|
DISSERTATIO PHYSICA
»-T '..".■ ' ., ' . '. )
Qua reprafentatur
CARTESIUS
Phyficae Experimentalis
ARCHITECTUS,
Ventilata publicc A. D. 21. Jun. mdccxix.
Defendente
GEORGIO SZOBOSZLAI,
Tranfylvano ■ Hungaro.
|
||||
|
'•'."' s ; ft» ; , ' .. ( ;■ '; ■ ■ -', _: \-,.'--- \Y\ ^
' % ■ ■' \
. 9 ■
Admomiio ad Letforem.
\ ■ ■ ■ - r ■' ,i -' I ...........
Apologiae Part. 3. §.-4,1. 8t Part.4. §. 10. 11. fatis o-
ftenderam, Philofophiam Cartefii quam maximeeue Experimentalem, five Experimentis & Experientia» phsenomenwn enim «^»racognitiopraerequiritur8c praefupponitur, fuperftru&am; fed quiaCl. An- tagonifhe, uti & aliorum Adverfariorum mos eft,' litem in infinitum protrahere. atque ita fcribere, ac fi nihil effet refponfum, vifum fuit ipfi in Tra&a- tus fui Prefat. iterum hanc Thilofophiam traducere ut mere idealem, fitfis quibufdam hypotheflbus nixam, in cerebello cujufdam in hypocaufio fere fomniantis cu- fam Scc. non tantum ad hanc calumniam breviter refpondere volui Part. 1.praliminari §.-67.68. fed & fingulari DiiTertatione publice ventilata ex pro- fetTo demonftrare, CARTESIUM Phyfica Expe- rimentalis fuilTe ARCHITECTUM. Quod ex Epiftolis omnibufque Cartefii fcriptis adeo mariife- ftum fiet, ut sequus judex de ec dubitare noripof> fit. Hanc, ut huic Tradlatui (libjungeretur, con* fcripfi. Quod Titulus Traftatus etiam innuit. |
|||||||
|
*
|
|||||||
|
ARCHITECTUS.
^^^^^M. Hyficaf» eiTe fcientiam rerum natura*
Wk glpji W litm vuIS° con^at, & vox ipfa indi-.' Wm W§lMCaX' °biec*um ei"g° > circaquodhxc mBi Wm3kkiCntm vcrfatur» & a quo denomina- WW^^S^tUri fu"t.1*s *«W*lMi quac ab rfr^* «* MlbxJmgimfa&i* diftinguuntur, iis opponuntur, fuamque formam habent a natura; E. Gr. Sol, fixse planetas & cometaj, meteora, elementa vulgo fic di- cta, metalla, lapides, fontes, fluvii, herbse, flores, arbores, corpora hominum & animalium; utiresar- tefafta ab arte fuam accipiunt formam} E. Gr. fcam- num, menfa, domus, horologium &cc. Uti autera quscunque fcientiae habent partim principia, partim qua: ex illis principiis deducuntur, ne in infinitumea- tur, & ut explicatio five demonftratio omnis tandem terminetur in iis, quae per fe velfecundumcommunem ' confenfum funt nota & certaj ita etiam fcientia Phjftca neceiTario debet habere tumprincipia, tum qu* dedu- A curi-
|
||||
|
I CARTESIUS Phyfics
euntur ex ills principiis. Qualiacunque in Phyfica ad-
inittantur principia, hoc in anteceflum debet efle in <•" confeflb, duo principiorum efle requifita, i.utfinfi elara 8c perfpicua: i. ut pb&nomena & effeflut naturaindc deduci queant. Datur quidem fcientia t» cti, quoi quid fit} (ed fcientia proprie eft tS Jioti cur ejuid fn. Scire enim eft caufam & rationem rei, fic in Phyfica cujuf- que effectus & phaenomeni naturae, cognofcere. Felix qui potuit rerum cognofcere cauftt. Scientia igiturPbyfica minime abfolvi poteft fcientia quacunquc t2 oti, quod detur mundus, quod exfiftant corpora, res naturales, quod habeant hxc vel illa phaenomena, quod hi velilli fint effeclrus naturas; E. Gr. quod corpora, quse gravia vocamus, ad terrae centrum ferantur; quod leviafur- fumtendant; quodSol 8c Fixasficignisluceant; qupd fit aeftus maris; quod magnes trahat ferrum; quodu- nus polus ad Boream, alter ad Auftrum fe corivertat, 8cc. Sed quam maxime requiritur fcientia tS^ioti, eur tesfit. Quje fint caufae horum & quorumcunque natu- rae phaehomenwn; quat: fifit caufe eflScientes 8c phyfi- cae quorumcunque effectuum, quaenam rationes eorum omnium, quorum ia oti cognotcitur, five per fenfum inventionis, five per fenfum difciplina:; five nudo o- culo, five microfcopio, five & telefcopio adjuto 8c armato; five per experientiam communem, five per Experimenta phyfica; five per Chymiam, five alio quocunque motfo} has inquam caufas 8c rationes inve- veftigarc, fcrutari, eruere, indagare, cognofcere, nas hoc demum eft Phyficum agere; certa earum noti- tia £c elara cognitio eft demum fcientia Pbyfua. II. Si fine pra;judicio de veterum Scientia Phyfica
judicare velimus, & confiderare, ad quem Sapientia: gradum ante terapora C*rtf/*perventumfuerit, depre- hen-
|
|||||
|
/
|
|||||
|
-.............—
"'-"'' '■■ Z ~ *
Experimentalis ARCHITECTUS. >
hendemus, primum ejus gradum nonnifi notionescon- tinere, adco psppria luce claras, ut abfque medita- tione acquiri poffint; Secundum complecb illud omne, quod fenfuum experientia nobis diilat j quodquecxob- fervationibus & lagaciorum hominum fiudio &c labo- re magis magifque innotuit, & ad hiftoriam naturae pertinet. Qualia plurimaabEpicuroj Ariftdtele, Pli- nio &c. funt tradita. Addi poteft tertius, qui comple- ctitur fblutiones quseftionum, defumtas a contempla- tione figurarum Scmotuura, quse Matbematicorum pro- pria eft. Sed fuere etiam omnibus feculis Viri magni, qui longe fublimiorem adScientiam&SapientiamPhy- ficam acquirere funt conati, hoc unum agentes, ut primas caufts^ quseprincipta vocantur, invefligarent, ex quibus rationesomniuraeorum, quseinPhyficafciri • pofTunt, five omnium naturse phsenomen&m, deduce- rentur. Magnse fane molis opus! Ardua&difficilisad- modum merito vifa efl quseftio de iflis rerum natura- ]ium principiis, & naturse phsenomenwn caujis. Liceat ttrihi dicere, nulli ante Philofophum noftrum Renatum Carteftum, Primw inaccejfum qui per totfecula verum
Er/tit e tetris longa caliginis umbris, Id propofitum feliciter fucceffifle; res enim eft ma- nifefta- fi quidem ad verorum principiorum notitiamnc quidem perveriire potuerint. Quod vel ex eo colligas, quod omnes pro principio fuppofuerint aliquid quodip- fimet fatis"perfecte cognitum nonhabebantj cum ta- men principii pnmum 8c maxime neceflarium fitrequi- fitum, ut id clare CT diflinBe percipiatur. Epicurus^**- vitatem fuis atomis adfcribit; & quis non eamcorpori- bus terreftribus inefTe ftatuit? Verumtamen non tam facile novimus, quasnam fit natura ejus, cpod gravi- - A 2. tatii
|
|||||
|
*\ .
|
|||||
|
4 CARTESIUS Phyfica:
tatis nomine venit, hoc eft, quae flt caufa vel princi-
pium, quod defcendere ea faciat, ictque nobis aliun- de difcendum eft. Epicureorum vacuum & atomos fa- cile confutamus. Ariftoteiis calidum ^cfrigidumyhumi- dum &c Jtccum; Chymicorum/*/, ptlphur & mercurius, nimis obfcura func, quam ut pro principiis admitti queanr. Nullae faoe conclufiones ex principio non evi- denti deductae evidentes efle poflunt, etiamfi quam evidentiffime inde deducerentur. Unde Philofophus meritodeducit, in Epift. Principiis Philofophiajprae- mifla, nulla ratiocinia talibus principiis innixa eos vel ad unitts rei certam notitiam perducere^ neque per confeqitens vil unum paffttm promovere potuiffe in fapientia invefliga- tione, » III. Sed an verifimile eft, Cartefium unnm plus vi*
dipy quam totfummos & perfpicaciflirnosViros, imo quam fexcenta millia ingenioftjftmorum Virorum, epti opi- niones in Schoiis vulgo receptas fecuti funt ? Eadem vero difficultas femper moveri poflet contra quofcunque ar- tium Sc fcientiarum inventores, maxime hujus demum temporis, aut proximeprarcedentis, E. Gr. microfco- piorum & telefcopiorum , eorumque ope fatellitum Jovis vel Saturnij fic 8c venarura lactearum, circu- lationisfanguinis, antliarpneumatica;, plurimorumque experimentorum &c. Has omnes funt quarflionesfa- cTrij ferio inquirendum eft, quidquifquevereinvenerit; quid vero fe invenifTe forte falfo quis jactet & pra: fe ferat? Quod Cm^winMathefir3ra:ltitit, quidniidem in Phyfica praeftare potuit? Cl. Heereboord m fua ad Ampl. Acad. Lugd. Curatores Epift. pag. 14. fcribit utrumquei de Mathematicu quod fcribit, confirmat teftimonio Mathematum ibidem tum temporis ProfefTo- ris, qttin, ait, (fi artifici credenttum if defua artejudicanti) nar-
|
|||||
|
., f
|
|||||
|
I
Experimentalis ARCHITECTUS. f
na.rrt.mt mihi nonfemelVir celeberr. D. JAC. GOLIVSi
D. CARTES17JM vctcrum omnium ac recentiorum inge- ttia hicfubvertife, Cr idinMatheiiprdflititm dedife, quod vtres ingenii humarit vidtrelur fnperaffe , c diffolvijfe quod • &MTM fuiffet habttum. Pergit Cl. Heereboord, Pofiquam tamfeliciter verfatw effet inMathematumexercitio7 num fari felichate fibi fuccederet futt methodus in aliarum Phi- Jofophias partium controverjiis O* difficultaiibtts enodandis} tentare voluit............ Itaque annos aliquot indagat in rts
Phyficas ©" Metaphyficas cognofcendiprincipia, tamim-
ntottt ac folida o* certa, quam funt Mathematicarum de- monjirationum: nec inquirendi laboremdefraudaviteventm; quippe quod quaftvit, tnvenit: O* Methodi fu<t adminicu- /0, non minori, ft nonmajori, 0~certitudine o*evidentiat cognofcere ccepit, ex principiis certijftmis & evidentijfimis, res Metaphyficas O Phyficas, quam Mathcmaticas: Htqtti magnam vita fu<t partem O4 annorum aliquot decur- fum, hifceMedimionihus dedit, Scc. Scd&ipfeCarte- fius ad iftam fufpicionem refpondet Epift. ad P. Dinet pag. 151. Ego contra refpondeo me quidem mihi nihil arro- gare^ nec profiteri me pltii videre quamceteros; fedhocfor- te mihi profuijfe, quod cumproprio ingenio non multumf- dam, planas tantum O* faciles vias ftm fecutus: namfiquis per ipfts magis prcmoveat, quam alii multo majori ingenio praditiper Jalebrofas €7* impenetrabiles illas quas Jequuntur, non efi mirandum. Addo me nolle ut mihi credatur de veritate eorum qux promitto, fed ut ex iisfpeciminibus, qu<e jam dedit judicetur; non evim ibi unam aut altcram, Jed pliis fexcentis quafliombus exp/icui, qu<e fica nullo ame me fuerant explicata....... Fiat enameratio quaflionum omniumy
qua intot feculis, quibus alia Philofopbia vigueruftt, ipfa-
rum opefoluujunt, O" forte nec tam muittt, nec tam illu- ftres invenientur, A 3 IV. Prin-
|
||||
|
1
|
||||||
|
* - C A R T E S I V S Phyficx
IV. Ptineipia fane rerutn naturaliur», quss Cartefiut
ftatuit, fcilicet extenfio in longum, latum & profun-
dum, ejufque magnuudo, figura, Ittus, motus & ^««Vj, *
funt maxime clara 8c perfpicua; quod primum eorura
cft requifitum. JE* *» etiam (quod eft alterum,)
quam plurima natura phanomena 8c effeBus natwrts, par-
tim a Cartefie, partim ab ingeniofiffimis Scgenuinis ejus
Sequncibus dedutta 8c expofita funt.' Sic Philofophus
voluit rationcs effe&uum h caufis deducere 8c acquirere
fcientiam perfettiffimam ^ quae edeffeBuumpercaufas. Ha-
bent etiam Cartefii principia has prserogativasj i. quod
fint univcrfalia, 8c communia omnibus corporibus hu-
jus mundi. l. Ab omnibus hominibusagnita 8cadmifla,
five fint idiot;e, five Mathematici, fivePhyfici, five
Mechanici} licet ante Cartefiura a nemineproprincipiis
fint habita? 3. Quas etiam a nobis pluribus fenfibus,
imo omnibus facultatibus, quas Deus nobis ad cognof-
cendum dedit, cognofci poffint. 4. Principia iplorum
Mathematicorum.
