ord. leon. nedeul. eqditis, ord. coron. quern. decurionis,
job. rom. et nod. doct. et prof. ord.

'fm^. t 'J010.0 )aiiT-o01TH0/ïx?f XHUI

. •• ♦•} . 'â 5 tt \ i»* o « } \ ^ H».!

Inbsp;'nbsp;•nbsp;4

. ï M n 'A o K K U a ?! T 7L : j gt;

.nbsp;■nbsp;i-m.:»»K Ma««-«.» nrAiihoTT.i;. 7.u

^JJAH XAV laOOAU .

JiiK» , !OIÎT: Ta .TWMT .uon TX .KOH .JÏ a

Studiis incumbens hoe semper in votis habebam ut gra-
dum doctoralem consequendo vitae Academicae rite finem
imponerem. Quum vero instaret tempus, quo animi desi-
derio satisfacerem, multae sese obtulerunt difficultates,
quas prius parvi duxeram. Tres annos quum latum
campum Theologiae percurrerim, plurima tantum digito
langere mihi contigit. At majora postidat verus theologus!
Haec tamen virium mearum tenuitas non ita aidmum
demisit, ut consilium meum missum facerem. Itaque of-
ficium impositum aggressus specimen conscripsi, quod Mc
benevolo lectori trado. Peracta studia Academica respi-
cienti, vos mihi memorandi estis, viri clari Bouman
et vinke, quorum scholas tres per annos frequentavi.
Semper exemplo vestro viam indicavistis, qua de rebus
t/ieologicis modeste et religiose judicium fertur. Qua in
via sistentem ecclesiae salutern me esse promoturum vestra-
quc institutione haud sine fructu usum esse credo.

Laboris huic opusculo impend memori, te compellare
mihi religio est, vir clar. ter II aar, Promotor aestu-
matissime ! qui haud diu munere Academico functus, ju-
venem te adeuntem comiter excepisti. Si humanitas tua a
proposita me non absterruit omnibus enumerandis diffieul-
tatibus, qidbu^s laborat spedminis argumentum, idem vero
ne leviter vel incondderate opus susdperem, prudenter
cavisti. Si scholis tuis interesse mihi non contigit, ex
privata collacutione satis effido, qtudis ds studiorum pro-
motor et juventutis Academicae amicus. Jncolumem te
servet 0. M. Deus in eccledae salutem ct hujus Aca-
demiae decus ac ornamentum.

Te vero laudanti subit mihi memoria viri clar. Roy-
aards, cui e mediis studiis erepto quot et quanta debeam
me testificari non posse graviter doleo.

Inter alios , quos hac in Academia lujhui praeceptores,
tu imprimis nominandus es clar. Opzoomer , cujus
laudem non is sum qui praedicem. Tenet vero me grata
tuae iîistituiiotiis recordatio qua prorsus indignum me
non fuisse disdpulum , probet eventus !

Ad vos me converto, qui in Athenaeo Amstelaedamensi
muneribus fungimini viri clar. Boox et Veth. Haud
enim diu te , clar. BoSSCHA , audire licuit historiam et
litteras Graecas Latinasque docentem. Ne turbetur otium
tuum, quod ut parares, suadebat corporis tenuitas. Re-
liquum tempus, quod mihi Ainstelaedami datum erat,
tids scholis interfui, cl. Boot, qià in modo laudati viri

locum successisti. Diu te servet O. M. Deus ut strenue
doctrinae tuae copiam in juventutis emolumeidurn adhibere
pergas.

Neque te, cl. Veth silentio praetermittere volo, cui,
quo amore studiorum orientalium imbutus sum, plane me
debere publice profiteor. Tu enim de utilitate studii lin-
guarum orientalium sine dubio mihi persuasisti et accurate
fundamenta jecisti, quibus altiorem cognitionem facile
ftuperstruerem. Concédât tibi Deus voluntatem viresque
nt in alumnis instituendis Athenaei Amstelaedamensis co-
lumna évadas !

Memorare etiam mild lubet virum clar. A. i)i:s Amokie
van deu Hoeven quamvis eheu ! defuncturn, cuius be-
nevolentia non tantum seminarii alumnis, sed etiam iis
quorum institutio peculian eius curae non erat mandata,
scholas eloquantiae aperuit. Semper me tenebit memoria
temporis, quo eius imprimis exemplo commotus artem
oratoriam magni facere incepi. Merita ejus nulla delebit
dies. Quiescat in pace !

Ilaud invitas occasionem arripio, vos compellandi,
parentes dilectissimi, quonim indefessa cura animum pue-
rilem ad bold justique amorem excitare studuit juvenemque
ut ad CllKiSTi exemplum se conformet, adhortari solet.
Quid animo commoto sentiam satis eloqui non valeo. Uti-
nam numquam talibus parentibns indignus reperiar fdius!
Quod ne fiat sumnui virium intentione efficere studebo.

rum amicitia multos per annos vitae meae suavitatem
adauxit. Vestrae imprimis benevolentiae memoria, quos
quotidie frequentabam, ne umquam ex animo recedat!
Iam adest nobis finis studii Academici et quoquo nos
ducturum sit fatum, solus sdt Deus. Singulorum vero
vitae cursum animo persequi, gratum mihi impono offi-
dum. Propitio Deo vivite felices mdque haud immemores
estote. Vcdete!

1 Cor. XV: 22—28. Rom. V: 18. IW XI: 32.
Eph. I: 10. Phil. II: 10, 11. Col. I: 20.
1 Tim. II: 4. IV: 10.

1nbsp;Petr. ni: 19, 20. IV: 6. 2 Petr. III: 9.
Apoc. XX: 14. Matth. V: 26. Matth. XIII: 33.
Joh. X: 16. XII: 32.

2nbsp;Thess. I: 9. Matth. XII: 31. XIU: 11—16.
XVIII: 8, 34. XXII: 13, 14. XXV: 41, 46.
Apoc. XIV: 11. Joh. III: 36. Luc. XVI: 19—31.
Ilebr. VI: 2. 1 Cor. I: 18. 1 Job. III:-15.
Jud. VS. 6, 13. Matth. XXVI: 24. Joh. V: 24.

f'' rüjftv 'uMH' '-Ai-K-'t^• .lïf'rhaj
. ..■♦1.nbsp;- ' H^' •nbsp;ij •-ré»-.'T ft.

... f^ ^iÄ--

' . ■■nbsp;1 lt; -V gt; ■

Inter dogmata, quorum studium recentissimo tempore
renovatum est, locum quoquo obtinet plaeitum rtjs dno-
x«r«(iró(Tfw;, quod a multis viris doctis examini accurato
subjectum est. Elfecit haec disquisitio, ut alii in aliam
sententiam abirent. Fuerunt plurimi, iique doctissimi,
qui in nullo loco N. Foederis hanc doctrinam fundatam
csso stituorent, quum alii oppositam profitorcntur sen-
tentiam. Qua-do re nondum compositas esse controversias
probat eruditorum virorum etiam nunc dissonsus.

Quum adbuc dubius baererem, quid tractandum sus-
ciperem, omni momento baud destitutum hoc argumen-
tum mihi suppcditavit vir clar. Vinke , quod quo magis
illud mecum volverem, eo magis mihi arrisit. Cuiusvis

enim interest scire, quid sacra scriptura doceat de sorte
nostra post mortem futura. Iluius sortis conditionem pon-
dère a nostra vivendi agendiquo ratione liac in terra
nemo in dubium vocct, qui codicis sacri effiitis fidem
habet. Aporto docuit ciimstus unum qucmquo ci fitlem
habcntcm salutis participcm fore. Sunt tivmon, cbeu!
;nbsp;quam plurimi quibus nuiKpiam Euangclium annuncia-

tum fuit; sunt etiam inter illas gentes, quae Euangelii
lucc gaudent, qui rebus tcrrcstribus atque scnsuum vo-
luptatibus dediti, nihil curent res divinas: nudti qui,
omni fero institutione ncglocta nullam sibi contraxerint
1 gt;nbsp;Dei salntisquo a Cliuisxo oblatao notitiam. Quaenam

horum fiita crunt post mortem? quaenam ctbnicarum
I •nbsp;gentium, quao ante CimiSTi apparitioncm vixenint?

commoverunt et mcditationem excitavunt. Sic quoque me
biscc valde commotum esse candide profiteor. Sunt vero
Inbsp;aliao causae cacquc baud minus gi-avcs quae me ad dis-

quisitioncm excltavcrint, quid ciiuistus ejnsquo Apos-
Inbsp;toll talibus quacstionibus, sive explicite sivo implicite

rcspondcant. Non solum cujusvis hominis christiani sed
theologi imprimis attcntione dignum est plaeitum rij^
dnoxaaTuaicog. Qui ad buius placitl exponendi rationem
attendit facile animadvertet, eos, qui propugnant resti-
tutionem omnium, pbilosopbicis potius quam cxegeticis
uti argumentis, unde colligi posset sacram scripturam
illorum sententiae minus favcre. Quorum si audio phi-

losophicam disputationem, plane me convinci dicere non
vereor. Quum vero persuasum mihi habeam de nullius
dogmatis veritate satis constare, nisi fundatum sit in
codicc sacro, plane inutile esse mihi non videbatur,
accuratam hac de re instituere disquisitionem. Praecedat
brevis conspectus historicus huius placiti, unde patebit,
quinam a vetustussimus inde temporibus huic sententiae
plus minusve fiiverint, quid de illa senserit ecclesia.
Disquisitio ipsa Exegetica erit, atque ita quidem illam
instituturi sumus, ut primum illa locii, quae Trjy ccrro-
•AUTàaxaaiv docere videntur interpretemur, deinde pro-
cedamus ad ea, quae contrariam scntiam continere vi-
dentur. Ex his locis secum invicem collatis, conclusio-
nem petere conabijnur.

Antequam ad historiam conscribendan» progi'edior, mo-
nendum est, nomine dnoAaraarâaKog nàvTwv duo con-
tineri placita. Alterum spectat omnium rerum creata-
rum, quae (2 Petr. III: 7—13) incendio periturae
dicuntur, renovationem; alterum damnatorum conver-
sionem salutemque, quae in fine rerum speranda vel
exspectanda sit. IIoc praesertim nos intelligimus, illud,
interdum cum nostro conjunctum obiter atterigemus at
seorsim tractaturi non sumus.

Fuerunt nonnulli, qui, propugnantes restitutionem
omnium, sententiam suam sustentare conarentur afterendis
veterum doctorum testimoniis. Quin etiam ALETOriiiLUS
quidam et PeterseniüS, de quo plura post memorabimus,
contenderunt, banc doetrinam t^s ànonaTuGTàcsfws ac-
ceptam fuisse primo aevo ecclesiae cliristianae. Citavit
vero Dietelmair (in o. 1.) duos locos, qui a Peter-

8enio utieruntur, Clementis Alexanduini, unde sana
interpretatio contniriani officit sententiam. Quanquam
igitur hisce viris non assentior occlesiao veteris auctori-
tatem testantibus, negari tamen nequit, patres antiquos
tam ambiguis verbis nonnunquam usos esse, ut certam
indo elicere sententiam sit fere llerculeus labor. Acce-
dit, ut in variis eorum scriptis varia atque sibi oblo-
quentia baud raro legantur, quod inde explicandum esse
videtur, quoniam modo ox anthro])ologia modo ex
theologia ratiocinia atque argumenta bausisse videntur.
Anthropologia enim ct theologia, quamvis a priori utram-
que inter se pugnare posse negamus, subinde ad opposita
dogmata nos ducero videntur. Frustra adhuc quaesivit
philosophia unionem vel synthesin, quae utramque rite
conjungat. Praeterea est boni intorprotis probe tcnere
unumquemque scriptorem pro vario tempore ct pro varia
opportunitate varia scribere posse. Haec lex hermcneu-
tica minime negligenda est in patrum ecclesiae scriptis
interpretandis. Sic v. c. multum differt utrum Augus-
tin! scripta legas ante lites Pelagianas confecta an ea
quae ad Pelagii sententiam refutandam sunt composita.
Quae hîc monuimua, inox ad OßiGENiS doctrinam bono
explicandam conunode applicari poterunt.

Ante Origenem vario do conditione piorum post mor-
tem cogitatum est. Arctissimo vinculo salus futura con-
jungebatur cum virtute hac in terra colenda; at quo
constantius quis virtutem secutus esset, eo meliore illum

gavisuruai esso conditione credebant. Libertas moralis
sti-enue vindicabatur: libere agere potest liomo in se
convertendo ad Deum vel ab eo devertendo. Peracto
vero buius vitac stadio, conversioni nullus datur locus;
quod Clemens IIomjVNUS testatur (ep. II, c. 8) furù
■/ùq to i^iXO-ili^ Tifiag tx tov xoç.uoi; ovx ert dvigt;àii(d-a
ixfl i^ofA.oXoytj(saa\yai ij (xfvuvottp f'ri. Deus poenas in-
fligit vel salutem praebet unicuique pro meritis; quid-
quid Supremus illo Judex impertit, actenium esse
debet; sententiam enim mutare nequit. Sic igitur ex
emiuentia Dei et suspensa hominis libertate poenas dam-
natorum aeternas fore eftecerunt. Cyi'KIANUS, ut uno
alterove exemple haec mea dicta confirmera, ad Devietr.
p. 195 scribit: »cremabit addictos ardcns semper gehenna
ct vivacibus flammis vorax poena, nec erit, undo ha-
bere tormenta vol requiem possint aliquando vel finem.
Servabuntur cum corporibus suis animae infinitis crucia-
tibus ad dolorem.quot; Verba sequentia idem perspicue do-
cent: »quando istinc cxcessum fuerit, nullus iam poeni-
tentiae locus, nullus satisfactionis elFcctus, hic vita aut
amittitur aut tenetur, hic saluti aeternae cultu Dei et
fructu fidei providetur. Sed ab hac aeternarum poena-
rum consideratione diversa docuit baud multum post
Arnobius scribens: Adv. Gentes lY. » Jaciuntur enim et
ad nihilum redactae intcritionis perplt;jtuao frustrationc
vanescunt.quot; Qui aliquando dcsincre animos impiorum
statuebat; cuius sententiae nQoSnonov fuisse Justinuim

Martyrem contendunt nonnulli viri docti citantes hacc
vci'ba : ear^ àv uvrùg xal xo).â^taQ-c(i ó amp;iog ^tXi],

Ilisce praemonitis, inquiramus in originem placiti rtig
(iitonaTuGTuatoog itàvxiav. Qua I'atione, quo tempore et
quo auctore natum sit placitum de damnatorum restitu-
tione haud facile dicitur. Philosophorum gentilium placita
aliquid contulisso verisimilo est. Putat Dietelmaik, doc-
trinam do mundi et creaturarum restitutione primam sup-
peditasse occasionem de restitutione diabolorum et dam-
natorum cogitandi vel ccrte eommendandae huic doc-
trinae haud rnediocriter inserviisse. Neque enim, per-
git , omni veri specie carerc potuit haec argumentatio :
si omnis mundus singulaeque creaturae per peccatum
corruptac et in deteriorem statum mutatae, integritati
pristinae tandem restituendae sunt (quod docebant ve-
teres) quanto magis creaturarum excellentissimae, imo
pretiosissimo Christi sanguine redemtae.quot; Habet pro-
fecto haec sententia quo se commendetl Accedere tamen
potuerunt alia ratiocinia e Dci suprema, ac prorsus absoluta
])otestate Christiquc redemtione petita. Non poterant
sibi cogitare hominem vel daemonem vel ipsum diabolum
(quem Deo subjectum docebant, ne in dualismum inci-
derent) in aeternum resistentem efficacitati gratiae divi-
nae; tantam vero vim tribuebant moralem redemtioni
a Christo al latae ut et diabolus aliquando ejus particeps
foret. Sed hacc conjicimus neque pro certo damus.

eus Ttjf dTCOKUTnovaniv vwv oXoov docuisse videtur, qucnl
apparet ex scriptis Irenaei , qui Iiis verbis IMarci sen-
tentiam refert: »tunc omnium rerum restitutionem futu-
ram, cum omnia in unam litteram delabentia unum et
eundem enuntiationis sonum ediderint. Cuius quidem
enuntiationis imaginem esse Amen illud quod nos una,
dicîmTis, fingebat. Quum ipsa verba sint obscuriora no-
bis sufficiat, facilo colligi posse, quo sensus redeat. Sc-
quenti saeculo Origenes huic sententiae favit; de quo
quum alii aliter sentiant, paulo uberius agemus. Pro-
bare conatur Dietelmair, Origenem, qui vulgo pa-
tronorum rijg àiro'AarDcavàaHog dux atque antesignanus ha-
betur, revera orthodoxe sensisso de poenis infernis. Ilanc
suam aro-umentationem fulcire conatur nonnullis locis ex

Hierontmi , Rufini aliorum scriptis allatis ut indicet opera
Origenis tantum passa esse violentiae ut dici vix queat.
Confitctur revera KupinüS se libros ntQl aQiamp;v ab hae-
reticis depravatos deprchendisse et se ipsum, quae sibi
contraria videbantur amputasse, alia substituisse, quod
testantur etiam alii. Ex hisce concludit recto Dietel-
mair difficillimum esse certum de ejus sententia ferre
judicium. Si vei'o quid video vir laudatus huic librorum
Origenis interpolation! nimium tribuit, quando prop-
terea testimonio veterum de hac doctrina Origenis omnem
fere vim abnegandam esse censet dicens eos, qui aut prae-
postero zelo hostilique odio affecti aut in eius scriptis non
versati, aliorumque relationibus praeoccnpati fuerint.quot;

Licet haec vim suam liabeant, non tamen nimis sunt
urgenda. Quanquam multi a partium studio alieni non
erant, in dijudicando Okigkne, vix tarnen hoc crimen
haereseos ei objicere potnissent, nisi vulgo innotuisset
OitiGiiNEM revera talem fovisse sententiam. Praeterea
tuto statuere licet, illos scriptores qui interpolationem
Origekis operum perhibent, magna usos esse prudentia
in indagando, quid Origeni tribuendum csset, quid
abnegandum neque falso eum erroris accusasse, cuius
non certo sciebant esse reum virum doctissimum.. Affert
Dietelmaik locum ex epist. ad amicum Alexandküm
qui sic se babet: »quidam eorum qui libenter conten-
»tiones reperiunt, adscribunt nobis et doctrinae nos-
»trae crimen blasphemiae, super qua ipsi viderint,
»quomodo illud andient neque ebriosi neque maledici
»regnum Dei possidebunt licet patrem malitiae ac
»perditionis, eorum, qui de regno Dci ejicientur, id
»est, diaboluni, dicant posse salvari, quod ne aliquis
»quidem monte captus dicere potest. Sed nihil mihi
»mirum videtur, si adulteratur doctrina mea.quot; Equi-
dem lIiEiiONVMO facile concedo OitiGENEJl hoc loco
orthodoxe sensisse, sunt vero etiam alia quae contra-
rium doceant. Si, quantum fieri potest, eius scripta con-
sulimus hoc saltem apparet, eum libertatem moralem
i. e. libertatem peccandi vel ad Deum se convertendi
etiam post mortem in altera vita permansuram sibi co-
gitasse, maximamque vim tribuisse cum redemtioni

ciiuisti tum omnipotentiae Dei. Diabolus non ne-
cesse est recleat ad patrem culpae suae conscius sed vi
et efficacitate libertatis potest ad Deum se convertere. quot;)
Haec Origenis sententia patet ex liisce verbis. »Aliqui
ex his ordinibus, qui sub principatu diaboli agunt, po-
terunt aliquando in futuris saeculis ad bonitatem con-
verti, pro eo quod est in ipsis liberi facultas arbitrii,
nisi permanens et invetorata malitia velut in natui'am
quandam ex consuetudine convertatur. — ïam in bis
quae videntur et temporalibus saeculis, quam in illis,
quae non videntur et aeterna sunt, omnes isti pro or-
dine, pro modo et meritorum dignitatibus dispensantur;
ut alii in primis, alii in secundis, nonnulli ctiam in
ultimis temporibus et per graviora supplicia ac multis
saeculis tolerata, asperioribus emendationibus reparati
et restituti eruditionibus primo angelicis, tum deinde
etiam superiorum graduum virtutibus et sic per singula
ad superiora provecti usque ad ca quao sunt invisibilia
et aeterna perveniant. Ex quo, ut opinor, hoe con-
sequentia ipsa videtur ostendere, unamquamque rationa-
bilem naturam posse ab uno in alterum ordinem tran-
seuntem per singulos gradus in onmes et ab omnibus in sin-
gulos per venire, dum accessus profeet num defectuumve
varlos pro motibus vel conatibus propriis unusquisque
pro liberi arbitrii flvcultate perpetitur.quot; Alibi dicit:
»Destruetur (novissimus inimicus) non ut non sit, sed
*) De princ., i. C, 3.

ut inimicus non sit. Niliil enim omnipotent! impossibile
nec insanabile est aliquid factori suo.quot; Quis non videt
Tt}v aTtoxuTMTitniv TxàvTU)igt; posteriore boc loco, praescr-
tum verbis illis, quae Dei omnipotentiahi spectant, do-
ccri, quippe quae innuant liberum arbitriam hominis
magis magisque ccssurum esse huic potentiae. Origenes
idealistica philosopbandi ratione ductus, rriv arroxarua'
Tuaiv TiàvTojv tanquam finem futurum historiae mundi
sibi proposuisse videtur. Quo tempore bic triumpbus
divinae sapientiae adesset, non designavit; quod eorum
sententiae fa vet, qui Origenem vi^v àTtoxarâaraati/ irüv-
TOiv tanquam lege morali postulatam sibi cogitasse negcnt.
Talis necessitas valde repugnaret libertati humanao,
quam ita vindicat Origenes, ut pios etiam a Deo
desciscere posse statueret. Quaerimus igitur, quomodo
haec doetrina cohaereat cum tî} ccnoxuvaaràafi, res-
pondendum videtur Origenem nimio studio libertatis
humanae tuendae ductum sibi non semper constitisse.
Quid enim? Eadem redemtio Christi, quae vi sua
impiorum arbitrium ad bonum flexit, nonno etiam eos
conscrvandi facultate gaudet? Non video, quo modo
Baumgarten-Crusiüs quot;) pugnam hîc adesse neget. Qui
autem ea communione cum Deo junctus est, ut a vetito
constanter abstinere velit, quomodo ilium unquam Dei
fore inimicum oxistimemus? Se ne juste longius Origenis
sententia nos tencat, concludo, Origenem revera do-

cuisse Ttjv ÙTco-Auràavuoiv Tiànrœy, nonuuuiquani vero
practicis studiis ductum illum aeternitntem poenavum
proposuisse in vulgaribus loquendi formulis. Quoniam
poenis paedagogicum finem tribuebat, sperabat fore ut
omnes impii aliquando se converterent ad Patrem coe-
lestem. Qua ratione de bac doctrina judicaverit, indi-
cant sequentia (o. 1. I. 6. 1): »quae quidem a nobis cum
magno motu et cautela dicuntur, discutientibus magis
quam pro certo et definite statuentibus.quot;

Praeter OniGEîîEM pauci adhuc fuisse videntur saeculo
tertio satis ignoti huius dogmatis patroni. IIekacleon, ex
Origenis scriptis notus, affirmando respondit quaestioni
annon lapsi angeli salvari possint. Candidus Valenti-
nianus Origenis sententiae subscripsisse videtur ut
magni huius viri sibi acqnireret consensum. Neque
Ampullianus est praetermittendus, qui quum in ecclesia
Bitbyniae motus adversus se excitasset Origenis scripta
in suas partes advocavit. Etiam scbola Antiochena alum-
nos babult, qui restitutionem omnium accipiebant. dio-
dorus et Tiieodorus, de quo posteriore testatur Puo-
cius rijv à^uTwlihv diioAUTuavaaiv xinuvttkrui, poenas
infernas consilio paedagogico infligi dicebant a Deo,
cuius misericordia aliquando omnibus impertiret salutem.
Plures patronos tamen haec doctrina nacta est in eccle-
siis Africanis, unde factum est ut Patres, qui vulgari
sententiae erant addicti, magis etiam poenarum aeterni-
tatem urgendam esse existimarent. jMitins bac in re

judicavit Augustinus quam Pei.agius, qui minimam
legis divinae violationem gravissimo supplicio puniri cre-
debat. Multi tamen loci ex Augustini operibus citari
possunt qui sententiae orthodoxae favent. quot;) Quicunque
in favorem damnatorum scribebant, fratres misericordiae f)
ab Augustino dicti sunt, a Pelagio Origerdstae. In
diversas partes bi abierunt; alii universalem accipiebant
restitutionem tam diaboli et daemonum, quam liorainum,
alii banc solis hominibus promitti volebant. Hieko-
nymus CilliiSTi sectatoribus, licet inipie vixerint aut
haeresi addicti fuerint, »moderatam et mixtam clenien-
tiae sententiam, ethnicis vero aliisque supplicium aeter-
narum poenarum exspectandam esse putavit. A partibus
Pelagii stabant omnes, qui veris christianis aeternam
pollicerentur salutem impiis vero aeternam damnationem.
ümniiun, qui erroris dTioxcevaarücsicog hoc tempore ac-
cusantur, nomina referre parum juvat. Sufficiat dixisse
doctrinam OlUGENlS praesertim Güegorio Nazianzeno
et Nysseno placuisse. Posterior Iioc crimino absolvitur
a Dieteljiaieuo , cui prorsus incredibile est » viruni sana
ratione utentem sibi ipsi contradixisse in uno eodemque
libro, quod fecisset Gkegorius. Multis citatis locis
qui et orthodoxam et haereticam contineant sententiam,

*} v. c. Enchirid. ad Lacrekt. 112: »Jlnncliit ergo sine fine mors
• pcrpetiia damnatorum i. 1. abalienatio a vita Dei, et omnibus erit ipsa
•communis, (luamlibet homines de varietate poenarum, de dolorum rc-
«Icvatione vcl intcrmissione pro mis humanis motibus snspicentur.quot;
t) Civit. Dci XXI: 17.

concludit auctoritate Geumani (in puotii scriptis obvii)
Guegouii libros ita esse violatos ut quid senserit auctor,
certo statuere nequeamus. Et lue vero valent quao supra
de ouigeke iuterpolato disputavimus. Etiam si Gre-
gorii opera plus minusve depravata fuerint, necessa-
rium tarnen nobis non videtur ob duplicem quam enun-
ciatam legimus apud Gregorium, sententiam alter utram
interpolatam habere. Talis enim contradictio non i'aro
invenitur apud patres et antiques doctores, ut supra de
Origene et Augustino probatum est. Ihiec difficultas
tollitur si animadvertimus, quae initio huius conspectus
animadvertimus.

Quanquam ecclesia cum Origenianismo placitum rfiq
àTto-AUTaatàaecoi profligasse videbatur, altiores tamen ra-
dices egerat haec sententia, cujus posteriora saecula plane
obliviscerentur. Multi reperiebantur Origenistae inter
monachos Palaestinenses, qui bane doctrinam amplexi
earn posteris mandarunt. quot;) Horum nomina plerumque in
obseuro latent. Solus Tiieodorus INIoi'SUESTENus dignus
est qui nominetur. Huius erroris aecusatus et condem-
natus est, quanquam concilium oeeumenicum quintum
nullam huius haereticae sententiae mentionem facit.

