hoofd op 't spel zetten. Alles bij
elkaar genomen hebben we dus in § 33 en 34 geen aanwijzing in een
bepaalde richting.

Wel komt in Dem. 50, § 27, 'n redevoering uit het jaar 359, 'n athener
Pythodorus voor als vriend van Apollodorus, de zoon van Pasio:
„IluOóSwpof; ó 'Axapveu;;quot;. Hiermee kan dezelfde man bedoeld
zijn, maar het is mogelik, dat hij eerst later het burgerrecht heeft
verkregen.

Het is dus niet uit te maken, of we in Pythodorus moeten zien
'n vrijgelatene of 'n metoek uit Phoenicië afkomstig, dan wel 'n atheens
burger, zoon van Phoenix.

Zo had een zekere Crito, die om z'n rijkdom dikwijls door sycophanten werd
lastig gevallen, op raad van Socrates een zekere Archedemus, die van rechtszaken
verstand had, in dienst genomen, waardoor de ene baat en de andere broodwinning
had gevonden. (Xen Mem. II, 9). Men vgl. echter b!z. 156.

Tf) toótou TpaTtéJJï). Dit was de gewone uitdrukking
voor „van een bank gebruik makenquot;. Bij Isocrates alleen hier en
in § 40.

Dezelfde uitdrukking treffen ook aan bij Dem. 52, § 3 („Tfj rpartéJ^y]
Tyj Tou Ttaxpè«; s/pviToquot;) en § 5, waar Callippus aan de trapeziet
Phormio vraagt: „apa xal èxprjTo u[jitv;quot; (deed hij geen zaken
met U?) Vgl. ook de hypothesis. In 33, § 7 lezen we: „xpcófievo?
8' 'HpaxXe[8Y) tw TpaTtsJ^Crfl ^Tcetaa auxóv Saveïoai xa ipfi[ioLxx
Xapóvxa èfxè èyyu-fiT^v.quot; Overigens is „/pTjcOat xivtquot; de gewone uit-
drukking voor ,,vriendschappelik omgaan met iemandquot; (zie Trap.
§ 33 en 47).

§ 5.

Xpóvc|gt; 5' üoxcpov. Een vage uitdrukking, die niets zegt omtrent
de duur van het eerste verblijf van de spreker in Athene, voordat
de moeilikheden met Satyrus' afgezanten zich voordeden.

Isocrates gebruikt dezelfde woorden nog tweemaal. In 9, § 19
zegt hij, dat aanvankelik de afstammelingen van Teucer koning waren
op Cyprus, totdat na eenige tijd (xpóvoj 8' uaxspov) een balling,
door de koning opgenomen, zijn weldoener verdreef en het eiland
aan de koning der Perzen overleverde. Hier ziet men reeds hoe de
betekenis van deze uitdrukking afhankelik is van het kader, waarin
zij gebruikt wordt; verhaalt men de geschiedenis van een eeuw dan
kan men een tijdsverloop van enige jaren betrekkelik kort noemen.
Elders zegt Isocrates op dezelfde wijze, na eerst in 't algemeen te
hebben geschetst de opkomst van Athene en Sparta, de atheense
kolonisatie en de onderwerping van de Peloponnesus door Sparta,
dat enige tijd later (xpóvo) 8' uoxepov) de perziese oorlog uitbrak,
waarbij hij Xerxes noemt (12, § 49). Hier zinspeelt Isocrates op
'n periode van minstens enige tientallen van jaren.

Bij Lvsias (32, § 5) vinden we de uitdrukking gebruikt op een
wijze, die overeenkomt met die in de Trapeziticus. nl. in de enarratio
van een pleidooi. We kunnen echter uit de gegevens der rede zelf
nagaan, dat er een periode van bijna 20 jaar mee bedoeld wordt.

We kunnen dus niets anders doen dan in de vaagheid van deze
tijdsaanduiding berusten.

Sia^oXTjç Y^votJquot;-^^^?' W^t de juiste aard van deze vertroebeling
in de verstandhouding tussen Satyrus en een zijner voornaamste
dienaren is geweest, kunnen we slechts gissen. De gegevens omtrent
deze vorst beperken zich tot de korte vermelding van zijn regeringstijd
bij Diodorus en het voorkomen van zijn naam op enige inscripties.
Wel vernemen we door de spreker, dat de verzoening gepaard ging met
een huwelik van Sopaeus' dochter met een zoon van Satyrus.
Volgens SchaeferI) was dit Leuco, zijn opvolger; dit is mogehk,
doch niet te bewijzen. Eveneens is het mogelik, dat de achtergrond
van hetgeen de spreker hier in sobere bewoordingen meedeelt, een
paleisrevolutie is geweest, waarbij dezelfde zoon van Satyrus de
hoofdrol heeft gespeeld. Dat zulks ook in de dynastie der Spartociden
voorkwam, bewijst Diodorus Siculus' verhaal van de strijd, die
de drie zoons van Paerisades voerden om de heerschappij. Naderhand
hebben zij alle drie achtereenvolgens geregeerd. (Diod. Sic. XX, 22 v).

TOÏÇ tpuyàoiv. Er hielden zich dus in of bij Athene personen op,
die aan de samenzwering tegen Satyrus hadden deelgenomen, doch
gevlucht waren. Van dergelike ,,ballingenquot; zat in deze tijd de griekse
wereld vol. De hoofdstad van het Bosporaanse Rijk, Panticapaeum,
en enige andere griekse steden aldaar hadden tot op zekere hoogte
de instellingen van het moederland bewaard. Dit blijkt ook uit de
titel der Bosporaanse vorsten, die zich écp/wv der steden, doch PaciXeijç
van het land noemden; als zodanig verschijnen zij op de inscripties
van na het midden der 4de eeuw. Voor die tijd wordt er op de inscr.
Ditt. 'Syll. 209 en bij de redenaars Lysias en Isocrates eenvoudig
de naam Satyrus of Leuco gebruikt; ook op de inscr. Ditt. Syll.
206 (uit het jaar 346), is nog eenvoudig sprake van ,,de zoons van
Leuco.quot; Eerst Demosthenes gaat de titel àp/wv gebruiken (20, § 29:
uit het jaar 354) 2).

gt;) Rhein. Mus. 33 p. 428.

ScHAEFER, Rhein. Mus. 33 p. 427. Men kan er nog aan toevoegen Dinarch.
1 § 43, die Birisades, d. w. z. Paerisades, Satyrus, d. w. z. de tweede van die
naam (± 310) en Gorgippus noemt „toùç èx toG IIóvtou Tupavvou;quot;. Dit is echter
een passage, waarin Demosthenes het moet ontgelden, dat hij voor deze mannen
een standbeeld op de agora heeft laten oprichten; in de titel TÛpavvoç ligt dus een
disqualificatie opgesloten.

De stichter der dynastie, Spartocus, de vader van Satyrus, was
volgens de algemene opvatting een aanvoerder van Thraciese huur-
lingen, die zich, omstreeks het jaar 438, in Panticapaeum van de
macht had meester gemaakt i). Hij is dus te vergelijken met Hiero
en Dionysius in Syiacuse. We kunnen wel aannemen, dat de positie
der Spartociden in hun gebied reeds geruime tijd die was van een
vorst, voordat de algemeene opinie in Griekenland dit begreep en
men in Athene in de titulatuur daarmee rekening hield. Hetzelfde
was trouwens het geval met Dionysius van Syracuse en Euagoras
en Nicocles van Cyprus: vgl. Dem. 12. § 10, Lys. 19, § 20, Isocr. 4,
§ 141 en 9, passim. Op andere plaatsen wordt het woord pacjiXeu; of
pamXeócov op hen toegepast: Lys. 6, § 28, Isocr. 3, § 41.

énioTéXXci. Gelijk vaak in het grieks, moeten we ons ook hier het
object erbij denken: „personen, gezantenquot;. Phillipson 2), wijst er
op, dat de Grieken, evenals als de Romeinen, een rijke diplomatieke
terminologie hebben gekend: Trpéapet?, TrpecpeuTat, Staxovot, ócyyeXot,
xrjpuxef; en verschillende biezondere titels. In de Trapeziticus wordt
echter steeds eenvoudig gesproken van „ot vrapa Sa-nipouquot; of „o'i
7]xovTelt;;quot;. In het praktiese leven waren de Grieken wars van titels.

cloTïXeïv. Bedoeld is natuurlik „naar het vaderland terugvaren,quot;
een betekenis, die de samenhang vanzelf aangeeft. Het lexicon van
Liddell and Scott kent van dit woord de betekenissen ,,ergens
naar toe varenquot; en „varenquot;, in absolute zin. Is het mogelik, dat het
werkwoord zo dikwijls in de hier bedoelde zin voorkomt, dat het
ook de betekenis „terugvarenquot; gehad heeft daar, waar de situatie op
zich zelf niet deze betekenis opdrong? In de Trapeziticus komt het
woord siCTTcXstv nog eenmaal voor zonder nadere aanduiding, nl.
in § 9; ook hier geeft de samenhang de betekenis voldoende aan. We
zien nl. tegenover elkaar gesteld de begrippen „eE S' aXXoCTÉ Ttou
tpa7ro((x7)vquot; en „ei S' ei(77rXeuaroC[jnr)vquot;. In de tekït, zoals Dionysius
die overlevert, staat er bij „eilt;; xèv ITóvtovquot;, gelijk ook op de
andere plaatsen in de Trapeziticus, waar deze uitdrukking voorkomt;
Drerup vindt het echter niet nodig, deze woorden in de tekst van

Zie Minns, Thracians and Greeks p. 571. Diod. Sic. XII 31, 1 en 36, 1.

Phillipson, The International Law and Custom of Ancient Greece and Rome,
(London 1911) I p. 304 vv.

§ 9 op te nemen. Hij verwijst daarbij naar § 5 en 51. Op deze laatste
plaats staat het woord tweemaal; de eerste keer nader bepaald door
de toevoeging wç Sàxupov, die m. i. ook bij het terstond daar-
op volgende siTrXeucrai moet gedacht worden. Drerup wijst verder
nog op Dem. 17, § 26 en 27 en 20, § 31, waar eveneens het werkwoord,
hetzij door een plaatsbepaling, hetzij door de omstandigheden van
het verhaal, moet worden opgevat in de zin van ,,naar het vaderland
terugvarenquot;.

Behalve eIctttXeiv zegt man ook xaxaTtXstv in dezelfde zin, doch
eveneens in die gevallen, dat of een plaatsbepaling (Dem. 50, § 24,
oïxaSs) of de situatie, (Dem. 49. § 14 en 48 ÈTtl x/)v xpiatv, en 53. §6
k^zzl^ Sè xaTÉTrXEUffa syw xpiTipap/wv x.x.X.) de betekenis nader
aangeven.

Waarom er echter in deze gevallen voorkeur bestaat voor een van
beide genoemde uitdrukkingen blijkt uit § 19, waar op Pasio, die
in Athene thuishoort, bij de gedachte aan de terugreis naar Athene
het werkwoord èxTiXstv wordt toegepast. Immers, dit is voor Pasio
eveneens een reis naar het vaderland. Het is voor het gebruik der
uitdrukkingen dus beslissend, welke voorstelling aan het beeld te
gronde ligt, die van het uitgangspunt der reis of die van het doel,
niet die van de haven, waar schip of reiziger thuis behoort.