V. Ut ergo fcientia Phyfica perficeretur, reliqua
Pjhsenomena 8c effe&us naturse, qui explicandi fuper- funt, 8c plunmi de novo deteguntur, ex iftis princi- piis erant deducendi 8c explicandi. Scio, fcribit Carte- fius fub finem Epift. fupra cit. multa effiuere poffe fecula antequam ex hifce principiis omnes vcritates dedufttS fuerint^ qm, deduci indepojfunt. Sed hujus fcientite progrefTum re- tardarunt quorundam artes 8c moiimina jam ab annis circiter i 5. aut pluribus. Ipfa Cartefii fundamenta 8c principia adofti funtj ut fuffoffis fundamentis omne quod iis fuperaedificatum eft fpohte collaberetur. Sane Anno i6p6. Cl. Clericus Phyficam edidit, in qua non tantum omnem veram fcientiam Phyficam te£te 8c non finedolotollit, quemadraodum&fcribitLib.i.Cap.4. |
||||||
|
\
|
||||||
|
Experimentalis ARCHITECTUS. 7
fin. Attdmen nihil ingeniefius excogitari haBenus circa hoc
negotium potmt, c eo tandem devmtre prtftantijfimi Phy- Jici) ut twv <p*ivojulva!v ordinem & vices^ potiusquamcau- fu9 fibi obfervanda duxermt: itareveratolIiomnemPhy- ficam fcientiam, qux eft fcientia tS iUn, five caufa- rum effectuum natimecognitio, fatis patet ex prasc. §. 2. fed prajterea poft recenfita qucecunque phacnomena li- bris 4 primis, demumLib.y. inquirit, an etiam eo- rum caufa & principia inveniri poffint? Quod negat, ex variis tricis & confufionibus tandem concludens, Phyficae principia efie ignota, & per craffiffimum erro- rem prindpiarerum, qusefunt inipfiscorporibus, &per quas <:onftituuntur, confundens cumprincipiiscognof- cendi, five cum quibufdam veritatibusj imo cum in- tricatiffimisfuisquseftiunculis, trlcis&nodis, queisli- ber quintus repletus eft. Cum CI. Clerico colluferunt etiam ii, quos minime id decuir. VI. Nonrepetam, quoinfelicifato, quibusau&o-
ribus, quibus*artibus, optima, curiofiffima, ingcnio- fiffima, folidiffima illa Cartefti Phyfica relabi cceperk. Experiar potius, an languefcentem hanc fcientiam vi- tx ac vigori aliquo modo reftituere potis fim futurusj an fugientem hanc Divam revocare, vel potius indigne habitam & tantum non ejeftam honori fuo refrituere, imo rcducere queam. Duoobjicivideoetkmabiis, qui apud nfe-inpretiofunt, qua;Phyfic£eCV*r/<?/ft:'gravepra;- judieum creare poflent} imo efficere ut ea negligere- tur, rejiceretur & eliminaretur. Horum prius eft, ac fi cx his principiis nonconfultaexperientiaphxnomcna • natu 2z deducantur} ac fi hujus Phyfica: ftudiofi, per- ttfft l.nta indagink & fcrutinii natwa^ tam egregie prafu- mant de fu£ intelligentin perfpicacia, ut hanc unam confulere fuper Phjficisfaffcercarbitrentur; atque fola cogitatione & me-
|
||||
|
8 CARTESIUS Phyficsc
meditatione reperire fepofieputent vires, quibus totare-
rnm natura agat , & cognofcere ejfeflus, quos producat, C" cernere quid particulatim cuique rei nata inftt. Uno verbo, prius quod in hac Phyfica reprehenditur eft, quod ea non fit cxperimentalisj nec experientia con- firrmtaj quod omnem veritatis -phyficse cognitionem ex fe ipfis depromere nitantur. Connexum eft alterum, quod fitmereidcaliS) hypotbetica^ ivaofiftisquibufdamby- potbefibus nixa'} ita ut maximum difcrimen fit interPhilo- fophiam e diligente obfervatione atque repetitis fepius experi- mentis erutam & inter in cerebello cujufdam in bypscauflo fere fomniantis cufam. Hifce duobus obviam ire, has duas obje&iones a Phyfica Cartefti amoliri, in hac Difierta- tione in animum induxi, oftendendo Phyficam Cartefti quam maxime efle e*perimentalem-t fimulque rationem reddendo, quare bypothetice fcriberevolueritnobilisejus auctor. "VI T. Ad utrumqueipfeCarteftus refpondit. Ad prius
Epift. 109. Part. 1. At vero unum efiquodpraceterismi- rer, maximum videlicet impedimentum fore Principiis meis ne in Scbola admittantur, quod illanonftntexperimentisfa- tis confirmata, cr quodaliorumPhilofopborumrationesnon refutarim. Mifor enimcertequodquanquamdemonfiraverim tot fere particularia experimenta^ quot funt linea infcriptis meis, tradiderimqu4 univerftm in Principiis meis omnium natura phanomenuri rationes; atque eadem opera explicuerim quotquot de cerporibus inanimatis baberipofunt, experimema; e contra experimentum nullum ex Phiiofophia vulgaris prin- cipisftterit rette cxplicatuw, tamen objiciatur mihi experi- mentorum penuria ab iis qui iilamfcBamur. Aiitor etiam , quod flagitent, ut argumenta SchoUrcfellam, &c. Quia autem Phyfica Cartefii, unica ScveraPhyfica, incele- berrimis Scholis antea recepta 8cexculta, rejecta, ne- gle&a
|
||||
|
Experimentalis ARCHITECTUS. $
gle&a & eliminata eft abiisquieivififuereaddi&i, hoc
maxime ufi praetextu, quod non eilet expcrimentis confirmata, vel & experientias advcrfa; nonabsrefore arbitratus ium, fi oftenderem fufius & ciare ob oculos ponerem, quod tota haec CartefuPhyfica fit experi- mentalis, quodque Cartcftus minime inconfultanatura dt philofophatus, fed qujecunque naturae phasnomena, quocunque modo cognita, five per obfervationes Aftro- nomorum, fiveperexperientiamcommunem, fiveper experimenta a naturas curiofis fadta, expofuerit, eo- rumque caufas & rationes cruerit; adeoquetotferepar- ticularia experimenta & phasnomena five effe&us na- turas , in Pbyfica Cartefii occurrere , quot Articu- los. VIII. Philofophus, quando inveneratprincipiafua
generalia, ex quibus omnia mundi phasnomen.a erant deducenda, preponitfibioboculosPrincip. Phil. Part. 5. Art. 4. brevem hiftcriam prdcipuorum natur* ph*nomeno»ny five experimentorum, (qux vox in argumento Art. mar- ginali additur,) E.Gr.demagnitudine&diftantiacor- porum carleftium, de proprio Solis & fixarum, vel mutuatitio lumine ftellarum errantium, Lunas&Ter- raej de erroribus Planetarum, Solis etiam vel Terrar, . ita inasqualibus & implicatis, ut nonnifi per hypothe- fes quafdam commodeexplicenturabAftronomis. Ad- dere potuifTet heic Philofophus, quod ¬atArt-42. praster bxcgeneraliorar>hxnomena,particularia plurima, non modo circa Solemy Planetas, Comet<ts8cFixajy fed prascipue etiam circa 7erram-f nempe illaomnia, quae ia ejus fuperficie videmus, potuiflent hic diftin&e re« cenieri. Imo Philofophus integramquantumpote £*;/?.>- riam natura^ omniumque naturce efFe&uum &phasno- men«n, fibi reprasfentavit, hanc utmateriamphilofb- B phani
|
||||
|
io CARTESIUS Phyfic*
phandi pnefuppofuit, ut horum omnium caufas & ra*
tionesinveftigaret, atque itaomniahaecph32nomena& effectus per fuas caufasexponeret} quod fcientia per* feftiffima, quxeft efetiuumper caufas, {cienthrS itorit. & veri mmmisfiiemia Phyftca exigit. Nontamenputa* vfc Philofophus opus efle, ut omnia illa phaenomena ir» antecefllim recenferentur, & integra htfioria naturade* fcriberetur, ad efFe&uumgeneraliorumcaufasdetermi- nandaS} fedfufficeregeneraliorum quorundam recenfio- nem: caufas enirri phasnomen«n & eflfe&uum re&ede- terminatas fuifle conftarefatisdeberejudicavit, quando ex iifdem non ea duntaxat, adquaerefpexerat, fedalia etiamomnia, dequibusanteamentiononeratfacla, ex- plicari poflunt. » IX. Hinc clariffime patet, Philofbphum minime
natura inconfulta, fbla meditatione & ex ideis fuis vo- lnifle deducere id quodeft innatura, & in requacunque f>articulari} quod eflet impoffibile, ineptum &ridicu-
um: fcd e contra prius fibi acquifivifle cognitionetn quantum pote totiusnatura?, & quorumcunquenaturae phxnomen«n, ut horum omnium caufos&rationesin* veftigaret, atque ex his ordine concatenato ea omnia . deduceret & exponeret. Hinc fcribitPhilofbphusDifT. de methodo pag.tf. Quapropur ubiprimum mihilicuuper ttattm , e praceptorum cujiodia exire , literarum fludi* prorfus reliquij captoque conftlio nullam inpcfterum quaren- difiientiam, nifi quam vel in me ipfo, vel in vaflo mutidi volumine pojfim reperire, infequtmesaliquetamosvariitpe" rtgrinationibus imptnii. Quando porro attendebat ad na- tura: phaenomena, eorumque cauf&sinveftigabat, ii fe aeturum efle innuit Art.44. Part. 3. ut emnia, qua ex fita typotktfi deduccrtntur, cum experimemisconfinti- rtrtt. [q X. QtiBi»
|
||||
|
Experimcntalfs ARCHITECTUS.ii
X. Quia porro cx principiis Phyficasgeneralismini*
ne necefTario baec pra:cife mundi phfertomcna, quae
Deus Hbere produxit, fequuntur; (non fane necefla-
rius eft hic definitus ftellaruin fixarum, Planetarum &c
numerus, nec neceflaria eft quorumviscorporummag-
nitudo ccrta, aut figura, aut ccleritas »ut tarditas mo-
tus, &c.) hinc necefle habuit Philoibphus ad ipfam na«
turam attendere, & eafupponerc, quxcumexperien-
tia confentiant. Id fcribit exprefle Art.a\6. u4t quam
magna fint ifta partes materia, quam celeriter moveanturt
€2* quales circulos dcfcribant^ non poffumus Jola ratione de~
terminare j quia potuerunt tfla innumeris modis diverfts
a Deo temperari^ ©" quemnam pra ccteris elegcrit, fola
experientia docere dcbet. Jamque idcirco nobis liberum efl
quidlibet de illis afumere^ modo omnia} qttaex ipfoconfe-
quentur, cum experientia confentiant.