*) Concil. Lal)bci. t. V, p. 409. Ex epistola Rabbiilae bcatac me-
moria ad sanctum cyini.i.rm contra impium Tni;oDoiu;m. »]quot;)e gelienna
hic riifiocinationes eornm non est tutum pcrlitteras fi;^ificare Isti sunt
thesauri impietatis eornm, quibus jam dudnm latenter frucbantur et
volnnt, si possibile est ns(nic ad finem obumbrare limentc.s pias aurcs
• jiopuli.quot;

Pauci, inio fero nulli hanc doetrinam propugnarunt,
quanquam haud paucos spcm rcstitutionis in animo fo-
visse probabile est. Tandem saccule nono extitit J. Sco-
tüs Euigena, qui redemtionem generalem accipiens r/;;/
dnoxaruaTaaitf enuntiavit; quod vero cum non impedi-
verit, aeternitatcm poenarum infernarum quominus vin-
dicaret ctiam hanc contradictionem hoc modo solvere
conatus est. »Aliud est, inquit, omnem nialitiam gene-
raliter in omni humana natura penitus aboleri, aliud
phantasias eius malitiae dico, in propria conscientia eo-
rum, quos in hac vita vitiaverat, semper servari, eoque
modo semper puniri.'' Alibi fundamentum suae senten-
tentia indicat: »Divina quidem bonitas consumet inali-
tiam, aeterna vita absorbet mortem boatitudo miseriam,
nisi forto adhuc ambigis dominum JiiSUM humanae na-
turae acceptorem' et salvatorem non totam ipsam sed
quantidamcunque partem eius accepisse et salvasse.quot;
Ceterum Valdenses (saec. XIII) a Reineuio Sachono,
nescio quo jure, huius sententiae accusantur, quum as-
seclae Johannis de Lugduno et Lollbardi etiam hac
in re ab ecclesia dissensissc videantur. Idem auctor
dicit. quot;) »Idem (Johannes de Lugduno) credit quod
aidmae transmutentur de corpore in corpus et quod in
fine liberabuutur onmes a culpa etiam et a poena.''
Quoniam Valdenses ab ipsis Inquisitoribus saepe cum
Albigensibus confundebantur, admodum difficile defi-
•) JJMot/i. J.atr. M. t. XXV, p. 271: »contia Valdenses.quot;

iiitu est, utrum liaec opinio revera Valdensibus sit tri-
buanda, an vero e tlieosophicis Albigensium placitis
fluxerit.

Catbolica ecclesia stricte adbaesit antiquo dogmati, uti
hoc quanquam exornatum, in pulcherrimo Dantii poemate
exponitur. quot;) Mystici huius temporis acriter quereban-
tur dolores istos aeternos, quos pbantasia horribiles de-
pingebat. Injuria ecclesia Graeca Origenis sententiae
subscripsisse dicitur, diserte enim professa est diabolo
nullam supercsse spem salutis; licet nonnulli ante diem
judicii per preces et oblationes poenis istis eripiantur.
Protestantes acriter se tuebantur ab Origenianismo, sed
bac in re differebant ab opinione ante Ecformationem
vulgari, quod unicuique, qui non intimo animo fidem
habuisset Christo, in aeternum spem recuperandae sa-
lutis abnegabant. Anabaptistae e quibus praesertim
Denkius est memorandus, »qui sentiunt hominibus
damnatis ac diabolis finem poenarum futurum essequot;
condemnati sunt in Augustana confessione art. 17.
Postea e medio Protestantismi orti sunt Sociniani et
llemonstrantes, qui finem quidem constituunt poenarum
infernalium non vero per àno-AUTàavaaiv sed per animo-
rum interitum futurum. Jam cliiliasmi error semper
secum duxit dogma rrji dnoxaTÛavacutag, ut mox videbi-
mus. In Anglia saeculis XVI et XVII fuerunt nonnulli

huius (logmatis patroni, ut patet ex articulis in synodo
Londinensi a°. 1552 compositis. Longius a proposito
aberrarem, si omnes memorare vellem, qui etiam in
Germania doctrinam eeclesiasticam oppugnarnnt. Tran-
seo ad antea laudatum J. W. Petersen. Hic vir
pius et doctus multos motus excitavit in ecclesia. E
scholis Speneri egressus male magistri verba interpre-
tatus est. Quum hic spem edidisset meliorum tempo-
rum, Petersen instare regnum millenarium credidit
atque absolutam victoriam regni divini annuntiavit.
Anno 1700—1710 sententiam suam de apocatastasi edi-
dit, adjutus opera suae uxoris Johannae Eleonorae.
Multi adversarii exorti sunt, et magna est copia libello-
rum, qui de hac sententia in lucem sunt editi. Per va-
rias scribendi metbodos doctrina est promulgata. Imo anno
1728 Petersen scripsit das ewige Evangelium quod
poëtica oratione continebat placitum rtjg ànoxuTàaTaatœg.
Mortuo Petersenio 1727 lites nondum compositae erant.
Ejus locum occupavit ludovicüS oerhakdus, magister
in academia Kostockiensi, qui disciplinae ecclesiasticae
subjectus erat ob verba quaedam Origenianismum redo-
Icntia. Jam vero sententiam suam exposuit in opere:
» Systema dTTO-^taracsTaaicos das ist, ein vollständiger
LehrbegrilF des ewigen Evangelii von der Wiederbrin-
gung aller Dinge.quot; Quod alia multa secuta sunt.
Non potuit non hacc audacia multas elicere refutatio-
nes. Vehementer ab utraque parte disputatum est,

nulla personae ratione habita. Caret haec controver-
sia omni dignitate, qua se justificare possit nobis.

Antequam transeamus ad exponendum quibusnam fatis
placitum rrjg dnoxuTccaTàatcog usum sit recentiori tem-
pore , paucis causas indicare lubet, undo explicandum
est variis historiae periodis hanc opinionem suos habuisse
patronos. Apte duo saecula usque ad Origenem com-
plecti possimus, quoniam ante illum nihil fere certi de
dogmate nostro constitui potest: Universe hoc sibi pro-
prium habent : prineipium theologicum et christologicum
praevaluit anthropologico, quo factum est, ut inter-
dum hominis libertas moralis locum cedere deberet
omnipotentiae Dei. Ubi hoc Dei attributum urgetur,
haud mirum est eschatologiam eo tendere, ut, quum
Dei voluntas rata fiat, humana libertas in statu post mor-
tem plane tollatur. Hinc factum est, ut alter locus,
quo quis pro meritis a Deo vel praemio vel poenis
affectus versaretur, ab altero separatus cogitaretur;
et ut, omni libertate suspensa, nullus locus convertendi
haberetur, quo statum mutarc posset. Judicium, quod
Deus fert de homine, est irrevocabile in aeternum,
perpetuam aut salutem aut miseriam impertiens. Jam
vero unusquisque videt, indolem judicii divini esse di-
versam pro diversa ratione qua Deus cogitatur. Si enim
amore ductus fuit Deus in constituendo decreto de ho-
minibus , facile intelligimus eum, omnibus salutem im-
pertire cupientem, non statim post mortem, qui hac

ill terra peccato obiioxii fuerint, ppenis aeternis esso
afFecturum. Pariter Deus omnipotens fingi non potest,
cuius voluntas ab bomine irrita reddi possit. Ad oppo-
sitara sententiam mul tos perduxit justitia Dei, quippe
quae vel minimam divinae majestatis laesionem aeternis
cruciatibus puniri exigat, sicut postea diserte enuntiavit
Anselmus. Variae, quas hîc significavimus, de Deo
notiones tribus prioribus saeculis post Christum natum
obtinuisse videntur, unde varias deductas esse opiniones
escbatologicas haud improbabile est. Quum supra satis
dixerim de Okigene, sufficiat hîc repetere eum prae-
cipue idealistica philosopbandi ratione ductum esse, ad
Ti]v (XTïoxaTâaTuaiv agnoscendam. Constat autem hanc
philosophiam ad mitius judicium de malo morali per-
ducere, neque talem ejus naturae adscribere turpitudi-
nem, qualem realismus anthropologicus, quem secuta
est imprimis Ecclesia occidentalis. Augustinianismus,
qui in parte occidentali viguit, salutem piorum ita de-
scripsit, ut libertas veri nominis cum illa arctissime
conjungeretur, impios vero sensualibus poenis affici do-
cuit. Haec diversitas indolis, quae intercrat inter sa-
lutem spiritualem et poenas sensuales, quodammodo
sententiae favere videtur, omnem spem salutis non esse
excludendam, quia alterum non plane tollit alterum.
Ipse Augustinus , ut hoc afFeram exemplum, hac in re
non semper sibi constitisse, saltem aetcmitatem poe-
narum non valde urgendam esse sensisse videtur.

Quae priora saecula in inente liabuerant et subinde
enuntiaverant, in ordinem et systema redegit Scbolas-
ticismus medii aevi; qui etiam quod ad escbatologiam
attinet, antiquorum opinionibus adbaerebat. Subsequens
reformatio, quae dicitur, secum ferebat, lit ad res banc
vitam spectantes potius attenderetur quam ad accuratam
inquisitionem in conditionem post mortem futuram. Ut
ante factum erat locus proborum separatus cogitabatur
ab improborum sede. Exspectandum tamon erat propter
Protestantismi indolem, liberi examinis studiosam, ut
bic viros doctos ad iteratam inquisitionem in res escba-
tologicas excitaret. Et saiie seriore tempore Sociniani
et Arminiani liberaliori sententiae de aeternitato poena-
rum faverunt, invitis multis, qui boe plaeitum acriter
tuerentur; cuius rei imprimis philosophia Cartesiana
causa habenda est, quae universe magnam vim in dog-
matica exercuit praesertim in Neerlandia. Late serpsit
Socinianorum opinio, quae poenas infinitas accommodatas
non esse ad peccatum, cui natura finita inhaeret, sta-
tuons, poenarum aeternitatem rejicerent. Quidam theo-
lolt;Ti Altdorfienses editis libris, eadem adhibuerunt

argumenta, quo factum est, ut multi existeront, in
ecclesia Lutberana, qui minus severe vel orthodoxe de
hoc placito sentirent. Medio saeculo XVIP. Philan-

») »Demonstratio thcol. ct phil. quod aeterna impiorum supplicia non
arguant Dei justitiam sed injustitiam.quot; Tractatus, r. ct l. socjni item
ERs. SONERI. Elcutherop. 1G54.

tliropismus eandem spem fovit de omnium restitutione
quam Pietismus, hoc praesertim urgens : Deum poenas
infligentem consilio duci emendationis.

Vidimus placitum rijg ccTTOAavudTàaiœg multos inve-
nisse paulatim patronos, quorum tamen numerus mox
etiam augcretur, nam tempus instabat, ubi philosophia
sensim sensimque onniem Sacro Codici denegaret aucto-
ritatem , quo latus campus patuit rationi liberae quaevis
fingendi. Nil mirum igitur eos, qui religioni Cbristianae
ex animo addicti erant, omnes intendisse vires, ut eam
ab hoe instanti periculo tuererentur. Philosophia
autem Leibnitzio-Wolfiana argumentis e sola ratione
haustis religionem naturalem fnndare conabatur, quae
non pugnaret cum patefactione. Quum eadem demon-
strandi ratio, quam potissimum sequebantur philosophi,
etiam viri orthodoxis accepta esset, multa dogmata in
theologiam Christianam irrepserunt. Inter alia Liiiu-
NlTZius aeternitatem poenarum infernarum gravi argu-
mento fulsit, dicens peccatum in infinitum procedens
infinitas postulare poenas; quum vero ortbodoxi liber-
tatem humanam non vero providentiam divinam in in-
ferno suspenderent, hac in re magni philosophi argu-
mentationcm probare non potuerunt. Quanquam Supra-
naturalistae antiquam Hadis tanquam loei separati notio-
nem retinuerant, multi tamen vi et efficacitate philosophiae
ducti conditionalem aeternitatem poenis tribuebant, licet
perpetuum supplicium eum .manere, qui in malitia per-

sist(iret, acciperent. Pul ere KLorsTOCK in poemate
celeberrimo »Messiasquot; multorum aequalium opiniones
exprimons quot;) , liorrorem deseripsit a poenis aeternis et -]-)
spem injecit animis fore ut divina gratia parceret mi-
seris culpae suae conseils.

Vehementer concussa est deinde religio christiana op-
pugnationibus Rationalistarum gravissimas quales con-
tinebant fragmenta Guelpherbitana a Lessingio édita.
Non potuit non Eschatologia salva discedere e pugna,
quae totum campum theologicum occupabat; multa
vero rejicere cogebatur, quae adhuc inconcussa stete-
rant. Audacter Lessingius sustulit discrimen, quod
Hadem a coelo separabat, quo liberaliori de poenis

Gott! Verdcrbcrl zu furchtbarer Gott in deinen Gerichten 1quot;
t) XIX: 91 sqq. Troponit poeta Deum in judicio donantem Abba-
donnae salutem:
.......Ich sah auch

Vor dem Heer der Vei-worfnen, um Abbadonna, cnvartend,
Glühender Stirn, es lagen um sie die nächtlichen Wolken
Unbeweglich, so sali ich die Todcscngell Sic wandten
Starr von Abbadonna den Blick zu dem Throne des Richters.
Hier verstummte der Vater der Menschen. Dio Heiligen sahn ihn
Als ob er unter ihnen noch einmal vom Tod' erwachte
Da er wieder begann: Zuletzt, wie die stimme des Vaters
Zudem Sohn, wie der Jubel Nachhai, scholl von dem Throne
Diese Stimme: Komm Abb.adonna, zu deinem Erbarmer 1quot;

aeternis sententiae viam pararet. Vergebant autem
disciplinae physicae et morales eo, ut poenae ex ipsa
peccati natura sequentes tantummodo acciperentur.
Infernum dicebat Lessingius complexum omnium poe-
narum naturalium. Variao conditiones ab ecclesia sub
variis nominibus sejunctim propositae depingebant ani-
mum cuiusvis hominis; nam et probo mali quid et im-
probo boni quid adhaerere. Sublatis igitur poenis, quae
dicuntur, positivis, facilior transitus erat paratus a mi-
seria ad salutem. Quum enim ante ex notione Dei pu-
nientis conclusio poenarum aeternitatis esset petita, nunc
amplius certo statui nequit hominem cui locus conver-
tendi datus sit numquam liberatum iri poenis, quae pec-
catum consequuntur.

Huic mitiori rerum eschatologicarum exposition!, ac-
cessit alterum argumentum. Jam medio aevo varii
gradus ignis infemi cogitabantur, pro majori vel minori
delicto ; quorum ultimus tam exiguum ponebat sup-
plicium , ut igni fere extincto nulla poenae notio relin-
queretur.

Hisce expositis, nil mirandum est nos rccentiori
tempore plures ofFendere nostri placiti patronos. Prae
aliis memorandus est ScnLEiERMACiiERUS, qui aliqua-
tenus Origenis doetrinam instaurasse dici potest. A
principio theologico profectus legem divinam postulare
omnium restitutionem profitetur; melius vero dixerim.
Deus omnes absolvat necesse esse. Libertatem enim ab-

solutam naturis creatis denegans, Schleiermacherus
tantam vim tribuit gratiae divinae ut aliquando Pauli
vaticinium: Deum fore omnia in omnibus eventu com-
probatum iri, statneret. Huius viri vestigiis institit
Schweizerus, qui omnium nhimiv, sublato dualismo
esse finem doctrinae Ecclesiae reformatae efficere stu-
duit. Ante Schweizerum fuerunt multi, qui acriter
jesu descensum ad inferos propugnarent, historica tamen
symbolice accipientes. In quibus Wettius historicam
narrationem mythum esse declaravit, qui contineret
notionem universalem religionis Christianae. Hanc dog-
matis explicationem dederunt porro Wegscheiderus ,
IIasius, Grimmius aliique. Facile intelligimus hosce
viros banc viam sibi parasse ad accipiendam rr]v dno-
xutàatccaip nâvxfûv. Hasius tamen libertatem moralem
vindicans hominem in aeternum tendentem proponit;
ut voluntas et ad bonum flecti aut ab eo deflecti posse
cogitari debeat **). Exegetica imprimis ratione ductus,
Neander et aeternitatem poenarum et omnium restitu-
tionem accepit, quae tamen opposita sibi conciliare stu-
duit t). A Germania oculos convertentes in Angliam,
ubi constitutum erat dogma aeternarum poenarum §)
offendimus quoque nonnullos nostri placiti propugnatores.
Ante hosce duos annos vir. clar. maurice edidit opus,

») Vide iiASE, Evang. JDogm. cd. 4». p. 112.
t) Gcsch. der Pßanzg. II. 670, ed. 2. '
§) The english articles 42.

quod inscribitur »Theological essais,quot; ubi auctor variis
locis se Tg «TTOxctraffraffft favere signiHcavit ?). ;„

Plures etiam commemorare possem sed haec suffi-
ciant de exteris. Janiiattendamus ad nostram patriam,
quae etiiun doctrinae rijg ccnoxaTaaràatûjg fautores habet.
Vol inde patet quonam jure, contendatur principium
ecclesiae Reformatae fiivere particularisme, quum Lu-
therana universalismum doceat. Non omnes enumerare
possum, qui principium ecclesiae Keformatae ita tenen-
dum et accipiendum esse recte viderunt, ut tollatur
dualismus. Sufficiat dixisse recentiori tempore praeter
Regenbogen, Pekponcher aliosque multos in expli-
candis verbis Jesu, apostolorumque aeternitatem poena-
rum spectantibus, sententiam haud aversatos esse, quae
supplicium damnatorum certis finibus ac limitibus cir-
cumscribit. Unius Muntinghii sententia digna est,
quae fusius memoretur, quippe qui sempiternitatem poe-
narum sacro codice contineri diserte professus, modesbj
tamen viam solvendi difficultates inde exortas quaerere
baud recusavit. Quod ad poenarum indolem attinet,
hanc sic sibi proponit ut omnino hae poenae mitigari
possint, ita quidem ut miserorum conditio pi'opius ad

») Cf. j). 450. 454. 476. alii. In fine (lis(iuisitionis hacc leguntur.
»I am obliged to believe in an abyss of love, nhieh is deeper than
the abyss of death. I dare not lose faith in that love, I sink into
death, if-1 do. I must feel that this love is compassing the universe.
More about it I cannot know. ]?ut God know.s. I leafe myself and
all to Ilim.quot;

felicitatem accedat, at, quatenus raultum semper dis-
criminis beatos inter atque damnatos remaneat, etiam
perpetuae vel aetemac dici possint. Nuperrime virum
clar. SCHOLTEK rijg dnoxaTaaTamp;afcog doctrinam, utpote
principio Eeformatae ecclesiae nequaquam adversantem
sed indo deducendam, palam professum esse quis
nescit?' t)

♦) Geschiedenis der menscMeid naar den hijbei, ill. IX. bl. 201: .Als
eene onophoudelijk durende en gevoelige schade, die wel aan den eenen
kant niet alle toenadering tot gelukzaligheid uitsluit, maar die des-
niettemin hem dien zij treft, altijd zeer verre versvijderd doet blijven
van dien hoogen trap van gelukzaligheid, welken zij genieten, die
zich reeds in dit nardsche leven van hunne zonden bekeerd hebben.quot;

I) Vide ejus opus celcberrimum: de Leer lt;ler Hervormde Kerk in
hare grondl^eglnselcti, uit de bronnen voorgesteld en beoordeeld.

Antequam interpretationem, quam nobis proposuimus
aggredimur, ille locus nobis tractandus est, unde nomen
a7rox«ra(Tr«(Tfto; desumtum est nempe Act. Ill: 21,
qui egregiam nobis praebet opportunitatem exponendi,
quamnam exspectationem do ditoxuTuatccan Messiana
babucrint Judaei. .

Act. 111:21. ov 8n oVQavop fitp Öt^ccaamp;ixi ä^Qt yQÓvwi»
dnoxaraaräafms namp;prwv, wv iXctXijßiv ó d-fóg Sid aró-
fiuTog TÜ)v dyiojif dn alamp;igt;og avrov TtQOCfrjrwv. quot;)

Hoe loco Petrus, cohortatus Judaeos, ut Jesum ab
ipsis repudiatum et interfectum, Messiam agnoscerent
ac fidem in ipso reponerent, ut delictorum venia et sa-
lus, per illum e coelo rediturum afferenda, ipsis con-

») Recte Tischendorfil'3 e textu rejecit jravruv, quod ex vs. 18
irrepsisse videtur, quippe quod non legatur in codicibus A. B. C. D.
et multis versionibus. In paucis codicibus reperitur lectio, Elzeviiui,
Geiesdachii et Sciiolzii irävrwv, omissa voce twv. Verba «tt aldvoi
ainoü oinittuntur in cod. D aliisque, quoniam offendebant librarlos;
externa vero argumenta ca in textum recipcrc jubent. Ponenda sunt
ante rüv itpocprtrüv quam construetionem Tisciiendorwus secutus est
cf. Luc. I: 70.

tingerent, acldit otgt; dtl ovquvóv fiiv öé^aaamp;cci x. r. X.
quod sic vertit lutheuus: «welcher muss den Himmel
einnehmen, bis auf die Zeit, da lierwiederbracht werde,
alles, wass Gott geredt hat durch den Mund aller
seiner heiligen Propheten, von der Welt anquot;. Perperam
Lutherus pronomen op tanquam subjectum vertit; quod
accusativum esse objecti, patehit ex notione verbi 5f|a(7{^«^.
Verbum 8il praesenti, tempore positum sequitur aor. inf.

, quae conjunctio indicat non tantum ad factum
aliquod praeteritum respici, verum etiam vim illius facti
perdurare in praesenti ac future. Aoristus infinitivus op-
time redditur vertendo receptum teuere; ita ut Petrus
et Christi ascensionem in coelos habuerit in mente et
coelos Christi receptaculum mauere significaverit. De
sensu huius verbi 8titaamp;at valde disputatum est. Alii
huic verbo notionem tribuerunt occupandi, quo pronomen
Of accusativi subjectivi vim acciperet; alii exdpiendi quo
(WQarov subjectum erit. A priorum parte stant imprimis
Lutherani, qui hac explicatione dogma ubiquitatis fir-
mare conabantur. Recte contra hos monuit Meyerus , quot;)
notionem verbi 8txfa9ai huic explicationi plane sese op-
ponere; nusquam enim significat occupare; quod si sibi
voluisset auctor, solito verbo xcczixtif usus esset. Par-
ticula nir non habet in sequentibus quod sibi respondet,
sed facile haec dnoamnrjatg, ut recte dicit Grotius,

suppletur ex verbis «xc XQÓixoi' anoxuTaoTàami, quasi
dicat auctor: ubi illud tempus venerit cx eoelo in terras
redibit. Finis temporis, ad quem usque commoraturus
sit Christus in coelo, exprimitur verbis «jj?' quot;^qovwv.
l^uerunt nonnulli qui, notioni praepositionis àfoi vim
inferentes, explicarent per tempora, quamdiu durabunt
tempom. Sed non est cur ab usitata particulae signi-
ficatione recedamus. Quaenam sint illa tempora xfn
(inoxuTaaràatmg, eadem, quae sect. 20 dicuntur xcciqói
àfccipil^iojs apparebit si rectam dedimus significationem
verbi anoxaTaaTaaicog. Dietelmair quot;) duas ob causas
ab usitatii recedit notione. Ex eius sententia apostolus,
particula axQi usus, terminuni indicat, quousque Chris-
tus coelum occupare decreverit quidque Christi reditum
sit anmuitiaturum. »Haec omnia, ait, scopum potius
et effectum liùius ' adventus constituunt et ratione tem-
poris vel cum eo coïncidunt vel plane sequuntur.quot; Haud
negamus particula terminum indicari, sed liicce ter-
minus per ipsum Christi reditum constituitur. Docet,
ni fallor, apostolus, CllRlSTUM tamdiu in coelo mora-
turum esse, donec redeat ad efficiendam ,illam dnox«-
ràoTuaiv. Expectabant Judaei, ut mox videbimus, om-
nia a Messia restitutum iri. Hoe respiciens Petrus
ait Messiam tamdiu in coelo esse mansurum donec re-
deat ut illam, quam in mente babet, dnoAuxuaruniv

jkji'ficiat. Altera, qua ducitur Dietelmair, causa est
quaerenda in nexu sequentium verborum cum anteceden-
tibus. Si in veram notionem verbi dnox«amp;iaxr}(Ai inqui-
rimus, nulla alia se nobis offert explicatio quam restitutio
in pristinum statum; quod quidem agnoscit vir modo
laudatus, addit vero idem nonnumquam praepositiones in
verbis compositis omni vi destitutas esse. Haec vero
laxa interpretatio admitti nequit, quippe quae contorqueat
vullt;rareni usum scribendi. Tempora buius dnoxccTaaTÜ-

(SKog nota erant Judaeis, nam, ait apostolus, Deus de
iis loeutus est per os sanctorum suorum profetarum.
Exi^it nexus verborum ut œv referamus ad xQÓrovg, sicut

patet abunde ex sect. 24, ubi dicuntur profetaexar»;/;'«^«^
t«,- tifxiQug ruilvug. Nimis urget Meyebus vim verborum

«V uiwvog, quod non certum temporis punctum indicat,
a quo inde profetae baec tempora annuntiare coeperunt,
sed indefinite est positum. Idem est, quod belgice di-
citur »van oudsherquot;.

Hisce expositis, videamus, quid subintelligendum sit
vocabulo TtàvTiov. Quaeritur sitno haec vox ad uni-
versum rerum ordinem an ad homines, eosque vel omnes
vel solos electos vel damnatos referenda, cui quaestioni
nobis respondendum erit, postquam Judaeonim exspecta-
tionem de rerum instauratione tempore Messiae futura

Si religiosas ideas variorum populorum de futuro
statu félicitât is legimus, facile animadvertimus eas plus

minusve conformatas esse ad conditionem, in qua Iii po- '
puli versabantur. Etiam Israelitae, qui omnem salutem
cum terrenam tum spiritualem ad Messiae adventum re-
ferebant, talem sibi proponebant felicitatem, quae a
dominio Etbnicorum eos redimeret, propriumque ref^num
domesticum restitueret. Tot regnis Chaldaeorum, Per-
sarum, Romanorum subjectam rempublicam suam ali-
quando sui juris fore sperabant, e vatum oraculis regem
e Davidica gente oriundum exspectantes, qui, Davidici
regni gloriae memor, libertatem amissam recuperaret.
Jesu tempore hae exspectationes Judaeorum animis pe-
nitus infixae sedebant, quin etiam discipulos Jesu ab
illis baud prorsus immunes fuisse patet ex Act. I: 6
ubi Jesum interrogant: xtfçu h iigt; tm yi^qovco toxJtw
dnoxaùintàvfig ttjp ßaadfictv tw ^ißqarjx; Restitutum
iri regnum IsraeKticum a Messia putabant discipuli;
quod Christus vero internum illud et spiritualo con-
deret, animo nondum satis perceperant. Idem continent
verba quae legimus Luc. XXIV: 21. rjfifîg di ijXm-

Tristis haec animi expectoratio indicat quam certo per-
suasum sibi baberent hi viatores Messiam esse vindica-
turum libertatem Israëli; nam nisi hoc faceret, fidem ei
habere non possent. Hae opiniones efficiebant ut discipuli
Christi verborum sententiam non semper recte percepe-
rint utque ejus effata spirituale quoddam regnum spectan-
tia explicuerint interdum de terreno et extenio. Quum

tamen Judaicae civitatis forma esset tlieocratica, exter-
num regni splendorem cxspectare non poterant, nisi
verus unius Dei cultus in pristinum sanctitatis sta-
tum restitueretur. Hic cultus restauratio per Messiam
fieret; qui profeta edocturus homines de rebus divinis
justamque colendi iDei rationem esset commendaturus.
Hue probabiliter adducti sunt loco Deut. XVHI: 15
a Petuo citato Act. VH: 37. Johannes eum dicit
(Ev. c. VI: 14) TT()ocpr]Ti]v x6v tQ%ó}».tvov tig tóv xoofwv.
Ipse CmiiSTUS potestatem sibi tribuebat sacras ceremo-
nias abolendi (Matth. XH: 8 coll. Marc. II: 28. xtJçiog
yÛQ tatt vov acx^ßävov ó vióg rov àfd^Qœnou.) Quemad-
modum veteres profetae mores populi sui emendare stu-
debant, sic Messias, a Judaeis exspectatus ad vitae
sanctitatem animos exhortaturus erat. Hanc spem diserte
enuntiat Zachakias (Luc. I: 74, 75) fore ut Deus
coleretur sincera pietate et sanctitate; et auctor alterius
epistolae Petrinae (HI: 13) ubi probitatem regnatumm
esse aimunciat in terra renovata. Porro Messias omnes
lites compositurus, hominesque mutuae vinculo caritatis
juncturus cogitabatur. Idem ille locus, quem modo
memoravi, H ep. Petr. Ill: 13 mentionem facit re-
novationis mundi. De hacce a veris Israëlitis spe-
rata breviter verba faciam. Orta esse videtur haec opi-
nio, quod Judaei mmidum physicum aequo ac genus
humanum post Adae lapsum peccato depravatum sibi
proponebant. Quid? quod Messiam salutiferum hac mi-

séria liberaturum esse erederent. quot;) Judaeorum scripta
probant banc sententiam et bue referenda videntur illa
loca, ubi de fine nmndi futuro sermo est. Aliquam
probandi vim habere videtur dictum Christi. (Matth.
XXIV: 35 coll. Marc. XIII: 31) d ovQUi^àg xul rj ylj
TcuQtXitJiSQvtai. Statuebant porro mundi purificationem
fore igne, ut patet inter alia ex 2 Petr. Ill: 7 sqq.
Novus mimdus locum occupabit combusti illius (vs. 13)
xaifoifg ôè Qvnuvovg Kui Ttati/fji/ 7TQoadoxœ{.ity. Etiam
auctor Apocalypseos huius renovati mundi mentionem
facit (Apoc. XXI: 1).