èÇaixcîv. Over het begrip „uitleveringquot; zie men hoofdstuk IV

§ G.

oüxw olxc(o)ç. Over deze uitdrukking is reeds gesproken ad § 3.
De min of meer vertrouwelike relatie, die er bestond tussen de trapeziet
en zijn dient, is een nadere bevestiging van hetgeen wij naar aan-
leiding van § 2 zullen uiteenzetten 2) ; het wederzijds vertrouwen
bleek reeds zover te gaan, dat de vormelikheden bij het sluiten van
transacties achterwege bleven. We zullen zien, hoe de vertrouwens-
plaats van de trapeziet voortkwam uit de behoefte van de atheense
burger, om een gelegenheid te hebben, waar hij zijn vermogen geheel
of ten dele voor de fiscus in veiligheid kon brengen; dat de man,
die aldus als de vertrouwensman optrad, ook raadgever kon worden.

») Zie blz. 220 vv.

«) Zie Hoofdstuk IV, blz. 191 vv.

ligt voor de hand. Wat de spreker ons hier vertelt, zal wel niet
zo iets heel bizonders zijn. De trapeziet treedt hier dus ongeveer op,
als een notaris ten onzent.

T^Y0U{XY]v .... Ttpó? Saxupov. Deze gehele passage ontbreekt in
de handschriften van Isocrates, doch zij is te vinden in de tekst,
zoals Dionysius v. Halicarnassus ons die heeft overgeleverd. De
uitgevers van Isocrates zijn het er niet over eens, of deze woorden
al dan niet in de tekst onzer redevoering thuis horen, en zo niet,
hoe hun aanwezigheid bij Dionysius is te verklaren

De geschiedenis van deze passage wordt in 't kort meegedeeld door
Drerup in zijn adnotatio critica 3). Ik wil hier alleen de motivering
van voor- en tegenstanders behandelen.

Fuhr zegt: „vjYoufxvjv . . . . Tipói; Saxupovquot; hat aus Dionys
eingesetzt Hier. Wolf, (uitgaaf 1570), mit Recht, obschon sich nicht
leugnen lässt, dasz die Worte nicht unbedingt nöthig sind, und dasz
man sogar der Meinung sein könnte, dasz der Zusammenhang durch
sie unterbrochen werde; sie malen aber recht gut die Stimmung des
Pontischen Jünglings und werden ausserdem Kap. 20. p. 584®) von
Dionys besonders hervorgehoben.quot;

gt;) Vergelijk ook de omschrijving van zijn werkkring door Cu. Lecrivain in D. S.
tome V, p. 408.

') Bremi plaatst de woorden tussen haakjes zonder nadere motivering.

Drerup, Isocratis opera omnia l (1906) p. 34.

♦) Fuhr, Der Text der Isokrates bei Dionys v. Halik., Rhein. Mus. 33 (1878)
p. 358.

') Na gezegd te hebben, dat de stijl van het uit de Trapeziticus geciteerde frag-
ment geheel en al afwijkt van die der epideiktiese en symbuleutiese redevoeringen,
vervolgt Dionysius: ,,où (xévtot rnxv-ciizuaL yz tyjv 'laoxpaTciov äytoyYjv £xߣß7)xev,
àxaprj 8é -rivanbsp;ttJç xaxaaxeu^ç Te xal aetivoXoyfaç èxeCvvjç IvOujx^Qjxara

xal 7tot7]TixtÓTcpa (xâXXôv èoTiv v^ àXr,Oivlt;ÔTepa. oTov ôxav lt;pî) • ,,T)Yo\i(i7)v 8é, cl^
(xèv TrpoE£(Xï]v rà xpi^[xaTa, xivSuveûasivquot;. rè yàp «jtoiïjTÓv tc xal àçeXèç toioùtov
,,-f)Yoû(xv)v Sè [(i.r)] TcapaSoùç rà xP^JJ'.afa xtvSuveûoeivquot;. d. w. z. „Deze passage
valt echter niet geheel en al uit de stijl van Isocrates, zij bewaart toch nog een
zwakke herinnering aan de gekunsteldheid en hoogdravendheid der andere werken,
en is eer gezocht dan oprecht. Zo bv. wanneer hij zegt: ,,lk zou denken, dat ik
gevaar liep, als ik het geld liet schietenquot;. Ongekunsteld en eenvoudig zou zijn
geweest te zeggen: „Ik zou denken, dat ik gevaar liep, als ik het geld niet over-
handigdequot;. (Dionys. Halic. de Isocr. Cap. 20.)

Men ziet, dat Dionysius de beginwoorden van deze passage als ongetwijfeld van
Isocrates afkomstig beschouwt.

Drerup behoort tot degenen, die de passage verwerpen. In zijn
inleiding tot de grote uitgave (p. LXXXIII), rekent hij af met de
theorie, dat er van de werken van Isocrates een dubbele recensie
zou hebben bestaan, die van Isocr.\tes zelf afkomstig zou zijn. Deze
was voor twee redevoeringen (nl. de Antidosi en de Pace) uitgedacht
door Orelli, (ed. Antidosis 1814), door Blass i) ook toegepast op
de Trapeziticus. Daar er ook in de overleveringen van andere rede-
voeringen, hetzij in de IsocRATES-hss., hetzij bij Dionysius, wijzigingen
en toevoegingen zijn, die de hypothese van een dubbele recensie steun
kunnen geven, neemt Drerup eens en voorgoed stelling met deze
woorden: „At omnibus his locis de secundis Isocratis curis ob eam
ipsam causam cogitari nequit, quod summus ille verborum artifex
orationes suas nisi perpolitas in lucem non emisit, quarum retrac-
tandarum nulla potest fingi necessitasquot; (t. a. p. p. LXXXIV).

Een strikte bewijsvoering is dit natuurlik niet, maar, om ons tot
de Trapeziticus te bepalen, men kan zich toch moeilik indenken, dat
Isocrates met bepaalde rhetoriese bedoelingen de tekst zijner ge-
rechtelike redevoeringen naderhand nog eens heeft herzien en opnieuw
uitgegeven, vooral, waar hij reeds in 390 met zijn redevoering „tegen
de sophistenquot; zijn werkzaamheid als logograaf eigenlik verlochent 2).
En gesteld, dat de dubbele recensie bestaan had, dan is het moeilik
aan te nemen, dat Dionysius daarvan onkundig is geweest en dat
hij in zijn waardering van Isocrates' werk geen melding gemaakt
had van het feit, dat de door hemzelf gecritiseerde passage van Iso-
crates ®) in een latere editie door de auteur was weggelaten *).

Er is echter een tweede mogelikheid, dat nl. de geïncrimineerde
woorden door een ander redenaar geïnterpoleerd zijn in onze Isocrates-
tekst. Deze mogelikheid wordt door Drerup aanvaard, die in zijn

Blass, A. B. II p. 285. Natuurlik moet men de gevallen, waarin de zgn.
dubbele recensie berust op een herhaling van de betrokken redevoering door
Isocrates zelf in de Antidosis anders beoordelen, dan waar zij afkomstig is van
verschillen in de hss. van een en dezelfde redevoering of van citaten uit Dionysius,
zoals in ons geval.

«) Zie IsocR. 13 § 1 vv. en § 19 v.

») Zie blz. 69 noot 5.

*) Mathieu en Brémond, die de passage overigens in hun tekst opnemen, zijn
nog aanhangers van de theorie der dubbele recensie (I p. 72 n. 3).

critiese commentaar de contra-argumenten van Fuhr overneemt en
aldus aanvult: „sed ut haec animum iuvenis turbatum bene designent,
nihilo secius cum Bekkero, Baitero et Sauppio, Blassio
reicienda erant, cum et narrationem vixdum inceptam moleste retar-
dent et ab oratoris commodo cuius intererat de iniuria Satyro illata
aegre excusanda pauca verba facere videantur aliena esse i)quot;.

Terwijl dus Drerup met Fuhr toegeeft, dat de woorden in de
TjOoiTtoita van Isocrates zeer goed passen (iets wat we, bij deze
auteur volstrekt niet behoeven te verwaarlozen) zijn de bezwaren
tweeërlei:

1)nbsp;de woorden onderbreken het verhaal.

2)nbsp;zij zijn onvoorzichtig in de mond van iemand, die kort geleden
met Satyrus een gevaarlik conflict heeft gehad.

Het eerste zou waar zijn, indien de expositio niets anders was dan
een dorre opsomming van feiten. Doch bijna in iedere paragraaf ziet
men hoe de spreker ook motiveringen voor zijn gedrag geeft: in § 4
voor zijn reis naar Athene, in § 6 voor zijn bespreking met Pasio;
in § 8 begint het verhaal zelfs helemaal breed opgezet te worden.
Ook houdt de bewuste passage juist heel logies de motivering in van
hetgeen hij als zijn besluit in § 7 te kennen geeft; hij zet nl. voorop,
wat er zou gebeuren, als hij tegenover de afgezanten van Satyrus
het bestaan van een deposito bij Pasio zou erkennen. Hij kon nl.
in de afstand van dit geld berusten, of er zich tegen verzetten; in
het eerste geval beroofde hij zich zelf en zijn vader van alle hulp-
middelen, in het andere geval maakte hij de toestand voor zijn vader
des te gevaarliker. Wel verre van overbodige dingen te zeggen, kon
hij niet duideliker aantonen, dat de stap, die hij in § 7 zegt gedaan
te hebben, hem geheel en al door de omstandigheden werd opge-
drongen. Hij staat immers voor de uiterst moeilike taak, om aanneme-
lik te maken, dat zijn eigen verklaringen van vroeger in strijd met
de waarheid waren.

Het tweede bezwaar was, dat de spreker onvoorzichtig zou handelen,
zo hij hier nog eens beschouwingen hield over de wenselikheid om
Satyrus' bevelen na te komen. Men kan hierop antwoorden, dat

Drerup, Isocratis opera omnia, I, p. 34.

hij deze onvoorzichtigheid door het feit zelf van zijn optreden tegen
Pasio reeds begaan had. Dit was trouwens onvermijdelik; wilde hij
nog moeite doen om zijn geld terug te krijgen, dan moest hij wel
erkennen, dat en waarom hij het vroeger verborgen gehouden had.
De betrokkene zal dit wel van tevoren overwogen hebben en tot de
conclusie zijn gekomen, dat hij dit risico maar voor lief moest nemen.
Blijkbaar was dit ook niet zo erg groot: uit het feit zelf, dat hij in
§ 25 v. vertelt, dat hij in een bepaald stadium van zijn onderhande-
lingen Satyrus zelf tot scheidsrechter tussen hem en Pasio had
willen aanwijzen, moet wel volgen, dat Satyrus reeds tevoren was
ingelicht en zich bereid verklaard had jegens de vader, ook dc handeling
van de zoon door de vingers te zien. En als met medeweten en goed-
vinden van Satyrus dit proces plaats had, vervalt het argument
helemaal. Dat dit zo 'u, blijkt du delik uit § 52. Daarom is het nog niet
uitgesloten, dat de spreker zich zo voorzichtig mogelik uitdrukt; en
zou niet juist de keuze van het werkwoord 7rpooi[i.r]v, die Dionysius
critiseert als minder ronduit dan [xy) TrapaSou; zou zijn geweest,
niet het gevolg zijn van een wel bewuste gematigdheid in de woord-
keuze? Een argument voor de echtheid van deze woorden is ook
nog hierin gelegen, dat zij een bepaald inzicht verraden in het con-
flict tussen Satyrus en Sopaeus. De spreker achtte de mogelikheid
van een verzoening blijkbaar nog niet uitgesloten.