XI. Inventis ergo fpecialioribus qtlibufdam princt-
piis & caufis omniumqui inmundoapparentefreauum, quam in Part, 2. (ibi enim ea ipfa generalius utpotei» Phyfica generali fucre propofita, qusc hic magis func definita, refpe&u habito ad ipfum hunc mundum, prout libere a Deo eftcreatusj) Philofophusindededu- cit tria fua Elementa^ non imaginaria, fed cntia prirna & fimpliciflima, quse vcre funt in mundo, & cx qui- hus omnia reliqua mundicorporapofluntcomponi j Sol & Fixa ex primo j cali five vortices ex fecundoj Pla- neta, Cometa & Terra ex tertio, Primum Elementum cfle vere in mundo nemo negarepoteft, qtiiFacuum nc- gat, Secundum ex eo probatur, quod angulusincidentia radiorum lucis fit aqualis angulo refiexionis j quie regula- ris reflexio ita conftanter locum nonhaberet, nifipar- ticula: reflexsecflentfphasricae. Tertiumveroneraone- gat. Explicat quam plurima phsenoraena eorporum cas- B z lc-
|
||||
|
\
|
|||||
|
H* CARTES ttJ S Phyficai *
leftium, lucis Solis & Fixarum, cur a Sole vel Fixaver» fus omnes partcs xqualtter fe diffundat, & in minimo temporis momento adquamlibetdiiiantiamextendatur, & id quidem fecundumlineasrectas; redditcaufam ro- tunditatis eorum corporum; talia porro de vorticibtu (quos ih mundo revera dari probat lux; nec non motus asquabilis & conftans PlanetarumprimariorumcircaSo- lem, &fatellitumcirca?«r4«, Jovem, & Saturnumi) cx praemiflis principiis deducit, unde caufie&rationes pbaenomen&»n Cometamm & /VrfwtarKwintelligipoflint. E. Gr. cur Cometa unus per hanc, alius per illamcajli regionem tranfmeat; cur illi intrapaucosdiesautmen- fes a confpe&u noftro abeant; necunquammultoplus, fed fiepe muito minus quara mediam casli partem per- currant; cum primum apparere incipiunr, folere fatis magnos videri, cum autem definunt, gradatim femper imminuij & circainitiafuimotus videricelerrimemove- ri, fubfinemautemlentiflime. Addephaenomenabarbje, caudar, & comx; illa longioreftvelbrevior, rectavel curva, magis vel minuslucida&c. Explieatporrocau- fts & rationes phsnomenan Planetarum, eur uni aliis lint fuperiores & a Soleremotiores; curSdiviciniores & inferiores celerius ceteris moveantur, licet macute maxime propinquaemultotardius; curLunacircaTer- ram gyret, & naec circa axem vertatur; curvortex; inquoLunagyrat, non fit accurate rotundus, &c. XII. Antequam defcendamus ad phaenomena in ter-
ra cominus oblervata, notare & obfervare oportet, quam candide Philofophus aflumferit naturae phajno- mena & obfervationes. Uti Theologi fiepiusS. Scrip- turam torquent ad fuas hypothefes, & verbis vim infe- runt; ita Philofbphi pariter obfervationes & experi- mcnta fa;pius opinionibus accoramodant, de quo jam olim
|
|||||
|
Experimentalis ARCHITECTUS. j*
Olim Conqueftus eft GaliUus. Non ita Carteftus. Gali-
Uus obfervaverat perintegrumferetiienniumSaturnurn tanqunm tergeminum , binis ftellis niinoribus medise majori proxime utrinque adje&is. Adeoque fibi certo perfuaferat, quales Jovi quatuor, tales duos comites Satur- no obtigiffe, nullo tamen motu prtdites, eoque fimtli pofitu femperlateribushafuros. Sed error fuit, poftea dete&us, Saturno folitario prodcunte, & animadverfus ab ipfo GaltUo. Caufam porro erroris, primumquc verum Sa- tellitem Saturni obfervavit Chrifiianus Hugemusy uti fcnpfit in fuo Syftemate Saturnio. Cartefms vero ante aetectum hunc errorem fua Principia edens, nonnihil quidem dubitavit de ejus pkenomeni veritatej addit cnim Art. i qC.faltemfi verum efl duos jam Flanetas circa ipfumverfari; attamen, licet minusconveniretcumfua hypothe/i de vorticibus minoribus, tamen aflumit hoc phamomenum, ad id attendit, &, fi forte verum eflcr, ahquam particularem potius & peculiarem rationem & caufam excogitare voluit, cur Planeu illi duo putatitii tam tarde, vel nullo modocirca Saturnum moveantur, cum m, quifunt circa Jovem, tam celeritercirca ipfumferantur, Art. 154. Tamfalfumeft, quodC^/krinconfultana- tura de natura fit philofophatus. XIII. PhilofophusPart.4. Terram noftram conli-
deravit ut fenfim orientem & nafcentem, nonproutea creata eft, fed prout fenfim creari & formari potuiflet, U Deo vifum fuiflet ita procederej utitaindededuce- ret explicationem intima: naturse aijris, aqua, terra &C igms. Sedutviam paret, explicattresquatuorveaftio- nes matcrfae ca:leftis} 1. motum globulorum cxleftium generaliter fpe&atum, cujus tres naturse efle&us expli- catj quomodo corpora quardam flujda, quorum par- Uculas ftmt tenuiores, reddat pellucida, E.G.aquam ,. B 3 w. |
||||||
|
14 CARTESIUS Phyflc*
puram, vinum, &c. uti 5ccorporaqusedamdur»j nii».
vitrum, crjfiallum, &c. cur vero lac, fanguts, e/«<»^ atramentum, aejua turbida, mercurim, metalla &c. non fint pellucida. &c. 2. Qiixfitaclio^wrd/w, anemine ante Cmefinm fuit expofitum, fed ut corporibus infita vis fuit ipe&ataj ipfi Sequaces Cartefii mentem non fatis aflecuci funt, vixetiamfatisdilucideexpreflam. %. Lu- men, ejufque conlequens, calorem, expofuit. Poftex- plicationem generationis terrae inde deduxit, quajeflec natura aerU & aqua, quae caufa & ratio utriufque pro» prietatum. Curaerdebeateflecorpusvalderanww, flui- dum, & pellncidum -, cur calore rarefiat & frigore con- denfetur, &curcompreffusvimhabeatelafticam. Heic vero maxime egit de vera caufa aftus maris; cur aqua horis 6 & 12 minutis adfcendat & totidem defcendatj cur xftus maris fint raajores in novilunio&plenilunio; & in jequinoftiis fint maximij curinterimaer&aqua femper ab oriente in occidentem fluant. Qyae phasno- mena tam facile explicat, & tam neceflario ex prsec. deducit, ut tota hypothefis de vorticecircaterram, uc & de gyratione telluris circa axem, inde validiflime confirraetur. XIV. Agcns de Terra interiore & exteriore elegan-
tiflime expofuic fpeciatim, quomodo metalla ex inte- riore verfus exteriorem terram adfcendantj &quomo- do in exteriore fontes & flumina oriantur j cur mare non augeatur ex eo, quod flumina in illudfluantj cur fontes non fint falfi, nec mare dulcefcat j- cur in qui- bufdam puteis aqua fit falfa* imo etiam ex quibufdam puteis fal effodiatur. Agit etiam de fpiritibusfuccorum acrium, de exhalationibus varii generis, de particulis fulphureis, bituminofis &c. Explicat, quomodo, fi ules particulae magua copia in terne cavitates afHuanc, |
||||
|
Experimentalis ARCHITECTUS. ij-
& craflbs fumos componant, qui accenduntur, & fu-
bito rarefadfci omnes carceris fui parietes magna vi con- cutiunt, inde mottts terra oriatur; quomodoexquibuf- dam montibus ignis faepe crampat j quomodo etiam plu- res concufliones in terraz motu fieri foleant. XV. Explicat porronaturam ignis, varioique mo-
dos quibus excitetur; qaomodo ex filicibus excutiaturj quomodo ex lignis ficcis, ex coliecliione radiorum So- lis; ex motu valde violentoj ex diveribrum corporum mifturai explicat ftellas trajicientej &Ccadentesvu]goSc dictas,&c. maxime, cur fcenum inclufum incalefcat, corrumpatur, vei etiam inrlammetur. Explicat porro quomodo ignis confervetur, & cur pabulo indigeat. Undefacikintelligitur, curignisluceat, calefaciat, & corpora, quibus alitur, in mulras particulas diflblvatj unde oriatur fuligoj ficqujcnam in cineres remaneant. Sed etiam inde deducit, quo pacto ejufdem ignis vi, quazdam ex corponbus, quibusnonalitur, liquefcant& bulliant, alia ficcentur & durefcant, alia exhalentur, alia in calccm, alia inwr«w»cdnvertantur} undeetiam omnes vitri proprietates derivat, quod fitdurum, fra« gile, pcllucidum, &infiladuci, &infle6ti, poflif» & in priorem figuram refiliat. Quid id omnealiudeft, quam naturafm Hniveriam, ejufque phaznomena non tantum infpicere, fed explicare, & quorumeunque phaenomenwn & efle£tuum naturas cau&s & rationes reddere? Harum autem fcrutimum Phyfico incumbit, earumque fcientia eft. ipfit Phyfica. XVI. Sed maxime admirabilis eft explieatio pro-
prietatum 54 magneticarum j fpeciatim illius vh mag- neticae, quam in noftra tellure probavk Gilbmus pcr varia & obvia experrmenta. Ea prnraomena magnetica Iparfim a Gilkerte propofita, raordaieaiconvcnientiffi- mum
|
||||
|
i6 CARTESIUS .Phyflcae
mum digeffit Cartefms, eorumque caufas &rationesfo-
lus & primus expofuitj uti & innumeras alias, E.Gr. lucit, gravitatis, ajlns maris, &c. imo & expnec.ne- ceflario fequi oftendit, quod terra vim magneticam ha- beat, eamque cum quibufcunque ferramentis commu- nicet j fic explicat, cur poli magnetis fe convertanc verfus polosterrcej autetiamadinvicemj curpolicog- nomines fe invicem refugiant; cur magnes fuam vitn cum ferro fibi admoto cornmunicetj cur trahatferrum &c. XVII. Ex hifce quilibet qui volet palpare poterit,
Cartefium quam maxime fuifle natura; curiofum & inde- feflum fcrutatorera, ad omnia naturs phaenomena & cffoStus animum attendifle, eaquecognovifleexobfer- vationibus Aftronomorura ope Telefcopiorum, & la- bore & induftria Chymicorum, exhiftorianaturse, & per quaevis Experimentaj Ex. Gr. raagnetica, quae a <?/7£«r;ofacl:acitat&impenfelaudat. Hocftudium, hoc fcrutinium Cartefius commune habuit cutn Verulamio, GaliUo, &qui fecutifunt, & feliciter id promoverunt, Ottone de Geurickf, Bojle &c. imocumScientiarumSo- cietatibus five Academiis, quibus in hoc ftudii genere rnagna laus debeturj fed Cartefius primus eft, qui om- nium iftiufmodi phasnomenwn caufas & rationesintelli- gibiles, claras&perfpicuas, invenit, expofuit, atque ita concatenatas&cohaerentes, utexfimpliciflimisqui- bufdam principiis ordine fa.cili dejtiventurj imo ut ne- ceflario ex talibus caufiJ fequantur. Cumque eademum fit fcientia Phyfica, qu« explicat loitlncurreslit, non toot» ejuod resfit, adeoque quse caufas phasnomen«n red- dit&explicat, ncmojurenegarepoterit, necquifquam ajquus rerum arbiternegaverit, CrfriY/kdeberinanclau- dem & gloriam, quod fit PRINCEPS Phjfica Experi- men~