Ilaec sufHciant de Judaeorum sententia. Uberius haec
exposuimus, ut scientes qualem dnoxaTaavaaiif näigt;Tmu
sibi cogitaverint Judaei, justam comparationem instituere
possimus inter Judaicum doctrinam et Novi Foed. ef-
fata. Quoniam 'porro persuasum mihi habeo apostolos
non uno temporis puncto sed paulatim aequalium opi-
niones deseruisse, baud inutile mihi visum est expo-
nere, quaenam hac de re opiniones viguerint tcmpoi-e
Christi et apostolorum, ut melius et clarius eorum
scripta intelligamus. Haec enim ratio optime valet ad
cognoscendum, quid aetoti suae, quid magistro Jesu
Chi iisto debeant apostoli.

♦) Vid. J. F. 'WiszEK, de dTcszaraTTsijji rctvrwv in N. F. scriptis
triulito. Conan. II, p. lo s(iq.

Vs. 22. (uffTTfç yàq h tç5 ^ASàfi nàvvfs àno9tgt;rjaxov-
aiv, ovTcoç xal iv tlt;5 Xçiffrâ nàyrfç Çaontiijamp;jjaoyTai.
Postquam apostolus initio huius capitis de ipso CnRiSTi
in vitam reditu utpote re in facto posita scripsit, pergit
sect. 12 sqq. indicando Christi resurrectionem esse fun-
damentum nostrae fidei, Christumque dicit vs. 20 »cc7r«e-
Tamp;v xixot^iij^évtov. Jam vero Paulus comparationem
instituit Adamum inter ct Christum. Nomiulli inter-
prétés, Pelagius, Oecumenius, Erasmus, Grotius
verba ipnbsp;— itgt; Xqigtw verterunt per Adamum —

per Christum. Sed ita, notiones praepositionum Sed
(vid. vs. 21) et iv inter so permutantur. Perperam
Meyerus statuit, hisce verbis significari »in Adamo et
in Christo fundamentum positum est.quot; Accipienda esse
mihi videtur interpretatio Wettii, Ruckerti, Hen-

gelli aliorum: »m communione Adami — in communione
Christi.quot; Plujus communionis participes dicuntur ixàvrfg.
Quinam vero sunt Iiîc intelligendi? Voci, uti in priori
membre occurrit, omnes fere interprétés omnium homi-
num significationem tribuerunt, sed magna est dissensio
inter viros doctos de -nàvxig l^œononjamp;tjaopTai, quorum
alii om7ies itidem homines, alii solos Christi sectatores
eosque veri nominis denotari dicunt. Quominus posterio-
rem sententiam amplectamur impedit oppositio membro-
rum: nàynç ctnod-pijaxovaiy — nuvreg ^(aonoirjamp;^aovxai.
Hengelii interpretatio, verba h xw 'AÖdft explicans
imagine Adami referenda, non prorsus arctam illam ne-
cessitudinem, quae Ad.vmum inter et nos intereedit,
quam Paulus sibi voluit verbis tv xw 'Aôàft, indicare
mihi videtur. Etiam omissus articulus ot qui verbis iv rw
^Aôàfi — tv Ttü Xqksxü fuisset praeponendus, si nonnulli
tantum homines denotarentur, omnes omnino homines in-
telligi monet. Verbo dnoO-v^axovatv opponitur Çcoonoiy-
lt;^ijaovxctt. Discrimen adest, ni fallor, inter verbum
Kwonoieiv et tytlQtiv, quo posteriori sect. 12 et IG utitur
apostolus. Ibi Paulus factum resurrectionis tantum me-
morat, nihil dicens qualis vita illa sit futura. Negat
Meyekus nostro etiam loco eonditionem huius vitae de-
signari, ^(üonoiiïv abstracte opponi Oavàra contendens;
si vero attendimus ad necessitudinem, quae, secundum
Paulum, nos inter et Adamum intereedit et ad mortem
moralem, quae inde consequitur, statuendum est com-

inmiionein Ciims'J'i non tantum efticero ut phjsicc erls-
tamiis sed etiam ui vita vere vitali fruamur. quot;)

Senstis igitur Inxiüs sectionis est: quemadmodum in
communione Adami omnes homines niorti ohnoxii sunt
sic omnes per communionem Chuisti vorae vitae par-
ticipes reddentur.

Vs. 23. ixaawg öi tV tcS iSilt;a rdyfiart quisque vero
sua ipsius in classo. T«/.u« proprie est agmeu militare,
quae notio retinenda est, quod Paulus classes revivis-
centium cum militum agminibus comparat. quot;ylnan^V
XQioTÓi, Christus primus est. Vocabulum c^Traex'i
primitias messis indicandas usurpabatur. Kolicta imagine
alt;rminis militaris transit apostolus ad aliam compara-
tionem, messis, cujus primitiae Christus est. Eum
sequimtur oi roü Xqkjtov, CllRlSTi sectatores qui in
vitam redibunt ip rf} nagovaiu avrou. Exspectabatur
[Messias aliquando rediturus, ut regnum Messianum
conderet. Hanc Christi apparitionem verbis ip rf}
TTctoovaict tti'Tov significari satis probabilo est; ipse autem
Paulus se iri vita permansunim esse sperabat usque ad
Christi adventum, ut patet ex l ïhess. IV: 15 s(iq. t) :
Tempus aliquod futurum indicare voluit auctor, nam
in sequentibus orcep ■:TaQu8iôoi x. r. X. etiam temporis
punctum futurum designatur. Si igitur verba ip rfl
■jTunoudcf conjungentes cum oi tov Xniaiov referimus ad

Vß. 2L ïertiam classem significavit Paulus verbis
Tci r/Ao,', oray nunuSiôœ rijv ßaaihiui/ twnbsp;nai

TTUTol, oxuv xuTUQ'/tjar; iraauf aQyrjv xul nàaav i^ovcnaf
xai 8digt;aiiitgt;. quot;) Initium capit haec sectio a particula
Ütu, quae seriem concludere debet, llecte animadvertit
IIkngelius contra eos, qui rô rllog nullo temporis
intervalle separatum esso putant a resurrectione TÓ)tgt; xov
Xqioxov, auctorem, si hoc sibi voluisset, pro tlxu scrip-
turum fuisse rórf. Quid vero est illud xo rtlog? Meije-
rus contcndit seriem continuatam orationis postulare,
ut subintelligatur xov ^êonoiTjO-ijyai. Et habet sane haec
interpretatio quo so commendet. Kectius tamen Wettius
statuere mihi videtur verbis xó Tt?.og significari finem
rerum, quae ad Eschatologiam pertinent. Sequentia
autem oxuv Tianadiöü — xuxaQ/tjojj et quae dicuntur
sect. 28, monent, ni fallor, non tantum finem resur-
X'ectionis hîc ab apostolo intelligi sed etiam finem
omnibus rebus, quae ante exstiterint, imponi lt;Va ^ d
ihôg TÙ nàvxa tv nàoiv. Quinam ad hanc classem
reviviscentium referendi sint, dubium esse nequit. Quum
modo Christi sectatores memoraverit apostolus, satis

patet jam significari cos, qui nondum Christo so dede-
rant. Conjunxit igitur Paulus doctrinam Judaeorum
de duplici resurrectione cum fide Christiana. **) Illu-
stratur to rilog per orap naQuSiSw n. r. Multum
disputatum de notione verhi naqudtdóeai. Osiander
ejus vim tradendi vindicavit atque hanc dedit interpre-
tationem: »Christum una cum regni sui civihus ipsum
regimen Deo traditurum esse, ita tamen ut imperium
eius nunc novam tantum formam accipiat.'' Alii aliter
explicuerunt, quorum omnium explicationes memorare
non juvat. Paulus Christum dicit ai^p^ovov Dei
attamen digiiitatem ])co inferiorem ei tribuit. Nimi-
rum ! nostro loco apostolus Christum Deo regnum suum
traditurum esse scripsit; atque igitur regnum consum-
matum CiiBiSTi Deo, qui simul pater eius est, regun-
dum committi affirmat. Additum kuI naxQl intimam ne-

cfissitudinem, quae Deum inter Christumque intercedit,
indicat, quibus verbis Paulus traditionem imperii ideo
fieri, quod Deus dignitate Christo elatior est, dicere
voluit, simulque Christum eodem consilio atque eadem
mente regno suo praefuisse, quibus Deus est imperaturus.
Ilaec regni traditio fiet quum Christus (alii perperam
Deum subjectum babent verbi xaraQ/rja^) vi sua priva-
verit, destituent qualiacunque genera potestatis. Propria
significatie verbi xceranym, retinenda est, quum verba
(iQHn, t^ovaia, ètivaiiig, ut abunde patet ex adjecto Trdaa,
qualemcunque potestatem significent.

Vs. 25. Eationem reddit Paulus, cur Christus
tum regnum sit depositurus, quando omnes potestates vi
sua destitutae erunt; Jfï yÙQ avzóv ßuaiXttfuv. x. r. X.
regnare enim eum oportet seil, ex consilio divino, quod
nobis patefit ex effato veteris foederis, äxQi ov dij ndvzag
Tovi tx^Qovg vnô Todg nóSag avrov, quae verba desumta
0 psalmo CX: 1 etiam a Christo usurpantur Matth.
XXII: 44. Duabus particulis äxQig ov tertiam non-
mdli subjecenint äy, quae recto a Lachmanno et
Tischendorfio , bonorum et antiquorum codicum auc-
toritate nitentibus, expulsa est. Pro secunda persona
Paulus tertia usus est, inseruit autem adjectivum nàvxug.
Grotius aliique Deum subjectum habent verbi Qfj,
citantes Psalmum CX et sequentem sectionem 27 sed
contra hos recte Meijerus , Wettius, alii monuerunt
praecedens pronomen avxöv verbumque xaraQyija^ (s. 24)

postulare ut cuiiistus subaudiatur. Desumta est imago
a more regum orientalium, qui superatis hostibus pedes
imponentes tanquam scabello iis uterentur. Sensus igitur
est; oportet enim cuiiistum regnare usque dum om-
nes hostes potestati suae subjeeerit.

Vs. 26. ïaxarog tyamp;QÖg xaraQyt'irai ó Qümxoi.
Praefixus articulm subjectum esse d »ävarog indicat,
quum taiuvognbsp;appositio sit. IMors quam male

UsTERi cum Satana confundit, tanquam persona proponi-
tur, quae postremo potestate sua destituetur.
i. e. ulümus dicitur hostis, quoniam hac in terra vltimus
est adoersarius CiimSTi sectatoruni onmiumque hominum
qui vinei debet, postquam vero omnes in vitam redie-

Vs. 27. Ad probandum, mortem etiam subjectum iri
pergit apostolus: navxa yuQ vntxaltv vno xoijg nóSai
uvxöv, quae verba sumta sunt ex Psalmo VIII: ß,
ubi Davides hominis praestantiam, qua animalibus
antecellit, describit. Paulus ea dicta in Ciiuistum,
hominem -/ar i^oyiju applicat, unde tamen non sequitur
hunc psalmum typico-messianum esse. Iterum Paulus
secundam personam in tertiam mutavit, quo fit ut ver-
bum VTtixcc^iv ad Deum referendum sit. Sequentibus
öxap tmt} quid subintelligendum sit magna est quaestio.
Putant Hengelius, Meijeuus alii supplendum esse d
•O'fd;; hic Paulum haec scribentem spectasse putat locum
Gen. L: 26—-28, ubi Deus loquens inducitur. Simplicior

et verier mihi videtur sententia Wettii, supplentis
Vnbsp;quae omissio saepius occurrit v. c. 1 Cor.

VI: 16. Nimis urget, ni fallor, Hengelius verbum
oTav dicens certum tempus (ab initio mundi) indicari, magis
indefinite loquitur Paulus scribens oray 8i finrj i. e.
quum dicit. Aoristus vim praesentis habet. Jam, mutatis
tempore et forma verbi, Paulus refert verba psalmi
atque orationem directam in indirectam convertit. Verbo
navTa latiorem sensum tribuendum esse, quam Davides
in psalmo in mente habuit, vix opus est memorare, quum
antecedentia satis hoc probent. Nulla difficultas interpret!
sese offert in sequentibus, nisi quod, suppletis Traira tÎTto-
TiTccxTcd post ôf]).oy ort, incertum sit, quare haec addiderit
apostolus. Nemo autem tam insipiens erit, ut Deum
CiiKiSTO subjectum esse dicat. In varias partes abierunt
interprétés. Nobis verisimile videtur, Paulum haec scri-
bentem studio, scriptoribus non semper proprio, ductum
fuisse, perspicue scribendi, ne in re tam gravi male
intelligeretur. Vertendum igitur est: »omnia enim pe-
dibus eins subjecit: quum vero dicit scriptura, omnia
ei subjecta esse, perspicuum est Eum excipiendum esse,
qui omnia ei subjecit.

Vs. 28. Orationem inceptam persequitur Paulus
dicens, oruv ôt tmovayfj avrm rcc nàvva, rovt xai avróg
Ó viói virora/Tjairai tw vtcotà^avvi avro) rà navra, 'ha
n 0 lt;ytàg rà navra iv nâaiv. quot;) Magnam difficultatem

pepererunt theologis verba rón xai avróg x. t. A.;
multi enim ita verba explieare conati sunt, ut suam
sententiam apostolo obtruclere possent. Si nullis dogma-
ticis studiis abduci nos patinnir, neque Hieronymo et
Augustin o assentiemur, explicantibus personam Christi

sio et Grevio, qui verba d v'ióg ita interpretantur ut
sint ^Züts hominis seu Adami (quae sententia satis refu-
tatur sect. 24« ubi verbum ttutqI nostrum vióg explicat).-
Simpliciter Paulus significat, filium Dei depositurum esse
regnum sibi mandatum. quot;) Voluntario se subjecturum esse
Christum et libenter, multis verbis probare non opus
est. Quis enim nescit, Christum semper cum Patre
intima animi necessitudino conjunctum fuisse? Non in-
vitus igitur tradet Filius regni principatum Patri suo,
ut Deus, qui adhuc per Christum regnaverit, ipse nunc
regnum teneat. Quid mirum? si attendimus cimistui^i
ideo regem appellari, quod ipse Mediator Deum inter
ct homines, sponte praefectus dicatur iis, quos conci-
liavit: Cbristumque tune munere mediatório defunctu-
rum esse, quando omnes homines ad Deum reduxcrit,

omnesque adversarios vicerit vi sua morali. Objecerunt
quidem nonnulli sectione 25« mentionem «on fieri victo-
riae, quam Christus per vim moralem reportaverit, sed
recte contra hos vir. cl. Sciioltenus ') monuit in
tota hac pericope regnum tantum morale significari et
potestates morales tanquam personas nobis proponi (cxQ^ai,
i^ovatat, Svvàfitig) unde sponto fiebat, ut per vim exter-
nam eas subigi scriberet apostolus. Consilium, quo Chris-
tum etiam subjectum iri necesse sit, indicant verba «Va r) o
diog xà nàvxa ip nàaip. Consilium his verbis indicari per-
peram negat Heidenreichius , vertens praepositionem ipu
per ita ut. Scripsit apostolus o {)•^og, quae verba ex vulgari
loquendi usu in libris N. F. obvio, ])eum 0. M. déno-
tant, de quo Apostolus (Rom. XI: 36) t| avxov xal
dl' avxov xal tig avxop xà nàpxa. Utrius sit generis,
masculini an noutrius vocabulum itäaip dubitatur,
quanquam plerique interprétés illud huic praeferunt.
Significantur, ni fallor, omnes naturae ratione praeditae,
uti nobis apparet ex praecedentibus sect. 23—25. Quid
vero sibi vult apostolus? Omnium interpretum sententias
referre non juvat, memorare sufHciat, alios de omnibus
hominibus alios de probis tantum sectatoribus Christi
alios de omnibus probis, inter quos recensendi sint etiam
ii qui ante Christum vixerunt, mentionem fieri. Per-
suasum nobis est, apostolum hoe loco x{]p dnoxaxâaxaaip

nävTtav docere. Verbo rcäaiv ii etiam subintelHgendi
sunt qui in tertia elasse reviviseentium reeensentur, qui-
que, si recte se habet nestra interpretatio, nondum
Christo hac in terra degenti se dederant. Deinde quid
sibi significaret illa vnoxayt] navroiv, si excipienda esset
quaedam potestas Deo adhuc infesta? Si regnum morale,
a Christo conditum non ad omnes pervenisset? Profecto
non absoluta esset victoria Christi, si aliquot saltem su-
perstites mansissent, qui eius efficacitati resisterent. Ab-
solutam victoriam ab apostolo spectatam esse patet ex
sect. 26« ubi mors a Christo subacta nobis proponitur.
Kecte dicit vir. clar. Keuss quot;): si mortem victam nobis
cogitemus nos non posse accipere eius potestatem domi-
nari adhuc damnatis. Denique »Deum omnia esse in
omnibusquot;, ab apostolo scribi non potuisset, si in aliis
Deum justitiam tantum manifestaturum esse, in aliis cari-
tatem credidisset Paulus. Conclusio ergo est Paulum in
nostri capitis sect. 22—28 revera docuisse rriv dmxurä-
ataaif nävxojp atque bonum eventum, quem habiturum
est imperium Christi, vaticinatum esse.

Kom. V: 18. quot;yiQu ovv q3,- 81quot; iróg 7rao«7rrw.u«ro;
tig nàfvui avamp;Qwnovg tig xaràxQifiu, ovrcog xai
dtxaiwfiurog éig nàirag dvO-Qwnovg iig dixaîœaiu Koifji.
A sectione 12« incipiens Paulus, comparatione Adamu3I
inter ac Chuistum instituta, exponit, quanta pei'nicies ex
Adami TzuQanTw^aTog, quanta salus ex CiluiSTi Sixuito-
Haxog in nos redundet atque nostra sectione, ut apparet
ex particulis uqu ovf, conclusionem facit suae orationis.
Nonnulli interpretes putarunt, Paulum, discursione facta
(sect. 13—18), nostro loco ad argumentum redire,
a quo digressus erat. Sed probabilior nobis est sen-
tentia eorum, qui apostolum in discursione persistere
aiunt. Sl priorum amplectimur opinionem ex sect. 12«
supplendum est tj üfiaQvia tlarjXO'iv ; melius vero coliaeret
noster locus cum proxime antecedentibus si supplemus
TO xQ'mu tyivtro — to iüf)i(Ty,a tyiPtro. Vocabuli tv6g
genus dubium esso non debet. Si conferimus sect. 17
verba tV tvi nananTiü^uaxi illustrata per did tov ii/àg,
incertum esse nequit nostra verba eodem modo esse
explicanda. Totum genus bumanum {iig nàuxag «VO-^có-
novg) per Adamuji condemnatione dignum dicitur, unde
sequitur ut in altero sectionis membro iisdem verbis
eandem vim tribuere debeamus. In priori membro
necessitas urgetur, quae ró xaxaxnifia affert omnibus
hominibus. Nisi tertium comparationis omittamus, haecce
necessitas salutis accipienda est in altero membro. Op-
positum naoÛTiTioiiu cxplicat ôtxaiwfta. Nam peccato

Adami, quod sect. 14quot; dicitur nuQaßaaii, trangressio
legis divinae oppositum esse debet, Chuisti factum illi
legi consentaneum. Si igitur peccatum Adami Dei con-
demnationem secum fert, mors voluntaria CiluiSTi su-
premi Numinis comprobatione gaudet. Quae si recte
se habent, ôtxuiœ^ia nihil aliud significare potest nisi obe-
dientiam a Curisto in morte subeunda Deo praesti-
tam. Fructus huius Si-AutœiiaTOi est omnium hominum
öixatojais ^coijg, justificatio quae vitae vere vitalis fons
est. IIuc igitur redit verborum sensus: si per unum
peccatum Adami in judicio condemnatione digni facti
sumus omnes, justo factum Christi omnes justificat
veraeque vitae participes reddit: quo ad nostrum ar-
gumentum videtur mihi apostolus totum mundum pec-
cato adhuc obnoxium tanquam per CiiRiSTi meritum
plane justificatum sibi proposuisse, quot;) unde conclusionem
petimus dogma rijg anoxuTaaràaicûg revera a Paulo
hocce loco doceri.

Rom. XI: 32. avvtxhiaiv yÔQ d O-fô; rovg rcàvrag
tig dndùnuv lt;V« rovg nàprag ihrjaji. Vocabulum aw-
éxhidfp valde vexavit interprétés, qui dogmaticis studiis
ducti, alii aliter, notionem huius verbi infringere cona-
bantur. Praeeunte Cuuysostomo multi avvistlttauf
reddiderunt explicando ijlty^tv, antôti^d' sed nullis
argumentis haec interpretatio se commendat, alii vero,

ne Pauli verba ab ipsorum sententia abborrere videren-
tur, Deum hocce verbo non proponi tanquam aucto-
rem inobedientiae quot;), sed qui lianc inobedientiam et in-
credulitatem fieri passus sit dicunt. Quae opinio et
pugnat cum antecedentium sensu, et vim in fert verbo
avpixXfiafy. Constructie huius verbi cum praepositione t/g
etiam occurrit in epist. ad Gal. Ill: 23 cum praep.
t'ttó in eiusdem epistol. c. Ill: 22. Ex locis, a Meijeko
allatis apparet Graecitatem posteriorem ferre significa-
tionem tradere alicujus potestati, quae explicatio confir-
matur eonstruetione verbi Hebraeci cum praep.
Metaphorice igitur accipiendum est »concludere in ali-
quam potestatemquot; pro » redigere aliquem in potestatem.quot; f)
Sequentia satis clara sunt et nulla egent explicatione. Nos-
tro loco Paulus causam reddit eorum, quae modo scripse-
rat de consilio Dei erga Judaeos et Ethnicos. Dividerat
apostolus mundum in duas partes, Ethnicos et Judaeos,
quorum tamen fata inter se arctissime conjuncta cogitantur.
In fine cap. X vaticiniis de utrisque memoratis, pergit cap.
XI dicendo Judaeos partim electos partim rejectos esse;
jam vero sublime Deum consilium aperit quo incredu-
litas Judaeorum salutem gentium sit efiectura: postremo
addit totum Israelem salutem manere. Quemadmodum

igitur inobedientia Israelis gentibus salutis effectrix fuit,
sie Deus voluit omnes, tam Judaeos quam Etbnicos
esse inobedientes ut omnium misereatur. Injuria ne-
garuiit nonnulli hoc loco inobedientiam tanquam me-
dium proponi, qua usus sit Deus, ad iis salutem
parandam, quibus bene cuperet. Neque mirum est
Pauli disputationem hunc habuisse eventum; nam a
parte tbeologica rem spectans, Dei suprematum vindicat.
Porro sensus nostrae sectionis plane oppositus est decreto
absolutae reprobationis, uti candide profitetur Meyeuus,
nam dogma r/;; ànoxaTaatàaiœg recte etiam lune loco
superstruitur. A Pauli mente abborrere mihi videntur
quae adjecit Meyekus , Dei nempe propositum omnium
quidem comprehendere salutem, hinc vero nondum sequi
nullos sua ipsorum culpa huius salutis expertes fore.
Divinum autem consilium irritum fieri **) posse minime
convenit cum notione Dei omnia absoluta potestate guber-
nantis qualem Paulus sibi proposuit. Verbis rovg nàvvug
non tantum credentes vel eos, de quibus dixerat Paulus,
significari apparet ex antecedentibus, ubi apostolus omnes
homines complectitur Judaeos et Ethnicos commemorans.