Rest ons nog te verklaren, hoe de passage in de IsocRATES-hss.
kan zijn weggevallen. Drerup komt in zijn inleiding tot de uitgaaf
van Isocrates tot het besluit, dat alle codices van Isocrates uit
een en dezelfde archetypus afkomstig zijn, (p. LXXXVI) en dat
deze moet gesteld worden in de 1ste of 2de eeuw na Chr. (p. LXXXIII).
Waarschijnlik is dus, dat deze overlevering door de handen van een
recensent uit alexandrijnse tijd is gegaan, die in de slotwoorden van
§ 6 een interpolatie uit § 39 heeft gezien. Misschien bestond deze
recensie reeds in Dionysius' tijd en heeft deze haar gekend; wij
hebben reeds op enige kleinere afwijkingen gewezen, waar de tekst
van Isocrates genormaliseerd was, ditmaal door Dionysius zelf. Vast
staat echter, dat Dionysius, zo hij al de wijzigingen van § 1 (7tpo(t7)xov
en èyxaXéCTai) aan bedoelde recensie heeft ontleend, toch ten aanzienvan
de belangrijker verschillen aan de overlevering de voorkeur heeft gegeven.

In dc DiONYSius-tekst zelf staan nog enige kleine verschillen,
(als men het langere citaat in cap. 19 vergelijkt met het kortere in
cap. 20), die van geen belang zijn, en waarbij ik de lezing van het
eerste citaat i) zal overnemen. Het is immers niet onmogelik, dat
Dionysius de tweede maal uit het hoofd citeert.

cï Tl TtdGoi èxeïvo?. Hiermee bedoelt de spreker natuurlik
zijn vader.

cl 6' ó|xoXoYcóv clvai sc. èjiol yp^jjiaTa.

§ 7.

éSÓKCi péXTioTOv elvai. Achter deze woorden geeft de Cod.
Vat. 65 nog: „TrpociofjLoXoYeïv Tcavxa Troietv, ocra Sarupo? Tcpooé-
xaTTE, xalquot;, welke woorden door de oudere uitgevers in hun tekst
werden opgenomen. Drerup, die de autoriteit van de cod. Urbinas 111
voor alles stelt, schrapt de passage. Blass wil ook hier het ont-
breken van deze woorden in een deel der overlevering stellen op
rekening van de zgn. dubbele recensie, hoewel het geval hier anders
ligt dan in de vorige paragraaf, want niet alleen in het beste gedeelte
der IsocRATES-overlevering, doch ook bij Dionysius ontbreekt deze
zinswending. Hoewel de woorden heel goed in de tekst passen, is
het getuigenis voor de juistheid ervan in een codex zo zwak, dat ik
met de nieuwste uitgevers, Drerup en Mathieu en Brémond meega
cn ze uit de tekst weglaat.

Ta «pavcpa tüv xP*l(Alt;iTt«)v. Deze uitdrukking schijnt gekozen met
het oog op de onderscheiding, die de Atheners maakten tussen 9avepa
en d(pav-/)lt;; ouaia. Over de betekenis van deze uitdrukking wordt
gesproken in Hoofdstuk IV 2).

Kcpl Sè Ttóv. Deze plaatsing van het woordje Sé, dat de tegen-
stelling aangeeft tot tol (xèv 9avepa, achter de praepositie en voor
het lidwoord is in het grieks zeer gewoon. Men vindt hetzelfde in § 13.
Andere plaatsen bij Isocrates zijn: 2, § 18; 3, § 33 en 34; 4, § 82,
110, 137, 151; 7, § 52; 8, § 27; (xal tA (xèv Äva(xv7)(Tai, tcóv Sè
xanrjyopyjCTai, xa S' eTcaivéaai, nepi Sè xwv (TUfxßouXeücrai); 10, § 13,

gt;) Usener-Radermacher, Dionysii Halicarnassensis Opuscula critica et rheto-
rica. Vol. I (Lipsiae 1899) p. 88.

») Zie blz. 234 vv.

22, 30. Rauchenstein-Münscher zegt in z'n kommentaar op Iso-
crates 4, § 82: „Diese Stellung des Artikels als Pronomen hat von
den Rednern allein Isocrates, oft dem Numerus zu Liebe, während
sie bei den andern attischen Prosaikern nicht selten ist Doch ook
bij Lysias komt het voor: 26, § 16 (bij (xèv en Sé beide.) Zie Kühner-
Gerth, Griech. Gr. II, 2 p. 268 en Krüger, Gr. Gr. § 50, 1, 13, die
beiden zeer in 't algemeen spreken (althans voor Sé).

^Çapvov eïvai (of ylv^coeai) gebruikt Isocrates bij voorkeur
in de Trapeziticus (§ 7, 8, 9, 18, 38, 45); daarnaast nog slechts twee-
maal in de gerechtelike redevoeringen nl. 18, § 13 en 21, § 3. De uit-
drukking komt overigens algemeen voor.

xal to\jttp. De schuld, die de spreker voorwendde tegenover Pasio
te hebben, bedroeg 300 drachmen : vgl. § 38 v. en § 44.

éni TÓxco. De term „èçctXeiv tnl tóxojquot; „geld schuldig zijn,
tegen rentequot; komt bij Isocrates slechts eenmaal voor. We vinden
bij isaeus de uitdrukking „xpéa tm tÔxoiç óipeiXoixevaquot;. Het
woord TÔXOÇ is de gewone uitdrukking voor „rentequot;; daarnaast
staat „apxaW (Trap. § 37), of „xeçoXaW (Dem. 27, § 64), in
de zin van „kapitaalquot;. Demosthenes gebruikt het woord xoxtï^eiv
in de ongunstige zin van „woekerenquot;, (45, § 70: „ôXXà Toxt^cov xal
Tàç TÛV àXXtov oufiçopàç xal xpe^«? euxux-^fiaxa aaùxou vofxC^wv.quot;)
Hasebroek «) spreekt over de grote rol, die het lenen van geld
in deze tijd speelde in Athene, voor de geldschieter, als middel om
zijn vermogen in korte tijd te verdubbelen of te verdrievoudigen,
door de hoge rente die er gegeven werd, voor de geldlener, als het
hulpmiddel, dat voor de overzeese handel onontbeerlik was. De
vorm, waarin deze leningen werden afgesloten, was die van het
vauTixov Savciov. Daarnaast noemt Hasebroek als motief voor
het geldlenen de gelegenheid, die daardoor geopend werd om het
vermogen in geld aan de controle van de fiscus te onttrekken.

Gezien de voornemens, waarmee de zoon van Sopaeus naar Athene
was gekomen (§ 4) zal het hem wel niet moeilik zijn geweest zijn
beweringen tegenover de afgezanten van Satyrus met voorbeelden

1) Ausgewählte Reden des Isocrates, (Berlin 1908) p. 74.
') Hasebroek, Staat und Handel, p. 92.

te staven. We zullen in § 35 v. nog van een geldlening horen, die
inderdaad, zij het uit andere motieven, heeft plaats gehad.

Op een soortgelijke gelegenheidshandelaar, als waarvoor de spreker
zich uitgeeft, zinspeelt waarschijnlik ook Dem. 34, § 50. Hij vertelt
daar, dat iemand verscheidene oplichtingen had gepleegd met
grosseleningen en deswege aangeklaagd, door het volk met de dood
was gestraft. De betrokkene was atheens burger en zoon van een
strateeg. Het valt niet te lochenen, dat men zich iemand, als de zoon
van Sopaeus, eerder in de rol van geldschieter dan in die van geld-
lener zou hebben gedacht. Isocrates zegt, dat de eersten veelal tot
de klasse der rijken behoren, de laatsten tot die der armen (7, § 32—34);
dit komt overeen met de maatschappelike positie van hen, die van
het handeldrijven met geleend geld een beroep maakten

§ 8.

SieTrpa^djXYjv. Volgens de lezing der IsocRATES-hss. is dit woord
in absolute zin gebruikt: „zijn doel bereikenquot;; de tekst, door Diony-
sius aangehaald, voegt er echter het woordje xauxa bij. Fuhr oordeelt
het beter, dit in onze tekst over te nemen; hij zegt nl. daaromtrent:
,,richtig, da StaTrpaTxedOai meines Wissens nie von Isocrates ohne
Object gebraucht wird 2)quot;. Inderdaad vinden we bij Isocrates bijna
steeds 'n woord als xi, xaüxa, ruoXXa en dgl. als object aan dit werk-
woord toegevoegd; zelfs de volstrekt niet ongewone constructie met
WCTxe en de inf. komt bij hem niet voor. Drerup laat het woord xauxa
echter weg en verwijst daarbij naar 18, § 23 en 16, § 38. In het eerste
geval wordt het woord nader bepaald door (zaXXov; in het tweede
geval kan men zonder moeite het woord „xo Tupayiiaquot;, dat dient
als subject bij „^yjXouaOaiquot; tevens als object van „SiaTrpa^aoOaiquot;
beschouwen.

Veel zeggen deze plaatsen dus niet, althans, wanneer men ze op
zich zelf blijft beschouwen. Maar een uitdrukking als |i7)Sèv Sia-
TTpaxxeaOai kan men ook als de tegenstelling van Sta7tpaxTe(j6at,

1) Voor de betekenis van het geldlenen tegen rente in het economiese leven van
deze tijd verwijs ik overigens naar het werkje van Prof. H. Bolkestein „Economies
Leven in Griekenlands Bloeitijdquot;, Hoofdstuk 5.

Rhein. Mus. 33 p. 368.

absoluut genomen, beschouwen en deze uitdrukking komt bij Iso-
crates eveneens voor. Zo in de Trap. § 47 ; doch ook elders bv. epist.

II,nbsp;3 (oùSèv [xéya), or. 6, § 94 ([AY)Sèv àvàvSpwç). Ook gebruikt hij
wendingen als „SiaTréTrpaxxat, yàp, ô töv èxeivou Ttpoyóvwv oùSelç
TücÓTroxequot; (4, § 137) en „aTrooTacr/jç AlyuTtxou xt SiaTtéTrpaxxat Trpèç
xoùç ë/ovxaç aùx^v;quot; (ib. § 140).

Bij andere schrijvers komt ook het gebruik met en zonder object
voor. Reeds bij Herodotus: met obj. in I, 2 en II, 2, doch absoluut
in IV, 24 en IX, 41. Bij Xenophon Anab. in II, 3, 25; II, 5, 30 en

III,nbsp;5, 5 (met inf. als obj.), IV, 2, 23 (met wctts en bijzin) en Cyrop.
VII, 4, 9 (met cÓotc en inf.) naast Anab. VII, 4, 12 (7rp6ç xov S£Û6r)v
Trepl CTTtovSûv xal óixYjpcov SieTtpaxxovxo ) ; en bij Plato Phaedr.
256c, Conv. 1836, Gorg 451ii (met object), Gorg 479« (eerst xo auxó,
daarna met inf. (xt) SiSóvai SCx'/jv) of 478e (met woxe en inf.) naast
Protag. 319 c. (outco SiaTcpaTxovxat). Weliswaar vertaalt men Anab.
VII, 4, 12 met ,.onderhandelenquot; en Protag. 319 c met ,,te werk
gaanquot;, maar men kan dit toch beschouwen als een ..trachten iets
gedaan te krijgenquot;.