|
||||
|
Experimentalis ARCHITECTUS. 17
mtntalis ARCHfTECTUS. Si quis neget, proferatvel unum, qui ita de riaturafitphilofophatus, quiexprin- cipns certis, claris& perfpicuis, ab omnibusadmiflis, tot naturx phasnomena expofuerit, tot effectuum na- tura: caufas & rationes inteliigibiles dederit, tot qua:- ftiones tam facileenodaverir. Imo talisnequidemrepe- rietur poft tempora Cartefti huc ufque. Unde Caftejitts non tantum princeps, fed Sifummus erit PhfftettExperi' mentalis huc ufque Architeclus. XVIII. Interim obfervetLe&or, meminimeefle
ica vanum, utputarem, Ca-tt/fowomniumnaturcepha;- nomaznatfi caufas & rationesreddidifle, atqueitaperfe- ctam abfolutamque naturaj habuifle cognitionem} aut etiam, ipfum nullibi errafle, five circanaturasphxno- mena, five circaeorumcaufasj ipfe enim ego varios in ipfa Phyfica Cartefti errores notavi & confutavi, E. Gr. de motu reciproco, de quarta regula motus, de caufa duri- tiei, de corporum gravitatione in locis fuis naturalibust quanwiegat, &c. Philofophus autem ipfe fkpe agnof- cit & fcribit quam imperfe&afitfuaPhyflca, Scinplu- rimis fatetur fuam ignorantiam > imo fe ob defectum ex- perimentorum de plurimis agere non pofle. In Epiff. his Principiis prasmifTa fcribit, fe univerfe Philofophia explicaiionem inchoaffe; & porro enumerat, quanamtra- ftanda reflarent ad hoc opus ad fisiem fuum perducendum, Cf ut integrum Philofophiacorpusgenerihumano daret. Ad- dit^ fcnontantum viribus fuis diffidere, neque k cognitiont ejus quod deftderatur tam longe fe abeffevidere, quin accin- gerefe auderet ad opus illud perficiendum, modo opportuni- tas fibi ejfet omnia experimenta faciendi^ quibus ad ratio- cinia fuafulcienda er comprobanda indigeret. Sed flmul animadvertebat, hoc ipfum magnosrequirerefumtus^ quibus privatus, qualis ipfe erat, nifi a publico adjuvarttur, par C efft
|
||||
|
■-*»■' ■ I
,g CARTESIUS PhyGc*
t§e non pojfet 8cc. Ultima Epift. periodo fcribit, Scio
tliam, multa effuere poffe fecula antequamexhifceprintipiis omnes veritates dedutla fuerint, qua deduci inde pojfunt, quia M qu* inveniendarefiant^ maximampartemdependent 4 particulartbtts quibufdam experimentis, qua nunquamcaftt fe ofcrentt vcrum ab hominibus fagacifftmis cum cura O* fumtu indagari debent^ deindequiahaudfacilecontinget^ ttt illi ipft qui iisprobe ttti novijfent, ea etiam faciendifaculta- tcm ftnthabituri &c. Speciatim Part. 4. Princ. Art.6$. fcribitde Metallis^ Qua fortajfe ftnguia deferipftffemhocin ioco, ft varia cxperimenta^ qua ad certam eorum cognitio- ntm requiruntur faccre haftenus licuijfet. Imo hifcePrinci- piorum Phil. Partibus4 adderePhilofophoinanimofuit quintam de viventibus, five-de animaiibus c\plantis, -ic fextamdefco»»'»^; quastamennonaddidit, quianondum omnia, dequibusiniis agerevellet, ei crantpianeperjpeila} (uti fcribit Art. 188. Part.4.) »■#»> ait, anfatis m- quam atii habiturus ftm ad eas abfolvendas. XIX. Simul ex locis §. prasc. citatis patet, quanti
momenti, quantje utilitatis, quantaeque neceflkatis, ad Phyficam perficiendam Philofophus judicaverit cfle Expcrimtnta. Quod & inDifl.deMethodofpecialius8c fufius docet. Maxime obfervat pag. 37. de experientiis, ttUtanta magis neceffarias, quanto quismajoremnetitiam cft adeptus. Inttio tnim praflat iis tantum uti qtntfpontefenftbus mflris occurrunt, Gf quas ignorare nonpofjumusy fi vei tan- tillum ad eat attendamusf quam rariores C abftrufiores invtfligart. Cujus rei ratio efty quod rariores illafapiusde- tipiant; qudmdiu vulgatierum caufa igmrantur, circum- fiantiaque * quibus pendent fere femper adeo particularts ZT exigmfint, ut obfervatuftntdiffcillima. Deindcordinem, quem fecutus eft in inveftigandis caufis, £c eflfectibus indededucendis, exponit, Scoftendit, quamneceflum fic
|
||||||
|
Experimentalis ARCHITECTUS. tp
fit particularibus multis experimentu adJHvari. Imo videe>
ait, ea ejfe ta/ia O" tam multiplicia^ ut neque manus mea^
fteque fortuna, etiamfi millecuplo majores ejjcnt, ad omnia
pojfent Jufficere; prout autem detnctps pinra aut pauciora fa-
ciendi copia ertt, majores etiam aut winores innatura cogni»
tione progrejfus mihipremitto. Hinc inquodam TraBatu...
emttes.... induBurus fere fuerat tum ad fecum convmuni-
canda qu* jamfecijfent exptrimenta, tum adfejuvandum in
inveliigatione eorum qua fuperfmt facimda. Rurfus pag.
46. notatde experimimis neccflariis, unum hominem ii»
lis omnibusjaciendis non effe parem. Sed nullas etiam *~
lias utiliter ipfum adkibere pojfe manus , quam fuas &C.
Obfervat infuper pag. 45. de experimentis jam ab aliit
fafitsy ea plerumque tot ejft comitata eircumfiantiis, re-
bufque fuperfiuisy ut inde veritatcm elicere difficillimum fo-
ret. Porro, quod emniatammaleexpiicatainveniret, utft
aiiqua propofuo ipfius aceommoda ejjentfpretium tamen tempe-
ris aquarg nonpofent, cjuod tn deleilu tllorum factendoim-
pendendnm effet; imo &C falfa ; quia qui iliafectrunt, ea
tantum in iis videre volutrunt, qua principiisfuis conformia
putabam. De quo etiam conqueftumefleGW<Ar«;w, fu*
pra notavimus. Inde concludit, fi quis ejjet in hocterra-
rutn orbey quem conflaret capacem ejje mttxima quaque, fir*
inpublicumutiiifftma^ inveniendi; creadecmfacetcrihe*
mines omnibus modis eum adjuvare contenderentinpropoftto
fue ajfequendo ; non videam eos aliud inipfiusgratiamfacere
pojfe, quamin experimema quibus indigeret fumptus confer-
rt; Cr de cetero impedire^ netempusipjiuliiusimportunita-
te eriperetur. Pras modeftia tantum quidem defeprsefu-
mere neutiquam voluit, ad fe ipfum tamen refpexifle
patetexfeqq. Quam caute in eoftudioverfatusfit, li-
quet exEpift. iif. Part.2. Quiaparumfido experinsen-
tis9 qu<e egomet non feci, cttravi cenficiendum tubum iz
|
||||
|
20 C A R T E S I U S Phyficre
pedtWj fed funt mihi tam paact auxiliatrices mannsy
&c. XX. O quam beata fuiflenttempora, mdCartefium
defti tuiflent Experimenta, aut Phyfica experimentalis pro- motores cognitio primarumcaufarum, fiveipfafcientia Phyfica! Ad quantum. perfedtionis gradum perducta & eve&a brevi fuiflet fcientia Phjfica, fi Cartefius «oftri temporis experimentorum copias notitiam ha- buiflet j aut Experimentorum plurimorum invento- res primarum caufarum & principiorum cognitionem habuiflentj id eft fi fcientia rS t-ct &« iUrt conjun&a fuiflet! Plurima experimenta Cartefio infignem utilita- tem attulerunt; fed maximum poft ejus fata eorum fcientiae acceffit incrementum. Antlia pneumaticafex- to poft Cartefii obitum anno demum ab O. de Geurickg inventa eft, licet cum intentione de vacuodemonftran- do. Per Illuftrem Boyle infignes progreflus fecit fcien- tiaexperimentalis. Imo fumtus Regialiberalitatefuppe- ditati funt Societati Regiae Anqlicanne, cujus ab A. 1660. circiter fundamenta funt pofita aufpiciis Regis Caroli 11. fic & ab A. 1666. Academiae Regiae mGalliiscon- ditas; quae exempla tandemetiam fecutus eft Rex Bo- ruffi* Fredericus Regiam etiam Societatem Berolini con- ftituendo. Hifce datura eft occulta & interiora naturje fecreta rimari, fcrutari, indagare & inveftigare. Hinc commoda Phyfices infigniter promoveri, &hiftoriarh naturas magis magifque perfici pofle, minimeeftdubi- tandum. Quemadmodum etiamplurima inventa egre- gia &C utiliflima identidem vulgantur. Haeceftnoftro- rum temporum felicitas, quam Cartefius tantopcredefi- deravit. Si quis jam hsec inventa recle ufurpare fcirer, atque fcientiam Phyficam ««Viconjungeretcumfcien- tia T*f id-ti five caufarum, qua: vere demum eftfcientia Phj-
|
||||
|
Eacperimentalis A & C HIT E C T U S.~ Vt
Phyfica, fi ve effectuum per caufas, quam Cartefms qua~re- bat $ fi quis eampromovcret methodo tam facili, tam in- telligibili, tam clara,tam perfpicua, via tam plana, quam eft ea qua Cartefius pra:iviti na~ is demumplurimumad Phyficam perficiendam conferre poflet. Sed quis unus tam arduo&immenfbnegotio, imoinfinitolaborifuffi- ceret ? Utinam laudatiflima:& celeberrima: illse Societa- tes earumque membra liberafintabopinionibusSchola- rum difljdentibus, nec obfervationes fuas iis accommoda- re ftudeant? Omnibusidcommendatumefledebet, quod de Londinenfi CollegioA. 1661. Epift.-.adB.D.S. fcripfic Oldenburgius. In Collegio nofiro Philofophico expe- rimentisj £~- obfervationibus faciendisgnaviter, quamum per facultates licett indulgemus^ cr concinnandx jirtium mcchanicarum Hifloria immoramur, ratum habentes ex Prin- cipiis Mechanicii formas ©-qualitatesrerumoptimepojfeex- plicari, o~ per motum ^ figuram 9 atquetexturam, crva- rias eorum complicationes (qu£e & funt principia Cartefii intelligibilia, omnibusclara&perfpicua,) omnianatu- ra effeila produci, nec opus ejfe, ut adformas inexplicabi- les, C qualitates occultas, ceu ignorantia afjlum, rccur- ramus. Adeoque femina ignota & principia nsmini perfpe- ila & incognita neutiquam funt revocandaj cum&nul- lum in Phyfica ufum habere queant. Optimum vero confilium dedit Oldenburgius poft biennium Epift. n. Cum de reifummaconfentiatiS) nolimhac ulteriusexaggera- re; potius autlorejfem^ ut ingeniajungatis, uterquead Phi- lofophiam genuinam Jolidamquc certatim excolendam. Te imprimis monere mihifas fit, utprincipia rerum^ pro ma- thematici tui ingenii acumineconfolidarepergas; uti nohilem meum amicum Boylium fine morapellicio, uteandem experi- mcntis^ ohfervationihus pluries C accurate fattis confirmet illuflretque, Vides Amice chariffime, quid moliar, quid C 5 am-
|
||||
|
i% CARTESIUS Phyfica:
amhiam: Novi noflrates hoc in regno Philofophosfuo muneri
txperimentali nequaquaradefuturos; necminusperfuafummi- hi habeo, te quoqae pfovincia ttta gnaviterperfunBurum.....