Eph. I: 10. i'i oixovofiiav xov TcXtjowfiaxog xwigt;
xuiQÎûV, di'uxilt;fa?.ai(Ji}ffußO-ai xà nàvxu tv xü XQiaxa¹
xà h rot,' oi'Qavoli xal xà ini x^g y ijs x. x. X. f)

Arotissiine noster locus est conj.ingendus cum antece-
dentibus, ita ut praepositio tig propositum indicet, quo
fîicta sint ea, quae modo memoraverat Paulus sect. 7—9;
vocabulum olxoyofiiu j^roprie significatnbsp;, ad-

ministrationem et praecipue dequot; Deo bona divina dispen-
sante usurpatur. In 1 Cor. IX: 17 Paulus de munere
apostolico dispensatione Dei sibi mandato loquitur, rô
nXijQœfia Twp xainüv est plenitudo temporum, quae ade-
rit, ubi tempus antemessianurn absolutum erit. Recte
Meyerus quot;) genitivum oî»ovoniclt;igt; tov nXijQwnarog ex-
plicat vertens: »dispensatie propria plenitudini tempo-
rumquot;, nam sic nihil post ohovopiav est subintelligen-
dum et clara fit conjunctio -facti cum temporis puncto.
Quid sit iivaviiQioigt; tov WtXijfictTog avrov (sect. 9«) declarat
apostolus verbis dpa)tt(paXailt;aaaaö-at x. t. X. Eandem
vocem dvaxtcpaXa'tovr invenimus Rom. XIII: 9, quo in
loco illam vertimus in summam colligere. Praefixum dvà
omni fere vi ibi est destituta, qua de re nostro loco hanc
praepositionem urgeamus, necesse non duxerim. Deus in
Christo rà nàfTu in summam sibi esse colleeturus (nam
media forma verbi dvuxf(f«Xtti6im(sÙui non est negligenda)
dicitur. Non tantum creaturas rationales vel liomines
intelligit apostolus, sed absolute omnes creaturas, tam

nitlonis participos quam expertes. In Ciiuisto collec-
tum iri omnia ait Paulus; Christus nempe est ro
HfqäXaioigt;. Defiuiuntur t« nayra per sequentia rd iy
rolg ovQayoig xal rd im rijg yijg. Absolute posita verba
r« nayra viam nobis aperiunt, ut singulas partes rd iy
roig oiiQaydtg et tu iiii Ttjg yrjg latissimo sensu accipiamus,
ueque cum Calvino dc angelis neque cum aliis de piis
manibus defunctorum mentionem fieri putemus. Docet,
nostro saltem judicio Paulus, Deum omnia tam res quam
personas creatas, sive in coelis sive in terra sint, in
Christo sibi esse collecturum in summam. Deus ali-
(^uando harmoniam, cui infestum est peccatiun, restituet
in Christo. Sed quomodo omnia collectum iri dici pos-
sunt, quum multa sint Deo infensa? Nonnisi peccato
sublato boc Dei consilium ratum fieri potest. Perperam
negat INIeyerus Ti]y dnoxanKaTaaty boc loco doceri; ejus
sententia autem: in t^ dyaxfqgt;a?.aiw(rn secretum iri eos,
qui Christo fidem non babentes daemoniacis'potestatibus
se dederint, nibil habet quo se conunendet, imo potius
pugnare videtur cum notione, quam ipse tribuit verbis
ni ndyra. cliristus habendus non est ró xfcpüXaioy
T(oy namp;ytoiy, si adsint qui menti ejus advorsentur. Quod
porro idem interpres monot Paulum d(; naturis creatis
tantum, non vero de singulis personis, praedixisse Trjy
dyaxfcpuhdoxiii', primo obtutu baud rejicienda videtur
iuiimadvcrsio. Improbabilis tamen est haec opinio,
nam si huic multitudini multi homines inesse cogitantur

qui perversa meute Christum rejiciant, a Pauli meute
longius uberramus, qui baud sine magna- vi scripsit
dvuanpuxuicoauatyut tu nüpru, r« tp roig ouquvdtg xui
ra knl T^g ytj,-. Addita autem circumscriptio verborum
r« m'tvTu aperte indioat tam late bunc sensum accipi
debere ut nibil excJudatur. Non dubitamus igitur, quin
Paulus tó /.ivactjoiot' tov O-iJ.rjuuTog ■ avToó (roï/ ö-tou)
esse docuerit rijp tiTToxarcKSTaaiv nävxiov.

Pbil. II: 10, 11. «Va iigt; Tlt;h ovÓiiccti ^Itjaov nav
yóvv xccfix^it} tTTovQuvitop 'auI tniytiwv xui
Postquani apostolus tanquam exemplum cllrlstl bumili-
tatem attulisset, quod Christiani Philippenses imitarentur,
sect, üquot;quot;, dicit ideo Deum illum in coelum extulisse eique
nomen (vid sect. 11 on xifQiog x.x. dedisse omni nomine
sublimius pergitque sect. 10 s. q. consilium indicandp quo
sit ebitus. liecte' IIengelius verba tv rw ovó^tuii uvrov
explicuit: eius nomen profitcns, multis locis N. F. al-
latis ad hanc significationem probandam. Vindicatur etiam
bacc inter pretatiosequentibus paralelis : xai mtaa yXwaaa
t^ofiokoytjanat on xi'qio^ ^ frjoovg X^icsTog tig Sö^av Otov
naTQog. Memorare vix opus est verbis yóvv xüfinrtiv
signum reverentiae orientalibus usitatum indicari. Pul-
cre Calvinus in commentario dicit» hoe ritu genuflexionis
observare convenire non interiore modo cordis affectu
schI externa quoque professione colendum esse Deumquot;.
Deo autem honorem illum ab apostolo nostro loco tribui
non Christo, effecisse inibi videtur IIengelius. e

multis interpretationibus verborum inavQavim' tntytî(oigt;
■Aui K(xcoi%9ovmigt; banc eligimus quae genios' coelestes ,
homines hac in terra viventes mortuosque intelligit.
Hue érgo redit sensus : » ut omne genu, CuRiSTi nomen
profitons, fleetàtur, geniorum caelestium, viventium hac in
terra atque mortuorum.quot; Iam addit apostolus altero mem-
bro hujus sectionis : xai nhau yXwaaa t^o/uoloytjatTai on
xt^Qiog 'Itjaooç X(nfftôi' tîç ôô^af amp;(ov nuTQÓi. Nullam
difficuhatein praebent baec verba, si rite conjungimus tîg
ôô^uy 0-iov cum verbo i^ofioloytjatrai. Aperte docet apo-
stolus onnies e consilio Dei Jesum CimiSTUM tanquam
Dominum suum esse professuros, qua professione Dei
gloria celebretur. Recte se babent dicta Calvini, qui
tam internum animi cultuni quam externam professionem
indicî^ri statuit, eidem vero assentire nequeo, neganti
PaulüM de voluntaria obedientia hîc loqui. Quisquis
autem CiiRlSTUSi tanquam Dominum suum ex intimo
animo agnovit, CuRlSTO fidem habeat idem necesse est :
nam sola fides hanc animo dat persuasionem. Videtur
Paulus spectasse tempus, quo Dei consilium de Christo
ratum fiet, et certam animi persuasionem enuntiasse ,
fore ut onnies , .ubicunque sunt, Jesum Dominum
suum agnoscentes et colentes, Dei laudes celebrent, qui
tantam salutem iis paraverit in CilRlSTO.

♦) Futurum iioficXoyy^asTxi. rctincndum putavi auctoritate multonim
testium , qimm fortasse Iiinc exortus sit Aoristus, quod melius eum prae-
cedenti cohaereret sensus, si verbum iio/xoXoy^v^nTH n particula fva
penderct.

Col. 1: 20. xai di'avrov djroxaiaiXàiai rà nàvia iig
uvróv, tiQT}nonoi'nlt;sas Sià rov aifiarog rov aravQOV avrov ^
Öiquot; aùioi), fhi rà tul zijg y^g tïct là tv roig ovgavoig.
Constructio .verbi dnoxataXlaaativ cum praepositione
fig multis interpretationibus ansam dedit. Nobis videtur
esse dictio praeguans; praepositio tig cum accusative ma-
jorem vim habet quam Dativus, cui eandem significati-
onem multi tribuerunt. Pendet infinit : dnoxaraXXà^ax
ab antecedenti tvöoxijotv , quum pronomen avràv respi-
ciat subjectum huius verbi ó amp;tóg. Christus proponi-
tur tanquam medium (dt' avioii) qui reconciliabit omnia
cum Dee et ad Eum reducet. De rà navra — rà
inl rijg yîjg.. rà tv rotg ovQuvoXg conferantur quae supra
diximus ad. 1. Eph. I: 10. Fuerunt, c^nid.ToxaiaXXà^ai
expliairent per dvaxt(f)aXaiû)aaaùat (Eph. 1: 10) sed,
quanquam hoc verbum lato sensu hîc est accipiendum,
imsquam tamen tidis significatio ei tribuitur. Efïecit
Deus illam reconeiliationem per pacificatienem sangume
crucis eius i. e. CuuiSTi effectam. Quinam pacificen-
tur, supplendum est ex objecte verbi dnoxaraXXà^ai,
cuius tigyvonoiijaag est appesituui.

Hisco de significatiene expositis, videamus quemede
nestor locus cohaereat cum antecedentibus, ut recte in-
telligamus quid sibi voluerit apostolus. . Sectione löa
apostolus excursum incipit de illo iv lt;[gt; i'^ofifv rrjv
dnoXtfrQconiv. Sublimis Christi dignitas eiusque cum
mundo relatie memorantur sect. 15—17 , quum seq.

sect, appolletui' // xtcfiukrj loO (Sdi/xurog, vfji laxkijaiug.
Transit igitur apostolus a Christo omnium Creatore ad
Christum caput ecclesiae, ostonditque quam elatus sit
supra omnes. Causa huius elationis perspicitur, si re-
putamus, quid de eo decreverit Deus. Voluit enim
tl' uvTü) (jw XQiartü) ro nXrjQuifia x«rotx^ö«t x«i 8i
UV roil dnoxaruXlä^ui rd ixdvra. Hocce divinum con-
silium nobis apertum nielius cognoscendum praebet
Christum. Annectitur id, quod a Deo decretum
erat, facto historico mortis Christi, qua ratione docet
apostolus Deum proposittun suum perficere atque ergo
perfecturnm esse etiam dji' dm)xuruX?M^tigt; ru)igt; nccv-
Tiov. Contra Olsiiausknium, qui propositum Dei urget,
negat vero r)]tgt; dvcoAuunnuan) hic doceri, contendimus
totum contextum postulare, ut accipiamus omnia aliquando
per Christum cum Deo reconciliatum iri: nam et
Deus proponitur qui simul perficiat, quod velit: et ver-
bum xuiotxrjmi, cui ordine subjunctum est dnoxttruXlä^ui
non tantum Dei voluntatem de Christi persona con-
tinet sed etiam revera in Christo inhabitasse rö
■jiXtjQcofia significat.

1 Tim. II: 4. o,- ttwit«,- dvamp;oconovg 9fXfi aoiamp;ijvui
xui fig tniyv(o(Sitgt; uXtjO^tiag iXOHi/, qui omnes homines
servai-i vult iitque ad veritatis Cognitionen! pervenire.
Docet apostolus Dei voluntatem, omnium hominum salu-
tcuj complcctentem. Non scjungenda sunt salus et cog-
nitie veritatis : altera ab altera separata cogitari nequit.

Kegnum divinum autem totum hominem convertit, non
tantum singulas eius partes comprehendit, Totus homo
ad meliorem edncitur conditionem; quae imperfecta
nobis adhaerent in sentiendo, volendo et cü^itando,
sensim semsimque a religione Christiana emendata
in perfectionem tendent. Perspicue enuntiat Paulus
omnium (navrfg hic non est explicandum per navToiovg
vid. vs. 1) salutem voluisse Deum. Calvinus, praejudi-
cata opinione occupatus, non de singulis hominibus
mentionem esse dicit, quae explicatie minime cum
contextu convenit (vid. vs. 1 — 3). Patitur quidem
verbum {ïthiv notionem voluntatis délibérante ratione
non directae sed haec non nimis est urgenda nostro
loco, Suadet Paulus in antecedentibus Timoth^o,
ut precaretur pro regibus, imo omnibus hominibus.
Quid sibi velit haec admonitio patet ex sequentibus,
ubi tales preces Deo acceptas esse apostolus affirmat.
Non admittendum est discrimen, quod antiqui dogma-
tici observarunt inter Dei voluntatem manifestatam at-
que occultam, nam arctissimo vinculo altera cum altera
conjuncta est. Rejicimus igitur eorum sententiam, qui
nostro loco Dei voluntatem patefactam tantum signifi-
cari dicunt.

Ad hunc locum referri debent quae legimus 1 Tim.
IV : 10 o,¹ iaviv acortjo nàvxwv dvÙQwnwv ficthava
niavwt), qui Servator est omnium hominum maxime
fidelium. Inter praecepta, quae Paulus dat Timo-

theo praescribitur exercitatio tvafßiiai. Quum exi-
guum commodum praebeat exercitatio corporis, haec
animi cultura omnibus rebus inservit, • quippe quae
habeat promissa vitae praesentis et futurae. Iam vero
apostolus adversarium sibi proponit, rogantem cuinam
commodo pietas inserviat in rebus adversis et persecu-
tionibus, quam CiiuiSTi causa paterentur Christiani.
Continet noster locus responsum huic quaestioni; nam
fiiatßtia tantam efficit fiduciam in Deo repositam, quae
hostes quidem exacerber, ipsos vero christianos, non
obstantibus rebus adversis, confirmet. Unde haec im-
perturbabilis fiducia? Adest causa huius constantiae
in eo, cui fidem habent. Est nempe Deus vivus, qui
omnium hominum maxime fidelium servator est. Hic
ab omni instanti periculo servat omnesque beneficüs afficit.
Quid ? si omnes ab eo servantur, nonne ii potissimum
eius auxilii participes erunt, qui toti se ei dederint.
Salus, quam praebet Deus, aeterna est, et quotquot
illam constanter exspectant breves hujus vitae perpessio-
nes laeto cum animo ferunt. Non inepte igitur additum
est fiàXiaru iriarwif. Est climax observandus, quem
recte Calyinus six explicat : »Intelligit (Paulus) Dei
beneficentiam ad omnes homines per venire. Quod si
nemo est mortalium qui non sentiat Dei erga se boni-
tatem eiusque sit particeps, quanto magis eam experi-
entur pü, qui in eum sperant?quot; quot;) Hoc loco aeque

ac in 1 Tim. II: 4 docet apostolus Deum omnibus
pro])iiium esse, quae verba evertunt eorum sententiam,
qui Deum aliis bene cupere alios perniciei reservare
dicant. Cetemni quod ad rijv dnoxctTÜavuaiy attinet,
etsi Imic loco non tantam vim probandi tribuendam esse
concedimus, quam iis quos supra explicuimus, satis
gravia tamen nobis visus est, ut hic memoretur atque
transitum paret a locis diserte xrjv dnoxccTaaTuaiv do-
centibus ad eos, qui oblique dc illa agunt.

1 Petr. III: 19, 20. {fuvarwSfds (iiigt; aaçxl Çwor
noitjo^fls Si TtVttlfiKVl, iigt; M xccl TOÎÇ iv (pvXaxjj Ttvttf-
l^iaattf TTOQfuihlg ix^ov^tv, àîinO-tjaatîiv non ort dnt^t-
StytTO ij TOO O'iov ixaxQOamp;vfiia iv tjjxéQuiç Namp;t, xa-
Taax(va^Ofitvi]g xißcarou, tig ijv óliyov, tovt taxiv
oxro) ^wiai SuGioy^ijfSuv SÎ vSarog. quot;*) Hoc loco Peteus
ciiiiisti exempluin proponit, qui non tantum mortem
subiit pro injustis, sed etiam omnia fecit ut salutem
afferret nmndo depravato. Nam quum mortuus esset
earni vivificatus vero spiritui vel tum non destitit ab
Evangelio annunciando. Multi interprétés verborum
vim imminuere conati sunt, xit, qui dicitur, descensus
CiliiiSTl ad inferos, non legerent. Ad recte intelligen-

*) Post iv (puixx^ aJditum legimus in codice C. ct multis versio-
nil)U3 xxTxxtxXtt7fliivotç, sed omittendum videtur. Facile explicandi causa
margini adscriptum in textum irrepsit. Retinenda est lectio mü/ixtt,
quam nonnulli mutarunt in irvtu/iartsine auctoritate antiquorum co-
dicum. Lcgunt GniEsnAcnius et Sciiolziu.s pro olnjïcS^x«quot;®»
iStZi^sTo sed nulla fere testium auctoritate haec lectio commcndatur
(piare sine dubio scribendum est ànsitS^X''^''-

duin hunc locum difficilem inprimis attendamus ad verba
Oai/aTcjamp;tlg — ^monoitjOüg. Significatio vocis amp;aigt;arovi'
inccrta non est: quoties enim in N. F. obvenit, mortis
notio proprie vel improprie sumttie adest. Kom. Vil: 4.
OccpuTovif cum dativo construitur iififlg tamp;avaxiaamp;ijTt
Tü fó/Aco, ubi Paulus dicit, nullum vinculum, nullam-,
que necessitudinem jüngere Christianos cum lege. Legi
mortui sunt. Eodem modo explicari debet nostro loco
dativus (Taoxt. Alteram verbum ^coouoifïy no confun-
datur cum tyfi()fiy, sicut multi interpretes ^(aonoujmv
non distinguunt ab dvaataan. Quanquam enim scrip-
tores N. F. non semper discrimen inter liaec vocabula
obtinens tenuerunt, inveniuntur tamen loci, ubi alterum
ab altero discernendum videtur. Job. V: 21 legimus
d iiavr]Q iyfiQti rovg vixQOvg xal ^coonoul ubi, nisi
ineptam tautolo^iam apostolo tribuere velimus, discri-
men adesse debet inter iyit^fiy^ et ^(oonouly. Sequentis
membri ratione babita, alterum de pbysica existentia,
alteram de vita spirituali intelligendum est. Cf. 1 Cor.
XV: 22: Quam vim si nostro loco tribuimus verbo
^(oo7Toiij9ilg, aptc procedit oratio. Negari enim nequit
nvuffiari (s. 18), respicere ad xolg itpttlfiaaiv (s. 19),
quibus sine dubio significantur defunctorum animi;
unde sequitur, ni fallor, apostolum dicere voluisse
CllUISTUM eadem conditione usum, qua illa nyidfiara,
evangelium annunciasse. Rccte Euasmus (parapbr. ad
h. 1.) sensum reddidit explicans: »quemadmodum

(Christus) apud homines mortali corpore circumdatos,
ipse corporeus praedicavit evangelicam doctrinam, ita
corpore ^wsito adiit eos spiritus qui et ipsi corporibus
exuti degebant apud inferos.quot; Si recte se habet haec
explicatio, ex opjwsito apparet, quid sibi velit substan-
tivum aâQ^. Non subsistendum est in sola notione
corporis; .namnbsp;quoties in N. F. oppositum est

nvntnuTi, semper fere tanquam sedes peccati cogitatur,
unde omnis dimanat mala proclivitas. quot;)

Quod ad sectionem sequentem attinet, male nonnulli illam
ita explicuerunt, ut Noaciii , Christi spiritu inflammati
praedicatio significaretur. In nostra patria vir cl. PrinS
banc sententiam propugnavit t) : quae tamen interpretatio
e contextu ita refutata est a viro doet. Doedes 1.1. ut
addendum nibil habeam. Multum disputatum est de ini-
tio sect. 29. Sic Grotius verba w interpretatur
»per quem Dei spiritum raissum in Apostolosquot; additque:
«Christum dici praedicasso gentibiis, quia apostoli id
eius nomine ac virtute feceruntquot;. Calvino haec expo-
sitio falsa videbatur. Recte animadvertit, Petrum
dicero ad spiritus Christum venisse, id est atl ani-
mas a corporibus separatas; vivos enim homines spi-
ritus vocari misquam receptum est. False alii verbis
tv (à significationem » quam in causam, qua de requot;

♦) Ubcvins haue rem tractanint D'. v. Orietihizkn in diss, de
notionibns voc. ffw/x« et »äpf in N. F. interpr. dist, et vir. doct. Poehes.
Jaarb. voor Welensch. Theol. t. VI. p. 331 sqq.

tribuunt. Doeijeklinus provocat ad 1. 6, IV: 4 sed
ibi luiec verba aut aliter sunt explicanda aut ad aliud
subjectum referenda. Tiieopuylactus reddit ac si le-
geretur Ôio. Indicat pronomen relativum arctissimum
adesse vinculum inter proximo antecedentia et nostrum
locum. Quicunque animo praejudicio non occupato
legit, animadvertit pronomen w dare respicere nunJfiuvi.
Indicatur vitae prineipium (levenselement), quo duce-
batur Christus nova vita fruens. Evangelium annun-
ciavit Christus profectus. quot;) Participium noQivd-di ita
explicandum mibi videtur ac si legeretur: profectus est
Christus et praedicavit to?;,' h' tpvlan^ Ttvu'/taat, spi-
ritibus qui in carcere erant. Quinam bîc intelligantur,
I)atebit, si cognoverimus justam notionem verbi qiuXcotfu.
Invenitur hoc verbum Apoc. XX: 7 ubi satanas dicitur
morari iv lt;pvXclt;x^, unde post mille annos liberetur. Si
conferimus 2 Petr. II: 4 ubi angelos, qui peccave-
runt, in infernuin conjectos esse legimus, ut serventur
tig rriv xoiaif et Jud. vs. 6, qui idem continet, indi-
catus esse videtur a Petro locus, ubi impii serventur
ad diem judicii: sequens enim aTrtiOijauaiiJ de impiis
solis mentionem esse monet. Non igitur faciendum est cum
viro doct. Thoden van VelzenI) qui universe et regnum
mortuorum intelligit multisque locis allatis probare co-
natur formulam tV t^ (fvXuxfj tîvui usurpari de morte,

(flippe quae in s. scriptura proponatur taJiquam tyran-
nus, qui ferreo sceptro regnum teneat. Neque Calvino
ivssentiendum est, apud quem cpvXaxi] speculam significat, in
qua aguntur vigiliae, vel ipsum excubandi actum. »Nam
saepequot;, sie pergit, »ita capitur apud Graecos et sensus
optime fluet, pias animas in spem salutis promissae fuisse
intentas, quas eminus eam considerarent. — Ergo ex-
spectationis anxietas illis fuit carcer.quot; Haec vero expli-
catio tam ad pios (piam ad impios spectat; quare pugnat
cum scquenti nnnOrjaaair. Sensit hanc difficultatem
Calvinus, quam ut tolleret dativum ab apostolo Ube-
rius esse positum pro genitivo absoluto contendit. Sim-
plex oratio quam vebementer vexatur tali interpretatione!

Jam accuratius apostolus indicat quosnam spiritus
intelligat; sunt ii, in quibus slt;; manifestavit Dei lon-
ganimitas. Kespiciunt verba ort nrrt^fôéxfro rj rov
(ffov fiu-AQoftvfiia locum Gen. VI: 3, ubi Deus lo-
quens inducitur : » spiritus meus non contendet in aeter-
num cum hominequot;. Intransitive positum est verbum
dnix8éio(iai sicut Rom. VIII: 25. Sequentia h
ij/xiQaig Ncâf magis ad dntiamp;tjaacii non pertinent quam
ad ort X. r. A. Memoravit Petrus prae aliis NoAcm
aequales incredulos, tanquam typos malitiae, quos,
Dei longanimitato nondum permotos intercepit diluvium.
Annectunt verba xuràaxtva^ofiéviji xißmrov orationem
facto illi historico cujus oventum narrat apostolus.
Tam borribile fuit illud diluvium ut pauci, id est

octo animae tantum iu arcam ingressi servati sint per
aquam translati; tig 'i]igt; öuawamp;ijauv est oratio praegnans,
quam recte supplet bengehus: in arcam ingressi.
Quae verba supersunt Siquot; vSavog difficultatem aH(iuam pa-
riunt. Quum injuria nonnulli 8ià explicuerint per tx,
videtur mihi significare voluisse Petrus paucos illos
servatos esse in area per aquam translati. Nullum iis
impedimcntum erat aqua, quod aliis, quin vitam ser-
vare possent. Multis modis sensus huius loei reddi-
tus est, sed aperte docet Petrus Christum spi-
ritu evangelium annunciasse impiis aequalibus Noachi.
Quanquam Meyero assentimur dicenti nihil certi ex hoe
loco posse effici pro dogmate rijg ccTroxaraaTàanog, quo-
niam nescimus utrum fructum tulerit haec praedicatio au
vana fuerit, et quoniam Petrus .Tudaicae theologiae
formis usus est in exponenda sua opinione , jure tamen
concludimus post mortem esse locum reconciliationis
peccatori cum Deo. Nam si iis, quorum peccata Dei
misericordia ferre non potuerat, salus adhuc oblata est
a Christo, nonne tuto statuimus omnibus opportuni-
tatem conversionis datum iri. Superest nobis spes, hoe
loco edoctis, fore ut omnes alii maturius alii serius ad
veram Dei cognitionem perveniant, Christique discipuli
évadant.

Eandem sententiam continet locus 1 Petr. IV : 6, qui
arcte cum antecedenti loco cohaerens jam nobis tractan-
dus est. Sic se habet:

1 Petr. IV: 6 fiV roOro /d() xal yixçoîg ivijyyi-
Xiad'jj, tVa XQi9(t)aiigt; fiiv xarù dvO'QoiTiovi aaQxl, ÇSxstp
St xarù 9tóy ni/tiffiavi. »Ad hoc enim etiam mortuis
evangelium annuntiatum est, ut judicentur quidem quod
ad homines carne, vivant vero quo ad Deum spirituquot;.
Dixerat Petuus in seçtione antecedenti CimiSTUM prom-
tum ac paratum esse ad judicium ferendum de vivis et de
mortuis. Jam vero, ne forte mirum cui accidat Christum
etiam de mortuis ferre judicium, causam reddit suorum
verborum. Spectant verba tU to'vxo ad sequens Iva, quod
etiam fit Cap. Ill: 9. Particula xai addita estadaugen-
dam vim (ook aan dooden). Sicuti priore loco Petrino dis-
putatum est de verbis roTs; tV cpvXaxfj nvt^^aai, hîc
varie interpretantur viri docti verbum vtxodîç. Putat
Wettius vtxnuvi significare omnes qui diluvio perie-
runt, quum noster locus respiceret 1 Petr. Ill: 19.
Non obstat huic interpretationi quod contextus omnes
intelligit ethnicos. Facile enim Petrus de omnibus
ethnicis verba faciens, in eos applicare potuit quod ae-
qualibus Noachi accidisse modo memoraverat. Augus-
tinus, Lutherus, alii tropice vtxQov.; dici infideles
existimant, oppugnantibus sectionibus 3 et 4. Prorsus
aliam interpretationem secutus est Grotius, qui: »In-
telligendi suntffXO0Îinquit »non qui mortui erant, cum
iis aimunciaretur Christus, sed qui mortui erant cum
Petrus liaec scriberet. Christus voluit annuntiari etiam
iis, qui jam sunt mortui; ergo non vivos tantum, sed

et inortuos juclîcabit; alioqui frustra illis annunciatus esset,
frustra illi eredidissent et dura pertulissent. quot; Habet
sane baec explicatio primo obtutu, quo se commendet.
Non vero video, quomodo contextus illud ferat. Chris-
tus dictus erat judex de vivis ac mortuis futurus id
est de omnibus. Jam petrus sibi fingit adversarium
rogantem.: quid? feretne Christus judicium etiam de
mortuis, qui oum non noverint? Eespondet apostolus
et bis annuntiatum esse Evangelium ita ut, quo ad liane
vitam terrestrem, quo ad homines illi quidem damnati sint
sed vivant spiritu quo ad Deum. Quid vero sibi vellent
verba îVa xQiamp;œaiy xard ùyamp;Qiûnovi, si valeret Groth
interpretixtio? Intelligendi sunt vfXQoi in antecedente ca-
pite laudati. Omissus articulus non impugnat imo
confirmât nostram sententiam: apparet autem Petrum
mortuos quosdam'significasse. Impersonal iter accipien-
dum est tvtiy/iliafyr]. Nonnulli subaudiendum esse pu-
tarunt d XQiaràg, respicientes ad i^ijov^iy (III: 19).
Ibi vero Christus erat subjectum orationis, quum
nostro loco ejus nomen non diserte occurrat. Consilium,
quo annuntiatum est, exponitur verbis tV«.. l;ugt;aii/.
-Verbum xnivnv oppositum vocabulo ^iju vim habet
compositi xutu-aqIphv. Apte sensum reddit Calvinus:
»quamvis secundum rationem mundi interitum patiantur
mortui in carne sua, ct damnati quo ad externum hominem
habeantur, vivere tamen apud Deum non desinunt, id-
que spiritu, quia Christus eos spiritu suo vivificat,quot;

Hoc loco oxplicato, multae inde oriuntur quaestioncs.
Quando evangelium mortuis annunciatum est a Ciiuisto?
quaenam xniaig intelligitur ab apostolo? Necessaria vi-
detur Petro fides evangelio habcnda, ut vcram vitam
quis conscquatur. Ideo ante judicium omnibus hoc evan-
gelium annunciatur, nam de omnibus judicium fiet. Nil
nobis cognitum est de fructii huius annunciationis.
Hoc tamen nostro loco docere videtur Petrus, mortuis
occasionem non esse pnieclnsam so convertcndi.