Ook de bepaUng Trpôç Tiva komt bij Isocrates slechts sporadies
voor, (zie boven de plaats uit 4, § 140), wel weer bij Xen. An. VII,
4, 12 (zie boven) en VII, 3, 16 (cpiXiav SiaTrpa^ôjjievoi. Ttpèç MrjSoxov
Tov 'OSpudtöv PacjiXéa) en Plato Hipp. mai. 281« (r) yàp *HXiç 6xav
xi SÉTjxai StaTcpàÇacrôat, Tupôç xiva twv TcóXecov). Waar we aan de
ene kant dus te doen hebben met een werkwoord, dat bij atheense
schrijvers uit dezelfde tijd zó verschillende betekenisnuances en con-
structies heeft, en aan de andere kant het gezag der DiONVSius-hss.
onbetwistbaar achterstaat bij dat van die van Isocrates lijkt het
mij toch het best. de lezing van Drerup te aanvaarden en het woord
TauTa weg te laten. Misschien hebben wij bij Dionysius weer te doen
met dezelfde neiging tot normaliseren van de tekst, die vermoedelik
ook in § 1 aan 't werk is geweest.

TOÏÇ é(i.oîç. De spreker bedoelt: ,,het mijnequot;.

clç BuÇdvTiov. Dat het na de komst van Satyrus' afgezanten
niet in de bedoeling van de spreker lag, om in Athene te blijven,
verklaart hij uitdrukkelik in § 47. We hebben reeds verondersteld,
dat hij juist Byzantium had gekozen, om de afgezanten van Satyrus

voorlopig in de waan te laten, dat hij aan hun eis, naar het Bospo-
raanse Rijk terug te gaan, zou gevolg geven. Was hij daar dan veiliger
dan in Athene?

Byzantium had tot de eerste Attiese Zeehond behoord, doch was
in 411 afgevallen. (Tuuc. VII, 80). Xenophon vertelt, hoe het daarna
als een toevluchtsoord gediend heeft voor Clearchus, die op aan-
dringen van de spartaanse koning Agis naar de Hellespont werd
gestuurd, om de aanvoer van koren naar Athene tegen te gaan, doch
door de Atheners in het nauw werd gebracht. (Heil. I, 1, 35 v.) Kort
daarop sloeg Alcibiades het beleg voor de stad, die door verraad
weer in handen van de Atheners overging. (Ib. I, 3, 14 vv). Na
de slag bij Aegispotami viel Byzantium in handen van Lysander,
die de atheense bezetting onder vrijgeleide naar Athene stuurde,
om daar de voedselnood te vermeerderen (Ib. II, 2, 1 v.). Als
harmost werd Sthenelaus in de stad achtergelaten. Xenophon
zwijgt nu een hele tijd over de gebeurtenissen in Byzantium en geen
wonder, want zijn vriend Clearchus heeft zich in die jaren minder
eervol onderscheiden. Als aanvulling kan dienen het relaas van Dio-
dorus SicULUS (XIV, 12): de Byzantiers, door onderlinge twisten
cn aanvallen van de kant van Thraciese vorsten verontrust, vroegen
in 403 aan Sparta een cftpattjyó?. Als zodanig werd Clearchus ge-
zonden, die het echter zo bont maakte, dat de Spartanen hem terug-
riepen. Toen hij weigerde, stuurde men Panthoedas met een leger
en Clearchus nestelde zich in Selymbria. Later werd hij ook hier
genoodzaakt te vluchten en begaf zich naar Klein-Azie, waar hij in
dienst trad van de jongere Cyrus In 400, bij de terugkeer der
Tien Duizend, is 'n ander Spartaan, Cleander, harmost in Byzantium.

Xenophon zegt, dat de Byzantiers, die vroeger de stad aan Alcibiades had-
den verraden, naar de Pontus vluchtten: ,,ol Sè TïpoSóvxe; 'AXxtPidtST) tó But^dcvTiov
TÓTS (jièv ë9UYov et? -róv IlévTov, öoTepov 8' et? 'AOigva?, xal èyévovTo 'AOTjvatoi.quot;
Bedoelt Xenophon ook hier het Bosporaanse Rijk?

In de Anabasis spreekt Xenophon steeds in algemene bewoordingen over deze
vlucht, zonder de reden er van te vermelden. (I, 1, 19; 3, 3; II, 6, 3). De wijze,
waarop Isocrates de zaak voorstelt (8, § 98 en 12, § 104) wordt algemeen als tenden-
tieus beschouwd; hij wil de praestaties der Tien Duizend als een vrucht van de
politiek van Sparta voorstellen en beweert daarom, dat Clearchus door deze stad
werd uitgezonden.

(Xen. Anab. VI, 4, 18). In hetzelfde jaar wordt hij opgevolgd door
Aristarchus. (Ib. VII, 2, 5). We horen dan 10 jaar lang niets omtrent
de stad, tot het jaar 390, als de atheense generaal Thrasybulus de
Stiriër zich in deze streek vertoont. Hij verzoent de thraciese ko-
ningen Amedoces en Seuthes met elkaar en bewijst daarmee aan de
griekse steden in Thracië een grote dienst. Welwillend wordt hij in
Byzantium ontvangen en in staat gesteld aldaar opnieuw de „Sexar/)
tóóv èx tou nóvTou tcxeóvtoivquot; te verpachten. (Xen. Heil. IV, 8,
25 vv.). Ook voerde hij in Byzantium weer de democratie in. (Ib.
§ 27). Hieruit kunnen we afleiden, dat in de voorafgaande jaren de
invloed van Sparta groot genoeg is gebleven, om de oligarchen in
Byzantium aan 't bewind te houden.

Dat het optreden van Thrasybulus in Byzantium in 490 plaats
had, kan men uit de volgorde, waarin Xenophon in de Hellenica de
gebeurtenissen van dat jaar verhaalt'), afleiden. Daar de gebeurte-
nissen, waarop de spreker zinspeelt, waarschijnlik in 394 hebben
plaats gehad 2) is het zeker, dat hij bij zijn komst in Byzantium niet
dezelfde gevaren hoefde te duchten als in Athene. Na 390 zou dit
waarschijnlik anders zijn geweest, want de mogelikheid bestaat dan,
dat Byzantium ter wille van Athene aan een verzoek tot uitlevering
van de zoon van Sopaeus aan Satyrus gevolg zou hebben gegeven.

Een andere opwerping, die men kan maken, is deze, of het waarschijn-
lik is, dat voor 490 een atheens schip in Byzantium zou zijn toegelaten.
Het is wel niet nodig hierbij stil te staan, want Byzantium verkeerde
niet in oorlog met Athene, en de spreker van onze redevoering had
ook langs een omweg die stad kunnen bereiken. Om geen argwaan
te wekken bij zijn tegenstanders moet hij wel een atheens schip, dat
naar de Pontus voer, op 't oog hebben gehad, maar niets belette
hem, dit onderweg op een geschikt ogenblik te verlaten

TïoXXwv ixouóvTcov. De spreker was dus overtuigd, dat in dit stadium
van zijn zaak een proces tegen Pasio nutteloos zou zijn geweest,
omdat alle getuigenissen te zijnen nadele zouden zijn uitgevallen,
iets, waartoe hij zelf had meegewerkt. Dit is ook een aanwijzing te
meer, dat de gedupeerde aan een overleggen der boeken van Pasio
niet gedacht heeft. (Vgl. Hoofdstuk IV § 1).

dTiaiTOujicvov. Het passivum is hier absoluut gebruikt: „om een
schuld gemaand wordenquot;. Isocrates zelf gebruikt het woord verder
uitsluitend in 't actief, nl. in de Trap. §45 (aTraiTeïv t9)v Ttapaxaxae^/Jv )

21, § 3 (a7rfiT7](TeTapYÓpiov)en 18, §67 (tva ^jfiiv____yapi? o9e(XoiTo,

V ópiac; vGv aTratToCi(xev); voorts 16. § 35 (xapiv dcTtaiTetv tivÓc;)
6, § 110; 11, § 31 en 15, § 202.

Het passivum, met de persoon van de schuldenaar als onderwerp
gebruikt, schijnt slechts sporadies voor te komen en dan nog alleen
met de toevoeging „xP^o?quot; of iets dergeliks. bv. Xenoph. Apol. 17,
of in de Septuagint (Sap. 15. 8); op dezelfde manier als op onze plaats
zien we het gebruikt op 'n papyrus uit de 1ste eeuw v. Chr., nl. „xal
arroScóosiv öxav aTtai-rijxat.quot; (B.G.U. 1058) »).

§ 9.

évójxiJJcv. Deze lezing van de Cod. Urbinas wordt weersproken door
de tekst bij Dionysius. die het participium vofxiJ^wv gebruikt, (cap.
19). Even verder (cap. 20) citeert Dionysius nogmaals 'n gedeelte
van de zin, tans met „èvó(xiJ:ovquot; blijkbaar uit „voixCCwvquot; gecorrum-
peerd. Het citaat is nl. van die aard. dat 'n afschrijver gemakkelik
van het participium de 1ste pers. imperfecti heeft kunnen maken.
Het is waar, dat de lezing van de Urbinas de hele periode enigszins
anakoluthies maakt, want men verwacht een participium, dat het
woord y]-p(]oa|xevolt;; van § 8 weer opneemt, en voortzet tot aan Taura
XoYi^^ójxevo;, dat een recapitulatie is van alle voorafgaande „over-
wegingenquot;, die de spreker aan Pasio toeschrijft. Fuhr ») overweegt
de mogelikheid, om het woord geheel te schrappen, en vergelijkt
daarmee andere langgerekte perioden uit Isocrates; maar juist het

') AIitteis-Wilcken, Grundzüge und Chrestomathie der Papyruskunde, ii, 2
(Leipzig 1912) p. 182 (nr. 170, reg. 33).

Rhein. Mus. 33 p. 359.

normaliserende, dat in het participium ligt, geeft te denken. Ook
anakoluthen zijn bij Isocrates niet bepaald zeldzaam, ondanks het
feit, dat de auteur streeft naar regelmatige perioden-bouw. Voor-
beelden hiervoor zijn bij Blass te vinden^).

Er is dus geen reden, om de lezing van de Cod. Urbinas in twijfel
te trekken.