Ita fieri fane oportet. NecuniaTioscontemneredebenr,
fed invicem infervire, ingcnia jungere, Sc fymbolam quifque fuam conferrcad perficiendam Phyficam; in Re- giis illis Academiis five Societatibus Experimenta, quibus fumtus magni fuppeditantur , diligentiflime fu- mantur, ad uberiorem naturaearcanorumcognitionem; eorumque caufac Sc rationesper principia & caufas primas inveftigeriruraquibufcunqueliberisPhyficscultoribus, & fpeciatim ab Academiarum Profeflbribus, quorum munus eftfcientias, quasdicunturmaxirneefleunivcrfa- lium, docere. Utrumque fummo ftudio inchoavit 6c commendavit Carteftus, perficere neutiquam potuit. XXI. Uc vero eo abundantius oftendam &demon-
ftrcm, quanto ftudio indagaverit phacnomena naturae, quanta cum diligentia & quam indefeflb laboreexperi- mentis dederit operam Cartejiut, operae pretiummefa- 6turum puto, fi hoc ex variis ejus Epiftolis ulteriuso- ftendero. Part. i. E-pift. 31. fcribitadD- Chanutum, Si tjuando etiam oculos extra hypocauflum tttum conjicienst aliafarte in aere metetra animadverteris, quam ea dcqui- husfcripft, poffcs utiliffma de illis me docere. Unica obferva- tio, quam de nive hexagona mihicontigitfacereanno 16] f. caufa fuit traSatus, qucm de illaedidi. Siomnia^ quaad rtliquam Phyficam dejiderarem experimenta de nubibusdeci- derenty £r ad illorum cognitionem oculis tantum opus ejfet, fpes ejfet me hrevi fafturum illifinem $ fed quia ad illafacien- da rtquiruntur etiam manus9 quas ad hocidoneasnullasha- btO) penitus deficit animusilliallabcrandi. Quodtamennon ehftat, quominusaliquidfemperptrfcruttr, vtladhocunum^ utdo&usemoriar} crutpofmcumamicis^ quos ctla- tum
|
||||
|
Experimentalis ARCHftHCTUS. 23
ttm quicquam nolim, privatim de iis difftrere Stdconque-
tor, quod magna fit m orbe y rationtamplimdinitejus, cer- ddterum Vitottm penuria; vtlttm omnes in unam urbtm cenvtniffent, t*m enim treme meo libentervaltdictrem illo- rum civis futurus, fime ttdfcifcere dignartntur. Quid non prasftare potuiflet, fi ipfo vivo Academia iila Regia Pa- fifiis condita fuiflet, , atque ipfe in ejus Societatem coop- tatus eos in fcrUtinio natura» & experimentali Philofo- phia progreflus, qui jam facti furit, vidiflet? Epift.feq. 33. teftatur, crejcunt horti mei planta, ex quibus experi- menta quadam ad Phjjicam meam continuandam necejfaria exjpeilo. Epift» J4. putat, id quod dicunt Chymici dere- Jufcitandis fieribus vi falis eorundem florum, epfigmentum abfque fundameme, & fpiritus plane aliis pollere viribus, quam plantas ex quibus extrahumur; quod clariffime ex- periri lieet in vino, aceto, efr aqua vita, qutex iijdem uvis extrahi pejfunt, efr tamen tam divtrfts faporibus & viribus pollent. Poft paucakibjufigit; Itaqut nonmirorfontts quof- dam effe in qktbus lcpides gtnerentur; Jiquidem opinor fon- tinm ijiorum aquam dttertrt e rupibus, qnaspermeant, per- tiettlas quajdam, illafque fecum deferre, partkulas auttm iffas ejujmodi figura eje, ut facile inter fe cotnponantur, quando coeunt tis in locis, in quibus aqua vivida minus mi- nufque qttam in rttpium iflarum vtnis agitata, Jinit ut in fundnm dtcidant; necverodiffmiliseftratioeortim, quiin hominum corporibus pretreantnr. Haudetiam miror modum, quo Sateres fiunt: &c. Poftea, Quantum ad argenti vivi naturam, nondum feti txptrimtnta omnia, quibus adillam penitus cognofcendam egeo; fed credo, Scc. XXII. Afii etiam agnoverurst Mechanicas Cartefiide-
monflrationes. Morinus fcripfit Epift. 58. Parr. 1. Ntn miki videtur errajfe Schota, nifi quod per jpeculationem ma- gis mcubtterit termmts invtmtndis ad ns iraclandas ntceffa- rds
|
||||
|
14 CARTESIUS Phyfics 3
riis, quam per indubitata experimenta ipjius rerum verita* tis inveftigationi; unde fit, ut hujus inops, illis abundet. Quocirca tecum Jentio, rerumqut veritatem non qmro niji in natura, neque amplius SchoU confido, cui prater termi- nos nihil debeo. Henricus Morus Anglus in quibufdam \ Cartejio diffentiens, & qusedam objiciens Epift. 66. ce- tera libi adeo arridere atque adblandiri fcribit, utnihilillis habeat magis in deliciis...... Et concludit, Nec obnixe ate effiagito, ut refcribas, utpotetpiemcontemplationibusJumme
arduis, velexperimentis faciundis maxime utilibuspariterac dijfcilibus, occupatijfimum kutumo. Confer Epift.68. ubi credit, quantum ingeniumhamanumpoterit, Cartefium per- facile tlla omnia in brutis ut afola membrorum conformatio- neprofecla expofiturum/» Part. 5. &6. Phjf. (\msavidecx- pe<5tabat. Beverovicius Epift. j<}.immenfo defideriovidereeas, quibus audiebat ipfum plane flabilirecirculationem fanguinis, optans vehementer petit, ut easjecum commmicare dignetur. Quod Cartefms feq. Epift. 76. praeftitit; fcribens, fe quamvis circa fanguinis circulationem cum Hervaoplane con- fentiam, ipfumque & praflantijjimiillim inventi, quonullnm majus & utilius in medicina ejfepitto, primum auBoremfit- fpiciam, tamen circa motum cordis omnmo ab eo dijfenth. Et poft explicationemfyftoles&diaftoles, ait, Quaom- nia revera funt mechanica, ut etiam mechanica funt expe* rimenta, quibus probatur ejfevarias anaflomofesvenarum & arteriarum, per quas fanguis ex his in illasfluit; qualiafunt de (itu valvularum in venis, de ligaturabrachiiadvenefe- tiionem , de egrejfu totius fanguinis ex corporeper unicamve- namvelarteriamapertam,&c. SicCI. Bernoullilaudatme- chankam cauJagravitatisexpUcationem^Carte/toditam, fed a Clar. Bernoulli non re&S perceptam; quod oftendi Exerc. 5. Part.4- ubi dubium id, quod ipfumper pluresannos torferat, tollereftudui.Confer A&.Lipf. A.x686.pag.9r. & A. 1695. pag. 547. XXIIII. |
||||
|
Exptrimentalis ARCHITECTUS. *f
XXIII. Diligentiflime aucem Cartefius experimenta
fumfit oeconomiam animalis, vel etiam vegetabilia, fpe- ctantia. Epift. 38. Part. 2. fcribir, Neqnaquam mirarer, glanduUm hanc conarion in lethargicomm Anatomia tor- ruptam reperiri, nam & in ceteris umntbtu citijfimt corrum- pttur.....& cum illam aliquando in Jamina Lugd. Bat./?-
dulo qmrerem, ejufque locum eptimtfcirem, tttpote affuetut
ijiam in animaltbus rectnter interfettu abfque negotio ullo in- venire, tamen illam neutiquam agnofcerepotui. Epiftjj. ait, hjemem integram, qua Amfielodamifui, quotidiefere lanionem adibam, ut illum mattaniem vidtrtm, & inde taipartes, quarum cum otio Anatomiaminfiituert volebam, domum curabamdeferri. Quod etiaminceteris, ubifui, lo- cit, fipius feci. Epift. Sf. Part. r. Quantum ad venM /«*- Bcai nihil definio, quia nondum illas vidi; fidnovihieduos juvenesmedkinadotlores, ( Sjliius&Schagtn nominantur,) qui videntur non indttti, rjr fe ilias fepius obftrvajft affir- mant, tarumque valvnlas humoris regrejfum verfusinteftina impedirt, adeo ut plant att diffentiant, er ego ineommfen- tenuam valdepropendeo...... Primatccafieneillasincanevivo
ftmul qmremus. Quando Medicus Lovanienfis caufabatur
frigus ftfcium, ut negaretfanguinem in eorum corde rarefieri; refpondet Cartcjius Epift. 80. Si mihi nunchicadeffts, nott pofies nonfateft etiaminfrigidijfimisanimalibusmotumifium k calore procedtre; videres tnim anguilU corculnm ptrtxi- guum, quod hodit mane antt horas 7 vel 8 txcidi, dudum piant mortuum, atqut in fuptrficit jamficcum, mediocri ca- lore forii ei admoto revivifcere, & rurfus Jatis ccltrittrpul- Jart. Vt auttm fcias non folttm calorem, fed etiamfangui- nis illapfum ad hoc requiri, ecct iilud immitto ejufdem an- guilU fanguini, quem hunc in ufum fervavtram, & deindt calefackndo cfficio ut non minus celeriter tjr infigniter pulfet quamin vivo mmali', &c. Confer Epift. 78. Cl. Htnr, Regh D fcri-
|
||||
|
%6 CARTESIUS Phyfic*
fcribit Epift. 84. Nec fane ajfirmare debes de venis mtzarat-
ck, quod chjlum in pancreate k venis iacleis accifiant, ni. ficertifjlma exferimtia cognoveris; &c. Sicquandoeiojfi™- bantttr fcmina herba fenjitiza, fcribit Epift.32. Part.** mc& ffeculationes circtt planm partim verfantur. Iterum Epift. 59, ea, quanquam a flurimis fata, nondum tame» hicgerminarttnt. Experimentum de fambmimedulU gravi- tate relate ad4«r«wcumipfQeratcoramunicatum, Epift. I0?* • rr
XXIV. More Mathematicorumpotiuscandideprofef-
fus eft fuam ignorantiam, quam ut denonperceptisquid-
quam definiret. Hinc non tantum mundum reliquit indefini~
tum, five indeterminatum, & numerum ftellarum, imo
& partium incorpore femper ukra drvifibilij fed & eade
caufa Tractatum de mimalibtts & de Homine, five Part. 5,
& 6. Princ. Phjl. perficere nondum potuit j uti notavi-
mus§, 18.exArt.188. Part. 4. Princ.& quidemetiamob
defe&um neceflariorum Experimentorum. Scribit enim
exprefle Epift. 55. Part. 1. Sed quia trallatus de animali~
bttt, ctti ante quindecim annos dlaborare incepi, plurima
prarequirit exferimenta, fme quibus fierinonfottft, tttillan*
abfolvam; nondum autem habui, necfcio quando fm habittt -
rui opportmitatem Ula faciendi, non foffnm illiut tditionem
ante longttm tempus miki polliceri. $ic & fpeciatim de Ho-
mint, Epift. 15. aufiu fum (poftquara \x abhinc aut 13
annis tumultuarto de ammalit & hominii funtlionibtu fcripi
ferat») otlo tantum abhinc aut dectm diebui aggredi expli~
cationcm modi, cjuo ab orttufui principio animat formatur;
animal, inquam, in genere; hominem enim in farticulari,
ne» audeo, deficientibut me ad hec exferimentu. Hinc fcri-
bit in DilT.de Methodo pag. 19. A defcriptknt eorforum
manmatorum & flantarum traufii ad animalia, & fpecia-
tim ad knminem. Sed qttia nondum tantam ifiarum adefttu
-." . eram
|
||||
|
Experimentalis ARCHITECTUS. zy
*ram cognitiontm, ut de iiseademquadeceteriimetkodotra* ttarepoffcm, hoc efi demonfirando effecluspercaufas^ Co» ftcndcnde ex quibus femimbus, qttove modonaturaeaProdtt* cere debeat, cmtentus fui fupponere, Deum formare corpus hominis uni e nofiris omnino jtmile, tam incxtcrnamembra* rumfigura, quam in interna organorum conformatione, ex eadem cum illa quam defcripferammateria, mllamque eiab initio indere animam rationalem, nec quicquam aliud quod loco anima vegetantis aut fentientis effet; fed tantum inipfius corde aiiquem ftnt lumine ignem, qualem antea defcripferamt txcitare..... Funttiones qua confequenter in hoc corftre numant effe poterant expendens , inveniebam perfelte omnes qua nobis non coqitantibus intffe poffmt; &c. XXV. Si quaecunque alia particularia Experimenta a
Cartefio fa&a, vel quibus nititur, citare vellem, nullus eflet finis. Part.z. Epift.17. controverfiam, utrumlumen in inftanti, an vero in temport 4 corpore luminofoadnosper- veniat, finivit experimento, jam fept a multis hominutn millibus, & quidem diligentijfime attendemibus, probato, per quod apparet manifefie, nullam talem moram inttr in- ftans, quo iumen egreditur ex lumimfo, ©• infians, qu» oculum ingreditur, intercedere. Hoc experimentum petitut ex Eclipfibus Solis & Luna; conftat emmexomniumjffiri* nomorum experientia, tunc fieri Eclipfin, cum Sol, & Lft» na, tfrTerra, in eadcmlincarebtacxfiflmt, Epift.32.ex» plicata&ionem & caufam£r*w'Mi«exemplo vafisrotundi in gyrum afti, & impleti minutioribus globulis plumbeis, in- termiftis/r«/?« %«*, aliifve plumbo levitribus, verfus cen- trum compulfis, Ucetp/wwfoijg/uWjVmultograndioribus: per plumbeos globulos materiam fubtilem repraefentat. Ob» via, fimplicia, facilia, clara, taliaExperimentafuntutilif- fima. Vide fin. Epift. 65. Sic Epift.35. Experimentum ttdmtdum vulgart explicat, & caufam reddit, cur gltbut D 1 plumt
|
||||
|
t8 CARTESIUS Pnyfica?