Sequitur locus, 2 Petr. Ill: 9: où ßnaSiffn xifQiog
Ttjg iTtay/iUug, wg xivtg ßQaSvvijTa rjyovvxai, àllà
fiaxQOamp;Vftn iig v^âg ft?]'ßovXöitfvog nvug ànoUaOui kUm
Tïàvrag dg [ifravotav yaorjaai. quot;) Incipit a sect. 7
descriptio incendii mundi eiusque instanratiouis, qualis
nec in V. F. nequo in N. alibi legitur; quare nonnulli
interpretes ex stoica philosophia vel orientali mythologia
effluxisse banc cogitationcm existimarunt. Probare vero
conatur IMeijerus quibusdam locis V. F. Judaeos futurani
mundi mutationem exspectassc. Quidquid vero huius
rei est, quaeritur an verbis ^if] ßovXöixfrog nmg
dnóXtaf^ai x. t, X. dogma rrjg dnoxuTaffvàaKag sit enim-
tiatum. Respondet auctor nostro loco quaestioni sect. 4«
factae; non prorogat, ait, dominus promissum, sicut qui-

*) Animadvertendum est codices G. .T, Theopiiylactum et Oecc-
menidm praemitterc artiailum b substantive xùpto;-, sed dclendus est
nam in monumentis quae plurimum valent dcest. Variant lectiones
porro in verbis tî{ blt;iS{, quae, licet nonnulli codices et versiones ha-
be.int Si' û/i«« vcl si; hftSç, externa ratio retincre jubct.

tlîim tardituteni existimant et propterea ipsam quoque
rem promissam in dubium trabunt sed longanimitate
utitur erga vos, nolens nonnullos perire sed omnes venire
ad poenitentiam. Unusquisque videt multum pendere
a vi, quae verbo ßoilXiad-ai sit tribuenda. Si enim
inest notio voluntatis deliberate consilio constitutae,
nemo non omnium restitutionem lue doceri affirmabit.
Docet nos usus loquendi N. P. discrimen adesse inter
ütXiiigt; et ßoiJXiaO-cii quod apud classicos scriptores etiam
obtinet. Conveniunt baec verba in eo, quod velle dé-
notant; alterum vero (O-éXfiy) nullam in se habet noti-
tionem voluntatis propensae ad aliquam rem sed sim-
pliciter velle significat (quam meram volitionem dicunt
Scholastici); alterum ßovXtaO-ui dénotât ipsam animi
propensionem, qua animum ad eam rem, quam volu-
mus, adjicimus. ' Animadvertunt porro veteres gram-
matici ßotlXtaOui tantum de naturis ratione praeditis
dici, quum OiXny etiam ad bruta animalia ratione ca-
rentia extendatur. quot;) Hoc tamen non ita est accipien-
dum ac si nidlo loco confundatur usus horum verbo-
rum, nam tanta dxoißda v.el apud classicos vix obser-
vatur, sed est discrimen, quod saepe occurrit. Perspicue
hoc discrimen apparet Matth. I: 19 ubi JoSEPnus di-
citur amp;tX(av uvr!]i/ Sny^aviaui, tßouXtjOfj XuO-qu dno-
7.vlt;5ut uvrijv. Noluit (est haec mera voluntas) Makiam

ignominiao exponcro, quare apud se ipse eonstituerat
etc. Confirmantur supra dicta, sell. (iotfhaO-ai propen-
sionem et studium voluntatis significare, Jac. I: 18.
^ovXijamp;tig àjTim'Tjaty ijixàg Xàyco àXyamp;tiug. In voce amp;thitgt;
est notio voluntatis propriae neque deliberati et propensi
animi; qui ■O'tAwj; aliquid facit, sponte facit, qni (SowPvO-
fiipos facit is decrevit animum ad eam rem adjicere.

Si haec applicamus in nostrum locum, dicitur Deus
aliquid constituisse, quod ratum fiat: nam eventu nihil
caret a Dec constitutum. Quid vero decrevit? Abso-
lutam praedestinationem docere noluit auctor, nam sic
Deum voti compotem non fieri dixisset, quia multi
non veniunt ad poenitentiam. Recte igitur haec opinio
est rejicienda. Videtur mihi hoc sibi velle auctor, Deum
nolentem aliquos perire a sua parte aditum salutis pa-
tefacere, ita ut, qui convertat mentem, salvus fieri
possit. Hoc Dei decretum non tollit libertatem mo-
ralem, potest homo gratiae oblatae resistere; sed tum
non Dei culpa sed sua ipsius perit. Confirmatur haec
explicatio, si attendimus ad sect. 7 ubi memoratur in
die extremi judicii futura antoldu twv aat^wv dvÙQw-
nmv. Sibi proposuit igitur scriptor non omnes Dei
voluntati sese obsecuturos. Sed procul abest ideo Dei
decretum irritum fieri, nam hocce decretum ea tantum
conditione, ut se converterent homines, salutem ofFerebat.
Non offendimus in hac epistola praedestinationem abso-
lutam, quae tam strenue vindicatur a Paulo, sed con-

(litionatain (sit venia verbo!). Si recte se liabet nostra
interpretatio nihil ex hoe loco efilcitur pro dogmate rijg
cljoxuraaraattog', ubi enim libertas moralis tenetur, dif-
ficile est dicere, quorsum haec se tendat.

Aftertur a nonnullis Apoc. XX: 14 unde petant rayV
djTOKaTàdTacsiv. Videamus rectene sese habeat eorum
oinnio. Legimus x«ï ó.amp;ctvuroi xul ó äÖTjs tßXtjO-7](Scty
fig ri]y Ufiyrjv xob nvQÓg, ovrog d xïuyuTog 6 Sn'anog
éani/, Xipvij rov nvQÓg. »Et mors et hifernus niLssi
simt in stagnum ignis. Haec est mors secunda, stag-
num ignis.quot; Unicuique apparet auctorem TToocsmrtoiroiiif
uti. ]\Iors et infernus proponuntur tiuiquam personae,
quae potestate destitutae poenas dant inimicitiae suae in
Deum. Sect. 10quot; hae poenae aetemae dicuntur, nam
torquebuntur illi tig roifg aiwyag rwy uiùvcoy. Secernun-
tur diabolus eiusqlie asseclae a ]nls Christi cultoribus,
quod confirmatur Cap. XXI: 8, XXH: 15. Maie igitur
nonnulli existimant plenitudinem salutis, quam pulcre
describit Johannes, omnes omnino eomplecti. Ubi pii
degunt, ibi est salus plenissima, quae non turbatur prae-
sentia maloriun, nam hi versantur in loco plane alio.

Ut recte teneamus, quis sensus spiritualis lateat in
hae expositione, paucis adumbremus eschatologiam libri
apocalypseos. Commode dividitur spes Judaeo-Messiana
de rebus Christi adventum comitantibus vel sequenti-
bus in a) draconem ligatum; b) regnum millenarium;
c) alteram resurrectionem, quam plenitudo salutis se-

quatur. Johannes, aequalium ideis adhaerens sibi
proponebat infernum bipartltum. Paradisus pios con-
tinebat, qui CnmSTO fidem babentes ab eoque redemti
mortui erant. In tartaro erant reliquae defunctorum
animae. Eo dejiciebatur diabolus ab angelo, Dei legato,
ubi per mille annos vinctus relinqueretur. Originem clii-
liasmi fuse memorare non lubet; unusquisque novit
bunc numerum millenarium desumturn esse ex Psalmo
XC: 2 male iiitellecto. Jam ei-it prior resurrectie pio-
rum cbristianorum, qui ab eo regnant cum ClluiSTO
(Apoc. XX: 4). Post mille annos vinculis liberabitur
diabolus, qui omncs vires intendet ut homines seducat.
Sed breve tempus hac libera potestatc gaudebit. IMox
extremum judicium eum manet. In ignem conjicitur
omnesque eius socii. In hoe judicio aderunt omnes
mortui, ut judicis audiant sententiam. Multa, quae
Johannes depingit, sumta ex Ezechiele, Daniele
aliisque, ex politica conditione populi Israëlitici sunt expli-
canda. Quod nostrum locum attinet respexisse videtur
auctor Isaiae, Cap, XXV: 8 ubi mortis interitus memo-
ratur. Facile Johannes ad hanc opinionem pervenie-
bat, qui per Christi victoriam de diabolo reportatam,
regnaturam esse tantum vitam aeternam statuebat. Nemo
jam a morte, in inferos demittitur; cessavit huius potestas,
interiit in aeternum. Ex hisce efficere posses, quum
nullus adhuc morti subjtîctus dicatur, omnes verae sa-
lutis compotes factos esse. Equidem diu dubitavi, utrum

revera liîc Ttjv dnoxa-nrnruniv docuerit Johannes neciio.
Praevaluit vero negatio. Si supra dicta consulimus loca
XXII: 8, XXII: 15 conferentes statuamus necesse est,
scriptorem piis tantum concessisse salutem, quum impii
interitu puniantur. Accedit, quod ipsa oratio doceat
poena affici mortem et infernum; quae poenac notio
plane perit, si rtjv dnoxuTàaTucsiv accipimus. Altenim
cum altero pugnat nam consilium poenae esse emenda-
tionem refellitur sect. 10« ubi tormenta in saecula se-
culorum pei'durare dicuntur. ¹)

Matth. V: 26 haec metaphora legitur: »concordiam
habe cum adversario tuo, ne quando to ille judici tra-
dat, judex lictori, lictor carceri; unde non exibis, donec
persolveris ultimum quadrantemquot;. Alii poenis aliquando
finem fore hinc concludunt, quum alii oppositae sen-
tentiae sint. Antequam ad hanc quaestionem dirimen-
dam progredimur, videamus utrum haec metaphora al-
legorice sit interpretanda nec ne. Affirmât illud Grotius
dicens: »ex eo quod inter homines fieri videmus nobis
conjecturam capiendam quid a Deo sit exspectandum.quot;
Provocat ad Luc. XII: 58 ubi ex eius sententia, aperte hoc
indicatur. Sed alius ibi contextus est. Admonuerat Chris-
tus cireumstantem hominum catervam, ut, cum satis accu-
rate attendereut ad tó nQÓaojirof rrjg /^g xul zov ovQuvohy

1nbsp; Recte Wettils adnotavit ad ii. ].: »da der Tod die Folge der
Sünde, die Sünde aber strafbar ist, so ivird die Macht ties Toties .ils
schuldig und ihre Vernichtung als Strafe gedacht.quot;

dignoscerent quoque signa teniperuni. ïiuic addens,
eos ex se ipso quid justum sit scire debere, nietapho-
ram nostram memorat, commendans prudentiam et cir-
cumspectionem, ne in manus incidant judicis, qui tamdiu
in carcere vinctos tenet, dum postremum persolverint
quadrantem. Non negandum est Deum judicem illo
loco intelligi ; boc tamen an etiam valeat de nostro loco
quaeritur. Tuetur Meyerus suam sententiam contextu
(vs. 21—24), quum locum paralebun (Luc. XH: 58)
non plane negligat, etsi ob contcxtum, quo ille occur-
rit, minoris momenti eum babeat quam Gkotius. Equi-
dem post longam dubitationem recto vidisso viros lauda-
tos existimaverim. Sapientia Jesu Chuisti eos, qui ve-
liementi studio duccbantur legi Mosaicae verbotenus
obtemperando, certos reddit se magni facere illam le-
gem, at severiora etiam praescribit quam quao lex ju-
bet; suam auctoritatem ponens juxta legem. Jam vero
buic orationi innectit CiiiiiSïUS nostram metapboram,
quae prudentiam commendat qua Dei judicis aninuim
c\im debitoro concilietur. Hisce expositis, restât quaes-
tio, utrum ex boc loco argumentum peti possit ad
ano-A«vàlt;sxult;siv vindicandam vcl impugnandam. Omnis vis
posita est in verbis d^iiv Ityw aoi, ov [.irj i^ilO-jji ixi'ïamp;ii'

*) Meijeui's (licit: »Die Vorschrift, sich mit dem — Beleidigten
aus zu söhnen, um nicht von Gott, dem Kicliter in die Hölle
verwiesen zu werden — parabolisch dargestellt durch dio Klugheits-
ichre, den Glaubiger zu befriedigen, um nicht dem Gerängnissc zu
verfallen.quot;

foii àv dn^odó),- róp fffyaroy xoâçàvrt/p. Causa propo-
nitur, quare, nictu instantis poenae, pax restituenda
sit cum adversario. Hae poenae erunt gravissimae,
nullus erit finis, nisi captivus postremum quadrantem
persqlverit. Duplex se nobis proponit interpretatio:
altera alteri opposita. JMeijeuus ad h. 1. contendit fieri
non posse ut qui iy rfj cpvXaxg versetur, peccati cul-
pam solvat: ac per fw; indicari terminum numquam
attingendum, atque binc concludit, hac metaphora doceri
poenas divinas infinitas esse tempore. E nostra vero
sententia haec verba minime negant quamvis gravissi-
mae sint illae poenae, opportunitatem tamen dari euipam
solvendi. Porro adjectivum i'ayatog,- assumere jubet
nonnullos saltem quadrantes persolvi possc. Si quid vi-
deo, indicare voluit Christus summam gravitatem sup-
plicii. Non contentus erit ille judex bona voluntate
et magno labore: sed omnis culpa ut absolvatur exiget.
Si quis objicit hominem peccatorem numquam justificari
posse coram Deo judice atque ergo quum terminum
designatum nunquam attingat, aeternis poenis subjec-
tum esse, animadvertendum est Christum verba facere
cum iis, qui omne punctum legis vindicare studentes,
salutem quaerebant in futili observatione. Hisce indicit
Christus gravissima supplicia, si minima legis praecepta
neglexerint. Nobis vero, qui edocti sumus neminem
per legis opera justificari, sed per solam fidem Jesu
Christo habitam, meliora sperare licet.

Ex supra allatis apparet injuria ad Imnc locum provo-
cari unde aeternitas poenarum probetur nam a Jesu
in medio relinquitur utrum unquam captivus e carcere
liberetur nec ne.

Mattb. XIII: 33. quot;Oiioiu tdTh ij ^aaihia rwv qvqu-
vü)v ^tffij], r}v lu^ovau yvvi] tigt;ty.Qilipngt; iîg dXitInov ffâr«
TQÎa, tœg ov i^vixwùij olov. Tradit CilRiSTüS parabolam
notissimam de fermento quocum regnum coeleste com-
parans dicit mulierem desumtum (fermentum) ab-
scondidisse in tres modules farinae, dum tota panis
fermentetûr. Ternus numerus ideo memoratur, quod
tantum simul misceri solebat (Gen. XVIIl: 6, Jud.
VI: 19). quot;) DifFert baec parabola ab antecedenti, quod
haec magis vim interiorem illa exteriorem regni coe-
lestîs prodat. Quanquam in illa vi tertium eomparationis
positum esse concedo, non negligenda tamen est adnio-
nitio de: eventu, qucm habiturem est regnum divinum.
Diserte énim tanta efficacitas tribuitur regno divino, ut
in omnes partes penetret, quas fermentetûr. Aperte
docet Christus regnum coeleste victoriam esse repor-
taturum absolutam de infesto principio quod quot;existere
desinat. Negat quis hoc loco contineri xgt;]v ÙTroxaràarccaii/
nàvTtav, quod eos tantum significaverit ClïRlSTUS, ad
quos pervenerit vel perveniat Evangelii annunciatie, non

«;os esse subiiitelligendos coiicludeiis qui ante CiiuiSTi
apparationem vixerunt, responderaus, ex nonnullis locis
N. F. posse eßici haud sine veri specie etiam iis qui
ex hac terra discesserunt, Evangelio annuntiato, salu-
tem ofFerri cuius compotes fiant. Quare eoneludimus
Christum hac parabola justam exspeetationem in ani-
mis nostris excitare voluisse ut omnes aliquando genu
flectentes. Deo, cives futuri sint regni coelestis, cuius
vis omnia superaverit.

Joh. X: 16. x«t «AA« nnoßaru t-fw a o'vx i'(svitgt; ix
Tijg auXijg vailriis x'axtlfu dit fit dyaytltr xui rrjg tfcoi/rji
fiov dxotlaovaiv quot;) xui yn'^fstrai fdu noiiiv?/, tig Tiociiiji/.
»Alias quoque oves habeo quae non sunt hujus ovilis,
etiam illas ducere mihi impositum est, et vocem rnpam
audient, et fiet unus grex unus pastor.quot; Injuria hisce
verbis ij dnoxurafSvucsig inesse creditur. Quum in
antecedentibus monuisset Christus se utpote bonum
pastorem vitam dare pro ovibus opportunitateni ar-
ripit nostra sectione, ut non solum Judaeos sed alios
etiam pertinere ad suum ovile doceat. Sine dubio
àllu TTQoßaru, quae memorantur, sunt ethnici (cf. Matth.
XXI: 43, Marc. XIII: 10), quibus annuntiaretur
Euangelium. Quum totius mundi incolae dividerentur

in Judaeos et Ethnicos, hoc CmusTl dictum ad onnies
sese extendere debero Evangelium, aperte indicat infrin-
gens superbiam populi Israelitici, quae ethnicis salutem
praescindebat. Ilosce ctiam adducturus est CliuiSTUS
nempç per ministres, talem eventum annunciationis va-
ticinans, ut vocem eius aiidiant. Universe haec dicta
sunt, non de singulis. Multi, ex gentibus Evangelio
obsequentes socii fient ecclesiae Christianae, quae quuuï
unum tantum habeat caput, omni discrimine sublato,
unus grex sit futura.

Posita est vis orationis in unitate, quae jungat omnes
Christi discipulos, non obstante discrimine originis vel
nationis, quaeque aliquando inter Ethnicos, quamvis
adhuc separati essent a Judaeis , et Israelitas futura erat.
Si quis tamen urgens Christi verba, dicentis alias illas
oves esse audituros eius vocem concludit vaticinium
inesse, ex quo omnes aliquando fidem sint habituri
Christo, reputet, non omnes Israelitas, si saltem uni-
verse accipiendum est vcl TTQÓIiara, cilristum secutos
esse Evangelium annunciantem.

Job. Xll: 32. xccycj tàe vi/icoO-ói tx Ttjg yrj,'nauTccg
éXxt'aco nQoa iixuvTOf. »Ego autem, si sublatus fuero c
terra, omnes traham ad mo ipsumquot;. Difficilis quaestio
est an nàvrug absolute accipiendum sit necne. Alii illud
roferunt ad vs. 29 ubi do multitudino mentio est, alii
ad Ethnicos ct Judaeos, quot capaces erant, alii ad
omnes omnino homines cxtendunt. Postrema cxplicatio

nobis placet, quia et praecedens xoit.uoü universi notio-
nem babet et, si nay tag spectaret mnltitudinem adstantem,
certe pronomen vfiàg additum esse deberet. Kx nostra
igitur sententia docet Christus ejecto mnndi principe
deletoque dominio, omnes, peccato liberates arcto
vinculo animi sibi junctos fore. Verbum ilxiJtty, eodem
sensu occurrens quo Job. VI: 44 dénotât excitationem
animi ad salutem, quae vi spirituali effecta Deum babet
auctorem quippe cui omnia dona spiritualia sint tri-
buenda. Nostro loco CuiMSTi exaltatio ü.xikiy dicitur.
Si ad ipsam Johannis interpretationem attendimus,
Jesus ad mortem crucis respexit, quao mors contemta
Judaeis prius quidem odium excitaret sed postea medium
foret, quo ab hominibus exaltaretur Christus. Non
obstat verbum v^iouv, quin bunc sensum accipiamus,
nam Tholuckius quot;) probavit, vipovu Aramaice reddi
per rjpi, quod utramque significationem exaltandi nempe
et pendendi admittit. Quod si ita se habet Christus
vaticinatur: eandem mortem, qua utignominiaexponeretur
afficeretur a Judaeis, victoriam sibi esse allaturam,
nam omnes vi veritatis coacti ipsum crucifixum aliquando
agnoscerent tanquam Messiam. Regnum, quod condidit
Christus, imperfectum reliquit; mortuus tamen, si
nondum absoluta esset eius victoria, peccati dominium
cessaret paulatim efficacitate salutifera Evangelii victum

atque aliquando existere desineret, nam omnes ad
CiiiiiSTUM exaltatum traherentur per fidem

Ut vidimus magnum momentum tribuitur bîc Christo
erucifixo, quod idem facit Paulus 1 Cor. 1: 21,
1 Cor. II: 3 alibi. Ex nostra explicatione sequitur,
bunc locum continere revera felicem oventum, quem
babiturum est regnum divinum.

Quae leguntur (sect 31) vutgt; d uQ^aiv rov xóff^ou
roihovnbsp;t^oi nunc princeps mundi bujus

ejicietur foras, collato Luc. X: 18 baud parvi sunt
momenti; quare fusius illa exponanius. Loco citato
Christus gravissima baec verba enuntiat: tùtwQovv
róv aaraväv wg aarnaTTijv ix roù ovncevov niaovra.
Ablegaverat Jesus Septuaginta apostolos, qui, quum
Domini mandata exsecuti erant redeunt gaudentes:
daemones nimirum iis obtemperaverant nomine Christi.
Hisce refert Christus se vidisse diabolum fnlguris in-
skir e coelis cadentem, quae verba significare videntur,
Christum non niirari banc daemonum obtemperationem :
Jam antequam eos ablegaverat, mentis suae oculis vi-
derai regni coelestis triumpbum. IVIale baec Christi
verba referuntur ad factum aliquod, quasi revera deci-
disset diabolus e coelis, vel ad illud tempus spectare
creduntur, quo discipuli ablegati regnum coeleste an-
nuntiabant. Docet enim participium ntaóvra, unum

») Cf. de hoc loco vir. cl. Sciioi.ten, de Leer der Jlerv. Kerk,
cd. 2, II p. 34 , 433 sq.

temporis punctum significari non vero temporis aliquam
periodum'. Viderat (tO-twooup) Christus, pliantasiae
indulgens, diabolum, qui regno tenebrarum praefectus
dici solebat, ex imperio quamvis elato ejectum: celeres

quos jam initio fecerat Evangelium, vaticinabantnr
absolutam victoriam, quam de malo reportaturum esset
regnum coeleste.

Confirmatur bace explicatie, attendenti ad. s. 21,
ubi Jesum gaudio exsultatum legimus, et ad subsequen-
tium precum argumentum. Idem, quod Lucae locum
significare putavimus, continent verba JoH^iVNNlS p'vv
8è X. T. l. cui explicationi contextus non adversatur.
Non temere ergo concludimus Christum hisce locis
baud obscuram dedisse vaticinationem de peccati interitu.

2 Thess. I: 9. o'îrivfg ôixijv xiaovaiv hXtùnov àiw-
l'tqf dnà ttqoawttov rov xvqîov, »qui poenas clabijnt pcr-
niciem aeternam ah ore Domini.quot; quot;) Continet haec sectio
annuntiationem poenarum iis, qui sunt [li] itSórig amp;eói/
xai fit] vjTaxothfTfg rtu (vayytliaK Aeterna pornicies
eos manet; qualis haec futura sit cleclaratur per dnà
nQoaûinou. Multis locis S. S. summa beatitudo praedi-
catur Dei faciem aspicere. t) Haec poena erit, ut re-
moti maneant a facie Dei gloriaque eius potestatis.
Vocabula umviog indicatur quam dura futura sit poena
(recte Grotius: »qua gravior nullaquot;) sed inest etiam
temporis notio. Negat Baum garten hîc de aeternis
poenis mentionem fieri, quoniam de rebus terrestribus
loquitur Paulus. Contextus vero banc sententiam op-

♦) Maie Laciimaskcb recepit èUSpov, nonnullorum codicum auctori-
tate usus, facile enim hacc mutatio oh sequens alûvtov irrepsit. Item
articulus toû cum mnltis snbstantivo xuplsv est praeponendns.

pugnat. Laudata fide Thessalonicensiuin, quae constans
sustinuerat oppressiones et persecutiones, invehitur apos-
tolus in illos Christianorum ininiicos qui rationem da-
turi sunt actorum suorum coram Deo. Grave suppli-
cium iis indicit, qui Deum non agnoverint et Evano-elio
non praebuerint aurem. Aeterna miseria eos manet
ab ore Christi, quando judicium habiturus est. •)

♦} Dividobant Judaei universum tempus in duas magnas périodes,
alteram Messiae adventum antecedentem {alirj out« vel i vCv alùv nri caSiy)
alteram sequentem (i nlùv jxiWtav vel ipyins-nii vel ly.iiwi nsn CDWy). Al-
tera alteri opposita est. Si aevum futunim dies xar'ifsx^v nominatur,
huicce saccule tribuuntur tenebrae nocturnae. Luc. XVI: 1 inter se
conieruntur liberi huius aevi et liberi lucis. Qua sapientia caret o •xlm
oIt9;, eminet illud. In epist. ad Galatas cap. I: 5 idco sese tradidisse
pro nobis dicitur Christus ut nos liberaret hoc aevo depravato. Vera
vita degitur in futuro, quum tantum mors in hoccc regnet. Ut dicta
contraham, profctartim doctrina hue redit ut h alùv /liXXuv quodcunque
malum et imperfectum est huius aevi, sit sublaturum, atque regnum
divinum ab omni parte sit conditurum.

Propter hanc prioris saeculi pravitatem satanas, quippe impietatis et
idololatriae dux dicitur 4 Otbt roti alamp;-joi. Postremam huius aevi (aifivaj
roinou) i)artcm nominanmt a-ajn rrnn» d'o;.? rzgt; II^ Ü7ripoui xnipous,
xA'ipov i^xurm,nbsp;tCiv ^póvtüv iaxurat ti/iipa; cjusque exitum t«

riXr) Twv al'MUj vcl aj-jTtXiiav TsO a/üvo;. Pormulam nan a)iy alùv /itX-
Xuv, cuius priorem partem, periodum Messianam excipit posterior, itifi-
nitum actcrnilatis spatium, modo sensu latiore, de omni post adventum
Messiae futuro tempore {nxuxi al yivtxt roû alavo{ sc. /liXXorro;, ai ri
/tipat rcj «tevo; /tj/iavrof), niodo scnsu strictiore dumtaxat de saeculo
illo peiactam periodum Messianam sequenti acciperc soliti sunt. Quae
quidem pericMlus mille annos duratura complectitur secundam mortuorum
rcsurrectionem et judicium extremum. De quo judicio legimus 4 Esdr.
VII: 43, »dies judicii erit finis temporis {xaipoj, alsivo}) huius et ini-
tium temporis futurae immortalitatisquot; ct cap. VIII: 1, »hoc saecnlum
fecit altissimus propter multos, futurum autem propter pancos.quot;

Ilaec erat Judaeorum solita tcrminologia, qua Christus, si revera
ab anditoribus pcrcipi vellet, uti deberet; sapienlis enim magistri est
praecepta sua accommodare ad captum discipulorum. Nostrum est inda-

Mcatth. XII: 31. /Jiù xovxo Uyto Vfûv niiaa ànaQxiu
xai ßlaa(py,uia àcftOtjaixai xolg dyÙQwrcoig, ij 8è rov
Ttviilfiaxo: ß?va(rij)7]iiia ovx àlt;pêx)-tjlt;Tfxai roTg dvO-QÎoTroig
xai 6g iàv fini] Xóyóv xurà xov viov xov dyamp;Qwnov
dg}fx)-tjafxai avxût 6g ô'ùy fïnj] xaxà rou nvitlfiarog rov
âyiov, ovx dipfamp;ijfffxai aî'xœ ovxe tV Toi/rto xw aîwyi
ovxf h rô) iitllovxi, ') »Ideo dico vobis: unum quod-

gare quaenam diccncli formulae vigercnt apud Judaeos, ut recte dis-
cernamus, quid Chkisti aetati sit tribuendum, quid ipsius Domini
institution!.