éxSo6i^oco6ai. We hebben hier het werkwoord, dat correspondeert
met het in § 5 gebruikte è^aixetv. Het komt overigens in de Trap.
voor in de betekenis van ,,uitleveren van een slaafquot;, nl. ter foltering.
{§ 15, 17, 27, 53 en 54).

dnooTcpelv jxe xtavnbsp;Een gedeelte der overlevering,

evenals Dionysius, heeft ra xpr)(jLaTa, al dan niet onder toevoeging
van „(xéquot; Er zijn bij Isocrates genoeg voorbeelden van al deze
constructies, zodat men het beste doet, met Drerup aan de lezing
van de cod. Urbinas de voorkeur te geven.

anopcïv. Uit deze uitvlucht van Pasio wil men wel afleiden, dat
de transactie, die tussen de spreker en Pasio was afgesloten, 'n acpopii-^
is geweest, d.w.z. 'n lening, waarbij de geldlener het geleende bedrag
tegen vergoeding van rente te eigen bate kon aanwenden. Dit behoeft
daar natuurlik niet noodzakelik uit te volgen; Pasio kan ook wel
erkend hebben, dat hij zijn boekje was te buiten gegaan en het geld,
dat hem was toevertrouwd ter bewaring, ten eigen bate had aan-
gewend. Dit wordt ook door Drerup vastgesteld 2). Zie hierover
verder ad § 13 (7rapaxaTa0T)XY3).

lt;tiXó{i.Y)Xov. Onze Philomelus wordt door Kirchner®) geïdenti-
ficeerd met 'n zekere OtXójjtvjXo*; lt;ïgt;iXi7r«tSou ITatavtEij?, wiens naam
op 9 inscripties voorkomt. Vijf hiervan geven de naam volledig; zij
zijn uit de jaren 400 tot 334 v. Chr.; op twee andere wordt onge-
twijfeld dezelfde bedoeld, al staat er ook niet de vadernaam bij; de
jongste twee hebben betrekking op zijn zoon 4)tXi7T7ilS7]lt;; OtXo|Jiy)Xou
riaiavieu;. Zij zijn uit de jaren 326/5 en 325/4 v. Chr. De auteurs,
waar de naam eveneens voorkomt zijn:
Lys. XIX, § 15. lt;DtXó[XY)Xo(; riaiavieó?.

») Blass A. B. p. 174.

quot;) Fleckeisens Jahrb. für class. Philol. Suppl. Bd. XXII (1890) p. 350.
') Prosopographia Attica dl. II nr 14670.

Demosth. XXI, § 21. OiXÓ[Xï)Xo? Haiavieó?.

Isocrates XV, § 63 en XVII, § 9. OiXófxvjXof;.

Bovendien noemt Plato Protag. 315« een zekere OiXiTtTtlST)?
OtXofXTQXou onder de leerlingen van de sophist Protagoras, (gest.
±417); in hem ziet men algemeen de vader van de genoemde
Philomelus.

Reeds Böckh heeft de epigrafiese gegevens tot een geheel ver-
enigd, waarin hij gevolgd wordt door Kirchner, die in korte trekken
'n „vitaquot; van Philomelus samenstelt. Over de familie van de be-
trokkene schreef ook Köhler 2) . Volgens Böckh is deze Philomelus,
zoals we hem uit de inscripties kennen, in, of kort voor het jaar 336
gestorven. Onder de zgn. tabulae navales hebben we er een uit het
jaar 342/1, waarop de naam van Philomelus nog voorkomt, (I. G.
II. 2, 803 col. e. reg. 142); deze heeft betrekking op een vóór het
jaar 345/4 door hem betaalde schuld; en een uit het jaar 334/3, welke
betrekking moet hebben op 'n triërarchie van Philomelus kort voor
zijn dood. (I. G. II. 2, 804 b, col. b reg. 18). Van zijn dood is op in-
directe wijze sprake in een derde inscriptie, uit het jaar 326/5, waar
gehandeld wordt over een triërarchie van zijn zoon Philippides
onder het archontaat van Pythodelus, d.w.z. in 336/5 (I. G. II. 2,
808 col. c reg. 35 vv.: „CTuvTptyjpapxo? (I)iXo(xt]Xou riaiavitö? xXy]pov6[ao(;
lt;Igt;tXi7rTclS7)lt;; OiXo(XY)Xou Ilaiavteij«;.quot; Hieruit leidt Böckh af, dat Philo-
melus in het jaar 336/5 gestorven moet zijn.

De identiteit van deze Philomelus, alsmede zijn sterfjaar 336
staan dus uit de inscripties voldoende vast. Hij blijkt een flink
vermpgen te bezitten, want behalve enige trierarchieën vermelden
de inscripties hem ook als choreeg en als een der 3 tm^LeXriTxl van de
phyle Pandionis. Tenslotte staat zijn naam op de basis van een stand-
beeld, dat bij dc Propylaeën moet hebben gestaan. ») De oudste van
deze inscripties is opgenomen bij Dittenberger. (Syll. 1091). Deze
steen is van kort na 403 Philomelus, de zoon van Philippides

') Böckh, Urkunden über das attische Seewesen, (1840) p. 24 v.
=') Köhler, Attische Psephismen. Hermes, 5 (1871) p. 347 vv.
ä) Köhler, in het reeds geciteerde artikel, p. 348.

') Böckh meent later, zelfs nog na 380 (Seeurk. p. 24). Het schrift wijst volgens
Dittenberger (t. a. p.) op uiterlik 380.

O

uit Paeania, wordt daar genoemd als een der choregen, die bij ge-
legenheid van de Thargeha 'n prijs hebben behaald. Daar de in-
scriptie een opsomming wil geven van alle prijswinnaars sinds het
archontaat van Euclides en Philomelus in zijn kategorie op de
vierde plaats komt, zal het jaar, dat hij choreeg is geweest, in elk
geval na 400 moeten gesteld worden. De overige inscripties getuigen
evenzeer voor de eervolle plaats, die Philippides in het openbare leven
heeft ingenomen. Zij zijn echter van veel jongere datum dan 390.

Het is de vraag, of de Philomelus, die bij Isocrates, Lysias en
Demosthenes genoemd wordt, steeds dezelfde persoon is. De Demos-
thenes-plaats zegt ons het minst; we vernemen, dat Philomelus uit
Paeania een vriend was van Midias, tegen wie Demosthenes in 347/6
een aanklacht indiende. Zij doelt op de tijd rond 358 v. Chr. (Dem. 21,
§ 174). Lysias plaatst ons dichter bij de tijd onzer redevoering. In zijn
rede over de erfenis van Aristophanes uit het jaar 388 of 387, zegt de
spreker, dat zijn vader bij het uithuweliken zijner dochters niet zozeer
naar geld zag, dan wel naar persoonlike eigenschappen. De ene dochter
liet hij huwen met een neef van Phaedrus van Myrrhinus, dezelfde,
die in de dialoog van die naam van Plato optreedt; de andere
aan Philomelus uit Paeania: „ov ol tcoXXoI peXxbva YjYOuvxai sTvai y)
TïXouaitÓTepov.quot; (Lys. 19, § 15). Het is Böckh niet ontgaan, dat het
niet zonder meer vanzelfsprekend is, dat we in hem dezelfde persoon
moeten zien als in de Philomelus der inscripties, die reeds kort na
400 choreeg was en eerst in 336 stierf; toch acht hij het bezwaar
niet groot genoeg, om de identiteit te ontkennen. Ons rest ten slotte
Isocrates. In zijn Antidosis verklaart hij: „Mijne werken heb ik U
zooeven voorgelezen, ik zal U tans mededelen de namen van hen,
die van jongsaf tot op hoge leeftijd met mij zijn omgegaan (toO?
xsxpY){xévoult;; èx [Aeipaxtwv (jloi [xé/pi YtÓPquot;?)' ^^^ diegenen onder U.
die van dezelfde leeftijd zijn als ik, zal ik maken tot getuigen voor
de woorden, die ik zeg. Het allereerst kwamen tot mij Eunomus,
Lysithides en Gallippus, later Onetor, Anticles, Philonides,
Philomelus en Charmantides. Al deze mannen heeft de stad met
gouden kransen bekranstquot; enz. (IsocR. 15, § 63).

I) Zie blz. 229 v.

Gelijk we vroeger reeds gezien hebben i), doelt Isocrates bij het
bespreken van zijn werkzaamheid als publicist steeds op de tijd na
390, toen hij met zijn geschrift tegen de Sophisten zijn logographen-
loopbaan vaarwel zei en als paedagoog ging optreden (15, § 193).
Ook hier is dus enige goede wil nodig, om in de genoemde Philomelus
dezelfde te zien, die volgens Lysias juist omtrent deze tijd moet zijn
getrouwd, en volgens Isocrates zelf een dergenen was, die na het
het jaar 390 bijna als knaap zich bij hem gevoegd hebben; maar de
opmerking omtrent de leeftijd van Isocrates' discipelen is in 't al-
gemeen van verschillende personen gezegd en behoeft dus niet op
Philomelus in 't biezonder toegepast te worden. Wel is de wijze,
waarop Isocrates over hem spreekt als 'n geëerd burger, in over-
eenstemming met de persoon, die we uit de inscripties hebben leren
kennen

Ten slotte komen we tot de Philomelus van onze redevoering.
Reeds vroeger is opgemerkt, dat deze in de tijd, waarin het proces
tegen Sopaeus' zoon moet geplaatst worden, nog niet tot Isocrates'
leerlingen kan hebben behoord. Zulks volgt altans niet uit Isocr.
15, § 63, want hier noemt Isocrates zijn leerlingen op uit de tijd
na 390; en Philomelus behoort hier zelfs niet tot de allereersten.
Deze laatste identificatie hangt dus door gebrek aan gegevens geheel
in de lucht. Het enige, wat men ervan zeggen kan, is, dat men alle
tot nu toe besproken gegevens kan combineren tot een geheel. We
krijgen dan de volgende persoonsbeschrijving: Philomelus was de
zoon van Philippides, 'n volgeling van de sophist Protagoras,
geboren ongeveer 420 v. Chr. Als jongeman van ongeveer 25 jaar
maakt hij in 495 kennis met de zoon van Sopaeus, die van dezelfde
leeftijd kan zijn geweest, huwt ongeveer 390 en stijgt na die tijd
steeds in aanzien en rijkdom, een biczonderheid, waarvan verschillende
inscripties nog getuigenis afleggen. Hij stierf in 336.

1) Zie blz. 70.

') Böckh wijst er nog op hoe èn hier, èn op de reeds genoemde inscriptie Ditt.
Syll. 1091 de naam Philomelus voorkomt met die van Charmantides, eveneens
een Paeaniër; maar hieruit kan men toch moeilik iets afleiden, daar het samen-
treffen van de beide namen als overwinnaars in de Thargeliën louter op 'n toeval
berust.

Mcvé^cvov. Ook deze persoon, die in de geschiedenis van de Trape-
ziticus meer op de voorgrond treedt dan Philomelus, heeft men ge-
tracht bij andere auteurs terug te vinden. Bij Demosthenes vinden
we een Menexenus, zoon van Polyaratus uit Cholargia (Dem. 40 § 6,
7 en 25), bij Isaeus een andere, nl. een zoon van Cephisophon uit
Paeania (Isae. 5, § 12—14). Beiden zijn volle neven van moeders
kant Daar de bedoelde redevoering van Isaeus ongeveer in het
jaar 389 is uitgesproken, en de Menexenus aldaar wordt voorgesteld
als iemand van volwassen leeftijd, kan men de identiteit van hem
of van zijn neef met de Menexenus van onze redevoering mogehk
achten

Hoewel Philomelus en Menexenus in de Trapeziticus in één
adem genoemd worden, behoeven we geen biezondere relatie tussen
deze twee aan te nemen; in het verhaal der verdere gebeurtenissen
treedt eerstgenoemde niet meer op, in tegenstelling tot Menexenus,
die door Pasio meer in 't biezonder als spreker's vriend en mede-
werker schijnt te worden beschouwd. (Zie § 12). Lipsius®) ziet in Mene-
xenus de ttpoota-o)!; van de spreker, op grond van zijn zelfstandig
optreden in § 13 v.