flumbeus Juptr pulvino, aut fuper incudependula& qutittut
cedat, melius complanari pofftt, quam fuper incudefirmA & immota. Clarius mentem fuam exponit Epift. 37. Addic Epift. 38. cur ol vervecinum fuper manu, quam fuper in- eude, meUtts frangatur. Explicat Epift. 38. caulam varia- tionis declittationum magnttis in Anglia obfervata?. Scribic- Epift.67. opus fore utilius, quam forteprimointuituvidea- tur, & fibi magnum opera comptndium, Ji quis illorum r (Bui nullum non experimentorum genuspropriisfumtibus fef*- Buros profitertmur, confcribem bifloriam phanomenun cdt- flium fecundam methodumVERVLAMJI: atqueomiffis ra- tionibus & hjpothefibtti accurate defiriberet ctlum prout nunc. apparet, quem Jitum fingula jiella fixa refpeUu circumjaccn- tium obtineant, qua lit aut magnitudinis, aut coloris, aut luminis, aut fcintillationis, &c. differemia.....btfque fubji*
teret obfervationes Cometarum...., denique variationesEclip-
tica, & Apogtorum Planetarum. Experimentum de ovist vitreis cyathis, nucibus &c. qua in acervum congefia nonfran- gmt infertora fua gravitate, nihilmirabilecontinere, aitE- pift.98. Scribit Epift. 102. de coronis feu circulis coioratis. circa candelam aliquando a fe obfervatis. Sic Epift.io^v in fin. Epift. etiam de coloribus iridis t provocans ad Ex- perimentum Gafimdi. Inquirit in ejus obfervaciones de macularum in Sole numero, celerirate motus &c. Rogat etiam Merfennum, ut fi exploraflet juflammetaHorumom- niumgravitatem, tabulam dehoc forte confeclam ad fe mit- tat. Proponit varias rattones ad impedicndum necaminifu- mum in conclavia mittant; & delmeat in figura, quo- modo apertura fieri poflint in pofieriore fumariiparte, q:nt verfus ignem tantum refpiciant; vel emm (ubfulcrorumfo- cariorum, quibus vulgoutimur ,pedibus abfcondi&c. Quaz- fit Epift. 108. de optimo GaliUi perfpicillo, Scqualesjan* ijus opeappareantSaturni Satellites ? Ibidem explicat adfcen- fnm
|
||||
|
Experimentalis ARCHITECTUS. 29
fum aqua per limbum panneum: uti & per tubumrjttortum
Gratias agit Merfmm Epift, 109. pro ejus experimentode gravitate aeris, fed ut pofftt illtfidere, plurcscircumftantias, quas in eo obfervavit, fcire avet. Giudet valde, quodft docuerit, laminam meam non ejfegravioremfrigidam, quam calidam ; inde enim ratio fonderandi aeris ope ty£olipila confirmatur. Hoc enimpojito, ait, dubium non efl, quinid qucd illam, dum calida tfi, tfficit quinqut granisleviorem, qttam dttm frigida, fit fola rarefatlio aerts intus conclufi. Eidem Epift 110. gratias agit groobfervationibmejuscirca ■ metalla, & notat five lapfum calami, five etiam vitia in txperimentts. Alii itidem Epift. 113. gratias agit pro libro dtpluviapurpnrca; laudatejusrationes, &addit, inejuf- modirebw, quarum exptritntia non frtquens habetur, fatit eji imaginari caufam, qua poffit effeclum propofitum produ- cere, licet poffn ab aliisproduci', neque vera ctqnofcatur. XXVI. Sed ne nimius fim, & finem recenfionis fa-
ciam, concludam ioco notabili Epift.8. Part. z.ubi Car- tefim D. Fromondo, cui nimis crajfa ejus Philofopbia vide- batur ex eo, quod figuras & magnitudines, &fitus & motus partium, tot mechanica, conftderartt, retpondet, ipfum- iilud damnare qmdexifiimofupraomniaefelaudandum, tjr in quo me prxcipue effero & glorior; nempe quod eo philofo- phandigenere tttar, in quonullaratioefi, q^ anonfitmathe- matica rjr evidens, cujujque conclufiones veris experimentis confirmantur, adeo quicquid ex e\w prtncipiis fieri poffe con- cludimm, fiat revera, quoties aclivapaffivis, utparefi, ap- plicantur* Miror ipfumnonadvertereillam, quabatltnusi» uf.t fuit, mechanicam nihil aliud efe quam vera Phyftcapar- tkuiam, qm cum apud vugaris Phdofcphi&cultoresnullum locum reperiret, apttd Mathematicos fe recepit. Manfit au- tem hitc pars Philofophia verior fjr minw corrupta, quamce- Ura, quia , cum ad ufum&praxinreferatur, quicunquem .' D 3 eam |
||||
|
3o CARTESIUS Phyficx
tam peccant, Jumtuum jattura pletti foleant; adeotttficon-
temnat meam phrfo/opbandi rationemtxeoquodjit/imilisme- thanica, idemejfemihi videtttr, *c fi tandem contemneret, tx eo qmd fit vera. XXVII. Hoc qui confideraverit, fimulque adprae-
cedentia fpecimina animum adverterit, videbit univerfam Carsefti Phjficam efle Experimentalem, txperimtntis prae- cognitis innixam & fuperftru&am, & meram arcariorum, phmomen&m & erTeftuum naturs inveftigationem, & caufarum phyficarumfcientiam&expofitionern. Quisita- que non mirabitur calumniatorum imperitorum etiam, qui nec Philofophos Experimentalesiegerunt, nec expe- rimentis ullam dederunt operam, vel etiam Virorum Ce« lebrium, inhacScientiaExperimentaliperitorum, impru- dentiam, qui hanc Cartefii Philofophiam in contemtum adducere omni ftudioconantur, fub hocfalfiflimo praetex- tu, quod non fit experimentalis? Caufa autem ejusqus- renda eft in priorum impudentiflimS calumniandi licen- tiH, quam fibi dudum fumferant, & in pofteriorum non recto du&u & inftitutione in Academiis, exquibusCar- ttfit Phyfica fenfim magis magifque ejefta, exdufa & eli- minata eft, & in quibus nonnifi quaedam txperimentalit eft fubftituta cum confufa, vaga, minime clara, caufarum, necexprimisprincipiisdedudarum, cognitione.Re£teC<«r- tefius fcribit Epift.71. Part. 1. additisratiocinationi experi- memis; atque hocme totttm diebus ultimoprattrlap/is occupa- tum habuit; dedi enim operam variis experimentis, quibus txploraremejfentialiadifcriminaoleorum, fpirituum, jivea- qttarum viu, ctmmuntum, fortium, falium &c. XXVIII. Nifi Diflertationis hujus modulus ifnpe-
diret, quam facile poflem ulterius oftendere, quantus fautor, promotor, imo ArchiteSius Phy/ica Experimentalis fuerit CARTESIVS3 exDifl*. de Methodo reZle utendi ra- tione,
|
||||
|
Experltnentalis ARCHITECTUS. ;t
Yttne, & veritatem itt fcientiit invefligandi; pmtettxDiop-
trica, Meteoris, & aureo de Paffionibus Anim<eTn&atu. Laudat in limine Dioftrictt miranderum ffecillorttm utilijfi. mum inventum; quo brevi ttmpore, quo cognitafunt, jam in cdo novafidera, & interra nova aliacorpora, numero- fioraiis, qua antea vifa fuerant, deiexere. Adeo utpromo- ta luminis noftri acie ultra terminos, tjuibtu imaginatio ve- ttrum fiftebatnr, viamfimul nobis videantur aperuifte, ad majerem & magis abfolutam natura cognitiontm. Incipit §.a. explicare proprietates luminis, tjuas jam experentia docuit. CuriofamhabetCap.j.ocw/idefcriptionem.Cap.5, agit de imaginibus, quae formantur in fundooculi, quas comparat cum iis, qitae in cnbiculo obfcuro confpiciuntur. Cap. 6. de i^hvifione, quomodo ea peragatur, de qua tot phaenomena, quot ibi funtarticuJi, explicat. Cap. 7. agit de modis vifioncm perficiendt, de vitris, &telefcopiis^ Cap. 9. tradit defcriptionem fpecillorum, & Cap. 10. mo- dum expoliendi vitra. XXIX. Quid eft in totode MeteorisTra&atu, quod
non pertinet ad naturae expofitionem ? Cap. i.§. 2. ejus Traftatus argumentum breviter proponit. Cap.t. de nct- tura terreftrium corporum in genere loquitur, ut Cap. 2. eo felicius exhaldtiones & vaperes explicet. Et quoniarn hi vapores furgentesex Oceano quandoqueyS/fw in ejus fuperfkie componant, hinc arrepta oecafione Cap. ?.pau- lulum defcriptioni illius immoratur, & quafvis aqua dulcis 8c falfie proprietatesexplicat, quam materiam ideo iri fuis Princ. Phil. praeteriit Art.48. Part. 4. Poftea confiderans quomodo vapores per aerem ferantur, explicat Cap. 4. unde vtntit origo. Etexeoquodin regionibusquibufdam cogantur, nubium inde exfurgentium naturam exponit Cap. %. Dermim ex eo quod refolvantur, indicat Cap. 6. quid nivi, pluvia &£r«»^»>Mcaufampra;bc3t; ubiminime •■'.' /' Ob-
|
||||
|
•'■.■*■
?t CARTESIUS Phyficx .' -
oblivifcitur nivis illius, cujuspartkuU velutcircinodimcft-
feftellas exiguasfenisrndiisaccuratifftmereprafentant; hane enim, licet a majoribus non fuerit notata, in maximis ta- men natura miraculis ctnferidebere, putat. Cap. 7. agitde tempeftatibus, fulminibus, fulguribus, variifque ignibus ibi accenfis, ac de apparentibus luminibus. Inter cetera autem ftudiofe conatur arcum cdtftem Cap.8. bene de- lineare, & caufas colorum illius itaexponere, ut inde etiameorum, quibusaliacorporaimbuuntur, natura pof- fit intelligi. His Cap.o.caufas additcolorur», quosvulgo collucere /* nubibm videmus; E. G. cur calum appareat c&ruleum aere puro, & album aert nubilofo. Cur faepe eriente vel occidente Sole calum rubefcat, &c. Reddit etiam caufam halonum, five coronarum vel circulorum cir- cafidera. Denique agit Cap. 10. de parheliis, &explicat, cur Sol & Luna multiplicatiinterdum appareant. Refert§. "6. Regem Polpniae A. 1615. ftx Solts vidiffe; Mathe- maticum Tubingenfem quatuor; fed obfervationem om- nium pulcherrimam fuiile eam quinque folium, qui 20. Mart. A. 1619. Romae apparuerunt hora 2 & $ pomeridia- - na, quam adfcribit iifdem verbis, quibus tum vulgata fuit; cujus etiam caufas §.7.9. indagat& inveftigat. XXX. Traftatum de Paffionibus Anima ita Philofo-