A substantivo aiwv derivatum est adjectivum alùviac, quod modo Ki-
tiore • sensu modo strictioro usurpatur. Ex contextu est efficiendum
utrum prior illa periodus toû aJiivs,- fiiXXo-jro{ cui mille annis exactis
finis erit significetur, an vero posterior, quae totam complcctitur aeter-
nitatcm. Derumque obtinere mihi videtur aiiinoj sensu latiore, ita ut
tantam temporis extensionem indicet, cuius finem nobis proponere ne-
queamus. Sic nostra etiam lingua adjectivum eeuicig derivatnm a sub-
stantivo, quod certam temporis periodum indicat, tam lato sensu solct
usurpari, ut omnis finiti temporis notio recedat infinito. Quanquani
igitur eorum sententiam non plane rejicimus, qui notionem atljectivi
«Wvto; ad temporis punctum rcstringendam esse dicant, minime semper
urgenda est haec cxplicatio. Quae supra di.xiinus, non scraper latioic
sensu alcino; esse accipiendum nonnullis locis adjectis probare lubct.
Kom. XVI: 25 dicitur m3'sterium xpivon uluvian aiutynfiivm. Sed prae-
cedens xar' dnoxxXy^o impedit quominus «icivta» de acternitato accipia-
mus: 2 Thess. II: 17, T:xplt;xxXii7i{ ccluvlx est solatium quod et hanc et
futuram vitam comi)lectitnr. Ex opposito iXnlox AyaOi-.v apparet condi-
tionem potins et solatü ct spei significari quam temporis extensionem.
Art futurum saeculum respicit aJüvio,- Luc. XVI : 9 ubi contextus nullam
aliam admittit significationem omnisque notio aeternitatis longissime abest.

») Laciimansus post clt;lt;îgt;î9-/ij{-at (sect. 31«) addidit quod iu codico Ii
tantum legitur, ù/ûv, omisit vero rccte in editione majori. Kcpetitio
verboiiim toi; à-^Opiinoiî offendisse videtur librarios, quoniam in multis
cotlicibus resecta sunt. Eam recte tuetur GniEsnAcmus, nam giavis
oratio ut repetantur postulat. Minoris momenti est lectio ï; âv tlir^ pro
S; iàv £tir/). In fine sect. 32 optime GRitanACiiics iv tdütu tü alsgt;y1 praetulit
alteri lectioni iv tö vüv aJüvi ; nan^ hacc illius videtur esse interpretatio.

que peccatum et convieium remittetur hominibus, con-
vicium vero spiritus sancti non remittetur hominibus.
Et si quis verba fecerit contra Filiiun hominis remittetur
ei. Si quis vero contra spiritum sanctum conviciatus
fuerit non remittetur ei nec in boc neque in futuro
aevo.quot; Verba, a quibus incipit hic locus, Siâ rovro
causam reddunt, quare ciruistus hanc gravem admo-
nitionem orationi adjecerit. Sanaverat Jesus eoecum
coram magna hominum multitudine. Hoc miraculum
tantopere animos commoverat, ut exclamaretur /itjrc
ovrog tar/p o vióg /Javid; Pharisaei vero, metuentes ne
vim suam perderent in populum, ciiuistum contemtui
tradere conabantur diccntes eum vi diabolica hocce mi-
raculum perpétrasse. Hos spectat ciiuisti oratio ad
quam referenda sunt verba dtà rovro. Eecte Guotius
explicat: »cum tam manifestis rationibus constet, quae
facio non daemonum sed Dei virtute fieri, videte, quam
gravem in vos poenam accei'satis, cum dicitis, ista vi
daemonum fieri.quot; Graviter dicit Christus : omne pec-
catum et blaspbemia remittetur hominibus: sed spiritus
blaspbemia non remittetur hominibus.quot; Sequitur ex-
plicatio huius blasphemiae in altero membre paralelo:
et si quis aliquid profert contra filium hominis, remit-
tetur ei si vero aliquid protulerit contra spiritum sanc-
tum non remittetur ei, nec in boc aevo nec in futuro.quot;
Vocabulum ß).aatpijiiia indicat, quale peccatum praeser-
tim intelligatur; convicium, dicta contumeliosa in spiritum

sanctum signilicans. Multas tlifficultiites praobet hic
locus, quum variis modis peccatum in spiritum sanctum
explicuerint interprétés. De quo nobis constet necesse
est, si certum habere volumus, quare Chuistus nec
in hoc aevo neque in futuro remissum iri dixerit.
Meyero aliisque assentientes, blasphemiam spiritus pec-
catum esse dicimus, quod in Pharisaeorum sententia
(sect. 24quot;) apparuerat. Hi enim evidentem virtutem spi-
ritus sancti daemonibus tribuentes, animo vim infere-
bant. quot;) Hoc peccatum rcmitti non posse, ex ipsa rei
natura sequitur. Qui Pharisaeorum instar in spiritum
sanctum conviciatur huius animus non capax est salutaris
vis spiritus sancti, quae ti]v pixavoiau efficiat; sine qua
animi conversione nemo gratiae divinae pai'ticeps fit.

Pluribus'verbis confirmât sectio 32« convicium in spi-
ritum sanctum non remitti ovn tv xothm xw aïayi ovxf
êV xw [itXloifxi. Ut memoravimus Judaei omne mundi
tempus dividebant in xoi/ vvv uiüva et xop coüvu i^tX-
lovxa. ' Complectitur igitur noster locus omne tempus.

Observât Guotius hîc notandum esse Hebraismum et
cum Chuistus non dicere velit omnia peccata condo-
natum iri concludit sensum esse » facilius est quidquid
criminum unquam patrari poterit atque adeo calumnias
etiam omnes, quae in criminibus primum facile locum
obtinent, remitti quam ut remittatur ea calumnia, quae
adversus spiritum Dei committitur.'' Sunt alii interprétés
qui xccrà XirórijTa verba explicent cum Ciirysostomo
urgentes potius gravitatem poenae quam temporis exten-
sionem. Non prorsus baec sunt rejicienda: solebant
enim orientales rerum conditionem ita depingere, ut
nonnumquam in extrema ruant, atque ut nobis, fer-
voris orientalis memoribus expositionem rerum lenire
liceat. Sic exempli gratia Matth. XIX: 24 dicit
ciikistus diviti esse difficile regni divini participcm
esse. Adverbium 'övaxólcoi illustratur proverbio notis-
simo quod omnem spem fere adimit fore ut dives salu-
tis compos fiat. Ipsis discipulis, gravitate huius effati
commotis respondet Christus: naoa ccifO-Qwiroii rovro
dSiJvuróv tarty, tcuqù 8è -iràpru Svparà. Non sem-
per igitur talia verba acerba premenda sunt sed non-
numquam significatie est mitiganda. Existimabant porro
Judaei peccata commissa ab iis, qui a Judaismo non
desciverant, facile remitti in saeculo futuro per poeni-
tentiam: videtur igitur Christus, ut banc perversam
opinionem oppugnaret summamque gravitatem urgeret
peccati in spiritum sanctum, addidisse ovn h rw fttlXovrt.

Quanquam hisce vim suam denegare nolumus, ipsa
CiluiSTi verba reique natura graviora sunt quam ut has
animadversiones in nostrum locum applicemus. Si conferi-
mus locum paralelum **), Marc. III: 29 causam, cur hoc
peccatum in spiritum sanctum condonari nequeat, indi-
eatam legimus in ipso facto, non vero in Deo positam.
Quare haec doceri videntur: eum, qui contumeliosa
verba dicat in spiritum sanctum, tam grave committere
peccatum, ut unquam ab eodem spiritu sancto illumi-
natum se convertere posse cogitari nequeat. Restât tamen
nobis spes, fore ût, quod hominis vires superet, efficiat
Deus, cui nccyvä 'ôvpaTÙ. Porro hominem in resistendo
spiritui sancto semper pergere minime credibile est:
IIoc igitur docet CiiKiSTUS: omnibus aliis peccatis,
peccatum in spiritum sanctum gravius est, quod facul-
tatem adimens, qua sola quis ad tiji/ fUTui/oiuy ducatur,
remission! nullum offert locum. Sponte vero apparet
ubi remitti non posse dicitur, significari, quamdiu quis
in isto peccato persistât, nullam admitti posse remissionem.

Hoc peccatum in spiritum sanctum pertinere mihi
videtur ad illud genus peccatorum quod Johannes
(I: V: 16) dicit àiiaQviuy TCQog ÇtàvuTov. Discernens
inter peccatum ad mortem et peccatum non ad mortem
praescribit ut alter pro altero peccante non ad mortem

♦) Hoc loco adjectivum alünov oppositum est substantivo duiprnpix
unde apparet talem esse indolem huius peccati ut in acternum i)erdu-
rcnt seque)ae.

preces fundat, quum de peecato ad mortem addat: ov
TTiQl ixtivrji Ityco 'Iva iocortjaij. Constat apud JoilAN-
NEM eum dici participem rijg ^co/j,- {atcoviov) qui vera
fide et intimo animi amore cum Deo Christoque junctus
vivat, -{yccvaro; igitur est ea conditio, qua versatur
d xóaixog, qui Deo fidem denegat. Quum contextus
suadeat, ut christianos lectores sibi proposuisse aposto-
lum statuamus, dfiuQxia irnog üdvarov tale delictum
esse debet, quo e statu fidei et amoris desciverint ho-
mines christiani. Mors spiritualis hic intelligitur, de
cuius vero aeternitate nihil effici potest ex hoc loco:
quare a fusiore expositione desistimus.

Sequitur locus Matth. XIII: 11 — 16, on t\uiv
dtSorai yvwvat xd fivaxtjQia xijg ßuailflag xwv ovquvamp;v
i-Aiivoig 8è ov 8t8oxai. x. x. A. Ilic decretum repro-
bationis doceri mnltis visum est. Inter alios Cal-
vinus instit. III. 24: 13) Isaiae locum respiciens:
»Neque hoc, dicit, quoquo controverti potest, quos
Deus illuminates non vult, illis doctrinam suam aenig-
matibus invelutam traderc, ne quid inde proficiant,
nisi ut in majorem hebetudinem tradantur.quot; Videamus
reetene se habeat horum sententia. Invenimus eundem
IsAïAE locum a variis Evangelistis citatum, quorum
Mattuaeus secutus est versionem LXX quum reliqui
sensum potius quam verba reddant. ') Continet noster

locus responsum CiluiSTl discipulorum quaestioni quare
in institutione parabolis utatur »vobis, ait, datum, con-
cessum est a Deo scire mysteria regni coelestis; illis
vero i. e. plebi lioc non contingit. rà [ivarrjQia rfjg
(îû.tîug sunt res secretae regni coelestis, quae eorum
captum superant, qui Christi praecepta non accipiunt
animo docili ac humili. Jam Christus suorum ver-
borum causam reddens proverbio utitur, cuius sensus
buc redit : quicunque rerum spiritualium cognitionem
sibi contraxit, magis magisque accrescet in intelligendis
rebus regni coelestis: populus vero, omni fiiciütate in-
telligendi destituetur, nisi pai'abolarum adjumento eum
institue : nam videns non videt, audiens non audit neque
intelligit. In eos applicat Christus Isaiae verba (VI: 9),
quae et in pi'ofetae aequalibus et in Israëlitis Christi
tempore viventibus comprobata sunt. Loco laudato Deus
loquens inducitur, quum injungat profetae lioc manda-
tum: nyn n'^îD^n: undo apparet Israelitas sibi co-
gitasse Deum ita peccatum ulciscentem, ut qui a Deo
se averterit, magis magisque in delinquendo persistât adeo-
que postremo ad Deum se convertere baud facilo queat. quot;quot;)

Quae igitur ex natura ipsius peccati consequuntur, Deum
auctorem habere existimantur, et rei exitus eiusdera
consiHo esse constitutus cogitatur. Hoc indicat tota
oratio quae invenitur Isaiae Hbro et praesertim sect. 10«
particula ÎÛ. quae Graece reddita est per ixtj note quae-
que nonnisi consilium indicat. Injuria igitur nonnulli
interprétés significationem perverterunt, explicantes ita
ut (zoodat), quod minime cadit in sensu verborum Isaiae.
Quem optime Gkotius comminationis causam reddere
dicit, quasi dicas: »hoc egerunt ne quid intelligerent.quot;

DifFerunt aliquatenus verba Marci et Lucae ') a
nostro loco. Hi apostolos rogantes faciunt, quis sensus
lateat in parabolis, quibus Christus usus erat; quum
Mattiiaeus ita instituât quaestionem, ut causam red-
dere deberet Jesus, quare parabolis utatur ad plebem
instituendam. Apparet hoc discrimen in variis parti-
cuiis tyu et ortf conjungendae sunt variae eiusdem rei
expositiones, quarum altera alteram supplet. Sic rem
nobis proponinnis. Docebat Jesus plebem usu parabo-
larum, quae captui populi erant accomodatae, nam
abstrusa rei expositio nullam vim exseruisset in animos
indurates. Injuria banc explicationem ideo rejicit quot;VVet-
tius, quod ipsi discipuli, qui tamen beati praedicantur
(sect. 16quot;) Vficóy ôé ftaxÛQtot ol ocp^aXfiol ou ßXinovai,
sensum parabolarum non intelligerent, ut docent Marcus

et Lucas. Ex hac enim imperitia in explicandis paraboHs
concludere non licet eos res spirituales intelligere non
posse. Ipse Christus eorum quaestioni respondet his ver-
bis vfuv SiSoTui X. t. X. quibus plane refutatur Wettii
sententia. Discipuli melius percipiebant res spirituales
regni coelestis, quas a magistro, parabolis explicitis
audiebant, quam populus qui, ctiam si interpretationem
addidisset Jesus , mente capere spiritualia non potuisset.

Si attendimus ad ea quae scripsimus de loco Isaiae,
caque applicamus in narrationem !Marci quae Christo
animi indurationem tribuit, sicuti locus ISAIAE Deo,
male hunc locum allatum esse undo probetur decretum
reprobationis constat. Primo enim qui in peccando per-
sistit, auctor est ipse illius poenae quae ex peccati na-
tura consequitur, deinde nihil additum est de temporis
extensione; ita ut in aeternum istum peccato subjectum
iri hinc efficere nequeamus. Etsi enim postremo diffi-
cillima sit futura conversio ad Deum, temporis punctum
tamen adesse poterit, quo a peccato desistens salutem
quaerat impius in fide Christo habenda.

Matth. XVIII: 8. xaUigt; aoi tcsTty iiadO-irigt; tii riiv
'fwlov ij xvXlöv ij Svonbsp;('xovtu

ßxjjo-rjvtti ftg to nvq tö a^üifioi'. »Pracstat tibi vitam
ingredi claudum vel truncatum quam ambas manus vel
ambos pedes habentem in ignem aeternum conjici.quot; Oppo-
nitur Tfj quot;Qoifj, TO nvQ t6 mïoviov, quae formula sectione
sequente mutata est in rz/r yttvvav xov nvoog: c. V: 29

ubi legitur tantum yihigt;a et deëst notio ignis. Marc. IX: 47
verba ij ^œr; illustrantur per (ïadOiif ttg rt^igt; ßaaddav
Tou x^fov. Docet igitur Marcus vera vita cum frui,
qui regni divini civis sit atque in communione cum
Deo huic regno praeposito vivat. Ex opposito explicata
geenna debet esse locus, ubi non vivitur in communione
cum Deo, sed ubi remoti ab eius facie non intimo amo-
ris vinculo junctos se sentiunt. Poenae, quae manent
impios in geenna, proponuntur sub imagine ignis quem
utwvioi) dicit Mattiiaeus, quum Marcus opposuerit quot;)
aaßfOTov (sect. 44«) quibus adjunctis si quis nondum con-
victus est, legat, quae postremo addit Marcus, geennae
poenas describens önou ó axœhj^ uvtwv ov Ttltvvn kuI
TO nvQ ov aß tv y vrat. Desumta sunt haec verba ex
Isaiae LXVI: 24, ubi pü Israelitae dicuntur, ex urbe
llierosolymorum egressi cadavera hominum Jehovae in-
festorum conspicere. Nam corrodentem cadavera ver-
mem non moriturum esse neque consumentem ea ignem
exstinctum iri eaque horrori futura esse omnibus homi-
nibus. Quanquam Fritscuio assentimur dicenti Judaeos
geennam sibi cogitasse, ubi revera igni urerentur im-
pii, non tamen concedimus eidem hîc sine ulla figura
dici vermes corrodentes ignemque urentem mauere ne-

») Verba tl; rb nûp th äaßi^rov, qiiac in nonnnllis libris non legun-
tur, quum alia subsidia genitivimi toù ttu^J; exliibeant, sunt tuenda. For-
tasse a librariis ob tautologiam omissa sunt Sequentia Bizon b axüAjjf.
*. t. X. quae ab aliis rejiciuntur ab aliis in textum (vs. 44, 46) sunt
recepta, omittcre non licet scct. 48°, ubi ab omnibus leguntur.

furios affiriiiîinti. quot;) Noii admittit enim natura spiri-
tualis regni divini, ut lias sensuales poenas accipiamus
e litteris. Videtur potius inesse momentum lustrationis,
cui tamen, ut diserte profitetur auctor, finis non erit.
Tam perspicue enira inest huic imagini aeternitatis poena-
rum notio, ut nemo negare possit. Rogamus, quales hasce
poenas nobis proponamus, baud male patres Graeci ver-
mem et ignem, qui oxstingui nequeant, explicuisse mihi
videntur de cruciatibus et angore conscientiae quae nun-
quam non malefactorum commonefaciet impium. E dictis
apparet me, collato loco paralelo (Marc. IX: 48), ad-
jectivo aióji/iog latum sensum tribuentem de infinite
temporis spatio mentionem esse hoc loco existimare. Si
quis opponit imaginem vermis et ignis, qui exstingui
nequeant, esse leniendam quoniam ipso textus Isaiae
pro materiae natura sensum restrictum ac limitatuni
tantum modo admittit, statuendum est, conditionem vitae
alterius, in quam imago applicatur, postulare latiorem
sensum.

Matth. XVIII: 34. xal OQ/taO-tia ó xi^qio; ixvtov
nttQtSiaxiv ttVTÔv roTj ßaaaptaraTg icig ov ccTroâw itàf rô
6(pidónfpQif. »Et iratus dominus eius tradidit eum ser-
vis suis, dum omne debitum persolvisset.quot; In fine huius
capitis legimus parabolam, quae docet Deum judicem,
quicunque, peccatorum venia impetrata, fratri non con-

donet vitia, poenis esseuilecturiim. Proponitur Deus tan-
quam rex, qui quum audivisset servum suum, quem dé-
bité absolverat, alium in earcerem conjeeisse, qui'parvam
pecuniae summam statim reddere non posset, poenis
tradidit, dum totum debitum solvisset. Ad verba éto»-
ov arrodé näi; xà ócptdófifpoj/ adnotavit Euthymius baec:
xovttaxi ôiTji/txœg ovdtnoxi yùn Xoinóy ccTToSwaei, cui
sententiae subscripsit Meyeuus. Si valeret baec inter-
pretatio, Christus poenarum aeternitatem hoe loco
docuisset. Sed verbis boe tantum inest: donec totum
debitum dissolvisset. Soluto enim aere alieno diutius
in carcere detineri ille non poterat nee Jesus aliud
significat nisi quod Deus summa acerbitate in injustum
debitorem utatur. Confirmatur baec opinio si ad sect. 30
respicimus, qua bune servum sxmm debitorem in ear-
cerem conjecisse legimus dum totum solvisset. Verisimile
est eum nonnisi spe fore ut aliquando pecuniae sum-
mam acciperet ductum, boe fecisse. Quod si in Deum
applicamus euthymii explicatie rejicienda videtur.
Quidquid statuis, ab utraque parte baud sine veri specie
disputari potest, quare ut xtjf ccnoxaxàaxantv vel tuea-
mur vel negemus, ad hunc locum provocari non posse
existimamus.

Progredimur ad locum Matth. XXII: 13, 14,
ubi Jesüs regnum coeleste comparat cum rege,
qui convivium nuptiale paraverat filio suo. Invitati
vero adesse nolentes, servos regis injuria afficiebant

ct necabunt. licx ira incensus cos graviter punivit
aliosquc ad convivium arcesslvit; qui quum mensao
assidereut, rex adveniens Ijomiuem offendit, vestitu
nuptiali non indutum; qui interrogatus ab bospite,
quomodo iutrasset sine amictu nuptiali, responsum
nullum dedit. róré, sic legimus sect. 10quot; o' ßaadivg dntv
Tolg diaxóvois **) /JtjaavTtg avrov nóSag xal XtiQag ix-
ßältrt ai'rov tig ró axórog ró i^wrtQoi' txtï tarai ó
xXavO-fióg xai ó ^QV/fióg Tcäy óSópriov. »Ligatis eius
pedibus manibusque, ejicite eum in caliginem extraneam,
ubi erit fletus et dentium stridor. Ex sententia Ols-
uausenii aliorumque interpretum, solebant orientales
iis, quos vellent bonorare, vestes splendidas donare; sed
non satis bac de re nobis constat. Probabilius est
bac conditione tantum invitari, quae in ipsis moribus
fundata erat, ut vestes decoras induerent convivae. Hanc
conditionem neglexerat ille, qui vinctus in tenebras
cxteriores conjiciebatur. Verba ixtl tarai x. r. k. non
sunt ab ipso rege profecta sed continent adjectam com-
mentationem quae etiam legitur VIII: 12 et Luc.
XIII: 28. Summum dolorem animi desperati, qui
impiis tribui solet (cf. Ps. CXII: 10) significant, quum
praepositus articulus vulgo acceptam fuisse banc impio-
rum conditionem designét. Unusquisque videt boc loco

♦) rarticipium Sjisavrs; non delendam est; reete vero GniESBicnius,
multorum codicum auctoritate, «/sart «ùràv xal omisit, quae verba per-
spicuitatis causa adjccta videntur.

gravitatis poenae solum rationem esse liabitam non vero
temporis, docente parabola quicunque vestimento justi-
tiae destitutus sit, salutis compotem non fieri sed gra-
vissimis poenis tradi.

Arcte coliaeret cum praecedentibus sect. 14« ttoUoI
yàn iiaiv xhjToi, óUyoi öi txXtxxoi, quae causam illu-
strât, quare rex ita egerit. Mirum cuidam subire po-
terat liospitem convivam assidentem tam male tractasse,
sed huius agendi ratio nocuerat bonis moribus. Nititur
hoc efFatum Christo in experientia, quae docet non
omnes animo accipere Evangelium. Si ethicum sensum
verbis elicimus, docet Christus non quemvis, cui Evan-
gelium sit annuntiatum, salvum fieri; conditioni enim
ab Evangelio postulatae esse satisfaciendum. Indicat
contextus verbum xuIhv habere notionem invitandi,
ita ut xXjjtoI non sit accipiendum de absoluta prae-
destinatione, nec ixhxroi ad aeternum Dei decretum
spectet. Minime haec notio inest parabolae, quae ipsi
convivae culpam tribuens non Deum facit auctorem.
Perperam igitur multi interprètes vocabulo ixXtxroi
subintelligunt »a Deoquot;, nam actio ab homine non a
Deo profecta proponitur. Libertas moralis potius ita
vindicatur, ut qui malefactum excusare nequeat coram
judice, poenas det. Si ad regnum Messianum hoc
transferimus, hic sensus adest: ad multos quidem per-
venit hocce regnum et magnus numerus est eorum qui
Christi nomen profiteri creduntur, sed non omnes hi Deo

Quanquam igitur hic locus primo obtutu dogma ab-
solutae reprobationis continere videtur, revera tamen
hue referri non debet.

Matth. XXV: 41. Sequitur gravissimus locus, qui
sic se prodit: rÓTf iQtï xal to?»' lixonfficov itoQnltaO-i
cèn' ifiov oi xarrjQantvoi iig rà miQ rà aiwvtov, rà ij-
Totna(i{i(poigt; rô) StaßoXu) xal rolg ccyyîXoig avrov, »tune
dicet iis quoque, qui a sinistra stant: exite a me, qui
condemnati estis ad ignem aeternum, qui diabolo eiusque
legatis paratus est.quot; Opponuntur toi«; fvXoyyiityotg
(sect. 34quot;) qui a Deo devoti erant, cuius exsecrationis
causa legitur in sect. 42® sq. Articulus praepositus ad-
jective aîùiviov diserte indicat magnam vim in hoc ad-
jective esse positam; significatur enim ignis ille aeter-
nus, qui tanquam poena gravissima Judaeis erat notus.
Hoc supplicium manet diabolum eiusque angelos, qui-
bus paratum est. Aperte docetur poenarum aeternitas,
quod Wettius-quoque concedit. Idem vero dogmaticis
studiis duetus, verborum vim infringere conatur ad-
dens ignem non proprie esse intelligendum sed meta-
phorice, quod lubenter concedimus, et adjectivum
atwviov non stricte de aeternitate esse accipiendum.
Quanquam viro clar. assentimur dicenti, admonitionem,
quam a Christo datam legimus nostro loco, non continere
expositionem de aeterna rerum conditione, existimamus

tarnen verba rô hvq to ulwviov talem significare poenam,
quae gravissima nunquam exitum est babitura.

Sect. 46. Fusiorem expositionem exigitquot; haec sec-
tio. Postquam rationem dederat Curistus quare,
qui a sinistro stabant, eondemnationi obnoxii essent,
niiseri suam agendi rationem excusare conantur. Sed
nihil movet sententiam judicis, quae hisce verbis me-
moratur: xui (ttifhtlaovtai ovtol ttg xóXocGiv cctoiviov oi
Si Sîxaioi fîg ^oitjp cowviov. »Et abibunt illi in poenas
aeternas justi vero in vitam aeternam.'' Eandem fere
formulam legimus Dan. XII: 2 ubi LXX verterunt
ovToi fîg Hiojtjv ttîœviov xal ovtqi ilg ovftdidfióv xai tig
ulo-fßviiv uluiviov, Eeete statuit Meyerus membra pa-
ralela Cwà; amviog — xblaaig al^viog ita sibi invicem
esse opposita ut in altero vitae aeternitatem accipientes,
alterum etiam de ' poenis aeternis accipiamus oporteat.
Vita aeterna quam exspectabant Judaei erat ea félicitas,
qua Messiae beneficie probi homines fruuntur coelestibus
Hierosolymis et in Messiae civitate. Quanquam vo-
cabulum uió)viog eo sensu nonnumquam usurpari conce-
dinius, ut quae diutius perdurent, designet, docet tamen
Judaeoriun tbeologia r^v ^wijv aîwvtoy ct rijv xàXaaiv
uhôviov tanquam rerum omnium ultimum cogitari.
Quocirca, ait Fritsciiius, nisi vellent omnes res post-
remo in nibilum redigi, a qua sententia ingenium hu-
manum omnino abhorret, non poterant non utramque
conditionem sempiternam praedicare.quot; Haec Judaeorum

opinio, quae duplicem vitae futurae conditionem docc-
bat, probibet quominus tempus finitum designatum
esse adjectivo aidvios accipiamus: nam nostro loco al-
tera alteri opposita memoratur. iMonent alii linguam
N. F., si vis adjectivo substantivo postposito, tri-
buenda sit, articulum ])ostulare: quod multis locis
allatis probatur, unde apparet auctores vcl adjectivum'
praeposuisse substantivo vel subjunxisse praemisso arti-
culo, si urgendum sit. Revera igitur videtur adjec-
tivum cciwvio; baud magna gaudere vi; attamen eins
notio non infringenda est. Persuasum enim mibi est
verba mXaatv cclioinov idem continere ac supra sect. 41quot;
et XVIII: 8, tó ttvq tó alioviov ubi articulus repetitus
nullum dubium relinquit interpreti, quin ad poenae gra-
vitatem augendam sit additus. In ultima parte buius
capitis (a sect. 31—46) descriptionem legimus extremi
judicii, quod cimistus sit babiturum de omnibus qui
ei nomen dederint. De actis et operibus judicium feretur,
non quia per opera justificatio fit, scd quod vera fides
quae non potest non ferre fructus caritatis , per opera di-
frnoscitur. Convenienter dictis {X: 40) d Ör/óiifvoi vuài

ipi Unirai xal o iiù ihxófiH'og, St^iTai ràp anoatd-
lapxà fil Christus beatos pracdicat, qui caritatem
praestitcrunt erga minimos fratres: iis vero, qui non
tulerunt fructus amoris e vera fide redundantes, gra-
vissimum imo aeternum supplicium indicit. Nec mirum,
nam fide carcnt, qua sola justificatus cbristianus salutem

sibi acquirere potest. Ex rei natura sequitur iilum
tantum manere vitam aeternam, qui jam liae in terra
fiele CiiKiSTO habita, in communione cum Deo, unico
foute verae salutis vitam clegerit. Quicunque vero ab
eodem Deo remotus vixit neque per fidem cum illo
conciliari passus est, non poterit illo felicitate frui,
quae in Deo fundata est, sed semper sentiet miseriam,
quae ex pristina vivendi agendique ratione consequatur
necesse est.