§ 10.

oiywvTi. Dionysius van Halicarnassus heeft in zijn tekst
„CTttoKoivTi.quot; Fuhr geeft aan de lezing der IsocRATES-hss. de
voorkeur, omdat ook in 11, § 29 en 1, § 41 het werkwoord aiySiv
gebruikt wordt in tegenstelling tot Xéysiv. Drerup volgt hem hierin.
Intussen is men het erover eens, dat de eerste redevoering onecht is.
Volgens Preuss®) komt het werkwoord aiydcto driemaal voor bij
Isocrates; aiwtraco daarentegen zevenmaal, waaronder eenmaal

') Kirchner, Prosopographia Attica, ad nr. 8415.

') Ditt. Syll. 173, n. 6 wil eveneens een zekere Menexenus, de voorsteller van
een decreet tot hulp aan ballingen uit lulis, die door toedoen van Epaminondas
in 364 of 363 uit hun vaderstad waren verdreven, identificeren met een van beide
bovengenoemde personen.

») Lipsius A. R. p. 639 n. 13.

Rhein. Mus. 33 p. 360.

quot;) Preuss, Index Isocrateus, (Fürth 1904) 2 p. 78.

in de Trap. (§ 19). Zou niet veeleer een normaliserende invloed in de
tekst bij Dionysius aan 't werk zijn geweest?

ifjauxtav ayeiv. De spreker komt tot dit besluit eensdeels,
omdat hij onder deze omstandigheden èn zich zelf, èn zijn vader in
het grootste gevaar zou brengen, als het Satyrus ter ore zou komen,
hoe men hem in Athene trachtte om de tuin te leiden; anderdeels,
omdat het toch uitgesloten scheen, dat de spreker met een aanklacht
in Athene succes zou hebben. In het algemeen zal men niet verwachten,
dat een pleiter er dc nadruk op zou leggen, dat zijn zaak er zo slecht
voor staat, maar we moeten niet vergeten, dat het gedrag van Pasio
ten opzichte van de spreker hem naderhand betere gegevens verstrekte
om daarop de verdediging van zijn zaak te doen steunen (vanaf § 15)
en dat hij dit in zijn betoog wil doen uitkomen. In § 46—48 komt de
spreker nog eens uitvoerig op deze verandering in de gedragslijn van
Pasio ten opzichte van hemzelf terug.

§ 11.

nlaxeiç. Dit woord komt bij Isocrates voor in de zin van „bewijsquot;
(bv. 10, § 22; 11, § 31 en 37; 15, § 280); „waarborgquot; (bv. Trap. § 44;
ook 16, § 40) en „eed of belofte van trouwquot;. In de laatste betekenis
komt het meermalen voor in uitdrukkingen, die met de hier gebruikte
overeenstemmen. Zo bv. 6, § 20 „ÈtiI Sè toutoiç (daarenboven)
trictteiç àXXïjXotç Sôvteç èttotoijvto rr^v arparetav.quot; ; 12, § 104 wordt
van de Lacedaemoniërs gezegd „mcTzit; Sè Sovtsç toÛtoiç àfxtpoTépoiç
(nl. de Atheense bondgenoten en de koning der Perzen) xai xaxa-
TToXeixyjCTavTeç vjfxàç.quot; In 15, § 125 lezen we „-^Youiievo«;, eï xotoijToç
c!)v çaCvoixo Ttepl toÙi; tcoxefxyjaavxa«;, xtjv {jieYttTxyjv ttictxiv è'aeaOai
SeSûJxwç, xxX.quot; Ook in de gerechtelike redevoeringen: 18, § 46
„èîteiSï) Sè xàç TilaxeK; àXXïjXotç ëSojxevquot;, zonder bijzin.

Om deze reden zou ik ook hier de uitdrukking „oiaxe kIctxsk; xàç
{xéytaxaç aùxû SeScûxwç eï*/]quot; willen opvatten in dezelfde zin:
,,dat Satyrus hem de sterkste verzekeringen van een goede verstand-
houding gegeven hadquot;. Ware het niet, dat we vroeger gehoord hebben,
dat hij Sopaeus had laten gevangen nemen, dan zou men geneigd
zijn uit de woorden op te maken, dat de verzoening het gevolg van

onderhandelingen was geweest i). Het is altans een aanwijzing te
meer voor de onderstelling, dat de poging tot omwenteling, waarbij
Sopaeus betrokken was geweest, werd gesteund door personen, die
Satyrus om bepaalde reden liever niet tot vijand had

Tfjv àpx^v. De spreker drukt zich hier al even vaag uit als in § 3.
In verband met de aldaar gebruikte woorden „coaxe TtoXXîjç |Jièv
Xcopaç àpxetvquot; zal men het eerst aan gebiedsuitbreiding denken.

tto oÛToO ûcï. Schafer meent dat hiermee bedoeld is Leuco,
de zoon en opvolger van Satyrus. In een scholion op Dem. 20, § 33
(waar de redenaar zegt, dat Leuco de haven van Theudosia voor de
Atheners openstelde) lezen we: „è[i,7t6piov GeuSootav • to (xèv 6vo[ia
ttp è[X7ropttp atto t^ç àSeXcpv^ç, rj ànb ttjç yafxex^«; • Statpcùvetxai
yàpquot; ¹). Dittenberger hecht aan deze mededeUng geen waarde,
doch meent, dat de naam der stad is ontleend aan die van een
der gezanten, die aan Athene de troonsbestijding van Spartocus
en Paerisades kwamen melden®). Deze Theodosius zou dan
een bloedverwant van Leuco zijn geweest. Dittenberger wil zijn
veronderstelling steun geven door te wijzen op de naam der stad
Stratoclia, die misschien afkomstig is van de in inscr. nr. 211 genoemde
Stratocles, 'n hooggeplaatst persoon onder het bewind van Leuco,
en op Gorgippia, dat misschien ook naar een der leden van het heer-
sende huis is genoemd. Comosarye, de vrouw van Paerisades, was
namelik een dochter van Gorgippus. (Ditt. Syll. 216).

Deze motivering is m.i. te zwak, om aan het demosthenes-Scholion
alle grond te ontzeggen; daar Leuco I de veroveraar, zoal niet^de
Stichter ®) van Theodosia was, hebben we alle grond om aan te

nemen, dat hij ook een nieuwe naam aan de stad heeft gegeven.
Wanneer Leuco de stad heeft vermeesterd, blijkt niet; in de inscripties
is echter een zekere uitbreiding in de titulatuur waar te nemen, waar
eerst alleen van (xpywv BoaTrópou xai 0euSoaiY]lt;; sprake is (bv. Ditt.
210); later ook van PamXEÜtov SCvSojv etc. (Ditt. 211; Latyshew,
Inscr. antiquae Orae Sept. Ponti Euxini II (1890) nr. 344). De inscr.
Ditt. 209, wsch. van kort na 369, is m. i. anders te beoordelen.

Het is dus mogelik, dat Leuco reeds in 't begin van zijn regering
(in 387) de stad heeft veroverd, misschien na voortzetting van het
beleg, door zijn vader Satyrus begonnen, en dat hij aan de veroverde
stad de naam gegeven heeft van Theudosia, naar zijn vrouw, die een
zuster was van de spreker van onze redevoering. Als deze naam
daarna in de familie van Leuco in zwang is gekomen, kan hij in 347/6
gedragen zijn door een der gezanten, die de troonsbestijging van
Leuco's zonen in Athene kwamen melden. (Ditt. Syll. 206). Deze
laatste conclusie trekt ook Schaefer uit de aangehaalde feiten i).

(pavepcigt;9 npdi^ca nepl. Het gebruik van TcpdcTTeiv met een
adverbium (afgezien van de intransitieve betekenis, als eö TrpaTTetv
e.dgl.) is bij Isocrates volstrekt niet zeldzaam. Bv. 19, § 35 (3cp' av
èxeCvco«; (it(jieivov iTtpa^ev, zi ... .). Ook het gebruik van prae-
posities, met name van 7rep[, komt bij TtpaxTto herhaaldelik voor
(bv. 12, § 92). Deze uitdrukking als geheel schijnt echter bij
Isocrates een unicum te zijn. Men kan haar vertalen door „met de
juiste toedracht van de zaak voor den dag komen.quot; De Dionysius-
tekst, die de praepositie izepi weglaat, heeft deels -rtóv Ifiaurou,
deels Ta è(xauTou, blijkbaar pogingen, om het ongewone in de uit-
drukkingswijze weg te nemen.

KIttov. Deze naam ontbreekt in de DioNYSius-tekst. In verband
hiermee wil ik wijzen op een tweede afwijking in dezelfde tekst:
in § 12 leest men nl. „t6v im. xyj zpoLnéH^-Q xa0y)(xevovquot; in plaats
van „auTÓvquot;. Men zou hieruit moeten afleiden, dat er bij Dionysius
van twee verschillende slaven sprake is, want als in § 12 dezelfde
bedoeld is als in § 11 moet men „auxóvquot; zeggen. Toch kan dit nooit
het geval zijn; de slaaf, die door de spreker gezocht werd wegens zijn

mede-op-de-hoogte-zijn van de transactie met Pasio is dezelfde als
die, welke volgens de beschuldiging van de bankier door de spreker
en Menexenus zou zijn omgekocht: dit blijkt duidelik uit § 13. Eerst
in § 21 wordt voor de tweede maal de naam Cittus genoemd i);
uit de wijze, waarop hier over hem gesproken wordt, en nog duidelijker
uit § 27 blijkt, dat we steeds met een en dezelfde persoon, nl. Cittus,
te doen hebben gehad.

Er is alles voor, om aan te nemen, dat de naam van de betrokkene
reeds terstond in § 11 genoemd is, en daarom verdient de text der
IsocRATES-hss. de voorkeur boven die van Dionysius, die trouwens
op deze plaats op meerdere punten corrupt is 2).

Over de persoon van deze Cittus valt weinig te zeggen. In § 51 ver-
nemen wc, dat hij in het Bosporaanse Rijk, waarheen hij door Pasio
voor een zakenreis gestuurd was, had verklaard uit Milcte afkomstig
te zijn. In deze stad hadden sinds 412, toen Alcibiades de Milesiërs
deed afvallen van Athene (Thuc. VIIl, 17), grote beroeringen plaats
gevonden: in 405 gingen bv. 1000 burgers in ballingschap, tengevolge
van troebelen, die Lysander aldaar had teweeggebracht (Diod. Sic.
XIII, 104). Het is mogelijk, dat Cittus in die tijd, misschien reeds als
kind, in krijgsgevangenschap is geraakt en zo naar Athene is gekomen.
Hoe Pasio zich het lot van zo'n slaaf kon aantrekken, vernemen we
uit de woorden van Apollodorus: „Toen hij (nl. Phormio) te koop
werd aangeboden, zou hij, wanneer hij gekocht was door een slager of
een ander handwerksman, het vak van zijn meester geleerd hebben
en het op geen stukken na zo goed hebben gehad als tans. Nadat
echter mijn vader, de bankier, hem had gekocht, leerde hij hem lezen
en schrijven en onderrichtte hem in zijn vak en vertrouwde hem
aanzienlike sommen toe en zo werd hij een welvarend man en het
toeval, dat hem bij ons gebracht heeft, werd voor hem de oorsprong
van zijn huidige welstandquot; (Dem. 45, §72). Over de rechtsverhouding
van Cittus tot Pasio zal te zijner tijd worden gesproken.