phumoportuit fcribere, ac fi tra£hret de materia quam ntmt ante ipfum attigiffet.Sed de hoc &prscedentibusplu- ra dicere inftituti ratio nonpatitur. Necputemquenquam plura poffe defiderare, ad demonftrandum Carttfii Phj/fi. cam quam maxime effe experimentalem, & experientia confirmatam; eum minime inconfulta natura omnem veri- tatis phyficae cognitionem ex fe ipfo depromere voluiffe, atque lentae indaginis & fcrutinii natura: pertaefum fuam intelligentiam confulere fuper Phjficis fufficere arbitratum fuiffe. Ubi W* jam rerum teftimonia adfunt, imoubi tot funt
|
||||
|
Experimenfalis A R C H ITECTU S. 33
funt teftes, quot fere articulos habent tra&atus Phy-
-fici a Philofopho fcripti, pluribus verbis opus non eit. Sed ex §. 6. altera depellenda calumnia fupereft, Car- teftum fcripfifle hypotheticey adeoque ejus Phiiofophiam efle meretdealcmy hypotheticam, imo ficlis quibufdam hy- pothefbus nixam, cr in cerebello Fhilofopbi in hjpocaufio fere femniantis cufam. Inter quam hominis vigilantis im- pudentiffimam calumniam & inter fomniantis hominis fomnium non magnumeiTedifcrimcn, ex feqq. manife- ftum evadet. XXXI. Uti ad priorem calumniam Philofophum
ipfum refpondiffe oftendimus fupra §.j.fic & ad pofte- norem hanc refponditPart. i.Epift. 114. Prolixeenim ibi rationem reddit hypothetici fui fcribendi modi mDioptr, & Meteons; fimulque oftendit, validiffimeexfeqq.&a pofteriore probari ipfarumfuppofitionum tanquamcau- iarum eorum efFectuum veritatem &certitudinem. O- perae pretium erit hoc prolixius exiplbPhilofopho de- fcribere. S^uod ad lumen attinet, fi attendas ad Dioptr. pag. 2. videbis me difertisverbisdixijfey me exbypothefttan- tum deilio locuturum....... Quantumveroadidquodin Me-
teoris meis fuppofui, illud hpriori demon(lrare nequeo, ni[i
totam Phyftcam meam tradendo; fed experimenta, quaex- inde neceffario> deduxi, quaque nequeunt ab aliisullisprinci- piis eadem ratione deduci, mihividemur idfatisdemonflrart a pofieriori. Retlt pravideram hunc fcribendimodumfrima fronte daturum lcttoribu* offenfionem, O" credo meidcavere facilepotuiffe, hypotbejium nomen adimendo primisiftis, dt quibus loquor, rebus; eafque non prius declarando, quant ad illas probandasvifumfuijfet rationesfubjicere: fedfincere dicam elegiffe me hunc modum proponendi cogitationes meM^ tum quia credidi pofe me illas ex primis Metaphjftcts mea principiis dcducere; (atque ideo quodltbet aliud argumen- E to-
|
||||
|
t4 CARTESIUS Pbyfictc
torum genus neglexi;) tum quia volui experiri, anfold veri-
tatis declaratio nullis mifta difbutationibm, aut contraria- rum opinionum refutationibtts, perfuadendis leBoribm fujfict- ret. Qua quidem in ret amicorum meorum illi qui tneos dt Dioptrica & Meteortt tra&atm legerunt, dicunt. me afecu- tum fuiffe propofitum meum: nam licetprimafronte illos baud faciliores reperirent, quam alius quifpiam; tamenpoffquam illos ter aut qttater relegiffent, dicunt fe nibil ampltm in illis deprehendere, quod pojfit in dubium revocari. Revera enim non efl femper necejfe rationes babere a priori ad veritatem aliquam perfuadendam; <y Tbales, aut quifqttis illefuit qui frimus dixit lundm accipere lumeniSole, nullumfinedubit rei hujtu argumentum aliudprotulit, quam quodhocfuppoji- to faciUime explicentur omnes luminis ejm vices: quod u- num fatis fuit, ut hac opinio, neminecontradicente, in or- he pofimodum invalefceret. Mea autem cogitationes ita inter fe cobarent, ut auftm conttndere, vel quovis judice, prin- eipia mea nonminus bene probari exconfequentiis, quasexil- lis deduco^ (Ji quidem illat quifpiamdiuexpenderit, eafque ftbi familiares ejfecerit, atque omnes ftmulconftderet,) quam txlunaincrementiscrdecrtmentisprobaturillammutuarilu- tnen a Sole. X X X M. Suppofuerat etiam Cartefius partes aqua effe
thJongas inflar anguillarum &c. Sed Epift. 8. Pait. 2. contra D. Fromondum probat, fe »0« temere cr abfque fundamento id frppofuifi; fciat, fcribit, fe fi dignetur emnia, qua in MeUoris C Dioptrica Jcripfi cum fufficienti attentione perlegere^ (excentas rationes ibi reperturum, ex quibus totidemjyllegijmi adea demonfirdnda formaripojfunt hoc paHo. Si aqua fit magis fluida ey diffieiliuscongeletur, quam oleum^ indicium efi hoc expartibus fibi invicem facile coheertntibus, qualesfunt rami arborum, illam vero exn> agis lubrkis, quales fttnt ««, qua habent figuras angmUarum, |
||||
|
Experimentalis ARCHITECTUS. 55-
conftare; fed experientia tefiatur aquam effe oleomagufiui-
dam^ Cf eo difficilius congelart'. Ergo indiciumefloieumex partibus ftbi invicem cobarcntibus, aquam vero exmagislu- ericis, qualesfunt ea, qmhabtmfigurasanguiilarum% con~ fiare. Item^ fipanni aqnamadefaSitfaciiiusficcantw, quam fi oleo intintlt funt ,. indiciumefiaquapartes^ &c. Item , ft aquagravior•fit0U0, indicium efi, hujuspartesramofasefer ideoque muliacirca feintervalUrelinquen•,, partes autema- qta &c. Item» fi aqua facilius in vaporem attollatur,.......
quam oleum^ indiciumeffy illamconfiarepartibus&cc. Qu&
fingula quamvis fejunclim conftderata nonnifiprobabiliterper- fu+deant) omniatamen fimul fpeBata demonfirant. Sed (i talia omnia fiilo dialeciico deducere voluiffem, immanipro- fetlo volumine Typographorum manus O* leilorumoculosfa- tigaffem. XXXIII. Hine jam facillime refpondetur illis,
qui etiam in Principiis Phil. hjpothetieum fcribendi mo- dum reprehendunt, ubi tamen ipfa fuse Philofophiae fun- damenta proponit. Carteftus voluit omncs difputationet vitare, & effectus omnes naturse a priore fiveexcaufis deducere. Hypothefes autemfuntadeofaciles, fimplices, &aequae, utpropofiulatis haberi mereantur. Imo&ea- rum veritas tam certo apoftcriore, exconfequentibus, deducitur, ut de earum veritate nullum dubium fu- pereffe queat, excepto, quod res eomodo&ordinefa- €tx neutiquam fint, quo heic fpe&antur & confide- rantur. Quo tamen non obftante rerum naturs &cau- £x phaenomen«n &efFe£tuumnaturaeeaedemfunt, acfi rcs naturales eo modo ortae & ra&ae effcnt. Qyod per univerfam Phyficam oftendere in proclivi effet. XXXIV. Nec contemnere quis potellhunc^fl-
theticum procedendi modum, nifi firaul ipfam Mathe- maticorum methodum in Aftronomia per hypothefes E z vera
|
||||
|
jtf CARTESIUS Phy-ficae &c.
vera phicnomena natura: eorumquecaufas explicantium}'
ita non minus certo praedicunt Eclipfes, conjunclio- ncs & oppofitiones planetarum, novilunia, plenihmia &c. ex una quara ex altera, vel & ex te> tia, etiam ex falfa, hypothefi. Ipfe Philofophus hoc exemplum fe- quitur&adhibetDioptricesCap. i.§. x. Nonaliterquam in Afironomia, ex hypotheftbus etiamfalfiscrinccrtis, mo- do iis omnibm qu& in calo obfcrvantur accurate congruant, mulu concluftones, circa ea qua non obfervatafunt, veriffi- m<e €r certiffim* deducifolent. Adeoque nemo Aftrono- morum & Mathcmaticorum hanc methodum repre- hendere poterit, nifi fibi applicatum velit illud Cato- nis, Turpe e(l doftori) cum culpa redarguit ipfum.
XXXV. Et ne etiam Viri Clariffimi, addi&i Cl. DeFolder, hanc methodum reprehendanr, exejusO- fatione pag. 17. heic adfcribam, quomodo eandem me- thodum in Anatomia & Medicina, acfi nihil ha£tenus ibi re£fce eflet aftum, prafcribat; poft requifita expe- rimema Anatomica , &fummocumjudiciofacienda, Schi- ftoriam corporis affefti, tanquam data, ex e/uibus de caufis porro ratiocinemur, pergit, Huic denique adiftcio utfafii- gium imponatur, non fecus ac Afironomi Hypothefes effin- xerunt, quibusjam cognitos affrorum explicarent motus, rudes in principioy quas dein novis exobfervationibus fenfim emen- dando tandem perficerent; ita CT nobis necefje erit Hjpothe- fin excogitare, quafirutlurapartium , motui tiquorum, effi* cacia. fpirituum fenfdi conveniens caufnt in fe conlineat Me- chanicasy exquibus, e/ua fieri per experientiam novimus, fequantur. Quod cumfabrica totius corporis nimiamhabitu- rum fit difficultatem, praflabit feorfim infinouiis ejus opera- tiombus tentare ^ modo caveamus, ne quid in una Hypotbefi *jfumatur9 quod. aiteri repugnet. Nec exfpeRandum erit9 eam.
|
||||
|
Experimenralis ARCHITECTUS. 37
cam, qtia ita primo nobis inmentem venit, rei fatis fattu-
ram; fed ui in omnibus fieri folet, ea novis experimentis Cr
rationibus limanda cr perpolienda erit. Intjutrendum fcili-
cet porro, num, tjute ex eafequuntur, experientia con-
gruant, Cr num eadcm , paucis hincindeprorenataaddi-
tis demtisve, omnibus id genus in corpore operationibus adap-
tari cjueat. Quod fi minus fuccedat, immutanda erit, do'
nectandem invenerimus Hjpothtfin, tjuaincmnibuscumiis,
tjutfiunt, confentiat. Quo ubt perventum eff, eatanquam
regulautilicebit, fecundumquam deafitonibuslafisfiat judt-
cium. Haec plane fui: methodus Cartcf.i; hacviapran-
vit j &quam maxime id operam dedit, ut omnia qua:
exTua hypothefi deducebantur, cum experimentis &
phasnomenis, qiueinnaturaobfervantur, convenirent.
Imo etiam hypothefin fuam, fecundum quam omniaex
chaos deduxerat in Traclatu de mundo, five de Lami»e,
poftea nonnihil immutavit & emendavit, judicans &-
qualttatem & ordinem magis convenire Deiopenbus>
vide Art. 47.48. Part. 3. Princ. & Difl". de Methodo
pag. 2.7.