Apoc. XIV: 11. Postquam angelus secundus Ba-
bylonis interitum annuntiaverat, ecce, tertius adest
magna voce exclamans : si quis adorat animal eiusque
imaginem, graviter punietur coram angelis et agno xat,
sic pergit sectione 11«, d xanvó; tov ßatrctviafiov uvrwp tig
atœvag alóivojv clvußaivu. » Fumus eorum cruciatuum
in saeculum saeculorum adscendet.quot; Haec verba, ex
Isaiae cap. XXXIV: 10 desumta diserte aeternitatem
poenarum continere mihi videntur. In sectione antecedente
legimus improbos cruciatum iri tv ttvqI xui amp;tioi quae
illustrant vocem kuttvóv: intelligitur enim ille fumus,
qui escendit de igne et sulphure, quanquam tropice
dicitur fumus cruciatus. Describuntur autem improbi
tanquam cruciati igne et sulphure, quorum si semper es-
cendit fumus, sempiterni cruciatus significantur. Formula
tig utamp;va; rmv uitâvtav infiniti temporis notionem clare
habet : nam si certam temporis periodum spectasset auctor
articulus praemissus esse deberet. Male Grotius hunc

locum explicit cle memoria cruciatuum, quos pertule-
ruiit impü, addens »erumpunt enim impiis saepe verba
laniationem animi testantia.quot; Aperte autem docet noster
locus non memoriam cruciatuum sed ipsos cruciatus fore
sempiternos.

Job. III: 36. Johannes Baptista de se et de Christo
disserens sie concludit: o' niatnluiy tîg röv vlóv tyti
^cûijigt; ceîwfioy ó Si dcTretOióv rä viü ovx oiprat i^torjif
cc).}' rj Snyr} tov 0-iov ^äffi in avrèv. » Qui fidem babet
Filio, vitam babet aetemam, qui vero Filio inobediens
est non conspiciet vitam, sed ira Dei manet super eum.quot;
Promittit Johannes illi, qui Filio fidem babet, vitiun
aeternam, quum eos opponat, qui Christo non siuit
obsequentes sed in peccato persistuut super quos manet
ira Dei. Neque mirum boc est, qui autem Christum
rejiciunt, qui solus naturae spirituali et morali satisfa-
cere potest, manent in misera conditione, a Deo se aba-
lienatos sentientes. quot;) Perspicuum est ÓQ/iif, quae Deo
tribuitur, antliropopatliice esse explicandam, ut signifi-
cetur, Deum a peccato aversantem, ab impio tan-
quam iratum judicem cogitari. Dicitur ira divina ma-
nere super eum, quod non positum est pro siinplici
»essequot;. Solet enim Johannes verbo ^iftiv tribuere
notionem perpetuitatis (VIII: 31, XV: 9, 1 Job. II: 17),

quare retiiiendus est seusus, qui alibi obtinet. Ex op-
posite ^uitjv aa')pioigt; deduxerunt noiumlli interprétés
aeternitatem poenarum et revera hoc sibi vult Jo-
hannes eum, qui ciiuisto non obsequitur sed pec-
catis so dare pergit, iram divinam experiri. Monet ta-
men rei natura ut subintelligamus »donec mentem
converteritquot;. Nulla pace gaudebit cum Deo. An un-
quam talis àmiOâp cllulsto fidem sit habiturus, hoc
loco Johannes non enuntiavit quod nos permovet, ut
nullam probandi vim huic loco tribuamus quo ad nos-
trum argumentum.

Etsi hoc effatum Johannis Baptistae aeternitatem
poenarum non docere contendinms, alibi tamen idem di-
serte eam enuntiasse mihi videtur. Matth. III: 12 verba
hvqI daßtnvw notionem aeternitatis continere non nega-
mus. Qui enim haec explicant de igne,'quinonextinguetur,
nisi stramenta sint combusta, vel diu ardente, praeter-
vident consilium Baptistae qui certe non tales poenas
significare voluit, quae impiis cito interitum parant, sed
quae ob perpetuitatem gravissimae sunt.

Pervenimus ad parabolani notissimam de Lazaro et
divite, quae legitur Luc. XVI: 19—31. Docet con-
textus Christum hac parabola non usum esse consilio
ut aeternitatem poenarum urgeret: sed tamen ex non-
nullis adjectis haec deduci potest. Imprimis Pharisaeos
avaros Christi oratio spectare videtur, quae dicit non
ideo, quod magno honore et divitiis eminent inter ho-

mines, eos coram Deo multum valere. Si recte se habet
eorum sententia, qui sect. 16—19 interpolatas habent,
apte subsequitur parabola de Lazaro et divite admoni-
tion! Pharisaeis datae (sect. 15quot;). Liberalitäten! et be-
nignitatem commendans duas Christus informat perso-
nas, quarum una est homo divitiis splendens, sensuum
voluptatibus deditus. Sequens vero vita, mutatis partibus,
priori miseriam alteri felicitatem tribuit. Quanquam multa
huius descriptionis tempori et aequalibus Jesu conce-
denda esse putamus retinendum tamen est verum, quod
latet in hac imagine. Praecipuam probandi vim habet
sectio 26quot;, ubi ct verbum iaTtjniATai et sequentia certis-
sime aeternitatis notionem continent, llelicta imagine
hoc fortasse significatur : magnum discrimen adest inter
salutem, qua gaudet pius et miseriam, in qua versatur
improbus: haec remotio tolli nequit, etiamsi exstaret
voluntas. Summo jure hinc derivatur, quemadmodum
bonus numquam futurus sit miser, miserum felicitate
qua gaudet pius destitutum fore in aeternum.

Constat Judaeos Hadem in duas partes dividere
Geennam et Paradisum. quot;) Nonnisi justi Paradisum in-
grediuntur, quorum animae eo feruntur per angelos
(vid vs. 22). Injustus dives versabatur in Geenna,
quae ex Judaeorum opinione angusto spatio a Paradiso
sejuneta erat, undo conspiciebat Lazarum summa feli-

citate gaudentem in sinu Abuaiiami. Preces huius miseri
non cxaudiuntur ab Abraiiamo, quum Judaeorum er-
rorem refutet Christus quasi Abrauamus condemnatos
poenis liberare posset. Illud yuaiAu proponitur tanquam
gravissimum obstaculum, quod ne Abrauamus quidem
tollere valebat. Inepta sane esset anhnadversio hîc de
ipso judice nullam mentionem fieri, qui hunc transitum
parare possit, nam ex rci natura potius sequi mihi vi-
detur neminem transire posse. Quod si transferimus in
religionem Christianam, monet Christus ipsam peccati
indolem remotionem perftcero, quae superari nequeat.
Si quis nostrae interpretationi huius loei, aeternitatem
poenarum. tuenti opponit, preces, quae ofFeruntur a
misero in commodum fratrum, testari eum sensu mo-
rali nondum plane destitutum esse, atque nobis igitur
emendationem proTrsus excludere non licere, credimus
ipsam rei descriptionem persuadere ut haec gra-
vitatis poenarum urgendac causa addita habeantur.
Debebat enim memoria familiarium, qui eandem vivendi
rationem sequebantur quam ipse olim, vehementioribus
cruciatibus animum eius vexare. quot;)

riaiicov ôtdaxrjg^ iiriùtdiwg n yfiowv, àvaavàcstôiî xt
viXQamp;v xui xniiiurog aiwviov. Ultima verba liuius sec-
tionis xninavog uicoyiov aeternam damnationem docere
nonnullis visa sunt. Pendet quaestio ab eo, utrum
boc xnljxa ad fideles et infideles an ad soles malos re-
ferendum sit. Si prior obtinet explicatio, verba xnlfta
uî6)vinv indicant imiverse judicium illud quod aeterni-
tatis est, omnibus judiciis terrestribus oppositum. Pos-
teriorem si accipimus, majorem vim acquirit adjectivum
a^œyiop significans condemnationem, quae de improbis
feretur, valere in aeternum. Utrum sibi voluerit auctor,
doceat contextus, vulgarisque qui obtinet sensus verbi
xQifia. Enumerantur in fine sectionis quae Siöayal,
quae tam apud Judaeos, quam apud Christianos vigebant.
Judaei, exceptis Sadducaeis, xî]igt; dvàaraaiv et ró xQljiu
non ad improbos restringentes ad omnes homines exten-
debant. Nulla adest idonea causa, cur auctorem nostrae
epistolae ab hisce Judaeorum opinionibus recessisse sta-
tuamus: imo potius ipse in ejusdem epistolae cap. IX: 27
omnibus hominibus addicit x^iaiv. Quanquam Chuisti
resurrectie eiusdemque judicis declaratie Christianorum
opiniones hac de re stabiliverunt, revera non disscntiunt
a dogmatica Judaica: nam et Paulus in priore ad Co-
rinthios epistola et Johannes in Apoc, XX: 5 gene-
ralem docent in vitam reditum. Interprétés vero qui

Ttjv fivàaTaaiv ad fideles, ró x^Xfia ad improbos restrin-
gunt, urgent usum vulgarem vocis xQl/xctrog, quippe
quae malo sensu obtinere soleat. Facile iis concedimus
plurimum boc lieri. Si vero supra dicta consulimus et
antecedentem dvàavuaiv de omnibus accipimus, monet
logica interpretatio, ut x6 xq'tfia aiwviov tam probos
cjuam improbos complecti dicamus. Non urgenda est
notio vocabuli aicopioç, quod designare mihi videtur
illud judicium, quod, ex Judaeorum exspectatione babi-
turum sit Messias tv rœ (liXXovTi aiwvi, Nonnisi umbram
continet aeternae condemnationis bicce locus, quo fit ut
nostro argumento illustrando nihil fere afferat.

1 Cor. 1: 18. o' Xóyog ydo ó roii avavqov toÎç fiiv
dnoXXvfitvoig ptania iariv rotg dè aco^ofiivotg ij/üi/ Stlvapig
Of oil iariv. »Verbum enim crucis iis, qui pereunt
stultitia est, nobis vero, qui servamur est efïicacitas
Dei.quot; Citatur hic locus a nonnullis, unde dogma aeter-
naruin poenarum petant. Sed nibil probat, quod ur-
getur, vocabulum dnoXXuphotg, Quicunque enim ali-
quam notitiam sibi contraxit sensus, quo dnoXXdvui,
oppositum verbo aœÇfiv obtinet, Paulum novit ita
scribere solere ut, donum praecipuum regni divini
t{]igt; acoTt/Qcav vocans, acoï^faO^ai dicat eum, qui huius
regni socius fiat: unde constat dnoXXdvai de iis usur-
pari qui sine Chuisto vivant. Sequentia hanc con-
firmant opinionem; in sectionibus 23 et 24 Ethnicos
Chuistum crucifixum stultitiam habere diserte scripsit

auctor. ') Historico igitur sensu accipienda sunt voca-
bula designata de iis qui vel Christum acceperunt vel
non agnoverunt. Sintne bi in aeternum perituri, conclu-
dere ex boc loco non licet, nam nulla temporis notio adest.

1 Joh. Hl: 15. Huius loei verba d f.ii] àyanœv
fihft iv TO) amp;avÜTto afferuntur, quippe quae primo ob-
tutu aliquam vim probandi habere videantur. Johannes
mutuam caritatem tanquam signum proponit, quo veri
Christiani dignoscantur. Quicunque CiluiSTl dicto audiens
est, ab eo dicitur de morte in vitam transiisse, vitam enim
vere vitalem solus christianus agit (Joh. V: 24). In
morte versatur d xôafioç, Christo adhuc infestus, peccato
deditus. Miserrima eius est conditio, plane oppositii lae-
tissimae illi, qua gaudet homo Christianus. Qui vero banc
caritatem erga fratrem non praestat, se Christo fidem
abnegare manifestat, fides enim est genitrix veri amo-
ris.' Manet iste in miseria mundi. Do morte aeterna
nihil monet apostolus; nisi forte quis verbo fitvti banc
vim tribuat. E nostra saltem sententia, dicit apostolus
eum, qui nomine quidem Christianis adscriptns sit, re-
vera tamen non ferat fructus amoris ex fide redundan-
tes, manere in morte. Ilic, etsi externa specie Chris-
tianus e statu mortis transierit in vitam, salutis tamen
Christianae particeps non est.

Incipit haec epistola ab admonitione, ut constanter sint in
fide lectores, et invehitur scriptor in impios deditos libi-
dini. Ad terrorem animis injiciendum afferuntur exempla
poenarum, quibus Deus affecit infideles, quum haec ad-
dantur de angelis (sect® 6quot;) : dyyîXoviî rt rovg fiij T7jQgt;jaai'-
Tui rr}v tavvüv dQ-^riD, dXXà dnolinóprug xó quot;idiov oïxij-
xijgiop tig xoiaip fttyàXijg rjutQceg ôea/ioig aïdioig vnó
Có(pop xtxriijTjxtp. »Angelos autem, qui suum principa-
tum non servaverant sed domicilium suum reliquerant,
ad judicium magni diei vinculis aeternis sub caligine
servavit.quot; Docet judas Deum ipsorum angelorum
defectionem ultum esse. Hi principatum f) non serva-
runt. Putabantur enim angeli a Deo accepisse domi-
nationem, ut in homines vim exsererent. Domicilium
suum, quod tenebant in regnis lucis, reliquerunt. Liber
Henochi, unde-multa desumsisse videtur Judas.de
anselolocia, dicit ideo descendisse angelos de coelis in

terram, ut filias hominum uxores sibi ducerent, sicuti
legimus Gen. VI: 2. Breviter scripsit auctor II ep.
Petr. II: 4. dyytlojp âitaoxijaàpxtop, nullum angelorum
delictum memorans. Quaenam poenae iis infligantur a

Deo, sequentia monent. Inclusi tenentur sub caligine,
in infimis partibus loei illius caligine referti, ad diem
judicii. Minus usitatam vocem ^óqioy legimus, quae
alibi haud raro cum axóui juncta occurrit. Opponitur
Tartarus caliginosus coelis qui luce splendent. Vincula
dicuntur diöioi: hoe vero adjectivum non proprie accipi
potest; nam temporis punctum additum est, quo haec vin-
cula solvuntur. Non aeterna sunt dicenda ea vincula quae
ad diem judicii ligatos tenent angelos Significat hoe
verbum tam dura esse haec vincula, quasi in aeternum
teuere deberent miseros. Nullo jure derivatur ex hoe
loco aeternitas poenarum, nam gravitas tantum suj)-
plicii indicatur. Plane conveniunt cum argumento nos-
tri loei, quae continet liber Henocui. Deus ibi depra-
vatis angelis principatum adimit eo.siiue in extremam
conjicit caliginem. Recte cittivit Mkyerus locum, qui
legitur in libro ZoiiAli: »postquam filii Dei filios ge-
nuerunt sumsit eos Deus et ad montem tenebrarum
perduxit, ligavitque in catenis ferreis, quae usque ad
medium abyssi magnae pertingunt.quot; Ptignat Judae
angelologia cum doctrinû,, quae alibi offenditur in
N. T. Fingi solent diabolus et angeli vim suam exer-
centes, postquam a CiiRlSTO damnatns sit diabolus cf.
Joh. XXI: 4. Hoe negat Judas, qui angelis tales
infligit poenas, ut omni vi careant in homines. Ad
banc difficultatem tollendam varia proposuerunt inter-
prétés. A mente scriptoris i)rorsus aliéna est Calvini

explicatio: »porro nobis fingendus non est locus, quo
inclusi sint diaboli. Simpliciter enim docere voluit
apostolus, quam misera sit eorum conditio, ex quo
propter apostasiam, sua dignitate privati sunt. Nam
quocunque pergant, secum trabunt sua vincula et suis
tenebris obvoluti manent. Interea in magnum diem
extremum • supplicium ditfertur.quot; Locum indicatum esse
apparet ex postrema parte nostrae sectionis, quum ipsa
oratio eiusque contextus historicum factum respicere
videantur. Hanc quaestionem silentio praetermittere no-
luimus, quanquam longius a proposito nos abduceret
fusius eam exponere novanique exi)licandi rationem
addere.

Jam sectio 13quot; eiusdem epistolae nobis tractanda est, ,
imprimis baec verba dcariijfg TrXuvfjTui tug ó Coço,- toîi
(txÓTOvs tig aicbi'a. TtTtjoyrai quot;). Ut supra dixitnus ,
Çôqiog cum uxórtc conjunetum est et signilicat con-
densatam caliginem ïartari. Indicit Judas impiis,
quos modo variis modis depinxit, futurum supplicium.
Difficultatem pariunt verba tig oCiCiva. Duae admitti
possunt explicationes, altera »iis reservatur caligo in
aeternum futuraquot; altera »ad illud usque tempus iis reser-
vata erit caligo, qxio extremum judicium de iis fereturquot;.
Si attendimus ad significationem, quam babet con-

») Eandem formnlam invenimus 2 Petr. II: 17, ubi vero omisit
'risciiEKDORFirs tli rbv aïfiva. Praemittunt colt;liees B et I articulum
lt;juem fortasse interpolatus est librarius, quoniam plerumque occur-
rit huie substantivo antecedens.

structio verbi TtjQtligt; cum praepositione tig sectione 6quot;
ulterior commendatur explicatie. Omissus vero articu-
lus infinitum spatium désignât : certc enim articulus
additus esset, ut semper fit, si rov aïviva {xilXovTu
spectasset auctor. Probabilis fit illa opinio, nam in
priore quadam sectione buius epistolae diserte aeternae
poenae memorantur. Sectione 6« Sodoma et Gomorrba
dicuntur vniyouaai nvQÓg utvopiov öixTji/i unde mihi
constat Judam aeternitatem supplicii in mente habuisse.
Si autem reputamus bas poenas allatas esse ab auctore
tanquam exempla eorum, quae passuri sint impii, nulli
sane dubitamus quin nostro loco verbis tig alamp;vu aeter-
nas fore bas poenas docuerit auctor.
. Matth. XXVI: 24 (cf. Marc. XIV: 21) continet
gravissimum Jesu effatum de Juda: xulôv uvxw ti
ovx t/fwtjih/ 6 àpùnwTTog ixtifog » Praestaret ei, si
numquam natus fuisset talis homo.quot; Sciebat CiißiSTUS
se mortem violentam esse subiturum, ut scriptum
erat, et, quamquam huic fato se substrahere nolebat
quippe a Deo sibi imposito, animus tarnen misericors
triste supplicium sibi proponebat illius , qui filium
hominis proderet. ïam gravis luiius miseria foret,
ut ' conduceret illi , si numquam natus fuisset.
Haec verba, quae proverbialiter accipienda esse vi-
dentur , non significant bene esse illi , qui non sit,
sed 'homines tam miseros esse posse, ut merito optent
non esse. Haec explicatio, quam nmlti interprétés

secuti sunt, in promptu est et simplicitate commenda-
tur. Si ipsa verba urgemus, Christo absurda tribui-
mus, nam non absolute de tota Judae existentia loqui-
tur Christus , sed tantum quo ad miserrimam sortem.
Ilanc respiciens dicit melius illi esse, si numquam
natus fuisset. Non video, quare hisce verbis Chris-
tum aeternitatem poenarum significare voluisse pute-
mus nam aperte gravitas poenae indicatur, quae
Judam, perpetrate maleficio, ita vexabit, ut non exi-
stere optatius ei futurum sit.

Job. V: 24, (ifi^f dfirjp Xtyoj VfiXi/ bvi ó top quot;koyov
fiov dxodoiv xal niamloii' xw ntuxpavxi fxt f'/ft Zool]tgt;
diiûviov xai tig xQißiv ovx tQ^txai dXlà fitxaßtßijxtv
IX xoî) amp;avàxov tig xi]igt; Çcof/j'. Continet hic locus enun-
tiatum Christi de vita aeterna a Judaeorum exspecta-
tione plane diversa. Vita aeterna, quam post mor-
tem initium capere putabant Judaei, jam nunc frui
is dicitur, qui Christi oratione audita fidem habet
illi, qui misit Jesum. Arcte jungitur haecce vita
cum conditione post mortem futura, quas acriter se-
cernebat Judaeorum theologia. Uli, qui vitam aeter-

nam possidet , oppositus est qui fig xçicsiy fç^frai,
damnationi obnoxius est. Simplex xQtoig vim habet
compositi xaraxQiafcog et dénotât damnationem, quae
manet impium. Transit ille e morte in vitam, qui
autem vera vita et conditione felicissima gaudet, quo-
modo condemnabitur ? Qui fide sanctificatus non est,
jam hac in terra se condemnatum esse animo sentit, ex-
pectans miseriam quot;). Quanquam ex hisce apparet, nos
xQiaiy ita accipere, ut sit damnationis conscientia, quae
impium vexat et vexabit post mortem, aeternitatem
poenarum ex hoc loco non efBcimus nam adjectivum
dimviog, appositum substantivo Cwiy videtur potius in-
dolem huius vitae indicare quam perpetuitatem, quum
in sequentibus nihil ei respondeat, temporis finiti aut
infiniti notionem continens.

Pervenimus ad ultimam partem nostrae disquisition!s,
quae conclusionem ex antecedentibus petitam continebit.
In interpretandis locis, qui vel majore vel minore jure
ad probandum aut refutandum dogma Ttjg ccTioxccTccaTâ-
atcog citari soient, quantum fieri potuit a studio par-
tium alieni, sensum simpliciter indagavimus. Idem
nobis accidit quod multorum inquisitionibus evenit,
alios locos nimirum certissime docere Trjp «Troxardara-
aiv visos esse alios contrariam sententiam. Schweizerus quot;)
diserte banc controversiam profitetur, eique assentitur
Martensenius t), qui huic parti eschatologiae nodum
inesse contendit, quem nec Sacra Scriptura nec inge-
nium humanuni satis dare enucleat. Revera tantae
molis mihi videntur difficultates exegeticae tantique
momenti diversitas multorum locorum, ut de concilia-
tione fere desperandum sit. Nam etsi loquendi usui

et ferventi Orientalium animo multti concedimus, quae
rerum descriptiones acriores reddiderint, quam ipsa na-
tura ferebat, tam grave tarnen adest discrimen, ut
hac ratione tolli nequeat. Constat porro multum in-
teresse inter eschatologiam Joanneam et Synopticorum,
qua de re mox fusius. Quamvis veritatem christianam
in universum secum pugnare non posse, persuasum
mihi habeam, simul agnoscendum est, apostolos singu-
los pro sua indole rem, quam a CiiRiSTO acceperant,
varie proposuisse. Imprimis in eschatologia hoc patet,
quae a Jesu discipulis vario modo exculta est, unde
efficere possis, Christum , practicis studiis ductum
haud multum de rebus post mortem futuris cum dis-
cipulis disseruisse, ita ut sponte fieret, ut quae docue-
rat magister, singuli suo modo illustrarent et expli-
carent.

Obest nobis officium, instituendi conamen memora-
tae difficultatis tollendae, quod si facimus, haec me-
thodus certissima mihi visa est, quae hidole spirituali
religionis Cbristianae controversiam explicare studet.
Haud improbabile enim est diversitatem , quam in Sacro
Codice invenimus, inesse potius expositioni, (juam ip-
sius rei naturae.

Si ad locos expositos respicimus, prae aliis Paulus
ante oculos est tanquam acer vindex placiti rijg dnoxa-
Taaràatas, quod nos quot;movet ut ab eo ordiamnr.

qualium opinionibus adhaerentes doetrinam Judaicam
cum religione Christiana haud raro miscebant, üdem
vero sensim sensimque naturam spiritualem regni di-
vini percoperunt, sic etiam Paulum videmus in expo-
nendis rebus escbatologicis doetrinam Judaicam non
plane dereliquisse. Nil mirandum est, quod in buius
apostoli scriptis nullum systema eschatologicum, omni-
bus numeris absolutum invenimus, sed potius exspec-
tationem desideratissimi triumpbi, quem aliquando de
inimicis sit habitura religio Christiana, enuntiatam le-
gimus. Pauca enim, quae hac de re acceperat Pau-
lus, suo modo proposuit. Accurata igitur nobis opus
est inquisitione in formas escbatologicas Judaeorum ;
quibus omissis, perspicuum erit, quid religio Christiana
privum et proprium habeat hac in re.

Dogmata ad eschatologiam pertinentia non recensuisse
videtur Paulus inter locos fundamentales religionis
Christianae, nam in epistola ad Romanos, quae prae
aliis laude digna est ordinis systematici, ea plane si-
lentio premit.

Ex locorum Paulinorum expositione apparet Pau-
lum, quem nonnumquam complexum potius hominum
quam singulas personas significasse baud negaverim, a
principio theologico initium orationis capientem Ttjy
dnoxuTàcsruaiv diserte docuisse. Tantam vim tribuit
gratiae divinae, ut omne malum adhuc Deo infestum sit
victura omnesque homines ad CmusTUM sit conversura.

Firma haec persuasie hinc fortasse orta est, quod
Paulus efficacitatem huius gratiae mirifico modo ex-
pertus erat. Quis autem , eius vitam reputans, non
miratur subitam animi conversionem, quae acerrimum
Judaismi vindicem et Christianorum oppugnatorem nio-
vit, ut Christo fidem habens totum se daret Evan-
gelie annunciando, utque odio et Judaeorum persecu-
tionibusse deterreri non passus sit, quin Chuisti nomen
palam profiteretur. Non potuit non boc fiictum stu-
pendum magnam vim exercere in eius cogitandi ratio-
nem eumque excitare ad gratiam divinam omnia supe-
rantem , laudibus extollendam.