In een andere redevoering van Demosthenes is sprake van een
bankier Cittus, waar een contract, opgemaakt tussen de spreker,

Chrysippus, en een koopman Phormio, werd gedeponeerd. Dareste
zegt, dat dit ongetwijfeld dezelfde was als de CiTTus in de Trapeziticus,
waarin hij gevolgd wordt door Mathieu en Brémond De rede-
voering zelf is enige jaren later dan 335 v. Chr. gehouden =«); de feiten,
die aan het proces voorafgingen schijnen hoogstens twee jaar tevoren
te hebben plaats gehad «). Het is dus nauweliks mogelik, dat de in
deze redevoering genoemde bankier Cittus (omstreeks het jaar 330)
dezelfde is als de bediende van Pasio in 392.

Op een inscriptie uit dezelfde tijd als de hier besproken redevoering
komt een Cittus voor. (I.G. II. 2. 834.) Zij heeft betrekking op dc
tempel van Zeus Soter in de Piraeus, die in die tijd werd verbouwd®).
Dc betrokken passage is echter te sterk verminkt, dan dat men eruit
kan besluiten, dat hier de genoemde bankier bedoeld is. Ook komt
de naam voor op enige niet nader te dateren grafstenen van Hymetties
marmer, bij Athene gevonden, nl. I.G. II, 3, nr. 2809 (K£tto(;
ZcotXou 'AvTtoxeu?); 3002 (ZwTcópa Kittou ©yj^atou yuvYi) en 3345
(KiTToi; Aiovucjtou StvtoTceu«;),

ouv]^6ei. Blijkbaar, omdat hij bij de transactie was tegenwoordig
geweest, het geld in ontvangst had genomen en geboekt. Dat deze
mededeling niet in strijd is met de bewering in § 2 omtrent de afwezig-
heid van getuigen bij bankierstransacties wordt in hoofdstuk IV
betoogd.

§ 12.

npooeXOetv. ripoaipxofiat xivi schijnt de techniese term te zijn,
die gebruikt wordt om aan te duiden, dat men zich tot iemand wendt
om hem in rechten te sommeren. Vgl. § 15. Zo ook Dem. 50, § 29,
38 en 54.

é^aixeïv is de speciale uitdrukking voor ,,een slaaf opeisen ter
folteringquot;. Vgl. bv. Dem. 46, § 21 en 29, § 17; Antiph. 6, § 27.

ëXcyxov oatpéoxaxov. De spreker had zich nl. voorgesteld, dat
de slaaf Cirrus op de pijnbank met de waarheid voor den dag zou
komen. Zie § 54.

xaÖT^jxcvo^ énl xfj xpané^ij. „Aan het loket zittenquot;. Dezelfde
uitdrukking wordt van Phormio gebezigd bij Dem. 49 § 47.

xAXavxa ipy^P^o^¹ Ofschoon daaromtrent niets wordt gezegd
en het ook op zich zelf genomen niet noodzakelik is, wordt toch in
't algemeen verband gezocht tusschen deze zes talenten en het bedrag,
waarvoor de spreker naderhand Pasio aanklaagde, het zgn. deposito.
Merkwaardiger wijze wordt dit laatste nergens genoemd. Toch acht
ik dit niet onverklaarbaar^). Dat de eiser hier niet het bedrag noemt,
waarvoor hij Pasio wilde aanspreken, doch wel dat, waarvoor hij
zelf borg moest blijven op grond van Pasio's tegen-aanklacht, wijst
er m.i. op, dat er verband tusschen deze beide bestond. Welke samen-
hang hier kan bestaan hebben, hoop ik straks duidelik te maken

X(ipoi{icv Tïop' auxou. Dat Cittus zelfstandig uitbetalingen zou
kunnen doen, behoeft ons niet zozeer te verwonderen. In Dem. 52,
waar het gaat om dc uitbetaling van een bedrag van 1600 drachmen
door Pasio's bank, is het Phormio, die de uitbetaling verricht. Ook in
Dem. 49 worden telkens de bedienden genoemd, die de uitbetalingen
aan de klanten doen. Zij hebben dus waarschijnUk een kas onder zich
gehad. De aanklacht, die door Pasio geuit wordt, is in zich niet on-
waarschijnlik, als we aannemen, dat Pasio het zo voorstelt, dat het
feit der verduistering eerst kort geleden heeft plaats gehad en dat hij
terstond voor de polemarch verschijnt, nu hij meent, de medeplichtigen
van de voortvluchtige slaaf op het spoor te zijn gekomen.

{xv)8el^ êXeyxo? {i.*)5è pdaavo^. Het eerste woord betekent,
„bewijsgrondquot; in 't algemeen, het tweede is de bizondere uitdrukking
voor het getuigenis aan slaven ontlokt, door middel van de foltering.
Over dit laatste zullen wij nader spreken naar aanleiding van § 15
en 16; hier vragen wij ons alleen af, wat de spreker met zijn uitdrukking
op 't oog heeft. Het staat vast, dat ook voor Pasio het enige strikte
bewijsmiddel kan bestaan in de Pacravoi; van de slaaf; maar de bij-

1nbsp;») Zie hierover blr. 95 v.

komstige omstandigheden kunnen de stemming der rechters sterk
beïnvloeden, en dat dit ook met gXeyxo? bedoeld vi^ordt, blijkt bv.
uit Antiphon, II, y, § 8 „[xv) SeSr)Xw(xéva)v Sè tcóv dctcoxteivavtwv,
uTtè Ttóv elxÓTtov IXeyxó[JLevoi; o5to(; äv xal ouSsl? ëTepo? ó aTroxTsCva?
auTèv eÏY).quot;

In ons geval zouden die elxÓTa, die ten nadele van Pasio zouden
komen, hieruit bestaan, dat de spreker hem met zijn aanklacht vóór is
gevi^eest.

ivTeyxaXcïv. Over dit woord lezen we bij Lipsius: „Dagegen
stehen dvTtxaT7)yopetv und avTsyxaXetv ohne allen Bezug auf
Einrede oder Widerklage von den Beschuldigungen, mit denen der
Beklagte die Anklagen des Klägers erwidertquot; Hij verwijst dan naar
een drietal plaatsen, waarvan alleen op de laatste (Dem. 40, § 14)
het woord dvreyxoXetv voorkomt. Inderdaad doelt de spreker hier
op de eisen van de tegenpartij, zoals die geformuleerd werden bij
besprekingen, die aan het proces voorafgingen.

Lipsius schijnt dus aan het woord dvTeyxaXetv de betekenis
van een juridiese term te willen ontzeggen. We zullen nog terugkomen
op het feit, dat de redenaars een zeer vrij gebruik maken van deze
termen, zodat men uit het verband, waarin zo'n term een enkele
maal voorkomt, moeilik een gevolgtrekking kan maken omtrent zijn
juridiese betekenis. Bovendien ligt het geval op onze plaats, die door
Lipsius, naar het schijnt, niet is opgemerkt, enigszins anders dan bij
Dem. 40, § 14. De spreker legt weliswaar het woord dvxcyxaXeiv
aan Pasio in de mond, ogenschijnlik nog voordat een van beiden bij
de polemarch een klacht heeft ingediend; maar het staat vast, dat
de spreker reeds bezig was, zijn aanklacht voor te bereiden en dat zij
ook door hem is ingediend en wel, als gevolg van Pasio's optreden,
hoogstwaarschijnlik juist in de vorm van een tegenaanklacht. Volgen
we zijn uiteenzetting van de gang van zaken, dan zien we, hoe hij bij
Pasio komt om Cirrus op te eisen: natuurlik met de bedoeling om
te gaan procederen. Pasio draait de rollen om en klaagt de spreker en
Menexenus aan wegens verduistering van geld, met medewerking
van Cittus. De spreker dient de tegenaanklacht in: dat deze heeft

plaats gehad en dat de zaak van de spreker naderhand ook voor de
diaeteet is geweest, is een noodzakelike vooropstelling om, gelijk we
zullen zien, het proces van de spreker tegen Cittus (§ 14) te kunnen
verklaren

De tcgenaanklacht heeft geen gerechtelike gevolgen voor de aan-
klacht, die zij wil pareren. Beide worden onafhankelik van elkaar
behandeld 2). De wijze, waarop de spreker zijn verhaal doet, laat niet
toe, zonder meer vast te stellen, of het woord „avTeyxoXeivquot; doelt
op deze tegenaanklacht; mogelik is het echter wel. Daar de spreker
nergens uitdrukkelik zegt, dat hij in dit stadium van zijn zaak Pasio
reeds had aangeklaagd, en we tot het goed begrijpen van zijn verdere
maatregelen tegenover Cittus deze onderstelling nodig hebben, (§ 14)
is het m. i. in hoge mate waarschijnlik, dat hij met het woord
„avTeyxocXetvquot; zelf op deze aanklacht zinspeelt; m. a. w., dat het
woord tot de juridiese termen moet worden gerekend.

De polemarch stond dus voor twee dagvaardigingen tegelijk, die
van spreker tegen Pasio en die van Pasio tegen spreker en Menexenus.
Pasio kan gemakkelik getuigen hebben meegebracht, die verklaarden,
hoe spreker bij hoog en bij laag gezworen had, niets meer te bezitten,
toen Satyrus' afgezanten bij hem kwamen. Spreker kan op dit ogen-
blik voor zijn tegen-aanklacht geen enkele getuige aanvoeren, daar de
enige man, die er voor in aanmerking kwam, spoorloos verdwenen is.
Het stond de magistraat vrij, de klacht te verwerpen, als zij naar
vorm of inhoud niet naar behoren was ingediend Dat spreker's
getuige onvindbaar is, kan echter niet als bezwaar gelden: de getuigen-
verklaringen werden eerst voor de diaeteet afgelegd. Op grond van
§ 14 nemen we dan ook aan, dat de polemarch aan de spreker eveneens
rechtsingang heeft verleend. Dat de spreker later niet meer op dit proces
terugkomt is zeer goed verklaarbaar; de weigering van Cittus, om
te getuigen, had misschien tot gevolg, dat de diaeteet ten nadele van
de spreker besliste, en vóór deze beroep deed op delieliaea, kwam men
tot de in § 15 en 16 beschreven schikking. Spreker hecht er geen waarde
aan, op deze zaken in zijn pleidooi terug te komen; niet de eerste be-

handeling in rechten geeft hem de gelegenheid iets in zijn voordeel
aan te voeren, doch alleen het gedrag van zijn tegenstander Pasio
tijdens het proces. Hij laat het aan zijn hoorders over, zich rond het
optreden van Pasio, dat hij beschrijft, de gang der rechtshandeling
voor te stellen. Zo zijn ook wij genoodzaakt haar te reconstrueren.

Terwijl hij dus over de borgstelling, die hij ongetwijfeld van Pasio
geëist heeft, zwijgt, noemt hij wel de 6 talenten, waarvoor hij zelf
tegenover Pasio borg moest blijven. Hij legt er de nadruk op, dat het
Pasio ernst was met zijn aanklacht, waarin ook Cittus als mede-
plichtige betrokken was, omdat hij juist de inconsequentie in het
gedrag van Pasio, toen Cittus eenmaal te voorschijn was gekomen,
wil belichten.