XXXVI. Et fane ingeniofiffima, fapientiflima,
imo admiranda eft ea methodus Canefti, qua fimplici- bus, faciiibus, clariflimis quibufdam aflumtis principns & fuppofitionibus tanquam primis caufis concatenata ferie & cohaerenter omnia, qure inhocmundo apparenr, pharnomena eorumque caufas expofuit. Non facile quis reperiet nec monftrabit fcriptumullumaliudhumanum, inquotantacumfacilitate, perfpicuitate, coha:rentia, tot veritates unx ex aliisdeducantur, ita ut omnesconca- tenata; fint & connexazj ne dicam de tam abftrufis Sc admirandis naturae arcanis, quse Philofophus expofuir, licet nemo ante ipfumquidintelligibiledeplunmispro- ferre potucrit. E.Gr. dc natura& proprietatibuslucis, £ 3 &
|
||||
|
38 C A R T E S I U S Phyfkse
de caufa rotunditatis Solis & ftellarum, de phsenomc-
nis Planetarum & Cometarum, eorumque caufis; de caufa gravitatis, de natura corporum terreftrium, ae- ris, aqusc, terrx & ignisj de caufa &phaenomenisa> ftus maris, maxime etiam de proprietatibus magneti- cis. X X X V11. Quis poteft dubitare de veji tate & cer-
titudine earum fuppofitionum & hypotheiium (excep- to quod Dcus in prima creationeitanonproceflerit, fi- ve enim Deus hoc, five alio modo proceflerit, rerum rraturx, pha^nomena 8c caufsefunteasdem;) tanquam primarum caufarum, qui confideravit, quam neeef- fario, quam concatenato nexu, quamconcinnoordine, tot innumerabilia phsenomena deducantur ex paucis & facillimis quibufdam fuppofitionibus? Imo earum veri- tatem ipfa experientia 6c notiflima phasnomena apertc docent. Deum motum indidifle in principio univerfie maflk mundi, nemo qui Deum Creatoremagnofcit, negavcrit. Motus autem plurimos efle circulares, 8c quidem circa totcentra, quotaftrafuntinmundo, ese- dem rationes validiflima: evincunt, quibus vortices dari demonftratur j imo funt ipfiflimi vorticet. Philofophus primo inde deducit tria fua Elementa j qua a pofteriore validiflime demonftrantur. Uti enim fupra innuimus, primum elementum neceflario adniittendum eft obim- poflibilitatem vacui. Secundum elementum probatur a pofteriori ex eo, quod radiorum lucis angulus incidentid (it dqualis angulo refiexionis. Unde Cl. Senguerdius idem probat Phil. Nat. Part. i. Cap. if. §. 2. idemquein , ipeculopolitoexhibet.TertiumElementumnemonegat. XXXVIII. Lucis explicatio a pefleriore hoc pa&o
confirmaturj Sol er StelU Fixd movent oculos notlros; fed quia corpus non agit indiftans, non pofluntoculos no-
|
||||
|
Expertmentalis A&CH ITECTU S. %9
iiouxos movere, nifi fimul etiam materiam, quasinter
ftellas fixas vel Solem &oculosnoftrosinterjacet, affi- ciant. Igitur dcbeteffcniateriaintermediajluidijfima; cetc- roquin enim actio illa valdc noceret oculis. Porro/wxa Sole & ftellis fixisperlintas rdiasmomentomoranes^r- tes difFunditur. Unde fequirur, Lumen nihil aliud efle pofle, quam prejfionem, qux oritur a conatu materia: fubtilis intermedia?, Hanc autem materiam eflefphari- cam, five efle globuios, fupra evicimus a pofferiote cx eo, quod radii luminis angulum incidenti tfAcmnt aqualem angulo reflexionis. XXXIX. Vorticss dnri fuppofuit Philofophus, fed
probantur partim ex eo, quod lumen deturj hocenim non poteft ad oculum propagari, nifi finttalesvmices-t id eft nifimateria, quaeingyrumw/««r, conatumha- beat rccedendi a centro fuimotusj partimexmotucir- culari planetarum primariorum circa Solem, & fecun- dariorumcircaprimarios, conftanti, xquabili, femper «eque velocij q-ui efle non poteft nifimateriaunaingy- rum vertatur. Vortex terrx etiam probaturexaffuma- ris. Quodque vortex temc faellipticus, probaturexno- tiflimo pha;nomeno, quodaftusmaris temporenovilu- nii &plenilunii, quo Luna debet efleinminorediame- tro & arctiore fpatio, fintmajores. XL. Quod materia primi Eiementi exuno vortice
in alium migretj quod per polos intret, & tranfeat etiam pcr totam maeulam, fivePlanetam, uti&ter- ram, & per aztherem circumfufum revertatur, & ita continuoferatur, probaturevidenterexperimentismag- neticis, ut & acus magneticas, quse ubique verfusBo- ream & Auftrumconvertiturj ut&exeoquodterrano« ftra ut maximus magnes virturem fuam magneticam cum ferro & chalybecommunicet. XLL Imo
|
||||
|
40 CARTESIUS Phyfica ■
XLI. Imo proprietates aeris, aqut^ plurimorum
corporum terreftriumy nec non ignis^ fic Sc magnetica. qua: omnes a pnore deducunturexpraecedentibus, de- prehcuduntur tales <i/?e>/?«w*perexpcrientiam &expe- rimentaj uti quod aer fit corpusrara», fiuidum^a pel- iucidum; quou comprefius vim habeat reftliendi, ficc. Naturam awri, fcribit Epift/49. X?axt,i.fatisperfpeflam non habeo^ ut dtfiniam, qui partes ejus in aquaforti mo- veantur^ aliter qnam ex exemplo partium falts, quttinmc- teoris meis defcripfi. Sed innumera funt experimenta, qua aqua partium motum^ quamvis oculos fugientem, probare pojfint. Sic cum nitrumtn aquadiffolvitur^ &C. Imoom- nia naturas phasnomena, quas in Phyficis libris cxpli- cat, & ex fuis principiis 8c primis fuppofitionibus de- ducit, earum veritatcm mirum in rnodum probant. X L11. Notare heic lubet, Cartefium Morino cir-
CH/wwobjicientiEpift. ^S.&incertumefTe, utribjpothefi & caufit motuum casleftium phaenomena adfcribenda fint, fi xque certo cx utraquededuciqueant, refpondiflc initio Epift.feq. cro/nmelFe, quandoqmseffefluspercau- fam aliquam^ deinde caufam bancper eefdemejfeftwprobeti fed non ft quis effeBus aliquosper caufam ipfam explicet, deinde eam per illos probet j magna enim efl differentia inter explica- ' re £r probare. Nec cjfe circulum, fi quis caufam aliquam per plurimos cffe&us aliunde cognitos probet^ dein vicijfim alios aliquos effetfas per hanc caufam probaverit.....quemadmo-
dum ultim* rationes per primoiy qua earumcaufafunty de-
monftrantur, ita etiam viciffim tjrina b& ab ultimis, qua funt illarum effetJus , demonftrantur. Pag. feq. fcribit, plurimos quidem effe effettus, quibus varias cauf<u accommo- darefaCileefl^fingulisfwgulcU)tamen baud itafacileefiunam eandemque diverfts compluribus accommodare, niftvera illa (it caufity ex qua Q* effeBm /(?* proficifcumur. Quin imo qttidam m»
|
||||
|
f - ' ■ " ' ...i
,- '. '
.k ,
Experirrientalis- AR CH ITECTUS. 41-
rion raro ejufmodi funt, ut vera eorum caufa fatit probctur*
fi qva affignari queat, ex qna illi clariffime deducantur. Contendo autem omnes tllos, de quibus locutusfum, ejfe in boc numero. Si quis enitn attendat non aliudbatlenut inPhy- fica fattum fuifje, quam quod conati fuerint mmullas caw fts imaginari, ex quibus poffent phanomena natura explica- ri; ejuod tamenhaud itafeliciter fuccefftt \ deinde ft aliorum kypothefes cum meisconferantur, hoc efl omnes eorum quali- tates reales, frma fubftantiales^ elementa, Cr Jimilia, quorum nuwetus e(i pene infinitust cum hoc, uno quodomnia corpora ex quibufdam particulis confent, m certeinplurimit cernitur, *atque in reliquis poteji intfUmeris rationibutproba- ri, (quod enim fuperaddo, nempt hujus vel illiuspartes hujus aut illius figur<e effe potiusquam alteriut, faciledemonflrari fotefl iis cjui concedunt illaconflareexparttbusf) Crdenique d conferatnr id quod ex hypotheftbus meis deduxi de viftone, fale^ ventiS) nubibus, nive, tonitru, iride O* fimilibust eum co quod alii de iifdem rebus ex fuit deduxerum, fpero id fatis forey ut ii qui non funt nimium praoccupati, per- fmfum habeant eorum, quos cxplico, effettuum caufas alias ncn effe quam e<u, ex quibus illos deduxi j quanquam tameii iddemon/irandum rejiciam in alium locum. X L111. Porro notandum, quod methodo Scho-
laftica & fyllogiftica, cujus elegantiffimumcxemplum fupra §. 31. ex ipfo Cartefto de particularum aqua&gu- r&oblonga, fed olei ramofa, defumfimus, omnesillae ra- tiones & demonftrationes prolixe proponi poflent • qua- les Lector attentus, qui Cartefti lcripta evolvit, eaque kgit & fazpius relegit, Sc ferio fatis meditatur, in iif- demabundereperit. 0fcitantibus,invitis,& oblu&anti- bus le&oribus fuarri Philofophiam obtrudere neutiquam voluit Cartefmt. Hinc fcribitCl. Regio Epift. 89. fin. In- juriamfacis noftr* Philofophfa, fi eam noltntibnt obtrudat; F imo
|
||||
|
4s CARTESIUS Phyfic»
imo fi communices aliis quam enixe rogantibus. Et Epift.
f i. Part. z. de fua Metaphyfica, /<?<^ w »«» /«»» i quipjoffirm hominibus ingenium largiri, aut oflendere quid in tnuf&i re- cejfu contineatur, iis qui-ad difpiciendum intrare noluerinK Hac de caufa quoquePhilofophusrariflimealiorum fen- tentias confutandas cenfuit, fedunicefereoperamfuam collocavit in verodocendo y ne in aliorum odium incur- reret. Qui labor quoque multo eft generofior & majo- re laude dignus. Adeoque immerito hoc quis exigebar, vel in ipfb reprehendebat. Ad quod refpondat loc. §. 7. . eit.fcil. Epift. 109. CeteroquinPart.z. Epift.4j\fcrk bit etiam, Quantum *d Scholafticam Philofophiam, ne- quaquam puto diffwile ejfe illam refellere, propter opinionum 4iverfitates'j facile enim efl omnia, de quibus inter Schola- fiicos convenity fundamenta evertere, quod peftquam femel fattum fuerit, particulares illorum dijputationesemnes inep- t<£ videntur. XUV. Sed incredibile non fine magnarationevi"»
debkurplurimis, Virisetiamoptimis, eo ufque adfcen- dere poffe ingenium humanum, ut inveniat & defcri- bat modum aliquem, quo haec omnia opera Dei natu- ralia fecundum leges natune, Deo tamenfuum concui> fbm ordinarium & omnipotentem, uti in opereProvi- dentiae&confervationis, fuppeditante, oriri & formari pptuiflent.i atque fimul ex fimpliciflimis, facillimis, clanflimifque quibufdam principiis qa, quce in mundo de-> prehenduntur, phaenomenadeducere, & effeftus na» turas per fuas caufas exponere. Eft fane hsecresfuinma admirationedignaj 6c nifi fafta eflet, nemocampoffi- bilem eflc, credidiffet. Sed quod fa£him eft, ficripo» tuit. Hoc autem a Cartefio effe pracftitum, hac DifF. o- ftendimus, idemquecognofcent, quotquotdebitacum- attentione, affe&u, amore veritatis,. ftudio, labore \ 1
1 ' . : -
|
||||
|
Experimentalis ARCHITECTUS. 4j
& meditatione ejus fcripca examinare & legere volent.
Mifla faciam, quae Q. de. Vrushabet, verba admodurre injuria, & facetias imficetas, Exerc.2}.§. 11-13. wi* buens ei commentorum Iliada , memorans commenta Hi* 0oria S. itiimica, Viro De» Mofi in barbam contradicentia, nudius quartus in Cartefii cerebello nata^ Genefi Mofaica opponit Geneftn Cartcftanam, Cartefium&f^cW&tnovaGe- nefios auBorem, mentionem Dei vix raram alicubi apud Cartefium afperfam mentitur, neque multo fapius, quam tantum ut necredas, Lucretium te legere aut Epicurum, &C tantum azquis & candidis Viris, qui hoc Philofophi in- flitutum mirantur, heicexhibeboipfiusPhiloiophihEec notatu digniffima verba, propriumque ejusde hacrc judicium, ex Part. I. Epift. 114. Rette etiam pravidiy incredibile fore id quod de creatione mundi difftruijfeme dixi . intrattatu meo delumine,; namftquisaliusidfcripftfjet., no- htijfem ipfe ego avte decennium credere ingenium humanum par efje talibus cognitionibus ajfequendis. Sed eonfcientiamea Cr vis veritatis addidit fiduciam profitendi rem^ quam u- tique omitti non poffe exiflimavi, nifi caufam meam prode- rem^ & cujus tefies hic fatismultosjamhabeo: praterquam quodfi ea Phyfica meapars^ quam non ita pridem abjolvi Cr exfcripfi, lucem unquam videat» Jpero non reliSium iri nepotibus noflris locum revocandi hoc in dubium. * X L V. Ex hifce fpeciminibusjam abundeunicuique
zequo Le&ori liquere poterit, quantam Cartefius adhi- buerit diligentiam in fumendis Experimentis; quantae utilitatis & neceffitatis ad Phyficam perficiendam cen- fuerit efle Experimenta; quam ledulo&Caccurateadpfc*- nomena natura attendent, ex libro natura ftuduerit, ip- (amquc naturam confuluerit; fimulque, qucd proprie Phyficieft, caufasphanomenun raididcrix■, atqueeffeBus quofcunque natura per primas fuas caufas expofuerit. F 2 Hinc
|
||||
|
44 "C A RTE S' l U S Fnyficse &c.
Hinc etiam rationem deduximus, cur Philofophus l>f-
potbetice fcribere voluerit, licet ita ipfas fuppofitiones tanquam prima caitfa per fequentiaphaenomenavalidifli- me confirmentur. i Qyod utrumque hac Diflertatione fecundum §.6. oftendere propofueramus, ut optimam Cartefti Phyfioam, quaj fola claris Sccertisprincipiiseft fuperftru&a, viqdicaremus aduplice objecfcione, par- tim quod Cartcfms inconfulta natwra fit philofophatus," & quod ejus Phyfica non fit Experimentalii; partim quod eflet mere idealis &.hypothetica. Cautiusergoinpo- fterum agant cenfores, & re&iusjudiciumferantquot- quot veritatis funt ftudiofi atquefcientiarumcultorcsac promotores, ut ita vera Phyfica Experimentis fuper- ftru&a, qute eftcognitioefte£tuumpercaufas, excola- tur, promoveatur, ■&tandemaliquando, quantumper ingenium & vires humanas licet, perficiatur. Quazvo- torum noftrorum eft fumma, hujufque Diflertationis finis. |
||||||
|
i
|
||||||
|
vy
|
||||||