N6 quis vero putet, pauluim ad Christum con-
versum subito Judaeorum theologiam, quam olim ve-
ritatis studio duetus accerrime propugnaverat, prorsus
deseruisse. Est enim naturae humanae gradatim pro-
cedentem excolere mentem, quod Pauli scripta quo-
que comprobant. Accurata disquisitio indicat Paulum
exspectationibus Judaeorum sensualibus sensim sensim-
que omissis, naturam spiritualem Evangelii recte per-
• cepisse. Exstat autem in altera epistola ad Thessalo-
nicenses locus, ubi diserte poenarum aeternitas docetur.
Quum vero baec epistola, quae eodem anno (54) con-
fecta esse creditor, quo prior illa, contineat theologiam
.Tudaicam redolentia, haud temere statuimus Paulum ,
quum hasce mitteret litteras, ab eschatologia Judaica
nondum plane aversum fuisse, neque tam clare, quam

in posteriore vitae stadio , res futuras perspectas lia-
buisse. Ceteroquin nulli dubitainus quin Paulus , ubi
in epistolis ad lloinanos et Corintbios redemtioneni
Christi universalem omnesque complectentem amorem
Dei urget, onnie malum exstinctum iri et sublatum
crediderit. Frustra quaeritur in tbeologia Paulina
locus do absoluta reprobatione, quum recte nonnulli
animadverterint apostolum, qui tot verbis vitam aeter-
nam eiusque felicitatem describit, non multum esse in
expositione mortis aeternae eiusque miseriae. Itaque
concludimus principium tbeologicum a quo profectus
est Paulus, quamvis non tollat libertatem moralem
sed potius eam virtute gratiae divinae ad bonum Hecti
statuat, postulare rt]y dtioxuvMTuaiv nàvrujv, quippe
qua regnum divinum compleatur.

A Paulo ad Petrum perginuis, qui oratione ad po-
pulum habita (Act. Ill) enuntiat suam persuasionem
de Messia redituro ad regnum Messianum condendnm;
quem locum explicantes vidimus Petrum adhuc Ju-
daeorum exspectationes escbatologicos fovisse. In priore
epistola, quae nomen Pf:tri profitetur, duos locos
invenimus, ubi Petrus post mortem locum esse con-
versioni docet. Altera epistola, cuius authentia in
dubium vocatur, continet locum (III: 9 sq.) qui quum
praedestinationem conditionatam (sit venia verbo!) do-
ceat, nullam vim probandi aifert atque igitur hîc
nostram attentionem non meretur. Quem in Pauli

scriptis udinirati suiuus ordinem systematicum, caret
Petkus , quod hominis indole et qua usus est in-
stitutione facile explicatur.

Erat enim Pethus natu Judaeus, cuius institutio
vitaeque agendae ratio mentis culturae valde obstiterant.
Quae nobis de eo scripto mandata sunt, virum spec-
tandum proponunt, cuius fervor placidam animi deli-
berationem non admittit. Talis indolis hominem prac-
ticis potius quam theoreticis studiis in componendis
scriptis ductum fuisse, mirum non est. Si vel eius
orationes vel epistolam legimus, paraeneticum consilium
habuisse auctorem, apertum est.

Afterebat Petuus Chuistum adiens multas opiniones
J udaicas menti inlixas, quibus Jesu institutio vix
eum liberaret. Non convenit proposito meo, exempla
afferre, quibus dicta illustrem. Idem vero apostolus ,
diicente Spiritu Sancto, naturam spiritualem Evangelii
postea melius cognovit. Qui autem prius Messiam ad
solis Judaeis salutem offerendam venisse persuasum sibi
habebat, posteriore vitae stadio tam latos posuit fines
regno Christi, ut vel mortuis Evangelium annuntiari
scripserit. Kite animadvertendum est Petkum haec
dicentem, omisisse Judaeorum doctrinam, quae tam
acriter hanc vitam a futura illa separabat, ut commu-
nio inter utramque obtinens cogitari vix posset.

Quanquam Petrus a theologico principio non pro-
fectus diserte spem omnium restitutionis non enuntia-

vit, sed anthropologiam secutus est, negligendi tamen
non.sunt loci allati (III: 18. IV: 6), qui quodammo-
do saltem nostrum argumentum illustrant. Si enim in-
certi essemus de sorte ethnicorum aliorumque, qni ante
Christi apparitionem vixerunt, jam ccrtiores redditi
sumus iis etiam CimiSTi cognoscendi opportunitatem
oblatum iri. Sic alitur nostra spes, fore ut omnes , qui
antea Christum vel non cognoverunt vel rejecerunt,
tandem amore divino commoti regni divini cives fiant.
Haec jure effici posse mihi videntur e loco Petrino,
cui tamen nihil inest de eventu quem Evangelii annun-
tiatio habuit.

Relicto Petro transimus ad Judam, qui in epistola
(s. 7 et 13) bis suam sententiam de poenarum aeterni-
tate enuntiavit. Pauca sunt nobis de Juda tradita,
quo fit, ut hoc* tantum commemorare velim , eius
scriptum, multis conveniens cum libro Henochi,
prodere auctorem, qui falsos doctores oppugnans,
in citanda parte traditionis apocrypbae Judaeorum doe-
trinam non prorsus deseruerat Non conveniebat pro-
posito buius viri, qui, studiis moralibus ductus gra-
ves poenas minabatur de eventu regni divini disserere;
quare nil mirandum est, quod nulla vestigia sententiae
r^S ànoAaTu(JTàanog in Judae scripto offendimus.

Multo gravior est persona Johannis, de qua nunc
nobis agendum est. Magnum discrimen adest inter varia
scripta huius apostoli, quod multis, libri apocalypseos

authentiain vindicantibus, ansam dedit ad Evangelii
Joannei autbentiam in dubium vocandam. Hanc
vero sententiam refutavit nostra in patria. vir. clar.
Niermeyer , jam , ebeu ! defunctus , qui opere notis-
simo claram lucem buic quaestioni attulit.

Escbatologia quoque differt pro variis, quibus con-
tinetur scriptis. Diserte docet liber Apocalypseos poe-
nas aeternas , quum epistola prima speciem tantum huius
dogmatis prae se ferat. Evangelium vero, quod tem-
poris ordine ultinnis esse videtur liber, nonnullis locis
spem animis injicit, fore ut Christus omnes adversa-
rios vincat eosque in gratiam cum Deo redire faciat.
Haec doctrinae diversitas explicatur, si tenuerimus ,
quantum temporis spatium interfuerit inter uniuscuius-
que operis compositionem. Nullo alio modo tollitur
difflcultas ex varia indole scriptorum Joanneorum orta.
Prodit autem liber Apocalypseos auctorem sensuales
Judaeorum exspectationes foventem, Evangelium vero,
quod Johannes senex scripsisse creditor, ostendit auc-
torem, qui indolem spiritualem regni divini recte percepit.
Statuendum igitur est Johannem , i-ejectis aequalium de
regno Messiano opinionibus in veram sententiam Jesu
effatorum penetrantem meliorem sperasse exitum pugnae
quam lux cum tenebris conunittit, quam ante.

Sublata hac difficultate, altera exsistit eaque baud
minus gravis. Si supra verbo memoravimus discrimen,
quod in Johannis escbatologia pro variis, quibus legi-

tur scriptis adest, jam silentio praeterire non licet,
multum interesse inter Synopticorum esehatologiam et
joanneam. Quicumque Euangelia Synopticorum et
joanneum cognita habet, instituta collatione facile re-
periet , diversum fuisse variis auctoribus in conscriben-
dis Euangeliis consilium. Haud multum laboris exigit
enumeratio rerum, in quibus describendis alter ab al-
tero discedit, sed longius nos abduceret haec quaestio.
Hoe tantum nobis volumus: apertum esse Johannem
Euangelium eonscribentem non habuisse consilium mere
historicum. Satis ostendit prologus auctorem theolo-
giam theoreticam potissimum spectantem, quod consi-
lium fortasse optime explicatur conditione coetus, quem
spectabat auctor. Philosophia enim Alexandrina pau-
latim vim magnam esserere ineeperat, qua quoque ani-
mos Christianorum, quos ob oculos habet Johannes,
commotos fuisse, improbabile non fit.

Facile apparet esehatologiam in Matthaei, Marci
et Lucae scriptis traditam eodem modo depingere
futurae vitae eonditionem, quo proponebant Judaei.
Post mortem demum vera vita, quae simul summam
allert felicitatem, initium capit. Cuius vitae ii parti-
cipes fiunt, qui fide Christo habita Deum eoluerunt.
Impii vero hac felicitate destituuntur, nam in ignem
conjecti aeternis poenis cruciantur. Prorsus aliam tli3-
scriptionem nobis praebet Johannes, qui tamen aeque
ac Synoptici multum quoquo crepat vitam aeternam.

Ex Johannis sententia vera fides liane vitam secum
fert, ut apparet ex Joh. V: 24 ubi, qui fidem habet,
huius vitae compos dicitur ; transiit enim, scribit apo-
stolus, e statu mortis in vitam. Non diftertur igitur
haec vita ad futurum, sed in communione cum Deo
Christoque fundata jam ante mortem ineipit. Afierun-
tur quidem dicta quaedam Johannis , quac Synoptico-
rum sententiae fiwere videntur, sed recte explicata
nostram opinionem non subvertunt. Quo ad temporis
extensionem additur adjectivum atojviog; quanquam su-
pra de huius vocis significatione fuse monuimus, hic
tamen locus adest sententiae vir. clar. Lange menio-
randae Urget distinctionem vitam inter infinitam et
aeternam faciendam, dicens alteram cum altera male
confundi. Cui equidem assentimur alteram potius de
temporis notione, alteram de indole usurpari afßrmanti ;
attamen utraque notio tam arete cohaerere mihi vide-
tur, ut altera ab altera sejungi nequeat. Lieo enim
adjecta est temporis perpetuitas , ut summa félicitas
vel summa miseria indicetur. Gravitas ergo poenarum
et salutis sublimitas imprimis in perpetuitate continen-
tur. Hanc vitam aeternam ne mors pbysica quidem

perturbât, ut diserte legimus c. XI: 26. Non multis
verbis mihi opus est ad indicandum discrimen Johan-
nem inter et Synopticos bac de re obtinens. Quum
Synoptici vitam aeternam tanquam praemium homini
pio tribui post mortem scribant, Johannes ipsam fidem
tanquam fontein huius vitae agnoscit; unde sequitur ut,
quo firmior sit alicuius fides, eo melius haec vita
in animo sedeat. Remanet vero eadem quaestio,
quomodo Johannes vi]v dnoy.uvàaTaaiigt; docere po-
tuerit. Cui respondentes simul supra allatani contro-
versiam tollere conabimur.

Depingitur nobis Johannes tanquam apostolus , quem
imprimis diiexisse Jksum legimus. Quid mirum? Ip-
sius animi indoles ea erat, quae maxime Christo
placere deberet, quaeque prae aliis Johannem aptum
reddebat ad marfistri verba intelligenda. Intima fa-
miliaritate usum esse discipulum dilectum baud temere
accipimus, nec rejicienda est sententia eorum qui multa
audivisse Johannem a Christo statuant, quae scripto
mandata non sunt. Melius igitur ille in Jesu men-
tem penetravit; quae autem non statim intelligebat,
meditando et secum revolvendo melius cognovit. Prae-
terea rerum conditio et conversio, quibus Johannes in
longo vitae spatio interfuit, magnam vim exercere in
eius sentiendi rationem debuit. Jam aetate provectus
Ilierosolyma, urbcm illam sanctissimam, quae sedes
veri cultus gloria perpétua fructura cogitabatur, de-

vastata et eversa .videbat ! Quam vebementer liorribile
istud factum animum Judaei commoverit, qui gloriam
illius urbis annexuerat regno Messiano! Revera nimia
dicere non veremur, contendentes boc facto Johannis ex-
spectationes escbatologicas magnam subiisse conversionem
ipsumque discipulum ab hoc inde tempore in magistri
verborum sensum accuratius quam ante indagasse.

Ad baec et alia attendentibus motae quaestionis
solutio facilior nobis reddita est, quanquam non omnes
difficulUites sublatas esse lubenter profitemur.

A Johanne ad Synopticos transgredientes incidimus
in (luaestionem gravissimam, de qua vero pauca dic-
turi sumus. Loquentem enim Chkistum non raro
mformant Euangelistae , imo disserentem vel cum po-
pulo vel cum discipulis. Quae quidem orationes an
ipsa magistri verba contineant, baud facile dicitur,
attamen non facimus cum iis, qui Euangelistas sensum
potius quam verba Christi orationum reddidisse exi-
stimant. Unusquisque videt sententiam , quam de escba-
tologia a Synopticis tradita ferimus, multum pendere ab
huius quaestionis diremtione. Si autem constat de ve-
ritate alterius opinionis, jure statuimus Euangelistas
quemque pro sua indole Christi doctrinam ita red-
didisse ut, quaenam dogmata Judaeorum theologiae ,
quaenam Jesu institutioni sint tribuenda, dignoscere dif-
ficillimum sit. Accurata collatie narrationum Euange-
listarum lucis aliquid afferre potest.

Mu inovet consensus, qui régnât in verbis a variis
Euangelistis Jesu tributis, quem quidem e deliberate
animo ortum esse, ne accipiamus vêtant discriminis
quaedam puncta. Hic consensus explicari nequit, nisi
ab uno ore profecta audivisse et secum reputasse om-
nes putemus, eosque CllRiSTi aculeatis dictis memoria
saepissime revol vendis tenuisse statuamus. Accedit al-
tera causa haud minoris ponderis. Offendimus in nar-
rationibus Euangelistarum, qui a Judaeorum opinioni-
bus liberi non erant, taies Christi dictiones, quae
Judaeorum doctrinao contraria docent. Hinc luculen-
ter apparet, nostro saltcm judicio, magna cum fide
Euangejistas, quae aeceperant, retulisse (cf. Matth.
XXIV: 6. 14. 36. Marc. X11I:7. 32. Luc.XXI:24).
Simplicitas denique orationis apud Maitiiaeum, Mar-
cum et Lucam * obviae, quae res nude et sine arte
proponit, nostram sententiam confirmât, quoniam proba-
bile non est auctorem, cuius scribendi consilium mere
historicum fuit, orationibus artificiose componendis stu-
duisse. Haec sunt quae me perduxerunt ad senten-
tiam , Synopticos nempe revera Christi verba reddere,
quibus alia addi possunt.

Multi loci, quos e scriptis Matthaei , Marci et
Lucae desumtos explicuimus, probant Christum pro-
prie vel improprie poenarum aeternitatem docuisse. Si-
mul vero animadvertendum est, eundem oratione captui
auditorum adaptata usum esse, itii ut veritatem in foi-

mis escliatologicis iiequaliura latentem enuntiaverit.
Hue referendae sunt dictiones quaedam v. c. d oàwy
(lilKüjy, 7] 7i«hy/tvtaia (Matth. XIX: 28) avvxiXtict
uîœt'og (XIII: 39) xX^QOfOfitiy zr]v yr]v (V: 5), aliae,
([uae tegumento sensuali deposito, spiritualem sensum
requirunt. Qnalem Judaei depingebant statum mortuo-
rum, Paradisum ab Inferno distinguentes , eodem modo
Christus descriptionibus popularibus usus est in in-
stitutione, ut ailstans multitude aurem ei praeberet
eiusque verba recte intelligeret. Quomodo autem Ju-
daei eius doctrinam percepissent, nisi oratione ad vulgarem
captum accomn)odata locutus esset? Docente historia
Judaei ChriSTI aequales plane sensuales exspectationes
fovebant de regno Messiano, quo fiebat, ut difificilli-
mum Christo obesset munus, de natura spirituali
eiusdem regni iis persuadere. Jam vero Jesus, sa-
pientis doctoris instar, ita jjroposuit doctrinam suam
ut ab auditoribus perciperetur. Sinml vero discipulis
mandabat, ut, relicta forma temporali, magis ma-
gisque eius verba explicarent, Comprobat historia ec-
clesiae eius sapientiam, nam ab omni parte excultam
videmus eius doctrinam. Imp, quem supra descripsi-
nms, discipulus dilectus imaginem praebet ecclesiae
gradatim procedentis et praeclara Christi praecepta in
totam societatem humanam applicantis.

Quae de Christo sese accommodante diximus te-
nentes, nulli dubitamus, quin palmariam babeamus

eschatologiam Joanneam, quippe quae prae aliis Kuan-
gelistarum clescriptionibus optime conveniat cum in-
dole spirituali religionis Christianae. Cavendum tamen
est, ne negligamus ea dicta Christi, unde absoluta
victoria eius regni tuto efficitur. Concedimus quidem
Christum saepius gravitatem et perpetuitatem poena-
rum docuisse, sed mirum hoc non accidit nobis , scientibus
consilium Christi apparitionis exigere, ut minus res
futuras quam praesentes curaret. Emendare voluit qq-
nus humanum et peccatores culpae conscios in gratiam
redigere cum Deo. Hinc sponte sequitur, ut potius
ad fidem et mentis conversionem adhortaretur, quam
de conditione post mortem futura dissereret. Haec
practica studia, quibus ducebatur Christus , sapien-
tissimo doctori imponebant officium, metu poenarum
ad vitam moralem exliortandi, quum perpauci eâ gau-
deant fidei constantia, ut ne placiti rtjs dnoxaradTdafcog
annuntiatio quidem ei noceat. Accedit, quod Jesus
non exstitit doctor philosophus, qui logicum conderet
systema vcl orationes liaberet idearum pulcritudine et
vocum dispositione excellentes. A theoretica contom-
platione alienus Christus cum populo ita collocutus
est, ut eius egestati spirituali subveniret.

Brevitatis causa subsistentes si supra dicta contrabimus,
ex exegetica disquisitione efficimus tam omnium re-
stitutionem quam poenarum aeternitatem N. T. libris
contineri, ita ut ab altera parte peccati sequelae in

aeternum permanere dicantur, ab altera vero divina
gratia omnium voluntatem ad Deum flexura agno-
scatur. Jam vero videamus, utrum banc controver-
siam tollere possimus, an de uuione utriusque placiti
sit desperandum.

Yix dicere opus est banc diversitatem multum
vexasse viros doctos, qui ad eam solvendam alii aliam
viam inierunt. Plurimi tamen, quamvis spem rrjg
(inoxaTaaràafcag animis foveant, in Codice Sacre poenas
tantum aeternas doceri affirmant. Alii eos locos , qui
sententiae refragantur, silentio premunt vel verbo-
rum vim infringere conantur. Ex antecedentibus patuit,
me ad bos viros non accessisse, contra vero sic difficul-
tatem tollere conati sumus, ut alios scriptores theologiam
alios antbropologiam potissimum spectasse existimemus.

*) Glaubenslehre'der Evarnj. rejorm. Kirelic 2°. p. v. 2 p. quot;46 sq.
quot;Ein AViederspi-uch, der sich nur dadurch heben lässt, dass man die
Folgen des diesseitigen sittlich religiösen Zustande» zwar in der Ewig-
keit erst völlig verwirklicht denkt, den Strafen in der Ewigkeit unver-
gleichbar ernstein Charakter beilegt, ohne aber daium jede weitere
Entwicklung zu verneinen. Ewigkeit und besondres individuelles
Leben sind schon schwer zu reimende llcgrifle, so dass die nachwclt-
liehe für Creaturen beginnende Ewigkeit doch immer nur als unab-
sehbare, unendliche Zeitdauer vorgestellt worden ist, ja sogar mit ver-
schiedenen Graden sowol des seligen als de.s unseligen Zustandes,
wahrend der absolute BegrilT Ewigkeit vielmehr die Verneinung aller
Zeitform und Zeitdauer aussagen -will. Das jiraktische lutresse ist
befriedigt, sobald nur eine über allen Vergleich mit der diesseitigen
entscheidende Strafe der Unbussfertigkeit für das jenseitige Leben ge-
lehrt wird, unabsehbare, schwere Folgen behauptet bleiben.quot;

troversiam illam sic sibi rem proponit, ut tj dnoxaxà-
aTUiUç significet omnium facultatum moralium, quae
homini insunt, perfectionem in aeternitate futuram,
quum poenae in tam latum temporis spatium durare di-
cantur, ut oculi nostri nullum ei finem imponere pos-
sint. Conjungit igitur poenae notionem cum procedente
mentis excultione uniuscuiusque personae. Quanquam
haec' sententia attentione dignissima est, non plane
mihi satisfacit. Minus recte enim vir laudatus dicere
neglexit, quales sibi proponeret poenas aeternas. Ab
indole autem, quam poenis tribuimus, pendet maxime
quaestio, sitne procédons mentis excultio conjungenda
cum peccati sequelis necne. Quae adjecta sunt de
aeternitatis notione omnino recte observata vim habent
in explicandis vocibus, quae ad tempus infinitum signifi-
candum usurpantur in N. T. libris. Nimis acute Erb-
kam e nonnullis locis S.S. efficere conatur miseros,
quibus omnia sint adempta, nulla fere sui conscientia
esse usuros. Acriter vindicans poenarum perpetuitatem,
videtur tameji mihi potius suam sententiam S. Scripturae
obtrudere, quam darum sensum verbis dicere quot;).
J ure Lanuius hanc .sententiam, ex qua miseri omni
volendi agendique facultate sint destituti,. condemnat
rogans, quidni in miseris illis, quippe qui non eru-
cientur culpae conscientia, renovata vita excitetur? f).

*) Cf. quae leguntur Ue hac sententia in libro: Bijdrcujen van buitenl.
Godgel. ter vermeerdering van Christelijke kennis. 1842, H. p. 2.

Sed nobis non lubet varias difficultatis tollendae ra-
tiones omnes recensere; itaque hîc subsistentes brevi-
ter et modeste nostram sententiam subjiciemus. Ut
supra monuimus, controversia tolli potest si tenemus,
unde ea exorta sit. Si a Dei omnipotentia et an^re pro-
ficiscimur, sequitur, ut nihil divinae voluntati adver-
sans fore superstes existimemus. Hominem vero con-
sidérantes eiusque naturam moralem et culpae con-
scientiam, facile accipimus eum omnium, quae vel
egit vel cogitavit, rationem esse daturum et pro ma-
lefactis poenis affectum iri. Quaevis enim legis divinae
violatio hominem, nisi sit animo obduratus, cruciat et
angore premit. Si igitur nec theologiae neque anthro-
pologiae vim inferre volumus utrumque observandum est.
Quo ad Sacram Scripturam attinet, satis docet, tantam
esse efficacitatem gratiae divinae, ut omnes naturas
rationales sit fermentatura; eadem vero libertatem mo-
ralem strenue vindicat in eaque magnam partem fun-
dat suam doctrinam.

Si quid videmus, multum pendet solutio nostrae quae-
stionis a ratione qua nobis salutem vel miseriam futu-
ram proponamus. Ex eschatologia Joannea, quae quum
prae aliis mentem CiiuiSTi optime referat, a nobis
plurimi aestimatur, patet vitam aeternam miseriamque
fore naturae spiritualis. Si vero conditionem hominum a
sincera fide alienorum moralem ac physicam considera-
mus, principes bi sese offerunt sensuum tristium fontes,

recordatio et conscientia peccatorum ante patratorum, jac-
tura bonorum illorum, in quibus hac in vita omnem
suam posuerant felicitatem. Augebit denique eorum
dolores jactura sublimioris felicitatis, qua pii fruuntur.

Fuerunt nonnulli, qui basce poenas gravissimas emeii-
dandi consilio a supremo Judice infligi existiment, qui-
que spem edant fore ut miseri resipiscentes a qualicun-
que felicitate non sint exclusi, quamvis eorum sors non
sit aequata fidelium beatitudini. Hanc sententiam nobis
valde arridere profitemur, quippe quae aetemas pec-
cati sequelas non tollat neque praecludat restitutionis
occasionem. Imo exspectandum est divinum amorem
tantum miserorum numerum sibi non esse derelicturum.
Sed spes nostris animis inest, fore ut magna Dei mi-
sericordia animos obduratos leniat et resipiscere faciat.
Hoe tamen non ità est accipiendum, ac si poenis finem
impositum iri dixerimus nam semper bumiliorem gra-
dum felicitatis consecutuin sunt, quam quo gaudent
pii, qui sublimiori sunt moralitate ac pietate. At feli-
ces erunt singuli suo modo et quo ulterius procédant
tendentes ad perfectionem et Dei similitudinem, eo ma-
gis increscet beatitudo.

Quaenam vero sors futura sit illorum hominum, qui
absque sua culpa Euangelii notitia destituti sunt, nusquam
diserte definivit Sacra Scriptura, sed tamen e nonnullis
locis efficere possumus iis Euangelii cognoscendi obla-
tum iri occasioneni.

Ratio, qua proposuinius salutein et niiseriani aeter-
nam, hoc commodum affert, ut nec S. Scripturae
effatis adversetur nec omnem excludat controversiae in
synthesin redigendae facultatem. Utraque enim notio,
poenae aeternitas ac ij dnoxaTaaraaig vindicatur. Eatenus
autem gratia divina victrix dicitur, quatenus omnium
animos lenierit et ad Deum converterit, poenis aeter-
nis contra non adimitur gravitas, quum eae habeantur
peccati sequelae, ut in aeternum sint duraturae.

Conamine itaque instituto opposita effata S. Codicis
conciliandi, utrique dogmati suum jus competere agno-
vimus. Chuisti institutie admonitiones quasdam prae-
bet de Tfj (inoxaTaaräan nàvrojv, sed fusius agit de
horribilibus peccati poenis; cuius rei causam indicavi-
mus supra, dicentes Christum practicis potissimum
studiis ductum fuisse. Haud sine jure hinc petimus
admonitionem, ut in populari institutione serventur
gravissimarum poenarum notiones, licet animus pius
hominis vere Christiani spem foveat, fore ut regnum
divinum consummetur, Deusque sit Trarra ip näatv.

Male Laciimannus scribit Luc. II: 14, iv, uv(f()ù)noiç
fvSoxîag pro vulgari iv dvamp;nwnoig ivdoxiu.

Rom. Ill: 25 verba iv tw avrov atfian conjungenda
sunt cum proximo antecedentibus did rfjg ntaTKag.

Quoniam religio Christiana nititur rebus in facto po-
sitis, argumentum testimonii Sp. S. argumenta ex historia
petita supervacua non reddit.

Qui fidem religiosam superstruunt auctoritate S. Scrip-
turae sola,^ admittentes menda inveniri in codice sacro,
quae sine dubio inveniuntur, suum ipsi fundamentum
subvertunt.

Verba onov à ffxwXiyI ov TtXtvTâ xal to ttvq ov aßiigt;-
vvTai (Marc. IX: 48) aeternitatis notionem continent,
licet Isaiae c. LXVI: 24 in res finitas applicentur.

Opposita effata do rfj dnoxoiTttGTaan Trâifrœp et de
poenis aeternis potissimum explicanda mihi videntur ex
diversis principiis, theologico et anthropologico, unde
auctores pro varia opportunitate profecti sunt.

Unio, quae quaeritur inter utramque sententiam op-
positam pendet maxime a ratione qua nobis vitam fu-
turam proponamus.

Pulchro dicit Vinet (theol. past. p. 233) : » Ce n'est
pas tant par ce qu'il dit que par ce qu'il est, que le
prédicateur peut se flatter de ne pas frapper en l'air.
Il s'agit avant tout de conserver le mystère de la foi
dans une conscience pure (1 Thn. III: 9). Cette
conscience pure est la vraie force de la prédication.''

0	3, .	S».	vetustussimus,	» vetustissimis.
	3, «	e».	Exegetica,	» exegetica.
	4, '	9.	atterigemus,	» attingemus.
m	11, »	7.	dTTOXaT«!- ,	' dTTOxara-.
.	11, »	26.	tencat^	» teneat.
M	21, -	11.	tuererentnr,	» tuerentur.
0	27,		omittatur,	(§ 2).
.	34,		omittatur.	(§3)- '
	34,		vicetur.	lege: videtur.
	51, .	9.	inter pretatiosequentibus, lege: inte