Bij processen tegen metoeken diende de borgstelling om de be-
klaagde tegen hechtenis te vrijwaren. Natuurlik zorgde spreker voor
deze borgtocht, want hem was er nu alles aan gelegen Cittus op te
sporen.

TtoXéjxapxov. Dit was de magistraat, onder wiens jurisdictie
de privaatprocessen, waarbij metoeken betrokken waren, vielen
Zowel Pasio, gelijk we gezien hebben, als spreker waren metoek
(zie § 41).

éyYUYjTÓ?. Wanneer in Athene een niet-burger voor het gerecht
werd gedaagd, kon de eiser in tegenwoordigheid van de polemarch
verlangen, dat de gedaagde borgen stelde, die voor zijn verschijnen
ter gerechtzitting zelf aansprakelik waren.

Deze borgen waren, bij niet verschijnen van de gedaagde, verplicht,
de ö talenten aan de tegenpartij te betalen. Was de gedaagde niet
in staat om zulke borgen aan te wijzen, dan kon de eiser hem
in hechtenis laten nemen, totdat de zaak ter gerechtzitttng was af-
gedaan 2).

{xdipTupa^. Waarschijnlik moeten we onder deze personen verstaan
hen, die bij gelegenheid van de behandeling der zaak voor de polemarch,
voor de spreker borg waren gebleven.

94
§ 13.

Ttcpi 8è Tciv. Vgl. § 7

aloxloTaç alxiaç. 'n Dergelike uitdrukking behoort geheel tot
de stijl der gerechtelike redevoeringen; zij zegt niets omtrent de werke-
like aard der aanklacht, die Pasio tegen de spreker had ingediend.

elç IleXonóvvYioov. Door de tegenstelling Athene-Sparta, zelfs in
vredestijd, was dit gebied de naaste wijkplaats voor iemand, die zich
in Athene niet meer op zijn gemak voelde. De stad Megara, slechts
een paar uur varen van Athene verwijderd, bood reeds een gunstige
gelegenheid om betere tijden af te wachten.

t?jÇlou. Menexenus, die de slaaf had opgespoord, begeeft zich
onverwijld met hem naar de polemarch, zonder de terugkomst van de
spreker uit de Peloponnesus af te wachten. Dit kan men opmaken
uit het feit, dat de spreker zich zelf bij het verhaal der gebeurtenissen
in § 13 en 14 geheel uitschakelt. We hebben reeds gezien, hoe Lipsius
uit dit optreden van Menexenus besluit, dat hij de 7tpoaxâxr]ç van de
spreker was. Deze veronderstelling verklaart ook het best zijn eigen-
machtig optreden. Menexenus moest terstond zijn maatregelen
nemen : hij moest rekening houden met het feit, dat hij de slaaf niet
kon laten gijzelen en dat zijn meester hem weer opnieuw en op meer
afdoende wijze kon laten verdwijnen. De foltering van de slaaf kon,
mits op de wettelik voorgeschreven wijze, buiten tegenwoordigheid
van de polemarch plaats hebben. Van de verklaringen van de slaaf
werd door de Pacravtaxal (§ 15) een proces verbaal opgemaakt, dat
later bij de stukken werd overgelegd.

Menexenus stelde zich voor, van dit proces-verbaal gebruik te
maken in twee processen: eerst in het dubbele proces, waarin hij met
de spreker door Pasio was aangeklaagd wegens omkoperij en diefstal, en
waarvoor de spreker borgen had gesteld, vervolgens in het proces van
de spreker tegen Pasio om het deposito, dat terstond opnieuw kon
worden begonnen, ingeval het de eerste maal door de afwezigheid
van Cittus tot niets geleid had.

napaxaxaSi^XY]. Hier noemt de spreker voor 't eerst de vordering, die
hij op Pasio beweert te hebben, met name. Het woord keert terug in

§ 18, 27, 45, 50, 53 en 56. Tot nog toe was er eenvoudig sprake van
„Twv Ttapa ToÓTto xeifxévwvquot; (§ 7) en „Ta Tcap' auxw xs{{jievaquot; (§ 8).

Over het juridiese verschil tussen dlt;pop{jL-^ en 7rapaxaTa0^x7]
wordt elders gesproken; de practijk zal tussen een TrapaxaTaG^xv],
bij 'n trapeziet geplaatst en een d9op(jn^ wel niet veel verschil hebben
gemaakt

Over de rente wordt door de spreker gezwegen; maar daar hij ook
het bedrag van de hoofdsom in zijn betoog niet uitdrukkelik noemt
zegt dit m. i. niet veel.

De kwestie, of Pasio het geld ten eigen bate mocht gebruiken of
niet, is dus van weinig belang. Men tracht de vraag in bevestigende
zin te beantwoorden op grond van § 9 (TCpoaeTtoietT* dcTropetv èv t(Ö
TcapóvTi xal oux Sv ï'/zv^ dcTcoSoijvat) en § 41 (Xéytov 6ti toïc; èfxoti;
XpTjpiaai Tuy/dvei xP^fievoc;). Beide plaatsen hebben geen bewijs-
kracht, omdat de spreker alleen de woorden van Pasio meedeelt,
zonder te zeggen, wat hij ervan denkt; of hij het gebruik maken van
zijn geld afkeurt of niet, kunnen we er dus niet uit opmaken

Ik kom nog eens terug op de vraag of het vreemd is, dat de spreker
in zijn redevoering nergens het bedrag noemt van het tegoed, dat
Pasio hem naar zijn beweren schuldig is. Ten aanzien van de beslissing
der gezworenen moet men onderscheid maken tussen het al dan niet
gegrond zijn van de beweringen van aanklager, als zodanig (i. c. of
de spreker Pasio's .schuldeiser is, dan wel omgekeerd) en het bedrag,
waarop hij eventueel aanspraak zou kunnen maken. In verschillende
gevallen zou dit laatste nog aanleiding hebben gegeven tot een aparte
procedure, bv. bij die zaken, waarbij het oordeel over de zwaarte van
het geleden verlies eveneens aan de gezworenen is overgelaten. Het-

zelfde vond plaats bij strafprocessen (Stxat Sr)[xoa(aO, als de wet
niet reeds het bedrag der boete had vastgesteld. Beide partijen stelden
dan een bedrag voor en de gezworenen deden een keuze uit beide.

Busolt meent i), dat zelfs in dit geval de aanklager het bedrag
van zijn toekomstige eis al in de aanklacht zelf (de ypafpy)) ge-
noemd moet hebben, en de tegenpartij eventueel in de avTiypaq)^,
zoals b.v. bij Dem. 45, § 46. In ons geval, waar het bedrag van het
tegoed niet van zijn bestaan te scheiden is, moet dit zeker het geval zijn.

In de schriftelike aanklacht 2) kwam het bedrag dus ook onge-
twijfeld voor, eventueel gespecificeerd volgens hoofdsom en rente.
Uit Aesch. 1, § 2 blijkt, dat voor het pleidooi de akte van beschuldiging
werd voorgelezen. Op dit stuk baseren de gezworenen hun uitspraak,
niet op het pleidooi. Het is daarom ook niet noodzakelik, dat de spreker
het bedrag nog eeigt;s herhaalt, en men kan zich afvragen, of Isocrates
niet goed gezien heeft, toen hij het op de achtergrond hield en alleen
het licht liet vallen op die feiten, die voor de bewijsvoering in aanmer-
king kwamen. Want omtrent de grootte van het bedrag zelf kan hij nu
eenmaal niets bewijzen. Hij kan alleen aantonen, dat het gedrag van
Pasio van die aard is geweest, dat er uit volgde, dat hij op verschillende
tijdstippen het bestaan van de schuld niet heeft willen of kunnen
lochenen. Zijn de gezworenen het daarmee eens, dan rest hun niets
anders, dan ten gunste van de spreker de eis, volgens de tekst van
de aanklacht, in te willigen.

Ik meen dus, dat in deze richting de beantwoording der gestelde
vraag te zoeken is.

§ 14.

àcpYlpcÎT' aÙTÔv (bç èXcùOepov Övra. De hier door de spreker ge-
bruikte uitdrukking, die in § 49 terugkeert, komt overeen met de latijnse
„vindicare aliquem in libertatemquot;. Het atheense recht kende daartoe
een afzonderlike Stxv] à9aipécecoç elç èXsuOeptav Lipsius omschrijft
haar strekking aldus: ,,sie richtet sich gegen den, der den von einem

') Busolt, Gr. St. p. 1165.

») Busolt, Gr. St. p. 1179.

ttjjitjixa: Dem. 38 § 2; Lys. 17 § 7.

*) Lipsius A. R. p. 639 v.

Andern als Sklaven in Anspruch genommenen vor der Abführung in
die Sklaverei durch die Behauptung bewahrt, er sei ein Freierquot;. Aan
de ene kant staat dus de man, die zich voor de meester uitgeeft of
iemand, die voor diens recht opkomt (Plat. Leg. 914 e) en de be-
trokken persoon met geweld wil meenemen (ócyeiv); aan de andere
zijde een derde, die voor de vrijheid van de betrokkene in de bres
springt en deze voor de polemarch verdedigt. De betrokkene zelf
kan nl., daar zijn vrijheid in twijfel wordt getrokken, niet zelf voor
die vrijheid opkomen^).

Tot zover onze wetenschap omtrent deze rechtsinstelling, die bv. ook
bij Dem. 47, § 55; 58, § 19 vv; 59, § 40 en Isaeus fr. VIII (ed. Roussel;
UTtèp EufxaOou? elq èXeuOepCav «.(poLipeaic;) wordt aangeroerd. Wan-
neer we het geval in onze redevoering beschouwen, zien we echter,
dat de situatie hier een geheel andere is. Het is niet de man, die ge-
qualificeerd wordt als de eigenaar van de slaaf, van wie de vindicatio
zou uitgaan; integendeel, deze juist vindiceert voor hem de vrijheid;
in ons geval kan daarom nooit van een SÊxtj als boven bedoeld sprake
zijn geweest. Deze redenering geldt niet alleen voor het ogenblik,
waarop de spreker met Menexenus bij Pasio kwam, om Cittus, die
toen verdwenen bleek, op te eisen (§ 12); ook als Menexenus, na
Cittus te hebben opgespoord, opnieuw naar de polemarch gaat en
Pasio voor Cittus borg blijft (§ 14), is de verhouding nog dezelfde.
Doch hierop zal ik bij de bespreking der volgende § terugkomen,
alsmede op de vraag, wat Pasio dan wel aan spreker en Menexenus
kan hebben ten laste gelegd.

We moeten dus aannemen, dat de uitdrukking door de spreker niet
in haar strikt juridiese betekenis gebruikt wordt. Dat dit laatste
in het geheel geen opvallend verschijnsel is bij de attiese redenaars,
werd reeds vroeger opgemerkt De spreker wil dus niets anders zeggen,
dan dat Pasio verklaarde, dat Cittus een vrij man was. Daarmee
verviel de mogelikheid om Cittus op de pijnbank te brengen, en dit
was het, wat Pasio blijkbaar het meest vreesde. Zijn uitlevering
weigeren kon hij ook niet, wegens de aanwijzing te zijnen nadele, die

1) Gide en Caillemer in D. S. tome I p. 305 v.